M. KROON te utrecht, c. F. VAN O YEN te haarlem,
d^r. A. VRIJBURG te vGravenhage.

Büchli, dr. K., Veeartsenijkundig Staatstoezicht in Politie en België. .1166, 1196
Capelle, dr. Th. J. van, Groote spierwond aan den opperarm en radialis-

Douma, S., Artikel 8 van het Wetsontwerp houdende bepalingen tot wering
van vleesch en vleeschwaren die voor de gezondheid schadelijk zijn 464, 532

Schornagel, dr. H., Anatomische, histologische und bakteriologische Unter-
suchungen über elf Fälle von Hundetuberkulose .................... 45,125

Tenhaeff, C., Is het van een oeconomisch standpunt gezien wenschelijk dat
ten opzichte van besmettelijke ziekten van het pluimvee politiemaatregelen

Klinische waarnemingen omtrent tuberculose bij paarden .. 929
Zwart, dr. S. G., Beschouwingen naar aanleiding van een worstvergftiging

Mededeelingen van het Hoofdbestuur, 93, 171, 181, 183, 225, 279, 361, 443, 560
632, 718, 761, 814, 891, 962, 1050, 1180, 1149, 1214

Referent: C. F. van Oyen.
Beiträge zur Kenntnis der Bakterienflora der Maulhöhle bei gesunden

Beiträge zur Kenntnis der Virusträger bei Rotlaufseuche (Influenza erysipela.-

Cursus ter opleiding van onderwijzers in practisch hoefbeslag........ 329, 1220.

Wetten, Koninklijke Besluiten, Ministerièele beschikkingen en
officièele mededeelingen.

Wetten, Koninklijke Besluiten, Ministerièele beschikkingen en
ojficièele mededeelingen.

Personalia. 33, 123, 186, 247, 281, 329, 378, 448, 519, 577, 656, 783, 848, 894,

Bibliografie....... 123, 283, 332, 449, 578, 728, 846, 926, 1009, 1091, 1152, 1221

Staat van gevallen van besmettelijke veeziekten ln Nederland. 34, 187, 246,
282, 331, 520, 657, 727, 895, 961, 1052, 1123, 1181.

Het heeft mij meer dan de gebruikelijke moeite gekost om de
eveneens gebruikelijke aarzeling te overwinnen, welke men behoort
te ondervinden bi] een uitnoodiging tot het houden eener voordracht
op onze algemeene vergadering.

Eerstens was de aarzeling groot, omdat ik zoowat met leege
handen voor U sta, (een wetenschappelijke ontdekking of ander
belangrijk nieuws heb ik niet) en tweedens wijl ik er innig van over-
tuigd ben, dat velen Uwer beti zijn van het mond- en klauwzeer
en bij het ontdekken van dat woord op de agenda dadelijk hebben
willen weten of de behandeling op zoodanig uur zou zijn gesteld,
dat men naar \'t Haagje of naar de Bilt of naar Entos zou kunnen
eclipseeren.

Dat ik het er ten slotte toch op waagde, vindt zijn grond vooral
hierin, dat ik met ons Hoofdbestuur de wenschelijkheid der be-
handeling van dit onderwerp in deze vergadering ten volle erken.

Inderdaad mag het bevreemden, dat, hoewel het, laten we zeggen,
sedert 1907 niet veelvuldig zal zijn voorgekomen, dat eenige collega\'s
bij elkaar waren zonder over tongblaar te spreken, toch in
officiëele veeartsenvergaderingen het onderwerp niet werd genoemd.

Van waar die geheimzinnigheid? Ik geloof toch, dat daarmede
noch de bestrijding van het mond- en klauwzeer, noch onze belangen
worden gediend.

Wanneer de ziekte een inval doet of dreigt te doen, is dat steeds
voor de regeering een zéér moeilijke zaak. Zij is dan voor het be-
ramen van maatregelen aangewezen op hare ambtenaren; en deze
dienen van advies. Daarnaast echter krijgt zij ongevraagd een
einde!ooze reeks van adviezen van anderen. Veelal houden de laat-
ste raadgevingen veel tegenstrijdigs in, stemmen echter hierin nogal
overeen, dat ze van het veeartsenij kundig staatstoezicht niet veel
goeds vertellen.

Welnu, wanneer de Regeering staat voor de moeilijkheden
straks genoemd, kan zij het niet anders dan op prijs stellen, wanneer
ze weet hoe de Nederlandsche veeartsen, in deze het meest tot
oordeelen bevoegd, over deze zaak denken. De bestrijding van
het mond:- en klauwzeer wordt daarmede gebaat.

Voordracht, gehouden op de Algemeene Vergadering der Maatschappij
ter bevordering der veeartsenijkunde op 27 September 1913.

Hel Hoofdbestuur heeft, m. i. zeer terecht, ingezien, dat door
behandeling van het onderwerp op deze belangrijke vergadering,
het best van onze meening kan worden blijk gegeven.

Welnu voor dergelijke behandeling is inleiding noodzakelijk,
en als zoodanig verzoek ik de enkele zaken, die ik hier ter sprake
zou willen brengen dan ook wel te beschouwen.

Onze eigen belangen schaden wij met stilzwijgen, omdat daardoor
de meening bij vele buitenstaanders blijft bestaan, dat de Neder-
landsche veearts in het algemeen achter de tongblaar aanloopt
met de overtuiging, dat de bestrijding wel is waar een onmogelijk-
heid is, doch nuttig voor onze beurzen en dat wij daarom maar een
gezicht zetten, alsof we er heel wat aan kunnen doen.

Toen in het voorjaar van 1911 in Groningen mijn vriend
Beunders en ik de leiding hadden van de bestrijding eener invasie
van tongblaar, hij zooverre aangaat het afslachten en opruimen
van de aangetaste koppels en ik voor zooverre betreft de overige
maatregelen, was al heel spoedig het publiek er van overtuigd,
dat wij tegen windmolens vochten, en wist Jan aan Piet en Piet
aan Klaas te vertellen, dat wij alleen daarom den strijd oogen-
schijnlijk volhielden, wijl wij voor elk afgemaakt beest, van af het
speenvarken tot de stamboekkoe ieder een tientje beurden. En
menschen bij wie men toch werkelijk dergelijke gedachten niet
zou veronderstellen, spraken ze ongeveer openlijk uit. En zoo
herinner ik me van vroeger nog zeer wel, dat vele veehouders in
Overijssel en Drenthe van meening zijn, dat de veearts 3 gld.
belooning krijgt voor elk mond- en klauwzeergeval dat hij con-
stateert.

Collega De Vi.as, die ons op een navergadering eens op echt
humoristische wijze mededeelde hoeveel hij per dag kon verdienen
als tijdelijk assistent van den districts-veearts, met vergoeding
van / 0.04 voor eiken door hem afgepeddelden K. M. zal, willen
we hopen, voordat hij als ambtenaar van het veeartsenij kundig
staatstoezicht optrad, geweten hebben, dat de Nederlandsche
ambtenaar in het algemeen, en de veeartsenijkundige in het bi-
zonder behoorlijk zuinig betaald wordt, en dat de laatste, de veeart-
senijkundige, niet meer krijgt, als er meer werk is, hetzij dat zulks
geschiedt door het mond- en klauwzeer of om andere redenen.

Wat aangaat den practiseerenden veearts mag er op gewezen
worden, dat deze aan het mond- en klauwzeer behoorlijk wat zou
kunnen verdienen als de ziekte niet in de wet stond. Thans nemen

de maatregelen bij elke epidemie bem gewoonlijk zoo in beslag,
dat zijn practijk er ernstig schade van heeft en hij hier gemiddeld
meer derft, dan hij eventueel als plaatsvervanger kan beuren.

Uit mijn eigen praktijkjaren (van algemeene bestrijding was
toen weinig sprake) herinner ik mij nog zeer goed, dat ik menigen
veehouder goeden raad en goed betaalde visites en medicijnen
voor de tongblaar en haar naweeën in rekening kon brengen.

Ik wil hier dan ook met nadruk constateeren, dat eigenbelang
den practiseerenden, zoowel als den ambtelijken veearts zouden
moeten doen verlangen, dat tegen het mond- en klauwzeer geen
bestrijdingsmaatregelen worden toegepast, den eersten omdat
hij dan in tijden van epidemie kan rekenen op drukker practijk,
den\'tweeden, omdat voor hem inderdaad elke epidemie een nagel
aan zijn doodkist kan worden genoemd. En veel nagels zijn werke-
lijk niet noodig, om zoo\'n kist behoorlijk stevig in elkaar te timmeren.

Logisch volgt uit deze constateering de conclusie, dat elke vee-
arts die zich verklaart voor bestrijding van mond- en klauwzeer
zulks doet om de zaak zelve. Eenig eigenbelang kan daarbij niet
in het spel zijn.

Wel is de kwestie naar mijne meening een zeer groot belang voor
onzen geheelen stand, en onze wetenschap.

Wanneer toch ons veeartsenijkundig staatstoezicht in staat
mocht blijken de ziekte te bestrijden in dien zin, dat elke invasie
kan worden gesmoord en plaatselijk beperkt, dan zou dat toezicht
zijn groote reputatie van vroeger met één slag terug hebben en
deze reputatie vormt een zeer groot belang voor ons allen gezamelijk.

Want het zij hier gezegd, deze reputatie is oogenblikkelijk in den
lande niet te best. Met de doelmatige en krachtdadige bestrijding
van veepest, longziekte, kwade droes en schaapspokken groot
geworden, tegelijk dat de omvang dezer ziekten kleiner werd, is
zij met de vlekziekte der varkens, de rundertuberculose en het
mond- en klauwzeer, nadat de herinnering aan de vroegere pracht-
prestaties is verdwenen, althans belangrijk verbleekt, zeer aan-
zienlijk gaan tanen en helaas moeten we wel erkennen, schijnbaar
terecht, waar het pogen van dat toezicht tegen de hier genoemde
ziekten tot nu toe, op zijn zachtst gesproken, niet bijster groot is
geweest.

Al zal het juist zijn, dat, waar ons land momenteel vrij is van
mond- en klauwzeer, zulks voor een belangrijk deel is te danken
aan de maatregelen van regeeringswege genomen, toch moeten wij
daarbij tevens erkennen, dat deze bestrijding van de restes eener
afloopende epidemie, zooals we die in igi2 en 1913 gehad hebben

en zooals ook vroeger, na elke epidemie ongeveer kon worden waar-
genomen, voor een goed georganiseerden vétérinairen dienst een
peulschilletje genoemd worden kan in vergelijking met die van een
beginnende heftige invasie, zooals die in 1911 optrad.

En hiermede Mijnheer de Voorzitter ben ik aan een, opzichtens
bestrijding van het mond- en klauwzeer, zeer belangrijke kwestie:
,,De snelhicd der verbreiding."

Wijlen de districts-veearts Hengeveld placht te zeggen, deze
ziekte is gelijk eene coquette. Vandaag toont ze een vriendelijk
gelaat en doet je zin, morgen is ze nukkig en kun je er niets mee
beginnen.

In onze handboeken vinden we wel vermeld, dat het mond- en
klauwzeer zoo buitengewoon infectieus is, en zich sneller verbreidt
dan welke andere besmettelijke ziekte ook, maar niet vermeld
wordt, dat het somwijlen met die snelle verbreiding niet zoo\'n
vaart loopt. En toch, iedere practicus, die veel met deze ziekte
te doen gehad heeft, kan daarvan voorbeelden aanhalen. Een paar
uit de jongste epidemie mogen hier worden vermeld.

In de zeer veerijke gemeente Overschie werd op 12 Juni 1913
tongblaar waargenomen, in een weide onder een beslag van een
kleine 20 stuk> vee. De ziekte bestond zeker langer dan een week,
nochtans waren \'pas 4, misschien 5 of 6 dieren aangetast. Het
heele beslag werd afgemaakt. Uitbreiding had niet plaats, de aan-
grenzende landen waarin vee liep, bleven vrij, ondanks dus, dat zeker
dagen achter elkaar, volop gelegenheid tot uitbreiding bestaan heeft.

In-den winter 1911—1912 werd in de gemeente Oosterkesselen
de kudde heideschapen, toebehoorende aan een 20-tal verschillende
veehouders aangetast. Slechts bij één veehouder, die geen enkele
voorzorgsmaatregel beliefde te nemen, werden ook runderen ziek,
bij alle anderen bleven de koeien vrij, hoewel dikwijls toch de
schapen onder hetzelfde dak verbleven, al werden ze ook door
afzonderlijk personeel verzorgd.

Zoo zou ik tientallen voorbeelden kunnen noemen, en gij zelve
kunt vermoedelijk dat ook uit Uwe ervaring.

Ik weet niet waaraan het is toe te schrijven, dat onder sommige
omstandigheden deze ziekte betrekkelijk zoo weinig neiging tot
uitbreiding heeft, doch wil er uitdrukkelijk op wijzen, dat het feit
bestaat en dat het ook kan worden waargenomen in streken waar
kort te voren geen gevallen voorkwamen.

Ook geldt niet als regel, dat onder deze omstandigheden de aan-
getaste dieren steeds in lichten graad worden aangetast. Zoo weet
ik van een geval in Groningen, waar op een boerderij snel achter

■elkaar 5 runderen aan de ziekte stierven, geen bijzonder strenge
bestrijdingsmaatregelen werden toegepast en toch uitbreiding
niet plaats had.

Het is duidelijk, dat onder de bedoelde gunstige omstandig-
heden, die in den regel schijnen te bestaan, wanneer de ziekte eenigen
tijd geheerscht heeft, met veel eenvoudiger middelen kan worden
volstaan, dan wanneer het er spant, zooals in de jaren 1897, 1907
en iQii.

De meening van verschillende schrijvers, zoo van Hutyra en
Marek, dat vroeger de ziekte zich veelal sneller verbreidde,
doordat toen in de verschillende landen geen bestrijdingsmaat-
regelen werden toegepast, moge juist zijn, niet juist is, althans niet
voor ons land, de door dezelfde schrijvers geuite meening, dat toen
een epidemie ook sneller geëindigd was, doordat de veestapel door-
ziekte.

Een epidemie als in 1911, waar inderdaad en nog wel terwijl
maatregelen werden genomen, geheele streken, wat het volwassen
rundvee aangaat, doorziekten, is hier groote uitzondering, en ook
toen bleef in de later besmette provinciën verreweg het grootste
gedeelte der vatbare dieren vrij. Van doorzieken dus geen sprake.
En toch zijn we er nu af, en toen in 1897 de belangrijkste maat-
regelen voor langen tijd werden ingetrokken, bleef de ziekte nog
jaren hangen en telden we b. v. in 1899 ruim 9000 besmette
boerderijen. Ik meen dan ook als vaststaand te mogen aannemen,
dat wanneer het onder sommige omstandigheden met eenvoudige
bestrijdingsmiddelen gelukt de ziekte te onderdrukken, zulks in
den regel meer nog dan aan die maatregelen te danken is aan die
onbekende, vriendelijke eigenschappen van het virus, maar niet
aan gebrek aan vatbare dieren.

Dat het virus in andere omstandigheden minder vriendelijk is,
kan blijken uit enkele waarnemingen van het jaar 1911.

Toen in het laatst van Juni van dat jaar Noord-Holland bijna
geheel besmet - was, kwam de ziekte nog niet voor op het eiland
Wieringen.

Enkele dagen nadat een forschen zuidwesten wind gewaaid had,
werden daar op denzelfden dag de vier eerste gevallen geconstateerd
op uit elkaar gelegen plaatsen. Alle gevallen waren versch, zoodat
het den indruk maakte of ze door dezelfde onbekende aanleiding
waren ontstaan. Voorstanders van de theorie der smetstofover-
brenging door de lucht zullen zeggen, dat zij uit Noord-Hollandsche
weiden door den wind snel is meegevoerd naar Wieringen en daar
op verschillende plaatsen gedeponeerd.

ln Friesland gebeurde iets dergelijks. Tusschen 15 April en 24
Juni kwam daat de ziekte niet voor. Op laatst genoemden datum
werden op 6 verschillende plaatsen zes zeer versche gevallen waar-
genomen, op 25 Juni 5 en op 26 Juni 5, zoodat in 3 dagen 16 ge-
vallen voorkwamen, alle geheel versch en tusschen welke absoluut
geen verband scheen te bestaan. Ook hier dus moet men wel denken
aan één gemeenschappelijke oorzaak voor die verschillende
gevallen en ook hier wordt er licht aan gedacht, dat de wind de
smetstof overbracht, hetzij dan direct, hetzij met voorwerpen of
voorwerpjes waaraan ze wellicht kleeft.

De scherpzinnige districts-veearts Van Staa meent sedert jaren
reeds, dat zij herhaaldelijk over groote afstanden wordt versleept
door vogels, waarbij hij vooral aan wilde ganzen en eenden denkt.

Bij de tweede invasie in de provincie Drenthe in Augustus van
1911 werd ojigemerkt, dat de eerste gevallen in hoofdzaak voor-
kwamen in lage weidelanden, waarin veel kieviten.

Uit een practisch oogpunt moeten wij, naar het mij voorkomt,
uit de ervaringen die ik vermeldde, de conclusie trekken, dat,
wanneer het tongblaarvirus gelegenheid krijgt zich op groote schaal
te vermeerderen, dat virus zich zoo snel en oj> zoo geheimzinnige
wijze kan verbreiden, ook over groote afstanden, dat wij met. onze
gewone politiemaatregelen misschien de uitbreiding wat kunnen
beperken, dat echter dan van doeltreffende bestrijding in ons
veerijk, (met veel veebeweging gezegend) land, geen sprake kan zijn.

De eenige kans op practisch groot succes is dan ook, bestrijding
van elke beginnende invasie met de allerkrachtigste politiemaatregelen.

Over de wijze waarop deze bestrijding moet geschieden, wil ik
gaarne nog een en ander in het midden brengen.

In de eerste plaats, dat ligt voor de hand, dient te worden be-
tracht, de insleeping der ziekte van over de grenzen zooveel mogc-
iijlc te verhinderen. Ons kunnen is ten dezen opzichte, datisduidelijk,
echter zeer beperkt.. Chineesche muren worden heden ten dage niet
meer gebouwd en het groote wereldverkeer moet zijn gang gaan.
Levensbehoeite voor ons land is, dat weten we allen, een zeer
levendig verkeer over de grenzen en levensbehoefte voor de vee-
houderij is, invoer van groote hoeveelheden voedingsmiddelen
van uit het buitenland.

Wat niet noodig is, wordt tegengegaan. Veeinvoer is verboden,
invoer van mest dito, van artikelen van vee afkomstig aan be-
perkende bepalingen onderworpen.

lande geldende maatregelen ten opzichte van het buitenland goed
zijn, waarmede natuurlijk niet gezegd wil zijn, dat daarmede ook
elke insleeping van smetstof kan worden tegengegaan. Echter de
Regeering doet ten dezen opzichte wat mogelijk is, en nieer kan
niet worden gevergd. Op één zaak dient echter nog te worden
gewezen. Voederartikelen komen in ons land in zeer groote hoeveel-
heden en op allerlei wijzen binnen. Het is voor ieder duidelijk,
dat de emballage dezer zaken, meer nog dan die zaken zelve, d. w. z.
graanzakken, koekkisten, e. d. gevaar kunnen opleveren. Ik meen,
dat zou kunnen worden overwogen de mogelijkheid van een regeling
zoodanig, dat invoer van voedingsmiddelen alleen los geladen kunnen
plaats hebben.

Meermalen is beweerd, en met name ook in 1911, dat vooral door
den smokkelhandel in rundvee, schapen en varkens, het mond-
en klauwzeer wordt ingebracht over de grenzen. Natuurlijk zal
dat kunnen geschieden, evenwel komt bet mij waarschijnlijker voor,
dat deze overbrenging, in den regel althans, plaats heeft door het
normaal internationaal \\erkeer met personen en zaken, welk ver-
keer veel uitgebreider is dan de smokkelhandel. Wellicht heeft
deze overbrenging nog op andere wijze plaats, op de manier, als
ik straks voor den zomer 1911 aangaf voor Wieringen en Friesland,
welke insleepingen niet kunnen worden verklaard.

Zooals gezegd, ik meen, dat ons land zich vrij wel zoo goed mogelijk
tegen gevaar uit het buitenland heeft gewapend, al is dan misschien
opzichtens de emballage van voederartikelen en enkele andere zaken
nog wel eenige verbetering mogelijk.

Zelfs in Engeland, waar de smokkelhandel toch zeker geen schuld
kan treffen, met zijn ten dezen opzichte zoo gunstige ligging,
kan zulks niet steeds worden verhinderd, en ook in 1911 en 1912
kwamen meerdere insleepingen voor, en moesten in 1911 ± 3000,
in 1912 ruim 10000 dieren worden afgemaakt.

Wanneer öf Duitschland öf België vol zit, moeten we er op
rekenen, de geschiedenis leert dat afdoende, dat de ziekte herhaal-
delijk naar ons land wordt overgebracht en daarom zou een meer
juiste bestrijding in die, en andere landën van Europa, ontegen-
zeggelijk voor ons land de kansen veel verbeteren.

Ten opzichte van het mond- en klauwzeer is het spreekwoord
van den goeden buur en den verren vriend zeker toepasselijk.

houden, zouden wij, dit staat bij mij vast, ook wel tegen het kwaad
opgewassen zijn. En wanneer de Nederlandsche Regeering het
initiatief zou willen nemen tot het bijeenroepen van een inter-
nationale commissie, als waarop ook is aangedrongen in de Itali-
aansche en Engelsche parlementen, konden we wellicht met de
tongblaarbestrijding een heele stap voorwaarts doen, wanneer
als gevolg daarvan kwam vast te staan, dat in alle landen, welke
over een goeden veeartsenij kundig en dienst beschikken, sporadisch
voorkomende gevallen van mond- en klauwzeer regelmatig door
afmaking van ziek en verdacht vee en andere strenge maatregelen
werden bestreden, op de wijze ongeveer als sedert 1890 in Engeland
geschiedt. Door internationale overeenkomst zou dan het vaste-
land van Europa in ongeveer gelijk gunstige positie kunnen worden
geplaatst als Engeland en in mindere mate Zweden, Noorwegen
en Denemarken thans reeds innemen.

Longziekte, kwade droes en tuberculose zal men in een land
met goed succes kunnen bestrijden, ook al laten de buren deze
aan haar lot over. Ten opzichte van de tongblaar echter, met haar,
op welke wijze dan ook, maar ik elk geval zeer mobiele smetstof,
is de zaak heel anders.

Onbedingt is naar het mij wil voorkomen, het beste middel tegen
insleeping der ziekte uit het buitenland, goede, strenge bestrijding
door dat buitenland, inclusief afmaken van zieke en verdachte
,dieren.

Wie onze maatschappij en ons land het volgend jaar op het
congres te Londen vertegenwoordigen, zullen goed doen, naar ik
meen, te trachten van dit congres of door zijn permanente com-
missie inzake besmettelijke veeziekten, steun voor dergelijke
internationale bestrijding te erlangen.

Het behoeft in deze vergadering wel niet nader te worden be-
toogd, dat bestrijding zonder verplichte aangifte van de zijde der
veehouders nooit mogelijk is. Terecht schrijft art. 13 onzer veewet
voor, dat onmiddellijk, nadat door den veehouder verschijnselen
van besmettelijke veeziekten worden waargenomen, deze daarvan
aangifte moet doen.

Het is duidelijk, dat voor geen enkele andere besmettelijke
ziekte, het in zoo groote mate, als bij het mond- en klauwzeer op
deze onmiddellijke aangifte aankomt.

niet-veeartsenij kundige zijde van het vraagstuk wil ik hier, althans
in eerste instantie, niet uitweiden.

In het algemeen zou ik er van willen zeggen, dat bij de veehouders
twee zaken moeten vaststaan, wil men van de noodige medewerking
verzekerd zijn. In de eerste plaats dienen zij er van overtuigd te
zijn, dat verzuim van aangifte een gevaarlijke onderneming is,
en gestraft wordt met de volle gestrengheid der wettelijke bepaling-
en, en in de tweede plaats, dat nakomen der wettelijke verplich-
tingen niet medebrengt schade voor de beurs«, doordat de Staat
de financieele gevolgen der maatregelen in het belang van het
algemeen, bij den eenling genomen, voor zijn rekening neemt,
wanneer aan die verplichting is voldaan.

Dat verder de hierbedoelde medewerking grooter za zijn, naar-
mate het vertrouwen in de rijksmaatregelen grooter is, behoeft wel
geen betoog.

Dit vertrouwen is mede dikwijls niet best, wijl de vrees bestaat,
t.en rechte of ten onrechte, dat de ambtenaren van het veeartsenij-
kundig toezicht de ziekte overbrengen of kunnen overbrengen.

Vooral hierom- meen ik, dat de behandeling van sporadische
ziektegevallen moet geschieden door vast personeel en dat, zoo
eenigszins mogelijk, de practicus-plaatsvervangend districtsveearts
daarmede niet te maken moet hebben. Ook eischt deze behandeling
zoo voortdurend toezicht, dat zij door den veearts, die tevens
praktijk uitoefent, niet naar behooren kan worden verricht.

Van de hulp der practici worde daarom in tijden van gevaar
op andere wijze geprofiteerd, met name bij de inspecties e. d.
welke de veehouders aan hun plicht tot aangifte moeten
herinneren.

Wat nu de behandeling der bedoelde sporadische ziektegevallen
meer in het bijzonder aangaat, zoo is naar mijn meening zoo snel
mogelijke opruiming der smetstofhaarden absoluut noodzakelijk.

De ervaring heeft ruimschoots geleerd, dat ook de strengste
afsluitingsmaatregelen, gepaard gaande met het doorzieken van
aangetaste koppels niet afdoende zijn ln Noord-Holland, in Fries-
land, in Gelderland en elders is zulks in de 90-er jaren der vorige eeuw
met groote energie betracht, evenwel te vergeefs.

Uit de afgesloten erven en kringen ontglipt ons het zeer mobiele
virus, op welke- wijze dan ook.

De opruiming der smetstofhaarden zelve moet, dat spreekt van
zelf, geschieden met alle mogelijke voorzorgen tegen verspreiding
van smetstof.

dacht vee, vrij veelvuldig plaats gevonden, nadat het naar openbare
of andere slachthuizen was vervoerd.

Ik wil er niet over uitweiden hoe dat vervoer wel eens is verricht,
doch er op wijzen, dat in de omstreken van Groningen in het voor-
jaar icjii verscheidene beslagen zijn vervoerd in zoo goed mogelijk
gesloten wagens, met dikke lagen met creoline doorweekt turf-
strooisel op den bodem.

Ik acht het niet wel mogelijk, dat het vervoer elders ooit beter
geregeld is geweest, dan toen in het Noorden en toch wijst er het
heele verloop der betreffende invasie op, dat meerdere der later
geconstateerde ziektegevallen zijn ontstaan, doordat door en tijdens
het vervoer van zieke dieren smetstof is ontsnapt.

Geschiedt het vervoer slordig, dan is daardoor het middel van
afmaken wellicht zelfs riskanter, dan het gevaarlijke doorzieken.

Krachtens persoonlijke ervaring meen ik, dat aangetast vee nooit
moet worden vervoerd, doch regelmatig op het besmette erf af-
gemaakt en onschadelijk gemaakt. Het verdachte, niet aangetaste
vee, hetwelk vrij is van koorts, kan onder de noodige voorzorgen
worden getransporteerd en elders geslacht.

Dat wij met het afmaken van het aangetaste beslag alleen niet
klaar zijn, is duidelijk.

Natuurlijk moet degelijke desinfectie van de heele boerderij,
ook van het woonhuis en van zaken die besmet, kunnen zijn, plaats
hebben, waarbij onder de desinfectantia voor woonhuis en kleeren
formaldehyde in de eerste plaats in aanmerking komt.

Met onteigening van hooi, mest en andere zaken zij men nimmer
zuinig. Beter een paar honderd pond hooi te veel verbrand dan de
smetstof er mede bewaard.

Dat paarden, honden, katten en huisvogels niet van het erf moe-
ten en personen er niet worden toegelaten dan in uiterste noodzaak,
ligt voor de hand.

Een zeer gevaarlijke factor is, zooals wij allen weten, de zuivel-
industrie. Zooals ook blijkt uit het regeeringsrapport 1911 van de
hand van den heer Remmei.ts is in het voorjaar van dat. jaar in
Groningen, in Drenthe, in Friesland en in Gelderland veel kwaad
gesticht, dóórdat besmette ondermelk tongblaar veroorzaakte bij
varkens, bij welke dieren de ziekte dikwijls door de eigenaren
niet wordt onderkend, waardoor het gevaar aanzienlijk grooter.

Zeker wordt door pasteurisatie het gevaar van de zijde der
zuivelfabrieken niet opgeheven, echter toch wel belangrijk ver-
minderd. En zonder algemeene verplichte pasteurisatie der centri-
fugemelk en van de wei, komen we er m. i. zeker niet.

Hiermede, Mijnheer de Voorzitter, heb ik zoo ongeveer gezegd,
wat ik omtrent de techniek der bestrijding in het midden wenschte
te brengen.

Van verschillende zijden is meermalen beweerd, dat de bestrijding
van het mond- en klauwzeer mislukt omdat de veeartsen niet deugen
en omdat de veewet niet deugt.

Wat het eerste punt aangaat. Wij zijn ons vermoedelijk allen
tekortkomingen bewust, doen echter, dat meen ik te mogen con-
stateeren, als geheele stand behoorlijk onze plicht en ons best.
Dat het kunnen van onzen stand in zijn geheel, door verbeterde
opleiding van de beoefenaren onzer wetenschap wordt verhoogd,
is ons aller wensch.

Vat de fouten der veewet aangaat, wil ik er op wijzen, dat deze
meer dan 40-jarige, over den middelbaren leeftijd, echter nog
behoorlijk krachtig is.

Zeker acht ik herziening dezer wet op verschillende punten ge-
wenscht, evenwel meen ik ook, dat van deze zijde een eeresaluut
aan hare samenstellers voor dit schoone stuk werk, op zijn plaats is.

Met nadruk zij er op gewezen, dat alles wat ik als wenschelijk
aangaf, de maatregelen tegen het buitenland, de zoo goed mogelijke
zekerheid met betrekking tot de aangifte van voorkomende ziekte-
gevallen, de snelle en doelmatige afmaking der aangetaste koppels,
de noodzakelijke beperking in het veeverkeer bij besmette erven,
het vasthouden en zoo noodig ontsmetten van niet voor tongblaar
vatbare huisdieren op en bij die erven, het verplichte pasteuriseeren
van centrifugemelk en wei, enz., alles op grond van de veel gesmade
echter tevens nooit volprezen wet, kan worden verzekerd, mits de
algemeene maatregelen van bestuur c. a. aan deze wet ontleend,
grondig herzien en op de hoogte van onzen tijd worden gebracht.

De heer v. d. Linden klaagt over de weinige samenwerking in
dezen, tusschen districts-veeartsen en veeartsen. Is de ziekte op de
grens, dan zou een vergadering van dezen nut kunnen stichten
door voorlichting over personen en toestanden in zoo\'n streek.
Ook in Indië komt zij veelvuldig voor en gaarne zou ik van de
Indische Collega\'s hier aanwezig, het een en ander vernemen, over
verschijnselen, verspreiding, maatregelen ter beteugeling, enz.

De heer de Leur: Ik dank spreker voor zijn keurigen voordracht,
waarmede ik mij geheel kan verecnigen; vooral de oprichting van
een internationale commissie om de besmettingshaarden op te
sporen en te bewaken acht ik noodzakelijk.

Ook met zijn bestrijdingsmiddelen ga ik accoord, doch met het
oog op- de populariteit van de wet, moet ik de vraag stellen, hoe
lang met den maatregel van afmaken moet worden voortgegaan en,
wanneer deze grens is bereikt, welke verdere maatregelen ter be-
strijding moeten worden genomen.

De heer de Jong: Deze internationale commissie is het keerpunt
bij elk internationaal congres op dit gebied, omdat er altijd poli-
tieke belangen tusschen doorloopen en meestal draait het op niets
uit. Het eenige wat te Buda-Pest bereikt is, is de oprichting van
het Bulletin internationale, waarin de verschillende regeeringen
elkander zoo spoedig mogelijk inlichten, over ontstaan en verbrei-
ding der verschillende besmettelijke veeziekten.

De heer Overbeek: Samenwerking is noodig en besprekingen
zooals door den heer v. d. Linden bedoeld, kunnen zeker nut
stichten en zijn ook vroeger meermalen gehouden. Naar mijne
meening moet het afmaakstelsel, zoolang mogelijk worden volge-
houden d w. z. zoo lang men personeel beschikbaar heeft om de
maatregelen uit te voeren, doch die grens is spoedig bereikt.

Wat er dan moet volgen? Wanneer de strijd verloren is, moeten
wij papieren maatregelen nemen. Men voert er bij eenige uitbreiding
wel niet veel mee uit, doch de zaken loopen niet in de war, men
houdt cle teugels in handen, om ten slotte weer te kunnen ingrijpen
en vooral om bij een volgende bestrijding niet machteloos te staan.

Op het a. s. Congres te Londen zal door de ondervinding in de
laatste jaren opgedaan de tegenwerking van Duitschland wel
minder zijn.

Naar aanleiding van de vraag van den lieer v. d. Linden op de vergadering van
27 Sopt. \'13 omtrent mond- en klauwzeer in Tndic het volgende:

In Ned.-Indie komt steeds mond- en klauwzeer voor. De ziekte wordt daarover
\'1: algemeen (te veel) ,,en bagatelle" beschouwd, omdat de oeconomiese schade er
door veroorzaakt minder groot is. Melk- en zuivelbedrijf komen daar bijna niet in
aanmerking, de runderen (en karbouwen) worden hoofdzakelijk als trekdieren
gebruikt (voor wagen en ploeg). Bij hevige graad van klauwzeer komt het niet alleen
aan de kroon maar ook dieper, tot loslating der hoorn van de matrix. Onder de
oude hoorn wordt nieuwe gevormd, de oude en de nieuwe laag zijn scherp van elkaar
gescheiden, -— ook en vooral aan de zool ziet men dit proces, bij vele dieren treft men
na afloop een dubbele hoefzool aan. Ontschoenen zag ik nooit. Aan de ballen blijft
tussen de oude en nieuwe hoorn een spleet, daarin dringen vuil, zand en steentjes,
■die gemakkelijk tussen de twee hoefzoolen geraken en aanleiding geven tot secun-
daire etterige processen en kreupelheid. Ook schijnt de oude afgroeiende klauw
soms als een te nauwe schoen te werken — vele dieren loopen pijnlijk totdat de oude

schoen na enkele maanden is atgestooten. De loslating van de hoorn wordt zeer
zeker veroorzaakt door blaasjesvorming, niet alleen aan kroon en klauwspleet maar
ook op andere plaatsen der klauwlederhuid. Zschokke wees daar reeds op en ook
Conradt (Étude sur la genèse des lésions du pied dans la stomatite aphteuse).
Voor afmaken is bij mond- en klauwzeer in Indië ongeveer nooit aanleiding. Men
laat uitzieken. Zoodra \'de ziekte geconstateerd was liet ik steeds alle dieren be-
smetten. Een stuk doek, dat een poosje in den mond van een ziek dier (met ge-
barsten blaren) had vertoefd, circuleerde goed doordrenkt met speeksel, in de
monden van de gezonde runderen, gewoonlijk werden nog scarificaties in het lip
slijmvlies gemaakt en deze met virulent speeksel ingewreven. De geënte dieren
werden goed geobserveerd en zoodra overmatige speekselafleiding werd gezien (als
eerste verschijnsel) werden ze op stal gezet, op stroobed en goed verpleegd, tot ze
ongeveer beter waren. Op deze manier was steeds de enzoötie spoedig afgeloopen
en konden binnen een maand de verkeersbelemmeringen worden opgeheven.
Meestal verliep de ziekte goedaardig. Het zoogenaamde „boosaardige klauwzeer"
met vele sterfgevallen, zag ik nooit.

De behandeling bestond in voetbaden, 2 a 3 maal daags eenige minuten in een
vlakke bak, zoo groot dat een volwassen rund er in kon staan, en tot de hoogte der
bijklauwen gevuld met 1 % creoline-oplossing. Tijdens het voetbad werd de mond
voorzichtig gewassen (ruw manipuleeren veroorzaakt wonden) met ¹/₂ % creolin-
water. Klauwspleet en kroonrand werden na het bad met een weinig perubalsem
of iets dergelijks besmeerd tegen de vliegen. Waar voetbaden om de een of andere
reden niet toegepast werden, werden de klauwen alleen met perubalsem behandeld.
Over \'t algemeen zijn rust en goede hygiëniese condities gedurende de eerste
dagen hoofdzaak bij deze ziekte. Bij zwaar mondlijden werd een paar dagen geen
gras gegeven maar vloeibare of halfvloeibare kost.

In sommige kudden kwam jaren achtereen elk jaar de ziekte voor. De dieren die
het vorige jaar mond- en klauwzeer hadden gehad, reageerden soms niet op her-
nieuwde enting, soms ook wel, er waren gevallen waar de dieren al weer ziek
waren voordat hun klauwen tengevolge van de vorige aanval waren afgegroeid en
verwisseld.

Een derde jaar was het echter regel dat de vroegere zieken niet meer op de enting
reageerden. Vrijburg.

De Heer Wester merkt op, slechts een enkel woord te zullen
zeggen over dit onderwerp, en wel omdat onderzoekingen die hij
zich had voorgenomen hierover te verrichten hier en in het buiten-

\') Verslag van een voordracht gehouden op de 54ste Aigemeene Vergadering
der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland op 27
September 1913.

land, nog niet tot een einde zijn gebracht. Hij wenscht derhalve
nu slechts iets te zeggen ter oriënteering in het vraagstuk, en stelt
zich voor later, na afloop van bedoelde onderzoekingen, desgewenscht
in de afdeelingen voordrachten te houden met demonstraties.

De sprekerzegt zich in hoofdzaak bezig te houden met de bestudee-
ring van de endemisch voorkomende steriliteit, welke het eene jaar
veelvuldig voorkomt, en het andere jaar weer niet. Dit niet drachtig
worden der koeien komt in de laatste jaren meer voor dan vroeger,
blijkbaar wel door het gebruik van gemeenschappelijke stieren,
liet komt nu en dan in die mate voor, dat het bestaan van fok-
vereenigingen er ernstig door wordt bedreigd.

Hier te lande is weinig studie gemaakt van deze aangelegenheid.
In den regel stelt de veearts zich tevreden met de bestrijding van
de al of niet aanwezige granuleuse scheedekatarrh. Evenwel blijkt
hoe langer hoe meer dat deze granuleuse scheedekatarrh weinig
of niet met de endemische steriliteit te maken heeft. Ook spreker
is van oordeel, dat slechts zelden causaal verband hiertusschen is
te vinden, tenzij bij acute ontstekingen misschien.

In Zwitserland bestudeert en behandelt men dit euvel reeds
sedert ± 50 jaar. Eerst werd daar gedacht, dat het ostium bij steriele
koeien gesloten zou blijven ook gedurende de tochtigheid, waardoor
dus de spermatozoïden niet kunnen binnendringen. Later is dit
weer van de baan geraakt, volgens spreker ten onrechte.

Deze theorie werd verdrongen door de stelling dat cysteuse
ontaarding van de Graafsche blaasjes de meest voorkomende
oorzaak zou zijn, en uitdrukken van deze cysten de beste therapie
(Zanger).

In Zwitserland is dit de gewone behandelingsmethode, ook nu
nog. De spreker bestudeerde deze therapie in Zwitserland, is echter
tot de conclusie gekomen, dat vele der z. g. n. cysten, die door de
Zwitsersche veeartsen worden uitgedrukt, slechts rijpe lollikels zijn.

Hier te lande speelt volgens den spreker deze cystenvorming
bij de steriliteit een zeer ondergeschikten rol. Wel zijn echter
de bandelooze en nymphomane koeien, hiermede behept volgens
zijn onderzoekingen.

Ook is men in Zwitserland gaan denken aan het persisteeren
der „Corpora lutea" als oorzaak van steriliteit.

Na(?) of vóór(?) of gedurende(P) iedere tochtigheidsperiode barst
een foilikel, welke wordt vervangen door een „geel lichaam." Dit
gele lichaam is blijkbaar een secerneerend orgaan, hetwelk door
inwendige secretie de baarmoeder geschikt maakt voor het ont-
vangen van het bevruchte ei. Dit gele lichaam wordt weer ge-

resorbeerd. Gedurende de drachtigheid echter blijft het bestaan.
Dit is dus een physiologisch persisteeren. Echter ook zond er drachtig-
heid blijft zoo\'n geel lichaam soms bestaan, wordt niet geresorbeerd,
b.v. bij baarmoederkatarrh. Dan kan dit persisteeren aanleiding
geven tot het niet ontwikkelen van follikels; dus tot steriliteit.
Uitdrukken van deze persisteerende gele lichamen zou dus de
therapie moeten zijn. (Zschokke.)

Of de zaak echter precies zoo verloopt, acht de spreker volstrekt
niet bewezen. Hij stelt zich voor, ook hieromtrent zooveel mogelijk
nasporingen te doen.

Het is wel reeds de overtuiging van spreker geworden, dat
door de veeartsen in Zwitserland en Denemarken meestal niet
oude, persisteerende, dus pathologische corpora lutea worden
uitgedrukt, maar de verschillende physiologische. De oude zijn zeer
moeilijk uit te drukken.

Het uitdrukken van z. g. n. cysten en z. g. n. persisteerende
gele lichamen zooa^ dat te Zwitserland en ook in Denemarken
in de praktijk geschiedt, berust dus volstrekt niet op een gezonde,
vaste wetenschappelijke basis, in tegendeel, is empyrie.

Dat neemt niet weg, dat men blijkbaar wel resultaat heeft
hiermee; tenminste het is een feit, dat de Zwitsersche veeartsen
zeer vaak geroepen worden deze therapie toe te passen, wat wel
niet zou gebeuren, als de veehouders geen resultaat zagen.

Ook in Denemarken zijn deze behandelingsmethoden ingevoerd
sedert ± 1900 en volgens sommigen met succes. In de laatste jaren
is door onderzoekingen van den Deenschen veearts Albrechtsen
echter gebleken, dat in zeer vele gevallen een baarmoederkatarrh
primair de oorzaak van steriliteit is — waardoor wellicht latei-
secundair cysten zich ontwikkelen.

De spreker is het met deze stelling eens. Ook hij acht deze baar-
moederkatarrh en ontsteking van de cervix primair aanwezig.
I)e behandeling van de baarmoeder, curatief, en zoo mogelijk
.prophylactisch is dus de aangewezen therapie. Dit is echter wel
eens wat bezwaarlijk en omslachtig. Daarom vergenoegen zich
vele Deensche veeartsen nog steeds met het uitdrukken van cj^sten
en gele lichamen, en naar hun zeggen, met succes. Slechts dan
wanneer de baarmoeder vergroot is, wordt ze uitgespoeld met
keukenzout, of spiritus, of jood-joodkalisolutie.

Spreker wijst er op, dat ook.in Denemarken zeer veel wordt
gedaan door de praktizeerende veeartsen aan steriliteitsbehandeling.
Voor een deel moet dit natuurlijk worden toegeschreven aan het
verkregen succes. Echter moet men niet vergeten bij het wegen

van dit succes, dat er in Denemarken nog iets anders mee wordt
bereikt. Vroeger wisten de groote Deensche veehouders maar
heel slecht vóór de dieren gekalfd hadden, of ze wel drachtig waren.
Dit kwam doordat de dieren op stal staan of op de weide aange-
bonden zijn, en dus niet steeds duidelijk symptomen van drachtig-
heid verraden. Tegenwoordig ondervangt men dit bezwaar
door den veearts de dieren systematisch te doen onderzoeken op
drachtigheid, waardoor op zich zelf reeds groot voordeel aan de
veehouders wordt gebracht. Zijn ele dieren niet drachtig, dan
worden ze tegelijkertijd behandeld.

Dit systematisch onderzoek op drachtigheid van een veestapel
is bij ons te lande niet zoo zeer noodig.

De spreker herhaalt ten slotte dat hij op een en ander later uit-
voeriger terug zal komen, na vooral de rol van de baarmoeder-
hals, en van den stier nog nader te hebben onderzocht.

De heer Westek antwoordt, dat de dieren baarmoederontsteking
krijgen b.v. door abortus waardoor de secundinae niet op tijd
afgaan. Bovendien worden de dieren geïnfecteerd op stal ook zonder
retentio secundinarum. De veearts Ai.brechtsen werkt hiertegen
prophylactisch. Hij neemt n.1. steeds zoo vroeg mogelijk de se-
cundinae af, en spoelt de baarmoeder uit. Bovendien laat hij,
indien mogelijk, de koeien kalven buiten den stal, in een afzonder-
lijke telkens goed te reinigen box. Hiermee heeft hij naar zijn zeggen
goede resultaten.

Marktlijst 1914, samengesteld en uitgegeven door ,,Het Paard" te\'s Graven-
liage (uitgever A. W. Heidema) prijs / 0.10.

In deze marktlijst zijn alle in 1914 te houden paardenmarkten opgenomen. Bij
iedere markt is aangegeven hoeveel paarden er het vorig jaar waren aangevoerd
en welke soorten er vooral verhandeld werden. Verder wordt een kort overzicht
gegeven van den paardenhandel in 1913.

Op de 54ste algemeene vergadering der Maatschappij ter bevordering der Vee-
artsenijkunde in Nederland, gehouden op 26 September j.1., is door den toenmaligen
voorzitter der Maatschappij, den Heer Dr. H. Markus, in zijn kwaliteit van
secretaris der redactie van het \'tijdschrift voor Veeartsenijkunde op een voor mij
beleedigende wijze geïnsinueerd op een schrijven van Dr. M. C. Dekhuijzen,
waarin deze mijn proefschrift besprak. Aan mijne uitnoodiging, hieromtrent oogen-
blikkelijk in het openbaar mededeeling te doen, kon de Heer Markus niet voldoen
omdat genoemd schrijven nog onder de redactieleden circuleerde, mij werd echter
toen bericht, dat ik desgewenscht inzage van dat schrijven kon krijgen. Na herhaald
verzoek is mij een afschrift van den brief van Dr. D. geworden. Aanvankelijk was
het mijn voornemen, 11a de in het openbaar gebezigde woorden van den Heer M ,
deze kwestie in het openbaar toe te lichten en wel op de buitengewone algemeene
Vergadering, gehouden te Utrecht op 29 Nov. 1.1. Tijdens de vergadering heb ik
echter van dat voornemen afgezien; de belangrijke en zéér tijdroovende discussies
hebben die vergadering zéér gerekt en aan het einde ervan hadden vele leden de
vergadering verlaten. Daarom gevoel ik mij gedrongen thans te dezer plaatse aan-
gaande deze aangelegenheid het volgende mede te deelen.

De Heer D. deelt in zijn schrijven mede, dat hij meende aan het verzoek der
redactie, mijn dissertatie in het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde te bespreken,
niet te moeten voldoen, omdat zijn oordeel hierover ongunstig was in een mate, die
het hem onmogelijk maakte dat oordeel onder ook weer erkennende woorden te ver
zachten; hij wenschte mij een dergelijke onaangename bespreking in het open-
baar te besparen. De Heer D. grondde zijn oordeel op drie overwegingen:

ie. omdat ik voorgesteld heb het woord ,,diverticulum" te vervangen door
„divertix"; het woord „diverticulum" is volgens den heer D. geen verklein-
woord en het woord „divertix" strijdt tegen het latijnsche taaleigen.
2e. omdat ik bij mijne studie van den luchtzak bij het paard geen gebruikge-
maakt heb van bevroren doorsneden en deze methode voor een dergelijk
onderzoek onontbeerlijk is.
3e. omdat ik voor het inspuiten van luchtzakken paraffine heb gebruikt, een

stof die zien bij stolling c.c. 9 % samentrekt.
Ik heb den Heer D. hierop schriftelijk geantwoord dat ik, aangezien ik zelf de
klassieke talen niet bestudeerd heb, destijds mijn licht ontstoken heb bij iemand,
die door mij wel ter zake kundig geacht mocht worden (een doctorandus in de
theologie, die zooveel studie van de oude talen had gemaakt, dat hij destijds in
aanmerking is gekomen voor eene benoeming aan een gymnasium tot leeraar in het
Hebreeuwsch); dat deze deskundige mij heeft verklaard dat het woord „diverti-
culum" wel een verkleinwoord is en vervangen kon worden door „divertix"; dat
ik evenwel nu, op zijn gezag, wel wil aannemen dat ik toen onjuist ben ingelicht
geworden; dat echter, wanneer deze vergissing eene zoodanig hemeltergende fout
was als hij beliefde voor te stellen, mijn promotor Prof. Rubeli te Bern of Prof.
Ruge te Zürich, die mijne verhandeling aanstonds heeft aanvaard voor plaatsing
in het Morpholog: Jahresbuch, een der meest belangrijke periodieken op het ge.
XLI 2

dat de vormveranderingen, die luchtzakken b.v. bij iedere inademing onder-
gaan, niet aan bevroren doorsneden onderzocht kunnen worden en dat ik voor
het vullen van luchtzakken niet alléén paraffine heb gebruikt maar ook lucht,
water cn gipsbrei. Ik had hieraan kunnen toevoegen dat, ter bestudeering van
holten met ten deele ontwijkende wanden de methode van bevroren doorsneden
geheel verouderd is sinds de zooveel gemakkelijker cn overal toe te passen methode
van Paulii, gepubliceerd in den Anatomischen Anzeiger Bnd 34 No. 16 en 17,
en later nog geperfectionneerd,allerwege toepassing heeft gevonden en dat in een
verhandeling van c. c. 70 pagina\'s kleinen druk, nog heel wat meer te vinden is dan
datgene waar hij over gevallen is. Ik heb er hem op gewezen dat, ondanks de ge-
gebreken die aan deze proeve van eigen arbeid kleven, meerdere autoriteiten van
naam hunne waardcering er aan hadden geschonken, eene bewering waarvan ik
de schriftelijke bewijzen kan overleggen en dat het feit dat mijne verhandeling
in het Morpholog: Jahresbucli verschenen is er toch ook voor pleit, dat zij geen
opeenstapeling van onzin is. Ik hoopte en verwachtte hierop een antwoord te
krijgen waarin Dr. D. zijn standpunt krachtiger zou verdedigen en waarin ik op
meerdere en grovere fouten in mijn werk zou worden gewezen. Hierin nu ben ik
geheel teleurgesteld want ik ontving een uitvoerig, particulier, gemoedelijk ant-
woord o]) mijn schrijven zonder een enkele nadere verklaring.

Tc-11 slotte verklaar ik, met opgeruimd gemoed, dat ik mij door de moordende
critiek des Heeren D. allerminst geschaad gevoel, en laat thans gaarne het oordeel
over deze aangelegenheid aan den onpartijdigen lezer.

In mijn open brief, zich bevindende in ons Tijdschrift van 15 Aug. 1. 1.,
beschuldigde ik de collega\'s G. Lurberink uit Zwolle en G. J. Hoogland uit Utrecht
van grove onrechtvaardigheid en tartte hen één woord van mijne beschuldiging
onwaar te maken. Ofschoon het Tijdschrift nadien reeds 7 maal verscheen en er
dus ruim gelegenheid geweest is om zich te verdedigen, blijven zij machteloos
zwijgen. Ik acht \'t mijn goed recht de lezers hierop attent te maken.

In de onlangs verschenen brochure, gericht aan de leden der Maatschappij ter
bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, en geteekend door 6 directeuren
van speculatieve Veeverzekeringsmaatschappijen staat o. a.:

„Een onzer heeft thans nog een procedure aanhangig voor een arbitrage-commissie
„als waarvan door de Commissie de wenschelijkheid werd bepleit. Die arbitrale
„procedure en de op de beslissing van arbiters gevolgde procedures loopen nu
„reeds ruim drie jaren."

Ik veronderstel, dat hier op mijne abitrage gedoeld wordt, omdat deze reeds
ruim drie jaren heeft geduurd en (daar ik niet kan besluiten de kwestieuse zaak te
begraven, zoolang er nog iets aan te doen is) thans als nietig wordt bestreden.

Zekerheid heb ik dienaangaande echter niet kunnen erlangen, wijl de toezender
en eerste onderteekenaar, D. P. Linthout, evenals de directeur der procedeerende
Maatschappij weigeren om inlichtingen te geven.
Gelieve mijne collegiale groeten te accepteeren.

Verslag van de Buitengewone Algemeene Vergadering der Maatschappij ter
bevordering der veeartsenijkunde in Nederland, op Zaterdag 29 November 1913.

Voorzitter: de heer Dr. D. L. Bakker.
De Voorzitter: Ik open de vergadering met een hartelijk welkom tot de aan-
wezige afgevaardigden en leden, meer in het bijzonder tot onze eereleden de heeren
Schimmel en van der Plaats en tot den heer Remmelts, die welzoo vriendelijk
is geweest onze uitnoodiging aan te nemen.

Ik spreek zeker voor U allen, wanneer ik den heer Schimmel namens onze
Maatschappij hartelijk gelukwensch met zijn benoeming tot doctor honoris causa
in de geneeskunde door de Utrechtsche Universiteit, een eerbetuiging die ons
allen ten zeerste heeft verblijd.

De heer Schimmel: Ik dank den Voorzitter voor zijn gelukwensch en alle aan-
wezigen voor hun instemming. Deze eervolle onderscheiding op den vooravond
van de indiening van een wet op liet veeartsenij kundig hooger onderwijs, meen
ik te mogen beschouwen, als een hulde minder aan mij persoonlijk, dan wel aan de
veeartsenijkunde.

De Voorzitter: De navolgende afdeelingen zijn vertegenwoordigd:
Groningen-Drenthe, W. ten Hoopen, uitbrengende 21 stemmen.

De afdeeling Gelderland-Overijsel is onder opgave van het waarom, niet ver-
tegenwoordigd.

Door het altreden van den Heer Markus is er bij de 54ste Algemeene Vergadering
geen openingsrede gehouden, waarom ik nu een overzicht van de voornaamste
gebeurtenissen in het afgeloopen jaar zal trachten te geven.

In de eerste plaats hebben we te vermelden het droevig verlies door overlijden
van M. J. Hengeveld G.Jzn., J. F. Lameris, J. H. van Oyen, E. A. Kok,
K. Bosma, w. F. A. Gantvoort, F. Boeriiave en onlangs nog van onze jonge
collega B. Eijsenburger, die om zoo te zeggen op het veld van eer is gevallen.

Haar ook zijn er heugelijke feiten mee te deelen. In het afgeloopen jaar pro-
moveerden de heeren J. Roos, G. L. J\' Gooren, J. C. Witjens, T. M. G. Numans,
S. Ferwerda, C. Th. G. H. de Wilde, H. Schornagel, C. J_;G. van der Kamp,
T. van Heelsbergen, H. Ubbens, B. B. Lautenbach, terwijl onderscheidenlijk
werden benoemd tot Officier en Ridder in de Orde van Oranje-Nassau de heeren:
Dr. J. D. van der Plaats en R. Bosscher, tot officier du mérite agricole, de heeren
Dr. H. Markus en Dr. H. Remmei.ts.

Opgericht werden: een nieuwe zelfstandige afdeeling „Overijsel" aanvankelijk met
14 leden en een bond van praktizeerende veeartsen boven het Y ter behartiging
hunner particuliere belangen.

Van den Secretaris-Generaal, dat Z. E. de Minister van Binnenlandsche Zaken,
den heer Mr. L. Lietaert Peerbolte, Chef der afdeeling Volksgezondheid en
Armenwezen bij Zijn Departement, heeft aangewezen, hem hier te vertegenwoor-
digen.

Van Z. E. den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, den Directeur-
Generaal van den Landbouw en den Oud-Minister A. S. Talma, dat zij tot hun
leedwezen verhinderd zijn, deze bijeenkomst bij te wonen. Van den heer Ruijsch,
Voorzitter van den Centralen Gezondheidsraad, dat hij zoo mogelijk bij de beraad-
slagingen over het wetsontwerp voor vee- en vleeschkeuring tegenwoordig zal zijn.

Van den heer A. Frederikse, dirigeerend-paardenarts, dat hij tot zijn spijt,
bij de aanvaarding van het van EsvELD-fonds niet aanwezig kan zijn.

Van den heer J. M. Knipscheer, dat hij voor de benoeming tot lid der commissie
van beroepsbelangen moet bedanken.

De Voorzitter:,Met het oog op een mogelijk spoedige behandeling van het wets-
ontwerp tot regeling van den Veeartsenij kundigen Dienst, acht ik het gewenscht,
dat in deze vergadering nog voorzien wordt in de vacature „Hengeveld." Dit punt
staat echter niet op de agenda zoodat ik gaarne zou vernemen of de afgevaardigden
bereid zijn namens de afdeelingen hun stem uit te brengen.

Bij rondvraag heeft niemand daartegen bezwaar. Uitgebracht worden 169 stem-
men, waarvan op Dr. A. A. Overbeek 87, J. A. Klauwers 52, F. S. J. Veeze 15,
W. ten Hoopen ii,H. vanStaa 4, zoodat gekozen is Dr. Overbeek, welke zich
gaarne bereid verklaart de opdracht te aanvaarden.

„de algemeene vergadering machtigt het Hoofdbestuur, de toegezegde bijzondere
„vergaderingen volgens art. 19 der statuten, welke einde 1913 en begin 1914.
,zouden worden gehouden, te doen vervallen."

Zonder gedachtenwisseling wordt dit voorstel van het Hoofdbestuur met alge-
meene stemmen aangenomen.

De Voorzitter: Aangezien het bijna 11 uur is, schors ik de vergadering
tot i uur.

Dr. D. L. Bakker: Het doet ons allen veel genoegen, dat zoovelen aan onze uit-
noodiging deze plechtigheid bij te wonen, gehoor hebben gegeven. De afgevaardig-
den van den Raad van Bestuur van \'s Rijks Veeartsenijschool, van de Militair-
Veterinaire Vereeniging, van de Vereeniging van Districtsveeartsen, van de Hy-
giënische Vereeniging, van de Vereeniging van Slachthuisdirecteuren, van den
Senaat van het Veterinair Studentencorps en alle aanwezigen heet ik welkom.

Dr. Remmelts: Het was een droeve dag voor de veeartsenijkunde en hare be-
oefenaars in Nederland en zijn koloniën, den dag van den 29en Februari 1912, die
velen hunner samenbracht op de Oude Begraafplaats te Utrecht om hun leermeester,
hun vriend, hun collega naar zijn laatste rustplaats te geleiden. Stemt een plechtig-
heid als deze onder alle omstandigheden droevig, diep wordt het gevoeld,
waar het geldt de beste onder ons, wanneer het geldt een man als Dirk Frederik
van Esveld, wiens geheele leven getuigenis aflegt van zijne belangstelling voor de
wetenschap, die ons allen lief is; die immer streed ter verheffing van den veeartsenij-
kundigen stand, en zijn groote werkkracht en kennis in dienst stelde van de
veeartsenijkunde, van ons vereenigingsleven en van ieder onzer afzonderlijk, die
prijs stelde op zijn hulji en raad; en dat waren er velen.

Wij allen hebben hem gekend; de meesten onzer als hun leermeester, die met
onvermoeiden ijver tot aan zijn laatsten levensdag zijn heldere voordrachten hield,
steeds bereid voorlichting te geven en steun te bieden aan ieder, die het wilde,
en ook niet aarzelde voor een krachtige vermaning, waar hij vreesde een leerling
op het levenspad te zien struikelen. Hij was dan hoogst ernstig, maar uit zijn woor-
den voelde men, dat warme belangstelling in het lot van zijn leerlingen hem dreef.
Want hij hield van zijn leerlingen, leefde met hen mee en mocht gaarne met hen
vertoeven op de plaats, waar zij verpoozing zochten. Die gevoelens van sympathie
waren wederkeerig. Zij leidden er toe hem in 1898 te benoemen tot eere-voorzitter
der Veterinaire Societeit „Absyrtus."

Als collega werkte Van Esveld aan de belangen der veeartsenijkunde in het
algemeen en aan de ontwikkeling van het vereenigingsleven der veeartsen in het
bijzonder; van af 1882 tot aan zijn dood nam hij onafgebroken deel aan de werk-
zaamheden van de Maatschappij ter bevordering der veeartsenijkunde in Nederland
èn als bestuurslid, respectievelijk onder-voorzitter, penningmeester en bibliothecaris
èn als redacteur van het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde. En in die functies
heeft hij de Maatschappij onschatbare diensten bewezen. Uwe vergadering benoemde
hem daarom in 1910 tot haar eerelid; maar zijn arbeid was daarmede niet ten einde;
het werken voor onze vereeniging was hem een lust Hij gevoelde dat als een plicht,
die hij niet gaarne uit handen gaf. Daarbij hield hij de band, met zijne leerlingen
in den studietijd gelegd, in latere jaren met zijn collega\'s aan. Hij stelde belang in

hun leven en werken, in hun idealen, hield zich op de hoogte van hun vorderingen
op den maatschappelijken ladder, en nam deel in hun lief en leed. Onze collega
was tevens onze vriend, die de vriendschap, hem betoond, in tienvoud teruggaf.
Hoevelen onder ons zullen bij het nazien van hun brieven, bij het opruimen van hun
schrijftafel, met stuiten op een levensteeken van Van Esveld; korte mededeelingen,
brieven als antwoord op gevraagde inlichtingen, of wel een deelnemend woord,
wanneer ons dierbare bloedverwanten waren ontvallen.

Was het dan te verwonderen, dat toen de schare belangstellenden van het
kerkhof terugkeerde, bij menigeen de gedachte naar voren kwam, dat de erkent \'lijk-
heid voor alles, wat Van Esveld heeft gedaan, ook op andere wijze tot uiting moest
komen dan door de eenvoudige hulde bij zijn graf; en dat zich spoedig een comité
vormde van oud-leerlingen uit alle deelen des lands, dat zich richtte tot collega\'s,
vrienden, ambtgenooten en leerlingen van van Esveld om gelden te verzamelen,
ten einde door een blijvend aandenken voor de toekomst getuigenis af te leggen
van de vereering, die wij gevoelen voor dezen onzen hooggeachten leermeester, vriend
en collega.

Onder welken vormDat was van later zorg. Voorloopig diende geld bijeen-
gsbraclit; en de poging van het Voorloopig Comité was niet te vergeefs. Dat doel
werd bereikt; een bedrag kwam in, voldoende om reeds te overwegen, welke be-
stemming aan de gelden zoude worden gegeven.

Daartoe werden door het Voorloopig Comité alle veterinaire vereenigingen en
organisaties uitgenoodigd, een vertegenwoordiger aan te wijzen om deel te nemen
aan een vergadering, ten einde te beramen, welke bestemming aan de ontvangen
gelden zoude worde gegeven, en nader eene definitieve commissie van uitvoering
aan te wijzen.

De vergadering van die afgevaardigden met het Voorloopig Comité had plaats
den 23en Juni 1912 in het Haagsch Koffiehuis te Utrecht. Met bericht van kennis-
geving waren aldaar afwezig:

de vertegenwoordiger der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland en

de vertegenwoordiger van de Rijksseruminrichting, terwijl de afgevaardigde
van de Militaire Veeartsenijkundige Vereeniging, die tevens als vertegenwoordiger
van den Militair Veeartsenijkundigen Dienst zoude optreden, door toevallige
omstandigheden niet tegenwoordig was. De uitnoodiging had deze afgevaardigde,
die op manoeuvre was, niet bereikt. Ook kon de Vereeniging ter bevordering der
veeartsenijkunde in Ned.-lndië zich niet door een bijzonderen afgevaardigde doen
vertegenwoordigen.

Op die vergadering werd breedvoerig van gedachte gewisseld over de bestem-
ming, die aan de ingekomen gelden zoude worden gegeven, maar tot een beslis-
sing kwam het slechts in zóóverre, dat besloten werd tot de stichting van een fonds,
dat zoude worden aangewend ter behartiging van de belangen der Veeartsenijkunde
en hare beoefenaars en aldus zoude werken in den lijn van het «erken en streven
van Van Esveld. Tot een nadere uitwerking van de bestemming kwam men niet.
Wel werd de aandacht gevestigd op een studiefonds, een fonds tot steun van intel-
ligente studenten aan \'s Rijks Veeartsenijschool tot voortzetting van een studie,
een prijsvraagfonds, een fonds tot uitbreiding van de bibliotheek, die door de bij-

zondere zorg van Van Esvei.d een boekenverzameling van beteelcenis is geworden,
of wel tot ondersteuning van behoeftige collega\'s. Maar het denkbeeld van den
eenen vond weer bestrijding bij een ander, die argumenten voor zijn voorstel te
berde bracht, die op hun beurt weer onvoldoende werden bevonden. Men kwam
tot de overtuiging, dat in deze vergadering bezwaarlijk de bestemming der
gelden kon worden vastgesteld en besloot, nu eenmaal de stichting van een
fonds vaststond, de verdere uitvoering en uitwerking over te laten aan een
Commissie van 3 leden, waartoe werden aangewezen de Heeren Vermeulen,
Kroon en mijn persoon. Het bleek al spoedig, dat het besluit tot oprichting
van een fonds met sympathie werd begroet. Als een onmiddellijk gevolg
daarvan meen ik te mogen aanstippen een bijdrage van ƒ 100.— van een collega,
die op de lijst van Stichters als N. N. staat vermeld. Het was voor het
Comité een voldoening, dat de lijst van inzenders steeds grooter werd: deze lijst
hier mede te deelen is overbodig; in het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde werden
de ingekomen bedragen geregeld opgenomen. Een bijdrage echter meen ik hier
te moeten vermelden en wel die van de leerlingen van Van Esveld, de studenten
van \'s Rijks Veeartsenijschool, die hun belangstelling toonden door de storting van
een bedrag van / 580.—.

De commissie, met de uitvoering van het besluit der vergadering belast, had
intusschen geen gemakkelijken taak. Want hoewel de gezonden bijdragen aan de
verwachtingen beantwoordden en voor de vorming van een fonds voldoende waren,
de som was niet zoo groot, dat de baten daarvan uitgaven van beteekenis zouden
veroorloven. Een oogenblik is er aan gedacht de rente van de gelden aan te wenden
tot vermeerdering van het kapitaal en dus de baten van het fonds niet eerder aan
te spreken dan nadat een groot bedrag was verzameld maar de vrees, dat daar-
door de belangstelling in het fonds zoude verloren gaan, moest het comité daarvan
terughouden. Eén zaak stond er evenwel bij haar vast, dat, welke beslissing ook
door haar genomen werd, het toch niet meer dan een besluit van tijdelijken aard
mocht zijn. De omstandigheden van nu zijn niet van dien aard, dat wij ons ver-
antwoord zouden achten met eene regeling, die tot in de verre toekomst bindend
zoude zijn. Het is dan ook daarom, dat toen na rijp beraad door de Commissie
besloten was de baten van het fonds in den eersten tijd te besteden aan een prijs-
vraag, wij onder de voorwaarden, waaronder het beheer van het tonds aan de
Maatschappij werd aangeboden, de bepaling opnamen, dat in het 10e jaar, dat het
Hoofdbestuur het beheer voert, dus in het jaar 1923, de bestemming kan worden
gewijzigd. Het is dus geen prijsvraagfonds, het is een fonds, dat de naam draagt van
D. F. van EsvELD-Fonds, waarvan de baten in de eerste jaren worden aange-
wend voor het uitschrijven van prijsvragen, overeenkomstig de voorwaarden,
waaronder het beheer aan de Maatschappij werd aangeboden.

Ma die 10 jaren zullen door de nog in leven zijnde stichters en door hen, die na
de stichting tot vergrooting van het fonds bijdragen, een commissie worden ge-
vormd, die zal beslissen, wat verder moet geschieden. Deze commissie zal vol-
komen vrij zijn te handelen naar eigen goedvinden, mits zij maar in het oog
houdt, dat het fonds ten doel heeft de herinnering aan wijlen Van Esveld levendig
te houden en dus de baten worden besteed in het algemeen belang der Veeartsenij-
k unde en hare beoefenaars.

Hoe is de Commissie er toe gekomen de Maatschappij ter bevordering der Vee-
artsenijkunde in Nederland het beheer van het fonds aan te bieden? Daarover zal
ik niet veel behoeven te zeggen; het zal XI begrijpelijk voorkomen, dat wij de zorg
voor het fonds het best verzekerd achtten bij de Maatschappij, aan welker ont-
wikkeling Van Esveld ruim 30 jaren -zijn beste krachten heeft gewijd, waarin hij
zich gelukkig gevoelde, wier ontwikkeling en bloei hem de grootste voldoening
schonk en waarvoor hij persoonlijk leed, wanneer kleine twisten of oneenigheden
de goede samenwerking tijdelijk in gevaar bracht of het aanzien naar buiten naar
zijn oordeel verzwakte. Dit griefde hem, het deed hem zeer, en hij verleende gaarne
zijne medewerking om zoo mogelijk een tijdelijke stoornis in ons vereenigingsleven
te bekorten; want dat zoo iets nooit meer dan een tijdelijke storing te weeg zoude
kunnen brengen, daarvoor wist hij te goed, dat de grondslagen van ons vereenigings-
leven door hem en zijne medebestuurderen in al die jaren gelegd, te hecht waren,
om niet aan alle moeilijkheden, die in elke vereeniging kunnen voorkomen met
op den duur weerstand te kunnen bieden.

Bij deze overdenkingen heeft de Commissie zich ook verplaatst in de gedachten
van Van Esveld zelf en zich afgevraagd, wat hij wel zoude hebben geadviseerd
indien hij de vraag of een fonds door een commissie zelfstandig zoude worden
beheerd dan wel door deze Maatschappij te beantwoorden had; en zij meent dat
dan ook zonder twijfel het antwoord zoude zijn gevolgd: natuurlijk de Maatschappij.

Het zijn die overwegingen die, de commissie hebben gebracht tot het aanbod,
dat in Uwe Vergadering van 29 September 1.1. werd aanvaard.

Dit besluit geeft de Commissie groote voldoening, temeer wijl op diezelfde ver-
gadering werd besloten een bijdrage van ƒ 100.— aan het fonds toe te voegen, als-
mede van de gelden, welke bijeen gebracht waren ter ondersteuning van wijlen
den Heer Devermans en welke gelden sedert diens overlijden nog geen nieuwe
bestemming hadden verkregen. Door deze besluiten zal aan het bedrag van
/ 2741.31, dat de commissie straks zal afdragen, een som van ± / 1000.— worden
toegevoegrl. We willen geen verbanel zoeken tusschen deze besluiten en het aanbod
der commissie, overtuigd als wc zijn, dat, ook zonder dat, de Maatschappij zich
van belangstelling in het van EsvEi.D-fonels niet zou hebben onthouden, maar we
kunnen toch niet nalaten er in te zien een bewijs van svmpathie met het denk-
beeld der commissie, zooals we dat ook mochten ondervinden van de Afeleeling
Noorel-Holland, die in haar laatste vergadering het besluit nam jaarlijks aan het
fonds een bedrag van ƒ 15.— toe te voegen. Ik wil dat voorbeeld gaarne aan de
andere afdeelingen ter overweging aanbevelen.

En nu Mijne Heeren verzoek ik den Heer Vermeulen de door den heer Kroon
en mij goedgekeurde rekening en verantwoording te doen, waarna den Heer Notaris
wordt verzocht voorlezing te doen van de Acte van Overdracht en deze ons ter
onderteckening voor te leggen.

Dr. Vermeulen leest de voorloopige Acte van Overdracht voor en doet rekening
en verantwoording van zijn beheer, waarna de acte wordt geteekend door ele leden
van het Hoofdbestuur en de Commissie van het Van EsvELD-fonds.

En hiermede M. ele Voorzitter draag ik U het beheer van het D. F. van Esveld-
onds over. Ik spreek daarbij den wensch uit, dat het zich onder dat beheer moge

ontwikkelen tot een krachtig fonds, dat bij voortduring zal werkzaam zijn op den
weg der vooruitgang, in het belang der veeartsenijkunde en hare beoefenaars,
in den lijn van het werken en streven van hem, wiens naam het draagt.

De Voorzitter: Toen het Hoofdbestuur in kennis werd gesteld, met het voor-
nemen van het Van EsvEi.d-comité, om het beheer over het fonds over te dragen
aan onze Maatschappij, was men met dit denkbeeld dadelijk zeer ingenomen,
daar het hier een aandenken gold aan Van Esveld, een man, van zoo groote
beteekenis voor onze Maatschappij en daar het doel ons zoo sympathiek is, omdat
het geheel ligt in het karakter van hem. wiens naam het draagt en het was ons een
groote voldoening, toen de algemeene vergadering met algemeene stemmen hare
goedkeuring hechtte aan de voorloopig toegezegde instemming .

Namens de Maatschappij aanvaard ik dit fonds en ik stem van harte in met den
wensch door den spreker van zoo even geuit.

Dr. W. C. Schimmel: Alvorens deze bijeenkomst wordt gesloten, wensch ik de
Commissie van het van EsvELD-fonds hartelijk dank te zeggen voor de uitnemende
wijze waarop zij haar taak heeft opgevat en ten einde gebracht. Vooral den Voor-
zitter, Dr. Remmelts, breng ik mijn dank en oprechte hulde voor de uitnemende
wijze waarop hij heeft gesproken over mijn helaas te vroeg gestorven vriend.
Het doet mij leed dat de dochter van wijlen van Esvei.d hier niet aanwezig is; zij
had troost kunnen vinden in de hulde, hier aan de nagedachtenis van haar Vader
gebracht.

De Voorzitter: Het Hoofdbestuur besloot na ernstige overweging Mevrouw
Ween er niet uit te noodigen, ten einde haar te sparen, om de wond, haar toe-
gebracht door het overlijden van haren geliefden Vader, niet opnieuw open te rijten.
Wij zijn voornemens H.Ed. in kennis te stellen met den arbeid van deze commissie
en het daarmede verkregen resultaat, als ook met de schoone en gevoelvolle rede
zoo straks door Dr. Remmelts uitgesproken.

Onder dankzegging aan alle aanwezigen voor hunne tegenwoordigheid, sluit ik
deze bijeenkomst.

1. Doctor Hejme Remmelts, veearts, inspecteur van den Veeartsenijkundigen
dienst, wonende ie \'s Gravenhage.

2. Henri Margarethus Kroon, veearts, leeraar aan \'s Rijks Veeartsenijschool,
wonende te Utrecht.

3. Doctor Hendrik Adriaan Vermeulen, veearts, prosector-anatomes aan
\'s Rijks Veeartsenijschool, wonende te Utrecht.

handelende hierbij als leden der commissie tot het inzamelen van gelden voor het
daarstellen van een blijvende hulde aan de nagedachtenis van den Heer Dirk
Frederik van Esveld, in leven leeraar aan \'s Rijks Veeartsenijschool te Utrecht
van den eersten September achttienhonderd een en tachtig tot den vijf en twin-

tigsten Februari negentienhonderd twaalf; zijnde zij als zoodanig gekozen op de
vergadering, gehouden te Utrecht den 23 Juni 1912 (in het Haagsche Koffiehuis
des namiddags ten half twee ure) uitgeschreven door het met gemeld doel gevormd
voorloopig comité, met uitnoodiging tot die vergadering van leden of afgevaar-
digden van:

o. het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland.

b. alle afdeelingen der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland.

0. de Vereeniging ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederlandsch-lndië,
d. de Militair-Veterinaire Vereeniging.

c. de Veeartsenij kundige Hygiënische Vereeniging.
/. de Vereeniging van Districtsveeartsen.

waarvan niemand van de onder a. d. k en 1 gemelde aanwezig was.
Verklaren uit krachte en ter uitvoering van het in de aangehaalde vergadering
genomen besluit van de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland, gevestigd te Utrecht, w ier statuten laatstelijk gewijzigd zijn goedgekeurd
bij Koninklijk besluit van den 3 Mei 1907 nummer 84.

3. Hendrik Arnoi.d Kroes, veearts, leeraar aan de Middelbare Landbouw-
school te Groningen, wonende te Groningen.

4. Wilhelmus Joiiannes Paimans, leeraar aan \'s Rijks Veeartsenijschool,
wonende te Utrecht.

in hunne hoedanigheid de eerste van waarnemend voorzitter, de tweede van
eerste secretaris, de derde van tweede secretaris en de vierde van penningmeester,
en tezamen uitmakende het Hoofdbestuur en als zoodanig volgens artikel 16 der
statuten die Maatschappij vertegenwoordigende.

Op te dragen het beheer van het zuiver bedrag der tot gemeld doel ingezamelde
gelden tot twee duizend zeven honderd acht gulden een en tachtig cent en van die
gelden welke alsnog mochten inkomen, met inachtneming van de navolgende
bedingen en bepalingen:

Artikel 1. De bijeengebrachte of alsnog bijeen te brengen gelden hebben ten
doel de herinnering aan wijlen den Heer Dirk Frederik van Esveld, aan wien
de veeartsenijkunde en hare beoefenaars in Nederland en zijne koloniën zooveel
verschuldigd zijn ook bij het nageslacht levend te houden.

Arlikel 2. Van het gemelde kapitaal wordt een bedrag van ten hoogste drie
honderd gulden besteed ter vervaardiging van eenen stempel voor het slaan van

medailles met den beeldenaar van Van Esveld. Het overblijvende en het nog te
ontvangene worden onder den naam ,,D. F. van EsvELD-Fonds" kosteloos be-
heerd door het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenij-
kunde in Nederland.

Artikel 3. Het Hoofdbestuur legt eene naamlijst aan van degenen, die reeds
bijgedragen hebben en eene van hen, die later mochten bijdragen; het houdt laatst-
bedoelde lijst geregeld bij, onder vermelding van het gestorte bedrag.

Artikel 4. Minstens om de drie jaar wordt door het gemelde Hoofdbestuur
eene prijsvraag uitgeschreven op het gebied der Veeartsenij kunde in den ruimsten
zin. waarvan de kosten worden bestreden uit de baten van het fonds en waaraan
uitsluitend Nederlandsche veeartsen kunnen deelnemen.

Artikel 5. Aan den vervaardiger van het beste, mits goedgekeurde, antwoord
worden de gouden Van EsvELU-medaille en een bedrag in geld toegekend.

Artikel 6. Dit antwoord wordt binnen één jaar na de bekroning opgenomen
in het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde.

Artikel 7. In de jaarlijksche algemeene vergadering der Maatschappij doet
het Hoofdbestuur rekening en verantwoording van het gehouden beheer.

Artikel 8. In het tiende jaar, dat het Hoofdbestuur dit beheer voert, doet het
door de op de eerste en op de tweede, wat de laatsten betreft, voor zoover hunne
bijdrage minstens /2.50 bedraagt, naamlijst van artikel 3 geplaatste bijdragers
eene commissie van drie personen aanwijzen, die de bevoegdheid heeft, met inacht-
neming van het bepaalde in artikel 1 de bestemming van de baten van het fonds
te veranderen en deze artikelen dien overeenkomstig te wijzigen.

Artikel 10. Ingeval de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland ontbonden wordt, wordt het fonds ter beschikking gesteld van het be-
sturend College der Veeartsenij kundige school te Utrecht.

Aldus gedaan en in tweevoud onderteekend te Utrecht op heden den 29 November
1913.

Het Comité tot stichting van het Van Esvetdjonds verklaart bijeengebracht te
hebben voor het doel, nader omschreven 111 de in duplo opgemaakte onderhandsche
acte, gedagteekend 29 Noveml>er 1913, welke acte is goedgekeurd door het Comité,
en de Bijzondere Algemeene Vergadering van de Maatschappij ter bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland, gehouden te Utrecht den 29 November 1913, de

somma van Tweeduizend zevenhonderd twee en dertig Gulden, een en twintig cent
welk kapitaal gevormd is als volgt:

Namens de Maatschappij ter be-
vordering der Veeartsenijkunde
in Nederland, het Hoofdbestuur:

Bestrijding der Klein\'sche kippenziekte. Bovengenoemde ziekte komt in de laatste
jaren veel voor in ons land. Op verschillende plaatsen is er tegen geënt met ensttof
van de seruminrichting. Besmette koppels worden eerst een of meermalen geënt
met immun-serum, daarna met bacillen-cultuur. Gezonde toornen worden alleen
met bacillen-cultuur (die vooraf op 70—80° C. verhit is) geënt. In de omstreken van
Amersfoort is op uitgebreide schaal geënt, onder leiding van Dr. te Hennepe.
Ook te Gemonde (N. Brabant), te Windesheim en onlangs in de omstreken van
Apeldoorn, hadden uitgebreide entingen plaats. Het resultaat was over \'t algemeen
zeer goed. Verschillende veeartsen hebben zich bereid verklaard om tegen een laag,
vast tarief de entingen te verrichten. Den betrokken eigenaar werd den vorigen
dag aangezegd, de kippen vast te houden, zoo konden te Apeldoorn in één streek
gemakkelijk 1000 hoenders per dag behandeld worden.

Nu de nut-hoenderfokkerij in Nederland zoo vooruitgaat en geldelijk voordeel
afwerpt, houdt de kip op voor den veearts een quantité négligeable te zijn, en

is het zaak dat ze zich meer op dien tak van dienst toeleggen dan tot nu toe meestal
het geval was en zulks niet aan belangstellende leeken overlaten.

Ook met het oog op de voqeltuberculose, die veel in ons land voorkomt, (volgens
Dr. te Hennepe lijden in de omstreken van Amersfoort, waar hij in de gelegenheid
was, onderzoekingen te doen, meer dan 25% der kippen aan die ziekte) en nietalleen
voor gevogelte, maar ook zeer zeker voor andere diersoorten, vooral varken en
voor den mens, besmettingsgevaar oplevert, is het dringend noodig, aan de kippen-
ziekten meer aandacht te schenken. Vr.

Nederlandsch Rundvee-stamboek. Onder voorzitterschap van den heer W. J. baron
Van Dedem te Den Hulst is op 9 December 1913 te Utrecht een algemeene ver-
gadering gehouden van de vereeniging Het Nederlandsche Rundvee-Stamboek.

In zijn openingswoord verwelkomde de voorzitter de talrijke aanwezigen, in
het bizonder den heer Löhnis, inspecteur aan den Landbouw, en wijdde voorts
eenige woorden van waardeering aan de nagedachtenis van de heeren Breebaart
en Groneman, die aan de vereeniging door den dood zijn ontvallen.

Uit het door den administrateur, den heer H. Schuurman, uitgebracht jaar-
verslag bleek de toenemende bloei der vereeniging. Het ledental bedroeg op 1
December van dit jaar 3803. In Januari 1913 werd een begin gemaakt met de
uitgifte van het vereenigingsorgaan De Stamboeken Voor inschrijving in het stam-
boek werden 5697 runderen opgegeven, waarvan er 3014 werden opgenomen. Het
jaarverslag werd goedgekeurd.

Blijkens de rekening en verantwoording der geldmiddelen is er een nadeelig
saldo van / 210, waarmede het kapitaal der vereeniging moet worden verminderd,
zoodat dit thans / 7047 bedraagt.

De begrooting voor 1914, in ontvangsten en uitgaven sluitende op / 31,335,
werd ongewijzigd vastgesteld.

Aangenomen werd een voorstel van het bestuur om over 191 | den leden, tevens
lid eener erkende fokvereeniging, 50 pC,t. korting te verleenen op de contributie,
doch niet meer op dc inschrijvingskosten van runderen.

Medegedeeld werd verder, dat het bestuur een drietal belangrijke besluiten heeft
genomen in verband met het bewaren der bloedlijnen, het keuren van jonge 70I-
bloerlstieren en het publiceeren van productiecijfers van in het N. R. S. ingeschreven
runderen. Volgens de toelichting ter vergadering bleek, dat besloten is, met ingang
van 1914 eenige maatregelen als proef vast te stellen, waarvan de voornaamste
zijn: 1°. Indien een in het register voor jong vee ingeschreven vrouwelijk dier
sterft, buiten de schuld van den eigenaar, voordat het in het stamboek kon worden
opgenomen, terwijl het reeds een kalf heeft voortgebracht, dan zal dit kalf toch tot
definitief volbloed verklaard worden en ingeschreven worden in het register voor
jong vee, terwijl de moeder zal worden vermeld onder het nummer, waaronder deze
in het register voor jong vee werd geregistreerd, mits voldaan wordt aan eenige
in De Stamboeker opgenomen voorwaarden. 2⁰. Elk vrouwelijk rund, geboren
uit ouders waarvan twee volledige geslachten officieel bekend zijn, dat bij de in-
spectie tot inschrijving in het stamboek niet aan de eischen, wat exterieur betreft.

voldoet, /al krachtens geboorterecht in het stamboek Morden opgenomen, inet
behoud van zijn nummer, waaronder het is ingeschreven in het register voor jong
vee. Deze maatregel heeft uitsluitend betrekking op vrouwelijk vee. Wat betreft
het keuren van jonge volbloedstieren (April-inspectie) zullen als proef, met in-
gang van 1914, een tweetal maatregelen worden ingevoerd ter regeling van de
voorloopige keuring van jonge stieren. Het derde besluit beoogt het publiceeren
van alle productiecijfers, waarvan de betrouwbaarheid aan het N. R. S. is gebleken
en welke verstrekt zijn door erkende fokvereenigingen en mede van die cijfers, welke
zijn gefiatteerd door een zuivelconsulent, een veeteeltconsulent of door\'den
hoofdcontroleur van den Bond van Fokvereenigingen in Noord-Hol land.

Naar aanleiding van deze besluiten ontspon zich een levendige gedachtenwi sse-
ling, waarbij enkele bezwaren uit den weg werden geruimd.

Veestapel in Argentinie. Aan een brief van de firma Crtstian Ai.tgelt & Co.
te Buenos Ayres ontleenen wij het volgende met betrekking tot den achteruitgang
in den Argentijnschen veestapel. Het verbruik en de uitvoer van rundvee veroor-
zaken een gestadigen achteruitgang in den Argentijnschen veestapel. In 1912
werden er 7.202.000 stuks rundvee geslacht, deels voor de consumptie, deels voor
den uitvoer, terwijl de geheele veestapel ongeveer 29.000.000 stuks omvatte.
Daar er echter slechts ongeveer 20 pet. geslacht mag «orden om het voortbestaan
van den veestapel niet in gevaar te brengen, nadden er slechts 5.800.000 beesten
geslacht mogen worden. Kr werden dus 1.450.000 beesten te veel geslacht. Het
verlies van deze 1,450,000 stuks krijgt intusschen nog grootere beteekenis, wan-
neer men bedenkt, dat een groot aantal dezer beesten koeien waren, waarvan
men dus niets anders dan het vleesch en de huid gekregen heeft (ea dus geen
nageslacht.)

In de Yereenigde Staten van Amerika doet zich trouwens hetzelfde verschijnsel
Voor. Het ministerie van landbouw heeft vastgesteld, dat er in 1907 51,566,000
stuks rundvee in de V. S. aanwezig waren ; begin 1913 was het aantal niet grooter
dan 36,030,000 stuks, een vermindering dus van circa 30 pet., terwijl in hetzelf-
de tijdsverloop de bevolking en de vraag naar vleesch reusachtig zijn toegenomen.

hl overeenstemming met den achteruitgang hebben de La Plata Saladero slach-
terijen in het seizoen 1913 500,000 stuks minder geslacht dan in 1912, terwijl ook
voor 1914 over het algemeen in La Plata weinig geslacht zal worden. De ver-
mindering van den veestapel in de V. S. is overigens de beste verklaring voor het
toenemen van den Amerikaanschen invloed 111 de La Plata vleeschindustrie en
voor het voortdurende aankoopen van huiden door de Noord-Amerikaansche
ledernijverheid. N. Rott. Crt. van 11 Dcc. 1913.

Als laatste punt van de agenda wordt de vee-arbitrage behandeld. De voorzitter
heet de deputatie van den Bond van veehandelaren in Friesland welkom.

Een schrijven van de afdeeling Friesland der Maatschappij tot bevordering
van de Yeeartsenijkunde in Nederland, wordt voorgelezen, dat inhoudt een verzoek
om de arbitrage-voorschriften in dien zin te wijzigen, dat liet aantal leden der

commissie voor arbitrage wordt uitgebreid tot vijf, waarvaiv drie leden veearts-
zijn en voor het geval men zich niet met deze wijziging kan vereenigen definitief
vast te" stellen, dat in elke commissie een veehouder, een jurist en een veearts
zitting hebben.

De voorzitter merkt op, dat de arbitragevoorschriften zijn vastgesteld door
liet Nederl. Landbouwcomité. Met wat de veeartsen vragen, kan het Nederl.
Landbouwcomité rekening houden.

Na eenige discussie wordt besloten, de arbitragevoorschriften met j Januari
.1914 in werking te stellen. (Nieuwe liott. Crt.)

Registratie van maatregelen in het belang van den gezondheidstoestand van het
vee. Het Bestuur van het Friesch Rundvee-Stamboek stelt de gelegenheid open
voor de leden om in het Stamboek te doen aanteekenen: de maatregelen in een
stam hoekbeslag genomen ter bevordering van den gezondheidstoestand van
het vee.

Zooals thans reeds bij den naam van een fokker wordt aangeteekend wanneer
het beslag bestaat uit vee van één haarkleur, of wanneer de melk op hoeveelheid
en gehalte wordt onderzocht, zoo zal in het vervolg daarnaast gelegenheid worden
gegeven om aan te teekenen wat in een bepaald beslag wordt gedaan ter bevorde-
ring van het doel hierboven aangegeven.

«. dat het beslag minstens eenmaal \'s jaars met behulp van tuberculinatie
op tuberculose wordt onderzocht en dat geen clinisch zieke dieren worden aan-
gehouden;

wordt aan deze voorwaarde voldaan, dan kan buitendien nog worden aange-
teekend:

b. dat de kalveren uitsluitend volle melk ontvangen van dieren, die op tuber-
culinatie niet hebben gereageerd, en

c. dat de afval van zuivelfabrieken alleen in gepasteuriseerden toestand aan
de dieren wordt gevoerd.

Door een teeken zal dus worden aangeduid of in een bedrijf een of meer van
deze voorwaarden worden nagekomen, maar om een der aanteekeningen te ver-
krijgen moet in ieder geval aan de voorwaarde onder sub a gesteld, worden vol-
daan. Over punt c. bijv. loopen de meeningen nog zoozeer uiteen, dat invoering
van dezen maatregel aan de fokkers zelf wordt overgelaten.

Het Bestuur van het Stamboek hoopt, door deze gelegenheid te scheppen, de
fokkers er toe le br/ngen, meer dan tot nu toe, acht te geven op de voorkoming
en bestrijding vau ziekten en wel speciaal van de tuberculose, die in een veeuit
voerende provincie als Friesland van zoo overwegenden invloed is op de waarde-
bepaling van fokvee (Friesch Wttkhlad 8 Nov. 1913, No. 723.)

Rijkscursussen ter opleiding van hulpkeurmeesters van vee en vleesch. De directeur
generaal van den Landboi.w brengt ter algemeene kennis, dat de op 6 Januari 1914
te openen Rijkscursussen in vee- en vleeschkeuring gehouden zullen worden tc
Rotterdam, \'s-Gravenhage, Utrecht, Groningen en Roermond. (Staatscourant).

Slaat van de gedurende de maand October 1913 in de Rijkskeuringsdiensten van
voor uitvoer bestemd vleesch verrichte keuringen.

				_	_
I	—	— ¹	1	146	2
—	—	—	—	81	i
1	—	—	i	140	2
i	—	—	2	24	—
i r	—	5	2	382	7
5	—	2	20	7 864	4
— ;	—	—	—	I20£	—
—	—	4	i	77 è	—
64	—	2	7500	2298	22
55"	2	6	S6S8	3466	75
—	-	—	—	850	—
I	-	5	2	431	i
—	-	—	i	52	i
18	! —	—	31	4:18	25
—	2	—	—	12	—

* Hiervan werden voor , bacon\' bereid 16687 varkens.
Voorts werden 22642I K.G. afzonderlijke organen en deelen ter keuring
aangeboden, waarvan 183 stuk voor consumptie werden afgekeurd.

Personalia. Bij Koninklijk besluit van 4 December 1913 n°. 33 zijn benoemd
in de commissie, die belast zal zijn met het in de maand Maart 1914 af te nemen
examen ter verkrijging van het diploma van hulpkeureester van vee en vleesch:

1°. tot lid en voorzitter, dr. H. Remmelts, inspecteur van den veeartsenijkun-
digèn dienst te \'s-Gravenhage.

2°. tot lid en secretaris, J. J. F. Dhont, directeur van het openbaar slachthuis
te Rotterdam;

J. G. A. Reeser, plaatsvervangend-directeur van het openbaar slachthuis te
Amsterdam.

Eervol ontheven van de tijdelijke waarneming van den burgerlijken veeartsenij.
kundigen dienst in de residentie Soerakarta, de gouvernementsveeartste Salatiga,
dr. B. Vrijburg.

Belast met den burgelijken veeartsenijkundigen dienst in de residentie Soerakarta.
met standplaats Soerakarta, de herbenoemde gouvernementsveearts P. Teljer.

Verleend, wegens langdurigen dienst, negen maanden verlof naar Europa aan den
gouvernementsveearts D. Hübenet.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd gedurende
de maand November 1913.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin November 19x3 nog niet geëindigd waren.

In „Zeitschrift für Medizinalbeamte" van 20 Aug. 1.1. geeft Dr. Pusch, Kreisarzt
und Vorsteher des Königlichen Medizinal Untersuchungsamtes in Danzig, eene ver-
handeling over vischworst. Het artikel komt mij belangrijk genoeg voor, om in ons
tijdschrift eenigszins uitvoerig gerefereerd te worden.

Door de firma K. Schönau in A ltona wordt van het vleesch van enkele zeevisschen
in \'t bijzonder van kabeljauw en zalm, worst gemaakt. Nadat de graten er zorg-
vuldig uit zijn verwijderd, wordt het vleesch fijngehakt, met fijn verdeeld spek ver-
mengd, vervclgens in de gebruikelijke darmen „gestopt" om daarna gedurende
eenige uren te worden gerookt, op de wijze van bokking-rooken. Alvoren de aldus
bereide worstjes geconsumeerd worden, behooren zij gedurende ongeveer 10 minuten
in bereids kokend water te worden opgekookt — dus op de manier van de bekende
knakworstjes, zij hebben ook denzelfden aangenamen smaak van deze. De bouillon,
die bij het koken verkregen wordt, moet eveneens lekker smaken en met denoodige
toevoegsels zich tot een voortreffelijke soep laten bereiden.

Dit nieuwe consumptieartikel is goedkooper dan vleescliworst van gelijke voe-
dingswaarde; het eiwit en vetgehalte komt overeen met dat van de zeeviscli,
maar door hun bijzonder aangenamen smaak, door de eenvoudigheid van toebe-
reiding verdienen de worsten boven deze de voorkeur, terwijl zij juist door het ont-
breken van graten zich bijzonder gemakkelijk laten genieten.

Bitter deelde onlangs in de Hyg. Rundschau mede, dat de administratie van het
Pruis, ministerie van oorlog het verbruik van vischworsten in de kazernekeuken
verboden heeft, op grond van de naar men meende opgedane ervaring dat vleesch
van visschen spoedig in ontbinding zoude overgaan, terwijl zulks aan de worst niet
valt waar te nemen.

Pusch heeft de mogelijkheid van het infectie- of vergiftigingsgevaar door visch-
worsten, nader bestudeerd. Hij onderscheidt 4, scherp van elkander gescheiden
groepen van vischworstvergiftigingen.

1. Ziekten ontstaan door vischvergiften in engeren zin (aal- barbeel- negenoog-
pietermanvergift, bovendien dat van sommige vischsoorten voorkomende in
tropische wateren).

2. Ziekten veroorzaakt door het eten van visschen, welke besmet zijn met kiemen
uit de paratyphus-enteritidisgroep.

Hierbij zij opgemerkt, dat alleen dan ernstig met deze mogelijkheid van infectie
is rekening te houden, bijaldien de visschen zich bevinden in verontreinigde haven-
bassins. Daar echter slechts visschen verwerkt worden welke in hoogt- zee leven, is
besmetting door bacteriën van deze groep, langs dezen weg hoogst onwaarschijnlijk.
Tot op heden nog niet geconstateerd.

3. Bij de vervaardiging der worsten kunnen door handen van het personeel, door
werktuigen enz. pathogene microorganismen of rottingsbacteriën de vischworst-
deeg verontreinigen. (Hetzelfde geldt voor de gewone soorten, de vleeschworsten;
hierop wees ik reeds in 1908 in dit tijdschrift — Controle en Hygiëne in worst en
vieeschconserven-fabrieken. Ref.)

4. Onberispelijk vervaardigde worsten kunnen achteraf, in de huishouding der
comsumcnten bederven en gezondheidschadelijke eigenschappen verkrijgen.

Hier geldt voor visch worst weer hetzelfde als voor vleesch worsten, beide soorten
kunnen door onzindelijke en ondoelmatige bewaring in de huishouding ondeugde-
lijk worden.

5. De mogelijkheid bestaat, dat het botulisme-toxin in de vischworst aanwezig
is. Van hetgeen in deze vo^r de vleeschworsten geldt, is in gelijke mate op de visch-
worsten van toepassing.

De vraag of het nieuwe consumptieartikel werkelijk, en zoo ja in hoeverre, spoedig
onder invloed van rottingsbacteriën bederft, vooropgesteld dat de bereiding zoo
hygiënisch mogelijk is geschied, gaf aanleiding tot de volgende proefnemingen,
waarbij rekening werd gehouden met de wijze van bewaren zooals deze plaats heeft
in een huishouding, welke zich niet kan verheugen in het bezit van een ijskast.

Pusch onderzocht bacteriologisch 4 seriën van worsten; het entmateriaal werd
genomen uit het midden en uit de peripherie. Gelatine-kulturen en Drigalski-
platen werden aangelegd.

a. onmiddellijk na door de firma te zijn afgeleverd; na 2 en 5 dagen na bewaring
bij koele kamertemperatuur. Uitkomsten: gering kieingehalte; Drigalskiplaten
steriel, na 5 dagen enkele schimmelkolonien.

b. Terstond na ontvangst met keukenzout bestrooid en daarna gewikkeld in
linnen lapjes (methode van conserveering in vele streken gebruikelijk). Na 2 en

Uitkomst: aanzien der worsten friscli, aroma onveranderd; bacteriologische be-
vinding als voorgaand — geen schimmels.

Resultaat: lagere organ. door 10 min. koken niet gedood, na 5 dagen bacteriolo-
gische bevinding niet. veranderd, evenmin het uiterlijk voorkomen der worsten.
Geen schimmelvorming.

Resultaat als voorgaand — dus de aanwezige kiemen niet gedood. Uit het bijge-
voegde schematisch overzicht blijkt dat het aantal koloniën per kubiek c.M. zeer ge-
ring is; op de Drigalskiplaten ontwikkelen zich slechts enkele malen eenige koloniën
van rottingsbacteriën.

Op grond van de resultaten van het onderzoek meent Pusch dat er geen reden
is om ten opzichte van de vischworsten scherpere voorzorgsmaatregelen te nemen
dan voor vleeschworsten, behoorende tot dezelfde categorie (n.1. rook-broeiworsten);
te meer daar het grootbedrijf, dat deze vischworsten fabriceert, groote waarborgen
voor hygienische bereiding biedt.

Het bekende Ehrlich\'se syphilis-middel, Salvarsan is door zijn groot arsenicum-
gehalte niet altijd onschadelijk en dient met de noodige voorzichtigheid gebruikt te
worden. Iwaschenzon (Münch. med. Woch. 1912 No. 15) nam bij herhaalde in-
traveneuze toediening soms een reactie waar gelijkende op anaphylaxie. Behalve
tegen sypliilis werd bij den mens het middel soms met goed gevolg aangewend bij

jramboesia en bij malaria. Zware gevallen van miltvuur met bacillen in het bloed,
kon Beeken met Salversan niet genezen. In plaats van Salvarsan heeft Ehrlich
in den laatsten tijd (Münch. med. Woch. 1912 59. N°. 17) neo-Salvarsan aanbevolen,
een verbinding van formaldehyd-sulfoxylzure natron met Salvarsan, dat het voor-
deel heeft gemakkelijk in water oplosbaar te zijn, neutraal reageert, beter ver-
dragen wordt, bij intramusculaire toediening minder pijnlijk is en sneller geresorbeerd
wordt. Als aanvangsdosis (mens) wordt aangegeven 0.75—0.90 gram opgelost in
100—200 c c. aqua destillata (op kamertemp.) de oplossing kort voor het gebruik
gereed maken en niet erg schudden (om auto-oxydatie te voorkomen). Bij voorkeur
intraveneus. Men raadt aan de instrumenten (spuit) voor het gebruik even uit te
koken in aq. dest. om een vorming en neerslag van kalkzouten te voorkomen, die een
omzetting van het middel zouden kunnen veroorzaken. Het verwarmen van de op-
lossing is verboden (evenals bij het oude salvarsan) daar dan schadelijke oxydatie-
produkten ontstaan.

In plaats van aq. dest. wordt ook 0.3 %Na Cl. oplossing aangeraden om neo-
salvarsan in op te lossen. Men spuit in de jugularis — op de aderlaatnaakl schuift
men de buis van de irrigator, die zoo hoog moet gehouden worden, dat geen bloed
uit de aderen in de buis terug kan vloeien. Na de inspuiting verwijdert men de
irrigator en laat nog een weinig bloed door de naald naar buiten loopen, om het
zich daar nog in bevindende salvarsan weg te spoelen.

Dosis Salvarsan volgens Ehrlich o.oi per kilo gewicht
,, neo-Salvarsan 0,015 P^er kilo gewicht.

Na 24 uren bij aanhoudende koorts, kan zonder nadeel bij paarden nog 1 gram
salvarsan of 1.5 gram neo-salvarsan gegeven worden.

Busse en Mekian vermelden (Münch. med. Woch 1912 N°. 43) een sterfgeval
11a 2 intraveneuze doses (met 8 dagen tussenpoos) van 0.6 gram neo-salvarsan. Zij
schrijven den dood aan arsenicum-werking toe.

In de veeartsenijkunde is salvarsan in den laatsten tijd ook herhaaldelijk gebruikt.

Jacou behandelde 12 aan influenza lijdende paarden intraveneus met salvarsan.
Bij alle dieren werd binnen 15 a 20 uren de temp. normaal en bleef zoo en de ziekte-
verschijnselen verdwenen. Volgens hem is het van groot belang het middel zoo spoedig
mogelijk te gebruiken, liefst de ieof 2e ziektedag. (Zeitschrift f. Veterinarkunde 23
Heft ®/₉). Rips kon ook influenza bij paarden in het beginstadium genezen door een.
enkele intraveneuze inspuiting. Ook in een later stadium hadden de injecties een
nuttig effect. Hij recommandeert vooral het neo-salvarsan (Deut. tier. Woch. N°.33
1912. Berl. tier. Woch. 1913, XXIX, 35.)

Bemelmans (dit tijdschrift 39, 16 bl. 629) zag in het beginstadium van borst-
ziekte goede resultaten van salvarsan.

Kettner (Berl. tier. Woch. 1913 XXIX 22) had ook succes bij borstziekte van
paarden. Na de toediening zag hij dikwijls onrust en lichte koliekverschijnselen op-
treden, die echter voorbijgaande en van ondergeschikt belang waren.

Peri. is vol lof over de curatieve werking van salvarsan bij brustseuche (Berl. Tier.
Woch. 1913 XXIX No. 31).

In het duitse leger werden volgens mededeeling van Tetsc.h (Zeitschriftf. Veteri-
narkunde 1913 25-10) in het ie kwartaal 1913, 357 aan borstziekte lijdende paarden

met salvarsan of neo-salvarsan behandeld. Gewoonlijk werd het middel den 2en of
3en dag toegediend. Slechts een der behandelde dieren stierf (dit had behalve borst-
ziekte ook hamoglobinamie) de andere genazen alle. De temp. werd binnen 2 a 3
dagen normaal, de longontstekingen bleven echter nog eenige dagen op dezelfde
hoogte of breidden zich zelfs uit, en waren pas na 8 dagen niet meer clinies waar-
neembaar. Voordeden van de behandeling (bij vroegere behandelingswijzen verge-
leken) waren verder, bijna geen vermindering der voedingstoestand en veel korter
reconvalescentie-stadium. Naziekten traden ook in mindere mate op, werden echter
niet voorkomen door het middel. Gevaarlijke bijwerkingen werden niet waarge
nomen. Tengevolge van de inspuiting trad maar eenmaal een ernstige complicatie
op, abces en tlirombose van de jugularis, het betreffende paard was lastig en bij de
injectie was daardoor salvarsan in het omliggende weefsel gemorst.

Könic en Schnürer bevelen het middel ook aan bij brustseuche (Osterreich.
Wochenschr. f. Tierheilkunde 1913 38 No. 26 en 30). Könic, zegt dat de dieren
gewoonlijk in 3 a 4 dagen genezen als men het middel den 2en of 3en dag toedient.
Ook in later stadium wordt de ziekte gunstig beïnvloed. — Schnürer vindt 3 gram
salvarsan of 4.5 gram neo-salvarsan een specificum tegen brustseuche. Hij kon
echter bij 22 paarden die aan besmetting hadden blootgestaan, door prophylactiese
enting met 1.5 è. 2.25 gram neo-salversan niet verhinderen, dat de ziekte uitbrak,
5 dagen 11a de enting werd reeds een der dieren ziek (incubatietijd van brustseuche
is langer).

Door systematiese behandeling van het eerste en van ieder volgend geval met
4.5 gram neo-salvarsan gelukt het ook niet verdere uitbreiding in een stal te ver-
hinderen.

Van 252 remontepaarden leden 71 aan zware influenza met complicatie (pneu-
monie en pleuritis). Jac.er gaf ze één dosis van 3 gram salvarsan en vond dat het
middel de koorts w-el deed afnemen cn goeden invloed op eetlust en voedmgstoe-
stand had, ook gunstig op de pneumonie werkte cn de convalescentietijd verkortte)
echter geen invloed op de naziekten had. (Zeitschr. f. Veterinarkunde 19x3, 25).

Bij andere dierziekten was het succes van het nieuwe middel over \'t geheel niet
zoo groot: Dschunkowskv en Lühs probeerden liet tegen runierpiroplasmose, de
parasieten verdwenen uit het bloed, de betreffende dieren stierven echter.

Tegen Surra had Zijp op Java met salvarsan geen succes. Aan Kiqwer gelukte
liet, bij met dourine en naga na besmette proefdieren, door salvarsan de parasieten
uit het bloed te doen verdwijnen — recidive kon echter niet verhinderd worden.
(Zeitschr. f. Immunitatsforschung Teil 1. 16. 1.)

Matthier (Zeitschr. f. Veterinarkunde 1912 7.) behandelde een paard dat aan
een hardnekkig papuleus-vesiculair eczeem leed cn zonder resultaat met verschillende
middelen was behandeld, met salvarsan. Na een inspuiting van 2 gram (in 20 c.c.
physiolog. Na.Cl. kopl. en 3.8 c.c. normaal natronloog) trad binnen 14 dagen genezing
op. Marras had bij (experimenteele) hondsdolheid bij caviae geen succes met sal-
varsan al werd dit terstond na de infectie intraveneus toegediend. Ook dolle honden
en konijnen met beginnende verlammingsverschijnselen konden niet met het middel
gered worden. (Centralblatt f. Bakt. Orig. 1913. 70, ³/₄).

De jonge kalveren kregen intraveneus 0.5 gram — telkens was de beterschap op-
vallend en spoedig optredend. (Osterreich. Woch. f. Tierheilkunde 1913. 38).

Abendroth vermeldt (Zeitschrift f. Veterinarkunde 1913. 25. 5) de genezing door
salvarsan van paarden met chroniese verschijnselen van slechte voedings-toe-
stand, zwakte en anaemie. Op grond van miscroscopiese bloedonderzoeking werd
bij een der dieren lymphatiese en bij het andere myelogene leuhaemie gediagnosti-
seerd. Het eerste was zonder resultaat met arsenicum behandeld.

Een paard met farcinosis saccharomycotica op Java werd met salvarsan behandeld.
Het i 200 K.G. zware dier kreeg binnen 3 weken tijds drie intraveneuse injecties
van 1.5, 1.8 en 2.4 gram — die op het ziekteverloop geen invloed hadden. Het dier
werd afgemaakt. (Stat. overzicht, der geneesk. behand. paarden, v. h. Ned. Ind.
leger. 1912).

De veearts Jackschath bericht (Berl. Tier. Woch. 1913. XXIX No. 41) over een
door hem bereid organies arsenicum-preparaat dat hij tnetarsan noemt en dat volgens
hem bij borstziekte van het paard dezelfde genezende kracht heeft als salvarsan
en neo-salvarsan en de voordeelen heeft dat het ook subcutaan gebruikt kan worden
en goedkooper is..

Het vereenigt de werking van atoxyl en salvarsan in zich. J. gebruikte het ook
met goeden uitslag bij droes-angina, hondenziekte-pneumonie, borstziekte der
varkens (schweineseuche) in \'t algemeen bij infectieuse processen der luchtwegen.

Tegen varkenspest schijnt het volgens J. een specificum te zijn. Ook zou het
geen toxiese bijwerkingen hebben.

(Het is te hopen, dat controle proeven de voorloopige mededeeling van J. beves-
tigen. Het hoofdvoordeel is dan wel de goedkoopte. Met het niet-toxies zijn zal het
wel hetzelfde zijn als met alle As. preparaten, dat hangt veel van het individu af.
Het gaat goed tot men met een voor As. overgevoelig organisme te doen krijgt en
dan heeft men ineens een complicatie of een sterfgeval. Dat behoeft echter, vooral
in de veeartsenijkunde, nog geen reden te zijn om het middel niet te gebruiken als
het overigens aan de verwachtingen beantwoordt). Vrijburg.

Onder de buffels in het Yellowstone National Park heerste een besmettelijke
ziekte. Mohler en Eichhorn isoleerden uit de zieke organen, de ovoide bacil.

Volgens de I.ignière\'se methode werd nu van culturen van deze bacillus bipolaris
bubaliscpticiis een entstof bereid. Van agarculturen werden Erlemeijer\'se kolfjes
pepton-bouillon geënt. Deze bouillonculturen werden op 42.5° C. bewaard gedurende
2 en 5 dagen — die van 5 dagen vormden het ie, die van 2 dagen het 2e vaccin,
dat tien dagen na het eerste, subcutaan werd ingespoten, beide in dosis van 1 c.c.
voor een buffel. Geen schadelijke gevolgen door — en geen verdere ziektegevallen
11a de enting werden waargenomen.

Schapen en konijnen werden geënt met de onverzwakt-virulente en met de
(door bewaren bij 42°5) verzwakte bacil. In beide gevallen had later het serum
der geënte dieren komplementbindende eigenschappen, het sterkst dat, van de
dieren, die met de onverzwakte bacil geënt waren. In het serum der met de ver-
zwakte bacil geënte dieren waren echter 3 maanden na de enting ook nog anti-
lichamen door de komplmentbindingsmethoden aantoonbaar.

Ook werden schapen en konijnen geïmmuniseerd met de op 42 °5 C. verhitte
cultuur, waarbij }ii% carbolzuur was toegevoegd. Deze dierei toonden zich, toen
hun 6 dagen na de toediening van het 2e. vaccin, subcutaan ;en virulente cultuur
werd gegeven, volkomen immun, evenals de dieren die me: verzwakte cultuur
zonder carbolzuur waren voorbehandeld. Het serum van deze liatste dieren behield
echter zijn komplementbindende kracht veel langer, dan het strum der met carbol-
bacillen-cultuur behandelde dieren.

Ward zag ook gevallen van haemorrhagiese Septicaemie onler runderen en scha-
pen. Hij maakt opmerkzaam op de groote gelijkenis van de acute vorm met milt-
vuur, wat betreft de kliniese verschijnselen. Eigenaardig is iet soms plotselinge
optreden in een kudde, met veel sterfgevallen in zeer korten tijd, en het dan
spoedige uitblijven van verdere ziektegevallen, ofschoon de overblijvende dieren
onder dezelfde omstandigheden blijven. (Ref. zag zulks oik herhaaldelijk bij
karbouwen, waardoor desaprophiete bacil soms ineens virulent vordt, is niet bekend}.

Het is mogelijk, buiten het organisme rijpe en foetale weefsels en ook tumoren,
niet alleen tijdelijk in het leven te houden, maar ook, in geschikte, vloeibare voe-
dingsbodem te cultiveeren. Carrell trachtte hiervoor een betere methode te vinden
en de weefsels langer in leven te houden dan tot nu toe mogelijk was. Het gelukte
hem, bindweefsel van kippenfoetus, 2 maanden in leven te hcuden en groei ervan
onder de mikroskoop waar te nemen. De snelheid der groei vas na 60 dagen nog
even groot als in het begin, en de dood was steeds het gevolg vin bakterieninfektie.

C. gelooft dat bij verbeterde techniek het misschien mogelijk zal zijn, de weefsels
buiten het organisme in leven te houden.

Verder vond C. dat bij inwerking van een antigeen op het invitro levende weefsel,
dit laatste daarop reageerde door het produceeren van anti lichamen.

Berger vermeldt merkwaardige been- en gewrichtstransplantaties in de mense-
lijke chirurgie. Zoo transplanteerde Lexer bij anchylose van het kniegewricht,
met goed gevolg een paar maal een vers geamputeerd kniegewricht met de vol-
ledige gewrichtsv lakten en van elke epiphyse 15 vingerbreed been. Het werd met
een draadnaad bevestigd en vergroeide goed. Een geringe bewegelijkheid was na
genezing voorhanden.

Küttner transplanteerde driemaal met bevredigend succes een heupgewricht
met een stuk dijbeen (van verse lijken genomen).

Hamerfahr zette bij een vergroeid gewricht der rechter wijsvinger, een gewricht
der tweede teen van dezelfde patiënt, er voor in de plaats.

Wanneer de bloedverwantschap tussen mens en aap het mogelijk maakt,
weefsel van de een in den ander over te planten, en men dus materiaal van apen
kan nemen, dan opent zich in deze richting een nieuw gebied in de chirurgie.
KütTner verrichtte reeds een gewrichtsoverplaatsing van aap op mens.

Verhouding van placenta foetalis tot placenta materna; gescheiden epitheliumbekleedingen.
Fig. I, zwakke vergrooting. Fig. II, sterke vergrooting.

Op den 2^(len Januari 1914, des avonds te 10.15, overleed te
Nijmegen op 60-jarigen leeftijd, de Oud-Inspecteur van den vee-
artsenijkundigen dienst in Nederlandsch Oost-Indië Dr. D. P. F.
Driessen. Met hem is een man van buitengewone verdienste voor
de veeartsenijkunde, in het bijzonder wat Indië betreft, heengegaan.

Hij werd 4 Augustus 1853 te Horst (Limburg) geboren en begon
in September 1871 zijn studie aan \'s Rijks Veeartsenijschool. Op
17 Juni 1876 tot veearts bevorderd, vestigde hij zich te Dreumel,
waar hij 15 November van dat jaar tot gemeente-veearts was
benoemd. Zijn zucht tot meerdere wetenschappelijke ontwikkeling
deed hem echter reeds het volgend voorjaar besluiten te dingen
naar de pas gecreëerde betrekking van assistent aan \'s Rijks vee-
artsenijschool; bij Koninklijk besluit van 2 April 1877 werd hij voor
den tijd van 3 jaar als zoodanig benoemd, en wel bij de leervakken
van den heer Wirtz. Hoewel hij met deze functie zeer tevreden
was, streefde zijn rustelooze geest naar een meer zelfstandige
positie, waar hij zijn vleugelen ruimer zou kunnen uitslaan. Toen
in het najaar van 1877 de gelegenheid werd opengesteld om gouver-
nementsveearts in Nederlandsch-Indië te worden, verzocht hij
daarvoor in aanmerking te mogen komen, met het gevolg, dat hij
bij besluit van den Minister van Koloniën dd. 18 December 1877
ter beschikking van den Gouverneur-Generaal werd gesteld, om
tot gouvernementsveearts te worden benoemd. In verband hier-
mede werd hij, op verzoek, bij Koninklijk besluit van 7 Januari
1878, eervol als assistent ontslagen. De heer Wirtz schonk hem een
bijzondere tevredenheidsbetuiging, gedagteekend 5 Maart 1878.

Bij besluit van 31 Mei 1878, n°. 23, werd Driessen benoemd
tot gouvernementsveearts en te Padang geplaatst. Reeds dadelijk
begon hij zijn krachten te ontwikkelen, ten einde verbetering te
brengen in de heerschende veeziekten en in de bijna alles te wen-

schen overlatende veefokkerij. Met den geest van sleur en berusting,
welke in Indië zooveel afbreuk deed aan de algemeene welvaart,
kon hij zich in geenen deele vereenigen.

Hij bestudeerde in het bijzonder de ziekten, welke den veestapel
decimeerden, en diende voorstellen in, om deze te bestrijden.
Hoewel ze niet dadelijk tot uitvoering kwamen, trok hij toch de
aandacht van de autoriteiten en werd er allengs meer notitie
genomen van zijn aanwijzingen.

Intusschen had hij in 1882 zijn standplaats verwisseld met
Semarang, terwijl hij in 1884 naar Batavia werd verplaatst.

Zijn voortdurende werkzaamheid kwam echter weldra in botsing
met het Indisch klimaat; reeds in 1880 kreeg hij wegens ziekte
een binnenlandsch verlof, hetgeen in 1886 moest worden herhaald,
lin in 1894 liet zijn gezondheidstoestand zooveel te wenschen over,
dat hem eeu verlof van 2 jaar naar Nederland werd toegestaan.
Dit werd later met \\ jaar verlengd.

Driessen zat daarbij niet stil. Toen zijn toestand het eeniger-
mate veroorloofde, vatte hij het plan op om in Giessen te pro-
moveeren tot doctor in de veeartsenijkunde. Op 19 December 1895
werd hij aldaar tot dien graad bevorderd, op een proefschrift,
getiteld: „Ueber die Tierseuchen besonders tiber die Rinderpest
in Niederlandisch-Ostindien." Hij is de eerste Nederlandsche
veearts geweest, die tot doctor medicinae veterinariae benoemd is
geworden.

In den nazomer van 1896 naar Indië teruggekeerd, werd hij
herbenoemd als gouvernementsveearts en opnieuw te Batavia
geplaatst.

Talrijk zijn de opdrachter hem voor en na door de regeering
verstrekt, alle met de bedoeling om heerschende veeziekten te be-
strijden. En dat hij deze naar wensch volbracht, wordt onder ande-
ren bewezen door cle volgende omstandigheden.

In 1878 schonk de gouverneur van Atjeh hem een bijzondere
tevredenheidsbetuiging voor in genoemd gewest verrichte werk-
zaamheden, terwijl hij in 1882 gerechtigd werd tot het dragen van
het eereteeken voor belangrijke krijgsbedrijven met de gesp Atjeh
1873—1880.

Bij besluit van 27 Juni 1890, n°. 13, werd hem toegekend de
personeele titel van adviseur voor den burgelijken veeartsenij-
kundigen dienst in Nederlandsch-Indië.

Bij besluit van 16 October 1891, n°. 18, werd hij krachtens
machtiging van Hare Majesteit de Koningin-Weduwe Regentes,
gerekend van 1 Maart i8qi, vrijgesteld van de examens, bedoeld
in het besluit van 9 Februari 1891, n°. 10 (Staatsblad n°. 39), en
van genoemden datum af in het genot gesteld van de daarbij ver-
melde traktementsverhooging.

Bij gelegenheid van Koningin\'s verjaardag in 1898 werd hij
benoemd tot ridder in de orde van Oranje-Nassau.

Op 13 Januari iqoo werd hij Inspecteur van den burgerlijken
veeartsenijkundigen dienst in Nederlandsch-Indië, op het daaraan
verbonden maximum-traktement. Deze betrekking, te voren nooit
door een veearts bekleed, werd ten behoeve van Driessen ingesteld,
als een blijk van waardeering zijner groote verdiensten.

Krachtens machtiging van de Koningin werd hij bij besluit van
23 September 1904,^. 20 (Staatsblad n°. 382), overgeplaatst bij
het Departement van Landbouw te Buitenzorg.

Intusschen liet zijn gezondheidstoestand voortdurend te wen-
schen over. Een verlof van twee maanden naar Soekaboemie
bracht daarin in rgo4 slechts tijdelijk verbetering. Hij meende in
Nederland herstel te kunnen vinden en besloot daarom eervol
ontslag uit den dienst aan te vragen. Dit werd hem bij besluit
van 28 Januari 1906, n°. 23, met ingang van 9 Mei daaraanvolgend,
verleend. Einde Mei van dat jaar vertrok hij uit Indië en vestigde
zich metterwoon te Nijmegen. Zijn uitgebreide bibliotheek werd voor
den prijs van f 5000 gekocht door de Vereeniging tot bevordering
der Veeartsenijkunde in Nederlandsch-Indië, welke ze onder
zekere voorwaarden in bruikleen gaf aan het Departement van
Landbouw.

Den i^den September 1912 werden de groote verdiensten op
veterinair gebied van Dr. Driessen mede erkend door de Maat-
schappij tot bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland,
door hem bij gelegenheid van het 50-jarig bestaan dier Maatschappij
tot haar eerelid te benoemen.

Driessen heeft ook veel bijgedragen tot de ontwikkeling der
veterinaire literatuur in Nederlandsch-Indië. Hij richtte mede op
de Veeartsen ij kundige Vereeniging voor Xederlandsch-Indië en
de Veeartsenij kundige Bladen voor dit gewest. In de laatste vindt
men van zijn hand de volgende artikelen.

Deel i (1886): „Over bronnen van inkomsten, ter bestrijding
van noodzakelijke uitgaven, verbonden aan een veeartsenij kun-
dige staatsregeling."

Deel 3: „Is invoer van steen- of klipzout in Nederlandsch-Indië
noodig voor de voeding van den veestapel?"

„Over den duur der zwangerschap bij onze Indische huisdieren
en de voornaamste gedurende dien tijd te volgen voedingsregelen.
(Vervolg van het gelijkluidend tijdschrift-artikel in het Genees-
kundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, deel 25)."

Deel 4: „Over den grondslag eener natuurlijke opvatting van
dierenbescherming.\'\'

Helaas heeft Driessen na zijn werkzaam leven niet lang van
de zoo verdiende rust mogen genieten. Hij werd naar menschelijke
beschouwing te vroeg ontrukt aan zijn weduwe, kinderen, behuwd-
kinderen en kleinkinderen. Zijn echtgenoote, Mevrouw M. K.
Driessen-van der Ven, schonk hem 5 kinderen, waarvan het
oudste, J. W. Driessen, gehuwd is met den heer J. W. P. van
der Rest, Adjunct-Inspecteur bij de Opium-Regie te Batavia.
Het 2^de kind H. E. Driessen, is Officier van gezondheid 2^deklasse te Batavia, gehuwd met mejuffrouw L. van Kuyk. Het
3^de kind, L. M. Driessen, is gehuwd met den heer L. V. Alsdorf,
Controleur binnenlandsch bestuur in Nederlandsch-Oost-Indië,
met verlof te \'s-Gravenhage. De beide andere kinderen zijn onge-
huwd en vertoeven nog in het ouderlijke huis.

Het aardsch omhulsel van onzen waarden collega is, overeen-
komstig zijn verlangen, verbrand en tot dit doel op 8 Januari 1914
uit het sterfhuis naar Bremen vervoerd.

Anatomische, histologische und bakteriologische Unter-
suchungen über elf Fälle von Hundetuberkulose,^J)

Die Mitteilungen in der Literatur der letzten Jahrzehnte haben
genügend bewiesen, dass der Hund, welcher früher als unempfind-
lich gegen Tuberkulose galt, ziemlich oft der Tuberkuloseinfektion
unterliegt. Besonders in Frankreich sind zahlreiche Fälle von Hun-
detuberkulose wahrgenommen worden; in anderen Ländern, beson-
ders in Deutschland, Skandinavien, England und Holland, ist die
Tuberkulose eine beim Hunde selten gesehene Krankheit. Von
holländischen Autoren sind bis jetzt nur 6 Fälle von Hundetuber-
kulose veröffentlicht worden, und als im Jahre 1908 im Patholo-
gischen Institute der Reichstierarzneischule zu Utrecht, ein Hund
mit Tuberkulose seziert wurde, schien der Fall interessant genug
um genauer untersucht zu werden.

Hauptsächlich wurden bei der Untersuchung dieses Falles die
pathogenen Eigenschaften des Erregers studiert; es waren damals,
und sind auch jetzt noch sehr wenige Untersuchungen über die
Pathogenität der beim Hunde vorkommenden Tuberkelbazillen
für die verschiedenen Versuchstiere, angestellt worden. Dennoch
ist es von grossem Interesse zu wissen, ob und ev. in wie weit die
beim Hunde vorkommenden Tuberkelbazillen humanen oder
bovinen Ursprungs sind, da durch das enge Zusammenleben vom
Hunde mit dem Menschen, letzteren die Gefahr droht durch den
tuberkulösen Hund infiziert zu werden.

Ich habe deshalb alle Fälle von Hundetuberkulose, welche in den
Jahren 1908 bis 1912 im vorerwähnten Institute zur Beobachtung
kamen, speziell in bakteriologischer Hinsicht untersucht; auch
habe ich die anatomischen und histologischen Verhältnisse studiert.
Im ganzen sind von mir 11 Fälle untersucht worden; in 8 davon
ist es mir gelungen den Bazillus in Reinkultur zu gewinnen und

Arbeit aus dem pathologisch-anatomischen Institut der Reichstierarznei-
schule zu Utrecht.

mit diesen Reinkulturen habe ich Experimente an grossen und
kleinen Versuchstieren angestellt.

Bevor ich zu meinen Untersuchungen übergehe werde ich der
einschlägigen Literatur kurz Erwähnung tun.

Im Jahre. 1909 veröffentlichte Dr. Cari. Römer eine Ab-
handlung in welcher er Mitteilung machte von zwei von ihm beob-
achteten Fällen von Tuberkulose beim Hunde. Der Beschreibung
schickt Verfasser aber eine ausführliche Uebersicht über die Hunde-
tuberkulose-Literatur bis 1909 voran. Hieraus zeigt es sich, dass
vor der Entdeckung des Tuberkelbazillus nur wenige Fälle notiert
worden sind, was dadurch erklärt worden kann, dass die Hunde-
tuberkulose anatomisch meistens sehr verschieden ist von der
Tuberkulose der anderen Haussäugetiere. Nach dem Jahre 1884
werden die Veröffentlichungen häufiger; die Diagnose konnte
jetzt durch Nachweis des Tuberkelbazillus bestätigt werden. Jedoch
sind die Publikationen nicht sehr zahlreich; im Ganzen sind bis
jetzt nicht viel mehr als 200 Fälle von Ilundetuberkulose in der
Literatur bekannt, und die einzelnen Mitteilungen, welche man
in der Neuzeit antrifft, beweisen, dass dieses Leiden eine von
den meisten Tierärzten selten gesehene Krankheit ist.

Was den Sitz der Tuberkulose beim Hunde anbelangt, so findet
man die Lungen am häufigsten erkrankt; nach den meisten
Autoren in weit mehr als der Hälfte der Fälle (70%—90%). In
den Lungen werden Knötchen gebildet, oft ziemlich derb mit
zentralem Zerfall; oder die Krankheit hat den Charakter einer käsi-
gen Bronchopneumonie mit Kavernenbildung, Bronchiektasieen
und chronischer Bronchitis; Miliartuberkulose der Lungen ist selten.

An zweiter Stelle kommt die Tuberkulose des Brustfelles, welche
meist als eine filrinöse Pleuritis anfängt; später werden flache,
sarkomartige Granulationen gebildet; oft ist eine bedeutende
Menge flüssiges Exsudat anwesend. Elbenso wie die chronische
Pericarditis, ist die chronische Pleuritis des Hundes fast immer
tuberkulöser Natur.

Die Bronchiallymphknoten sind bei Lungentuberkulose makros-
kopisch bisweilen normal; in den meisten Fällen sind sie aber
bedeutend vergrössert, weich oder derb, oft sarkomartig, und
zentral käsig oder eitrig zerfallen.

Sehr oft ist auch die Leber Sitz der Krankheit; hier findet man
ungleichgrosse sarkomartige, rundliche Knoten; denselben Aspekt

Weiter ist die Tuberkulose des Netzes sehr häufig; das Omentum
ist knotig verdickt und stark deformiert, auf der Schnittfläche
fast immer verkäst.

Von den übrigen Organen werden die mesenterialen Lymph-
knoten oft angegriffen; dagegen findet man in der Darmwand
sehr selten Knötchen oder Geschwüre.

Ziemlich häufig ist beim Hunde die Tuberkulose des Herz-
muskels und der Haut. Cadiot²,³) sah mehrere Fälle ulceröser
Hauttuberkulose am Halse; die Geschwüre waren nach Durchbruch
von tuberkulösen Kehlgangslymphknoten entstanden. Der Eiter
dieser Geschwüre enthielt immer sehr viele Tuberkelbazillen, ein
Umstand, der das Virus fortwährend in die Aussenwelt brachte.

Was die Häufigheit der Tuberkulose beim Hunde betrifft, so
sind die Prozentzahlen, welchen man in der Literatur begegnet,
sehr verschieden. Besonders bei französischen Autoren findet man
in der Literatur hohe Prozentziffern. Petit ⁴) sah in den Jahren
1900—1904 152 Fälle von Tuberkulose bei 2717 Hunden, d.i. 5.6%;
auch andere französische Untersucher haben viele Fälle mitge-
teilt. In Deutschland beobachtete Fröhner⁶) in seiner Klinik bei
70.000 Hunden in den Jahren 1886—1894 40 Fälle von Tuber-
kulose d.i. 0.05%. Eber⁶,⁷) sah in Dresden bei 400 sezierten
Hunden 11 Fälle von Tuberkulose oder 2.75%; in Leipzig kon-
statierte er die Krankheit bei 13 von 1100 Hunden, d.i. 1.18%.
Jensen ⁸) berichtet über 28 Fälle und v. Ratz ⁹) über 10 Fälle.
Bei der Fleischbeschau im Königreich Sachsen ⁾⁰) wurden in den
Jahren 1893—1908 von rund 20000 geschlachteten Hunden durch-
schnittlich 0.4% tuberkulös befunden. In Holland sind bis jetzt
nur sehr wenig Fälle von Hundetuberkulose publiziert worden.
Thomassen ⁿ) und Cramer ¹²) berichten im Jahre 1888 über
drei Fälle; im selben Jahre teilt Thomassen ¹³) noch einen vierten
Fall mit; De Jong ¹⁴) berichtet im Jahre 1905 über einen Fall
und neulich wurde von Roos ¹⁵) ein Fall von Pleuratuberkulose
beim Hunde mitgeteilt.

Tm hiesigen Institute wurden in dem Zeitraum September 1906—
September 1912, 568 Hunde seziert; von diesen Hunden waren
11 mit Tuberkulose behaftet, also 1.9%.

Ich lasse hier in chronologischer Ordnung eine Uebersicht der
Fälle von Hundetuberkulose folgen, welche nach dem Erscheinen
von Römer\'s Arbeit veröffentlicht worden sind.

Lymphknotentuberkulose. Ein 8-j ähriger Hund zeigte beim
Leben Vergrösserung aller klinisch wahrnehmbaren Lymphknoten.
Bei der Sektion erschienen diese, ebenso wie die Lymphknoten
von Brust- und Bauchhöhle, stark vergrössert, auf der Schnitt-
fläche grau-rosa gefärbt und zentral verkäst. Auf der Pleura
mediastinalis befanden sich zwei Tuberkel, auf der Leberkapsel
einige atypische tuberkulöse Wucherungen. Die übrigen Organe
waren normal.

Wegen der Vergrösserung und Verkäsung macht Auger die
Diagnose: Tuberkulose der Lymphknoten. Ob Bazillen gefunden
worden sind und eine histologische Untersuchung angestellt worden
ist, wird im Artikel nicht erwähnt.

Im selben Jahre berichten Hobpay und Bei.cher ¹⁷) über
einen Fall von Tuberkulose bei einer 8-j ährigen Bulldogge, welche
niemals rohes Fleisch oder rohe Milch genossen hatte; seit ihrer
Geburt nie krank war, nie allein auf die Strasse ging und keine
Tuberkulösen in ihrer Umgebung hatte. In der letzten Zeit zeigte
der Hund eine gewisse Unlust bekam ein trübes Haarkleid, hatte
Anfälle von Herzkrampf (wie der Eigentümer angab) und wech-
selnden Appetit.

Bei der Untersuchung des Herzens wurden abnormale Ge-
räusche wahrgenommen; die Kontraktionen waren unregelmässig.
Auf die Bitte des Eigentümers wurde der Hund getötet. Bei der
Sektion erschien das Pericardium stark verdickt; in der Herz-
muskulatur wurden fibröse Tumoren vorgefunden. Beim linken
Herzohr war vom Herzbeutel eine Tasche gebildet, welche eine
silberfärbige Flüssigkeit enthielt; die Innenwand dieser Höhle
war besät mit zentral erweichten Tuberkeln. Die Milz enthielt
einige subkapsuläre Knötchen; die mesenterialen Lymphknoten
waren vergrössert. Die übrigen Organe waren normal. Mikros-
kopisch wurden die Veränderungen als von tuberkulöser Natur
erkannt.

Bei der Sektion eines 9-jährigen Pinschers fand Joest ¹⁸) eine
subakute Miliartuberkulose der Leber, Tuberkulose der linken
Niere, chronische tuberkulöse Pleuritis, subakute Miliartuber-
kulose der Lungen und chronische T uberkulose der linken Lungen-
hälfte mit Kavernenbildung, und Tuberkulose von verschiedenen
Lymphknoten. Mikroskopisch erschienen die Organe mässig reich
an Bazillen; die Tuberkel enthielten viel Epithelioidzellen, wenig
Rundzellen und keine Riesenzellen; zentrale Nekrose war anwesend.

Pecherot¹⁹) beschreibt «inen Fall tuberkulöser Pericarditis
bei einem 8-jährigen Mastiff Nach der Tötung fand man: ehroni-

sehe tuberkulöse Pleuritis und Pericarditis; in den Lungen einige
kalkig käsige bronchopneumonische Herde; weiter Endocar-
ditis valvularis mitralis et tricuspidalis; chronische Lebertuberkulose,
chronische tuberkulöse (?) Nephritis und Tuberkulose der medias-
tinalen, lumbalen und mesenterialen Lymphknoten. Tuberkel-
bazillen konnten nachgewiesen werden.

Ein Fall von diffuser Osteo-periostitis, wahrscheinlich verur-
sacht durch toxische Produkte einer tuberkulösen Affektion andrer
Organe, beschreibt Auger ²⁰) im Jahre 1909. Ein 18 Monate
alter Hund zeigte eine diffuse Osteo-periostitis an den Gliedmassen,
welche bei Palpation nicht schmerzhaft war. Bei Auskultation
der Lungen wurde Knistern wahrgenommen. Uebrigens war der
Hund gesund und munter. Subkutane und intra-dermale Tuber-
kulinprobe verliefen negativ. Bei der Sektion nach der Tötung
wurde Tuberkulose vorgefunden von Lungen, Pleura, Pericardium,
mediastmalen-, mesenterialen- und lumbalen Lymphknoten; diese
Prozesse waren reich an Tubcrkelbazillen. Die Veränderungen
an den Knochen zeigten weder makroskopisch noch mikroskopisch
Merkmale, woraus man auf Tuberkulose schliessen konnte.
Auger meint, dass dies ein Fall war von s.g. „tuberkulösem
Rheumatismus nach Poncet", welche Krankheit nach der Theorie
Von Ball und Alamartine nicht direkt durch den Tuberkel-
bazillus hervorgerufen wird, sondern, bei Tuberkulose anderer
Organe, durch Einwirkung toxischer Produkte der Tuberkelba-
zillen entsteht. Im Jahre 1912 veröffentlicht Cadiot²¹) eine
Mitteilung über 5 solche Fälle von Osteo-periostitis mit gleich-
zeitigem. Vorkommen von Tuberkulose in inneren Organen.

Guérin ²²) (igro) sezierte einen 6-jährigen Pudel, welcher seit
anderthalb Jahren krank gewesen war, und Abmagerung, Husten
und Atemnot zeigte; der Eigentümer des Hundes war vor einem
halben Jahre an Lungenschwindsucht gestorben. G. fand beim
Hunde doppelt-faustgrosse bronchiale und mediastinale Lymph-
knoten. welche auf der Schnittfläche eine grau-weisse Farbe
hatten, zentral erweicht, aber übrigens ziemlich derb waren.
"Weiter waren auf Pleura und Perikard eine Anzahl kleiner Neu-
bildungen anwesend; die Leber enthielt kleine weisse Knötchen.
Tuberkelbazillen konnten mikroskopisch nicht nachgewiesen wer-
den; Meerschweinchen mit erkrankten Organteilen geimpft, starben
nach etwa 3 Monaten an allgemeiner Tuberkulose. G. hält es für
wahrscheinlich, dass der Hund von seinem Herrn infiziert worden ist.

Ein Terrier wurde von Craig ²³) operiert wegen eines mannskopf-
grossen Abszesses in der Bauchhöhle; da es sich während der

Operation zeigte, dass der Prozess von den hinteren Leberfläche
ausging und nicht zu entfernen war, wurde der Hund getötet.
Bei der Sektion stellte es sich heraus, dass die Leber, neben dem
grossen, mehrere kleine Abzsesse und eine grosse Anzahl Knötchen
enthielt, wahrscheinlich tuberkulöser Natur. Weiter wurde chro-
nische Tuberkulose von portalen und mesenterialen Lymph-
knoten, Omentum, Mesenterium, parietalem Bauchfelle, linker
Niere und Pleura und akute Miliartuberkulose der Lungen, nebst
Tuberkulose der thorakalen Lymphknoten konstatiert. Verf.
weist im besondern auf den grossen Abszess hin, welcher Ascites
vortäuschte.

Marchand, Petit und Douville ²⁴) beschreiben einen Fall von
Tuberkulose des zentralen Nervensystems. Der Hund zeigte
Bewegungsstörungen, welche zur Diagnose Kleinhirn-Geschwulst
führten. Nach der Tötung wurde ein nussgrosser Tumor im Cere-
bellum gefunden; weiter war die Oberfläche des Hirnstammes
besät mit kleinen, weissen Granulationen. Zwischen Dura und
Pia mater befand sich an dieser Stelle ein Wulst von ziemlich
festem, neugebildetem Gewebe, welche sich bis zum Halsmark fort-
setzte; ein Teil dieses Gewebes war in das Halsmark hineinge-
drungen. Mikroskopisch zeigten sich die Anomalien tuberkulöser
Natur, und nicht nur in den Hüllen sesshaft, sondern auch über-
gegangen auf Gehirn und Halsmark.

L£tard ²⁶) (1911) sah einen Fall von Tuberkulose der bronchialen
Lymphknoten, ohne Affektion der Lungen. Die Lymphknoten
waren sehr stark vergrössert und an einigen Stellen war der Prozess
bis ins Lumen der Trachea hineingewuchert.

Sc henzi.e ²⁶) berichtet über käsige Pneumonie mit Kavernen-
bildung und chronische Pleuritis tuberkulöser Natur. Der Hund
war wahrscheinlich durch eines der Kinder des Besitzers infiziert
worden.

Ein Fall von Tuberkulose des Herzens und des Herzbeutels
beschreibt Schlesinger²⁷) (iqi2) bei einem 3-jährigen Bull-Terrier.
Auf dem Pericardium und Epicardium befanden sich zahlreiche
weiche Granulome; daneben bestand Hydropericard. Im linken
Ventrikel und im rechten Atrium waren Ulci anwesend, welche
in direktem Zusammenhang mit den Wucherungen auf dem Epi-
cardium standen. Die Lungen waren induriert, die Bronchial-
lymphknoten vergrössert; die Leber enthielt zahlreiche kleine,
weisse, rundliche Knötchen; auch in den Nieren waren einige
solcher Herdchen anwesend. Die übrigen Organe waren intakt.
Histologisch und durch Tierimpfung war die tuberkulöse Natur

dieser Neubildungen nachzuweisen. In den Organen des Hundes
wurden keine Tuberkelbazillen gefunden.

Petit ²⁸) teilt einen Fall mit von tuberkulöser Meningitis; in
diesem Falle war auch das Ependym der Seitenventrikel von
der Tuberkulose affiziert; der Prozess wurde durch eine grosse
Zahl von Bazillen unterhalten.

Zschokke ²⁹) beobachtete Lungentuberkulose bei einem Hunde;
die Lungen waren durchsetzt mit hirsehorn- bis erbsengrossen
käsig-speckigen Herdchen; die Bronchiallymphknoten waren
erheblich vergrössert und zeigten ähnliche Herde auf ihrer Schnitt-
fläche. Die übrigen Organe waren normal.

Schliesslich berichtet Koos ¹⁵) über einen Fall von Pleuratuber-
kulose bei einem Hunde. Die Pleura costalis war beiderseits bedeckt
mit einigen platten, weichen Granulationen; alle andern Organe
waren normal. Histologisch bestanden die Wucherungen aus
einem gefässreichen, leukozytär infiltrierten Granulationsgewebe;
keine Verkäsung, keine Riesenzellen. Mikroskopisch konnte nur
ein säurefester Bazillus nachgewiesen werden; Meerschweinchen-
impfung bestätigte die Diagnose Tuberkulose.

Spontane Fälle von Tuberkulose beim Hunde sind nur wenig
bakteriologisch untersucht worden. Viele Autoren, besonders die
französischen, führen die Tuberkulose des Hundes zurück auf eine
Infektion durch den Menschen, und diese Behauptung stützt sich
auf klinische Wahrnehmungen, welche aber nicht beweisend sind.

Jensen⁸) beschreibt 28 Fälle von Hundetuberkulose und sagt:
„Kaninchen scheinen bei subkutaner Impfung mit denselben
(den Hundebazillen) sehr widerstandskräftig." Die von Jensen
untersuchten Fälle waren also wahrscheinlich auf eine Infektion
durch humane Bazillen zurückzuführen.

Zwick ³⁰) untersuchte 2 Fälle von Hundetuberkulose. In einem
Falle von Tuberkulose der Lungen, Leber, Herzbeutel, Milz,
Nieren und Vorsteherdrüse, war der Bazillus lang und schlank,
zeigte ein Wachstum wie humane Bazillen und verursachte beim
Kaninchen keine Tuberkulose, also Typus humanus. Im anderen
Falle, tuberkulöse Pleuritis, zeigte, der Bazillus die Merkmale
des Typus bovinus.

Aus einem Hunde, welcher wahrscheinlich durch seine tuber-
kulöse Herrin infiziert worden war, isolierte De Jong ¹⁴) einen
Bazillus mit intermediären Eigenschaften; dieser war sehr pathogen

Joest ¹⁸) fand einen Fall von ausgebreiteter Tuberkulose von
Lungen, Pleura, Leber und Nieren, verursacht durch einen Rinder-
bazillus.

Schliesslich publiziert Mai.m ³¹) im Jahre 1912 einen Artikel
über humanen und bovinen Bazillen, in welchem er mitteilt, dass
er bei 5 tuberkulösen Hunden immer Rinderbazillen fand.

Die Zahl, der bis jetzt bakteriologisch untersuchten Fälle, ist
also sehr gering, und hiervon sind nur einige Fälle ausgiebig be-
arbeitet worden.

Empfänglichkeit des Hundes gegenüber kunstlicher Infektion mit Tuberkel-
bazillen verschiedener Herkunft.

Im Jahre 1884 publizierte Koch ³²) in seiner Arbeit „Die Aetio-
logie der Tuberkulose" die Resultate seiner Infektionsversuche
an Hunden. Einem mehrere Jahre alten Hund wurde 2 c.c.m.
Emulsion einer vom Menschen stammenden Reinkultur intraperi-
toneal eingespritzt; das Tier starb innerhalb 5 Wochen an einer
generalisierten Tuberkulose. Ein zweiter Hund, einige Monate alt,
erkrankte nach einer intraperitionealen Infektion mit ¹/₂ c.c.m.,
doch wurde er wieder gesund. Nach 5 Monaten erhielt dieses Tier
2 c.c.m. und erlag dann der Infektion nach 5 Wochen. Ein dritter
Hund starb ebenfalls an allgemeiner Tuberkulose nach intraperi-
tonealer Einverleibung von 2 c.c.m. Kulturemulsion.

De Jong³³) impfte Hunde, ebenfalls intraperitoneal, mit Rinder-
und mit Menschenbazillen, und sah, dass Hunde mit erstgenannten
Tuberkelbazillen infiziert, nach kürzerer Zeit starben als die,
welche mit humanen Bazillen geimpft waren.

Sechs Flunde, welche humane Bazillen inhaliert hatten, fanden
Leudet und Petit ³⁴) bei der Sektion, nach mehreren Monaten,
vollkommen normal. Von 6 anderen Hunden wurden 4 intravenös
und 2 intrathorakal geimpft mit humanen Bazillen; die Hunde
wurden bei einander gelassen. Zwei der Tiere bekamen Abszesse
an der Impftstelle; aus diesen Abszessen wurde längere Zeit bazillen-
haltiger Eiter entlassen, welcher von den Hunden aufgenommen
worden konnte. Während des Versuches wurde ein Junger geboren,
welcher bei den anderen Hunden gelassen wurde. Nach mehreren
Monaten wurden die Hunde getötet. Die intravenös geimpften
Hunde zeigten Tuberkulose von Lungen, Leber, Caecum, Colon und
Mesenteriallymphknoten; die intrathorakal geimpften nur Tuber-

kulose von Caecum und Colon; der nicht geimpfte junge Hund
zeigte einen tuberkulösen Ulcus am Halse, entstanden nach Durch-
bruch eines tuberkulösen Kehlgangslymphknoten, und Tuberku-
lose von Caecum, Colon und Mesenteriallymphknoten. Verfasser
schliessen hieraus, dass die drei letztgenannten Hunde nur durch
eine natürliche Infektion per os erkrankt sind.

Findel ³⁵) liess drei Hunde sehr geringe Mengen (resp. 0.465
m. gr., 0.28 m. gr. und 0.141 m. gr.) boviner Bazillen inhalieren;
die Tiere wurden nach ungefähr 30 Tagen getötet, und zeigten
ziemlich ausgebreitete Miliartuberkulose der Lungen. Fünf
Hunde bekamen per os resp. 13 m.gr., 69 m.gr., 172 m.gr., 4.48 m.gr.
und 13.44 m.gr. Bazillen und waren bei de:r Tötung nach 112, 143,
101, 101 resp. 101 Tagen vollkommen normal.

Die englische Kommission ³⁶) infizierte mehrere Hunde per os,
subkutan und intraperitoneal mit Rinder- und mit Menschen-
bazillen. Alle Hunde waren bei der Tötung im geringen Grade
tuberkulös. Von den mit humanen Bazillen infizierten Hunden
starben zwei, und zwar einer nach 14 Tagen an heftiger Lungen-
tuberkulose (einmal gefüttert mit 10 m.gr. Kultur) und der zweite
nach 48 Tagen an allgemeiner, akuter Tuberkulose (10 m.gr.
Kultur intrapcntoneal).

Titze und Weidanz ³⁷) publizierten im Jahre 1908 die Ergeb-
nisse ihrer Infektionsversuchen an Hunden. Sie infizierten eine
grosse Anzahl verschieden alter Hunde, durch subkutane und
intravenöse Einspritzung, durch Inhalation und durch Verbit-
terung mit Bazillen des Typus humanus und des Typus bovinus;
sie kamen u. a. zu folgenden Schlüssen:

Die Hunde zeigen gegenüber den Infektionen mit Tuberkel-
bazillcn eine erhebliche Widerstandskraft, gleichgültig welchen
Infektionsniodus und welchen Bazillentypus man wählt.

Mit grossen Mengen gelingt es, Hunde sowohl mit Bazillen
des Typus humanus, wie mit Bazillen des Typus bovinus auf die
verschiedensten Wege zu infizieren. Beide Typen verhalten sich
in ihrem Pathogenitätsvermögen, Hunden gegenüber, gleich.

Die mit grossen Mengen Bazillen künstlich erzeugten tuberkulö-
sen Veränderungen sind meistens geringgradig, zeigen keine
Tendenz zum Fortschreiten, sondern heilen in der überwiegenden
Mehrzahl der Fälle aus.

Sticket; infizierte Hunde mit Tuberkelbazillen behufs histo-
logischen Forschungen über die Unterschied zwischen Sarkom
und Tuberkulom. Dabei sah er, dass Hunde bei intraperitonealer
Infektion weit empfindlicher waren gegenüber humanen als gegen-

über bovinen Bazillen. Eine einmalige Passage von Rinderbazillen
durch den Hund, erhöhte schon ihre Virulenz für diese Tierart.

Eggert Schrum ³⁹) versuchte Hunde tuberkulös zu machen
durch Einverleibung grösserer Mengen Bazillen. 8 Hunde wurden
auf verschiedene Weise, subkutan, intravenös, intraperitoneal
infiziert mit humanen und mit bovinen Bazillen. In 7 Fällen sah
er Pleuratuberkulose auftreten, 2 Mal Lungentuberkulose und
je einmal Tuberkulose der Impfstelle und der bronchialen und
mesenterialen Lvmphknoten. Aus seinen Versuchen \' schliesst
Schrum dass es gelingt Hunde mit grosser Menge (20 m. gr.)
Tuberkelbazillen in nicht zu langer Zeit (kürzeste Zeit 8 Wochen)
zu infizieren. Die erzeugte Tuberkulose war geringgradig und
besass keine Tendenz zum Fortschreiten; demzufolge zeigen die
Hunde einen erheblichen Widerstand gegenüber Infektionen mit
Tuberkelbazillen, gleichgültig welchen Infektionsmodus und wel-
chen Bazillentypus man wählt.

Chausse ⁴⁰) fütterte 22 Hunde mit humanen und bovinen
Reinkulturen, menschlichem Sputum und tuberkulösen Organen
vom Rinde. Die Hunde wurden nach verschiedener Beobachtungs-
zeit getötet (nach 72 bis 156 Tagen) und zeigten bei der Sektion
keine makroskopisch erkennbaren Veränderungen. Durch mikros-
kopische Untersuchung und Meerschweinchenimpfung konnte
er aber in 18 Fällen Tuberkulose der Mesenteriallymphknoten
feststellen. Er schliesst daraus, dass diese Lymphknoten im Stande
sind, die Tuberkelbazillen festzuhalten und dass dies die Ursache
ist, dass Infektionsversuche durch Ingestion meistens negativ
verlaufen. Ein Unterschied in der Pathogenität zwischen Menschen-
und Rinderbazillen war nicht wahrzunehmen. Wahrscheinlich
ist diese oceulte Form von Tuberkulose beim Hunde gar nicht
selten.

Aus den erwähnten Versuchen ist zu schliessen, dass Hunde
sowohl mit Tuberkelbazillen des Typus humanus als mit Bazillen
des bovinen Typus zu infizieren sind, und dass beide Typen sich
in ihrem Pathogenitätsvermogen dem Hunde gegenüber gleich
verhalten; denn die meisten Autoren kommen zu diesem Resultate
und die Anderen behaupten, dass der Rinderbazillus oder dass der
humane Bazillus mehr pathogen für den Hund sei. Jedenfalls
ist der Hund gegenüber beiden Typen sehr resistent.

Allgemeine Bemerkungen. Mit einer einzigen Ausnahme waren die
Hunde tot, als sie zur Untersuchung ins Institut kamen. Die
Obduktionen wurden in der rechten Seitenlage, fast immer einige
Stunden nach\' dem Tode, ausgeführt.

Zwecks histologischer Untersuchung wurden Stückchen der
erkrankten Organe in 10% Formalinlösung fixiert, in Alkohol
nachgehärtet und in Paraffin eingebettet. Die Schnitte wurden
gefärbt mit Hämalaun-Eosin, nach Van Gieson und nach Ziehl.
In manchen Fällen wurden auch Gefrierschiffe angefertigt,
und mehrere Male wurden Färbungen angewandt zur Nachweisung
von Fibrin und elastischen basern.

In den meisten Fällen wurden ganze Organe oder Teile, davon
in der Formalinlösung nach Mei.nikow-Pick fixiert und in Glyzerin-
Wasser aa aufbewahrt; von solchen Präparaten wurden nachher
die Photographien angefertigt.

Die Meerschweinchen und Kaninchen wurden in der Regel
subkutan und intramuskulär geimpft an der Innenfläche der
linken Schenkel; die Kaninchen intravenös in eine der Ohrvenen.
Das tuberkulöse Gewebe wurde vorab mit physiologischer Nähr-
salzlösung im Mörser verrieben, die trübe Flüssigkeit durch Gaze
filtriert und mit der Record-Spritze injiziert. Es ist selbstver-
ständlich dass die Instrumente, Flüssigkeiten und weitere Uten-
silien stets vor dem Gebrauche sterilisiert wurden.

Zur Gewinnung von Reinkulturen wurde das Material vom
Hunde, wenn es dazu geeignet war, sofort auf Nährböden verrieben,
und jedenfalls auf die angegebene Weise aul Meerschweinchen
verimpft. Die tuberkulös gewordenen Meerschweinchen wurden
4 bis 5 Wochen nach der Infektion getötet, und die Milz und einige
Lymphknoten (portale oder lumbale) mit sterilen Instrumenten
herausgenommen. Zur Zerkleinerung des tuberkulösen Gewebes
benutzte ich anfangs eine Schere, später, und dies gefiel mir viel
besser, eine starke Arterienzange.

Als Nährböden dienten schräg erstarrtes Pferde- oder Rinder-
blutserum, Kartoffeln und Nährbouillon, alle mit 4—5% Glyzerin-
zusatz.

auf einer Milligramm-Wage abgewogen und in einem Mörser, mit
etwa 100 fächern Gewichte an physiologischer Nährsalzlösung,
verrieben. Kleinere Quantitäten als 5 m.Gr. vurden nicht abge-
wogen; Emulsionen mit 1 und 0.1 m.gr. Bazllen wurden durch
Verd ünnung hergestellt.

Zur Impfung wurden nur gesunde Tiere benutzt; die Kälber
und Ziegen hatten sich bei der subkutaner Tuberkulinprobe
(mit Rinder- oder Hundetuberkulin) als tubeikulosefrei erwiesen.
Es wurde Sorge getragen, dass die geimpften Tiere nicht mit
anderen in Berührung kommen konnten.

Sektionsbefund: Gut genährter Kadiver. Akute eitrige
Bronchitis und Bronchiolitis. Tuberkulose der Mesenteriallymph-
kr.oten.

Einer der mesenterialen Lymphknoten ist vergrössert, fühlt
sich ziemlich fest an; auf der Schnittfläche zeigt, sich das Gewebe
teils verkäst, teils eitrig. Die Darmschlcimhaut ist intakt.

Histologische Untersuchung In Schnittprä-
paraten ist nur an der Peripherie noch Lymphdrüsengewebe zu
erkennen. Die Hauptmasse aber besteht aus nekrotischem Gewebe,
worin viele Chromatinkörner. An der Grenze zwischen nekrotischem
und normalem Gewebe befindet sich eine Zone von epitlielioiden
Zellen und Lymphozyten; an dieser Stelle auch viele Chromatin-
körner. Riezenzellen sind nicht anwesend.

Schnitte gefärbt mit Ziehl zeigen säurefeste Stäbchen, in solcher
Menge, dass an mehreren Stellen das zellige Gewebe ganz verdeckt
und nur eine rote Masse von Bazillen zu erkennen ist.

Bakteriologische Untersuchung: Von der fri-
schen Schnittfläche des Lymphknotens werden Ausstrichpräparate
angefertigt. Gefärbt nach Ziehl werden sehr viele, lange, schlanke,
säurefeste Stäbchen gefunden; die meisten haben den Farbstoff
gleichmässig aufgenommen, andere sind ungleichmässig gefärbt
und zeigen eine mehr oder weniger deutliche Körnung. Bei
Färbung nach Koch-Eiirlich (24 Stunden bei Zimmertem-
peratur) sind die Körner besonders deutlich zu sehen. Bei Färbung

Kulturversuche: Verkäste Partikelchen des Lymph-
knotens werden auf erstarrtes Glyzerin-Pferdeserum und aut
Glvzerin-Kartoflehi ausgestrichen. Nach 24 Tagen zeigt sich ein
deutliches Wachstum. Die Kolonien auf Kartoffeln sind trocken,
körnig und haben eine gelblich-braune Farbe; dünne Häutchen
schwimmen auf dem Glyzerinwasser. Auf erstarrtem Blutserum
befindet sich ein dicker, gerunzelter Belag, welcher an der Wand
des Röhrchens hinaufgeklettert ist. Das Wachstum auf beiden
Nährböden ist sehr üppig. Zu bemerken ist noch dass ältere Kul-
turen eine gelblich-rote Farbe annehmen. Ausstrichpräparate
zeigen bei der Zir.hl\'schen Färbung, schlanke Bazillen, regel-
mässiger Form.

Das Wachstum auf Glyzerinbouillon ist ein sehr üppiges. Nach
ungefähr 20 Tagen ist die Oberfläche mit einem gleichmässigen
Häutchen bedeckt, das allmählich dicker wird, sich runzelt und
an der Glaswand emporklettert. Die Bazillen sind in Deckglas-
präparaten lang und schlank, meistens leicht gekrümmt und
ziemlich homeigen tingiert; sie zeigen keine Verdickungen.

Tierimpfungen: Vom Lymphknoten wird ein Teil mit
physiologischer Nahrsalzlösung verrieben. Von dieser Emulsion
bekommem an 15. Juni zwei Meerschweinchen jeVäC.c.m. an der
Innenfläche des linken Schenkels subkutan injiziert und zwei
Kaninchen je 1 c.c.m. an derselben Stelle.

Meerschweinchen a. Gestorben am 29. August 1908, also nach
75 Tagen. Gewicht bei Impfung 566 Gramm, nach dem Tode
572 Gramm. Sektion: Allgemeine Tuberkulose; geringe Neigung
zur Verkäsung; wenig Bazillen. In den Lungen einige Ka\\ernen.

Meerschweinchen b. Gestorben am 1. Oktober 1908, also nach
107 Tagen. Gewicht bei Impfung 715 Gramm, nach dem Tode
720 Gramm. Sektion: Allgemeine Tuberkulose. Lymphknoten
vergrössert, derb, sehr wenig Neigung zur Verkäsung. Lungen
difius tuberkulös; beim Einschneiden hier und ela ein trockener
Käse; im übrigen ist das Gewebe fest, bindegewebig.

Histologisch zeigen die Organe beider Meerschweinchen das
Bild einer chronischen Tuberkulose, mit wenig Tendenz zur Nekrose,
dagegen eine ziemlieh starke Bindegewebsneubildung.

Kaninchen: Die beiden Kaninchen werden am 18. Mai 1909,
also nach 338 Tagen getötet. Die Tiere sind während der Dauer
des Versuches stets vollkommen gesund gewesen und haben beide
an Gewicht zugenommen, und zwar das eine von 2280 bis 3352
Gramm und das andere von 2320 bis 3017 Gramm. Die Tiere

zeigen beide einen fast gleichen Sektionsbefund, nähmlich an der
Impfstelle eine ungefähr kastaniengrosse Abszesshöhle. Der Inhalt
war in dem einen Falle schleimig-eitrig, und im anderen Falle
trocken und krümmelig. Bazillen waren nur sehr spärlich anwesend.
Im übrigen waren die Tiere ganz normal. Tuberkulose der inneren
Organe konnte nicht nachgewiesen werden.

Kulturen von dem Inhalte des Abszesses vom erstgenannten
Kaninchen angefertigt zeigten nach einem Monate ein üppiges
Wachstum.

Ein Meerschweinchen mit dem Abszessinhalte von einem der
Kaninchen subkutan geimpft, verendete nach 191 Tagen an
allgemeiner Tuberkulose.

Tierimpfungen mit Reinkulturen: Am 14. Juli
1908 bekam ein 11 Monate altes Kalb subkutan, vor dem rechten
Buggelenk, 150 m.gr. Bazillen, emulgiert in 10 c.c.m. Kochsalz-
lösung. Die Bazillen waren einer primären Serumkultur entnommen;
die Kultur war also 2 Monate alt.

Vorher war das Kalb mit Tuberkulin (300 m.gr.) vorgeprüft;
dabei waren nachstehende Temperaturen gemessen worden:

Klinischer Befund. An der lmpftstelle entwickelt sich 111 wenigen
Tagen eine faustgrosse, mit der Haut verwachsene, derbe, sehr
schmerzhafte Geschwulst. Auch die Bugdrüse der betreffenden
Seite, ist stark angeschwollen und sehr schmerzhaft. Sonst ist das
Tier ganz munter; die Rektaltemperatur ist nicht erhöht (höchste
Temperatur, welche dreimal täglich gemessen wurde, war 39⁰).
Nach einigen Tagen nimmt die örtliche Reaktion wieder ab, die
Geschwulst und die Bugdrüse werden allmählich kleiner und
schmerzlos. An der Impfstelle bleibt aber eine kleine, harte Neu-
bildung bestehen.

Am 4. Februar \'00 wird das Kalb der subkutanen Tuberkulin-
probe unterzogen, mittels 400 m.gr. Tuberkulin, bereitet vomselben
Hundebaziilus. Der Versuch verläuft ohne Reaktion: höchste
Temperatur vor der Impfung 37°7, und nach der Impfung 38°5.

Am 20. April wird das Tier nochmals tuberkulinisiert, jetzt aber
mit 350 m.gr. Rindertuberkulin, ebenfalls aber ohne Reaktion.
Höchste Temperatur vor der Impfung 38°8 und nach der Impfung

Sektion. Am 23. April \'09, also nach 283 Tagen wird das Tier,
das während des Versuches immer gesund gewesen ist, durch Ver-
blutung getötet.

An der Impfstelle befindet sich in der Haut eine platte, ungefähr
kastaniengrotsse, derbe Bindegewebsneubildung; an zahlreich ge-
machten Schnittflächen ist aber nicht die geringste Spur von Ver-
käsung zu bemerken. Die regionnären Lymphknoten sind nicht
grösser als die der anderen Seite, und zeigen sich auch mikros-
kopisch normal.

Im linken bronchialen und in den hinteren mediastinalen Lymph-
knoten befinden sich einige grieskorn- bis erbsengrosse, käsige
Herdchen mit beginnender Verkalkung. Im übrigen sind alle
Organe makroskopisch normal.

Im dem Käse der Lymphknoten konnten mit Ziehl einige,
blass tingierte, körnige Tuberkelbazillen nachgewiesen werden.
Zwei Meerschweinchen mit diesem Material subkutan geimpft,
gingen nach 84 resp. 97 Tagen an allgemeiner Tuberkulose ein.

Ziege. Am 28. Juli \'00 bekam ein, ungefähr 1 Jahr alter, Saanen-
Bock intravenös, in der rechten Jugularvene, eine Emulsion von
50 m.gr. Bazillen. Die Bazillen rührten von einer 5 Wochen alten
Kartoffelkultur her; die Kultur war seit der Reinzüchtung aus
dem Hunde, fünf Mal übergeimpft worden. Die Ziege wurde vorher
tuberkulinisiert mit 200 m.gr. Tuberkulin, subkutan. Die ge-
messenen Temperaturen waren:

Klinischer Befund: Das Tier ist nach der intravenösen Injektion
von 50 m.gr. Bazillen immer ganz gesund. Die Temperatur ist
nach einer Woche ein wenig erhöht, 39°6 bis 40°2, diese Erhöhung
hält 3 Tage an. Dann sinkt die Temperatur wieder und steigt
nur sehr selten über 39%; die Temperatur ist während des ganzen
Versuches durchschnittlich 39°.

An der Impfstelle entwickelt sich allmählich ein haselnuss-
grosser, wenig schmerzhafter Knoten in der Subkutis; hier sind
wohl bei der Injektion einige Bazillen hineingelangt.

Am 23. März \'10, also 8 Monate nach der Infektion, wud das
Tier tuberkuJinisiert. Die Reaktion verläuft positiv: höchste
Temperatur vor der Impfung 39°2, nach der Impfung 40°7; dabei
ist clie Injektionsstelle geschwollen und schmerzhaft und das Tier
den ganzen Tag über krank (gesträubte Haare, keine Fresslust,
Schiittelfrost).

Am 9. Februar \'11, wurde die intrakutane Tuberkulinprobe
angewandt, am 13. Februar die Ophthalmoreaktion und am 17.
Februar wieder die subkutane; sämmtliche Reaktionen verliefen
sehr deutlich positiv.

Sektinn: Am 22. Februar \'ir, also 19 Monate nach der intrave-
nösen Infektion wurde die Ziege durch Verblutung getötet.

Kadaver gut genährt. An der Impfstelle in der Subkutis ein
erbsengrosses verkästes Ilerdchen, mehrere stecknadelkopfgrosse
Knötchen in der Umgebung. Einige sehr kleine Herdchen mit
trockenem, mörtelartigem Inhalt in den unteren Hals-, in den
mediastinalen und in den mesenterialen Lymphknoten. In den
Lungen einige sehr kleine Kalkherdchen. Am Brustbein zwei
haselnussgrosse Abszesse, mit käsig-eitrigem Inhalt; der eine
dicht hinter dem linken Ellbogen, der andere neben der Cartilago
xvphoidea. Alle diese Prozesse waren wahrscheinlich tuberkulöser
Natur; in Deckglaspräparaten konnten aber keine Tuberkelbazillen
nachgewiesen werden. Zwei Meerschweinchen subkutan geimpft
mit Material aus den Knötchen an der Impfstelle und von den
Brustbeinabszessen, gingen nach 4 resp. 5 Monaten an allgemeiner
Tuberkulose ein.

Kaninchen. Ein Kaninchen wurde mit 10 m.gr. Bazillen subkutan
geimpft. Bei der Tötung nach 148 Tagen wurde keine Spur von
Tuberkulose gefunden.

Ein zweites Kaninchen bekam 0.1 m.gr. Bazillen intravenös
und war bei der Sektion nach 140 Tagen, tuberkulosefrei. Beide
Tiere hatten während des Versuches an Gewicht zugenommen.

Meerschweinchen. Ein 430 gr. schweres Meerschweinchen bekam
5 m.gr. Bazillen subkutan, und starb nach 127 Tagen an allge-
meiner Tuberkulose; Gewichtsverlust 90 Gramm.

Sektionsbefund: Kadaver eines kräftig gebauten, etwas
abgemagerten Hundes; Bauch ein wenig aufgetrieben.

Beim Offnen der Bauchhöhle fliesst eine grosse Quantität trübes,
grau-rotes, eitriges Exsudat ab. Das Peritoneum ist injiziert, trübe,
und besitzt auf dem parietalen Blatt platte, stecknadelkoplgrosse,
weiche, graue Granulationen.

Das Omentum ist stark verdickt, bedeckt nicht mehr das Bauch-
eingeweide, sondern liegt als ein grosser, dicker Wulst an der
grossen Kurvatur des Magens. Das Netz besteht aus grössern
und kleinern Knoten, welche sich an der Schnittfläche verkäst
zeigen; zwischen den Knoten ist noch Bindegewebe und Fett
vorhanden.

Die Milz ist ein wenig vergrössert und im dorsalen Abschnitte
ganz verkäst und mit dem Omentum verwachsen. Auch das Pan-
kreas zeigt verkäste Stellen und ist nicht mehr vom Netze zu
trennen. Beim Aufheben des Netzes zeigt sich auch das verdickte
und verkäste Mesenterium mit dem Omentum verwachsen. Milz,
Omentum, Pankreas und Mesenterium bilden zusammen eine
grosse, verwachsene, käsige Masse. Die mesenterialen Lymph-
knoten sind vergrössert, derb, und zeigen auf der Schnittfläche
einen trockenen Käse. Die Darmschleimhaut ist normal,
weder Entzündung noch Knötchen oder Geschwüre. Der Magen
besitzt auf der Aussenfläche einige kleine, graue Granulationen;
die Schleimhaut ist intakt. Nieren normal, ebenso die betreffenden
Lymphknoten. Leber ein wenig vergrössert, starke fettige Degene-
ration; portale Lymphknoten diffus vergrössert, keine Verkäsung.

Lungen, Brustfell, Herz und bronchiale Lymphknoten normal.
Die unteren llalslymphknoten sind vergrössert und auf der Schnitt-
fläche grösstenteils verkäst.

Alle übrigen Lj\'mphknoten sind makroskopisch normal. Deck-
glaspräparate, nach Ziehl, von den veränderten Organen und dem
Exsudate zeigen massenhaite Tuberkelbazillen.

Diagnose: Chronische tuberkulöse exsudative Peritonitis;
chronische Tuberkulose von Omentum, Pankreas, Milz, Mesenterium

Histologische Untersuchung: Mikroskopisch zeigt
sich eine ausgebreitete, zentrale Verkäsung; im Omentum an
einigen Stellen geringe Verkalkung. Epitbelioide Zellen umgeben
die nekrotischen Herde. Bemerkenswert ist, dass sich zwischen
den epithelioiden Zellen auch viele neugebildete Blutgefässe
finden; besonders in den Schnitten der mesenterialen Lymphknoten
ist die Gefässvermehrung sehr deutlich. Die Wände dieser Gefässe
sind dünn, die Endothelzellen sind platt; nirgends habe ich eine
Obliteration der Gefässe durch Wucherung der Gefässwände
wahrgenommen. In den Lymphdrüsen war an einigen Stellen
auch sehr viel neugebildetes Bindegewebe anwesend.

Die Leber, welche makroskopisch keine, tuberkulöse Verän-
derungen zeigte, war doch wegen der Tuberkulose der betreffenden
Lymphknoten verdächtig. Mikroskopisch zeigt sich auch wirklich
eine sehr junge Tuberkulose. Im interlobularen Bindegewebe
befinden sich sehr kleine Anhäufungen von epithelioiden Zellen,
diese Herdchen sind aber noch so klein, dass sie mit dem unbe-
waffneten Auge nicht zu sehen sind.

Nach ZiEHl zeigen alle Schnitte sehr viele Tuberkelbazillen.
Im Omentum und in den Lymphdrüsen sind sie in solcher Quantität
anwesend, dass die Schnitte bei der Entfärbung an mehreren Stellen
ganz rot bleiben. Auch zwischen den oben erwähnten neugebildeten
Blutgefässen befinden sich viele Tuberkelbazillen.

Aus dem mikroskopischen Befund ergibt sich, dass auch noch
akute Miliartuberkulose der Leber anwesend ist.

Bakteriologische Untersuchung: Wie schon er-
wähnt, sind alle veränderten Organe sehr reich an Tuberkelbazillen.
Die Bazillen sind sehr lang und schlank; die meisten sind nicht
homogen tingiert, sondern zeigen dunkele Körner und ungefärbte
Lücken.

Kulturversuche. Vom tuberkulösen Gewebe des Netzes und
der Mesenteriallymphknoten werden mehrere Glyzerinkartoffel-
und Glyzerinserumkulturen angelegt. Nach drei Wochen zeigen
alle Röhrchen ein deutliches Wachstum; besonders die Kartoffel-
kulturen sind gut gewachsen. Nach zwei Monaten zeigen die Kar-
toffelkulturen einen trockenen, faltigen, blumcnkohlähnlichen Belag,
mit gelblich-braunem Kolorit. Die Kolonien auf erstarrtem Serum
sind eher platt, und bilden trockene, schuppenartige Belage. Deck-
glaspräparate der Kulturen zeigen lange, schlanke, leicht gebogene,,
ziemlich homogen tingierte Bazillen.

Auf Glyzerinbouillon wird ein dickes, gerunzeltes Häutchen
gebildet, das überall gleichdick ist und an der Glaswand empor-
klettert. Die Bazillen dieser Kulturen sind im allgemeinen länger
als die der Serum- und Kartoffelkulturen.

Tierimpfungen: Ein Meerschweinchen am 4. Februar mit
einer Emulsion vom tuberkulösen Omentum subkutan geimpft,
stirbt nach 3 Tagen an Septicaemie.

Mit Reinkulturen werden am 11. Juni 1909 geimpft: ein Kalb,
eine Ziege, zwei Kaninchen, und ein Meerschweinchen. Die Kar-
toffelkulturen, welche am 3. Februar \'09 angelegt sind vom tuber-
kulösen Netze, sind zweimal übergeimpft worden, und zwar am
16. April und 18. Mai; die zu diesen Impfungen benutzten Kulturen
sind also 24 Tage alt.

Kalb. Ein 15, Wochen altes Stierkalb bekommt am n. Juni\'09
subkutan an de;r rechten Halsfläche, eine Injektion von xoo m.gr.
Bazillen, aufgeschwemmt in 10 c.c.m. physiologischer Kochsalz-
lösung.

Vorher ist das Kalb mit 300 m.gr. Tuberkulin tuberkulinisiert
worden; dabei sind folgende Temperaturen gemessen worden:

Klinischer Befund. 12—vi an der Impfstelle eine handteller-
grosse, schmerzhafte Anschwellung; 13—vi. Schwellung weniger
schmerzhaft, Bugdrüse deutlich vergrössert. Im Laufe der folgenden
Tage wird die lokale Reaktion weniger schmerzhaft, hart, und
knotig; der Buglymphknoten nimmt stets an Grösse zu.

24—vi ist die Geschwulst an der Impfstelle wieder bedeutend
grösser, heiss und sehr schmerzhaft; der Buglymphknoten ist als
eine flache Anschwellung deutlich zu sehen. Von diesem Tage ab
werden die lokalen Erscheinungen geringer; die Anschwellung
an der Impfstelle wird kleiner und auch die Bugdrüse nimmt an
Grösse ab.

Am 5. August, also 7 Wochen nach der Impiung, befinden sich
an der Impfstelle nur noch einige wallnussgrosse, schmerzlose,
derbe Geschwülste in der Haut; die Bugdrüse ist noch etwas
grösser als die der anderen Seite, aber nicht mehr schmerzhaft.

Die Rektaltemperatur ist während dieser Frist nicht erhöht,
nur am 2S. Juni steigt sie bis 40^J2, sonst schwanken die dreimal
täglich gemessenen Temperaturen zwischen 38°5 und 39°5.

Der allgemeine Zustand ist immer sehr gut, aussen am ersten Tage
nach der Impiung.

Am 26. August \'09 und am 7. Juli \'10 wird das Tier der Tuberku-
linprobe unterworfen; beide Male fällt die Reaktion negativ aus.

Sektion. Am 9. Juli \'10, also 13 Monate nach der Infektion wird
das gut gewachsene Kalb durch Verblutung getötet.

An der Impfstelle befindet sich in der Kutis eine platte, derbe,
bindegewebige Neubildung von 3 c.m. Durchmesser und t c.m.
Dicke. Im Innern befinden sich vereinzelt Kalkkörnchen. Die Bug-
drüse ist nicht grösser als die der anderen Seite; keine einzige
tuberkulöse Affektion ist dann nachzuweisen; einzig ist sie ein
wenig reicher an Bindegewebe und dadurch etwas derber.

In keinem der Organe und Lymphknoten ist makroskopisch
Tuberkulose nachweisbar. Tuberkelbazillen können in der Neubil-
dung an der Impfstelle und in der.Bugdrüse, nicht nachgewiesen
werden.

Ziege: Am n. Juni \'09 wird einer Ziege eine Emulsion von 50 m.gr.
Tuberkelbazillen in die linke Jugularvene eingespritzt. Vorher,
am 25. Mai, ist das Tier mittels Tuberkulin (150 m.gr.) auf
Tuberkulose vorgeprüft worden; die Reaktion war nagativ.

Klinischer Befnnd: Während der ersten Woche nach der intra-
venösen Infektion ist die Temperatur etwas erhöht, 39°5-—39°8;
in der zweiten Woche sinkt sie und schwankt dann zwischen 38°5
und 39⁰. Das Tier ist ganz munter, Fresslust und Benehmen normal.

An der Impfstelle entwickelt sich in der Subkutis eine haselnuss-
grosse Neubildung, welche sich nach einigen Wochen bis zur Grösse
einer Erbse verkleinert.

Am 36. August, also 10 Wochen nach der Infektion, wird das
Tier der Tuberkelinprobe unterworfen und reagiert darauf positiv;
höchste Temperatur vor der Injektion 38°6, und nach der Injektion
40°2, also eine thermische Reaktion von 1 dabei zeigt das Tier
auch eine organische Reaktion: keine Fresslust, traurig, Schüttel-
frost, schmerzhafte Anschwellung an der Injektionsstelle.

Am 4. Oktober steigt die Temperatur plötzlich bis zu 41⁰,
schwankt dann mehrere Tage zwischen 40° und 41⁰. Das Tier ist
schwer krank, keine Fresslust, gesträubte Haare, heftige Diarrhoe;
es hegt den ganzen Tag. Am 6. Oktober ist schon Abmagerung
bemerkbar. Am 16. Oktober sinkt die Temperatur bis 37°9 und
am 17. morgens, wird die Ziege tot in dem Stalle gefunden.

Sektion: Die Sektion findet am 17. Oktober morgens statt. An
der Impfstelle befindet sich ein erbsengrosses, verkästes Herdchen
in der Subkutis; in der Jugularvene ist ein ebenso grosser, nicht
obturierender, glatter Thrombus anwesend. Deckglaspräparate
nach Ziehl zeigen in beiden Neubildungen zahlreiche, lange,
schlanke Bazillen, welche ungleichmässig gefärbt sind.

Als Todesursache wird eine heftige Gastro-enteritis gefunden;
diese Entzündung steht wohl in keinem Zusammenhang mit dem
Tuberkuloseversuche. Tuberkelbazillen können nicht nachgewiesen
werden.

Kaninchen: Einem Kaninchen von 1750 gr. werden subkutan
an der linken inneren Schenkelfläche 10 m.gr. Bazillen injiziert.
An der Impfstelle entwickelt sich in der Subkutis allmählich eine
nicht schmerzhafte, feste Neubildung. Der allgemeine Zustand ist
gut. Nach 9 Monaten wird das Tier getötet. Sektion: Gut genährter
Kadaver; Gewicht 2050 gr. An der Impfstelle befindet sich in der
Subkutis eine kastaniengrosse abgekapselte Höhle, gefüllt mit
einem weichen, schleimigen Käse. In diesem Exsudate wenige,
lange, schlanke, ungleichmässig tingierte Tuberkelbazillen. Sonst
alle Organe normal.

Einem zweiten Kaninchen von 2250 gr. wird 0.1 m.gr. Bazillen
intravenös injiziert. Das Tier magert langsam ab, und stirbt nach
61 Tagen; Gewichtsverlust 700 gr. Sektion. Die Lungen enthalten
zahlreiche, grieskorn- bis hanfhorngrosse, unregelmässige, gelbe
Herdchen. Die Knötchen sind meistens von einer hyalinen Zone

umgeben und bestehen aus einer käsigen Masse. Uebrigens werden,
die vergrösserten und teils verkästen Bronchiallymphknoten
ausgenommen, keine tuberkulösen Prozesse gefunden. Mikros-
kopisch bestehen die Knötchen grösstenteils aus nekrotischem
Gewebe; an der Peripherie befindet sich eine Zone von Fibroblasten.
Das umgebende Lungengewebe ist sehr blutreich, die Alveolar-
epithelien sind verdickt und wuchern in das Lumen hinein. Nach
Ziehl werden in den Schnitten sehr viele Tuberkelbazillen ge-
funden, welche öfters in Häufchen zusammen liegen. Die Bazillen
sind durchwegs sehr lang und schlank, meistens leicht gekrümmt
und homogen tingiert.

Meerschweinchen: Ein Meerschweinchen von 600 gr. bekommt
an der inneren Schenkelfläche, teils subkutan, teils intramuskulär,
5 m.gr. Bazillen. An der Impfstelle entwickelt sich ein Ulcus;
die Lymphdrüsen schwellen an und das Tier magert ab. Am 17.
November, 21 Wochen nach der Infektion, erliegt es der Krankheit.
Sektion: Allgemeine Impftuberkulose. Die Lymphknoten sind
vergrössert, derb, und zentral verkäst. Leber und Milz chronische
Miliartuberkulose; Lungen chronisch und confluent-miliar; Nieren
normal. In allen Organen sehr wenig lange, schlanke Tuberkel-
bazillen. Mikroskopisch zeigen sich die Prozesse wenig progredient;
viel Bindegewebe, wenig Epithelioid- und Riesenzellen.

Am 27. Oktober 1909 wegen Meningitis et myelitis spinalis
mittels einer Strychnininjektion getötet.

Sektionsbefund: Klfeine Blutergüsse in den Gehirn-
häuten; im übrigen zeigt sich das zentrale Nervensystem makros-
kopisch normal.

In einem der mesenterialen Lymphknoten befindet sich eine
linsengrosse Abszesshöhle, welche einen dicken, grünlich-gelben
Eiter enthält. Ein Ueckglaspräparat nach Zieiii. gibt zahlreiche
Tuberkelbazillen zu sehen; also Tuberkulose eines der mesenterialen
Lymphknoten. Die Bazillen sind lang und schlank, leicht gebogen
und ungleichmässig koloriert, helle Lücken neben dunkeln Körnern.

Eine histologische l\'ntersuchung wird wegen der Beschädigung
des Gewebes durch die Kultur- und Impfversuche nicht angestellt.

Kulturversuche. Mehrere Röhrchen mit Glyzerin-Serum
und Glyzerin-Kartoffel werden mit dem tuberkulösen Eiter geimpft.
Nach etwa 4 Wochen zeigen alle Kartoffelröhrchen ein deutliches

Wachstum; die Serumröhrchen bleiben steril, vielleicht waren diese
Nährböden zu alt. Die Kartoffelkulturen zeigen anfangs einen
trockenen, feinkörnigen Belag; dieser Belag wird bald dicker,
runzelig, hier und da bilden sich dicke Knoten; die Farbe is weiss-
lich-gelb bis rötlich-gelb. Auf dem Glyzerinwasser wachsen die
Bazillen als zarte Häutchen, welche allmählich dicker werden,
Falten bilden und schliesslich an der (das wand hinaufklettern.
Ausstrichpräparate nach Ziehl und nach Herman zeigen schlanke,
sehr lange, leicht gebogene Stäbchen, welche ungleiclimässig tin-
giert sind. Besonders in älteren Kulturen sind die Bazillen sehr
schlank und enthalten sehr viele grössere Lücken.

Auf Glyzerinbouillon bildet der Bazillus eine dicke, gefaltete
Haut, welche überall gleich dick ist; das Wachstum auf diesem
Nährboden ist üppig und schnell.

Tierimpfungen: Ein Meerschweinchen wird direkt mit
dem tuberkulösen Material subkutan geimpft; es stirbt nach 19
Tagen an einer akuten Enteritis. Die Tuberkulose befindet sich
noch im Anfangsstadium. An der Impfstelle hat sich ein grosser
Abszess gebildet; in den inneren Organen befinden sich junge
Miliartuberkel.

Mit einer Milzemulsion dieses Meerschweinchens wird ein zweites
Exemplar geimpft; dieses Tier stirbt nach 78 Tagen an allgemeiner
Tuberkulose. Das Gewicht beträgt bei der Impfung 520 gr. und beim
Tode 340 gr., also eine Abnahme von 180 gr. Sektion; In der Haut
an der Impfstelle ein Ulcus, und in der Muskulatur ein grosser
Käseherd. Sämmtliche Iymphknoten sind vergrössert und zentral
verkäst. Milz sehr gross, fast ganz nekrotisch. Leber vergrössert,
multiple grosse, verkäste, tuberkulöse Herde, im übrigen zirrh-
otisch. Lungen chronische Miliartuberkulose.

Das mikroskopische Bild zeigt eine ausgebreitete Nekrose, sehr
wenig epithelioide Zellen, viele Lymphozyten; Riesenzellen habe
ich nicht gefunden. Die verschiedenen Organe enthalten nur wenig
Bazillen, nur im weichen Käse an der Impfstelle befinden sich
sehr viele, stark körnige, schlanke Bazillen.

Impfungen mit Reinkulturen: Die benutzten
Kartofielkulturen tragen die Daten 28—x \'09, 8—xn \'09, 2—11
\'10, 12—v \'10, 7—vii \'10. Die Injektionen finden am 28. Juli
19x0 statt, die üppig gewachsenen Kulturen sind also 3
Wochen alt.

Kalb: Ein 6 Monate altes Kalb bekommt am 28. Juli \'10 subkutan
an der rechten Halsfläche 150 m.gr. Bazillen, emulgiert in 6 c.c.m.
Kochsalzlösung. Bei der vorher angestellten subkutanen Tuber-

kulinprobe (250 ni.gr. Roh-Tuberkulin,) wurden folgende Tempera-
turen gemessen:

Klinischer Befund: 29—vii. Impfstelle und rechte Bugdrüse
heiss, schmerzhaft und geschwollen. Die Anschwellung wird die
folgenden Tage immer deutlicher und schmerzhafter; die Tempe-
ratur steigt abends bis zu 39°6.

Am 8. August befindet sich an der Impfstelle eine platte, knotige,
handtellergrosse Neubildung, welche nur wenig schmerzhaft ist.
Die Bugdrüse ist sichtlich vergrössert, und dreieckig. Diese ört-
liche Reaktion bleibt ungefähr einen Monat auf derselber Höhe
und geht dann allmählich zurück. Nach zwei Monaten ist die
Bugdrüse nicht merkbar vergrössert; an der Impfstelle bleibt ein
kleiner, derber Knoten bestehen. Die Temperatur ist während
des ersten Monates nach der Impfung ungefähr o°5 erhöht, und
schwankt dann zwischen 38°8 und 39°8, dann sinkt sie bis auf
38*5 bis ₃9°3.

Das Allgemeinbefinden ist während des ganzen Versuches normal,
das Tier gedeiht gut.

Eine subkutane und intrakutane, Anfang März \'11, angestellte
Tuberkulinprobe, verläuft negativ.

Sektion Am 18. März \'11, beinahe 8 Monate nach der Impfung
wird das Tier durch Verblutung getötet.

An der Impfstelle befinden sich zwei haselnussgrosse, verkäste
Herdchen in der Kutis und ein kleineres Herdchen im subkutanen
Bindegewebe. Die rechte Bugdrüse ist nicht vergrössert, auf der
Schnittfläche aber reicher an Bindegewebe als die der anderen
Seite. — Sonst alle Organe makroskopisch normal.

Mikroskopische Untersuchung: In dem trockenen Käse der
Herdchen an der Impfstelle sind nach Ziehi. sehr wenig, leicht
gebogene, schlanke Bazillen nachzuweisen. Die Bugdrüse zeigt

mikroskopisch eine Vermehrung des Interstitiums, aber keine
tuberkulöse Affektion.

Ziege: Eine kräftige, 2 Jahr alte Ziege bekommt am 28. Juli \'10
50 m.gr. Bazillen derselben Kultur, intravenös in der rechten
Jugularvene. Die subkutane Tuberkelinprobe (200 m.gr.) vor der
Impfung war negativ gewesen:

Klinischer Befund: Während der ersten Wochen ist die Tempera-
tur ein wenig erhöht, sie schwankt zwischen 38°5 und 39°6; dann
nimmt sie ab und bleibt immer unter 39⁰. Eine lokale Reaktion
tritt nicht auf. Der allgemeine Zustand ist während des ganzen
Versuches ausgezeichnet.

Im März \'n wird das Tier tuberkulinisiert; subkutane-, intra-
kutane- und Ophthalmoreaktion verlaufen negativ.

Sektion: Am 16. März \'11, beinahe 8 Monate nach der Infektion,
wird das Tier durch Verblutung getötet.

Gut genährter Kadaver. An der Impfstelle ist keine Affektion
wahrzunehmen. Die bronchialen Lymphknoten enthalten einige
Stecknadelkopfgrosse, verkalkte Herdchen, auch werden sub-
pleural in den Lungen einige solcher Herdchen gefunden. In der
mesenterialen Lymphknoten ein erbsengrosses Knötchen und
einige kleine Herdchen mit trockenem, käsigem Inhalt.

Mikroskopische Untersuchung: In Deckglaspräparaten werden
keine Tuberkelbazillen gefunden; dies braucht was die Knötchen
der bronchialen Lymphknoten und der Lungen betrifft uns
nicht zu wundren, denn sie sind ganz verkalkt.

Mit dem Inhalt der Knötchen der Mesenteriallymphknoten
wird ein Meerschweinchen subkutan geimpft; dieses Tier verendet
nach 5 Monaten an allgemeiner Tuberkulose.

travenös o.i m.gr. Bazillen. Das Gewicht bleibt während des
Versuches stationnär, und ist bei der Tötung nach 137 Tagen
1850 gr. —

Ein zweites Kaninchen wird subkutan mit 10 m.gr. Bazillen
infiziert. Sektionsbefund bei der Tötung nach 137 Tagen negativ
Gewicht bei Beginn des Versuches 2020 gr., nach dem Tode
2150 gr.

Meerschweinchen: Ein Meerschweinchen bekommt subkutan und
intramuskulär 5 m.gr. Bazillen. Nach 75 Tagen wird es unerwartet
tot in seinem Käfig gefunden. Gewicht vor der Infektion 640 gr.,
nach dem Tode 710 gr. also eine Zunahme von 70 gr. Sektion.
In der Bauchhöhle eine grosse Menge flüssiges Blut. Die Organe
sind hochgradig tuberkulös, die Milz ist stark vergrössert. Es zeigt
sich, dass eine Milzruptur Ursache des Blutergusses in die Bauch-
höhle und des plötzlichen Todes ist.

In Deckglaspräparaten werden aus allen tuberkulösen Organen
Tuberkelbazillen gefunden, jedoch in geringer Quantität. Die
Bazillen sind dünn, schlank und durchwegs gerade.

Sektionsbefund: Gut genährter Kadaver. In der rechten
Thorakshälfte befindet sich eine beträchtliche Menge sero-puru-
lentes Exsudat; die rechte Lunge ist durch den Druck der Flüssig-
keit vollkommen luftleer. Die Pleura pulmonalis ist verdickt und
runzelig; auf der Pleura costalis befinden sich kleine gelbe, weiche
Auflagerungen; das Mediastinum ist knotig verdickt. In der rechten
Lunge befindet sich im Hauptlappen eine etwa bohnengrosse,
subpleurale Abszesshöhle mit eitrigem Inhalt; der Abszess steht
in offener Verbindung mit der Brusthöhle. In der linken Hälfte
der Brusthöhle befindet sich kein Exsudat und hat auch die Pleura
ein normales Ansehen. Ausser dem Abszesse und der Druckatelekta-
se sind die Lungen normal. Die thorakalen Lymphknoten sind
vergrössert, und haben eine feuchte Schnittfläche; Herdchen sind
mit dem blossen Auge nicht zu erkennen.

Einer der mesenterialen Lymphknoten ist in einen taubenei-
grossen Abszess verwandelt und hat einen dünnflüssigen, purulenten
Inhalt.

Sonst können an den verschiedenen Organen keine Abweichungen
konstatiert werden.

Schon nach dem Sektionsbefund wird die Diagnose gestellt,
auf Tuberkulose. In Deckglaspräparaten nach Ziehl, welche
angefertigt werden vom Eiter aus dem Lungenabszess, von den
Wucherungen auf der Pleura und vom Abszess der mesenterialen
Lymphknoten, sind Tuberkelbazillen in geringer Anzahl anwesend.
Die Bazillen sind ziemlich lang und schlank und homogen tingiert;
die, welche in den mesenterialen Lymphknoten gefunden werden,
sind ungleichmässig koloriert und zeigen mehrere helle Lücken.

Dies ist also ein Fall einseitiger chronischer Pleuratuberkulose,
offenbar zufolge eines Durchbruches eines tuberkulösen Lungen-
abszesses; und weiter Tuberkulose eines mesenterialen Lymphknotens.

Histologische Untersuchung: Untersucht werden
Stückchen der Pleura, vorn Mediastinum, von der Lunge und von
den bronchialen und mesenterialen Lymphknoten.

Die Wucherungen auf der Pleura und auf dem verdickten
Mediastinum bestehen hauptsächlich aus epithelioiden Zellen;
nach der Oberfläche zu sind auch Lymphozyten anwesend. Zwischen
diesen Zellen befindet sich ein Gerüst von feinmaschigem Bindege-
webe und sehr vielen wuchernden Blutkapillaren, welche eine dicke
Wand besitzen. Das Endothel der Pleura ist an den meisten Stellen
abgestossen, nur hier und da sind noch Endothelzellen anwesend,
sehen dann aus wie kubische Epithelzellen. Die weichen Granu-
lationen auf der Pleura sind reicher an Lymphozyten als die
derberen Wucherungen des Mediastinums. Knötchenbau ist nicht
zu erkennen, zentrale Nekrose ist nicht vorhanden.

Das Lungengewebe ist, ausser der Atelektase, normal. Nur an
einigen Stellen ist, direkt unter der Pleura, eine schmale Zone
von epithelioiden Zellen.

Die Lymphknoten enthalten kleine Herdchen von epithelioiden
Zellen. Nirgends habe ich Riesenzellen oder Nekrose wahrgenom-
men.

Bakteriologische Untersuchung: Wegen der
geringen Anzahl von Bazillen und der Beschaffenheit des Materials
werden keine Versuche gemacht die Bazillen direkt aus den tuber-
kulösen Organen rein zu kultivieren.

Vom Inhalte des Lungenabszesses, werden am 18. März zwei
und vom tuberkulösen, mesenterialen Lymphknoten ein Meer-
schweinchen subkutan geimpft.

65 Tagen getötet. Die Sektion ergibt das Bild einer allgemeinen
Impf tuberkulöse. Die Lymphknoten sind stark vergrössert und
zentral verkäst; die Leber ist zirrhotisch und durchsetzt mit un-
regelmässig gestalteten Käseherden; Milz stark vergrössert, teils
nekrotisch; Lungen miliare Herdchen mit zentraler Verkäsung.

Meerschweinchen b. (Lungenabszess) stirbt nach 30 Tagen,
Sektion ergibt akute, allgemeine Tuberkulose.

Meerschweinchen c. (Mesenteriallymphknoten) stirbt nach 175
Tagen an allgemeiner chronischer Tuberkulose.

Das Gewicht der drei Tiere betrug bei Beginn und am Ende des
Versuches 695 und 560 gr., 667 und 550 gr., und 685 und 560 gr.

Von der Milz des Meerschweinchens a. wurde ein neues geimpft
behufs Kulturversuche. Die Gewinnung in Reinkultur gelang erst
nach mehreren Tierpassagen. Die Meerschweinchen wurden etwa
4 Wochen nach der Impfung getötet und Kulturen angelegt aus
Milz und einigen Lymphknoten; fast immer waren die Organe sehr
arm an Bazillen.

Am 21. Dezember 1911 zeigen einige Kartoffelröhrchen ein deut-
liches Wachstum, kleine, dicke Partikelchen mit gelb-weisser Farbe.
Die Kolonien werden nicht gross; die grössten haben einen Durch-
messer von etwa r m.m. Auch die Weiterzüchtung auf Kartoffelnund
Serum geht nur sehr kümmerlich. Auf Serum wird ein zarter,
dünner Belag gebildet, mit wenig Neigung zur Bildung von Knöt-
chen. Das Wachstum auf Kartoffeln ist noch geringer, nur einige
sehr kleine punktförmige Kolonien werden gebildet. Auf Glyzerin-
Bouillon entsteht ein sehr dünnes, schleierartiges Häutchen.

Mikroskopisch sind die Bazillen ungleich lang; sehr kurze Stäb-
chen werden gefunden und daneben auch ziemlich lange. Oft sind
sie an den Enden ein wenig verdickt; die Tingierung ist meist
homogen. Gebogene Stäbchen werden nur in geringer Anzahl
wahrgenommen; die Mehrzahl der Bazillen ist gerade.

Tierimpfungen: Da ich fürchtete, den Bazillus nicht
in Reinkultur zu bekommen, wurde ein Kalb mit der Milz eines
tuberkulösen Meerschweinchens infiziert. Vom selben Meerschwein-
chen wurden auch wieder Kulturversuche gemacht und zufälliger-
weise bekam ich hiervon die vorgenannten Reinkulturen.

Kalb. Das Kalb, ein gut gewachsener, 7 Monate alter Bulle,
wird vorher mittels Tuberkulin (300 m.gr. subkutan) vorgeprüft.
Die dabei gemessenen Temperaturen sind folgende:

Am 8. November \'ii wird von einem der obengenannten Meer-
schweinchen, welches vor 40 Tagen infiziert worden war, drei
Viertel der Milz mit 10 c.c.m. Nährsalzlösung verrieben und die
Flüssigkeit dann durch Gaze filtriert. Das Filtrat enthält nur wenig
Bazillen; in Deckglaspräparaten sind nur wenig Bazillen zu ent-
decken, zwar ist de Quantität der Bazillen welche in den 10 c.c.m.
Flüssigkeit anwesend sind, nicht bekannt, doch ganz bestimmt ist
dies sehr viel weniger als 50 m.gr., denn im Deckglaspräparate
einer Emulsion von 50 m.gr. Bazillen in 10 c.c.m. Flüssigkeit sind
bedeutend mehr Bazillen anwesend.

Diese Emulsion wird bei obengenanntem Kalb subkutan an der
linken Halsfläche injiziert, am 8. xi \'11.

Klinischer Befund: 13—xi. Geringe Anschwellung an der Impf-
stelle; Bugdrüse ein wenig vergrössert und schmerzhaft; Tempera-
tur 39°3, 39°, 39°4-

16—X . An der Impfstelle eine schmerzhafte Verdickung von
J: 8 c.m. Diameter und ± 3 c.m. Dicke. Bugdrüse zweimal so
gross als die der anderen Seite, schmerzhaft. Allgemeiner Zustand
gut. Temperatur 39°6, 39% 39°8.

20—x . Impfstelle heiss, sehr schmerzhaft. Bugdrüse so gross
wie ein Hühnerei. Temperatur 40°5, 39°8, 40°i.

Die folgenden Tage schwankt die Temperatur zwischen 39°7
und 40°6. Das Allgemeinbefinden ist weniger gut, trockene Haare
matter Blick; Fresslust ist noch gut, merkbare Abmagerung nicht
anwesend.

28—xi. wird zum ersten Mal Husten gehört. Impfstelle ist
noch verdickt und schmerzhaft; Bugdrüse wird immer grösser.

Von jetzt ab geht der Ernährungszustand zurück, das Tier ist
sichtlich krank: öfters wird Husten gehört; matter Blick, gesträubte
Haare, wenig Fresslust. Temperatur fast immer über 40°.

13—xii, nachmittags 5 Uhr, werden im linken Auge drei Trop-
fen einer 5% Tuberkulinlösung instilliert.

14—xii, 9 Uhr, vormittags, linke Wange nass durch Triinen-
fluss, Konjunktiva stark injiziert und geschwollen, kleine Flocken
mucös-purulentes Exsudat im inneren Augenwinkel und auf dem
Bulbus. Die Exsudatmenge vermehrt sich im Laufe des Tages.

15—xii, Konjunktiva noch deutlich gerötet und geschwollen,
linke Wange nass durch Tränenfluss.

16—xii, linkes Auge wieder normal; allein noch einige Krusten
im inneren Augenwinkel.

21—xii, also 45 Tage nach der Impfung, wird das schwerkranke
Tier, durch Verblutung getötet. Die Tötung wurde vorgenommen
da die Sektion auch zu Unterrichtszwecken dienen musste,
und es nicht wahrscheinlich war, dass das Tier noch lange am
Leben bleiben würde.

An der Impfstelle eirje ± 8 c.m. breite und 3 c.m. dicke, platte,
scheibenförmige, käsige Neubildung, welche in Haut, Unterhaut und
Hautmuskel gelegen ist. Die Bugdrüse ist gänseneigross, zentral
verkalkt, peripher verkäst; in der Umgebung zahlreiche kleine
tuberkulöse Lymphknoten.

Lungen: akute Miliartuberkulose; einige der grösstcn Tuberkel
zeigen schon ein trübes Zentrum. Bronchiale und mediastinale
Lymphknoten sind alle vergrössert und mehr oder weniger verkäst.

In der Leber eine Anzahl stecknadelkopfgrosse, hyaline Tuberkel,
portale Lymphknoten vergrössert, makroskopisch keine Herdchen.
In der linken Niere ein hyaliner Miliartuberkel; Lymphknoten
makroskopisch normal. Die Milz zeigt eine geringe Anschwellung
der Follikel, im übrigen normal.

Die Bauchhöhlen- und Fleischlymphknoten sind alle vergrössert
und ödematös; Herdchen sind aber nicht zu sehen. Auch das Binde-
gewebe zwischen den Muskeln und das retroperitoneale Binde-
gewebe ist sehr saftreich.

Mikroskopische Untersuchung: Schnitte werden angefertigt von
allen makroskopisch sichtbar erkrankten Organen, und weiter
von der Milz und den mesenterialen-, renalen-, inguinalen- und Knie-
kehlen-Lymphknoten.

Die tuberkulösen Organen geben das gewöhnliche Bild einer
jungen Tuberkulose. Herdchen aufgebaut von epithelioiden Zellen
und Lymphozyten, dazwischen zahlreiche Riesenzellen; die grös-
seren Herden zentral mehr oder weniger verkäst und verkalkt.

Impfstelle und Bugdrüse bestanden zum grösseren Teile aus ver-
kästem Gewebe mit grösseren Kalkherdchen darin eingebettet.

Die Milz, welche nicht deutlich vergrössert ist, doch etwas
geschwollene Follikel besitzt, zeigt sich mikroskopisch als tuber-
kulös. In und zwischen den Follikeln befinden sich zahlreiche
Anhäufungen von epithelioiden- und Riesenzellen, mit beginnender
zentraler Verkäsung.

Die makroskopisch geschwollenen aber sonst normalen Bauch-
hohlen- und Fleischlymphknoten zeigen sich mikroskopisch als
nicht tuberkulös, diese sind nur stark ödematös.

In sämtlichen tuberkulösen Organen werden zahlreiche Tuberkel-
bazillen gefunden.

Dies ist also ein Fall generalisierter Impftuberkulose, welche
bestimmt einen tötlic.hen Ausgang gehabt haben würde.

Eine Ziege ist von diesem Falle nicht geimpft worden, da es
mir nicht gelungen ist, dafür eine genügende Menge Bazillen zu
erhalten.

Impfungen mit Reinkulturen: Kaninchen: Ein Kaninchen von
2380 gr. wird intravenös geimpft mit o.r m.gr. Bazillen. Nach
27 Tagen erliegt das Tier dem Tode; der stark abgemagerte Kadaver
wiegt 1800 gr. also ein Gewichtsverlust von 580 gr. Sektion: Lungen,
Milz und Nieren sind dicht durchsetzt von hyalinen Miliartuberkeln;
die Leber enthält ebenso, doch in geringerer Menge, hyaline Knötchen.
Die Lymphknoten sind vergrössert und teilweise verkäst.

Mikroskopisch sind die Tuberkel noch nicht vollkommen aus-
gebildet. In den Nieren befinden sich zwischen den Epithelioid-
zellen hier und da noch ziemlich normale Nierenepithelien. In
den Lungen bestehen die Knötchen aus, mit Epithelioidzellen,
Kiesenzellen und Lymphozyten ausgefüllten Alveolen. Die Alveo-
larepithelien sind verdickt und ragen ins Lumen hinein. In den
grösseren Herden ist bereits eine zentrale Nekrose aufgetreten.

Bazillen können in allen veränderten Geweben nachgewiesen
werden, sie sind homogen tingiert, lang, aber nicht sehr schlank.

Ein zweites Kaninchen erhält subkutan xo m.gr. Bazillen. An
der Impfstelle entwickelt sich ein mannsfaustgrosser Abszess,
mit fluktuierendem Inhalt. Unter steter Abmagerung verendet
das Tier nach 113 Tagen. Bei der Sektion ist am linken Hinterbein
ein ausgebreiteter, tuberkulöser Abszess in der Muskulatur zu
finden, der Inhalt des Abszesses ist ein dünnflüssiger, schleimiger
Eiter. Die Lungen sind hochgradig tuberkulös, ebenso die Nieren;
die übrigen Organe sind makroskopisch normal. Mikroskopisch
zeigen die tuberkulösen Affektionen eine starke Nekrose und nur

einen schmalen Saum Fibroblasten und Lymphozyten. Tuberkel-
bazillen sind reichlich anwesend, sie haben eine schlanke Gestalt,
sind ziemlich lang und ungleichmässig koloriert.

Meerschweinchen: Ein Meerschweinchen von 730 gr. wird sub-
kutan mit 5 m.gr. Bazillen geimpft. Tot nach 41 Tagen; Gewichts-
verlust 110 gr. Sektion: Allgemeine Impftuberkulose. Sämtliche
Organe enthalten viele, homogen gefärbte, ziemlich kurze Bazillen.

Dieser Hund war dem hiesigen Institute mit folgender Anamnese
lebendig übergeben.

Das Tier war seit ungefähr 5 Jahren im Besitze einer an Tuber-
kulose gestorbenen Frau gewesen. Seine Herrin hatte während
20 Jahren an einer tuberkulösen Gonitis gelitten und die letzten
4 Jahre an Lungenschwindsucht. Vor zwei Jahren war der Hund
krank geworden, das erste Symptom war Polyurie, dann trat
Abmagerung und verminderte Fresslust ein. Bald darauf begann der
Hund zu husten und wurde sehr kurzatmig. Die Temperatur war
nicht erhöht. Bei der Untersuchung des Brustkorbes waren Rassel-
geräusche und an der linken Seite Lungendämpfung wahrzunehmen.

Das chronische Lungenleiden des Hundes war also aufgetreten
zwei Jahre nachdem seine Herrin an Lungenschwindsucht er-
krankt war. Zu bemerken ist noch, dass der Hund bei seiner Herrin
im Bette schlief und gefüttert wurde mit Brot, Reis und den Ueber-
resten des Mittagmahles. — Soweit die Anamnese.

Der Hund wird am Institute in Beobachtung gehalten. Der
allgemeine Zustand ist schlecht; das Tier ist sehr mager, kurzatmig,
hat wenig Fresslust und ist sehr mürrisch. Die geringste Aufregung
verursacht heftige Hustenanfälle, besonders bei den vergeblichen
Versuchen zu bellen. Sputum kann nicht erhalten werden. Die
Temperatur schwankt zwischen 38°5 und 39°.

Am 10. Juli \'10 wird 30 m.gr. Tuberkulin subkutan injiziert,
am folgenden Morgen liegt das Tier tot im Stalle.

Sektionsbefund: Die Sektion findet am selben Tage
statt. Der Kadaver ist stark abgemagert und hydraemisch.

Die Lungen sind mässig gut kollabiert, beiderseits ödematös,
die linke Lunge durch Hypostase sehr blutreich. An den scharfen
Lungenrändern ist subpleurales und vesikuläres Emphysem zu-
gegen; weiter sind die Lungen durch Anthracosis schwarz pigmen-
tiert.

Bei der weiteren Untersuchung stellt es sich heraus, dass die
Lungen nur zum kleineren Teile lufthaltig sind. Die erkrankten
Teile sehen sehr verschieden aus.

An erster Stelle sind auf der Schnittfläche mehrere gelblich-
weisse, verkäste Herde zu sehen; diese Herde sind ungleichgross
und haben eine unregelmässige Form. Die meisten sind ungefähr
rund und im zentralen Teile aus konzentrischen Schichten auf-
gebaut; an der Peripherie ist die käsige Masse eher homogen; im
Zentrum ist oft ein sehr kleines Lumen bemerkbar. Andere Herdchen
sind länglich und verästelt, diese haben dieselbe Form wie Bron-
chien im Längsschnitt.

Diese Käseherde sind offenbar entzündlich veränderte kleine
Bronchien. Deutlicher ist dies zu sehen an grösseren Herden; hier
befindet sich in der Mitte der verkästen Masse ein deutlich erkenn-
barer Bronchus, mit stark verdickter Wand und nekrotischem
Inhalt.

Neben diesen verkästen Stellen sind mehrere bis haselnuss-
grosse Kavernen zu sehen. Diese unregelmässig gebildeten Höhlen
sind mit einer dünnen, eiterähnlichen Masse gefüllt; einige stehen
in offener Verbindung mit grösseren Bronchien und enthalten
dann nur wenig Exsudat.

In der nächsten Umgebung der Käseherde ist das Lungen-
gewebe verdichtet, nicht lufthaltig, sondern gefüllt mit einem
trüben Exsudate. Im Lungengewebe sind weiter einzelne sehr
kleine, miliare Knötchen aufzufinden.

Die grossen Bronchien sind ungleichmässig erweitert (Bronchiek-
tasien), haben eine verdickte Wand, und führen einen dickschlei-
migen mit nekrotischen Partikelchen versehenen Inhalt. Die
Schleimhaut der Trachea, des I.arynx und der Mundhöhle ist
normal.

Die bronchialen Lymphknoten sind ein wenig vergrössert, doch
zeigen sie eine normale, homogene Schnittfläche.

Alle übrigen Organe der Brust- und Bauchhöhle und die Lymph-
knoten sind vollkommen normal.

Deckglaspräparate der verkästen Teile enthalten zahlreiche,
sehr schlanke, ungleichmässig tingierte Tuberkelbazillen.

Bemerkenswert ist, dass trotz der Deglutition grosser Mengen
Tuberkelbazillen — nach jedem Hustenanfall wurde das Sputum
verschluckt — die Darmschleimhaut und die mesenterialen Lymph-
knoten vollkommen intakt sind.

Diagnose: Peribronchitis tuberkulöser Natur, mit kavernen-
bildung chronische, käsige Pneumonie, Bronchitis und diffuse ka-

Histologische Untersuchung: Wie zu erwarten,
zeigen sich mikroskopisch die wichtigsten Abweichungen an den
Bronchien. In jedem Schnitte sind Käseherde zu sehen, welche
nicht scharf von der Umgebung getrennt sind. Die kleinsten dieser
Herde sind zentral völlig nekrotisch, eine Struktur ist in diesen
Teilen nicht mehr wahrzunehmen. Nach der Peripherie hin treten
zwischen dem homogenen Käse, Kerntrümmer auf; ein wenig
weiter vom Zentrum sind neben den Kerntrümmern auch intakte
Zellen anwesend. Das nekrotische Gewebe macht hier lebhaft
wuchernden Fibroblasten, zwischen welchen auch reichlich Epi-
thelioid- und Rundzellen anwesend sind, Platz. Hierauf folgt die
Uebergangszöne zum normalen Lungengewebe; hier ist der alveolare
Bau des Lungenparenchyms noch zu erkennen, die Alveolarepithelien
aber sind hypertrophiert und zum grössten Teile descpiamiert;
einige Alveolen sind völlig durchwuchert von Fibroblasten, andere
enthalten nur Epithelien und einige Rundzellen.

Die kleinen Herde haben also ein homogenes, käsiges Zentrum,
dann folgen Epithelioidzellen, Rundzellen, spindelförmige Fi-
broblasten, und schliesslich eine Uebergangszöne zum normalen
Gewebe. Dieser Bau ist im grossen Ganzen an allen Käseherden
zu erkennen.

Die grossen Herde bestehen entweder aus konfluierten kleineren,
oder es sind käsig-entzündete Bronchien. Die grossen Bronchien
zeigen noch eine ziemlich intakte Schleimhaut; zwar sind die
Epithelien teilweise abgestossen, aber die Mukosa ist noch deutlich
erkennbar. Rings um den Bronchus liegen konfluierte Käseherdchen,
welche mit der bindegewebig verdickten Bronchialwand ver-
wachsen sind. Im Bronchiallumen befindet sich ein körniger Detritus,
mit mehr oder weniger zerfallenen Epithelien und Leukozyten.
Kleinere Bronchien sind meist ganz obturiert, das Lumen ist mit
einer käsigen Masse vollkommen ausgefüllt; die Bronchialwand
ist nur an dem konzentrisch geschichteten Bau und den Knorpel-
plättchen zu erkennen; die Schleimhaut ist ganz verschwunden,
die bindegewebige Wand mehr oder weniger nekrotisch. Das
peribronchiale Gewebe besteht aus Anhäufungen von Fibroblasten,
Epithelioidzellen Und Lymphozyten, Welche Anhäufungen zum
grössten Teil nekrotisiert sind.

Neben diesen bronchitischen Prozessen sind in den Lungen-
schnitten grössere Käseherde mit einem Mantel von Epithelioid-
zellen, Rundzellen und spindelförmigen Fibroblasten anwesend,

sie sind aber in der Minderzahl. Möglicherweise aber stehen diese
Herdchen doch mit bronchitischen Prozessen in direktem Zusam-
menhang, wiewohl dies in den untersuchten Schnitten nicht
erkennbar ist.

Die Wandungen der kavernösen Höhlen bestehen aus Fibroblasten
Lymphozyten, Leukozyten und feinen Bindegewebsfasern; dieses
Gewebe ist aber grösstenteils nekrotisch.

Das übrige Lungengewebe ist zum kleineren Teile normal,
daneben befinden sich Stellen wo die Alveolen gefüllt sind mit
desquamierten Epithelien und Leukozyten, daneben starker
Injektion der Blutkapillaren (katarrhalische Pneumonie); an
anderen Stellen enthalten die Alveolen nur einige desquamierte
Epithelien und sind ausgefüllt mit einer homogenen Eiweissmasse
— Lungenödem —. Ueberall ist Anthracosis in hohem Masse
anwesend.

Die bronchialen Lymphknoten zeigen an der Peripherie nur einzelne,
sehr kleine Anhäufungen von Epithelioidzellen, keine Nekrose.

In den makroskopisch normalen mesenterialen Lymphknoten
konnte ich auch mikroskopisch keine tuberkulösen Veränderungen
nachweisen.

In Schnitten gefärbt nach Zieiil sind in den tuberkulösen
Partieen sehr viele Tuberkelbazillen zu sehen. Besonders reich an
Bazillen ist der nekrotische Inhalt der Kavernen, hier liegen die
Bazillen öfters zu S-förmig geschlängelten Häufchen beisammen;
auch der Bronchialinhalt ist reich an Bazillen. Neben den Tuberkel-
bazillen sind in dem Kaverneninhalte auch nicht-säurefeste
Bakterien anwesend, stellenweise sogar in grosser Menge; es sind
dies Coccen und plumpe Stäbchen.

In den kleinen Herdchen der bronchialen Lymphknoten habe\'ich
nur sehr einzelne Bazillen aufspüren können.

Bakteriologische Untersuchung: Vom Inhalte
einer Kaverne werden subkutan geimpft zwei Kaninchen und zwei
Meerschweinchen. Eines der Kaninchen stirbt nach { Tagen an
Septicaemie; das andere stirbt nach 75 Tagen durch unbekannte
Ursache. Es wurde bei diesem letzten Kaninchen nämlich nur ein
wallnussgrosser Abszess, gefüllt mit dickem, rahmartigem Eiter an
der Impfstelle gefunden, und dies allein konnte den Tod nicht er-
klären. Der Eiter enthielt spärlich Tuberkelbazillen, welche sehr
dünn, ziemlich kurz und homogen gefärbt waren. Die Gewichte
waren bei Beginn und am Ende des Versuches 1720 gr. resp. 1560 gr.

Das zweite Meerschweinchen stirbt erst nach 4 Monaten. Die
Sektion ergibt eine ausgebreitete Impftuberkulose. An der Impf-
stelle befindet sich in der Muskulatur ein grosser, mit weichem
Käse gefüllter, tuberkulöser Herd. Die Lymhpdrüsen sind alle
stark vergrössert, teils fibrös, teils verkäst. Lungen, Leber und
Milz enthalten neben ausgebreiteten Käseherden, konfluierte ver-
käste Tuberkel. Nach fleissigem Suchen wird nur in einem, der
sehr vielen Deckglaspräparaten, ein Bazillus gefunden.

Behufs Erlangung von Reinkulturen werden wiederholt neue
Meerschweinchen geimpft; die tuberkulösen Veränderungen haben
immer einen fibrösen Charakter und sind arm an Tuberkelbazillen;
dies ist die Ursache dass erst in Juli \'n die ersten Reinkulturen
erhalten werden. Auch wurden mehrmals Kaninchen geimpft,
die aber nie an Tuberkulose starben, und meistens nur einen
lokalen Impfabszess bekamen.

Das Wachstum des Bazillus ist auf den verschiedenen Nähr-
böden sehr üppig. Auf festen Nährböden werden dicke, warzige
Kolonien gebildet, die öfters eine gelbliche bis rosa-gelbliche Farbe
annehmen. Auf Bouillon wird eine dicke, gerunzelte Haut gebildet,
welche die ganze Oberfläche gleichmässig bedeckt und an der
Glaswand emporklettert.

Die Bazillen sind lang, sehr schlank und öfters leicht gebogen;
die Mehrzahl ist homogen tingiert, einige aber haben ein körniges
Aussehen. Tm allgemeinen sind die Bazillen der Serumkulturen
kürzer als die der Bouillonkulturen.

Tierimpfungen mit Reinkulturen: Umstände-
halber konnten erst am 24. April \'x2 Impfungen an grösseren
Versuchstieren vorgenommen werden. Der Bazillus war damals
schon seit 9 Monaten in Reinkultur und während dieser Zeit 5
Male übergeimpft worden und zwar auf Kartoffel. Die zur Impfung
benutzte Kultur war 4 Wochen alt und sehr üppig gewachsen.

Kalb. Ein 3 Monate altes, starkes Stierkalb wird vorher der
subkutanen Tuberkulinisierung (200 m.gr.) unterzogen; die Reak-
tion verläuft negativ; folgende Temperaturen sind gemessen worden:

Am 24. April \'12 bekommt dieses Kalb von obengenannter
Kultur 55 m.gr. subkutan an der linken Halsfläche.

Klinischer Befund: Nach zwei Tagen befindet sich an der Impf-
stelle eine kleine, wenig schmerzhafte Anschwellung; die Bugdrüse
ist ein w^renig vergrössert; Temperatur 39⁰ bis 39°6. Bis zum 13.
Mai bleibt die Temperatur erhöht, steigt einige Male bis zu 4o°2,
und sinkt dann wieder bis auf 38° bis 38°8.

Die Körperwärme ist aber wenig konstant, mehrere Male steigt
diese bis zu 40° und darüber; diese Erhöhungen dauern aber nur
1 bis 2 Tage, und machen dann wieder der normalen Temperatur
Platz.

Die lokale Anschwellung wird nicht grösser, es entwickelt sich
allmählich ein kleiner, derber Knoten in Kutis und Subkutis, die
Bugdrüse bleibt ein wenig vergrössert.

Wiewohl das Allgemeinbefinden sehr gut ist, wächst das Kalb
nur kümmerlich, und bleibt an Grösse gegen ein gleichaltiges
Kalb bedeutend zurück.

Am 14. Oktober wird das Kalb der intradermalen Tuberkulin-
probe unterzogen; nachmittags 3 I hr bekommt es in den ober-
flächlichen Schicht der Haut der rechten Schweiffalte 0.1 c.c.m.
Tuberkulin von 50%. Die lokale Reaktion ist sehr deutlich; nach 24
Stunden ist schon eine bedeutende Anschwellung bemerkbar,
die nach 48 Stunden ihren Höhepunkt erreicht: die rechte Falte
ist bedeutend viel dicker als die linke und an der Injektionsstelle
hat sich ein derbes Knötchen entwickelt. Nach drei Tagen ist die
Anschwellung geringer und nach 6 Tagen vollkommen verschwunden.

An der Impfstelle befinden sich kleine fibröse Neubildungen
mit Kalkpünktchen durchsetzt; die Bugdriise der linken Seite
ist etwa zweimal so gross als die rechte, und auf dem Durchschnitte
hochgradig tuberkulös; ausgebreitete Verkäsung und Verkalkung.

In den Lungen befinden sich auf und unter der Pleura fünf,
etwa erbsengrosse, abgeplattete Tuberkel; diese haben eine gelb-
liche Farbe und eine homogene, saftige Schnittfläche. Die bronchi-
alen Lymphknoten sind ein wenig vergrössert, zeigen aber ma-
kroskopisch keine deutlichen tuberkulösen Veränderungen.

In der Bauchhöhle befindet sich etwa 300 c.c.m. trübe, seröse
Flüssigkeit. Das Omentum ist stellenweise besetzt mit flockigen
fibrösen Wucherungen; der übrige Teil des Peritoneums ist normal.
Die Leber enthält zahlreiche kleine, runde und verästelte Eiter-

herdchen. Die Nieren sind bleich, klein, derb und von Binde-
gewebszügen durchzogen.

Mikroskopische Untersuchung: Impfstelle und Bugdrüse zeigen
das Bild einer chronischen Tuberkulose mit zentraler Verkäsung
und beginnender Verkalkung; beide Teile sind reich an Tuberkel-
bazillen.

Die Neubildungen der Pleura sind aufgebaut aus einer grossen
Anzahl junger Miliartuberkel, durch faseriges Bindegewebe ver-
bunden; die Miliartuberkel bestehen aus einem Zentrum von
Epithelioid- und Kiesenzellen und einer peripheren Zone von
Lvmphozyten. Nekrose ist nicht anwesend. Diese Konglomerat-
tuberkel sind sesshaft unter und auf der Pleura. Die Knoten ent-
halten zahlreiche Tuberkelbazillen, schlank, nicht lang, und homo-
gen tingiert.

Die Wucherungen auf dem Omentum bestehen aus Fibroblasten
und Leukozyten; die Blutgefässe sind teils obturiert, teils mit einer
verdickten Wand mit wuchernden Endothelien versehen. Tuberkel-
bazillen können in sehr geringer Anzahl nachgewiesen werden;
auch die Meerschweinchenimpfung verläuft positiv.

Die Veränderungen in I eber und Nieren sind nicht tuberkulöser
Natur; diffuse chronische Nephritis und eitrige Entzündung der
Gallengänge und eitrige Infiltration des periportalen Gewebes.
Tuberkelbazillen können in diesen Organen nicht nachgewiesen
werden (Deckglaspräparatcn und Meerschweinchenimfpung).

Wir haben hier also: tuberkulöse Veränderungen an der Impf-
stelle, chronische Tuberkulose der linken Bugdrüse und geringe
Brust- und Bauchfelltuberkulose.

Ziege: Mit derselben Kultur wird auch eine Ziege geimpft.
Die Ziege ist ungefähr i Jahr alt und vorher der subkutanen
Tuberkulinprobe unterzogen; die Reaktion ist negativ.

Die Ziege bekommt am 24. April \'12 in der linken jugularvene
40 m. gr. Bazillen in 4 c.c.m. Kochsalzlösung.

Klinischer Befund: Nach drei Tagen befindet sich an der Impf-
stelle in der Subkutis eine kleine, diffuse Anschwellung, welche
sich in den folgenden Tagen zu einem etwa haselnussgrosseri derben
Knoten entwickelt.

Die Temperatur ist von 30—vi bis 3—v erhöht und schwankt
während dieser Zeit zwischen 39°5 und 40°9; dann sinkt sie wieder
und bleibt während des ganzen Versuches unter 39-°2.

Der Knoten an der Impfstelle bleibt stationnär, die linke Bug-
drüse, welche anfangs etwas vergrössert ist, nimmt in Grösse ab
und ist nach zwei Monaten ebenso gross wie die rechte.

Am 14. Oktober wird die Ziege der intradermalen Tuberkulin-
probe unterzogen, welche deutlich positiv ist.

An der Impfstelle befindet sich im subkutanen Bindegewebe
ein erbsengrosses verkästes Herdchen. Die Vena jugularis ist nor-
mal. Die linke Bugdrüse ist nicht vergrössert, enthält aber einige
sehr kleine verkalkte Herdchen. Im übrigen sind an den Organen
keine Abweichungen nachweisbar.

Mikroskopische Untersuchung: Die Herdchen in der Bugdrüse
sind fast ganz verkalkt, nur ein schmaler Saum von Epithelioid-
zellen ist anwesend, darum befindet sich eine starke Bindegewebs-
hülle, der Prozess trägt also keinen progressiven Charakter.

Tuberkelbazillen werden an der Impfstelle und in der Bugdrüse
nachgewiesen, jedoch in geringer Anzahl; die Stäbchen sind lang
und schlank, und homogen tingiert.

Kaninchen: Ein Kaninchen von 2200 gr. Gewicht wird intra-
venös infiziert mit 0.1 m.gr. Bazillen; ein zweites 2100 gr. schweres
Kaninchen erhält subkutan 10 m.gr. Bazillen. Beide Tiere bleiben
vollkommen gesund und werden nach 180 Tagen getötet. Die Tiere
haben während des Versuches 30 resp. 60 gr. an Gewicht zugenom-
men. Bei der Sektion enthalten die Lungen beider Kaninchen ein-
zelne, hanfkorngrosse Tuberkel; beim subkutan geimpften Tiere
ist an der Impfstelle auch ein haselnussgrosser Abszess anwesend,
der mit schleimigen Eiter gefüllt ist.

Mikroskopisch zeigen die Lungenprozesse keinen progressiven
Charakter, die Tuberkel, welche zentral verkäst und verkalkt
sind, haben einen Mantel von fibrösem Bindegewebe, und bestehen
hauptsächlich aus Fibroblasten, von denen die meisten Spindel-

förmig sind. Epithelioidzellen und Lymphozyten siijd nur in
geringer Zahl anwesend.

Tuberkelbazillen sind in den Knötchen in ziemlich grosser
Zahl anwesend; sie sind lang und schlank und öfters ungleich-
mässig koloriert.

Meerschiveinchen: Ein 510 gr. schweres Meerschweinchen er-
hält subkutan 50 m.gr. Bazillen. Das Tier stirbt nach 78 Tagen;
Gewicht 490 gr. Bei der Sektion wird an der Impfstelle ein Ulcus
und ein Käseherd gefunden; weitere verkäste tuberkulöse Herde
sind in Leber, Milz, Lunge und den Lymphknoten.

Fox-terrier, männlich, 4 Jahre alt; Protokollnummer A. 435.
Wegen chronischer Bronchitis (Tuberkulose) am 29. Juli \'10, als
unheilbar mittels Strychnin getötet.

Sektion: Die Sektion wird einige Stunden nach dem Tode
vorgenommen. Der Kadaver ist der eines mässig gut genährten
Hundes.

Die bronchialen und mediastinalen Lymphknoten sind stark
vergrössert; sie bilden einen harten, mehr als faustgrossen Tumor,
welcher die Luftröhre ganz umfasst. Auf dem Durchschnitte ist
die Neubildung feucht-fibrös und hat eine weisse Farbe; mit dem
Messer ist eine trübe, weisse Flüssigkeit abzustreichen. Die Luft-
röhre ist unmittelbar vor der Bifurkation an der Stelle der Neu-
bildung, seitlich zusammengedrückt; die Bronchien enthalten
ein wenig klare, schleimige Flüssigkeit.

Die Lungen sind normal zusammengefallen und enthalten
zahlreiche, sehr kleine, hyaline Herdchen, von welchen die grössten
kaum die Grösse eines Stecknadelkopfes haben. Die übrigen
Brustorgane sind normal.

Das Omentum ist knotig verdickt und mit dem Pankreas und
der Milz verwachsen. Auf der Schnittfläche sind die Knoten derb
und grösstenteils verkäst. Die Milz ist nicht vergrössert und auf der
Schnittfläche normal. Das Pankreas ist makroskopisch normal.

In der Leber befinden sich eine Anzahl rundlicher Neubildungen
mit einem Durchmesser von 1 m.m. bis 3 c.m. Auf der Schnitt-
fläche sind die grössern Herde fibrös, fest und mehr oder weniger
verkäst, die kleineren sind mehr fibrös-hyalin und nicht verkäst.
Die Leber ist vergrössert und sehr blutreich. Die portalen Lymph-
knoten sind knotig vergrössert, und teilweise verkäst.

Die linke Niere enthält drei stecknadelkopfgrosse, weisse, hyaline
Herdchen, die regionnären Lymphknoten sind nicht vergrössert.

Der Magen und der Darm, nebst Lymphknoten, sind normal.
Bauchhöhlen- und Fleischlymphknoten makroskopisch normal.
In Deckglaspräparaten konnten in den veränderten Organen keine
Tuberkelbazillen nachgewiesen werden.

Histologische Untersuchung: In den Lungen
befinden sich kleine, runde Anhäufungen von Fibroblasten, welche
teils spindelförmig, teils polygonal sind. An der Peripherie be-
finden sich zwischen diesen Zellen auch einige Lymphkozyten.
Neugebildetes Bindegewebe ist nicht zugegen. In den grössten
Herdchen ist das Zentrum im Anfangsstadiurn der Nekrose.

Die grössern Leberherde sind fast ganz nekrotisch; an der
Peripherie befindet, sich eine Zone schöner Epithelioidzellen, und
sehr wenig Lymphozyten. Die kleineren Plerdchen bestehen fast
ganz aus epithelioiden Zellen. Alle Herdchen sind von einer mehr
oder weniger dicken, gefässreichen Bindegewebshülle umgeben.
In den grösseren Knoten ist auch ziemlich viel faseriges Binde-
gewebe im nekrotischen Zentrum anwesend.

Die vergrösserten Lymphknoten geben sämtlich ein ungefähr
gleiches Bild. Vom eigentlichen Lymphknotengewebe sind nur
spährliche Reste anwesend; daneben und dazwischen befinden sich
grössere und kleinere Anhäufungen von Epithelioidzellen und
Lymphozyten. Zwischen diesen Zellen ist ein ziemlich schweres
Bindegewebsgerüst. Die Epithelioidzellen sind nicht „typisch"
geformt, sie haben oft eine mehr oder weniger spindelförmige
Gestalt; keine Nekrose.

Die Schnitte vom Omentum zeigen nur sehr wenig Fettgewebe.
Das neugebildete Gewebe hat einen knotigen Bau. Die Knoten
bestehen aus epithelioiden Zellen und Lymphozyten und sind
zentral verkäst. Zwischen und auch in den Knoten ist sehr viel
neugebildetes Bindegewebe zu sehen.

Die Knötchen in der linken Niere sind aufgebaut aus Epithe-
lioidzellen und Lymphozyten; keine Nekrose im Zentrum.

Die Neubildungen in den verschiedenen Organen sind sehr arm
an Gefässen; nur im neugebildeten Bindegewebe sind wenige
wuchernde Blutkapillaren zu sehen. In keinem der Organen habe
ich Riesenzellen wahrgenommen.

In nach Ziehl gefärbten Schnitten, sind nur sehr wenig Tuberkel-
bazillen zu finden. Besonders arm an Bazillen sind die Lymphkno-
ten und die Lungenherdchen. In den Neubildungen der Leber
und des Netzes sind, besonders in den nekrotischen Teilen, ziemlich

viel Bazillen anwesend. Sie erweisen sich als lange, schlanke, leicht
gebogene Stäbchen, welche im allgemeinen homogen tingiert
sind; einige Stäbchen aber zeigen helle, nicht kolorierte Lücken.

Tierimpfungen: Ein Meerschweinchen wird am Tage
der Sektion des Hundes subkutan infiziert mit einer Emulsion
vom portalen Lymphknoten. ^Tn Deckglaspräparaten dieses Knotens
hatte ich keine Bazillen gefunden.

Am 3. Oktober \'10, also nach 66 Tagen, stirbt das Tier ziemlich
unerwartet. Während des Versuches nämlich, war das Meerschwein-
chen immer ganz gesund gewesen, die Keaktion an der Impfstelle
(innere Schenkel fläche) und an benachbarten Lymphknoten war
sehr gering; das Gewicht hatte nicht abgenommen. Einige Tage
vor dem Tode aber wurde das Tier plötzlich schwer krank, magerte
schnell ab,* hatte keine Fresslust und sass mit gesträubten Haaren
zusammengeka uert.

Bei der Sektion sind die Organe durchsät mit kleinen Abszessen,
welche einen dicken Eiter enthalten. An der Impfstelle befindet
sich zwischen den Muskeln ein wenig zäher, schleimiger Eiter.

Die benachbarten Leistenlymphknoten sind, ebenso wie alle
anderen, teilweise abszediert.

Im Eiter der verschiedenen Organe befinden sich kleine, plumpe,
Gram— Stäbchen, welche sich kulturell alsBazilluspseudotub§rculo-
sis rodentium erweisen. In einigen Deckglaspräparaten sind neben
Pseudotuberkelbazillen auch einige säurefeste Stäbchen zu finden.
Letztere sind lang und schlank und leicht gebogen; die Färbung
ist meistens nicht homogen, neben dunkeln Körnern sind unge-
färbte helle Lücken vorhanden.

Bij tal van quaesties, welke in den laatsten tijd in veterinaire
kringen zijn besproken of daar belangstelling hebben opgewekt,
stoot men herhaaldelijk op eene opgeworpen moeielijkheid, welke
ik mij voorstel in deze regelen onder de oogen te zien.

Niet alleen de opwerping zelf heeft mij tot een poging tot oplos-
sing geleid, doch ook de overweging dat de quaestie in hare alge-
meene strekking op het oogenblik eene meer dan gewone aandacht
verdient, nu het vooruitzicht geopend is, dat in eene niet ver ver-
wijderde toekomst de wet op het Veeartscnijkundig Staatstoezicht
staat gewijzigd en herzien te worden.

Het is niet mijne bedoeling daarmede de urgentie eener wij-
ziging van het stelsel van ons Veeartsenijkundig Staatstoezicht toe
te geven — iets waarover ook in ter zake meer deskundige kringen
geenszins eene onverdeelde meening heerscht — doch nu eenmaal
bij de Regeering het voornemen eener herziening bestaat, wil ik in
geenen deele den schijn op mij laden een tegenstander van zulk een
herziening te zijn.

Te meer klemt zulks, waar thans bij de Regeering den wil is ge-
bleken om in die aangelegenheid met de mannen der Veeartsenij-
kundige practijk voeling te houden en het oordeel der practici daar-
omtrent te vernemen.

Dit reeds acht ik een gelukkig verschijnsel, hetwelk loffelijk af-
steekt bij de afwijzende, bureaucratische houding, welke in de
laatste jaren het Departement van Landbouw heeft aangenomen in
alle aangelegenheden, welke de Veeartsenijkunde in het algemeen
en den Veeartsenijkundigen Dienst in het bijzonder betroffen en
welke geenszins heeft bijgedragen het peil van practische bruik-
baarheid van uitgevaardigde maatregelen en besluiten te verhoogen.

Te verwonderen is het dan ook niet, dat in het Voorloopig Ver-
slag over de Staatsbegrooting 1914 ten opzichte van dit Departe-
ment beperking van bureaucratie en van neiging om de zaken
van bovenaf te regelen werd bepleit.

Wil men in den vervolge die bureaucratische klip — mede ook
bij bovenbedoelde herziening der wet — ten minste zooveel mogelijk

ontzeilen, dan zal het natuurlijk een onafwijsbare vereischte zijn,
dat niet alleen mannen, die in nauwe betrekking staan tot het
Veeartsenij kundig Staatstoezicht tot zoodanig overleg worden
toegelaten, doch ook het oordeel der practijk zal meespreken in
personen, die los van allen Staatsdienst, de practijk meeleven en
die, niet met eenig wettelijk autoritair gezag bekleed, meer het oor
te luisteren kunnen leggen naar hetgeen in de kringen der belang-
hebbenden ten opzichte van veeartsenijkundig toezicht wordt
gevorderd of verlangd en deze wenschen en verlangens aan sanitaire
vereischten hebben kunnen toesten.

Op die wijze zal men de grootst mogelijke zekerheid verkrijgen,
practische en doorvoerbare maatregelen te kunnen treffen.

Deze korte inleiding moge al — naar nader blijken zal — in eenig
verwijderd verband staan tot het te bespreken onderwerp, doch
het doel van mijne beschouwing ligt dieper en raakt meer den aard
en het wezen van het Veeartsenijkundig Staatstoezicht in het
bijzonder. —

Zij betreft dan tevens de plaats, welke, aan dit Staatstoezicht
in ons Staatsverband toekomt, want, nu eenmaal Vader Staat
zijne zorgzame hand ook naar veeartsenij kundige aangelegen-
heden heeft uitgestrekt, dient aan dat Toezicht ook een plaats
in ons Staatsverband te worden toegekend, welke overeenkomt
met zijn aard en wezen.

Nu is het eigenaardig, dat men telkens stuit op de netelige vraag:
„Wat is Veeartsenijkundig Staatstoezicht?". „Wat is Veeartsenij-
kundige Dienst?" vragen,welke zich vooral in den laatsten tijd (ik
behoef slechts te wijzen op het schrijven van Dr. D. A. de Jong in
dit Tijdschrift van den i October 1.1.) hebben opgedrongen, toen
er sprake was van de wettigheid van eenen met beti\'ekking tot dien
dienst genomen maatregel.

De beantwoording dezer vraag ligt m. i. voor de hand en kan
geen andere zijn dan deze: Veeartsenijkundig Staatstoezicht is de
regeling van en het toezicht op alle aangelegenheden van veterinairen
aard, welke de Staat tot voorwerp zijner zorg heeft gemaakt en
Veeartsenij kundige Dienst is alles, wat wettig en wettelijk uit-
vloeisel is van dat door den Staat geregeld Toezicht.

Een zoo voor de hand liggend antwoord op deze vragen, moet
wel tot de conclusie voeren, dat bij het stellen daarvan iets anders
is bedoeld, dat men meer heeft willen gedefinieerd zien het innerlijk
wezen en den innerlijken aard van dat door den Staat gereserveerde
Toezicht en den omvang van den daaruit voortvloeienden Vee-
artsenij kundigen Dienst. Zoo gesteld en zoo opgevat is het ant-

woord daarop niet zoo gemakkelijk en voor de hand liggend, doch
wel duidelijk moet het zijn, dat slechts de wet, regelende het Vee-
artsenijkundig Staatstoezicht, richtsnoer van den aard en maatstaf
van den omvang van dat Staatstoezicht dient te zijn.

En nu is het naar mijn bescheiden meening juist de schuld der
wet, dat het antwoord op die vragen niet zoo dadelijk voor de hand
ligt.

Hetgeen namelijk in het gewone spraakgebruik wordt gesplitst
in Veeartsenijkundig Staatstoezicht en Veeartsenij kundige Dienst,
wordt door de wet vereenzelvigd onder de algemeene benaming
van Veeartsenijkundig Staatstoezicht.

Immers art. i der wet bepaalt in het eerste lid, dat het Vee-
artsenijkundig Staatstoezicht omvat ,,het onderzoek naar den al-
gemeenen gezondheidstoestand van den veestapel en, waar noodig, de
aanwijzing en bevordering van middelen tot verbetering" en zij laat
in het tweede lid dadelijk daarop volgen, dat dat Staatstoezicht
tevens omvat ,,de handhaving van de zoetten en verordeningen in het
belang van den algemeenen gezondheidstoestand van den veestapel
vastgesteld".

Duidelijk is het, dat hetgeen men onder den gewonen term Vee-
artsenijkundig Staatstoezicht verstaat, opgesloten ligt in het eerste
lid en dat hetgeen men de Veeartsenijkundige Dienst gelieft te
noemen, door het tweede lid juist wordt gedefinieerd.

Dit eenmaal vastgesteld zijnde, dient thans te worden nagegaan,
wat de strekking van dit algemeene eerste lid zal zijn.

Niemand, die na lezing daarvan het zal wagen een oordeel uit
te spreken over het wezen van dat Staatstoezicht, niet alleen over
zijne begrenzing, doch zelfs omtrent zijnen aard. Is het namelijk
de bedoeling van dat Staatstoezicht eene preventieve of eene repres-
sieve werking uit te oefenen, is met andere woorden het karakter
der wet eene zoodanige, dat zij den werkkring van het Staatstoe-
zicht slechts beperkt tot het onderdrukken van voor den veestapel
schadelijke ziekten of dat zij hem ook uitbreidt tot de middelen,
welke dergelijke ziekten kunnen voorkomen.

De bewoordingen van het fundamenteele art. i in verband met
de nadere omschrijvingen in de artikelen 5, 9 en 10 zouden doen
vermoeden, dat haar werkkring zich tot eenvoudige repressie be-
perkt en het Staatstoezicht slechts op te treden heeft ingeval eene
voor den veestapel besmettelijke ziekte is geconstateerd of het
aanwezig zijn daarvan wordt vermoed.

Ik zeide: de woordenkeus der aangehaalde artikelen, in onderling
verband beschouwd, zouden slechts een repressief karakter doen
XLI 6

vermoeden en ook de Minister van Binnenlandsche Zaken achtte
het noodig in zijne missive van 14 December 1870 houdende aan-
wijzingen voor de Burgemeesters ter uitvoering der wet van 1870
het volgende op te merken:

„Ik acht het niet ondienstig bij deze gelegenheid te wijzen op
„enkele bepalingen, die wellicht voor verschillende opvatting vat-
,,baar zijn en dus eene nadere uitlegging schijnen te vorderen:". . . .

„1. In art. 5 der aangehaalde wet is bepaald, dat de districts-
,,veeartsen de in dat artikel genoemde plaatsen niet mogen binnen-
treden, zonder voorzien te zijn van een schriftelijken last van den
„burgemeester of den Kantoni"echter. Deze last zal, zoo noodig met
„spoed moeten verstrekt worden en wel op zoodanige wijze, dat de
,,bidoeling des wetgevers, die aan dit onderzoek niet alleen een repres-
,,sief maar ook kennelijk een preventief karakter heeft willen geven,
,,niet worde miskend."

Ook de Minister achtte het dus noodig alsnog uitdrukkelijk er op
te wijzen, dat de bedoeling des wetgevers was aan de bepaling ken-
nelijk een preventief karakter toe te kennen.

Hoezeer ook ik het toejuich, dat de bedoeling des wetgevers in
die missive is verduidelijkt, toch betwijfel ik of dat preventief ka-
rakter zoo kennelijk in de wet ligt opgesloten en derhalve de bedoe-
ling des wetgevers alleen uit die bewoordingen zou zijn te achter-
halen geweest.

Een feit is het, dat in de opvolgende wettelijke maatregelen en
verordeningen het preventief karakter niet alleen van art. 5, doch
van het geheele Veeartsenij kundig Staatstoezicht verder is door-
gevoerd.

Ik behoef daartoe slechts te verwijzen naar de wet van 8 Augus-
tus 1878 Stbld. 115, houdende vaststelling van bijzondere bepalingen
tot beteugeling der longziekte onder het Rundvee in bepaalde
deelen des lands, welke wet, ofschoon als considerans voerende,
dat het noodzakelijk is bijzondere bepalingen vast te stellen tot
beteugeling (en dus niet: ter voorkoming) van longziekte, en dus als
repressieve maatregel gedacht, toch in hare algemeene bewoor-
dingen een beslist preventief karakter draagt. Maar toch werden
de meeste maatregelen bij de wet van 1870 slechts als repressieve
maatregelen gedacht en het optreden van het Staatstoezicht slechts
mogelijk geacht bij het aanwezig zijn of het vermoed worden van
besmettelijke ziekten. Blijkt dat vermoeden ongegrond, dan houdt
meestentijds de werkzaamheid van de met het Veeartsenij kundig
Staatstoezicht belaste ambtenaren op,al mochten dan dezelfde maat-
regelen als preventieve maatregelen noodig en nuttig zijn. Zoolang

geen besmettelijke ziekten kunnen worden aangetoond zouden
zekere bij de wet van 1870 vastgestelde maatregelen ten opzichte
van onzen veestapel niet mogelijk zijn en zouden zoodanige, door
de met het Veeartsenij kundig Staatstoezicht belaste ambtenaren
gegeven voorschriften en bevelen allen wettelijken grondslag
missen.

Anderzijds wijst art. 15 op een meer preventief karakter voor
zoo verre het bepaalde maatregelen mogelijk maakt bij het heer-
schen van besmettelijke veeziekten buitenslands.

Nu ware het zeker te wenschen, dat bij het dreigen van be-
smettelijke ziekten — vooral in grensdistricten —alle door de wet
van 1870 vastgestelde maatregelen zouden kunnen worden genomen
en bevolen en z.ulks ter beoordeel ing van den dictrictsveearts en
derhalve ook in dat geval de Veeartsenij kundige Dienst ook pre-
ventieve maatregelen zou kunnen voorschrijven.

De Belgische wet van 1882 (sur la police sanitaire des animaux
domestiques) geeft ons een voorbeeld van zulk een preventief
karakter, waar zij in art. 1 zegt:

,,Le gouvernement est autorisé a prescrire par arrêté royal les
,,mesures que la erainte de l\'invasion ou l\'existance de maladies
,,contagieuses des animaux domestiques peut rendre nécessaires
„dans l\'intérieur du pays et sur les frontières en ce qui concerne
„les relations du commerce avec 1\'étranger."

Nu moge men, evenals ik, er geen voorstander van zijn alle te
nemen maatregelen vast te doen stellen bij eenvouige maatregelen
van Bestuur, toch is de hoofdgedachte en het duidelijk preventief
karakter mij sympathieker dan het tweeslachtige karakter onzer
wet van 20 Juli 1870.

De bovengenoemde wet van 1878 is te dien opzichte dan ook de
meerdere der wet van 1870, daar zij ten minste eenvoudig voor-
schrijft dat bij algemeenen maatregel van Bestuur kan worden
bevolen inenting of merking tegen longziekte en wel onverschillig
of onder onzen veestapel die ziekte is geconstateerd of slechts
dreigt.

Dat bij eene eventueele herziening der wetgeving op het stuk
van Veeartsenijkundig Staatstoezicht ook de mogelijkheid van het
nemen van preventieve maatregelen zal worden uitgebreid, is dan
ook te verwachten.

Een tweede factor bij de beoordeeling van het Veeartsenijkundig
Staatstoezicht is gelegen in de omstandigheid, dat de wetgever

van 1870 bij de samenstelling daarvan meer aandacht heeft ge-
schonken aan de commerciëele belangen verbonden aan eenen
goeden gezondheidstoestand van den veestapel en dat hij slechts
terloops het oog heeft gehad op de meer sanitaire belangen en het
verband tusschen den gezondheidstoestand van den veestapel
en de algemeene volksgezondheid.

Te verwonderen is het evenwel niet, dat ook in de laatste jaren,
waarin dat verband meer is gevoeld, nog geen nadere maatregelen
daaromtrent zijn genomen, als men wil letten op de eigenaardige
plaats, welke aan onzen Vetermairen Dienst is gegeven.

Immers, ressorteerende onder het Departement van Landbouw,
wordt het Veeartsenijkundig Staatstoezicht slechts dienstbaar
gemaakt aan de speciale landbouwbelangen, welke steeds commer-
ciëele belangen zijn en wordt aan de hoogere sanitaire belangen,,
welke niet steeds parallel loopen met de financiëele en commer-
ciëele belangen van den Landbouw, niet die aandacht geschonken,
welke zij uit het oogpunt der volksgezondheid verdient.

En of alleen een enkele herziening en wijziging onzer wetgeving
op het stuk van Veeartsenijkundig Staatstoezicht aan dat euvel
kan tegemoet komen, meen ik vooralsnog te mogen betwijfelen,
hoezeer ik hoop, dat bij die wijziging meer rekening zal gehouden
worden met de richting, welke in den laatsten tijd ook voor Vee-
artsenijkundig Staatstoezicht wordt opgeeischt.

Ik hoop in een volgend artikel nader dien tweeden factor in ons
Veeartsenijkundig Staatstoezicht, alsmede de daaruit nader te
trekken conclusie omtrent de haar toekomende plaats, te bespreken.

In aansluiting aan mijne vorige mededeelingen kan ik berichten,
dat door den heer Dr. Y. van der Si.uis, directeur van het Abat-
toir te Amsterdam, bij een te Zandvoort gevangen rat trichinen
zijn aangetroffen (mondelinge mededeeling).

Op 2 Jan. 1.1. werden door mij wederom trichinen gevonden bij
twee Zandvoortsche varkens. Opgemerkt dient te worden, dat
deze varkens in een geheel ander gedeelte van het dorp werden
gehouden, dan waar de tricliineuse rat werd gevonden. Deze var-

kens waren als biggen van uit Vogelenzang naar Zandvoort ge-
bracht, zoodat omtrent de plaats van besmetting geen absolute
zekerheid bestaat. Een uitgebreid onderzoek naar trichinen bij
ratten en varkens in deze, en omliggende gemeenten is naar mijn
oordeel noodzakelijk.

Toegetreden als lid van de algemeene afdeeling: W. Folmer
te Zutphen, M. E. baron BentincK te Bergen op Zoom, P.
H. A. van Aelst te Amersfoort, D. H. Goossen te \'s-Graven-
hage, Dr. R. H. J. Gallandat Huet te Amersfoort en Dr.
E. C. H. A. Bemelmans te Tilburg;

als lid van de afdeeling Utrecht: Dr. G. Krediet te Utrecht,
H. S. Frenkel te Utrecht, A. J. M. Rutgers te Utrecht,
J. L. Petten te Houten, bedankt als lid J. van Klaveren
te Utrecht.

De ondergeteekende neemt de vrijheid H.H. afdeelings-
seeretarissen, die nog niet hebben voldaan aan alinea i van
art. li van het huishoudelijk reglement, beleefd te verzoeken
hem de ledenlijst voor het jaar 1914 zoo spoedig mogelijk toe
te zenden.

Verslag van de Buitengewone Algemeene Vergadering der Maatschappij ter
bevordering der veeartsenijkunde in Nederland, op Zaterdag 29 November 1913.

Voorzitter: Ik heropen de vergadering, heet den heer Mr. Peerbolte als
vertegenwoordiger van Z. E. den Minister v. Binnenlandsche Zaken van harte
welkom en hoop dat hij getuige zal zijn van vruchtbare discussies. Er is van de
vereeniging van slachthuisdirecteuren een schrijven ingekomen waarin ze adhaesie
betuigt aan het rapport der commissie betreffende het ontwerp vleeschskeuringswet.
Gaarne geef ik thans gelegenheid voor het houden van algemeene beschouwingen
aangaande bedoeld ontwerp.

De heer Dhont: Namens de commissie wensch ik mede te deelen dat het rapport
niet geheel correct is, omdat toen het werd samengesteld de wijziging in de gezond-
neidswet nog niet was ingetrokken, waarin bezwaren werden gemaakt tegen een
vakman als hoofdleider.

De heer Veenbaas: Ik maak bezwaar namens de afd. Friesland dat alle vleesch
van dieren jonger dan 7 dagen moet worden vernietigd. Er worden talrijke kal-
veren van dien leeftijd zonder nadeel genuttigd en \'t is juist vleesch dat onder
het bereik van de arbeiders valt.

De heer Picard pleit namens de afd. Utrecht voor de keuring van levende
dieren en handhaving van art. 4.

Voorzitter: We komen aan de onderdeelen van het ontwerp en de bedoeling
was eerst algemeene beschouwingen te houden.

De heer van der Sluis: In de wet moeten nauwkeurige instructies voor de
hulpkeurmeesters worden vastgelegd.

De heer Dhont: Als afgevaardigde van de afd. Zuid-Holland kan ik mededeelen
dat onze afd. zich met het rapport kan vereenigen.

De heer van Hotegem: Voor de afd. N.-Brabant kan ik hetzelfde getuigen.
(De overige afgevaardigden verlangden niet het woord, waarna de leden niet-
afgevaardigden, hunne aanmerkingen kenbaar maakten).

Prof. de Jong: Algemeene beschouwingen zijn absoluut "noodzakelijk, de samen-
stelling van een goede wet op de vleeschkeur is absoluut onmogelijk wanneer er
geen rekening wordt gehouden met de geschiedenis der vleeschkeuring. Alhoewel
ik gaarne hulde breng aan de commissie die het rapport samenstelde, ga ik toch
niet geheel met dat rapport mee; \'t is me te zacht gestemd wat de conclusies be-
treft, omdat het wetsontwerp zooals het daar ligt m.i. geheel onaannemelijk is.

De vleeschkeur heeft ten doel het opsporen van schadelijke kiemen in het vleesch
en de beoordeeling of vleesch schadelijk geworden is door langdurig bewaren.

Hoe zal de wet moeten zijn om een bevredigende oplossing te verkrijgen? De
opzet moet dan in hoofdzaak een hygiënische zijn. Wanneer men bevreesd is den
handel te benadeelen of de autonomie der gemeenten te besnoeien, dan is de zaak
niet meer gezond. Er moet zijn eenheid in het principe van toepassing en uitvoering
in alle gemeenten, zoo niet — dan is het beter er niet mee te beginnen. Natuurlijk
moet de handel zoo weinig mogelijk worden benadeeld. De veeartsenijkunde die

wij veeartsen als wetenschap liefhebben en dienen, leeraart dat de vleeschkeur
de hygiëne als basis moet hebben en niet aan een zuiver handelsbelang dienst-
baar gemaakt kan worden.

De voornaamste eischen welke in een goede wet op de vleeschkeur moeten
worden vastgelegd zijn:

3°. uitvoering der voorschriften zonder uitzonderingen althans zonder per-
manente uitzonderingen.

9°. veeartsenijkundige leiding van den geheelen dienst in alle deelen van het
land en uniforme regeling.

Wat betreft de kwestie van de autonomie van de gemeenten, wil ik er de aan-
dacht op vestigen dat er in het rapport reeds op gewezen is, dat het feit, dat er
tot op heden zoo weinig aandacht aan de vleeschkeuring werd gewijd, zijn oorzaak
hierin vindt, dat de gemeenten onbekend zijn met den juisten weg, dien zij bij
het nemen van maatregelen in verband met deze kwestie hebben in te slaan. In
dit opzicht spreke de wet zich duidelijk uit en eische overeenstemming daarmede
van alle gemeentelijke verordeningen zonder inbreuk daarop toe te staan. De ge-
meenten dienen precies te weten, waar zij aan toe zijn.

io°. Natuurlijk dat de keuring wordt opgedragen aan veeartsen, maar de er-
varing heeft geleerd, dat het mogelijk is niet-deskundigen de vereischte elementaire
kennis bij te brengen, en ze, onder de onmiddellijke leiding van eerstgenoemden
als keuringsmachines te laten werken. Iets anders is er van deze hulpkeurmeesters
niet te maken, daar elke wetenschappelijke opleiding ontbreekt. Ik stel er prijs
op te behooren tot hen, die alle meerdere bevoegdheden, hun toe te kennen, als
uit den booze beschouwen. (Teekenen van instemming).

n°. Verder stelle men vast dat de toestand, waarin de private slachthuizen
moeten verkeeren, aan hygiënische eischen moet voldoen, terwijl eindelijk de wet
nog de noodige strafbepalingen dient te bevatten, een punt dat ook reeds aan-
geroerd is in het rapport van de Commissie. Iemand, die willens en wetens on-
deugdelijk vleesch in den handel brengt, moet streng gestraft worden, —hierop
moet vooral de nadruk worden gelegd — niet met een boete, maar met inhechte-
nisneming. De boete toch wordt vaak voldaan door iemand, die achter de schermen
zit en de opdracht tot verkoopen heeft gegeven; de hechtenisstraf daarentegen
treft den verkooper zelf. Het gevolg zal natuurlijk zijn, dat men zich tot dergelijke
handelingen niet meer leent en de eigenlijke dader voor den dag komt.

In velerlei opzichten komen deze algemeene grondbeginselen in het wetsontwerp
tot hun recht, doch niet voldoende. Het schijnt mij toe dat men bevreesd is, de
gemeenten, die noodgedwongen tot de regeling van deze materie overgaan, de
duimschroeven aan te leggen en den handel eenigszins aan banden te leggen.

met een veeartsenijkundige aangelegenheid, althans in de Memorie van Toelichting
wordt dit niet uitdrukkelijk op den voorgrond gesteld. Wel leest men daarin, dat
men deze keuringsdienst een onderdeel van het Staatstoezicht op de volksge-
zondheid wil doen uitmaken en men, ter wille van de uniformiteit, eenige inspec-
teurs wil aanstellen, die de veterinaire studie hebben doorloopen, maar wat zal
dit drietal inspecteurs kunnen bereiken, wanneer het boven zich heeft, iemand,
die niet in de veeartsenijkunde heeft gestudeerd? Ik begrijp niet, hoe men tot
deze oplossing gekomen is. De volksgezondheid wordt door de vlee.schkeuring
bevorderd, zeer zeker, maar in het Staatstoezicht op de volksgezondheid is voor
dezen tak van dienst geen plaats omdat het onlogisch is, de veeartsenijkundige
inspecteurs te stellen onder een hoofdinspecteur van de volksgezondheid — me-
dicus of pharmaceut. Toen indertijd het wetsontwerp betreffende het Staats-
toezicht op de volksgezondheid behandeld zou worden, werd er in de bladen de
aandacht op gevestigd, er rekening mede te houden, dat te eeniger tijd een vleesch-
keuring zou worden ingevoerd; ook drong men er op aan, dat een veeartsenij-
kundige zitting zou hebben in den Centralen Gezondheidsraad, echter zonder
resultaa t.

Bij de uitvoering der wet zullen zich moeilijkheden voordoen welke alleen uit
den weg kunnen worden geruimd door een hoofdinspecteur, die naast kennis van
zaken, weet wat hij wil en wat hij aan zijn land verplicht is. Het is duidelijk dat
alleen een veeartsenijkundige leider de inspecteurs in dergelijke omstandigheden
zal kunnen bijstaan en voorlichten. Een geschikt hoofdinspecteur voor de vleesch-
keuring zal men onder de tegenwoordige hoofdinspecteurs of onder de leden van
den .Centrale Gezondheidsraad te vergeefs zoeken. Wil men dus vasthouden aan:
,,de vleeschkeuring een onderdeel van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid",
zoo stelle men een veearts-hoofdinspecteur aan. Hij zal de leiding moeten hebben
van den dienst in het geheele land. Mijn vaste overtuiging is, dat, wanneer men het
ontwerp op dit punt niet wijzigt, de wet oorzaak zal zijn van een grenzeloos ge-
harrewar, omdat de man, die aan het hoofd zal komen te staan, niet zal zijn: „the
right man on the right place".

Het komt mij voor, dat de Regeering niet veel aandacht heeft gewijd aan de
tegenkanting, die het wetsontwerp van onze zijde heeft ondervonden. Bij de wis-
seling van Ministerie was er toch gelegenheid geweest het in te trekken, zonder
dat het sterk de aandacht had getrokken. Ik begrijp niet, dat men niet heeft in-
gezien, dat het hier een bijzondere kwestie geldt, die men niet met andere over
één kam kan scheren. W^;ordt toch de hoofdleiding gelegd in niet-deskundige han-
den, zoo zal het gevolg zijn, dat de ondergeschikte, wél deskundige ambtenaren,
met de wetenschap zullen gaan schipperen. In het belong van de uniformiteit
in de uitvoering is het daarom dringend noodig, dat de controleerende inspecteurs
zullen kunnen vergaderen onder leiding van een hoofdinspecteur, die ter zake
kundig is, en hun, onder zijn verantwoordelijkheid, de noodige bevelen kan geven.

Het oordeel der Commissie is allerwege in deskundige kringen onderschreven.
Men heeft gezegd: „Een rapport, dat in korte woorden zeer veel zegt en op de
zachtzinnigst mogelijke wiize de opmerkingen maakt, waartoe de bestudeering
van het wetsontwerp haar aanleiding heeft gegeven." Zaken van ondergeschikt
belang zijn in het ontwerp goed geregeld, maar ddtgene, waar het om gaat: het

Het is gelukkig zeer gemakkelijk te verbeteren, als de goede wil daartoe maar
bestaat. Het is te verbeteren, wanneer men royaal erkent, dat het Staatstoezicht
op de volksgezondheid er niet op berekend is, de uitvoering van de wet op de vleesch-
keuring op zich te nemen. Of de regeling van het Staatstoezicht op de volksgezond-
heid moet worden gegewijzigd, öf de vleeschkeuringsdienst moet naast den reeds
bestaanden dienst worden ingevoerd.

De beweeggrond, waarom ik zoo sterk voor een dergelijke inrichting van den
dienst ben, is niet — en ik vertrouw, dat dit evenmin met de andere leden der
vergadering het geval is — dat daardoor voor de veeartsen een nieuwe werkkring
wordt geopend, doch uitsluitend deze dat op een andere wijze een goede regeling
niet mogelijk is.

De Voorzitter: Is er een der leden, die daaraan iets zou willen zien toegevoegd
of daarin gewijzigd?

De heer Muller: Is de Commissie bereid haar rapport aan te vullen in verband
met zooeven door Prof. De Jong gemaakte opmerkingen?

De heer Dr. Remmelts: Ik kan met het rapport zeer wel meegaan. Met juistheid
is daarin de vinger gelegd op iedere wonde plek van het wetsontwerp. Sommige
bezwaren der Commissie zijn echter te licht, andere te donker gekleurd.

Bv. het bezwaar tegen de vergunning om art. 4 sub. 1 niet uit te voeren, is wat
te ernstig gevoeld. De minister moet dergelijke achterdeurtjes hebben en hij zal
daarvan geen misbruik maken.

Het woord „huisslachtingen" wordt hier eigenlijk verkeerd gebruikt. Het wets-
ontwerp bedoelt blijkbaar slachtingen, die iemand in huis doet, uitsluitend voor
eigen gebruik. Onder het woord „huisslachtingen" echter verstaat men alle slach-
tingen, die hier en daar bij een boer worden verricht.

Soms komt het wel voor — in Gelderland b. v. — dat een 20 a 30 dieren worden
geslacht. Dat deze buiten de wet vallen, is zeker wel niet de bedoeling, maar zij
zou zóó kunnen worden uitgelegd.

Niet alleen uit een hygiënisch oogpunt is het wenschelijk alle huisslachtingen
onder de wet te brengen, maar dit eischt ook het belang van den handel. Duizenden
van die in huis geslachte dieren worden n.1. uitgevoerd en vallen niet onder de
bepalingen op den uitvoer van vleesch. Duizenden hammen worden uitgevoerd,
o.a. naar Amerika, waar bij den invoer een verklaring moet worden overleg 1 van
een veearts, dat zij afkomstig zijn van vóór en na de slachting goedgekeurde dieren.

Wordt de wet in dit opzicht dus niet aangevuld, men zou aan den handel een
zwaren slag toebrengen.

Ook zal het gevolg van een onvoldoende regeling van deze kwestie zijn, dat er
bijna dagelijks verschil van meening ontstaat tusschen den inspecteur aan den eenen
kant en de plattelandsgemeentebesturen, die grootendeels uit boeren bestaan,
aan den anderen kant. Bovendien zal het alsdan den inspecteurs onmogelijk zijn
alle noodslachtingen op te sporen.—

Ten slotte wil ik nog niet een enkel woord herinneren aan het groote nut, dat een

wettelijke regeling van deze kwestie al hebben voor de opsporing van besmettelijke
veeziekten en wil ik eindigen met erop aan te dringen, het rapport in overeenstem-
ming met de door mij gemaakte opmerkingen te wijzigen en aan te vullen.

De heer Veenbaas: De zinsnede uit het rapport: ,,VVie dergelijke voor-
stellen doet, is niet bekend met het doel, dat moet worden bereikt en met den aard
en den omvang van de huisslachtingen", heeft vooral mijn aandacht getrokken.

Het komt mij nuttig voor, in den kortst mogelijken tijd gegevens bijeen te brengen,
die den geweldigen omvang der huisslachtingen duidelijk kunnen aantoonen;
zij zouden op den leek zeer zeker indruk maken.

De heer Dr. Swierstra: In het tijdschrift „Gemeentebelangen" heb ik een artikel
gelezen, waarin schrijver vreest, dat de keuring daar, waar zij wordt verricht door
een niet-praktizeerend veearts, veel beter zal zijn dan in de kleinere gemeenten,
waar ze is opgedragen aan hem die praktijk uitoefent, daar deze laatste niet zoo
onafhankelijk is als de eerste, waarbij nog komt, dat hij, vooral wanneer hij een druk-
ke praktijk heeft, niet veel tijd voor zijn onderzoek beschikbaar heeft. De schrijver
van het artikel vreest, dat als gevolg hiervan, meer dan gewenscht, gebruik gemaakt
zal worden van art. io, volgens hetwelk de wet een tijdlang in een bepaalde ge-
meente niet toepasselijk kan worden verklaard.

De Voorzitter: Ik moet opkomen tegen de bewering dat de keuring, die een
veearts ambtelijk is opgedragen, door dergelijke oorzaken in het gedrang zal komen.
Er zullen onder dezen, zooals overal, wel collega\'s zijn, die zich zullen laten beïn-
vloeden, doch de veronderstelling, dat dit zóó vaak zal voorkomen, dat het noodig
zal zijn, speciale veeartsen aan te stellen, gaat te ver.—

Prof. de Jong: 1 k wensch nog eenige woorden te zeggen over de huisslachtingen .
De wet moet voorkomen, dat een veehouder ondeugdelijk vleesch doet gebruiken.
Zij moet de keuring door een bevoegd ambtenaar verplichtend stellen.

Bij de totstandkoming der Diutsche wet, is over deze kwestie zeer veel van
gedachten gewisseld. Merkwaardig is, dat volgens het voorstel van de voorbe-
reidingscommissie besloten is, de huisslachtingen vrij te laten, terwijl er toch tegen
de verplichte keuring niet veel oppositie bestond en het groote nut ervan bewezen
was. Met eenige aanhalingen zal ik dit toelichten.

Zooeven heb ik op dit punt niet speciaal de aandacht gevestigd, doch het spreekt
van zelf, dat ik van meening ben, dat men zich bij een dergelijke regeling niet kan
neerleggen. Het standpunt, dat ieder zelf maar inoet weten, wat hij eten wil, kan
als overwotjnen worden beschouwd.

De heer Dr. Winkel: Ik moet opmerken dat van den eenen kant wordt beweerd,
dat het wetsontwerp absoluut onaannemelijk is, terwijl anderen zeggen, dat de
bezwaren met enkele kleine wijzigingen opgeheven kunnen worden. De tegen-
stelling is hier zeer groot. Wat mij betreft, als enkele kleine veranderingen werden
aangebracht, zou ik mij wel bij het ontwerp kunnen neerleggen.

Prof. de Jong: Ik heb gezegd, dat het niet aan redelijk te stellen eischen voldoet.
Natuurlijk is het wel zóó te wijzigen, dat dit wêl het geval is, doch dan zou een zeer
ingrijpende wijziging noodig zijn. Ik heb willen betoogen, dat de wet, zooals ze
daar ligt, van veeartsenijkundige zijde niet kan worden aanvaard.

artt. 32 en 33 wordt gehandeld over het vervoeren van vleesch buiten de gemeente.
De desbetreffende bepalingen zouden gemakkelijk ontdoken kunnen worden, als
men het vleesch ging zouten. Daarom zou het gewenscht zijn, in deze te spreken
van „vleesch of vleeschwaren." Ik geloof, dat, als de minister hierop werd gewezen,
Z. Ex. wel geneigd zou zijn dit te veranderen.

De heer Dr. Mogendorff: Ik zou een opmerking willen maken over het feit,
dat de Commissie, blijkens haar rapport, de herkeuring steeds zou willen opdragen
aan een commissie van deskundigen. Dit is practisch onmogelijk, daar zij dan
telkens heen en weer zou moeten reizen, fk zou het gewenscht vinden daarvan af
te zien.—

De heer Mogendorff: De gemeentebesturen, zouden m.i een directeur van een
abattoir, of, wanneer dit niet mogelijk is, andere veeartsen daarvoor kunnen aan-
wijzen. De Commissie van deskundigen, waarvan in het rapport sprake, zou door
de Regeering worden benoemd.

De Voorzitter: Het komt mij voor, dat dit uitsluitend een kwestie is, die bij
de uitvoering der wet aan de orde komt, en men mag aannemen, dat men in Den
Haag tot de beste oplossing zal komen.

De heer Diiont: Mede namens de andere leden van de Commissie dank ik voor
de gunstige beoordeeling van het rapport.

Men kan dit onderwerp op verschillende wijzen bespreken, doch hoe men de zaak
ook aanpakt - en dit is reeds met groote juistheid aangestipt door Prof. de Jong —
er één hoofdbeginsel, dat voor oogen moet worden gehouden, nl.: de uniformiteit
moet zijn gewaarborgd. Wanneer deze niet van het begin tot het einde consequent
wordt doorgevoerd, is de wet een onding. Wanneer niet alle slachtingen onder die
wet vallen en zij niet in alle gemeenten wordt toegepast, zal zij ongetwijfeld een
mislukking worden.

Wat betreft hetgeen Prof. de Jong heeft opgemerkt, omtrent het toezicht op
de uitvoering der wet, in het rapport is het misschien niet op een zoo duidelijke
wijze gezegd, als hij dit heeft gedaan, doch wij zijn het principieel geheel met hem
eens. Ik meen dan ook, dat hij geen argumenten heeft bijeengebracht, die daarin
niet reeds waren te vinden.

Den Heer Mut.ler wil ik op zijn vraag antwoorden, dat de Commissie wel bereid
is, haar raport aan te vullen met hetgeen Prof. de Jong heeft aangevoerd, indien
hij eenigszins nauwkeuriger wil aangeven, wat hij precies op het oog heeft.

Met Dr. Remmei.ts ga ik voor het grootste deel accoord. Het valt gemakkelijk
het rapport zóó te wijzigen, dat de beide door hem besproken bezwaren niet op
een lijn worden gesteld, fk ben evenmin als hij bang, dat de Minister misbruik zal
maken van de bevoegdheid om enkele gemeenten buiten de wet te stellen, doch
het gaat er om, of het onderwerpelijk beginsel al of niet in de wet moet worden
vastgelegd. Wanneer men de betrekkelijke Memorie van Toelichting leest, kan men
zich met neerleggen bij de overweging, dat het ontwerp-voorschrift doelt op kleine
gemeenten, waar toepassing van de wet geen zin zou hebben, omdat er nagenoeg
geen handel in vleesch wordt gedreven. Wat doet het er toe, of er handel in vleesch
wordt gedreven? De wet beoogt de bevordering der volksgezondheid. Alleen een

gemeente van vegetariërs heeft geen toezicht noodig, alle andere gemeenten wel.
Bovendien is daai, waar weinig geslacht wordt, de wet juist gemakkelijk uitvoer-
baar. Omtrent de huisslachtingen ben ik het geheel met Dr. Remmelts eens. Het
vleesch van in huis geslacht vee wordt voor een groot deel naar elders gevoerd
en voor de rest gerookt of gezouten. Uit een ter zake gehouden onderzoek is ge-
bleken, dat 60% van het vleesch, dat een der grootste worstfabrikanten in zijn
fabriek gebruikte, afkomstig was van huisslachtingen. Het is dus meer dan urgent
dat hierop toezicht wordt uitgeoefend.

De heer Veenbaas zeide, dat het beter is niet met woorden te schermen, doch
getallen te noemen, waarom hij voorstelt een onderzoek naar den omvang der huis-
slachtmgen in te stellen. Ik zou willen adviseeren, daarop niet in te gaan, daar men
dan zeker te laat komt. Het wetsontwerp is reeds in de afdeelingen behandeld;
er is dus haast bij de zaak.

De heer Muller: Gaarne voldoe ik aan het verzoek van den heer Dhont om
precies aan te geven, wat ik op het oog heb. Wanneer ik Prof. de \'ong goed be-
grepen heb wenscht deze uniformiteit in uitvoering en leiding en deze wordt niet
gewaarborgd door het aanstellen van deskundige inspecteurs. Dit zou ik uitdrukke-
lijk in het rapport opgenomen willen zien.

De heer Wester: ln een vergadering van de afdeeling Utrecht is door den heer
Abspoel te kennen gegeven, dat het voor enkele gemeenten eenigszins bezwaarlijk
zal zijn aan alle voorschriften van de wet te voldoen. Daarbij werd Vlieland als
voorbeeld aangehaald.

De heer Veenbaas: Ik geloof niet dat het te laat is om de door mij bedoelde
enquête nog te houden, indien alle afgevaardigden medewerken het onderzoek
zooveel mogelijk te bespoedigen.

De heer Dhont: Den heer Muller wil ik nog even opmerken, dat de Commissie
het geheel met Prof. de Jong eens is; dit blijkt voldoende uit haar rapport. Er
moet dus zooveel mogelijk naar gestreefd worden een veeartsenijkundig hoofd-
inspecteur aan het hoofd van den dienst te krijgen.

Met de meening van den heer Veenbaas kan ik mij niet vereenigen; ik laat de
beslissing echter over aan het Hoofdbestuur.

De kwestie met Vlieland is in haar eigen belang gemakkelijk tot oplossing te
brengen. Men zou er n.1. Terschelling aan kunnen toevoegen. Op dit eiland ligt een
groote gemeente, die reeds vaak om meer toezicht heeft gevraagd. Men zou dus op
Terschelling een veearts kunnen plaatsen, tevens belast met den dienst op Vlie-
land. In andere gemeenten waar eenige honderden menschen wonen, kan men een
paar vaste dagen voor de keuring aanwijzen.

De Voorzitter: De vergadering kan er op rekenen, dat er bij de .Regeering op
zal worden aangedrongen, er bij de regeling van de bevoegdheid der hulpkeurmees-
ters rekening mede te houden, dat deze geen wetenschappelijke opleiding hebben
genoten.

Ik meen den heer Veenbaas de verzekering te kunnen geven, dat de Minister
wel op de hoogte zal zijn van den omvang der huisslachtingen, in het bizonder
wat het rundvee betreft, daar het aantal geslachte dieren in verband met de heffing
van accijns precies bekend is.

Ik geloof niet, dat men met een betrouwbaar onderzoek binnen veertien dagen
geheel gereed kan zijn.

Ook bij het Hoofdbestuur is de wensch uitgesproken, dat het rapport zich zou
uitspreken in den zin dat de hoofdleiding in handen van den veearts zal worden
gelegd! Gemakkelijk is het rapport in dien zin te wijzigen, door eenvoudig de
clausule uit het rapport weg te laten, waarin de Commissie verklaart, dat de toe-
lichting bij de voorgestelde Gezondheidswet de Commissie terughoudt van den
eisch dat voor de uitvoering der vleeschkeurwet een hoofdinspecteur-veearts
zal worden aangesteld, terwijl dan aan het slot deze eisch in een conclusie kan wor-
den belichaamd.

Met deze wijziging kan de Commissie van rapjiorteurs zich vereenigen en wordt
aldus besloten.

Mr. Peerboi.te: Het is mij tot mijn leedwezen onmogelijk de vergadering
langer bij te wonen, daar andere plichten mij naar de residentie terugroepen.
Ik dank haar voor de genoten gastvrijheid, de discussies heb ik met veel be-
largstelling gevolgd; daarmede zal te gelegener tijd rekening worden gehouden,
(Toejuichingen.)

De Voorzitter: Het zou zeer gewenscht zijn, in het rapport er in het bi-
zonder de aandacht op te vestigen dat een groot deel van de noodslachtingen
tevens huisslachtingen zijn. Dit treedt daarin niet duidelijk op den voorgrond.

De heer Dhont: Men moet niet vergeten, dat de Kamerleden, die over het wets-
ontwerp zullen hebben te beslissen, geheel buiten de zaak staan. Zij zullen meenen,
dat de noodslachtingen in ieder geval moeten worden aangegeven, wat o.a. blijkt
uit de toelichting op art. 10, waarin staat, dat in gemeenten, die ontheven zijn
van de verplichting die de wet oplegt, de noodslachtingen daaronder niet zijn
begrepen.

De Voorzitter: Juist omdat men wenscht dat de noodslachtingen worden
aangegeven, zal men er wel geen bezwaar tegen hebben, dat de huisslachtingen
in de wet worden opgenomen, wanneer men verneemt, dat het grootste deel der
noodslachtingen tevens huisslachtingen zijn.

Ik stel voor de zooeven door mij bedoelde alinea betreffende den hoofdinspecteur
te schrappen, het rapport, waar over de huisslachtingen gesproken wordt, eenigs-
zins aan te vullen en daarin verder die wijzigingen aan te brengen, die de vergadering
blijkens de gehouden discussies wenscht.

Prof. de Jong: Ik zal eenige moties voorstellen, om tot een eind-conclusie
te komen.

Dr. Kemmelts: Ik zou gaarne zien, dat het rapport en de notulen dezer bijeen-
komst toegezonden werden aan hen, die binnenkort over het wetsontwerp zullen
hebben te beslissen, óf dat het Hoofsbetuur een adres samenstelt en dit aan de Re-
gctring en de Staten-Generaal aanbiedt.

De Voorzitter: Het was mijn bedoeling het eind der discussies over het rapport
af te wachten om daarna aan de orde te stellen de vraag, of dit zal worden gepu-
bliceerd, óf dat het Hoofdbestuur of de Commissie een adres zal samenstellen.
Het inzenden van een stenografisch verslag van de vergadering acht ik niet
gewenscht.

De heer Picard: Ik geel in overweging, de heeren Dhont en Prof. de Jong
tot de samenstelling van een adres uit te noodigen.

De Voorzitter: Ingekomen is een motie van Prof. de Jong luidende: „De
vergadering spreekt als haar meening uit, dat de leiding, betreffende de uitvoering
van de wet op de keuring van vleesch en vleeschwaren dient te worden toevertrouwd
aan een veeartsenijkundig hoofdinspecteur, bijgestaan door veeartsenij kundige
inspecteurs, welk beginsel in de wet wordt vastgelegd."

De motie wordt voldoende ondersteund en kan dus een punt van behandeling
uitmaken.

De Voo rzitter: Zij zal ter kennis van den Minister van Binnenlandsche Zaken
worden gebracht.

De heer Muller: M. i. is de motie een afzonderlijk stuk dat afzonderlijke be-
handeling vereischt. Wellicht zou Prof. de Jong zich daarmede wel willen" be-
lasten.

De Voorzitter: Het beste is, af te wachten welke andere besluiten genomen
zullen worden.

Het rapport van de Commissie van Rapporteurs wordt hierna* goedgekeurd,
onder voorbehoud, dat het op enkele punten wordt gewijzigd in den geest van de
ter vergadering gehoudene besprekingen.

De heer Overkeek: Spoed zal in deze aan te bevelen zijn. Ik zou willen voor-
stellen het Hoofdbestuur en de Commissie te verzoeken, het ter kennis te brengen
van de Regeering en van de leden der Tweede Kamer.

De Voorzitter: Mijn bedoeling was, een adres samen te stellen en dit met de
aangenomen moties aan de Regeering en aan de leden der beide Kamers toe te
zenden.

De heer Overbeek: Ik beveel in deze overleg met de Commissie en met Prof.
de Jong aan.

De heer Dr. Remmelts: Men moet de zaak niet te zeer overhaasten. Het Voor-
loopig Verslag zal wel spoedig verschijnen en misschien wordt daarin een of ander
aangeroerd, dat men nog in het adres zou willen bespreken. Het is dus gewenscht,
daarom nog een weinig te wachten.

De heer Veenbaas: Op mijn voorstel om een enquête in te stellen naar den
omvang der huisslachtingea, wil men niet ingaan, omdat er geen tijd meer is en
nu zegt men, dat men, zich niet zoo behoeft te haasten. Dit geeft mij de vrijheid
op mijn voorstel terug te komen.

De Voorzitter: Ik wil het wel in bespreking brengen, doch ik moet adviseeren
het te verwerpen. Aanneming zal ten gevolge hebben, dat de groote massa werk
daaraan verbonden, niet evenredig zal zijn aan het daarmee te bereiken resultaat.

De Voorzitter: Een tweede motie van Prof. de Jong is ingekomen, luidende:
,,De vergadering geeft aan de hand van het door de Commissie uitgebrachte rap-
port, als haar meening te kennen, dat in een wet, regelende de keuring van vleesch

en vleesch waren, moet worden uitgedrukt, dat de gemeentelijke verordeningen
in overleg met de leidende ambtenaren dienen te worden vastgesteld, teneinde
aldus uniformiteit van uitvoering te waarborgen."

De heer Overbeek: Komt een dergelijke bepaling niet reeds in het Wetsonwerp
voor?

De Voorzitter: Art. 22 zegt: dat deze zijn onderworpen aan de goedkeuring
van Gedeputeerde Staten en welke, alvorens te beslissen, het advies inwinnen
van den inspecteur,belast met het toezicht op de naleving der wet. In het ontwerp
is dus sprake van advies nadat de verordening door den Gemeenteraad is vast-
gesteld, terwijl de motie wenscht overleg vóór en tijdens de samenstelling van deze.

Prof. de Jong: Het advies, in art. 22 bedoeld, komt te laat. Ik wensch juist
dat overleg vóórdat de verordening tot stand gekomen is.

De heer Overbeek: Ik vind het verschil zoo groot niet. Bovendien is de inspec-
teur bevoegd, om, wanneer hij de verordening niet goed vindt, er zelf een samen
te stellen en deze de gemeente aan te bieden.

Dr. Remmelts: Deze bepaling is eenvoudig overgenomen uit de wet op de
Volksgezondheid en daarom is te vreezen, dat het net zoo zal gaan als met de Ge-
zondheidscommissies. Zij zijn verplicht te adviseeren, doch de Gemeenteraden
behouden hun volledige zelfstandigheid.

Het verdient dus wel aanbeveling, dat de aandacht van den Minister op deze
kwestie wordt gevestigd, doch aanneming van de motie als zoodanig komt mij
niet wenschelijk voor.

De heer Dhont: Ik ben het met u eens. Wanneer de inspecteur en een zekere
gemeente niet tot overeenstemming kunnen komen, zal men de verordening toch
vaststellen hetgeen aanleiding tot veel strijd zal geven. Bovendien geloof ik, dat,
wanneer een veeartsenijkundig hoofdinspecteur belast mocht worden met de uit-
voering der wet, toch zou worden bereikt, wat Prof. de Jong wenscht.

Prof. de Jong: Ik heb mij dit overleg zóó voorgesteld dat de inspecteur een
modelverordening maakt en deze aan de verschillende gemeentebesturen toezendt.
Elke gemeente zou hem dan hare eventueele bezwaren kunnen mêedeelen, om
deze na onderling overleg, op te heffen.

De heer Overbeek: Juist in die plaatselijke toestanden zit het bezwaar. Om
de verordening in overeenstemming daarmede te regelen, zal het noodig zijn,
dat de inspecteur met alle gemeentebesturen afzonderlijk vergadert.

Dr. Remmelts: Ik wil er op wijzen, dat men door het aannemen van meer
moties de eerste, die van het grootste gewicht is, verzwakt.

Daar de motie van Prof. de Jong niet wordt ondersteund, wordt zij niet in
stemming gebracht.

De Voorzitter: Door Prof. de Jong is een derde motie voorgesteld van den
volgenden inhoud: ,,De vergadering spreekt als haar meening uit, dat in de wet
regelende de vleeschkeuring, geen enkel slachtdier van keuring dient te worden
uitgesloten, tenzij in den aanvang indien zulks noodig is bij wijze van invoerings-
maatregel en ten hoogste voor den tijd van vijf jaar."

Prof. de Jong: Iedereen zal wel inzien, dat er gemeenten zijn, waar de wet niet
dadelijk kan worden uitgevoerd. De termijn van vijf jaar wordt daarom ook reeds
genoemd, waar gesproken wordt van de keuring van schapen, geiten en varkens.
Deze is zeker niet te lang; men heeft dien tijd wel noodig om de toestanden geheel
in orde te brengen. Mocht de vergadering een korter termijn wenschen, dan heb
ik daartegen geen bezwaar, mits vooropgesteld wordt, dat men erkent de practische
bezwaren aan directe invoering verbonden.

Dr. Remmelts; Men zij bij het noemen van een termijn voorzichtig. Wanneer
wij deze op 5 jaar stellen, zullen zij, die de Regeering moeten voorlichten, al-
licht de bezwaren, die de veeartsen vijf jaar willen aanvaarden niet zoo zwaar
laten wegen.

De heer van der Slooten: De eerste motie van Prof. de Jong had mijn in-
stemming, omdat zij het kardinale punt van het wetsontwerp betreft. Alle andere
wenschen der Maatschappij moeten echter in het adres worden neergelegd en
niet n afzonderlijke moties, daar deze de aandacht van de eerste, de voornaamste
afleiden.

Prof. de Jong: De discussies en het rapport wijzen uit, dat er een neiging be
staat zich te zacht uit te drukken. Dit is echter niet gewenscht, men dient te zeggen
waar het op staat.

Omtrent het bezwaar van Dr. Remmelts, wil ik opmerken,dat tegen den termijn
van vijf jaar door niemand bedenkingen zijn geopperd. Op een motie, die denzelfden
termijn wenscht, zal men dus geen aanmerking kunnen maken.

Op het rapport zal ik geen amendementen voorstellen. Dit dient ongewijzigd
te worden ingezonden, vergezeld van een overzicht van hetgeen op deze vergadering
behandeld is. De zaken echter, die bij de discussies op den voorgrond zijn getreden,
wil ik vastleggen in moties, aan het rapport toe te voegen. Het laatste, dat al-
gemeene instemming vindt, rukke men niet uit zijn verband door allerlei wijzi-
gingen; dan is het niet langer het rapport van de Commissie.

De Voorzitter: Ik deel deze meenirg niet. Het was de bedoeling, het in een
Algemeene Vergadering te behandelen, daarin eventueel wijzigingen aan te
brengen en ten slotte te beslissen wat daarmede te doen.

De heer van Hootegem: Ik kan mij met de motie wel vereenigen. Evenals de
eerste betreft zij een prmcipieeie kwestie, n.1. dat alle slachtdieren aan keuring
zullen worden onderworpen. Art. 4 maakt veel te veel uitzonderingen.

De heer Dhont: Ik vind het ook niet wenschelijk in een rapport, dat door een
Commissie, in opdracht van het Hoofdbestuur is uitgebracht, belangrijke wijzi-
gingen aan te brengen, tenzij dit strikt noodzakelijk mocht blijken.

Daarom verzoek ik beleefd, ook namens mijn medeleden alsnog eenige wijze-
gingen te mogen aanbrengen in overeenstemming met de ter vergadering gehouden
besprekingen. (Teekenen van instemming).

Prof. de Jong: Ik heb de motie voorgesteld, omdat het mij wenschelijk voor-
kwam, dat de vergadering zich over die huisslachtingen uitsprak. Mijn meening

is, dat de veeartsen bij kwesties als deze er te veel het zwijgen toedoen. Mocht
aan de wenschen der Maatschappij niet worden voldaan, dan zou men kunnen
weigeren aan de uitvoering der wet mede te werken in welk geval men zich op
de besluiten dezer vergadering dient te kunnen beroepen.

De Voorzitter: Ik stel voor, aan de hand van het gewijzigd rapport een adres
te doen samenstellen door het Hoofdbestuur en de Commissie, die Prof de Jong
zullen uitnoodigen daaraan zijn medewerking te willen verleenen. Het zal dan zoo
spoedig mogelijk worden gezonden aan den Minister en aan de beide Kamers.

Prof. de Jong : Ik kan aan de samenstelling van het adres mijn medewerking
niet verleenen.

De Voorzitter: Bij de aan te brengen veranderingen in het rapport en h et
samenstellen van het adres zal rekening worden gehouden met de moties van Prof.
de Jong, omdat het is gebleken, dat de vergadering tegen de moties als zoodanig
maar niet tegen den inhoud daarvan was.

Het rapport in zake het veeverzekeringswezen kan in deze vergadering niet
meer worden behandeld.

De afdeelingen Friesland en Noord-Brabant hebben er bezwaar tegen, dat
volgens art. 4 sub 3, vleesch, afkomstig van dieren jonger dan zeven dagen, moet
worden vernietigd. Deze kwestie stel ik dus nu aan de orde.

Prof. de Jong: De bedoeling van het wetsontwerp is, dat zij door den eigenaar
onschadelijk worden gemaakt en wanneer deze in gebreke blijtt, moet de gemeente
het doen. Ik acht het ongewenscht ze nog aan een keuring te onderwerpen.

Dr. Remmelts: Blijkbaar is het de bedoeling van den Minister geweest, de
kalveren te laten opgroeien tot den achtsten dag om daarna na voorafgaande keuring
de consumtie toe te staan. Dit is een goed hygiënisch beginsel en het zon verkeerd
zijn, indien men er op aandrong, het uit de wet te lichten.

Prof. DB Jong: Men houde wel in het oog dat hier wordt gesproken van „ge-
storven dieren." Iedereen weet, dat het zeer moeilijk is uit te maken, of het daar-
van afkomstige vleesch al dan niet gegeten kan worden. Volgens het wetsontwerp
mag het niet in consumtie komen, doch moet de eigenaar het vernietigen of zulks
door de gemeente laten doen. Het bezwaar van sommige deskundigen is nu, dat
op deze wijze vleesch wordt vernietigd, dat niet altijd schadelijk is. Over het al-
gemeen kunnen zulke dieren echter niet worden geacht bruikbaar vleesch te leveren
waarom ik voor mij de bepaling zeer goed vind.

De heer Veenbaas: Het zijn lang niet de slechtste nuchtere kalveren, die ster-
ven, integendeel, het vleesch van deze is vaak zeer goed. Indien men nu het in
consumtie brengen van dit vleesch strafbaar gaat stellen, zal een zekere categorie
van menschen — de boerenarbeiders — geen vleesch meer kunnen nuttigen,
terwijl ze vroeger nog wel eens een stukje kalfsvleesch konden machtig worden.
Dit nu te voorkomen, is de strekking van het voorstel.

De heer van der Slooten: Het is vooral van veel belang, dat de z.g. „dood-
trekkers" die bronnen van infectie zijn, niet in consumtie komen.

Prof. de Jong: De „doodtrekkers" zijn\' bijna niet te keuren, en het is onge-
wenscht de veeartsen telkens voor dergelijke keuringen te plaatsen.—

Het voorstel der afdeelingen Friesland en Noord-Brabant wordt met bijna
algemeene stemmen verworpen.

Prof. de Jong: Ik zou gaarne de toezegging krijgen, dat, wanneer het wets-
ontwerp in een verder stadium gekomen is en aan de wenschen der Maatschappij
al of niet is voldaan, het Hoofdbestuur zal overwegen, een algemeene vergadering
bijeen te roepen.

De Voorzitter: Wij zullen, als dit noodig is, de zaak aan de leden voorleggen
en zouden niet gaarne alleen de verantwoordelijkheid willen dragen voor de houding,
die de Maatschappij in deze zal aannemen.

De heer Winkel: Het zal aanbeveling verdienen, dat het vrijbankwezen bij
de wet wordt geregeld^ deze instelling is mij zeer sympathiek; vooral op het platte-
land zou zij van groot belang zijn.

De heer Barendregt: Het gebruik van vleescli door den minderen man op
het platteland is zeer gering. Kan men dit dus door de vrijbank binnen zijn bereik
brengen, dan zou dit een groote weldaad zijn.

De heer Dhont: Deze kwestie is maar niet even in deze vergadering uit te ma
ken, daar waarschijnlijk een groot deel der aanwezigen niet precies weet, wat do
instelling van de vrijbank in de practijk beteekent. Het is een aangelegenheid,
die bij de uitvoering der wet overwogen moet worden.

De heer Picard: Mij is door de afdeeling Utrecht opgedragen, erop te wijzen,
dat in art. 41, waarin over de merken gesproken wordl, meer éénheid zeer ge-
wen sclit is.

De heer Nedkrveen: In de afdeeling Zeeland was men het er over eens, dat
uil een hygiënisch oopgunt de keuring bij het leven aanbeveling verdient.

De Voorzitter: Deze kwestie is in het rapport reeds voldoende besproken;
ze zal in het adres nog meer worden uitgewerkt.

Alvorens tot een volgend punt over te gaan, wensch ik namens de Maatschappij
en namens het Hoofdbestuur in het bijzonder, de Commissie van Rapporteurs
en speciaal haar voorzitter, den heer Dhont, dank te betuigen voor de degelijke
critiek op het wetsontwerp geleverd. Ook zou ik te kort schieten, wanneer ik
Prof. De Jong geen hulde bracht voor het aandeel dat hij in zoo\'11 ruime mate
aan de gehouden discussies heeft genomen, (lëekenen van instemming).

De Voorzitter: Door de afdeelingen Oronmgen-Drentlie, Friesland en Utrecht
is, in verband met de aan het Hoofdbestuur gegeven opdracht om een enquête
in te stellen naar den aard der werkzaamheden van de keurmeesters, een voorstel
gedaan, waarin het wordt uitgenoodigd een reeks van vragen op te stellen, die iedere
veearts voor zijn omgeving zal hebben te beantwoorden.

■omtrent dit onderwerp een bepaald stelsel van vragen op te maken. Het onderzoek
kan ook zeer goed zonder deze geschieden.

De heer Dhont: Men zou er in de omgeving van den veearts b.v. naar kunnen
informeeren of door den keurmeester werkzaamheden worden verricht, die niet
strooken met zijn bevoegdheid.

De heer Dhont: Is diegene, die in de afdeeling Utrecht , het voorstel dat nu
behandeld wordt ter tafel heeft gebracht, in deze vergadering tegenwoordig?

Prof. De Jong: Ik was die voorsteller. Ik geloof niet, dat het moeilijk is, de
vragen op te maken. Ziehier eenige voorbeelden.

De Voorzitter: Ik blijf er bij dat het onderzoek veel gemakkelijker zal zijn
zonder die vragen.

De heer van der Si.ooten: Voor het samenstellen van een goed gedocumenteerd
rapport zijn uitgebreide inlichtingen noodig en deze kan men zich o.m. verschaffen
door de antwoorden, die op vooraf gestelde vragen inkomen.—

De Voorzitter: Ik had, in verband met de belangrijkheid van deze kwestie
verwacht, dat zoodra het Hoofdbestuur daarover in het Tijdschrift schreef, de
mededeelingen van alle kanten zouden toevloeien, echter, er is nog niets bij ons
binnengekomen.—

Het Hoofdbestuur wil een vragenlijst rondzenden, mits de afdeehngen, die
het voorstel daartoe deden, de vragen zelf opstellen, want wij zien er geen kans toe.

De heer Overbeek: Ik geef in overweging i°. den vastgestelden termijn te
verlengen tot 15 December, en 2°. ontwerp vragen te zenden aan.de secretarissen
der afdeelingen. Het komt mij namelijk voor, dat die vragen van verschillende
afdeelingen verschillend zullen moeten luiden, daar er in de eene streek heel andere
toestanden bestaan, dan in de andere. Indien men daarmede rekening houdt,
zal men een rijk feitenmateriaal verkrijgen, waaruit een goed eindrapport samen-
gesteld kan worden.

De heer Barendregt: In de afdeeling Nieuw Zuid-Holland is er op aange-
drongen, te trachten van het Rijk een subsidie te verkrijgen voor het Tijdschrift;
de Vereeniging tot bevordering van veeartsenijkunde in Ned.-Indië, wordt jaar-
lijks met f Xoo.— gesteund.

Na heropening der vergadering niets meer aan de orde zijnde, wordt deze na
dank aan de aanwezigen voor hun belangstelling gesloten.

Geeft met verschuldigden eerbied te kennen het Hoofdbestuur der Maatschappij
ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, handelende in opdracht der
Algemeene vergadering van den 29en November 1913, dat zij met groote belang-
stelling heeft kennis genomen van het door Uwe Excellentie voorgestelde ontwerp
van Wet houdende bepalingen tot wering van vleesch en vleeschwaren, die voor
de Volksgezondheid schadelijk zijn;

dat het, gezien de buitengewone belangrijkheid van dit ontwerp voor de volks-
gezondheid en doordrongen van de noodzakelijkheid dat in deze bij uitstek vee-
artsenijkundige materie het oordeel der deskundigen zou worden kenbaar ge-
maakt, gemeend heeft uit haar midden eene speciale commissie te moeten aan-
wijzen om dit ontwerp in studie te nemen;

dat door bedoelde Commissie, bestaande uit de H. H. Dhont, Kruijt en van
der Vliet aan de opdracht is voldaan door de inzending van een rapport waarin
met waardeering van het vele goede in het ontwerp neergelegd, tegelijkertijd met
grooten nadruk is gewezen op de zeer ernstige gebreken die het ontwerp aankleven;

dat dit rapport in hare algemeene vergadering van den 2gen November is be-
handeld met het gevolg, dat met algemeene stemmen aan de hand van dit rapport,
de volgende conclusie werd aangenomen:

De Maatschappij tot bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland spreekt
als hare overtuiging uit, dat het Ontwerp van Wet, houdende bepalingen tot wering
van vleesch en vleeschwaren, die voor de gezondheid schadelijk zijn, geen vol-,
doende waarborgen geeft tot bescherming der Volksgezondheid en dus niet be-
antwoordt aan het bij de samenstelling voorop gezette doel, omdat:

ie. het in de memorie van toelichting vooropgezette beginsel niet op konsekwente
wijze in de artikelen is verwerkt en daardoor het hoofddoel van de Wet, bevorde-
ring van de Volksgezondheid meermalen om bijkomende belangen is achteruitgezet;
2e. de wet niet voor alle gemeenten bindend zal zijn;
3e. de huisslachtingen niet aan het toezicht worden onderworpen;
4e. de uitvoering van de Wet feitelijk voor een groot deel aan de gemeente wordt
overgelaten;

5e. uit de bepalingen der wet niet blijkt dat de centrale leiding zal worden toe-
vertrouwd aan een Hoofdinspecteur-veearts;
6e. de wet geene administratief geheel vormt.

Het Hoofdbestuur veroorlooft zich aan Uwe vergadering mededeeling te doen
van de overwegingen, die tot bovenstaande conclusie hebben geleid. De mede-
deeling waarmede de memorie van toelichting aanvangt, dat het aangeboden wets-
ontwerp strekt ter voldoening aan een zoowel in als buiten de Tweede Kamer der
Staten-Generaal herhaaldelijk uitgesproken wensch, zal zeker door ieder worden
beaamd en verwondering kan het slechts wekken, dat niet reeds eerder getracht is

maatregelen te nemen, om een einde te maken aan de ergerlijke toestanden, die op
het gebied van den vleeschhandel resp. de vee- en vleeschkeuring in ons land be-
staan! Dit kan toch alleen zijn oorzaak vinden in de maar al te veel heerschende
meening, dat aan eene algemeene regeling van de vleeschkeuring te groote, schier
onoverkomelijke bezwaren zouden verbonden zijn! Mag worden toegegeven dat
eene goede en afdoende regeling veel arbeid en groote uitgaven zullen eischen, dit
neemt niet weg dat met eenigen goeden wil de bezwaren allerminst onoverkomelijk
zijn en al mag de dadelijke invoering eener vleeschkeuringswet in haar geheelen
omvang een al te zware taak worden geacht, het lijdt geen twijfel dat binnen korten
tijd het groote doel bereikt kan worden, wanneer slechts van den aanvang af
precies wordt vastgesteld, wat men bereiken wil en daarvan ter wille van geen
enkel belang worde afgeweken. Hoofddoel van de wet moet zijn bescherming van
de volksgezondheid en elke bepaling in de wet, die met dit beginsel transigeeren
wil, om andere wenschen tegemoet te komen, m. a. w. waarbij dit beginsel op de
tweede plaats wordt gesteld, bederft de wet en maakt haar krachteloos.

Wij stellen dit beginsel voorop omdat naar ons voorkomt daartegen door sommige
artikelen in het ontwerp zwaar wordt gezondigd.

Een tweede beginsel dat den wetgever klaar voor oogen moet staan is, dat de
bron van het te bestrijden kwaad niet gevonden wordt in de groote bevolkings-
centra, zelfs niet in de kleine steden, maar op het platteland, tot in de kleinste
gemeenten! De groote steden stichtten niet zonder reden hunne openbare slacht-
huizen en beletten den vrijen invoer van vleesch in zooverre, dat zij eischen, dat
het vleesch zoodanig wordt aangevoerd dat het volledig gekeurd kan worden. Alle
dieren toch, die op het platte land in nood moeten worden gedood of aan ziekten
zijn gestorven moeten door de groote steden worden geconsumeerd. Amsterdam,
Rotterdam en \'s Gravenhage zijn speciaal aangewezen voor de consumptie van
alle minderwaardig vleesch en de plattelandsgemeente, enkele uitzonderingen
daargelaten, bekommert zich in geen enkel opzicht om de gevolgen van dien in-
voer; de belanghebbende m. a. w. de eigenaar van het zieke of doode dier, die alleen
den hoogsten prijs tracht te bedingen voor zijn minderwaardig, gevaarlijk goed,
kan daar vrijelijk zijn bedrijf uitoefenen.

Medewerking van de gemeentebesturen der kleine gemeenten werd slechts schaars
ondervonden. De discussie in den gemeenteraad van Diemen, toen daar de vraag
ter sprake kwam om zich aan te sluiten bij den keuringsdienst van Amsterdam,
zegt m dit opzicht alles en zoo is het in doorsnee overal. Het treft daarom zeer
in het ontwerp eene bepaling te vinden (art. 10) waarbij de Regeering sommige
gemeenten ontheffing kan verleenen van de bepalingen dezer Wet en nog wel op
dezen grond, dat de toepassing van de voorgestelde bepalingen in sommige gemeenten
geen zin zou hebben, omdat daar geen handel in vleesch wordt gedreven. De wet kan,
lezen wij verder in de toelichting, door andere plaatselijke omstandigheden b.v.
zeer afgezonderde ligging, eene overtolligheid worden!

Er kan zeker niet sterker tegen het voorop gezette beginsel worden gezondigd
dan door eene dergelijke bepaling, waarom deze uit de Wet moet worden ver-
wijderd. De gemeenten zonder handel in vleesch hebben niettemin vleeschetende
bewoners en deze moeten even goed worden beschermd, omdat zij aan dezelfde ge-
varen blootstaan, die de reden waren voor de samenstelling van dit ontwerp. Waar-

om ook deze uitzondering? Heeft men er ooit aan gedacht de Wet op het Openbaiar
Onderwijs, de verschillende Belastingwetten, de Gezondheidswet of welke wet dan
ook, niet toepasselijk te verklaren op enkele gemeenten? Door de mogelijkheid van
uitsluiting wordt het beginsel, keuring door het gansche Rijk, geheel omverge-
worpen en wordt het doel zeker niet bereikt.

Wanneer de uitvoering van de Wet uitsluitend door ambtenaren van het Rijk
zou moeten geschieden, dan zou men zich kunnen indenken dat in streken wa;ar
weinig wordt geslacht tegen de aanstelling, van geen voldoende werk vindende
personen zou worden opgezien, doch waar de uitvoering aan de gemeenten wordt
overgelaten, daar vervalt dit bezwaar en zullen de gemeenten waar weinig gekeurd
moet worden met geringe kosten in den dienst kunnen voorzien.

Leest men nu daarnaast in de Memorie van toelichting, bij de mededeeling d.at
het instellen van gemeentelijke keuringsdiensten slechts traag toeneemt: „dit leve-rt
„voor den handel groote bezwaren van tw-eeërlei aard. Gemeenten met een keurings-
dienst moeten zich,naarmate die dienst beter is ingericht en werkt, scherper te-
,,teweerstellen tegen den handel in vleesch, dat afkomstig is uit gemeenten, wa.ar
„geen of een onvoldoende keuringsdienst bestaat. Herhaaldelijk hebben zich hier-
„door moeilijkheden voorgedaan, die zoowel van de zijde der gemeenten als van
„die der belanghebbenden den wensch deden opkomen, dat de rijkswetgev-er
„in deze uitkomst zou bieden", dan dringt zich nog sterker de overtuiging op, dat
de samensteller van het wetsontwerp niet doordrongen is van het beginsel, dat
in de eerste plaats de volksgezondheid moet worden beschermd en daarna ook
andere belangen door deze wet gebaat kunnen worden. Wanneer b.v. door te nemen
maatregelen ten slotte ook de handel zal worden bevorderd, dan beschouwen
wij dit als een gelukkige uitkomst; maar dit gevolg mag nimmer als doel worden
vooropgesteld.

Alleen een wet, die voor alle gemeenten geldt en in alle gemeenten op dezelfde
wijze wordt toegepast, mag aanspraak maken op den naam van Rijkswet en kan
doen bereiken wat in de Memorie van toelichting als doel van het ontwerp is voorop
gesteld! Iedere vrijheid ten deze aan de gemeente gelaten is eene verslapping en
wreekt zich aan de volksgezondheid.

Is de mogelijkheid tot vrijstelling van eenige gemeenten een fout, nog erger moet
het stellen van huisslachtingen buiten de Wet worden veroordeeld.

Een groot deel van het effect der Wet gaat daardoor geheel verloren en hij, die
huisslachtingen buiten het toezicht wil stellen, is onbekend met den aard en den
omvang daarvan en is niet doordrongen van het doel dat met deze wet moet worden
bereikt.

Huisslachtingen in den zin, dat alles wat van het geslachte dier afkomstig is in
eigen huishouding wordt gebruikt, zijn zoo uiterst zeldzaam dat zij practisch niet
bestaan, men weet toch dat schenkingen aan familie of vrienden daarbij steeds voor-
komen. Doch dit niet alleen, een zeer groot deel van de in den handel gebrachte
hammen (Geldersche) zijn van huisslachtingen afkomstig en wie met dit feit bekend
is ziet dus dadelijk in dat door de bedoelde vrijstelling het nut van de wet vrijwel te
niet wordt gedaan. Ook worden dienstbaren, \'kostgangers en eventueele gasten
verplicht ongekeurd vleesch, dat zonder twijfel meermalen afkomstig zal zijn van
in nood gedoode dieren, te consumeeren, een feit waar de overheid zonder eenige

terughouding hare medewerking aan wenscht te verleenen, doch dat naar onze
meening in strijd is met de grondgedachte van de wet en niet mag worden toe-
gestaan. Bovendien zal juist door de vrijstelling der huisslachtingen de weg tot
ontduiking van de Wet als het ware worden aangewezen. Wij zijn van meening dat
door de gewraakte vrijstelling veel meer personen met den Strafrechter in aanmer-
king zullen komen op grond van handelingen in strijd met de bepalingen der Wet
en dat dus ook van moreel standpunt geëischt moet worden, dat de huisslachtingen
aan keuring worden onderworpen. Bovendien lijdt het geen twijfel dat vele slach-
tingen in nood door de eigenaren in de rubriek huisslachtmgen zullen worden onder-
gebracht, waardoor deze gevaarlijke objecten aan de keuring worden onttrokken.

Is dus uit hygiënisch oogpunt den eisch te stellen, dat de huisslachtingen onder
de bepalingen der wet worden gebracht, ook de belangen van den handel eischen
dit! Duizenden va.n die in huis geslachte varkens worden n.1. uitgevoerd en vallen
niet onder de bepalingen der wet op de uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staatsblad
No. 217). Duizenden hammen worden uitgevoerd o. a. naar Amerika, waar bij den
invoer eene verklaring moet worden overgelegd van een veearts, dat zij afkomstig
zijn van vóór en na de slachting gekeurde dieren. Wordt de wet dus in dit opzicht
niet aangevuld, dan wordt den handel een zware slag toegebracht.

De regeeriug wil blijkbaar alleen die slachtingen als huisslachtingen beschouwen,
waarbij het vleesch van het geslachte dier uitsluitend door den eigenaar en diens
gezin wordt gebruikt en stelt het voor alsof de verplichting tot aangifte het middel
is om ontduiking te voorkomen, leder die den toestand op het platteland kent is
overtuigd, dat van de bedoelde aangifte, die geen gevolg heeft, nimmer iets terecht
zal komen. Op dit punt zal de wet spoedig een doode letter zijn,terwijl het verbruik
van het vleesch niet te controleeren is. Men denke slechts aan de verduurzaming
van dit vleesch (zouten en rooken).

Een ander punt, voor de veterinaire politie van zoo bijzonder belang, nl. de zoo
vroeg mogelijke opsporing van besmettelijke ziekten onder het vee bij het bestaan
eener algemeene keuring, wordt door het vrijstellen der huisslachtingen ten zeerste
benadeeld. De ondervinding in dit opzicht opgedaan met de Openbare Slachthuizen
is alleszins bevredigend.

De opneming der huisslachtingen in de wet is beslist noodzakelijk om dat naar de
meening der veeartsen-deskundigen het nut van de wet met betrekking tot de
volksgezondheid daarvan afhangt.

Deze fout moet met de vorige uit het ontwerp verdwijnen en mocht dit ondanks
de uitdrukkelijke wenschen der deskundigen toch niet gebeuren, dan moet aan de
gemeenten de bevoegdheid worden gegeven deze slachtingen onder haar toezicht
te brengen.

De keuring van alle slachtdieren is noodzakelijk; dit is het algemeene oordeel der
veeartsen.

„De mogelijkheid van eigen bescherming is ten deze evenwel uitgesloten. De
„leek kan, tenzij in de uiterste gevallen van bederf, de hoedanigheid van vleesch
„of vleeschwaren niet beoordeelen", levert zij daar niet zelve het bewijs dat ookde
huisslachtingen moeten worden gecontroleerd en geen enkele gemeente van het
toezicht moet worden uitgesloten?

Met de voorgestelde regeling dat de keuring eene gemeentelijke zij, onder toezicht
van Rijkswege, kunnen de veeartsen zich vereenigen, de bepalingen van het wets-
ontwerp geven echter geen enkelen waarborg dat het oppertoezicht over deze bij
uitstek veeartsenijkundige wet in handen van een veearts zal worden gelegd. De
in de memorie van toelichting omtrent de met het toezicht belaste ambtenaren
geplaatste zinsnede geeft daaromtrent allerminst zekerheid en voor eene goede
en vooral uniforme uitvoering van de wet is het beslist noodzakelijk! Hoe zal den
inspecteurs de zóó noodzakelijke eenheid van handelen kunnen worden opgelegd,
wanneer niet een veearts, maar b.v. een medicus of pharmacent met de hoofdleiding
wordt belast? De moeilijkheden, die zich zonder twijfel bij de uitvoering van de wet
zullen voordoen kunnen alleen worden uit den weg geruimd door den specialen
deskundige, die weet wat hij wil en wiens woord wetenschappelijk gezag heeft.

Ware dit wetsontwerp onder het ressort van het Departement van Landbouw
gebleven, dan had deze kwestie van zelf hare oplossing gevonden. Nu men het
toezicht tot een onderdeel van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid heeft
gemaakt, treedt zij echter onmiddelijk naar voren. Er is in dit Staatstoezicht geen
plaats voor dezen tak van dienst. Bij de indiening van het hierop betrekking heb-
bende wetsontwerp is er in de bladen reeds op gewezen, dat men er rekening mede
moest houden, dat te eeniger tijd een wet op de vleeschkeuring zou worden tot
stand gebracht en dat een speciale deskundige zitting zou nemen in den centralen
gezondheidsraad!

Die stemmen werden toen niet gehoord, thans nu wij aan den vooravond staan
van de invoering dezer wet dringen wij er nogmaals met klem op aan, dat een af-
zonderlijke Hoofdinspecteur voor het geheele land zal worden aangesteld,
die met de uitvoering der wet zal worden belast. Eerst dan zal verkregen
worden: éénheid van beginsel, éénheid van toepassing en éénheid van uitvoering,
waardoor de onmisbare uniformiteit voor het gansche land wordt geboren!

In de algemeene vergadering der Maatschappij gehouden op 29 November werd
als uitvloeisel dezer denkbeelden, met algemeene stemmen, de volgende motie aan-
genomen;

„De vergadering spreekt als hare meening uit, dat de leiding van de uitvoering
„eener wet op de keuring van vleesch en vleeschwaren dient te worden toever-
trouwd aan een veeartsenijkundigenHoofdinspecteur en onder hem aan veeartsenij-
„kundige inspecteurs; welk beginsel in de wet moet worden uitgedrukt."

Naar onze meening kan het wetsontwerp in dezen zin gemakkelijk worden ver-
beterd, wanneer men slechts openlijk erkennen wil, dat het Staatstoezicht op de
Volksgezondheid er niet op berekend is, eene dergelijke regeling van de vleesch-
keuring op zich te nemén. Men zal dan èf de regeling van het Staatstoezicht op de
Volksgezondheid moeten wijzigen öf de vleeschkeuringsdienst naast den reeds be-
staan den dienst moeten invoeren!

Met groote bevreemding werd opgemerkt, dat in het ontwerp geene bepalingen
werden opgenomen omtrent de wijze waarop de jaarverslagen van de verschillende
diensten zullen worden uitgebracht. Wij zouden wenschen dat jaarlijks door
alle gemeenten een beredeneerd verslag over den toestand van den keuringsdienst,
volgens door den Minister van Binnenlandsche Zaken te geven voorschriften,
werd gegeven, waarvan afschrift zou moeten worden gezonden aan den Hoofd-

inspecteur met de uitvoering van de Wet belast, die dan vervolgens een beredeneerd
jaarverslag over den keuringsdienst door het gansche land aan den Minister zou
moeten uitbrengen, een verslag dat in druk verkrijgbaar zou moeten
worden gesteld. Daardoor zou van de Wet ook een administratief geheel
worden gemaakt en een beeld worden verkregen van de resultaten, die door de
invoering der Wet zijn bereikt. Dit verslag zou bovendien belangrijke mededeelingen
van allerlei aard kunnen bevatten, ook uit wetenschappelijk oogpunt van belang.
Daaruit zou blijken dat werkelijk een Rijkswet was tot stand gekomen wat in het
ingediende ontwerp geenszins naar voren komt.

Reeds in de algemeene bespreking van het wetsontwerp werd opgemerkt hoe
de grootere gemeenten zijn aangewezen om alle in nood gedoode dieren te con-
sumeeren, zoodat bij de samenstelling dezer Wet nauwlettend moet worden ge-
zorgd, dat de groote gemeenten niet in slechtere conditie zullen geraken dan zij tot
heden bij plaatselijke regeling der materie verkeeren. Tal van dieren en juist die,
welke voor de consumptie de meeste gevaren opleveren worden thans in de openbare
Slachthuizen der groote gemeenten geslacht, omdat de slagers hebben leeren be-
grijpen, dat bij volledig onderzoek, voor hen de grootste kans op goedkeuring
bestond m. a. w. dat het risico voor hen minder werd, wanneer zij de wrakke dieren
levend naar het battoir voerden. Bij de invoering van de wet wordt de toestand
nu juist andersom De keuring op het platteland zal nooit zoo volledig kunnen
worden uitgevoerd als in de openbare slachthuizen, de kans op goedkeuring daar
kan daardoor grooter worden en de slager brengt dus in het vervolg zijn dier in
geslachten toestand naar de groote stad, waar het volgens art. 8 „uitsluitend kan
. onderworpen worden aan een onderzoek om na te gaan of het nog verkeert in den
„toestand, waarin het volgens het keuringsmerk moet verkeeren".

Afgezien van de mindere duidelijkheid dezer bepalingen zijn zij in haar wezen
onjuist, daar elk stuk vleesch dat is vervoerd in hoedanigheid verandert al is het
traject zelfs kort, dus nooit in denzelfden toestand verkeert, waarin het verkeerde
toen het keuringsmerk er op werd geplaatst. Ware het daarom niet beter geweest
de bepaling als volgt te redigeeren:

„Indien vleesch, gekeurd volgens de bepalingen van deze wet f van de wet op de
uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staatsblad No. 217) in eene andere gemeente
wordt ingevoerd, kan het in die gemeente uitsluitend onderworpen worden aan een
onderzoek, of sedert het oogenblik dat het in de gemeente van uitvoer werd ge-
keurd geene veranderingen zijn opgetreden, waardoor het vleesch ondeugdelijk
(bedorven) moet worden verklaard."

Dit toch is de bedoeling van deze bepaling, doch de Commissie meent hiermede
niet tevreden te mogen zijn. Waar voor normale slachtingen geene bezwaren tegen
deze regeling bestaan, daar meent zij, dat dit bij noodslachtingen wel degelijk het
geval is en dit is geen bloote veronderstelling, maar de ervaring heeft geleerd, dat
in menig geval verwerping van de eerste uitspraak absoluut noodig bleek. De met
de uitvoering der wet belaste deskundigen zijn allen feilbaar en het zou als een

groote fout door ons worden beschouwd aan den keurmeester van de gemeente
waar wordt ingevoerd het recht te ontnemen, bij gerechten twijfel aan de eerste
uitspraak een nader onderzoek in te stellen. De kwestie is moeilijk, wij geven dit
geredelijk toe, maar het algemeen belang eischt meerderen waarborg dan het wets-
ontwerp geeft. Naar onze meening kan deze worden verkregen door aan art. 8 de
volgende bepaling toe te voegen:

„Bij invoer van vleesch afkomstig van in nood gedoode dieren moet een bewijs
worden overgelegd, afgegeven door den keuringsveearts op de plaats waar het
dier werd geslacht, waarin wordt vermeld om welke reden het dier in
nood werd gedood en welke veranderingen bij het onderzoek zijn waarge-
nomen. Den keuringsveearts op de plaats van invoer wordt het recht verleend bij
gegronden twijfel een nader onderzoek in te stellen. Wanneer deze van dit recht
wenscht gebruik te maken wordt daarvan door hem onverwijld kennis gegeven
aan den met het toezicht belasten inspecteur."

Wat het tweede gedeelte van art. 8 aangaat meent de Commissie dat de bedoeling
duidelijker zou worden uitgedrukt, wanneer de redactie was als volgt:

„De deswege te heffen rechten mogen slechts geheven worden tot een zoodanig
„bedrag, dat het ingevoerde vleesch niet hooger worde belast dan het in de gemeente
,,zelf geslachte vleesch, tenzij door ons behoudens het bepaalde in art. 254 der
„Gemeentewet, een hoogere heffing wordt goedgekeurd."

Door deze bepaling wordt de handel niet belemmerd en de slachthuis-gemeente
niet in gevaar gebracht.

De eerste alinea, bevattende de vrijstelling van de huisslachtingen, moet ver-
vallen.

In artikel 18 wordt aangegeven welke zaken bij maatregel van algemeen bestuur
zullen worden geregeld, terwijl later in artikel 21 wordt aangegeven, welke vcor-
schriften elke gemeenteverordening zal moeten bevatten met betrekking tot de
uitvoering van den keuringsdienst.

Wij meenen dat de voorgestelde regeling niet de juiste is en dat zij, voor het ver-
krijgen eener uniforme keuring in het gansche land, geheel waardeloos is. Zoo cal
de vorm voor de kennisgeving, bedoeld in art. 6 en 7, het model voor de vergunnng
en de voorwaardelijke vergunning tot slachten, het onbruikbaar maken voor
voedsel van vleesch of vleeschwaren en den termijn binnen welken herkeur.ng
van vleesch gevraagd moet worden (art. 21 a-b-d-e) niet aan de gemeeite
moeten worden overgelaten, maar bij algemeenen maatregel van bestuur moe:en
worden geregeld.

Wanneer het de bedoeling is een keuring van rijkswege in te stellen, die door de
gemeenten zal worden uitgevoerd, dan kunnen wij ons om vele redenen daarbij
neerleggen, maar door het overlaten van de genoemde voorschriften aan de 5e-

meente streeft men zijn doel voorbij en gaat veel wat door de Wet zou kunnen
bereikt worden, verloren. Het beginsel dat in alle gemeenten de wet op dezelfde
wijze zal worden uitgevoerd is onmisbaar en dient tot in kleinigheden in de wet te
worden neergelegd. Men komt door de voorgestelde regeling maar al te zeer onder
den indruk dat men wel in groote trekken heeft willen aangeven wat gewenscht is,
maar dat men de invoering, waar het dan toch eigenlijk op aankomt, maar liever
aan de gemeente overliet! Zou het niet te betreuren zijn, wanneer men niet trachtte
van deze wet ook een administratief geheel te maken, terwijl wij vragen of het voor
de controle op de uitvoering van de wet niet een gebiedende eisch is, dat de uit-
voering zoodanig geschiede, dat het geheel overzichtelijk worde en de administratie
der wet daarom overal dezelfde zij!

De onder a, b, d en e in art. 21 genoemde regelingen behooren dus naar ons ge-
voelen bij algemeenen maatregel van bestuur te worden vastgesteld, maar wij zou-
den daaraan nog een zeer gewichtige zaak willen toevoegen n.1. de tijden, waarop
en waarbinnen, alsmede de wijze waarop zal worden gekeurd en de tijden, waarop
en waarbinnen, alsmede de wijze waarop de herkeuring zal worden verricht.

De bepalingen onder a en c van art. 18 schijnen hetzelfde te bedoelen voor wat
de wijze van onderzoek betreft maar drukken dit volkomen onverstaanbaar uit,
terwijl over de tijden waarop en waarbinnen moet worden gekeurd gezwegen
wordt. De noodzakelijkheid, het onderzoek zoowel van het levende als van het ge-
slachte dier bij daglicht of bij voldoende kunstlicht te verrichten, moet zeer duide-
lijk in de wet worden uitgesproken, omdat dit een absolute eisch is, waartegen
maar al te licht zou kunnen worden gezondigd.

Wat art. 18_; 2 betreft, vermeenen wij te mogen opmerken, dat de in de toelichting
gegeven opmerking door ons niet kan worden aanvaard en wij meenen dat het
vraagstuk van de wijze waarop moet worden geslacht, wel degelijk voor oplossing
rijp is. Wij wenschen daarom in de wet de bepaling opgenomen te zien, dat alle
slachtdieren vóór de bloedonttrekking zullen worden bedwelmd, tenzij dit om
bijzondere redenen verboden is (ritueele slachting).

Het in dit artikel neergelegde beginsel zal zonder twijfel niet alleen de oprichting
van openbare slachthuizen bevorderen, maar door het onder b. bepaalde mede-
werken, dat zooveel mogelijk veeartsen zullen kunnen worden aangewezen voor
de uitvoering van de wet. Wij wenschen hier de opmerking te plaatsen, dat zooveel
mogelijk moet worden gestreefd om ook de keuring ten plattelande en in de kleinere
steden in handen van den veearts te brengen. De veeartsen moeten er daarom naar
streven bij het tot stand komen dezer wet, van den aanvang af, eene levenspositie
te verwerven in de uitsluitende uitoefening der vleeschkeuring, dus als keuringsvee-
arts. De gemeentebesturen moeten overal in die richting worden voorgelicht en de
veeartsen moeten, in hun welbegrepen belang en in het belang van de goede uit-
voering van de wet dit doel krachtig bevorderen; juist het onder b voorgestelde
maakt dit doel uitvoerbaar.

Met de keuring van slachtdieren en van vleesch worden alleen belast personen,
die in het bezit zijn van het diploma van veearts, bedoeld in art. B. van de wet van
8 Juli 1874. (Staatsblad N°. 99).

Waar de uitgebreidheid van den dienst zullks noodzakelijk maakt, kunnen aan
deze ambtenaren, in de bij algemeenen maatregel van bestuur aan te wijzen ge-
vallen, personen worden toegevoegd, die volgens regels,bij algemeenen maatregej
van bestuur vast te stellen, bevoegd zijn als hulpkeurmeester van vee en vleesch
op te treden. Voor het verrichten der herkeuringen worden door ons een of meer
commissies van deskundigen benoemd.

Wij meenen dat, wat het eerste gedeelte van het artikel betreft, daardoor
beter de bedoeling wordt uitgedrukt dat uitsluitend veeartsen met de uitvoering
van de Wet mogen worden belast en de hulpkeurmeesters dus alleen als hulp mogen
worden aangesteld.

De vergadering sprak dan ook als hare meening uit, dat het noodzakelijk is,
dat in de uitvoeringsbepalingen de taak dezer hulpkeurmeesters zeer nauwkeurig
wordt afgebakend.

De met de herkeuring te belasten veeartsen moeten uitsluitend gerecruteerd
worden uit de keuringsveeartsen, die door kennis en ervaring, ook in de publieke
opinie, als de meest bevoegden worden beschouwd en dit is te bereiken door het
instellen der bedoelde commissiën.

Wat de in het ontwerp voorgestelde straffen betreft zijn wij van nieening, dat elke
overtreding waarbij de gezondheid der consumenten direct wordt bedreigd, steeds
met hechtenis moet worden gestraft, daar de ervaring overal leert, dat geldboete
maar al te gemakkelijk aanvaard wordt en den overtreder niet van recidieve terug-
houdt.

Ten einde ontduiking te voorkomen, is het wenschelijk in deze artikelen te spreken
van vleesch en vleeschwaren. De eigenaar, die ongekeurd versch vleesch wenscht
te vervoeren zou zich voor straf kunnen behoeden door het vleesch, vóór het
vervoer b.v. in te zouten.

Trichinen-onderzoek bij varkens.
Op de laatst te Utrecht gehouden vergadering van Directeuren
van gemeentelijke slachthuizen in Nederland, is de vraag over-
wogen, of het, in verband met de in Nederland voorgekomen ge
vallen van trichinose, niet wenschelijk moet worden geacht, dat
aan alle gemeentelijke slachthuizen en keuringsdiensten van vee
en vleesch, een regelmatig onderzoek ingesteld wordt naar de aan-
wezigheid van trichinen in varkensvleesch.
Deze vraag werd bevestigend beantwoord.
Algemeen was men van gevoelen, dat de in 1912 en 1913 aan
enkele slachthuizen waargenomen gevallen van trichinenziekte
bij varkens, en de vermoedelijk daarmede in verband staande
ziektegevallen bij den mensch, de noodzakelijkheid van een derge-
lijken maatregel voldoende in het licht gesteld hadden.

De vergadering nam ten slotte de volgende conclusies met al-
gemeene stemmen aan:

overwegende, dat slechts in zeer enkele gemeenten in ons land
een regelmatig onderzoek naar de aanwezigheid van trichinen
in varkensvleesch wordt ingesteld;

in aanmerking nemende, dat de trichinose onder de varkens in
Nederland, blijkens de in den laatsten tijd opgedane ervaring,
veel meer voorkomt, dan tot nog toe algemeen aangenomen werd;

gelet op het gevaar dat aan het gebruik van trichinen-houdend
vleesch voor den mensch verbonden is;

spreekt als haar meening uit, dat het instellen van een stelsel-
matig onderzoek op trichinen bij varkens, overal in den lande dient
te worden bevorderd;

en geeft den gemeentebesturen in het belang van de volks-
gezondheid, dringend in overweging ten spoedigste daartoe maat-
regelen te willen nemen.
Leiden, 29 December 1913. W. Stuurman.

Voor de waarneming gedurende twee jaren van de betrekkingen
van leeraar aan de Inlandsche veeartsenschool en van assistent
bij het laboratorium voor veeartsenijkundig onderzoek te Buiten-
zorg wordt een jong veearts gevraagd.

De bezoldiging bedraagt ƒ 425.— (vierhonderd vijf en twintig
gulden) \'s maands, terwijl aan de uitzending verbonden zal worden:

a. eene vergoeding voor uitrustingskosten ad / 1500.— (een
duizend vijfhonderd gulden);

b. overtocht naar Batavia als gouvernementspassagier der ie
klasse, casu quo ook voor het wettig gezin;

c. eene voorloopige bezoldiging van ƒ150. — (eenhonderd vijftig
gulden) \'s maands ingaande met den dag van inscheping
naar Indië tot den dag waarop de activiteitsbezoldiging
volgens de deswege bestaande bepalingen daar te lande,
ingaat.

Na twee jaren tijdelijken dienst, dan wel binnen twee jaren,
in geval van ontslag, mits dat niet meebrengt de verplichting om
ingevolge de na te noemen verbintenis gelden terug te storten,
bestaat recht op overtocht terug naar Europa op den boven aan-
gegeven voet, welk recht evenwel slechts gedurende één jaar zal
bestaan.

De uit te zenden persoon zal zich schriftelijk moeten vier binden
tot teruggave aan \'s lands kas van de gelden welke aan hem en
te zijnen behoeve zullen zijn voldaan, zoo wegens vergoeding van
uitrustingskosten als wegens overtocht naar Nederlandsch-Indië,
bijaldien hij binnen twee jaren, of vijf jaren in geval van-overgang
van tijdelijken in vasten dienst, na zijne aankomst op Java, om
andere redenen dan wel bewezen ziels- of lichaamsgebreken, buiten
eigen toedoen ontstaan (ter beoordeeling van de Regeering) uit
\'s Gouvernementsdienst wordt ontslagen of indien hij niet binnen
den hem aan te wijzen tijd naar Indië vertrekt, dan wel de reis
derwaarts moedwillig afbreekt.

Zij die voor uitzending in aanmerking wenschen te komen,
moeten zich zoo spoedig mogelijk bij een op zegel geschreven request,
tot het Departement van Koloniën wenden, onder overlegging van:

3°. een bewijs van voldoening aan de Militiewet, afgegeven dooi-
den burgemeester der gemeente waarvoor de sollicitant
geloot heeft, en

De requesten moeten de mededeeling inhouden of de sollicitanten
al dan niet zijn gehuwd en casu quo het aantal en den leeftijd hunner
kinderen.

De uit te zenden persoon wordt vóór zijn vertrek onderworpen
aan een geneeskundig onderzoek, opdat blijke of hij physiek ge-
schikt is voor den Indischen dienst.

In het overzicht van bovenstaande onderwerpen zullen hier alleen die artikelen
worden opgenomen, die tot gedachtenvvisseling aanleiding hebben gegeven, welke
voor veeartsen belangrijk is te achten.

Tn de M. v. A. bericht de Minister, dat het z.i. niet noodig is, om ,,aan mannen
uit de praktijk gelegenheid te geven tot het ontvangen eener opleiding in vee-
verloskunde en het inenten met serum." De Minister vondt deze meening op het
toenemend aantal studenten aan \'s R. V. S. en het streven der veeartsen om de
verloskundige praktijk aan zich te trekken. Ook tegen de inenting met sera, door
dergelijk lieden teekent de minister protest aan op grond van de wet van 8 Juli \'7.4

Een nieuw ontwerp van wet op de paardenfokkerij wordt in de M. v. A. toegezegd,
waarin bepalingen zullen worden opgenomen, regelende het hooger beroep tegen
eene afkeuring door een keuringscommissie.

De vraag of subsidies noodig zijn, werd niet met meerdere gegevens toegelicht,
het oordeel van den minister\'is, dat zonder subsidies de toestand in meer dan een
provincie weer even onbevredigend zou worden als voorheen. De minister meent
voorts, dat de krachtsversnippering op dit gebied, voortkomt uit tweeërlei oorzaak.
Door het verdwenen zijn van de Inlandsche paardenrassen, moeten de fokkers
trachten „een nieuwe kern van zuiver gefokte paarden, aan de Nederlandsche
paardenfokkerij te verschaffen", terwijl ook tweeërlei fokrichting, die van het
„tuigpaard" en van het „trekpaard" om den voorrang strijden. Het kruisen van
trek- en tuigpaarden bemoeilijkt volgens de M. v. A. het vormen van stammen
van zuiver gefokte dieren. Bij het handhaven van de vrijheid van fokrichting
moet de steun van de overheid er op gericht zijn, dat de zuivere teelt w-ordt bevor-
derd. De minister meent, dat eer aan vermeerdering, dan aan vermindering van steun
aan de paardenfokkerij moet worden gedacht.

M. v. A. De minister geeft een kort historisch overzicht van het stamboekwezen
voor rundvee in ons land en betoogt, dat sedert het prijsgeven van de rassen-
indeeling naar de provinciën, in den regel geen provinciale Stamboeken voor sub-
sidies in aanmerking komen. Een uitzondering maakt hierop het Friesche stam-
boek, dat om zijn degelijke inrichting en uitstekende oude reputatie naast het Ned.
Rundv. Stamb. wordt gesteund.

Aan het Stamboek Noord-Holland, kan echter niet naast het Ned. Rundv,
Stamb. subsidie worden verstrekt. Het Groninger Rundvee Stamboek kan vooi
subsidie niet in aanmerking komen, omdat het een zuiver provinciaal karakter heeft,
zich niet over het geheele zwartblaarde veeslag uitstrekt en omdat deze steun tot
versnippering van krachten aanleiding zou geven.

Bij de openbare behandeling betoogde de heer de Jong, dat de fokkers in Noord-
Holland het Ned. Rundvee-Stamboek tegenwerken, omdat zij zich niet kunnen
onderwerpen aan de sterke centralisatie, die daarbij wordt toegepast. Hij verzoekt
den minister te willen bevorderen, het houden van een vergadering van alle belang-
hebbenden onder leiding van den heer van Foreest ((Afgevaardigde voor Alkmaar).
De minister zegde overweging van dit verzoek toe.

Door bemiddeling van den Bond tot bescherming van den Trekhond in Neder-
land, zal de Minister de fokkerij dezer dieren trachten te bevorderen door:

De minister is van oordeel, dat een salaris van / 730—/ 1200— voor de hulp-
keurmeesters en veeopzichters voldoende is te achten, de heer Ter Laan (Rotter-
dam) bepleitte in de openbare behandeling met klem een maximum van f 1500.—
Ook vestigde deze afgevaardigde de aandacht op de lange diensttijden dezer ambte-
naren en drong op bekorting aan.

Vereenigingen werd verstrekt, dit geschiedt uitsluitend aan Veeartsen. De minister
is tegen het kosteloos verkrijgbaar stellen van het serum.

Uit de M. v. A. blijkt dat tot op 11 Nov. 1913 nog sporadische gevallen van
Mond- en klauwzeer in ons land voorkwamen. Engeland eischt dat ons land, zes
maanden geheel vrij van deze ziekte zij, wil de invoer van hooi van hieruit worden
toegelaten.

In het Eindverslag der Commissie van rapporteurs (Eerste Kamer)
over het ontwerp van wet tot vaststelling der begrooting van Ned.-Indië
voor 1914. Vide afdeeling, onderafd. 174, lezen wij dat de Minister van Koloniën
er zich niet van bewust (is) te hebben verklaard, dat veeartsen uit Nederland den
toestand van den Indischen veestapel beter zouden kunnen beoordeelen dan het
inlandsche personeel. Wel heeft hij in de Memorie van Antwoord op het Voorloopig
Verslag der Tweede Kamer bij deze onderafdeeling te kennen gegeven, dat hij
Europeesche veeartsen noodig acht voor de leiding van den veeartsenijkundigen
dienst. Dat, zooals in het Voorloopig Verslag wordt gemeend, het verschil in aard
tusschen het vee hier te lande en dat in Indië de voorkeur aan inlandsch personeel
zou moeten doen geven, acht de ondergeteekende zeer twijfelachtig, vooral indien
men bedenkt, dat ook de inlandsche veeartsen hoofdzakelijk hun kennis ontleenen
van in Westersche landen vergaarde wetenschap. Intusschen is hij voorstander
van een ruim gebruik, voor zooveel mogelijk, van inlandsche krachten.

De Vereeniging tot bevordering van Veeartsenijkunde in Ned.-Indië telde in
1913,55 leden en 82 inteekenaren.

President: Dr. L. de Blieck; Vice president: W. van den Burg; Penningmeester:
Dr. Ph. van der Poel; Secretaris J. Ch. F. Sohns. Vh.

Het oud-Friesche paard. Onder voorzitterschap van jhr. mr. C. van Eysinga
heeft zich een commissie gevormd, welke zich ten doel stelt het fokken van het
oud-Friesche paard, gekenmerkt door zwaar behang, hoogen stepgang en gitzwart
haar, te bevorderen.

Er zal getracht worden een vereeniging te stichten, die zich met het aanhouden
van goede Friesche hengsten belast en ook in andere opzichten de belangen van de
fokkerij van dit ras voor zal staan.

Het Friesche paard is door veelvuldig kruisen met ingevoerde hengsten grooten-
deels verdrongen, en doordat nog slechts enkele Friesche hengsten voorhanden zijn,
dreigt het geheel te zullen verdwijnen.

Staal van de gedurende de maand November 1913 in de Rijkskeuringsdiensten van
voor uitvoer bestemd vieesch verrichte keuringen.

Voor uitvoer goedgekeurd .... 417
Voor uitvoer ongeschikt bevonden 2
Na voortgezette keuring voor con-
sumptie goedgekeurd ...... 2

Na voortgezette keuring voor-
waardelijk goedgekeurd ....
Na voortgezette keuring afge-
keurd ..................

* Hiervan werden voor ,.bacon" bereid 10246 varkens.
Voorts werden 18264 J K G afzonderlijke organen en deelen ter keuring
aangebodeu, waarvan 99 stuks voor consumptie werden afgekeurd.

Personalia. Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en
Handel, van 23 December 1913, Directie van den Landbouw, n°. 11231, iste
afdeeling, is, met ingang van 16 Januari 1914, aan D. W. Zuydam te Utrecht,
op zijn verzoek, eervol ontslag verleend als tijdelijk assistent aan \'s Rijks veeartse-
nijschool, aldaar.

I. met ingang van 1 Januari 1914 benoemd tot conservator, tevens assistent
aan het Instituut voor parasitaire en infectieziekten van \'s Rijks veeartsenij-
school te Utrecht, Dr. E. A. R. F. Baudet, thans tijdelijk als zoodaning
werkzaam ;

II. voor het tijdvak van 1 Januari 1914 tot 1 Januari 1915, benoemd
tot conservator aan het het instituut voor parasitaire en infectieziekten van
\'s Rijks veeartsenijschool te Utrecht, tevevens belast met het geven van onder-
wijs in tropische veeartsenijkunde aan die inrichting, Dr. A. Vrijburg, te
\'s Gravenhage.

De paardenarts 2de klasse A. Kuipers, van het 4de regiment huzaren te
Deventer, wordt overgeplaatst bij het iste regiment veldartillerie te Utrecht.

Aan de Universiteit te Bern promoveerden 18 December 1913 tot Doctor me-
dicinae vetérinariae:

Joh. Buitenhuis op een proefschrift getiteld: Experimentelle Untersuchungen
über die Wirkung des Terpentinöls bei infectiösen Prozessen;

C. J. Folmer op een proefschrift getiteld: Beitrag zur Kenntnis der klinischen
Bedeutung des Ameurysma verminosum equi;

J. Kets op een proefschrift getiteld: Sind die Impfungen gegen Kotlauf für
die Ausbreitung desselben förderlich?

Bericht über die Kön. tierärztl. Hochschule zu Dresden 1912. Neue Folge VII.
Dresden, von Zahn u. Jaensch, 1913, 8°. Mit Abb. in Taf. III 318 S. M. 1.7s.

Bericht über das Veterinärwesen im Königreich Sachsen 1912. 57 Jahrg. Dresden,
von Zahn und Jaensch, 1913. 8°. V 2285. S. M. 1.75.

Herm. Uhlich, Landwirtschaftliche Tierheilkunde. Erste Hilfe bei Erkrankungen
der Haustiere. Leipzig, Weber, 1913. 8°. Mit 67 Abb. in 4 Taf. XVI 157 S. Geb.
Leinen. M. 4.—

P. Cagny et R. Gouin, Hygiène et maladies du bètail. 2e. ed. Paris, Bailliére
et fils, 1914. 8°. Avec 187 fig. XI 528 p. Broché 5 fr., cartonné 6 fr. Encyclopédie
agricole.

R. Bax, A nleitung zum Erkennen und Behandeln von Hunde-Krankheiten durch
Laien. Cöthen, Schettlers Erben, 1913. M. 3.—

Fred. Hobday, Surgical diseases of the dog and cat (with chapters on Anaesthetics
and Obstetrics). 2e. ed. London, Bailliére. Tindall & Cox, 1913. 8°. With 243 ill.
366 p. 10 sh. 6 d.

G. D. Lander, Veterinary Toxicology. London, Bailliérre, Tindall & Cox,
1913. With 39 ill. XII 312 p. 7 sh. 6 d.

W. Scott, Clinical Bacteriology and vaccine therapy. London, Bailliére, Tindall
& Cox. 1913. With 12 pl. and 37 fig. XVI 222 p. 7 sh. 6 d.

L. Franck, Handbuch der tierärztl. Geburtshilfe. 5te Aufl. hrsg. von M. Albrecht.
2te Hälfte. Berlin, Parey, 1914. Gr. 8°. Mit 242 Abb. X 4- S. 321—740. M. 10.—
(Compl. M. 16.50, Geb. M. 18.—)

Fr. Sigmund, Physiologische Histologie des Menschen — in Säugetierkörpers,
dargestellt und mikrosk. Original-Präparaten mit Text und Zeichnungen. 3te Lief.
Nervensystem, Stuttgart, Franckh, 1913 8°. 485 mit 35 Abb. nebst Präparaten-
Mappe (11 Präparate auf 10 Objektträgern) M. 10.—

Jahresbericht über die Fortschritte der Tierchemie uder der physiol pathol. Immun-
chemie in der Pharmakologie. Begr. von R. Maly, hrsg. von R. Andreasch u
K. Spiro. 1912. Bd. 42 Iste Abt. Wiesbaden, Bergmann, 1913. 8°. VIII 4- S. 1—720
M. 22.40.

R. von Ostertag, Handbuch der Fleischbeschau, 6te Aulf. Bd. II. Stüttgart
Enxe, 1913. 8°. Mit 258 Abb. u 3 Taf. XVI 4- 890 S. M. 24.— Geb. Leinw. M. 26.—
(Compl. M. 36.—, Geb. 39.60).

A. Scheunert u. A. Schattke, Der Ablauf der Magenverdauung des normal
gefütterten und getränkten Pferdes. Jena, h ischer, 1913. 8°. Mit 20 Abb. VI 79 S.
M. 2.— Abdruck aus „Zeitschrift für Tiermedizin," Bd. 17.

A. Lungwitz and J. W. Adams, A textbook of horse-shoeing for horseshoers and
veterinarians. uthe ed. Philadelphia and London, Lippincoth Company, 1913.
With 229 ill. 216 p. 7 sh. 6 d.

J. E. V. Boas, Lehrbuch der Zoologie. 7te Aufl. Jena, Fischer, 1913. Mit 648 Abb.
8°. X 701 S. M. 14.—, Geb. M. 16.—

G. Kafka, Einführung in die Tierpsychologie auf experimenteller und ethologischer
Grundlage, Bd. I. Die Sinne der Wirbellosen. Leipzig, Barth, 1914. 8°. Mit 362 Abb.
XII 4- 594 S. —. M 18.— Geb. Leinw. M. 19.50.

waaraan eene bezoldiging is verbonden van
f 2200,- tot f 3200,— per jaar en waarvoor
uitsluitend in aanmerking komen veeartsen, die
aan een Openbaar Slachthuis of bij den Rijks-
keuringsdienst zijn werkzaam geweest.

Sollicitanten worden uitgenoodigd zich vóór 1 Februari
e. k. bij gezegeld verzoekschrift tot Burgemeester en
Wethouders te wenden. Diegenen, met wie nadere
kennismaking wordt verlangd, zullen daarvan bericht
ontvangen

Ter standplaats Dreumel, wordt voor de veerijke dorpen
Wamel, Dreumel en Alphen gevraagd

Er wordt ingestaan voor eene belooning van f 800,— per
jaar. In functie treding zoodra mogelijk. Stukken, adres op
zegel, vrachtvrij vóór 20 Februari a.s. aan den Burgemeester
te Dreumel.

Apparaten voor slachthuizen en voor de vleesch»
hygiëne in den ruimslen zin, voor het verwerken
- van bijproducten en van het afval etc. -

Vleeschsterilisators, bakken voor afgekeurde deelen,
apparaten voor het verwerken van afgekeurde deelen,
geheele cadavers en van bloed, verbrandingsovens,
toestellen voor het smelten en koken van vet, voor het
stoomen van beenderen, voor het drogen van borstels,
voor het verkrijgen van heet water, vetopvangers, etc.

Anatomische, histologische und bakteriologische Unter-
suchungen über elf Fälle von Hundetuberkulose,

Am 20. August 1910 wegen Hydrops ascites mittels Strychnin
getötet und am selben Tage seziert.

Sektionsbefund: Magerer, anaemischer Kadaver. In der
Bauchhöhle mehrere Liter klare, seröse Flüssigkeit. Peritoneum
nicht entzündet.

Das Omentum ist knotig verdickt, die Knoten sind auf der
Schnittfläche von gelblicher Farbe und zentral verkäst.

Die Milz ist von fester Konsistenz, etwas vergrössert, die Fol-
likel treten deutlich hervor, die Milzpulpa und die Trabekel sind
normal; die lienalen Lymphknoten sind diffus vergrössert, nicht
verkäst.

Magen und Darm normal; die mesenterialen Lymphknoten
sind vergrössert und zentral verkäst.

Die Leber ist etwas vergrössert, die Farbe ist grau-gelb. Das
Leberparenchym ist durchsät mit sehr kleinen, runden, hyalinen
Herdchen, von welchen die grössten höchstens \\ m.m. Diameter
haben. Die portalen Lymphknoten sind vergrössert und zeigen
auf der Schnittfläche zahlreiche gelbe, verkäste Stellen.

Die Brustorgane sind normal; nur die vorderen mediastinalen
Lymphknoten sind vergrössert und auf der Schnittfläche stellen-
weise verkäst.

Deckglaspräparate nach Ziehl aus den veränderten Organen
angefertigt enthalten zahlreiche Tuberkelbazillen. Die Bazillen
sind sehr lang und schlank, die meisten gekrümmt; die Tingierung
ist nicht homogen, die Mehrzahl der. Stäbchen enthält helle
I.ückchen neben stark gefärbten Körnern.
xli 8

Histologische Untersuchung: Im Omentum be-
finden sich zwischen den Fettzellenhaufen breite Stränge neuge-
bildeten Gewebes. Die Stränge bestehen zum kleineren Teile aus
Bindegewebe, hauptsächlich aber aus wuchernden Fibroblasten,
sprossenden Blutkapillaren, Lymphozyten und Leukozyten. Die
bindegewebigen Stränge sind im Zentrum mehr oder weniger
nekrotisch, überall ist ein starker Kernzerfall zu konstatieren;
in den peripheren Partieen findet eine lebhafte Neubildung von
bindegewebigen Zellen statt.

Die Leber ist völlig durchsät mit kleinen, runden Anhäufungen
von epithelioiden Zellen.- Die Herdchen liegen unregelmässig
zerstreut; eine Nekrose im Zentrum oder eine Bindegewebsneu-
bildung an der Peripherie ist nicht anwesend. Nur in den grössten
Herden sieht man im Zentrum Kerntrümmer. Lymphozyten sind
nur in sehr geringer Zahl anwesend, die Knötchen sind fast nur
aus epithelioiden Zellen aufgebaut.

In der Milz finden sich einige kleine aus epithelioiden Zellen
bestehende Herdchen.

Die vergrösserten Lymphknoten zeigen grössere, nekrotische
Stellen, an deren Peripherie sich eine Zone von epithelioiden
Zellen, Lymphozyten und Chromatinkörnern befindet.

Nach Ziehl gefärbte Schnitte zeigen eine grosse Masse \'I uberkel-
bazillen in den verschiedenen affizierten Organen. ¹

Diagnose; Akute Miliartuberkulose von Leber und Milz nebst
ihren Lymphknoten; chronische Tuberkulose von Omentum, mesente-
rialen und vorderen mediastinalen Lymphknoten. Hydrops ascites.

Kulturversuche: Vom tuberkulösen Omentum und von
der Leber werden einige Partikelchen auf Glyzerinserum ausge-
strichen. Nach 13 Tagen zeigen einige Röhrchen ein deutliches
Wachstum. An der Serumoberfläche sind kleine, trübe, weisse
Pünktchen zu sehen; diese Pünktchen nehmen rasch an Grösse zu,
werden zu Schüppchen, und diese zu grossen, runden, platten
Auflagerungen, welche mit der Serumoberfläche nur lose ver-
bunden sind. Auf der Flüssigkeit bilden sich dünne Häutchen,
welche an dem Glas emporsteigen.

Am 23. September werden die Kulturen auf Glyzerin-Kartoffeln
und auf Glyzerinbouillon übergeimpft. Das Wachstum auf Kar-
toffeln ist sehr üppig, dicke blumenkohlähnliche Auflagerungen
werden gebildet. Auf Bouillon wächst der Bazillus sehr schnell
und bildet eine gleichmässig-dicke, gerunzelte Haut, welche nach
etwa 3 Wochen die ganze Oberfläche bedeckt.

Mikroskopisch sind die auf den verschiedenen Medien gezüch-
teten Bazillen, sehr lang, schlank, etwas gekrümmt und ungleich-
mässig tingiert.

Tierversuche: Am 20. August werden zwei Meerschwein-
chen subkutan infiziert mit einer Emulsion der Leber resp. des
Netzes des Hundes.

Die Tiere werden nach 48 Tagen getötet, die Sektion gibt bei
beiden Tieren dasselbe Bild: kleiner Ulcus und ausgedehnter
Käseherd an der Impfstelle: die regionnären Lymphknoten ver-
grössert und verkäst; Leber und Milz grosse verkäste Herde;
Lungen Miliartuberkulose, Tuberkel zentral verkäst; alle wichtigen
Lymphknoten vergrössert und verkäst.

In den verschiedenen tuberkulösen Geweben sind Tuberkel-
bazillen in geringer Anzahl nachzuweisen; sie sind lang, schlank
und ungleichmässig koloriert.

Impfungen mit Reinkulturen: Die Reinkulturen werden verimpft
auf Kalb, Ziege, Kaninchen und Meerschweinchen.

Kalb: Ein 6 Monate altes Kalb wird vorher mittels 200 m.gr.
Tuberkulin, subkutan, auf Tuberkulose untersucht. Die Prüfung
ergibt negatives Resultat; die gemessenen Temperaturen sind:

Am 8. März 1911 erhält dieses Kalb, subkutan an der rechten
Halsfläche eine Emulsion von 60 m.gr. Tuberkelbazillen in5 c. c. m.
physiologischer Nährsalzlösung injiziert. Die Kartoffelkultur trug
folgende Daten: 20—vii \'n; 23—ix \'n; 10—xn \'11; 24—1 \'12.

Klinischer Befund: 10—in, schmerzhafte Anschwellung der
Impfstelle und der Bugdrüse.

14—in. Anschwellung faustgross, sehr schmerzhaft; Bugdrüse
vergrössert. Temperatur 39°8.
21—in. Impfstelle heiss, knotig. Temp. 39°9-
Von dieser Zeit werden die lokalen Erscheinungen geringer, die
Temperatur sinkt und bleibt immer unter 39°5-

Der Tumor an der Impfstelle ist anfangs hart, wird dann weicher,
fluktuierend und entlastet am 19. April spontan eine Menge dünnen,
schleimigen Eiter. In diesem Eiter belinden sich eine Anzahl
langer, schlanker, stark granulierter 1 uberkelbazillen.

Von jetzt ab werden die lokale Anschwellung und die Bugdrüse
stets kleiner; schliesslich bleibt nur noch eine kleine, harte Scheibe
in der Haut übrig. Die Temperatur bleibt normal.

Am 19. Dezember, also nach mehr als 9 Monaten, wird das Kalb
durch Verblutung getötet.

Sektion: An der Impfstelle eine kleine, derbe, fibröse Neubildung
in der Haut. Die regionnäre Bugdrüse ist ein wenig grösser und
feuchter als die der andern Seite. Uebrigens zeigt das gutgenährte
Tier keine Abweichung.

Mikroskopisch finden sich in der rechten Bugdrüse kleine An-
häufungen epithelioider Zellen nebst Riesenzellen und Lympho-
zyten. Die Knötchen sind von einer bindegewebigen Kapsel um-
geben; Nekrose ist nicht anwesend. In diesen Herdchen habe ich
keine Tuberkelbazillen gefunden.

Ziege: Eine 14. Monate alte Ziege wird mit diesem Bazillus
intravenös infiziert. Vorher ist das Tier tuberkulinisiert worden,
die Reaktion auf 300 m.gr. Tuberkulin subkutan ist negativ, die
folgenden Temperaturen sind gemessen worden:

Am 8. März igu wird dieser Ziege in der rechten Jugularvene
eine Emulsion mit 20 m.gr. Bazillen injiziert; die Bazillen rühren
von derselben Kultur her, wie die womit das Kalb injiziert worden
ist. Abends nach der Injektion ist die Temperatur 40°; am folgenden
Tage ist sie wieder normal; 38°3, 38°5, 38°4. Die Temperatur
bleibt niedrig bis zum 21. März, an diesem Tage steigt sie plötzlich
an bis 40°3. Von jetzt ab ist die Temperatur stets febril, sie schwankt
zwischen 39°5 und 40°^.

Diie Fresslust lässt nach, die Abmagerung wird immer stärker;
das Tier liegt fast den ganzen Tag, ist schwer krank. Atem wird sehr
frequent, Husten wird nicht gehört. Am 6. April sinkt die Tempera-
tur plötzlich bis 35°8, 35°5, 35°7; am folgenden Tage, also 29 Tage
nach der Impfung, stirbt die Ziege.

Sektion: Das Tier wird am 8. April seziert. Am stark abgemagerten
Kadaver ist folgendes zu sehen:

Die Lungen sind durchsetzt mit zahllosen miliaren und sub-
mrliaren Tuberkeln; die meisten sind hyalin, einige aber haben
bereits ein gelbes, trübes Zentrum. Bronchiale und mediastinale
Lymphknoten sind vergrössert und teilweise verkäst.

Die Milz ist etwas vergrössert, aber von fester Konsistenz, die
Follikil treten deutlich hervor.

Die übrigen Organe und die Lymphknoten, nebst der Impfstelle,
sind makroskopisch normal.

Mikroskopisch zeigen die Lungen und die Milz das Bild einer
akuten Miliartuberkulose; in der Lunge sind schon viele Tuberkel
zentral verkäst.

Die Lymphknoten enthalten Tuberkel welche teils ganz verkäst
sind; zum anderen Teile enthalten die Tuberkel nur einige zer-
fallene Zellen im Zentrum.

In allen Schnitten sind zwischen den Epithelioidzellen schöne
Riesenzellen anwesend. Tuberkelbazillen können in allen tuber-
kulösen Organen in ziemlich grosser Anzahl nachgewiesen
werden.

Kaninchen: Zwei Kaninchen bekommen subkutan je 10 m.gr.
und ein Kaninchen intravenös 0.1 m.gr. Bazillen.

Ein subkutan infiziertes Kaninchen wird nach 4 Monaten ge-
tötetlBei der Sektion zeigt sich das Bindegewebe an der Impfstelle
auf einer Oberfläche von etwa 4 c.m. ² ödematös. In den Lungen
befinden sich einige sehr kleine, fibröse Knötchen. Mikroskopisch
bestehen diese Knötchen aus gewucherten Fibroblasten; die
Alveolarepithelien sind an diesen Stellen ein wenig verdickt,
die Alveolarsepta sind noch deutlich sichtbar. Riesenzellen, Epi-
thelioidzellen und Nekrose sind nicht anwesend. Tuberkelbazillen
sind weder an der Impfstelle noch in den Lungenherdchen nach-
gewiesen worden.

Das intravenös infizierte Kaninchen wird nach mehr als 5
Monaten und das zweite, subkutan geimpfte Kaninchen nach 7

Monaten getötet. Beide Tiere sind bei der Sektion vollkommen
normal. Alle drei Tiere die bei Beginn des Versuches etwa 2500 gr.
wogen, haben während des Versuches 150—200 gr. an Gewicht
zugenommen.

Meerschweinchen: Ein Meerschweinchen, das subkutan 5 m.gr.
Bazillen erhalten hatte, wurde nach 45 Tagen getötet. Bei der
Sektion zeigt sich eine allgemeine Impftuberkulose. An der Impf-
stelle ein grosser Käseherd; Miliartuberkulose von Leber, Milz
und Lungen; alle makroskopisch sichtbaren Lymphknoten sind
vergrössert und mehr oder weniger verkäst. Die tuberkulösen
Organe enthalten eine nicht grosse Quantität, langer, schlanker,
granulierter Tuberkelbazillen.

In die Klinik gebracht am 13. September 1910 wegen Lähmung
der hinteren Gliedmassen nach Hundestaupe. Eine Behandlung
wird nicht vorgenommen; das Tier wird am selben Tage durch
eine intrakardiale Strychnin-Injektion getötet.

Sektionsbefund: Die Sektion findet zwei Stunden nach
dem Tode statt. Kadaver in sehr gutem Ernährungszustand.

Alle Organe sind makroskopisch normal, ausgenommen die
mesenterialen Lymphknoten. Einer dieser Lymphknoten und zwar
der, welcher unmittelbar neben dem Blinddarm liegt, ist vergrös-
sert; auf der Schnittfläche zeigt sich zentral, eine trockene, ziemlich
feste, gelbe, käsige Masse.

Ein nach Ziehl gefärbtes Deckglaspräparat zeigt sehr viele,
lange, schlanke, leichtgebogene Tuberkelbazillen. Die Tingierung
ist nicht homogen, die meisten Stäbchen haben viele Lücken; oft
sind nur einige Körner, welche hinter einander liegen, zu sehen.
Also Tuberkulose eines mesenterialen Lymphknotens.

Histologische Untersuchung: In den Schnitten
ist kein Lymphknotengewebe mehr zu erkennen. Das Zentrum ist
ganz nekrotisch, verkäst; das übrige Gewebe besteht aus jungem
Bindegewebe mit deutlicher Gefässneubildung. Nur dicht am
Rande der käsigen Masse sind viele und sehr schöne, epithelioide
Zellen anwesend, eingebettet in ein Retikulum von faserigem
Bindegewebe. Riesenzellen habe ich nicht wahrgenommen. Die
grosse Menge Fibroblasten, die Gefässwucherung, und das viele
faserige Bindegewebe, machen den Eindruck, dass der tuberkulöse

Prozess nicht fortschreitend ist; für diese Meinung spricht auch
die Tatsache, dass Leukozyten und Lymphozyten nur sehr spärlich
anwesend sind.

Nach Ziehl gefärbte Schnitte zeigen im käsigen Gewebe sehr
viele, säurefeste Stäbchen.

Bakteriologische Untersuchung: Kulturver-
suche mit der käsigen Masse fielen negativ aus; wiewohl das Gewebe
sehr reich war an Tuberkelbazillen, blieben die geimpften Nähr-
böden steril.

Tierimpfung: Am 14. September 1910 wird ein Meerschwein-
chen subkutan geimpft mit einer Emulsion vom tuberkulösen
Gewebe; die Emulsion enthält zahlreiche Tuberkelbazillen. Das
Tier zeigt keine Krankheitserscheinungen, nur die Kniefalten-
lymphknoten der betreffenden Seite werden grösser; das Gewicht
nimmt stets zu. Am 21. August 1911, also nach 321 Tagen, wird
das Tier getötet. Das Gewicht beträgt dann 980 gr., d.h. eine
Zunahme von 545 gr.

Sektion: Das Meerschweinchen ist, wie zu erwarten, sehr fett.
Die vergrösserten Kniefaltendrüsen sind in einem Fettpolster
eingebettet. Diese Lymphknoten sind beim Durchschneiden
derb-fibrös; auf der Schnittfläche zeigen sie ein homogenes Ausr
sehen, bestehen anscheinend aus derbem Bindegewebe.

Die Milz ist nicht vergrössert, enthält aber einige hanfkorngrosse,
gelbe, teils hyaline, teils nekrotische Herdchen. Die übrigen Organe
und Lymphknoten sind alle normal.

Mikroskopisch zeigen die Kniefaltendrüsen einen knotigen,
bindegewebigen Bau; zwischen den Knötchen befindet sich an
einigen Stellen noch Lymphdrüsengewebe. Die Knötchen bestehen
aus festem, fibrillärem Bindegewebe mit einem Zentrum von
Epithelioid- und Riesenzellen. Die Riesenzellen sind sehr gross
und enthalten sehr viele Kerne. Lymphozyten sind nur spärlich
anwesend.

Nach Ziehl sind im Zentrum der Knötchen zwischen den
Epithelioid- und Riesenzellen Tuberkelbazillen leicht aufzufinden.
Nekrose ist nicht nachweisbar.

Die Knötchen in der Milz bestehen zum Teil aus nekrotischem
Gewebe, und zum anderen aus derbem Bindegewebe, mit einigen
wenigen Riesenzellen und epithelioiden Zellen. Tuberkelbazillen
konnten in der Milz nicht nachgewiesen worden.

Sektionsbefund: Gut genährter Kadaver. Bie Öffnung
der Bauchhohle und vor der Öffnung der Brusthöhle, steht das
Zwergfell nicht im normalen Exspirationsstand, sondern es ist
schlaff und nach der Bauchhöhle 7,11 gewölbt.

In der linken Hälfte der Brusthöhle befindet sich eine Menge
haemorrhagischen fibrinös-purulenten Exsudates; das Medias-
tinum ist nach der linken Seite stark hervorgewölbt. (Pneumo-
thorax). Rechts in der Brusthöhle befindet sich ein gleiches Exsudat,
aber in grösserer Menge. Die Pleura costalis, pulmonalis und dia-
phragmatica ist erheblich verdickt und bedeckt mit flachen, weichen,
gelblichen Granulationen; an mehreren Stellen aber sind die
Auflagerungen flockig, und dadurch hat die Pleura stellenweise
eine rauhe Oberfläche. Die Dicke der Granulationen beträgt bis
2 m.m.

Das Mediastinum, das nach Entfernung der linken Brustwand
ballonartig sich hervorwölbte, ist ebenfalls verdickt. Die Ober-
fläche ist uneben, und durch flockige Granulationen hat es ein
rauhes Aussehen. An anderen Stellen befinden sich weiche fibrinös-
purulente Auflagerungen, besonders in den Falten. Die Farbe
des Mediastinums ist blassrot.

Die Lungen sind durch den Druck des Exsudates stark zusam-
mengefallen, haben ein kleines Volumen und schweben in dem
Exsudate.

Nach Herausnahme der Lungen zeigt es sich, dass im caudalen
Teile des rechten Hauptlappens ein grösserer pneumonischer
Herd anwesend ist. Dieser Herd ist auf dem Durchschnitte nicht
scharf von der Umgebung abgegrenzt, ist ziemlich fest und zeigt
mehrere erweichte resp. verkäste Teile und Kavernen. In der
linken Lungenhälfte befinden sich eine Anzahl ungefähr erbsen-
grosse Herdchen, welche beim Durchschneiden ziemlich derb sind
und grau-glänzend aussehen.

Die grössern Bronchien haben ein normales Aussehen, in den
Lumina befinden sich Streifen einer trüben mukös-purulenten
Flüssigkeit. Die kleineren Bronchien sind stellenweise unregel-
mässig erweitert, die Wand\' ist verdickt und der Inhalt muco
purulent.

ein wenig vergrössert und feucht auf dem Durchschnitte; die
vordem mediastinalen Lymphknoten sind stark vergrössert,
Herdchen sind aber nicht darin vorhanden.

Die mesenterialen Lymphknoten sind stark vergrössert, zentral
erweicht und teils verkalkt.

Magen und Darm sind, abgesehen von einem leichten Katarrh
im Duodenum durch Ascariden, normal.

Diagnose: Chronische tuberkulöse Pleuritis, tuberkulöse käsige
Bronchopneumonie, Tuberkulose der mesenterialen Lymphknoten.
Pneumothorax.

Ein Defekt der Lungenpleura welcher Ursache des Pneumo-
thorax sein könnte, habe ich nicht gefunden, vielleicht ist eine
anwesend gewesene Öffnung durch das fibrinöse Exsudat wieder
geschlossen worden.

Histologische Untersuchung: Die Wucherungen
auf der Pleura geben das Bild einer chronischen Entzündung. Die
Auflagerungen bestehen aus Fibroblasten, Lymphozyten, wu-
chernden Blutkapillaren und faserigem Bindegewebe. Ein knotiger
Bau ist nicht zu erkennen. An der Oberfläche ist das Epithel
verschwunden; statt dessen befindet sich hier eine Schicht im
Zerfall begriffenen Fibrins mit Leukozyten und Lymphozyten;
tiefer sind Fibroblasten und Bindegewebsfasern in der Mehrzahl.
Wuchernde Blutkapillaren sind an dieser Stelle zwar anwesend,
doch in geringer Anzahl. Die Granulationen, welche makroskopisch
ein flockiges Aussehen haben, sind mikroskopisch reicher an
Bindegewebe und tragen an der Oberfläche noch eine Epitheldecke.

Das Mediastinum gibt grösstenteils dasselbe Bild; an mehreren
Stellen jedoch sind hier die Deckepithelien stark verdickt und in
lebhafter Wucherung. Das subepitheliale Gewebe ist mit Lympho-
zyten infiltriert und sehr reich an weiten Gefässsprossen mit
verdickten Endothelien.

Es zeigt sich, dass der pneumonische Teil in der rechten Lunge
aus einer Zusammenschmelzung kleiner Herdchen entstanden ist.
Diese Herdchen, welche zentral eine starke Nekrose zu sehen geben,
sind hauptsächlich durch Lymphozyten gebildet. Zwischen den
Lymphozyten sind auch Fibroblasten, Leukozyten und Binde-
gewebsfasern; die Lymphozyten sind aber in der Mehrzahl. Vom
normalen Bau des Lungengewebes ist in diesen Herdchen nichts
mehr zu erkennen.

Die kleinern Bronchien sind stark erweitert, haben eine sehr
unregelmässige Form, und haben grössere Ausbuchtungen und
Einschnürungen; die Wand ist durch Bindegewebswucherung
verdickt. Das Epithel ist an mehreren Stellen desquamiert und
das Lumen mit Epithelien, Lymphozyten, Leukozyten und Zell-
detritus gefüllt. An mehreren Stellen steht das Lumen der Bronchien
in offener Verbindung mit den obengenannten Herdchen.

Die derben Herdchen in der linken Lunge bestehen mikroskopisch
aus Bindegewebe. Im übrigen hat das Interstitium beider Lungen
stark zugenommen. An mehreren Stellen ist das Bindegewebe der
Alveolarsepta so mächtig, dass die AI veolarwände einander berühren;
das Alveolarepithel ist an diesen Stellen verdickt und stellenweise
desquamiert.

Die thorakalen Lymphknoten zeigen mikroskopisch kleine
Anhäufungen von epithelioiden Zellen, Nekrose ist hier nicht
anwesend.

Schnitte nach Ziehl zeigen in allen Organen Tuberkelbazillen.
Die meisten werden gefunden in den nekrotischen Partieen der
Lunge und im Bronchialinhalt. In den Lymphknoten und Pleura-
granulationen sind nur nach langem Suchen einige Bazillen zu
finden.

Die Bazillen sind alle homogen tingiert, ziemlich kurz, jedenfalls
nicht lang und schlank. Die längeren Stäbchen sind leicht gebogen,
und haben entweder ein wenig verdickte oder mehr spitze Enden.

Bakteriologische Untersuchung: Es ist mir nicht
gelungen den Bazillus in Reinkultur zu züchten. Mehrere Versuche
eine Kultur aus dem Meerschweinchen zu erhalten sind misslungen,
und als am 7. Oktober \'11 das einzige Versuchstier an einer Misch-
infektion von Streptococcen und ovoiden Bazillen starb, habe
ich die Untersuchungen dieses Falles eingestellt.

Doch habe ich wahrgenommen, dass dieser Bazillus eine grosse
Virulenz für kleine Versuchstiere besass. Von den tuberkulösen
Organen des Hundes habe ich zwei Meerschweinchen subkutan
geimpft.

a. Ein Meerschweinchen erhält am 1. Dezember \'10 eine Emul-
sion vom Herde in der rechten Lunge; dieses Tier stirbt am 16.
Januar \'11, also nach 46 Tagen, an allgemeiner Tuberkulose.
Gewichtsverlust 190 gr.

mit einer Emulsion des vorderen mediastinalen Lymphknotens;
dieses Tier stirbt am 7. Januar \'n, also nach 37 Tagen, an
allgemeiner Tuberkulose. Gewichtsverlust: 117 gr.

Das Bild der Tuberkulose ist in beiden Fällen ähnlich und zwar:
an der Impfstelle ein Ulcus, in der Schenkelmuskulatur ein grosser
Käseherd; Milz miliar; Leber diffuse Käseherde, beginnende
Zirrhose; Lungen akute Miliartuberkulose, alle Lymphenknoten
vergrössert und teils verkäst.

In den verschiedenen Organen waren schlanke, aber nicht
lange Tuberkelbazillen anwesend, welche den Farbstoff gleich-
mässig aufgenommen haben; einige aber zeigen eine ungleich-
massige Tinktion, dunkle und helle Partieen neben einander.

Von diesen Meerschweinchen sind behufs Erlangung von Rein-
kulturen wieder neue Tiere geimpft; die kultivierung ist mir aber,
wie oben gesagt, nicht gelungen.

Kaninchen. Am x. Juli \'11 wird mit einer Milzemulsion eines
Meerschweinchens ein Kaninchen subkutan geimpft. Dieses Tier
stirbt am 6. September, also nach 67 Tagen, unter starker Ab-
magerung; Gewicht bei der 1 mpfung 2360 gr. und beim \'I ode 1560 gr.

Die Sektion ergibt einen grossen tuberkulösen Herd an der
Impfstelle, und zwar eine Höhle welche mit einer teils käsigen
teils erweichten Masse ausgefüllt ist. Die lumbalen Lymphknoten
sind vergrössert und verkäst. Die Lungen sind durchsät mit
miliaren Tuberkeln. Die Tuberkel sind zentral verkäst, peripher
hyalin.

In den tuberkulösen Geweben sind sehr viele, ziemlich kurze,
Tuberkelbazillen anwesend.

Die mikroskopische Untersuchung der Organe des Meerschwein-
chens zeigt einen starken Zerfall; wenig Riesenzellen und nicht-
tvpische Epithelioidzellen.

Die Tuberkel in den Lungen des Kaninchens sind aus schönen
Epithelioidzellen aufgebaut, und haben eine schmale Zone von
Lymphozyten an der Peripherie. Zentral ist eine starke Nekrose
anwesend und in den grössten Herden auch schon Verkalkung.
Riesenzellen sind nur in geringer Anzahl vorhanden.

Pinscher, männlich, 7 Jahre alt, Protokollnummer A. 509.
In Behandlung genommen wegen Hustens und Abmagerung

Sektionsbefund: Kadaver eines abgemagerten Hundes.
In der Brusthöhle ein wenig klare, serös-haemorrhagische Flüssig-
keit. Pleura pulmonalis und Pleura costalis verdickt und bedeckt
mit kleinen, platten, weichen Neubildungen von gelblicher Farbe.

Das Mediastinum ist ebenfalls verdickt und mit gelblichen,
platten Granulationen versehen.

Die Lungen enthalten subpleural einige stecknadelkopfgrosse,
hyaline Knötchen; das Lungengewebe ist übrigens normal. Die
Bronchien sind erweitert, die Bronchialschleimhaut verdickt und
mit einem puruleuten Exsudate bedeckt.

Die bronchialen und mediastinalen Lymphknoten sind stark
vergrössert und derb; auf dem Durchschnitte gelblich-weiss, keine
Verkäsung.

In der Leber befinden sich eine grosse Anzahl rundlicher Neu-
bildungen, welche scharf vom umgebenden Gewebe getrennt sind;
ihre Durchmesser schwanken zwischen 1 m.m. und i j c.m. Auf der
Schnittfläche sind diese Neubildungen ziemlich weich und speckig;
die Farbe ist fast weiss; die grösseren sind zentral verkäst. Die
portalen Lymphknoten sind vergrössert, ziemlich derb, aber nicht
verkäst.

Die Lymphknoten der Bauchhöhle sowie die Fleischlymph-
knoten sind, ebenso wie das Bindegewebe, des ganzen Kadavers,
ödematös.

In Deckglaspräparaten der Leberknoten werden lange, sehr
schlanke Tuberkelbazillen gefunden, welche meistens leicht
gebogen und stark granuliert sind.

In einer grossen Anzahl Präparaten des Bronchialexsudates
wurde vergeblich nach Tuberkelbazillen gesucht. Gestützt auf
den anatomischen Befund wurde folgende Diagnose gestellt:

Chronische tuberkulöse Pleuritis, geringe miliare Lungentuberku-
lose, chronische Tuberkulose der thorakalen Lymphknoten, der Leber
und der portalen Lymphknoten; wahrscheinlich chronische tuberkulöse
Bronchitis.

Histologische Untersuchung: Die veränderten
Lymphknoten zeigen ein ungefähr gleiches Bild. Vom normalen
Gewebe sind nur sehr kleine Reste übrig, die Hauptmasse wird
durch neugebildetes Gewebe geformt. Dieses Gewebe besteht aus
grössern und kleineren Knoten, welche durch starke Bindegewebs-
züge getrennt sind; die grössern Herdchen sind offenbar durch

Zusammenschmelzung kleinerer Knoten entstanden. Zentral be-
stehen die Knötchen aus schönen Epithelioidzellen; hierauf folgt
eine Zone von epithelioiden Zellen, Lymphozyten und Leukozyten;
diese Zone wird nach der Peripherie hin immer ärmer an Epithelioid-
zellen und reicher an spindelförmigen Fibroblasten. An manchen
Stellen dringen vom umgebenden Bindegewebe schmale, gefäss-
führende Faserzüge in die Tuberkel hinein. Verkäsung ist nur
im Zentrum grösserer Herde anwesend.

Die Neubildungen auf der Pleura und dem Mediastinum be-
stehen aus spindelförmigen Fibroblasten, Leukozyten und Lympho-
zyten, und einem feinfaserigen, gefässhaltigen Bindegewebsgerüst.
In diesem Granulationsgewebe liegen eine Anzahl runder An-
häufungen von epithelioiden Zellen eingestreut; Nekrose ist nicht
anwesend.

Die Leberherdchen sind durch eine Bindegewebshülle vom
umgebenden I.ebergewebe scharf getrennt. Die grössern Herdchen,
welche durch zusammenstossen kleinerer entstanden sind, zeigen
Zentral eine ausgebreitete Verkäsung. Hierauf folgt eine Zone
von Fibroblasten, Lymphozyten und einige Leukozyten. Die
Fibroblasten haben oft die Form von epithelioiden Zellen, es sind
aber auch viele spindelförmige Zellen anwesend. Zwischen diesen
Zellen befinden sich, besonders an der Peripherie, viele neugebildete
kapilläre Blutgefässe, welche von zarten Bindegewebszügen um-
geben sind.

In allen veränderten Organen sind in Schnitten Tuberkelbazillen
nachgewiesen worden; die Leberknoten sind am reichsten mit
Bazillen versehen; in den Pleura.granulationen sind nur wenige
gefunden worden. Die Bazillen sind lang, sehr schlank und meistens
leicht gebogen.

Bakteriologische Untersuchung: Ein Meer-
schweinchen wird subkutan geimpft mit einer Emulsion eines
tuberkulösen Bronchiallymphknotens, ein anderes mit Material
von einem Leberknötchen.

Das erste Tier stirbt nach 88 Tagen an allgemeiner Tuberkulose;
Gewicht bei Beginn 430 gr. beim Tode 385 gr.

Das zweite Meerschweinchen wird nach 90 Tagen getötet;
Gewicht im Anfange 500 gr. und am Ende des Versuches 425 gr.
Sektion: Allgemeine Impftuberkulose; die Organe enthalten nur

wenig Bazillen. Von diesem Meerschweinchen wird ein neues
geimpft behufs Kulturzwecke, und ebenso ein Kaninchen.

Das Kaninchen wird nach 7 Monaten getötet und gibt dann
einen völlig negativen Sektionsbefund; das Gewicht war gleich
geblieben.

Nach mehreren Meerschweinchenpassagen gelang es mir den
Bazillus auf Rinderserum rein zu kultivieren. Die primären Kulturen
zeigen anfangs einen feinen, körnigen Belag, welche Körner all
mählich grösser und schliesslich zu platten Schüppchen werden.
In Deckglaspräparaten sind die Bazillen der Serumkultur ziemlich
kurz und nicht sehr schlank; die Tinktion ist homogen.

Auf Kartoffeln ist das Wachstum sehr üppig, dicke, warzen-
förmige Auflagerungen werden hier gebildet.

Auf Glyzerinbouillon wird in kurzer Zeit eine gleichmässig
dicke Haut gebildet, welche sich bald in Falten legt, und an der
Glaswand emporsteigt. Die Bazillen dieser Kulturen sind länger
und schlanker als die der Serumkulturen, die meisten Exemplare
sind leicht gebogen, andere haben eine gerade Form.

Kalb. Ein 4 Monate altes Kalb wird vorher mittels 200 m.gr.
Roh-Tuberkulin subkutan, auf Tuberkulose untersucht. Die
Reaktion ist negativ, die gemessenen Temperaturen sind folgende:

Am 9. Juli 1912 bekommt dieses Kalb subkutan an der linken
Halsfläche eine Emulsion von 60 m.gr. Tuberkelbazillen in 6 c. c.m.
Nährsalzlösung. Die Bazillen rühren her von einer 28 Tage alten
Bouillonkultur; die Bouillonkultur ist die dritte Umzüchtung des
Bazillus.

Klinischer Befund: Zwei Tage nach der Infektion ist
an der Impfstelle eine kleine platte Neubildung in der Subkutis
anwesend, welche sich warm anfühlt und nur wenig schmerzhaft
ist; die betreffende Bugdrüse ist ein wenig vergrössert. Die Tempe-

ratur ist etwas erhöht; von n his 17—vii steigt die dreimal
täglich gemessene Temperatur bis zu 40°. Dann wird die Temperatur
iewder normal und bewegt sich bis zum Ende des Versuches zwi-
schen 38.°2 und 39.°2; die Körperwärme ist durchschnittlich 38.°8.

Die lokale Reaktion geht bald zurück und nach etwa 4 Wochen
ist nur noch ein haselnussgrosses, derbes Knötchen wahrzunehmen,
das bis zum Tode anwesend bleibt.

Am 14. Oktober \'12 wird das Kalb der intradermalen Tuberkulin-
probe unterworfen, welche sehr deutlich positiv ist. Nach 24 Stunden
ist an der Impfstelle ein kleines Knötchen anwesend; nach 48
Stunden ist dieses Knötchen erbsengross, derb, die Schwanzfalte
zeigt eine starke, diffuse, ödematöse Anschwellung. Am folgenden
Tage ist die ödematöse Anschwellung geringer; das Knötchen ist
erst nach 6 Tagen völlig verschwunden.

Am 11. November 1912 wird das Tier behufs Unterrichtszwecke
mit virulentem Rauschbrandfleisch-Pulver intramuskulär infiziert;
dieser Infektion erliegt das Kalb am 13. November am späten
Nachmittag. Sektion am folgenden Tage.

An der Impfstelle in der Subkutis und der Hautmuskulatur
ein unregelmässiger, etwa haselnussgrosser, derber Knoten. Diese
Neubildung besteht an der Aussen fläche aus derbem Bindegewebe;
beim Durchschneiden kommt aber eine Menge dünnflüssigen Eiters
zu Tage, der Knoten erweist sich als ein Abszess mit fibröser Aussen-
fläche und verkalkter Innenwand.

Die nicht vergrösserte, linke Bugdrüse zeigt auf dem Durch-
schnitt subkapsulär ein etwa hanfkorngrosses, verkalktes Herd-
chen.

Uebrigens sind am gut genährten Kadaver keine tuberkulösen
Veränderungen wahrzunehmen.

Mikroskopische Untersuchung: Im Eiter des Impfabszesses sind
im Deckglaspräparate lange, schlanke Tuberkelbazillen nachzu-
weisen, aber in geringer Quantität. Von der Bugdrüse werden
Schnitte angefertigt. Die Herdchen zeigen sich hier als zentral
verkalkte Tuberkel, mit einer sehr schmalen Zone von Epithelioid-
zellen und einem dicken Mantel von fibrinösem Bindegewebe;
dieser Prozess ist also anscheinend auf dem Wege der Heilung.
Nach Ziehl sind in den Tuberkeln noch wenige Tuberkelbazillen
nachzuweisen.

subkutanen Injektion von 200 m. gr. Roh-Tuberkulin auf Tuber-
kulose vorgeprüft; die Reaktion ist negativ, folgende Temperaturen
sind gemessen worden:

Am 9. Juli \'12 bekommt diese Ziege 40 m. gr. Bazillen, von
derselben Kultur wie die des Kalbsversuches, emulgiert in 4 c.c.m.
Kochsalzlösung, in die Jugularvene.

Klinischer Befund: Die Hautschnitt, welcher bei der Injektion
gemacht worden war, heilte anfangs per primam, wurde aber
vor der völligen Genesung von der Ziege aufgekrätzt, was eine
Wundinfektion zur Folge hatte.

Am 17. Oktober befindet sich an der Vorderfläche des Halses
eine ausgebreitete, knisternde Phlegmon, Temperatur 41."3. Durch
geeignete. Behandlung wird der Prozess in wenigen Tagen zur
Heilung gebracht und wird die Temperatur wieder normal. Bis
zur Tötung schwankt dann die Körperwärme zwischen 38.°i und
39-°5-

Das Allgemeinbefinden ist immer sehr gut. An der Impfstelle
hat sich eine etwa kastaniengrosse Neubildung entwickelt, welche
allmählich an Grösse abnimmt, aber nicht ganz verschwindet.

Am 14. Oktober wird die Ziege tuberkulinisiert nach der Methode
von Moussu und Mantoux. Die Reaktion verläuft positiv, an
der Impfstelle entwickelt sich eine starke diffuse Anschwellung,
und ein kleines Knötchen an der Einstichstelle. Die lokale Reaktion
erreicht nach 48 Stunden ihren Höhepunkt und nimmt dann all-
mählich ab. Nach 4 Tagen ist an der Impfstelle nichts abnormales
mehr zu sehen.

Am 9. November 1912, also gerade 4 Monate nach der Infektion,
wird das Tier durch Verblutung getötet.

Sektionsbefund: Kadaver einer gutgenährten Ziege. An der Impf-
stelle befindet sich eine ungefähr haselnussgrosse Abszesshöhle,
welche mit einer weichen käsigen Masse gefüllt ist. Mikroskopisch

enthält dieser Käse, neben sehr spärlichen Tuberkelbazillen,
Staphylococcus albus, welcher wahrscheinlich von der Wund-
infektion stammte.

Kaninchen-. Ein 2200 gr. schweres Kaninchen erhält intravenös
0.1 m.gr. Bazillen. Das "lier bleibt gesund und wiegt bij der Tötung
nach 122 Tagen 2280 gr. Die Sektion ergibt in den Lungen drei
zentral verkäste Herdchen von ± 2 m.m. Durchmesser. Mikros-
kopisch bestehen diese Herdchen aus einem nekrotischen Zentrum
und einer Peripherie von Epithelioidzellen, Kiesenzellen und
Lymphozyten. Die Herdchen sind reich an langen, schlanken
Tuberkelbazillen.

Nach 122 Tagen wird das immer gesund gewesene Tier, getötet.
An der Impfstelle befindet sich eine haselnussgrosse abgekapselte
Höhle zwischen den Muskeln; die Höhle ist mit einem schleimigen
Eiter gefüllt, worin sich einige wenige Tuberkelbazillen finden.
Sonst sind keine tuberkulöse Affektionen wahrnehmbar. Die
Gewichte am Anfange und am Ende des Versuches waren 2460 gr.
resp. 2630 gr.

Meerschweinchen: Ein 400 gr. schweres Meerschweinchen wird
subkutan geimpft mit 5 m.gr. Bazillen. Das Tier wird anfangs
schwerer, bis zu 570 gr., magert dann ab und wiegt bei seinem
Tode, nach 122 Tagen, 430 gr. Sektionsbefund: allgemeine chroni-
sche Impftuberkulose.

Wegen chronischer, einseitiger Pleuritis am 8. Juli 1911, mittels
Strychnin getötet und einige Stunden nach dem Tode obduziert.

Sektionsbefund: Gut genährter Kadaver. In der linken
Hälfte der Brusthöhle befindet sich eine grosse Menge (^ 7 Liter)
klare seröse Flüssigkeit; in der rechten Hälfte nur etwa 100 c.c.m.

Die linke Pleura costalis ist verdickt und hat eine gelbliche
Farbe; an mehreren Stellen, besonders im caudalen Teile, befinden
sich kleine, blumenkohlähnliche Granulationen. Die Pleura pul-
monalis ist ebenso erheblich verdickt und mit kleinen, körnigen
Neubildungen versehen. Die Pleura diaphragmatica hat ein gleiches
XLI 9

Aussehen wie die Pleura costalis; durch Kontraktion des Zwerch-
fells zeigt sie aber eine Anzahl parallel verlaufende Furchen. Das
Mediastinum ist ungleichmässig verdickt; der grösste Teil hat
eine Dicke von 2 bis 4 m.m.; an mehreren Stellen befinden sich
aber dicke Knoten von der Grösse einer Kastanie; die ganze Ober-
fläche des Mediastinums ist mit feinkörnigen Granulationen bedeckt.

Die knotenförmigen Verdickungen sind beim Durchschneiden
derb, an der Schnittfläche ist deutlich wahrnehmbar, dass diese
Knoten aus einer Anhäufung zahlloser kleiner Körner bestehen.
Die Körner, welche ein weisses, nekrotisches Zentrum haben,
sind durch Bindegewebszüge getrennt und haben einen Durch-
messer von V4-1 m.m.

Die Pleura der rechten Brusthälfte zeigt nur einige wenige
Granulationen und hat im übrigen ein normales Aussehen. Die
Neubildungen auf der Pleura diaphragmatica sind nur an der linken
Hälfte anwesend, gerade bis an die Stelle, wo Mediastinum und
Diaphragma an einander stossen.

Die linke Lunge ist ganz luftleer (Druckatelektase); die rechte
Lunge ist normal. Im Lungengewebe und in den Bronchien sind
sonst keine Abweichungen wahrnehmbar. Die bronchialen Lymph-
knoten sind nicht vergrössert und haben eine normale Schnittfläche
Die vorderen mediastinalen Lymphknoten sind gleichmässig
vergrössert und ein wenig derb beim Durchschneiden.

Dieübrigen Organe und Lymphknoten zeigen keine Abweichungen.
In Ausstrichpräparaten können nach Ziehl keine Tuberkel-
bazillen nachgewiesen werden; jedoch wird, gestützt auf den
anatomischen Befund, die Diagnose gestellt: Chronische, links-
seitige, tuberkulöse Pleuritis.

Histologische Untersuchung: Das mikroskopische
Bild der verschiedenen Teile des Brustfelles ist fast überall gleich;
ein deutlicher Unterschied ist aber merkbar zwischen flachen und
körnigen Neubildungen

Die flachen Neubildungen bestehen aus faserigem Bindegewebe,
Fibroblasten, Lymphozyten und sprossenden Blutgefässen. An
den meisten Stellen ist das faserige Bindegewebe überwiegend
und dazwischen liegen die Fibroblasten und Lymphozyten unregel-
mässig zerstreut. An anderen Stellen ist aber das faserige Binde-
gewebe nicht so stark entwickelt und sind mehrere runde Anhäu-
fungen von Fibroblasten zu sehen; diese Stellen sind auch reicher
an Lymphozyten und Blutgefässen als die erstgenannten.

Die körnigen Granulationen zeigen ein andres Bild. Diese
Neubildungen bestehen aus dicht neben einander liegenden Herd-

chen, welche alle von einer dicken Bindegewebshülle umgeben
sind. Die Herdchen, welche einen Diameter von ¹/_i bis ³/₄ m.m.
haben, bestehen aus Fibroblasten und haben fast, alle ein nekro-
tisches Zentrum. Bei starker Vergrösserung zeigt der nekrotische
Teil einen faserigen Bau; in Schnitten nach Van Gieson färben diese
Fasern sich schön rot und erweisen sich damit als Bindegewebs-
fasern. Dann folgt eine ziemlich dicke Zone von Fibroblasten,
wovon die meisten die Form von Epithelioidzellen haben. An der
Peripherie sind einige spindelförmige Zellen bemerkbar, zwischen
welchen Bindegewebsfasern auftreten; dieses Gewebe geht un-
merkbar in das umgebende Bindegewebe über.

Das bindegewebige Interstitium zwischen den Inseln epithelioider
Zellen enthält an mehreren Stellen zahlreiche, wucherende Fi-
broblasten und Blutgefässe.

Das körnige Granulationsgewebe besteht also aus zahlreichen
kleinen, runden Anhäufungen von epithelioiden Zellen, welche
Anhäufungen ein Bindegewebsfasern enthaltendes, nekrotisches
Zentrum und eine ziemlich starke Bindegewebshülle besitzen.
Fibrin habe ich in den Knötchen nicht nachweisen können.

In den vorderen mediastinalen Lymphknoten sind an einigen
Stellen kleine Herdchen von Epithelioidzellen anwesend; im
übrigen . zeigen diese Schnitte eine erhebliche Neubildung von
Bindegewebe.

Die bronchialen Lymphknoten zeigen sich mikrokopisch als
normal. Riesenzellen habe ich in keinem der Präparate gesehen.

In Schnitten nach Ziehl sind sehr wenige Tuberkelbazillen
nachzuweisen. Die Bazillen sind kurz, nicht schlank, meistens
leicht gebogen und homogen tingiert. Wiewohl die Bazillen in sehr
geringer Anzahl anwesend sind, so habe ich sie doch in allen affi-
zierten Organen gefunden.

BakteriologischeUntersuchung: Wie oben schon
gesagt ist, wurden sofort nach der Sektion in den Neubildungen
keine Tuberkelbazillen gefunden. Zwei Meerschweinchen werden
subkutan infiziert mit einer Emulsion vom Mediastiuum. Nach
42, resp. 73 Tagen getötet, geben die Tiere das Bild einer generali-
sierten Impf tuberkulöse und zwar: Ulcus und Käseherd an der
Impfstelle, tuberkulöse verkäste Herde in Leber und Milz, Miliar-
tuberkel in den Lungen, und Verkäsung aller Lymphknoten.
Die Gewichte betrugen am Anfange des Versuches und beimTode
650 gr. und 570 gr. resp. 610 und 490 gr. In den verschiedenen
Organen sind nur wenige Tuberkelbazillen gefunden worden.

chen geimpft; nach mehrmaligen Passagen durch den Meerschwein-
chenkörper werden Reinkulturen erhalten von der Milz eines
Meerschweinchen, das am 6. Juli 1912 getötet worden ist. Einige
der Serumröhrchen zeigen ungefähr 3 Wochen nachdem sie mit
tuberkulöser Milz geimpft sind sehr kleine, weisse Pünktchen.
Diese Pünktchen werden die nächsten Tage etwas grösser und
bekommen einen, schmalen, platten Saum. Am 12. August ist
die ganze Oberfläche des Serums bedekt mit einem sehr zarten,
grau-weissen, trüben Häutchen, das an mehreren Stellen eine
flache knotige Verdickung zeigt; auf der Flüssigkeit ist ein dünnes
Häutchen gewachsen.

In Deckglaspräparaten nach Ziehi. zeigen die Bazillen sich als
ziemlich kurze, nicht schlanke, leicht gebogene Stäbchen, welche
meistens homogen tingiert sind; die Dicke ist nicht immer überall
dieselbe, mehrere Bazillen haben verdickte oder etwas zuge-
spitzte Enden.

Auf Kartoffeln ist das Wachstum sehr träge; nach mehreren
Wochen werden auf diesen Nährböden feine, weisse Körnchen
gebildet, welche nur sehr langsam grösser werden.

Auf Glyzerinbouillon wird ein sehr zartes Häutchen gebildet,
das an einigen Stellen knotige Verdickungen zeigt; in 5 bis 6 Wochen
alten Kulturen ist die Oberfläche noch nicht ganz bedeckt.

Mikroskopisch sind die Bazillen der Kartoffel und besonders die
der Bouillonkulturen, länger als die der Serumröhrchen; die Stäb-
chen waren jedoch noch ziemlich kurz.

Tierimpfungen mit Reinkulturen: Eine 5 Wo-
chen alte Bouillonkultur, welche von einer primären Serumkultur
stammte, wurde zu den Impfversuchen benutzt.

Kalb. Ein 12 Wochen altes Kalb wird am 25—ix \'12 mittels
150 m.gr. Roh-Tuberkulin subkutan, auf Tuberkulose untersucht;
die Reaktion verläuft negativ; die gemessenen Temperaturen sind:

Am 28. September 1912 wird dieses Kalb mit einer Emulsion
von 50 m.gr. Bazillen in 5 c.c.m. Kochsalzlösung, subkutan an
der rechten Halsfläche, geimpft.

Klinischer Befund: Am 30—ix ist an der Impfstelle eine kleine,
flache Anschwelllung anwesend; die Bugdrüse ist deutlich ver-
grössert und schmerzhaft. Diese lokale Reaktion nimmt täglich
zu; am 8—x, also 10 Tage nach der Impfung, ist die Bugdrüse
mehr als hühnereigross, der Tumor an der Impfstelle ist handteller
gross und sehr empfindlich bei Druck; Temp. 40°i.

Am 11—x wird zum erstenmal Husten gehört; das Allgemein-
befinden ist, trotz der erhöhten Körperwärme, gut; Temp. 4i°i.

Von jetzt ab wird die Fresslust geringer, bald tritt Abmagerung
ein; trauriger Blick, trockene Haare und frequentes Husten.

Am 27—x wird die Atmung sehr frequent; das Tier liegt fast
den ganzen Tag; am 30—x kann es nicht mehr aufstehen, ist sehr
kurzatmig und hustet fortwährend.

Sektionsbefund: Kadaver stark abgemagert, hydraemisch. An
der Impfstelle, in Subkutis und Muskulatur eine kartoffelgrosse,
mit einem weichen Käse, gefüllte Höhle; die rechte Bugdrüse ist
hühnereigross und grösstenteils verkäst.

Lungen dicht durchsetzt mit miliaren und submiliaren Tuberkeln,
teils hyalin, zum grössten Teile aber mit verkästem Zentrum.
Pleura normal.

Sämtliche Lymphknoten der Brusthöhle stark vergrössert und
die meisten grösstenteils verkäst.

Leber und Milz vergrössert und mit miliaren, hyalinen und
gelben Knötchen durchsetzt.

Der Dünndarm zeigt kleine gelbe, nekrotische Pfröpfchen in
den Peyer\'schen Platten; die mesenterialen Lymphknoten sind
ein wenig vergrössert, enthalten aber keine mikroskopisch sicht-
barer. tuberkulösen Veränderungen.

Die Lymphknoten der Bauchhöhle sind alle mehr oder weniger
tuberkulös; die Fleischlymphknoten sind geschwollen und ent-
halten kleine verkäste Stellen.

Mikroskopische Untersuchung: Impfstelle und Bugdrüse sind
grösstenteils nekrotisch, mit einer Peripherie von Epithelioidzellen
und Lymphozyten.

Tuberkel, welche grösstenteils aus Epithelioidzellen und Lvmpho-
zyten bestehen, die grössten zeigen zentral körnigen Zerfall. Die
benachbarten Alveolenwände sind mit wuchernden Epithelien
bekleidet, und enthalten desquamierte Epithelien und Leukozyten.

Die Bronchien enthalten ein Exsudat welches aus Epithelien
und Leukozyten besteht, die Bronchialwand ist intakt.

Die Veränderungen in den Peyerschen Platten sind nicht tuber-
kulöser Natur; die mesenterialen Lymphknoten enthalten sehr
kleine, junge Tuberkel.

Die übrigen Organe, Leber, Milz, Nieren nebst Lymphknoten,
zeigen alle das gewöhnliche Bild einer akuten Miliartuberkulose;
die Tuberkel, ausser denen der Lymphknoten, enthalten nur sehr
wenig Riesenzellen.

Alle tuberkulösen Organe sind sehr reich an Tuberkelbazillen
besonders die Lungen und die Milz. Die Bazillen sind lang aber
nicht sehr schlank, leicht gebogen und homogen tingiert.

Ziege: Eine sehr kräftige, zehn Monate alte Ziege, wird am 17.
September 1912 mittels der subkutanen Tuberkulinprobe (200m.gr)
auf Tuberkulose geprüft; die Reaktion ist negativ; die gemessenen
Temperaturen sind folgende:

Am 21—ix \'12 erhält die Ziege in der linken Jugularvene eine
Emulsion von 35 m.gr. Bazillen in 3.5 c.c.m. Nährsalzlösung.
Da das Tier bei der Impfung sich energisch wehrte, gelangte ein
Teil der Flüssigkeit in Muskulatur und Subkutis.

Am 5. Tage nach der Injektion steigt die Temperatur plötzlich
bis zu 39°9 und bleibt dann während 6 Tagen zwischen 39°3 und
39°9. Die Impfstelle ist diffus verdickt, die Bugdrüse vergrössert,
das Allgemeinbefinden ungestört.

Am 1—x, also am i2ten Tage nach der Impfung, steigt das
Thermometer biszu40°2; die lokale Schwellung nimmt an Umfang zu.

40°2 und 4o°9 und steigt am 5—x bis 41°2 und am 10—x bis 4i°3
Während dieser Zeit tritt eine starke Abmagerung auf; das
sonst sehr lebhafte Tier wird traurig, matter Blick, steile
Haare, wenig Fresslust. Am 12—x, also am 22. Tage nach der
Impfung wird zum ersten Male ein schwaches Husten gehört,
dieses Husten wird von da an immer frequenter. Am 22—x ist
Atem und Puls sehr frequent; das Tier ist sehr krank.

Am 23—x sinkt die Temperatur plötzlich bis 38°8, 38% 38°i;
am 24—x ist die Temperatur um 8 Uhr morgens 37°8 und um
11 Uhr, also 31 Tage nach der Infektion, stirbt die Ziege.

Sektionsbefund: Die Obduktion wird 3 Stunden nach dem Tode
vorgenommen. Der Kadaver zeigt einen sehr starken Muskel-
schwund, in der Bauchhöhle ist das Fett aber noch in grosser
Quantität anwesend.

An der Impfstelle befindet sich in Subkutis und Muskulatur,
ein wallnussgrosser Abszess mit weichem Käse gefüllt; die Intima
der Jugularvene zeigt einige sehr kleine verkäste Knötchen. Die
betreffende Bugdrüse ist stark vergrössert und teilweise verkäst.

Die Lungen, welche nur sehr wenig zusammengefallen sind,
enthalten Miliartuberkel in sehr grosser Quantität, hyaline, zentral
verkäste und konfluierte. Die Brusthöhlenlymphknoten sind alle
vergrössert und teilweise verkäst. Herz und Brustfell sind
normal.

Leber und Nieren enthalten wenige hyaline Tuberkel; die Milz
ist vergrössert und enthält zahlreiche hyaline und verkäste nadel-
kopfgrosse Knötchen. Magen, Darm, Mesenteriallymphknoten
und Peritoneum zeigen keine tuberkulöse Veränderungen. Die
wichtigsten Lymphknoten sind alle speckig geschwollen und die
meisten an der Peripherie verkäst.

Deckglaspräparate aus den verschiedenen affizierten Organen
zeigen eine grosse Menge ziemlich langer, nicht schlanker, leicht
gebogener Tuberkelbazillen, welche homogen koloriert sind.

Mikroskopische Untersuchuno: Die Lungentuberkel, welche
scharf vom umgebenden Lungengewebe getrennt sind, bestehen
aus einem verkästen Zentrum und einer Peripherie, welche aus
Epithelioidzellen, Lymphozyten und Riesenzellen aufgebaut sind
Die Verkäsung ist in den meisten Tuberkeln schon weit fortge-
schritten.

Alle anderen makroskopisch veränderten Organe erweisen sich
auch mikroskopisch als tuberkulös; die Prozesse in der Leber
und den Nieren befinden sich noch im jüngsten Stadium, wiewohl
ein zentraler Zerfall schon in geringem Maasse anwesend ist.

Kaninchen: Ein 2760 gr. schweres Kaninchen bekommt 0.1 m.gr.
Bazillen intravenös und stirbt nach 20 Tagen an allgemeiner
Tuberkulose, unter einem Gewichtsverlust von 140 gr. Die Sektion
ergibt akute Miliartuberkulose von Lungen, Milz und Leber; die
Nieren sind makroskopisch normal; die Milz ist stark vergrössert
und enthält zahllose, zentral verkäste Tuberkel. Mikroskopisch
zeigte der Prozess das gewöhnliche Bild; in den Nieren konnte
keine Tuberkulose nachgewiesen werden. Die erkrankten Organe
sind überaus reich am Tuberkelbazillen.

Ein zweites Kaninchen von 2450 gr. erhält subkutan 10 m.gr.
Bazillen. An der Impfstelle, Innenfläche der linken Schenkel,
entwickelt sich allmählich eine weiche Anschwellung unter der
Haut. Nach 48 Tagen erliegt das Tier der Infektion unter einem
Gewichtsverlust von 480 gr. Die Sektion ergibt einen unregel-
mässigen, grossen Käseherd an der Impfstelle; der Käse ist sehr
weich, hier und da eiterähnlich. Weiter miliare Tuberkulose der
Lungen und der Nieren; die Leber und Milz enthalten nur sein
wenig, kleine Tuberkel. Die tuberkulös veränderten Partieen sind
sehr reich an Tuberkelbazillen.

Meerschweinchen: Ein Meerschweinchen bekommt subkutan
5 m.gr. Bazillen; es stirbt nach 56 Tagen an ausgebreiteter Impf-
tuberkulose; Gewichte 740 gr. resp. 530 gr. Die Organe enthalten
nur wenig Bazillen.

Die Bazillen bei den drei letztgenannten Tieren waren nicht
lang und ziemlich schlank, gerade oder leicht gebogen; meist ho-
mogen koloriert; nur beim Meerschweinchen war die Mehrheit
der Bazillen ungleichmässig gefärbt.

In der Frist September 1906 bis September 1912 wurde am
hiesigen Institute unter 568 sezierten Hunden, n Mal Tuberkulose
gefunden; d. i. bei 1.9% der untersuchten Kadaver. Bei diesen
11 Hunden war dreimal die Tuberkulose ein zufälliger Befund;
in den 8 andern Fällen war die Tuberkulose so ausgebreitet, dass
sie entweder den Tod des Tieres verursacht hatte, oder Ursache
war, dass der Hund als unheilbar getötet werden musste.

Was die Häufigkeit der Krankheit in den verschiedenen Organen
betrifft, so fand ich:

Generalisierte, chronische Tuberkulose in 3 Fällen und generali-
sierte, akute Miliartuberkulose in 1 Fall.

Wenn ich das allgemeine Bild der Veränderungen in den ver-
schiedenen Organen kurz zusammenfasse, dann zeigt es sich, dass
die Tuberkulose des Hundes, derjenigen der andern Haussäuge-
tiere, ausgenommen die Katze, nicht sehr ähnlich sieht.

Die tuberkulösen mesenterialen Lymphknoten waren meistens
nur wenig vergrössert und am Durchschnitte verkäst; der Käse
war in der Regel sehr weich, oft eiterähnlich.

Was die Lungen anbelangt, so fand ich in einem Falle einige
subpleurale Miliartuberkel, aber eine Disseminierung von Tuber-
keln, wie man dies bei andern Tieren kennt, habe ich nicht wahr-
genommen. Der Prozess bestand meistens in einer diffusen, käsigen
Pneumonie, chronischer, käsiger Bronchitis, Bronchiektasieen,
Kavernenbildung, und in einigen Fallen in einer Bildung von
unregelmässigen, derben Knötchen mit zentraler Nekrose. Die
jiingern Prozesse in der Umgebung älterer Herde glichen oft
einer akuten katarrhalischen Bronchopneumonie. Der Käse war
meistens sehr weich; makroskopisch erkennbare Verkalkung
habe ich nicht wahrgenommen.

Die bronchialen und mediastinalen Lymphknoten waren mehr-
mals makroskopisch normal; mikroskopisch zeigten sie sich aber
öfters tuberkulös. In andern Fällen waren diese Lymphknoten nur
wenig vergrössert und teilweise nekrotisch; einige Male waren
sie sehr stark vergrössert, mehr oder weniger derb, hatten eine
homogene Schnittfläche und waren einem Sarkom, bezw. Fibro-
sarkom, sehr ähnlich. Auch die tuberkulösen portalen Lymph-
knoten hatten ein sarkomartiges Aussehen.

Bei der chronischen tuberkulösen Pleuritis war meistens viel
flüssiges Exsudat anwesend, (serös, sero-fibrinös, fibrinös-purulent)

Die Wucherungen auf der Pleura waren in den meisten Fällen
platt, weich und von glatter Oberfläche und gelblicher Farbe; auch
war die Pleura einige Male triibe, gefaltet und diffus verdickt,
dies kam besonders vor an der Pleura pulmonalis; das Mediastinum
war immer erheblich verdickt. Wucherungen welche offenbar
aus Knötchen aufgebaut waren, sah ich nur einmal (Fall XI); hier
hatte der Belag auf der Pleura ein feinkörniges Ansehen und an
Durchschnitten sah man zahllose, sehr kleine, zentral nekrotische
Knötchen. Mehrere Autoren betrachten fast alle chronischen Pleuri-
tiden des Hundes als von tuberkulöser Natur; die chronischen
Brustfellentzündungen, welche in den letzten sechs Jahren in
diesem Institute beim Hunde beobachtet wurden, waren auch
alle durch den Tuberkelbazillus verursacht.

In einem Falle habe ich akute Miliartuberkulose der Leber
konstatiert, wobei die Tuberkel noch so klein waren, dass ich sie
bei der Sektion übersehen hatte, und sie erst bei der mikrosko-
pischen Untersuchung wahrnahm. In einem andern Falle sah ich
disseminierte akute Miliartuberkulose der Leber und der Milz,
die Tuberkel waren makroskopisch kaum sichtbar. In zwei Fällen
war die Leber mit erbsen- bis kastaniengrossen, runden, weissen,
sarkomähnlichen Neubildungen durchsetzt.

Das Omentum war meistens erheblich verdickt und zusammen-
gezogen; die Oberfläche war in zwei Fällen glatt und in einem
Falle exsudativer Peritonitis trübe. Am Durchschnitte war das
Gewebe grösstenteils verkäst.

Das Peritoneum parietale war in einem Falle purulenter Perito-
nitis, trübe, verdickt und mit weichen Granulationen und Fibrin-
auflagerungen bedeckt.

Das Pankreas war einmal mit Milz, Omentum und Mesenterium
zu einer grossen, teils verkästen Masse verwachsen.

In einem Falle enthielt eine Niere einige hyalinen Tuberkel in
der corticalen Substanz.

Histologisch war in den meisten Fällen die tuberkulöse Natur
nur schwer zu erkennen. Einen typisch aufgebauten Tuberkel
habe ich nicht gesehen. In einigen Fällen bestanden die Knötchen
aus einem nekrotischen Zentrum mit, mehr oder weniger deut-
lichen Epithelioidzellen und Lymphozyten; meistens waren aber
die Fibroblasten mehr spindelförmig und oft fehlte zentrale Nekrose.

Die diffusen Entzündungen in den Lungen gaben das Bild einer
chronischen Pneumonie mit Nekrose. Die Pleuraneubildungen
bestanden aus Granulationsgewebe, das reich war an wuchernden
Fibroblasten, sprossenden Blutkappillaren und Lymphozyten.

Im allgemeinen war der Knötchenbau selten, die Fibroblasten
waren mehr spindelförmig als epithelioid, die Neubildungen waren
öfters sehr reich an wuchernden Gefässen.

Ricsenzellen habe ich in keinem einzigen Schnitte gefunden. Ver-
kalkung sah ich nur einmal, und dann noch im geringen Grade.

In einigen Fällen, besonders bei chronischer Lymphknoten-
und Lebertuberkulose, waren die Veränderungen dem Bilde von
Fibrosarkom sehr ähnlich, allein es bestand, wenn auch nicht sehr
deutlich, mehr oder weniger ein Knötchenbau. Der Fund von
Tuberkelbazillen und der positive Impfversuch an Meerschwein-
chen bestätigten die Diagnose Tuberkulose.

Die Fälle 1 (mesent. Lymphknotentub.), II (general. Tuberku-
lose der Bauchorgane), III (Mesenteriallymphkn. Tub.), VII
(akute Miliartub. der Bauchorgane), und VIII (Mesenteriallymph-
kn. Tub.) waren sehr reich an Bazillen. Fall V (chron. Lungentub,
mit Kavernenbildung) enthielt weniger, doch noch sehr viele Ba-
zillen. Fall IV (tub. Pleuritis, tub. Lungenabszess), Fall IX (Tub.
von Lungen, Pleura und mesent. Lymphknoten) und Fall X
(chron. Tub. von Lungen, Pleura, mesent. Lymphknoten und Lebei^
waren arm an Bazillen; während Fall VI (chron. Tub. von bronch.
Lymphknoten, Lungen. Leber, Omentum und einer Niere) und
Fall XI (chron. tub. Pleuritis) sehr arm an Bazillen waren.

Bevor ich zur Zusammenfassung der Morphologie, der Kultur, und der pathogenen
Eigenschaften, der von mir untersuchten Tuberkelbazillen des Hundes übergehe,
erscheint es mir, zwecks bequemer Orientierung erwünscht, den jetzigen Stand
der Tuberkuloseforschung kurz zu skizzieren.

Wiewohl schon seit längerer Zeit bekannt war, dass die Tuberkelbazillen vom
Menschen und vom Rinde sich gegenüber Versuchstieren nicht in derselben Weise
verhielten, so wurde doch bis zum Jahre 1901, die Einheit der Säugetiertuberkulose
fast allgemein angenommen. Im Jahre 1901 aber sprach Koch (41) auf dem Londe-
ner Tuberkulosekongresse u. a. folgende Sätze aus:

„Die Tuberkelbazillen der Menschen tuberkulöse sind verschieden von denen
,,der Rindertuberkulose. Menschen können durch Riudertuberkelbazillen infiziert
„werden; aber schwere Erkrankungen kommen hierdurch sehr selten zustande.
„Verhütungsmassregeln gegen Tuberkulose sollten deshalb in erster Linie gegen die
„Verbreitung der Menschentuberkulosebazillen gerichtet sein."

Koch gründete diese Aussprache auf die Resultate von Versuchen an verschiede-
nen Säugetieren, die er zusammen mit Schütz eingestellt hatte (42). Es zeigte
sich dabei, dass Rinder, Schafe und Schweine sehr resistent waren gegen eine

Infektion mit Tuberkelbaziilen, welche vom Menschen stammten; dagegen erlagen
diese Tiere regelmässig einer Infektion mit Rindertuberkelbazillen. Die Behauptung,
dass die Rindertuberkelbazillen sehr selten beim Menschen eine schwere Tuberkulose
verursachen und der Umstand dass deshalb Massregeln gegen den Genuss von
Tuberkelbazillen-enthaltender Milch, Fleisch, Butter u. s. w. für unnötig erklärt
wurden, erregte grosses Aufsehen.

Zur Nachprüfung der Sätze Koch\'s wurde in England „The Royal Commission
appointed to inquire into the Relations of human and animal Tuberculosis" er-
nannt, die im Jahre 1911 ihren Schlussbericht veröffentlichte, und in Deutschland
wurden am Kaiserlichen Gesundheitsamte von Kossel, Weber und Heuss (43)
ausgebreitete Versuche gemacht. Weiter wurden durch eine grosse Zahl von For-
schern Untersuchungen angestellt, um die Frage zur Klarheit zu bringen.

Welche auch die Resultate dieser Untersuchungen sein mögen, die Sätze Koch\'s
haben doch den grossen Verdienst, dass sie viele Forscher in diese Richtung getrie-
ben haben und dass dadurch mehr Klarheit in die Tuberkulosefrage gekommen ist.

Die meisten Untersucher waren bestrebt, aus menschlichen tuberkulösen Or-
ganen, Bazillen zu isolieren, welche sich als pathogen für das Kind erwiesen. Des
wegen wurden besonders Tuberkuloseformen untersucht, bei welchen eine Infektion
mit Rinderbazillen wahrscheinlich war.

In einer Tabelle geben Cornet und Kossel (44) eine Uebersicht über die Ver-
öffentlichungen der letzten zehn Jahre. Von 1290 veröffentlichten Fällen, wobei
eine sichere Altersbestimmung möglich war, sind 732 Fälle von Lungentuberkulose.
Die Zahl der Untersuchungen über diese Form von Tuberkulose ist verhältnis-
mässig gering, da nach Koch von allen Menschen, die an Tuberkulose zugrunde
gehen, ungefähr ¹¹/₁₂ an Lungentuberkulose und ^]/₁₂ an anderen Formen der
Krankheit sterben.

Aus 732 Fällen von Lungentuberkulose wurden 4 Mal (0.56%) Bazillen mit
Rindervirulenz gezüchtet, unter diesen 4 Fällen kamen einmal humane Bazillen
und Bazillen mit Rindervirulenz gleichzeitig vor (Kossel).

In andern Fällen von Tuberkulose (Knochen, Gelenke, Meningen, Halslymph
knoten, Abdominalorgane und generalisierte Tuberkulose) wurden Rindertuber-
kelbazillen viel häufiger angetroffen. In 558 Fällen von diesen verschiedenen
Formen von Tuberkulose wurden 116 Mal, d. i. in 20.8% der Fälle, bovine Bazillen
isoliert, und zwar 13 Mal bei Personen über 16 Jahren, d. i. bei 8.4% der unter-
suchten tuberkulösen Erwachsenen, und 103 Mal bei Personen unter 16 Jahren,
d. i. bei 27% der untersuchten tuberkulösen Kinder.

Die Zahlen zeigen also, dass bei Lungenschwindsucht, die weitaus frequenteste
und gefährlichste Form der Tuberkulose, nur sehr selten bovine Bazillen fest-
gestellt worden sind, dagegen ziemlich häufig bei andern Formen der Tuberkulose,
besonders bei Kindern. Tuberkulose der Abdominalorgane wird sehr oft durch
Rinderbazillen verursacht: in 99 Fällen dieser Krankheit wurden bei Erwachsenen
7 Mal (13.6%) und bei Kindern 23 Mal (49%) Rindertuberkelbazillen gefunden.
Jedoch ist die Zahl der Fälle von primärer Tuberkulose des Intestinaltraktus
sehr gering im Vergleich der Häufigkeit der Einverleibung von Tuberkelbazillen
mittels Milch, Fleisch u. s. w.

noch zwei andern Typen vor, und zwar der Bazillus der Geflügeltuberkulose
und Tuberkelbazillen mit teils bovinen, teils humanen Eigenschaften, sogenannte
intermediäre Formen.

Das Vorkommen von Geflügeltuberkelbazillen bei Säugetieren und besonders
auch das Vorkommen von Zwischenformen, spricht dafür, dass die verschiedenen
Tuberkelbazillentypen im Grunde gleich sind. Es ist denn auch sehr wahrscheinlich,
dass die verschiedenen Typen eine gemeinschaftliche Stammform haben. Die
humanen Bazillen aber haben sich dem menschlichen Organismus angepasst und
die bovinen dem Rinde. Wenn dies der Fall ist, so müssen derartige Verände-
rungen der Eigenschaften auch jetzt noch stattfinden, und dass dem auch wirklich
so ist, zeigen die Ergebnisse mehrerer Forscher, welche dies durch geeignete
Tierversuche zu Stande gebracht haben; und auch das Vorkommen von
intermediären Formen bei spontaner Säugetiertuberkulose spricht dafür.

Mögen denn auch die verschiedenen Typen im Grunde identisch sein, so sind
doch, nach dem heutigen Stand unsres Wissens, die humanen Bazillen für die
Verbreitung der Tuberkulose unter den Menschen viel gefährlicher zu erachten
als die Rinderbazillen, wenn auch die Gefahr für eine Infektion mit letzteren nicht
gering einzuschätzen ist.

In diesem Sinne wurden denn auch auf dem VII. Internationalen Tuberkulose-
kongres in Rom (45) u. a. folgende Schlüsse angenommen:

„Mit einigen seltenen Ausnahmen wird die Lungenschwindsucht des Menschen
„verursacht durch Tuberkelbazillen des Typus humanus."

„Die Infektion durch den Rindertuberkelbazillus durch Vermittlung von Milch
„und Fleisch von tuberkulösen Tieren spielt nur eine secundäre Rolle bei der
„Verbreitung der Tuberkulose unter den Menschen."

„Im Kampfe gegen die Menschentuberkulose sollen die Massregeln namentlich
„gegen die Infektion von einem Menschen auf den andern gericht sein, ohne jedoch
„die Massregeln gegen die Rindertuberkulose zu mildern, diese sollten im Gegenteil
„noch verschärft werden."

Mit Hinsicht hierauf ist es natürlich von grossem Werte zu wissen, ob humane
Tuberkelbazillen auch im stände sind, spontane Tuberkulose bei Haustieren her
vorzurufen, welche Tiere dann wieder gefährlich für den Menschen sein können.
Gerade beim Hunde, einem Haustier, dass eng mit dem Menschen zusammenlebt,
sind in dieser Hinsicht nur wenige Untersuchungen gemacht worden. Es ist denn
auch vor allem aus diesem Grunde, dass ich versucht habe, bei den von mir wahr-
genommenen Fällen von spontaner Tuberkulose beim Hunde, den Typus des Ba-
zillus zu bestimmen.

Bei der Definierung des Typus habe ich mich gerichtet nach den Resultaten
der bekanntesten Untersuchungen (Koch—Schütz (42); Kossei., Weber und
Heuss (43); Englische Kommission (46).

Die Merkmale, welche jetzt als massgebend angegeben werden bei der Bestim-
mung des Typus der Tuberkelbazillen, sind folgende:

Morphologie: Ueber die Form (lang oder kurz, gerade oder gebogen, homogene
oder ungleichmässige Färbung) sind die verschiedenen Autoren nicht einig. Im
allgemeinen wird angegeben, dass die humanen Bazillen länger und schlänker sind
als die bovinen. Da aber die Art der Nährböden, das Alter der Kulturen u. s. w.

von grossem Einflüsse auf diese Eigenschaften sind, ist hierauf kein grosser Wert
zu legen.

Wachstum: In den ersten Generationen wächst der humane Bazillus viel üppiger
als der bovine. Auf Glyzerinbouillon bildet der Menschentuberkelbazillus einen
gleichmässigen, dicken, gerunzelten Belag; der bovine Bazillus wächst kümmerlich,
bildet ein feines schleierartiges Häutchen mit warzigen Verdickungen. Durch huma-
ne Bazillen wird in Kulturen oft ein rötlichgelber Farbstoff gebildet.

Pathogenität: Eine Quantität von 50 m.gr. Rindertuberkelbazillen einer drei
Wochen alten Kultur, verursacht bei subkutaner Einverleibung bei einem 6 Wochen
alten Kalbe eine tödlich verlaufende allgemeine Tuberkulose.

Eine gleiche Menge humaner Bazillen ruft nur eine vorübergehende, lokale
Tuberkulose hervor. Die Impfstelle zeigt eine heftige Reaktion, welche bald wieder
zurückgeht; die benachbarten Lymphknoten werden tuberkulös, doch ist der Prozess
nicht progredient, sondern heilt meistens wieder ganz aus. Weiter können nach der
Tötung in den innern Organen geringgradige tuberkulöse Veränderungen gefunden
werden, welche aber meistens verkalkt sind und keine oder nur sehr wenige Bazillen
enthalten.

Bei Meerschweinchen verläuft die Tuberkulose nach einer Infektion mit Rinder-
bazillen im allgemeinen schneller als nach Einverleibung humaner Bazillen.

Kaninchen sind sehr empfindlich gegenüber bovinen Tuberkelbazillen, dagegen
ziemlich resistent gegenüber einer Infektion mit humanen Tuberkelbazillen.
Bei der Prüfung der Pathogenität für Kaninchen bin ich den Angaben der engli-
schen Kommission gefolgt:

Nach intravenöser Infektion mit
0.01 bis o. 1 m. gr. Bazillen folgte inner
halb 5 Wochen der Tod an allgemeiner
Tuberkulose.

Nach subkutaner Infektion mit
10 m. gr. Bazillen starben die Tiere
nach 28 bis 101 Tagen, und bei Einsprit-
zung von 1 m. gr. Bazillen nach 29 bis
165 Tagen an allgemeiner Tuberkulose.

Die Rinderbazillen rufen beim Kaninchen eine progrediente, generalisierte
Tuberkulose hervor. Bei Infektion mit humanen Bazillen bleiben die Tiere meistens
am Leben; nach subkutaner Impfung entwickelt sich an der Impfstelle ein abge-
kapselter Abszess und nach intravenöser Jmpfung findet man nach .Tötung bis-
weilen einige kleine, fibröse oder verkalkte tuberkulöse Herdchen 111 den inneren
Organen.

Ich habe von jedem isolierten Hundebazillus Kaninchen sub-
kutan mit 10 m.gr. und intravenös mit 0.1 m.gr. Bazillen geimpft.

Ausser auf obenstehende Eigenschaften, habe ich auch die
Virulenz für Ziegen geprüft. Hierbei habe ich die intravenöse
Infektion angewandt. Einerseits weil beim Anfange dieser Ver-

suche (1908), die Ziege ziemlich resistent gegen Tuberkulose
gehalten wurde, andrerseits weil diese Weise der Impfung nach
einigen Forschern (df. Jong ³³⁾) sicherere Resultate gibt als die
subkutane. Die eingespritzte Menge wechselte von 20— 60 m.gr.
Bazillen.

Im Schlussbericht (S. 5) der Englischen Kommission lesen wir
in dieser Hinsicht: „Other properties of the bovine tubercle ba-
,,cillus may be mentioned. It invariably produces acute tuber-
culosis in the chimpanzee, monkey and guinea-pig, by subcutaneous
„inoculation in very small doses. In the goat, pig and cat gene-
ralised tuberculosis is also readily induced by it. Indeed, the
„results of ;m adequate dose in the goat, pig and cat have an equal
„value with those obtained in calves and rabbits in differentiating
„the bovine, tubercle bacillus from the tubercle bacillus found in
„other kinds of tuberculosis."

End weiter (S. 7.): „The goal and the pig are not to any great
„extent affected by the human tubercle bacillus. In both animals
„the inoculation of this bacillus leads only to a slight retrogressive
„tuberculosis."

Von den oben beschriebenen 11 Fällen von Hundetuberkulose
ist es mir in 8 Fällen gelungen die Bazillen reinzuzüchten, in 3
Fällen misslang dies. Die Kultur gelang in 4 Fällen (n°. I, II, III
und VII) direkt a\\is dem Hundekörper, und in 4 Fällen (n°. IV,
V, X und XI) aus dem Meerschweinchenkörper, oft erst nach
mehreren Passagen.

Von Fall VI wurde, wie gesagt, ein Meerschweinchen geimpft
mit einer Aufschwemmung von einem tuberkulösen Lymphknoten,
in dessen Ausstrichen ich keine Bazillen gefunden hatte. Das Tier
starb nach 66 Tagen an Pseudotuberkulose; in den veränderten
Organen konnten Tuberkelbazillen nachgewiesen werden. Diese
Bazillen waren wenig virulent für das Meerschweinchen, denn nach
66 Tagen war die Impftuberkulose noch so gering, dass sie fast
vollständig von den rezenteren pseudotuberkulösen Veränderungen
verdeckt waren.

VonFallVIII wurde ein Meerschweinchen geimpft mit tuberkulöser
Masse eines Mesenteriallymphknotens. Dieses Gewebe war ausser-
ordentlich reich an Tuberkelbazillen, welche stark gekrümmt
und sehr lang waren. Nach ungefähr einem Jahre wurde das viel
schwerer gewordene Meerschweinchen getötet; es hatte nur stark
vergrösserte Kniefaltenlymphknoten und einige Knötchen in der
Milz. Die Veränderungen zeigten einen schönen Knötchenbau
mit vielen Riesenzellen, aber auch mit einem starken Bindegewebs-

mantel. Der Bazillus war also sehr wenig virulent. Zu meinem
Bedauren habe ich keine Impfversuche an Kaninchen und Hühnern
angestellt, da die Möglichkeit bestand, dass dieser Bazillus zum
Typus aviaticum gehörte. Gegen diese Auffassung spricht die Tat-
sache, dass, trotz des grossen Reichtumes an Bazillen, es mir
nicht gelungen ist direkt Kulturen zu gewinnen aus dem Hunde-
körper, und der Vogelbazillus bekanntlich leicht aus den erkrankten
Organen zu kultivieren ist. Die grosse Länge und die starken
Krümmungen waren in dem Meerschweinchenkörper nicht so
ausgeprägt wie im Hunde. Jedenfalls gehörte dieser Bazillus wohl
nicht zum Typus bovinus.

Von Fall IX wurden mehrere Meerschweinchen und ein Kanin-
chen geimpft. Die Meerschweinchen starben nach kurzer Frist,
37 bis -|6 Tagen, an ausgebreiteter Impftuberkulose. Ein Kaninchen
subkutan geimpft mit tuberkulösem Gewebe eines Meerschweinchens
starb nach 67 Tagen an miliarer und konfluent-miliarer Lungentu-
berkulose. Bei den fortgesetzten Impfversuchen an Meerschwein-
chen behufs Kulturzwecke, trat leider eine Mischinfektion auf,
weshalb ich die bakteriologischen Untersuchungen über diesen
Fall eingestellt habe.

Von diesen drei Fällen ist mit Bestimmtheit nicht viel zu sagen.
Fall VI und VIII sind wohl nicht verursacht durch eine Infektion
mit Rinderbazillen; Fall IX stammt wahrscheinlich von einer
Infektion mit Bazillen des Typus bovinus, aber dies bleibt fraglich.

Ich werde jetzt eine Uebersicht über die Eigenschaften der
reinkultivierten Tuberkelbazillen geben.

Morphologie: Was die Morphologie betrifft, so fand ich es auf-
fallend, dass die Bazillen beim Hunde in den meisten Fällen sehr
lang und stark gebogen waren; dies ist auch von andern Autoren
wahrgenommen (Jensen, du Jong). Diese Eigenschaft verschwand
aber in Kulturen und in den tuberkulösen Organen von mit diesen
Bazillen geimpften Versuchstieren.

Weiter habe ich keine bedeutende Unterschied in der Form
der Bazillen wahrgenommen. In Kulturen war ein bestimmter
Bazillus meistens auf Bouillon länger und schlänker als auf Kar-
toffel oder Serum. Da nach meiner Erfahrung die Form und Gestalt
eines selben Bazillenstammes stark wechselt, so lege ich auf die
Morphologie keinen grossen Wert; nur schien es mir, dass die Ba-
ziden mit starker Rindervirulenz im allgemeinen kürzer, weniger
schlank, unregelmässiger gestaltet und homogener tingiert waren
als die mit Eigenschaften des Typus humanus.

nach 19 Monaten:
verkalkte Knötchen in Subkutis und¹unteren Hals-, Mediastinal- und Mesen-
teriallymphknoten.

Tub. von Leber, Milz, Bauchfell,
Omentum, mes. Lymphknoten, Pan-
kreas, unteren Halslymphknoten;
sehr reich an Bazillen.

sehr lang, schlank 100 m.gr. subkut. nach 13 Monaten
und gebogen; getötet; an der Impfstelle fibröse Neu
üppiges Wachstum. bildung mit Kalkkörnern.

50 m.gr. intravenös, stirbt nach 13
Wochen an nicht-tub. Enteritis, an
der Impfstelle Thrombus in Vena
j ugularis.

stirbt nach 61 Tagen an Miliartuberkulose stirbt nach 144 Tagen an allgem. Tu-
der Lungen. berkulose.

150 m.gr. subkut, nach 8 Monaten
getötet: kleine verkalkte Herdchen an
Impfstelle.

50 m.gr. intraven; nach 8 Monaten
getötet; verkalkte Knötchen subpleu-
ral und in bronch. und mesent. Lymph-
knoten.

kurze Bazillen; Emulsion tub. Milz eines Meerschwein-
kümmerliches chens (viel weniger als 50 m.gr. Bazillen)
Wachstum. stirbt nach 45 Tagen an allgem. Tub.

Subkut. 55 m.gr.; nach 6 Monaten
getötet: geringe Tub. von Pleura und
Peritoneum; nicht-tub. Nephritis und
Hepatitis.

40 m.gr. intravenös; nach 6^2 Monaten
getötet; kleines Herdchen an Impfstelle,
verkalkte Herdchen in Bugdrüse.

Tuberkulose von bronch. Lymphknoten,
Lungen, Omentum, Leber, 1. Niere;
arm an Bazillen.

Meerschw. geimpft mit tub. Organen des
Hundes, stirbt nach 66 Tagen an Pseu-
dotuberkulose.

60 m.gr. subkutan; nach 9 Monaten 20 m.gr. intravenös, stirbt nach 29 Tagen 10 m.gr. subkutan; nach 4 Monaten
getötet; geringe Tub. an Impfstelle an akuter Miliartuberkulose von Lungen getötet: einige fibröse Tuberkel in den

Tub. der Pleura, Lungen, bronch. und
mediast. Lymphknoten, Leber;
arm an Bazillen.

60 m.gr. subkutan;
nach 128 Tagen getötet:
üppiges Wachstum, kleine Herdchen in Subkutis und Bug-
drüse.

o.r m.gr. intravenös;
nach 122 Tagen getötet:
fibröse Tuberkel in den Lungen.

50 m.gr. subkutan; 35 m.gr. intravenös; 10 m.gr. subkutan; 0.1 m.gr. intravenös;

stirbt nach 35 Tagen an allgem.Tuberk. stirbt nach 31 Tagen an allgem. Tuberk. stirbt nach 48 Tagen an allgem. Tub. stirbt nach 20 Tagen an allgem. Tub.

Wachstum: In der Schnelligkeit des Wachstums der neu-rcin-
gezüchteten Bazillen auf Serum oder Kartoffeln war ein deutlicher
Unterschied wahrnehmbar; einige Bazillen liessen sich viel leichter
züchten als andern. Der Unterschied im Wachstum war besonders
deutlich auf Glyzerinbouillon; in einigen Fällen war das Wachstum
üppig und schnell und in andern Fällen kümmerlich und bei
diesen letzten wurde nicht ein dicker, gerunzelter Rasen gebildet,
sondern nur ein schleierartiges Häutchen mit warzigen Verdickun-
gen. Eine regelmässige Färbstoffbildung sah ich nicht, ich nahm
sie oft wahr bei humanen und bei bovinen Typen, die schon lange
in Vitro weitergezüchtet winden, aber ich fand sie nicht als kon-
stantes Merkmal.

Schnellwachsend waren die Bazillen der Fälle 1, II, III, V, VII
und X; kümmerlich war das Wachstum der Bazillen in den Fällen
IV und XI.

Pathogenität. Die Resultate meiner Impfversuche habe ich in
einer Tabelle übersichtlich zusammengefasst.

Wenn wir diese Tabelle betrachten, zeigt es sich, dass die Ba-
zillen der Fälle IV und XI ohne Zweifel dem Typus bovinus ange-
hören. Diese Bazillen erwiesen sich sehr pathogen für Kalb, Ziege,
Kaninchen und Meerschweinchen: weiter gehörten sie zu den
kümmerlich wachsenden und ziemlich kurzen Bazillen.

Zum Typus humanus rechne ich die Bazillen der Fälle 1, II, III
und X. Die Bazillen dieser Fälle riefen beim Kalbe, bei der Ziege
und beim Kaninchen nur sehr geringgradige tuberkulöse Verän-
derungen hervor; auch die geimpften Meerschweinchen blieben
viel länger am Leben als in den Fällen IV und XL Die Bazillen
zeigten ein üppiges Wachstum und waren lang und schlank. In
Fall II starb das intravenös infizierte. Kaninchen zwar nach 6i
Tagen an Miliartuberkulose der Lungen; es ist aber bekannt,
dass dies nach Injektion von o.i m.gr. Bazillen möglich ist; weiter
sprachen alle andern Merkmale für den humanen Typus.

Das Kalb vom Falle V war durch nicht-tuberkulöses Nieren-
und Leberleiden in seiner Resistenz gegen eine Tuberkulosein-
fektion wahrscheinlich erheblich zurückgesetzt und dadurch war
eine nicht ausgebreitete Tuberkulose vom Brust- und Bauchfelle
entstanden. Die übrigen Merkmale des Bazillus sprechen für den
humanen Typus. Doch beweist dieser Fall, dass ein absoluter
L\'nterscliied zwischen den pathogenen Eigenschaften der beiden
Bazillentypen nicht festzustellen ist. Die Prozesse in Leber und
Nieren waren von älterem Datum als die Tuberkulose von Pleura
und Peritoneum. Man darf jedoch annehmen, dass diese Prozesse

zur Zeit der Tuberkuloseimpfung noch nicht bestanden; der
klinische Befund spricht dafür, und in der ersten Zeit nach der
Impfung machte die Tuberkulose keine Fortschritte. Erst später als
das Tier durch sein I.eber- und Nierenleiden erheblich geschwächt
war, traten die bis dahin latent gebliebenen Tuberkelbazillen
aggressiv auf und verursachten eine fortschreitende Tuberkulose.

In Fall VII war der Bazillus nach seinem Benehmen gegenüber
Kalb und Kaninchen und nach seinen kulturellen Eigenschaften
zum Typus humanus zu rechnen. Die Ziege aber erlag innerhalb
29 Tagen einer intravenösen Infektion mit 20 m.gr. Bazillen,
wiewohl andere Ziegen eine Einspritzung von 40 bis 60 m.gr.
Bazillen der andern humanen Typen ohne Schaden ertrugen.

Wenn ich die Resultate meiner Untersuchungen zusammenfasse,
so stellt es sich heraus:

a. dass üppiges Wachstum und geringe Pathogenität für das
Kalb immer parallel gehen;

b. dass geringe Pathogenität für das Kalb und für die Ziege
nicht immer zusammengehen;

c. dass die Resultate der Kaninchenimpfungen deutlich positiv
sind bei Rindervirulenz, und negativ oder zweifelhaft bei
humaner Virulenz. Impfungen am Kaninchen sind an
sich allein nicht genügendzumFeststellendesBazillentypus¹);

d. dass Meerschweinchen nach Impfung mit Rinderbazillen
innerhalb einer kürzeren Frist sterben als nach Impfung
mit Tuberkelbazillen des Typus humanus;

e dass von acht Stämmen von Tuberkelbazillen des Hundes,
zwei zum Typus bovinus und vier zum Typus humanus
gerechnet werden müssen; während von den übrigen zwei
Stämmen der Typus nicht genau zu definieren ist (Ueber-
gangsformen).

Im Fall V war beim Kalbe, das im Laufe des Experimentes
an Nephritis und Hepatitis erkrankte, neben den Veränderungen
der Impfstelle und der Bugdrüse, eine geringe Tuberkulose von
Pleura und Peritoneum entstanden; und im Falle VII erlag die
Ziege der intravenösen Infektion, durch eine akute Miliartuberku-
lose der Lungen und der Milz — in beiden Fällen würde man übri-
gens geneigt sein, die Bazillen zum Typus humanus zu rechnen.

\') Reinhardt (47) konnte bei subkutanen Impfungen an 30 Kaninchen mit
kulturen verschiedener Herkunft nicht immer einen deutlichen Unterschied
in Pathogenität wahrnehmen.

im l\'alle V beim Kalbe, weil dieses Kalb während des Experimentes
an andren Leiden erkrankte und das Tier nach 6 Monaten getötet
wurde, sodass es fraglich bleibt, ob die Tuberkulose sich hier
wirklich als progressiv gezeigt haben würde.

Anders bei. der Ziege; dieses Tier starb nach 29 Tagen an akuter
Miliartuberkulose der Lungen und der Milz. Nach dem Betragen
beim Kalbe muss der Bazillus entschieden zum Typus humanus
gerechnet werden, aber das Resultat bei der Ziege erklärt diese
Schlussfolgerung für nicht zulässig. Jedenfalls beweist dieses Resultat,
dass die Virulenz der Typen kein konstanter Faktor ist. Es ist also
im Einklang mit den Ergebnissen der Untersuchungen von
Arloing ⁸.⁴⁹). Dammann und Müssemeier⁵⁰), Eber⁵¹.⁵²), de
Jong⁶³), Malm³¹).

Wenn wir an der Differenzierung der obengenannten Typen
festhalten, so kann aus den Experimenten geschlossen werden,
dass 50% der Hunde aus denen der Tuberkelbazillus kultiviert
wurde, mit Menschentuberkelbazillen infiziert waren; dass bei
25% dieser Hunde eine Infektion mit Rinderbazillen stattgefunden
hatte und dass bei weiteren 25% Uebergangsformen vorgefunden
wurden. Der tuberkulöse Hund bildet also eine nicht gering zu
schätzende Gefahr für die Gesundheit des Menschen.

Wenn wir andrerseits grossen Wert darauf legen, dass, wie oben-
gesagt, die Virulenz der Typen kein konstanter Faktor ist, wenn
wir selbst für einen Augenblick mit de Jong (I.e.) annehmen,
dass der Rindertuberkelbazillus durch seine pathogene Wirkung
nicht zu unterscheiden ist und es also nicht erlaubt ist, aus der
Pathogenität Schlüssen zu ziehen über die Frequenz der Rinder-
bazillen, so muss zugegeben werden, dass die Möglichkeit besteht,
dass z.B. unter den Bazillen des s. gen. humanen Typus Rinder-
tuberkelbazillen vorkommen, dass also auch die 50% der oben-
erwähnten Hunde ganz oder teilweise durch Rindertuberkelba-
zillen infiziert waren, welche im Hundekörper derweise in ihrer
Virulenz und übrigen Eigenschaften modifiziert wurden, dass sie
sich experimentell als Menschentuberkelbazillen erwiesen.

Die Mitteilung von Weber und Steffenhagen⁸⁴) über einen
Fall von Tuberkulose bei einem Knaben, welcher nach diesen
Untersuchern von bovinem Ursprünge sein sollte, ist in dieser
Hinsicht sehr interessant. Nach der ersten Untersuchung haben
sie den Bazillus noch vier Mal kultiviert; drei Mal wurden die
Eigenschaften des bovinen Bazillus nicht zurückgefunden, ein
Mal waren diese Eigenschaften zweifelhaft.

forschling noch nicht für beendet gehalten werden darf; die aus-
führlichen Untersuchungen welche nach dem Jahre 1901 fast auf
der ganzen Welt angestellt worden sind, haben eine Fülle sehr
wichtiger Tatsachen in ungeahnter Verschiedenheit hervorgebracht;
sie weisen darauf hin, dass die Verhältnisse auch in dieser Materie
komplizierter sind als man anfänglich glaubte.

Deshalb stimme ich dem Rektor-Magnifikus der Utrechter
Universität, dem Professor Dr. C. Eykman⁵⁵), bei in seinem
paradoxal klingenden Motto: Simplex non veri sigilluni.

1. Römer. K., Ueber Tuberkulose beim Huiul. Arbeiten auf dem Gebiete
der path. Anatomie und Bakteriol. Bnd. VII. H. i. Leipzig 1909.

3. Cadiot. Etudes de pathologie et de clinique, recherches expérimentaires
Paris 1899.

4. Petit. Sur les rapports qui existent entre la tuberculose de l\'homme et
celle des carnivoris domestiques. Receuil de medec. veterin. 1935 p. 713.

5. F röhner, Statistische Mitteilungen über die Häufigket der wichtigsten
innem Krankheiten beim Hund. Monatshefte f. prakt. Tierheilkunde.
Bnd. VI, 1895.

6. Eber. A., Die Tuberkulose der Tiere. Ergebnisse der allgem. Patholog
und path. Anatomie von Lubarsch und Ostertag. IVter Jahrg. 1897.

7. Eber. A., Die Tuberkulose des Hundes und der Katze. Ergebn. d. allgem.
Pathologie und path. Anatomie v. Lubarsch u. Ostertag. ~X.ter Jahrg. 1904—\'05.

8. Jensen. C. O., Tuberkulose beim Hund und bei der Katze. IJ. Zeitschr.
f. Tiermedizin und vergleich. Pathologie. 1891 Bnd. XVII.

9. v. Ratz. Die Tuberkulose der Hunde. Veterinarius n°. 17, 19, 21. 1898.
(Ref. in Baumgarten und Tangl\'s Jahresberichte. 1898 XlVfcr Jahrgans).

10. Berichte über das Veterinärwesen im Königreich Sachsen, für die Jahre
1893 bis 1911.

it. Thomassen. Sur la tuberculose animale en Hollande. Comptes rendus
du Congrès pour l\'étude de la tuberculose chez l\'homme et chez les animaux.
1er Sessien 1888.

12. Cramer. Drie gevallen van tuberculose bij den hond. Tijdschrift voor
Veeartsenijkunde. Deel XV 1888.

13. Thomassen. Sur la transmissibilité de la tuberculose. Receuil de medeç.
vétérinaire. Tome V, 1888. pg. 784.

14. De Jong. Rapports entre la tuberculose de l\'homme et du gros bétail,
de la volaille et d\'autres animaux domestiques, (notamment du chien).

Comptes rendus du Vlllme Congres internat, de medec. veter. Budapest 190:.
Tome II. pg. 3.

15. Roos. J., Cronische pleuratuberculose bij den hond. Tijdschrift voor
Veeartsenijkunde. 1912. Deel 39. bladz. 779.

16. Auger. Tuberculose ganglionnaire généralisée chez un chien. Journal de
med. vétér. Dec. 1908. Tome 59.

17. Hobday and Belcher. Two interesting cases of tuberculosis. The vet.
Journal. Oct. 1908.

18. Joest. Tuberkulose beim Hunde. Zeitschr. f. Infekt. Krankh. paras.
Krankh. und Hyg. d. Haustiere. 1909, 5 Bnd. ³/_i H.

19. Péchérot. Sur un cas de péricardite tuberculeuse. Journ. de mèdec
vétér. Déc. 1909. Tome 60.

20. Auger. Un cas d\'ostéo-périostite diffuse chez un chien, avec coexistence
de tuberculose viscérale. Journal de méd. vétér. Dec. 1909. Tome 60.

21. Cadiot. Sur les ostéo-arthropathies d\'origine tuberculeuse. Ree. de médic.
vétér. 1912. Tome LXXXIX n°. 7.

22. Guérin. Un nouvel exemple de transmission de la tuberculose humaine
chez le chien. Ree. de médéc. vétér. 1910. Tome LXXXVII, n°. 12.

24. Marchand, Petit et Douville., Tuberculose bulbo-ponto-cérébelleuse
chez un chien, Ree. de médec. vétér. 1910. Tome LXXXVII. n°. 13.

25. Létard. Adénopatliie tuberculeuse trachéo-bronchique et tuberculose
ulcéreuse des bronches (chien). Bullet, et méin. de la soo. centr. de méd. vétér.
19t 1. Tome LXXXV1II. n°. 6.

26. Schenzle. Ein Fall vom Lungentuberkulose beim Hunde. D. tierärztl.
Wochenschr. n°. 20. r9ii.

27. Schlesinger. Miliary Tuberculosis in a Do g, with ulcerative Endocar-
ditis. American vet. Review. May 1912. Vol. XVI.

28. Petit. Tuberculose des centres nerveux chez le chien. Bullet, et mim. de
la soc. centr. de médéc. vétér. 1912. p. 165.

29. Zschokke. Tuberkulose beim Hunde. Sachs. Berichte, Jahrg. 11°. 55.
(Ref. in Tierärztl. Zentralblatt. 1912. S. 482)

30. Zwick. W., Vergleichende Untersuchungen über die Tuberkelbazillen des
Menschen und der Haustiere. Zeitschr. f. Infektionskrankheiten, parasit.
Krankh. und Hygiene der Haustiere. 1908, Bnd. IV. Heft.

31. Malm. dr. O., Ueber die sogenannten bovinen und humanen Typen des
Tuberkelbazillus. Centralbl. f. Bakt. Orig. 1912. Bnd. 65, Heft ¹/₃ , 5. 42.

32. Koch. R., Die Aetiologie der Tuberkulose. Mitteil, aus dem Kaiserl.
Gesundheitsamtes, Bjnd. II, Berlin 1884.

34. Leudet et Petit. Résultats d\'expériences d\'inoculation de la tuberculose
humaine au chien. Infection naturelle de ce dernier par les voies digestives.
Recuil de médéc. vétér. 1904. p. 298.

35. Findel, dr. H., Vergleichende Untersuchungen über Inhalations- und
Fütterungstuberkulose. Zeitschr. f. Hyg. u. Infektionskrankheiten, 1907.
Bnd. LVII. S. 104.

37. Titze, dr. C. und Weidanz. 6 Infektionsversuche an Hunden mit Tuberkel
bazillen des Typus bovinus und Tuberkelbazillen des Typus humanus,
Tuberkulose-arbeiten aus dem Kaiserl. Gesundh. Amt. 1908. H. 9.

38. Sticker. Lymphosarcomatose und Tuberkulose beim Hunde. Archiv
f. wissensch. u. prakl. Tierheilkunde. 1910. Und. XXXVI, suppl. Bnd.

40. Chaussée. La Tuberculose mésenterique occulte réalisée expérimentalement
chez le chien. Receuil de médec. vétér. 1910. tome LXXXVII, n°. 17.

41. Koch. R., Die Bekämpfung der Tuberkulose unter Berücksichtigung
der Erfahrungen, welche bei der erfolgreiche Bekämpfung anderer Infek-
tionskrankheiten gemacht sind. Vortrag, gehalten auf dem Londener Tuber-
kulosekongres. D. Mediz. Wochenschr. 1901. n°. 33.

42. Koch und Schütz. Menschliche Tuberkulose und Rindertuberkulose.
(Perlsucht). Gesammelte Werke von Robert Koch. Bnd. II, Teil II. S. 10^4.
Leipzig 1912.

43. Kossel, Weber und Heuss., Vergleichende Untersuchungen über Tu-
berkelbazillen verschiedener Herkunft. Tuberkulose-Arbeiten aus dem
Kaiserl. Gesundheitsamte. 1904. H. 1.

44. Cornet. G. und Kossel. H., Tuberkulose. Handb. der pathog. Mikroorga-
nismen herausgegeb. v. Iiolle und Wasserman. 1912. He Aufl. Bnd. V. S. 391.

45. Vile Congrès international de la tuberculose. Revue générale de médec. vit.
1912, Tome XIX. pg. 505.

46. Final Report of the Royal Commission appointed to inquire into the Rela-
tions of human and animal Tuberculosis. Londen 1911

47. Reinhardt. L., Die Empfänglichkeit der Organe de? Kaninchens und
Meerschweinchens für Tuberkulose. Inaug. Diss. Bern 1909.

48. Arloing. S., Démonstration expérimentale de 1\' unité de la tuberculose.
Journ. de médec. vit. et de zootechnie■ 1903.

49. Arloing S. et Arloing F., Des relations de la tuberculose humaine et
de la tuberculose bovine. Journ. de médec. vêt. et de zootechnie. 1912 t>. 321.

50. Dammann und Müssemeier. Untersuchungen über die Beziehungen
zwischen der Tuberkulose des Menschen und der Tiere. Hannover 1905.

51. F.ber. A., Experimentelle Uebertragung der Tuberkulose vom Menschen
auf das Rind. Zeitschr. f. Fleisch- und Milchhyg. Heft 7. 190;; Id. Id. Heft 7
1906; Zeitschr. f. Infekt. Kravkh. parasit. Iirankh. und Hyg. d. Haustiere.
Bvd. IV⁵/_SH. 1908; Deutsche tierarztl. Wochenschr. n°. 40, 41, 191 i\'Centralbt
f. Bakt. Orig. Bnd. 59. 1911.

52. Eber. A., Die Umwandlung vom Menschen stammenden Tuberkelbazillus
des Typus humanus in solche des Typus bovinus. Berl. tierarztl. Wochen
sehr. n°. 15. 1910.

53. de Jong. D. A., Rundertuberkelbacillen bij den mensch, en het met
standvastig zijn van de zoogenaamde „typen" van tuberkelbacillen. \\ede>
landsch Tijdschrift voor Geneeskunde. Eerste helft, 11°. 6. 1913.

54. Weber und Steffenhagen. Was wird aus den mit Perlsucht infizierten
Kindern und welche Veränderungen erleiden Perlsuchtbazillen bei jähre-

langem Aufenthalt in menschlichen Körper? Tuberkulose-Arbeilen aus
dem Kaiserl. Gesundheitsamte, ir. Heft. 1912.

55. Eykman. C., Simplex non veri sigillum. Rede uitgesproken op den 2yysten
Gedenkdag van de stichting der Utrechtsche Hoogeschool, den 13den Maart
1913. Utrecht 1913.

56. Bang. B., Die Tuberkulose unter den Haustieren in Dänemark, Deutsche
Zeitschr. f. Tiermedizin Bnd. XVI. 1890.

57. Bang. O., Geflügeltuberkulöse und Säugetiertuberkulose. Centralbl. f.
Buht. Orig. Bnd. XLVI. 6. Heft. 1908.

58. Basenau. F. und van der Sluis. IJ., Beitrag zur Uebertragbarkeit tieri.
scher Tuberkulose auf dem Menschen. Zeitschr. f. Fleisch- und Milchhyg
XIX. Jahrg. 1909.

59. Cadiot. Sur la tuberculose du chien. Bullet, et mém. de la soc. centr. de
médec. vêt. Tome X. 1892.

60. Cadiot., Sur la tuberculose du coeur chez le chien; Tuberculose de
l\'encéphale. Bullet, et mém. delà soc. centr. de médec. vét. Tome XII. 1S94.

62. Calmette. Importance relative des bacilles tuberculeux d\'origine bovine
et humaine dans la contamination de l\'homme. Bullet, de l\'Institut Pasteur,
p. 97. 1911.

63. Chaussé. Nouveau caractère distinctif des bacilles tuberculeux humains
et bovins. Compt. rend, de l\'Académie des sciences. Tome CLIV. p. 143. 1912.
(Ref. in Revue générale de méd. vét. Tome XIX. n°. 226).

64. Coquot. L\'épreuve de la tuberculine dans la tuberculose des carnivores.
Ree. de méd. vH. n". 10. 1909.

65. Dammann und Lydia Rabinovvitsch. Die Impftuberkulose des Menschen-
zugleich ein Beitrag der von Mensch und Rind stammender Tuberkel-
bazillen. Deutsche tierärztl. Wochenschr. n°. 27. 1908.

66. Fiebiger. J. und Jensen. C. O., Uebertragung der Tuberkulose des Men-
schen auf das Rind. Herl. hlin. Wochenschr. n°. 38. 1902.

67. Friedberger und Fröhner. Spezielle Pathologie und Therapie der Haus-
tiere. 6ste Auflage.

68. Fröhner. Klinische Mitteilungen aus dem Spital für kleine Haustiere
Monatshefte f. prakt. Tierheilkunde. Bnd. V. 1894.

69. Fröhner. Dreizehn weitere Fälle von Tuberkulose beim Hunde. Monats-
hefte f. prakt. Tierheilkunde. Bvd. VI. 1895.

70. Hutyra und Marek. Spezielle Pathologie und Therapie der Haustiere.
3te Auflage, 1911.

71. de Jong. Expériences comparatives sur l\'action pathogène pour les
animaux, notamment pour ceux de l\'espèce bovine, des bacilles tubercu-
leux provenant du boeuf et de l\'homme. Annales de médec. vêt. 1902.

72. De Jong. Steigerung der Virulenz des menschlichen Tuberkelbazillus
zu der des Rindertuberkelbazillus. Centralbl. f. Bakt. Orig. Bnd. XXXVIII.
5. 146. 1906.

73. de Jong. Het verband tusschen zoogdier- en vogel tuberkulöse. Vétérinaire
Pathologie en Hygiene, p. 448. Leiden 1908.

74. de Joxg. Rapport entre la tuberculose aviaire et celle des mammifères-
Annales de l\'Institut Pasteur, p. 895. 1910.

75. Kari.inski. Zur Frage der Uebertragbarkeit der menschlichen Tuber-
kulose auf Rinder. Oest. Monatsh. f. Tierheilkunde. S. 481. 1901.

78. Koch. Ueber die. Aetiologie der Tuberkulose. Verhandl. des Kongresses
f. innere Medizin. Erster Kongres. Wiesbaden 1882.

79. Koch. Kritische Besprechung der gegen die Bedeutung der Tuberkel-
baziilen gerichteten Publikationen. Deutsche mediz. Wochenschr. 1883.

80. Koch. Uebertragbarkeit der Rindertuberkulose auf den Menschen. D.
mediz. Wochenschr. n°. 48. 1902.

81. Koch. Das Verhältnis zwischen Menschen- und Rindertuberkulose. Berl.
klin. Wochenschr. n°. 44. 1908.

82. Kossel. Tierische Tuberkulose und menschliche Lungenschwindsucht.
Deutsche med. Wochenschr. n°. 43. 1911.

83. Lienaux. Un cas de tuberculose aiguë chez le chien. Annales de méd
vétér. vol. XLI. 1892.

84. Markus. Tuberkulose beim Pferde (13 Fälle). Zeitschr. f. Thiermedizin.
6. Band, 1902. S. 369.

85. Nocard. Tuberculose cérébrale du chien. Bullet, et mém. de la soc. centr.
de médcc. vétér. tome XII. p. 544. 1894.

86. Nocard et I.eclainche. Les maladies microbiennes des animaux. Troi-
sième Edit. Tome II. Paris 1903.

87. Orth. Rinder- und Menschentuberkulose. Vortrag des Gekeimt, .ƒ. Orth
in der Gesamtsitz, der Kgl. Preuss. Akademie der Wissenschaften von 8 Febr.
1912. Besprochen von Lydia Rabinowitsch. Berl. tierärztl. Wochenschr. 16.
1912.

88. Pftit. Tuberculose du cliien. Bullet, et mém. de la soc. ccntr. de méd. vét.
tome XIX, p. 457. 1901.

89. Petit. Péricardite tuberculeuse du chien. Bullet, et mém. de la soc. centr.
de méd. vét. p. 264. 1901.

91. Petit. Sur les rapports qui existent entre la tuberculose de l\'homme et
celle des carnivoires domestiques. Ree. de méd. vét. p. 7x3. 1905.

92. Petit et Basset. Notes sur la tuberculose du chien. Ree. de med. vét. 1901.

93. Rabinowitsch. L., Untersuchungen über die Beziehungen zwischen der
Tuberkulose der Menschen und der Tiere. Sonderabdruck aus ,,Arbeiten
aus dem Path. Institut zu Berlin". Berlin 1906. (Ref. in Zeitschr. f. Fleisch
und Milchhyg 1905—1906.

94. Rabinowitsch. L., Die Beziehungen der menschlichen Tuberkulose zu
der Perlsucht des Rindes. Berl. klin. Wochenschr. n°. 24. 1906.

95. Siedamgrotzky. Tuberkulose beim Hunde. Bericht über das Veterinär-
wesen im Königreich Sachsen fur das Jahr 1871. S. 61.

Het referaat van den heer Vrijburg in het Tijdschrift van 15
Sept. 1.1., aangaande de geringe besmettelijkheid en de genecs-
baarheid van malleus in Indië, geeft mij aanleiding mijn ervaring
aangaande deze ziekte in Nederland mede te deelen. Zij loopt over
ruim 16 jaren, gedurende welk tijdsverloop ik het Veeartsenijkundig
Staatstoezicht heb mogen dienen.

Mijn eerste invasie heb ik meêgemaakt in 1905. In de gemeente
Midwolda werd toen malleus waargenomen bij het paard van een
vrachtrijder, dat met nog 2 andere paarden bij den eigenaar op
stal stond. Ook deze 2 paarden bleken bij nader onderzoek aan
malleus te lijden. Alle 3 de paarden werden afgemaakt en de stal
werd ontsmet. Verder bleek dat het eerst aangetaste dier ongeveer
2 jaar te voren uit Rusland was ingevoerd, en dat de paarden
wekelijks een of meermalen werden gestald in een uitspanning te
Winschoten, waar op marktdagen vele paarden uit de omgeving
eenigen tijd verblijf hielden.

Ik moet erkennen dat ik mijn hart vasthield bij de gedachte,
wat hiervan wel de gevolgen zouden zijn. Ofschoon niet zeker, was
het toch waarschijnlijk dat het eerste paard althans ongeveer 2
jaar in de gelegenheid was geweest om de besmetting te verspreiden,
ongerekend de 2 andere paarden. Het eerste paard toch had reeds
geruimen tijd sterke neusuitvloeiing gehad volgens de mede-
deelingen.

Intusschen, de gevolgen vielen meê. Geen enkel geval van malleus
kwam in de omgeving voor. Alleen de stalgenooten waren wegens
het langdurig en innig contact besmet geworden.

Mijn tweede invasie had plaats in de gemeente Nijkerk in 1909.
Een paard van een landbouwer aldaar werd lijdende bevonden
aan acute malleus. Bij nader onderzoek bleek de eigenaar ook in
het bezit te zijn van een pony, voor ruim 1 jaar aangekocht en uit
Rusland herkomstig. Dit dier werd lijdende bevonden aan malleus
in een chronischen vorm. Deze hit was dus vermoedelijk weer de
oorzaak. Zoowel de pony als het paard werden voor allerlei werk
gebruikt, ook op den openbaren weg. Het paard werd voor en na
ook wel gestald bij anderen. Het geval had dus merkwaardig veel
overeenkomst met dat in Midwolda. Ook het gevolg was hetzelfde.

Alleen de stalgenoot van de lijdende pony was besmet geworden;
geen enkel paard in de omgeving werd later lijdende bevonden.

Het derde geval speelde zich in hetzelfde jaar af in Wijk bij
Duurstede, geheel onafhankelijk van het geval te Nijkerk.

Een paard werd wegens langdurig en hevig snotteren door den
eigenaar opgeruimd en zonder eenige voorzorg naar het slachthuis
te Utrecht vervoerd. Hier bleek het dier lijdende te zijn aan malleus.
Een onmiddellijk ingesteld onderzoek op het besmette erf te Wijk-
bij Duurstede bracht aan het licht dat zich daar nog een pony
bevond, welke vóór anderhalf jaar was aangekocht en uit Rusland
ingevoerd. Ook dit dier leed aan kwaden droes, en werd eveneens
afgemaakt. Weer dus hetzelfde verloop. En ook hier weer, evenals
in Midwolda, de zeer ongunstige bijomstandigheid dat de hit, die
de ontsmetting had aangebracht en duidelijke neusuitvloeiing
had, geregeld werd gebruikt voor een fruitkar, waarmede in de
gemeenten Zeist en Driebergen werd gevent. Daarbij werd ook
zonder mankeeren telkens aangelegd bij een klein café onder Drie-
bergen, waar de hit werd gevoerd uit een verplaatsbare houten
voederbak, waaruit dagelijks meerdere paarden hun voeder ont-
vingen. Honderd gelegenheden dus om besmetting teweeg te
brengen. En toch, geen uitbreiding van beteekenis.

Wel werd eenige maanden daarna een pony, toebehoorende aan
den eigenaar van liet eerstbedoelde paard te Wijk bij Duurstede,
wegens verschijnselen verdacht gehouden van malleus. Na twee
malleïnaties, beide met positieven uitslag, werd het dier afge-
maakt aan \'s Rijks Veeartsenijschool, waar bij de sectie bleek dat
slechts in één long enkele doorschijnende knobbeltjes werden ge-
vonden, welke het vermoeden op het bestaan van long-kwaden
droes schenen te bevestigen.

Verder werd bij een paard, afkomstig van Zeist, en in Januari
1910 ter behandeling aangeboden aan \'s Rijks Veeartsenijschool,
acute malleus geconstateerd. Dat dit geval verband hield met de
gevallen te W ijk bij Duurstede is\' niet zeker, ofschoon na het mede-
gedeelde omtrent het gebruik dat van de eerstbedoelde pony werd
gemaakt, wel denkbaar. Indien dit zoo is, zou dan, behalve de stal-
genooten, één paard besmet zijn geworden, want overigens werd
van kwaden droes in die omgeving niets meer vernomen.

De vierde en laatste invasie was ernstiger. Hiervan was het
verloop als volgt: In Maart 1912 werd een pony, ter behandeling
aangeboden aan \'s Rijks Veeartsenij school, en kort te voren (in
Februari) met een transport ponys uit Rusland ingevoerd, lijdende
bevonden aan malleus en afgemaakt. Korten tijd daarna, in April,

werd gewag gemaakt van een pony, toebehoorende aan een koop
man in kalveren te Lopik, welke eveneens aan kwaden droes zou
lijden. Dit bleek ook inderdaad het geval te zijn, terwijl tevens
bleek dat dit dier met het eerstbedoelde had behoord tot hetzelfde
transport, in Februari ingevoerd. Ook dit dier werd afgemaakt.
Beide hebben geen besmetting teweeggebracht.

Weer een maand later, in Mei, werd een paard van een land-
bouwer te Westbroek, in hevige mate lijdende bevonden aan acute
malleus. Bij navraag bleek dat kort te voren op diens stal een paard
was geweest van zijn zwager te Breukelen, welk paard een weinig
neusuitvloeiing had gehad. Bij ingesteld onderzoek ter plaatse
bleek dat dit paard enkele verdachte knobbeltjes had aan de binnen-
zijde van een der schenkels, maar overigens geen verschijnselen
van malleus had. Het was eenigen tijd te zamen gestald geweest
met een pony van een buurman, welke nu en dan hoestte. Om kort
te gaan, beide dieren bleken aan kwaden droes te lijden, terwijl
bij informatie verder bleek dat ook deze pony afkomstig was van
hetzelfde transport Russen, waartoe ook de twee eerstbedoelde
hadden behoord.

Eenige maanden daarna, in December 1912, werd nog een ander
paard, dat in het voorjaar op de besmette boerderij was geweest
om eenig landwerk te verrichten, lijdende bevonden en afgemaakt,
hetgeen niet verhinderde, dat ook het tweede paard van den-
zelfden eigenaar hetzelfde lot onderging (in Januari 1913).

Nog later, in April 1913, werd nog een paard van een vierden
landbouwer, wonende onder de gemeente Ruwiel, lijdende be-
vonden. Hiermede schijnt deze invasie, die veel kwaadaardiger
bleek dan alle vorige, thans te zijn afgeloopen. Uitgebreide en
herhaalde inspecties in de omgeving van alle paarden, die mogelijk
met de zieke dieren in aanraking konden zijn geweest, hebben
althans geen resultaat opgeleverd. Wel kwam in December 1913
opnieuw kwade droes voor bij een twee maanden te voren
uit Zuid-Holland ingevoerde pony, verblijf houdende onder
Breukelen, maar dit geval kan tot nog toe niet met de voor-
gaande in verband worden gebracht.

Indien er nu eenige conclusie te trekken valt uit de boven ge-
schetste gevallen, dan zou het deze zijn dat ook in ons land de
besmettelijkheid van malleus in den regel vrij gering is. De vele
sporadische gevallen van kwaden droes, in de veeartsenij kundige
jaarverslagen vermeld, versterken deze meening. In den regel
toch is de verbreiding der ziekte zeer langzaam, ja, zij blijft soms
geheel uit, zelfs in gevallen waarbij men het tegendeel eerder zou

verwachten. In den regel worden alleen de stalgenooten, dus na
langdurig en innig contact, besmet. Evenwel, het geval te Breukelen
heeft geleerd, dat men op de goedaardigheid der ziekte niet te veel
kan vertrouwen. De laatstbedoelde Russische pony toch is middel-
lijk of onmiddellijk oorzaak geweest van de besmetting op vier
boerderijen, hetgeen aan 5 paarden het leven kostte.

Een tweede conclusie is deze, dat in ons land voortdurend be-
smetting wordt teweeggebracht door uit Rusland ingevoerde ponys.
Ook deze meening vindt steun in de vele berichten daaromtrent
in de jaarverslagen. Hieraan knoopt zich echter een vraag vast
en wel deze: Zouden deze ponys niet veel meer besmetting teweeg-
brengen dan wij weten en zouden niet vele gevallen, b.v. van
geringen longen-malleus, in genezing overgaan? Na de mededee-
lingen in de Veeartsenijk. bladen voor Ned. Indië schijnt mij dit
volstrekt niet onmogelijk. Ook hier te lande wordt reactie op
malleïne meermalen gevolgd door non-reactie, zoodat genezing van
kwaden droes ook ten onzent mogelijk, althans denkbaar is.

Het Hoofdbestuur heeft de eer ter kennis van de leden te brengen,
dat op Zaterdag, den 14e" Maart 1914 te Utrecht eene Buiten-
gewone algemeene vergadering (art. 18 van de statuten) zal
worden gehouden ter behandeling van het wetsontwerp tot regeling
van het landbouw- en het veeartsenijkundig hooger onderwijs.

Namens het Hoofdbestuur:
P. K. M. Houba, Voorzitter,
Dr. H. A. Vermeulen, iste Secretaris.

Het Hoofdbestuur heeft hierbij de eer ter kennis van de leden
te brengen het rapport der Commissie belast met een onderzoek
naar het ontwerp van wet tot regeling van het landbouw-en het
veeartsenijkundig hooger onderwijs.

De commissie, door de Maatschappij ter bevordering der Vee-
artsenijkunde belast met het onderzoek van het ontwerp van wet
tot regeling van het landbouw- en het veeartsenijkundig hooger
onderwijs, heeft de eer u hierbij ingesloten het verslag van haar
onderzoek te doen toekomen.

Mocht de Maatschappij zich met de zienswijze der commissie,
betreffende het wetsontwerp en de verschillende onderdeden kun-
nen vereenigen, dan geeft de laatste in overweging daarvan mede-
deeling te doen aan de Regeering en aan alle leden van de beide
Kamers der Staten-Generaal, daarbij echter inliet belang van het
diergeneeskundig onderwijs en in het belang van het algemeen,
uitdrukkelijk vragend een afzonderlijk curatorium met eigen
secretaris voor elk der beide hoogescholen, en opneming der non-
activiteitsbepaling betreffend het lidmaatschap van de Staten-
Generaal, terwijl het aanbeveling verdient de bovenbedoelde
zienswijze toe te lichten, hetzij door overlegging van het rapport
der commissie, hetzij door een andere vanwege de Maatschappij
te geven toelichting.

het Hoofdbestuur der Maatschappij ter
bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland, den heer Dr. D. L. Bakker,

Rapport, uitgebracht door de commissie uit de Maatschappij
tot bevordering der Veeartsenijkunde, belast met een onderzoek
van ,,het ontwerp van wet tot regeling van het landbouw- en het
veeartsenijkundig hooger onderwijs.\'\'\'\'

Het behoeft geen betoog dat de commissie het bedoelde wetsont-
werp, met name voor zoover daarin regeling van het hooger on-
derwijs in geneeskunde der dieren wordt voorgesteld, met zeer
bijzondere belangstelling heeft onderzocht. Eindelijk toch wordt

daardoor uitzicht geopend op vervulling van de zoo herhaaldelijk
van veeartsenijkundige zijde geuite wenschen; wenschen zoodanig
billijk, dat het onbegrijpelijk is waarom eerst in het jaar 1913 de
Nederlandsche regeering den tijd gekomen achtte het vóór dien
geketende veeartsenijkundige onderwijs in zijn ontwikkeling viif
te maken in elke richting, en niet langer een toestand te (Toen
voortduren, die toch eigenlijk voor docenten en studenten minder-
waardig was, en bovendien de algemeene belangen op bedenkelijke
wijze schaadde.

Zeker is de Nederlandsche veeartsenijkunde dank verschuldigd
aan minister Talma, die het initiatief in deze aangelegenheid nam,
en groote erkentelijkheid aan minister Treub, nu het wetsontwerp
bij het optreden van een nieuwe regeering niet werd ingetrokken,
en hij de verdediging op zich wenscht te nemen.

Misschien zou het gevoel van dankbaarheid in belangrijke mate
getemperd moeten worden, indien het wetsontwerp slechts in
schijn de zoo zeer noodige verbeteringen trachtte te brengen,
inderdaad echter niet in staat mocht worden geacht de vrijmaking
te verzekeren. De commissie wil dus reeds dadelijk als haar mee-
ning uitspreken, dat het wetsontwerp werkelijk in staat moet wor-
den geacht aan de thans aan \'s Rijks Veeartsenijschool heerschende
onhoudbare toestanden een einde te maken, ook al is de voorge-
stelde oplossing niet de eenige om hetzelfde doel te bereiken.
Doch ook bij aanvaarding van het in het wetsontwerp neergelegde
stelsel, d.w.z. regeling in één zelfde wet met het hooger landbouw-
onderwijs, kan het ontwerp inderdaad de belangen van het onder-
wijs in diergeneeskunde waarborgen, mits slechts die bepalingen,
welke bij handhaving een blijvende belemmering zouden vormen,
worden geschrapt of in gunstigen zin gewijzigd.

Uit het voorgaande valt reeds af te leiden, dat de commissie
bedenkingen heeft tegen gedachten, die bij den ontwerper van de wet
hebben voorgezeten, en tegen verschillende onderdeelen van het ont-
werp, welke als uitvloeisel daarvan zijn te beschouwen. Zij wenscht
die achtereenvolgens te behandelen, zonder daarnaast telkens te
wijzen op het vele goede en het vele doelmatige in het wetsontwerp.
Zij zal met name op den voorgrond dringen de naar haar meening
ernstige tekortkomingen opdat, indien zij door de Maatschappij
worden erkend, door tijdige publicatie het wetsontwerp is te
verbeteren.

genoemde regeling van landbouw- en veterinair onderwijs in één
ontwerp dadelijk als haar meening uit te spreken, dat het misschien
zijn goede zijde kan hebben om opportuniteitsredenen de regeling
van beide onderwijzen aanhangig te maken, echter overigens
zulke opportuniteit niet alleen niet is te vinden in een oorspron-
kelijk verband, hetwelk tusschen beide zou bestaan, doch dat het
bovendien het wezen van beide takken van onderwijs geweld
aandoet een dusdanig verband te leggen. Het veeartsenijkundig
onderwijs is in wezen geneeskundig onderwijs, is nooit anders
geweest en moet ook nooit iets anders worden. Daarmede is voor
goed gezegd dat er geen innig verband met het landbouwonder-
wijs bestaat, en dat elke band die wordt gelegd, gewrongen moet
zijn. Dat de landbouw van de geneeskunde der dieren profiteert
wil allerminst zeggen, dat er tusschen het einddoel van de land-
bouwkundige- en de diergeneeskundige, studie eenig verband moet
worden gelegd; en indien men aan de laatstgenoemde vooral als
einddoel zou willen opleggen bevordering van de belangen van den
landbouw, dan verliest men ten eenenmale uit het oog dat men het
geivenschte einddoel d. i. de zoo hoog-wetenschappelijk mogelijke
opleiding in de vakken van geneeskunde der dieren, zou willen
prijsgeven. In dit opzicht kan de commissie met de in de memorie
van toelichting ontwikkelde beweegredenen niet medegaan, iets
waarop nog nader bij de bespreking van de omvorming der Rijks
Veeartsenijschool in lioogeschool en van het gemeenschappelijke
college van curatoren wordt teruggekomen. Het feit dat de Rijks
Veeartsenijschool en de Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool
onder één departement zijn samengebracht vormt in dit opzicht
geen deugdelijk argument. Inderdaad ware het veeartsenijkundig
onderwijs als zijnde geneeskundig onderwijs zeer goed aan het de-
partement van binnenlandsche zaken te verzorgen, waartoe het
trouwens vroeger behoorde.

Onjuist acht de commissie ook te meenen, dat er een band
tusschen veeartsenijkundig- en landbouwkundig onderwijs zou
moeten bestaan, omdat de beide te stichten hoogescholen gemeen-
schappelijke belangen zouden hebben, en vooral omdat de leerlingen
der beide scholen later den landbouw en de landbouwers zullen
hebben voor te lichten. Gemeenschappelijke belangen bestaan
er niet, ten minste de commissie weet ze niet te noemen, en moge
het genoemde levensdoel voor de dierenartsen zijn weggelegd,
dan mag zulks allerminst aanleiding vormen het onderwijs aan beide
inrichtingen naar elkander te richten, zooals het in de memorie
van toelichting heet. Daarmede zou dan reeds dadelijk het karakter

van hooger onderwijs, en de vrije ontwikkeling der wetenschap worden
aangetast, iets wat zeer zeker in diergeneeskundige kringen nooit
waardeering zou kunnen vinden. Bovendien is de meening, als zou
de toekomst van het overgroote meerendeel der veeartsen het
dienen van landbouwbelangen zijn, inderdaad niet juist. De mili-
taire paardenartsen, de keuringsveeartsen, de slachthuisdirecteuren
en de dierenartsen in verschillende niet al te kleine steden zijn niet
te beschouwen als directe landbouwdienaren!

Welke opvattingen in landbouwkundige kringen te dezen op-
zichte mogen bestaan laat de commissie in het midden, doch waai
het algemeen belang het meest gebaat is met de vrije ontwikkeling
van het veeartsenij kundige onderwijs is elke band, die zulks in
gevaar brengt, te verwerpen.

Wenscht men dus ter regeling van veterinair en landbouwkundig
hooger onderwijs de stichting van twee hoogescholen tot stand te
brengen dan kan, gelijk gezegd, om gelegenheidsredenen tegen
de gelijktijdige schepping geen bezwaar bestaan, doch er dient geen
band te worden gelegd ter wille van een verband, hetwelk niet
bestaat. De stichting van één landbouw- en veeartsenij kundige
hoogeschool, waarop in de memorie van toelichting wordt gedoeld
zou dan ook ongetwijfeld een zeer onpractische oplossing zijn
door het te eng aaneenkoppelen van ongelijksoortige wetenschappen.
Het faculteitskarakter zou aan elk der onderdeelen van een der-
gelijke hoogeschool moeten worden toegekend, een curatorium
zonder neiging om een knellenden band te leggen zou ingesteld
moeten worden, waardoor dus feitelijk weder twee zelfstandige
hoogescholen zouden ontstaan. Ware het curatorium daarmede
niet in overeenstemming, dan waren voortdurend ernstige geschil-
len te vreezen.

Wenscht dus de commissie de regeling van het landbouw- en het
veeartsenij kundig onderwijs in één wetsontwerp, niet als doelmatig
te erkennen omdat er verband in onderwijs zou bestaan, zij wenscht
ook uit te spreken dat de benaming veeartsenij kundig onderwijs
onjuist is, omdat het woord „veeartsenij kundig" niet aanduidt tot
welke wetenschap het opleidt. De commissie kan dus niet alleen
niet medegaan met den door de ineenschakelingscommissie inder-
tijd gebruikten titel voor veterinaire hoogeschool, doch is van mee-
ning dat de termen „veeartsenijkundig hooger onderwijs", „vee-
artsenijkundige hoogeschool" en „veearts" dienen te worden ge
wijzigd als gevende niet aan, wat er mede is te bedoelen. De com-
missie merkt in dat opzicht zeer beslist op dat, hoeveel eerbied
zij heeft voor een overeenstemmend advies ter zake van eenige

letterkundige hoogleeraren, dat advies niet dient te worden op-
gevolgd, wanneer het niet de juiste oplossing brengt. De veearts
van tegenwoordig behandelt meer dan hetgeen men onder „vee"
verstaat. Hij behandelt „dieren". Het „artsenijkundig" in vee-
artsenijkundig drukt niet duidelijk uit dat „geneeskundig" wordt
bedoeld. De commissie meent dus dat gesproken dient te worden
van „diergeneeskundig hooger onderwijs", „dierenarts" en „dier-
geneeskundige hoogeschool."

Tn de memorie van toelichting wordt er op gewezen dat de drang,
opgemerkt bij de dierenartsen, om in den vreemde te gaan pro-
moveeren, mag geacht worden te bewijzen, dat de neiging der stu-
deerenden tot wetenschappelijke studie in hun vak in hooge mate
aanwezig is, en daaruit wordt mede de wenschelijkheid der offi-
cieele sanctie als hooger onderwijs betoogd. De commissie wenscht
er evenwel op te wijzen, dat spoedige voorziening hier gewenscht is,
omdat de promotie in het buitenland de waarde van den doctors-
titel in Nederland in het gedrang dreigt te brengen. Trouwens, de
Minister voelt dit, want verder in de memorie van toelichting
wordt gezegd dat hij van meening is „dat de promotie met zoo-
danige waarborgen moet worden omgeven, dat zij een werkelijke
wetenschappelijke waarde verkrijgt en behoudt; het zal zijn streven
zijn daarop toe te zien bij de nadere regeling der examens en pro-
moties." Inderdaad, hier heeft de wetsontwerper zich een goed
doel voor oogen gesteld, doch dan is ook de wijziging van den
bestaanden toestand een eisch van het oogenblik!

En iets later wordt gewezen op het belang van het bezit van
wetenschappelijke veeartsen voor landbouw en volksgezondheid,
terwijl niet wordt gerept van het groote nut van wetenschappelijk
gevormde militaire paardenartsen, en dierenartsen in de steden.
De commissie wijst hier nogmaals op om te doen uitkomen, dat de
opleiding aan een diergeneeskundige hoogeschool in velerlei rich-
ting geschiedt.

De regeling van het veeartsenij kundig hooger onderwijs is o.m.
noodig, zoo zegt de memorie van toelichting, omdat de thans
bestaande wettelijke bepalingen van 8 Juli 1874 zoodanig ver-
ouderd zijn, dat aan herziening niet kan worden gedacht. Niets
is meer waar, doch er dient te worden toegevoegd dat er periculum
in mora is. De toevloed van leerlingen in de laatste jaren is zoodanig
geweest, dat de thans bestaande, door de Wet voorgeschreven
studie-indeeling en examenregeling aanleiding geven tot allerlei
moeilijkheden, welke de studie op allerbedenkelijkste manier
benadeelen, omdat een ongeordende toestand is ingetreden.

De regeering heeft gemeend het vraagstuk van liet veeartsenij -
kundig onderwijs tot oplossing te moeten brengen door voor te
stellen de bestaande Rijks Veeartsenijschool in een veeartsenij -
kundige hoogeschool om te zetten. Inderdaad schijnt het der
commissie, dat daardoor het gewenschte doel te bereiken is, en
vele der in de memorie van toelichting genoemde argumenten moe-
ten in dit opzicht als steekhoudend worden beschouwd. Zoo zullen
er voorzeker moeilijkheden bestaan om de regeling tot stand te
brengen door het instellen van een zesde — diergeneeskundige
faculteit aan de Utrechtsche universiteit. Bestonden die echter
niet dan zou de commissie een dergelijke oplossing zeer toejuichen.
Ook daarom zou, naar de meening der commissie, een zoodanige
faculteit aanbeveling verdienen, omdat de propaedeutische vakken
aan andere faculteiten konden worden onderwezen, terwijl zij meent
dat het diergeneeskundig onderwijs geen bijzondere behoefte
heeft aan een afzonderlijke propaedeusis. Om deze redenen zou zij
het ook, wanneer dit kon geschieden, en al mocht geen afzonderlijke
faculteit mogelijk zijn, en dus een afzonderlijke hoogeschool de
eenige oplossing vormen, niet erg vinden wanneer zelfs dan door
de studenten verschillende propaedeutische vakken aan de uni-
versiteit werden gehoord.

Misschien gaf dit besparing van kosten, terwijl de omgang met
de studenten aan de universiteit een groot voordeel is te achten.
Opneming in de medische faculteit zou echter, zooals in de memo-
rie van toelichting terecht wordt gezegd, een zeer ondoelmatige
oplossing vormen, alleen ware zij in ongunstigen zin te overtreffen
door de vroeger besproken vereeniging met een landbouwhooge-
school. Het is dan ook der commissie eenigermate onduidelijk hoe
de regeering, die zoo goed het ondoelmatige van het onderbrengen
in de medische faculteit inziet, even verder in de memorie van
toelichting, er werd reeds op gewezen, niet het grootc gevaar ziet
dat het leggen van verband tusschen landbouw- en veeartsenij-
kundig onderwijs onvermijdelijk voor het laatste moet opleveren.
Daardoor bestaat eerst recht gevaar in het gedrang te komen.

De commissie wil niet verzuimen hier een speciaal onderdeel
te bespreken, waaruit eventueel verband tusschen veeartsenij kundig
en landbouwonderwijs af te leiden zou zijn, anderzijds echter het
argument van een niet bestaand verband te baat genomen zou
kunnen worden oni het veeartsenij kundig onderwijs in een bepaald
onderdeel te benadeelen. Het betreft de vorming van zoogenaamde
zoötechnici, veefokkerij specialisten, veeteeltconsulenten, de des-
kundigen op het gebied van de huisdierteelt.

Het lijdt geen twijfel of de studie aan een hoogeschool voor dier-
geneeskunde, waar anatomie en physiologie met embryologie en
histologie zeer uitvoerig worden behandeld, verschaft grondige
voorbereiding voor de beoefening der huisdierteelt, een bij uit-
stek wetenschappelijke voorbereiding; verder eischt de dier-
pathologie ook deugdelijk onderwijs in de meer bijzondere zoö-
technische vakken, omdat de patholoog het normale en het deugde-
lijke in de dieren grondig dient te weten. Dat brengt dus als van
zelf mede dat een dergelijke hoogeschool ook uitmuntend geschikt
is voor de vorming van de bedoelde specialisten. Zij gaat aan deze
hoogeschool als het ware van zelf, is een natuurlijk uitvloeisel van
de richting daarvan, en zulks blijkt ook wel tiit het feit, dat in
Zuid-Duitschland, in tegenstelling met het noordelijke deel. het
meerendeel der huisdierteelt-leeraren wordt gevormd uit het
corps dierenartsen, en vooral ook uit het feit dat bij ons te lande
het meerendeel der cursussen in exterieur, paardenfokkerij en
veeteelt aan veeartsen worden toevertrouwd, en zij zeer gewaar-
deerde adviseurs zijn voor fokvereenigingen, enz.

Dat een landbouwhoogeschool eveneens en misschien meer in
het bijzonder op de vorming van dergelijke specialisten wordt in-
gericht, is misschien even natuurlijk, alhoewel de daar gevormde
deskundigen, juist wat de wetenschappelijke basis betreft, waar-
schijnlijk minder uitvoerig worden onderlegd. Doch dit feit op
zich zelf behoeft geen band tusschen twee inrichtingen te leggen,
die op zich zelf twee afzonderlijke richtingen der natuurweten-
schappen behartigen, en dus niet innig tc verbinden zijn. Het al-
gemeen belang brengt mede dat men geen druk uitoefent, door
het scheiden der inrichtingen, terwijl het eveneens medebrengt, dat
men de zoötechnische studiën aan de diergeneeskundige hooge-
school, welke door haar aard zooveel anders zijn dan aan een
landbouwhoogeschool, in het bijzonder bevordert. De veterinaire
voorbereiding in dit opzicht dient gesteund tc worden, onafhanke-
lijk van de opleiding aan de landbouwhoogeschool. Zou men even-
tueel, in het belang der bedoelde specialisten zelf, de voordee-
len van beide richtingen willen combineeren, dan zou b.v. voor
dergelijke landbouw-ingenieurs het bezit van het diploma van
candidaat in de dier-geneeskunde verplichtend te stellen zijn.
Doch, het zij herhaald, het feit, dat de diergeneeskundige studie
opleidt tot, en, zooals van zelf spreekt, opleiden moet tot de
vorming van zoötechnici, kan nooit beduiden dat er een band moet
worden gelegd tusschen diergeneeskundige hoogeschool en land-
bouwhoogeschool. Dan ware eventueel de door den minister zelf

terecht veroordeelde toevoeging aan een faculteit van geneeskunde
nog beter te verdedigen.

Waar dus elk verband, juist om verschil in studierichting, is
te veroordeelen, daar kan zeker niet worden aanvaard het beginsel
van het gemeenschappelijke college van curatoren, dat in dit op-
zicht voor het verband meer in het bijzonder zou hebben te waken.
De diergeneeskundige hoogeschool dient een college van curato-
ren te hebben, dat voor haar belangen waakt, en niet een college
dat haar belangen toetst aan die van de landbomvhoogeschool, zoo-
als de minister het toch eigenlijk in de toelichting van artikel
32 wil zeggen. De objectiviteit kan in dit opzicht niet bestaan.
Het onvermijdelijk gevolg moet zijn een college van curatoren
dat voor de landbouwbelangen, zetelende in de beide inrichtingen,
waakt. Voor geneeskunde is daar geen plaats, en juist die richting
mag in het curatorium der diergeneeskundige hoogeschool niet
ontbreken. Die school moet een eigen curatorium hebben, en som-
mige leden der commissie achten zelfs, om de gewraakte bepaling
alleen het wetsontwerp uit een oogpunt van veterinaire belangen
onaannemelijk!

Na bet voorgaande heeft de commissie slechts weinig mede
te deelen omtrent de verschillende titels en artikelen van het
wetsontwerp. Zij meent dat Titel II niet over de „scholen" doch
over cle „hoogescholen" zou moeten handelen en is verder slechts
matig ingenomen met den „administrateur," in artikel 6 genoemd,
die volgens artikel 43 het geldelijk en administratief beheer der
hoogeschool zal hebben te voeren, en die zelfs volgens artikel 26
lagere beambten zal kunnen aanstellen. Het lijkt duidelijk dat een
dergelijke ambtenaar een machtsondermijner is van curatoren en
van hoogleeraren, bovendien als staande tusschen curatoren en
senaat zeker moeilijk zal worden geduld. Wil men curatoren een
ambtenaar toestaan, die voor hen geldelijk en administratief be-
heer voert, dan kan daartegen allerminst bezwaar bestaan. Doch
het is zeer onpractisch naast het college van curatoren nog een
ambtenaarspositie te scheppen, waaraan zeker ook macht is ver-
bonden, die zelfs op senaat en hoogleeraren zal uit te oefenen zijn.
De toelichting, bij artikel 6 omtrent de functie van den admini-
strateur gegeven, is in dit opzicht onvoldoende, daar uit niets de
noodzakelijkheid, of zelfs het gewenschte blijkt om in dit opzicht
een ambtenaar, die niet onder de curatoren staat, in de wet op te
nemen. De docenten en bun technische hulpkrachten van admini-
stratieve bezigheden te ontlasten gaat doodeenvoudig niet, daar

de docenten de directeuren der instituten en afdeelingen vormen,
die bij hun leiding daarvoor hebben te zorgen, dat zij het budget
niet overschrijden, doch zeer zeker niet zullen kunnen werken en
leiden, indien er een comptabel ambtenaar bestaat, die meent onaf-
hankelijk genoeg te zijn om eenig gezag uit te oefenen. Wil men
in dit opzicht degelijk te werk gaan. dan stelle men natuurlijk
administratieve hulpkrachten onder curatoren aan, doch geve ook
aan de afdeelingen of instituten, waar veel administatrief werk is,
een afzonderlijke administratieve hulpkracht. Zooals de zaak wordt
voorgesteld, waarbij de instructie van den administrateur niet door
curatoren zou worden geregeld, deze zelfs lagere ambtenaren zou
kunnen aanstellen, is de duidelijke kiem voor groote onaangenaam-
heden gelegd.

Omtrent artikel 8 meende de meerderheid in de commissie dat
onder s. de „landhuishoudkunde" diende gelezen te worden de
„algemeene landbouwkunde", omdat onderwijs hierin den aan-
staanden dierenarts eenig belang zou kunnen inboezemen, doch
onoverkomelijke bedenkingen heeft de commissie legen artikel i8, het
welk overeenkomt met de artikelen 44 en 91 der hoogeronderwijs-
wet. met dit verschil echter dat is weggelaten de volgende
bepaling:

„Hoogleeraren, het lidmaatschap van eene der beide Kamers van
„de Staten-Generaal aanvaardende, zijn gedurende dat lidmaat-
schap van rechtswege op non-activiteit en genieten de helft hunner
„jaarwedde als verlof-traktement."

Zooals uit de toelichting blijkt is dit tweede lid met opzet weg-
gelaten. Men leest daar „Het overeenkomstige artikel uit de
„hoogeronderwijswet (art.91) is niet geheel overgenomen; wat
„in het tweede lid van dat artikel is bepaald zou, in verband
„met artikel 16 van het ontwerp en met de vaak zeer beperkte
„keuze van speciale deskundigen in strijd kunnen komen met de
„belangen van het landbouw- en veeartsenij kundig onderwijs."

Deze opvatting dient toch inderdaad met kracht bestreden te
worden. Moge de keuze voor hoogleeraren beperkt zijn, zoo is dit
ook voor andere wetenschappen het geval, en evenmin als daar mag
zulks hier een bezwaar vormen, nu in het algemeen voor hoogleeraren
in de Wet werd vastgesteld het beginsel, dat zij bij benoeming tol
Kamerlid non-actief worden en de halve jaarwedde genieten.
Komen dergelijke gevallen voor bij hoogleeraren der te stichten
hoogescholen dan moet ook daar het algemeen belang den door-
slag geven, en de beoefenaars der veeartsenijkunde en der land-
bouwkunde mogen eischen. dat hun hoogleeraren het bekleeden

van het kamerlidmaatschap niet onmogelijk wordt gemaakt. Het
betreffende artikel dient dus te worden aangevuld.

In artikel 30 moet, naar de commissie meent ,,Het tweede en
het derde lid, enz." gelezen worden: ,,Het tweede en het vierde lid,"
terwijl in artikel 32 het beginsel van twee gescheiden colleges
van curatoren met twee secretarissen dient te worden vastgelegd.

Omtrent het bepaalde in artikel 47 meent de commissie den
wensch te moeten uitspreken den hoogleeraren en lectoren ook,
daar de examens zeer vermoeiend en tijdroovend zijn, voor het
afnemen der examens een vergoeding uit de examengelden, bij
artikel 50 geregeld, toe te kennen. Wat artikel 49 betreft is de
commissie in kleinst mogelijke meerderheid van meening, dat het
aantal te verrichten abnormale verlossingen op twee bepaald kan
blijven, wijl moeilijkheden worden gevreesd ten opzichte van het
verkrijgen van het voorgestelde getal van vijf

Uit het medegedeelde blijkt dat het wetsontwerp zeer gemakkelijk
is te wijzigen in den zin als door de commissie ivordt noodig geacht\',
terwijl in het algemeen de regeling van het diergeneeskundig onder-
wijs, als in het wetsontwerp voorgesteld, instemming verdient.

Mocht de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
zich met de zienswijze der commissie, betreffende de verschil-
lende onderdeelen, kunnen vereenigen, dan zou de commissie
haar in overweging willen geven de stappen te doen, nader aange-
geven in het dit rapport begeleidende schrijven.

Nieuwe afdeeling Zuid-Holland. Bedankt als lid de beeren:
J. M. Fillekes te Hillegersberg; Prof. Dr. J. Pof.ls te Rotter-
dam, Dr. H. F. Reeser te Rotterdam; overgegaan tot de
afdeeling Friesland C. Tenhaeff te Leeuwarden.

Programma van de Buitengewone Algemeene Ver-
gadering der Maatschappij, te houden Zaterdag 14
Maart 1914 in de groote bovenzaal van het Hötel
de I\' Europe te Utrecht, des namiddags I uur.

3. Behandeling van het rapport uitgebracht door dc Commissie,
belast met een onderzoek naar het ontwerp van wet tot regeling
van het Landbouw- en het Veeartsenij kundig honger onderwijs,

Het Hoofdbestuur gaat, behoudens een tweetal kleine redactie-
wijzigingen en een enkele principieele wijziging, welke het meent
aan de Ruitengewone Algemeene Vergadering te moeten voor-
stellen, geheel mede met de in het rapport neergelegde conclusiën.

Het rapport spreekt van ,,de regeling van beide onderwijzen".
Het Hoofdbestuur stelt voor te lezen „de regeling van dit Land-
bouwkundig en dit Veeartsenij kundig onderwijs."

Voorts zegt het rapport „daarmede zouden reeds dadelijk het
karakter van hooger onderwijs en de vrije ontwikkeling der weten-
schap worden aangetast."

Het Hoofdbestuur stelt voor te lezen „daarmede zouden reeds
dadelijk zoowel het karakter van hooger onderwijs als de vrije ont-
wikkeling der wetenschap worden aangetast."

De kleinst mogelijke meerderheid der rapporteurs is van oor-
deel dat, overeenkomstig het bepaalde in art: 49 van het wetsont-
werp, het aantal abnormale verlossingen dat iedere candidaat,
alvorens in aanmerking te kunnen komen voor het afleggen van
het examen voor hef verkrijgen van het diploma van veearts,
moet hebben verricht, op twee kan blijven bepaald. De kleinst
mogelijke meerderheid van het Hoofdbestuur achtte het gewenscht
dat aantal op vijf te brengen en er de verplichting aan toe te voegen,
dat iedere candidaat tevens minstens vijf abnormale verlossingen
van groote huisdieren moet hebben bijgewoond. Het moet van
zéér overwegend belang worden geacht, dat de aanstaande veeartsen
méér en beter dan tot op heden het geval is kunnen zijn op verlos-
kundig gebied practisclie ervaring opdoen. Dc kleinst mogelijke
meerderheid van het Hoofdbestuur was van oordeel dat deze. eisëlv

gezien cle gewijzigde omstandigheden welke bij het in werking tre-
den van de wet op het Veeartsenij kundig hooger onderwijs tot
stand komen, geen onoverkomelijke bezwaren medebracht en de
moeilijkheden welke zij den candidaten veroorzaakt niet opwegen
tegen het zeer groote belang dat gelegen is in een deugdelijk
practisch onderlegd zijn als verloskundige. De meerdere tijd welke
verplichtend is gesteld voor de clinische voiming der candidaten
maakt het hen tevens mogelijk ook op verloskundig gebied meer-
dere ervaring op te doen; wel is waar bestaat voor allen aan de ver-
loskundige cliniek van de aanstaande diergeneeskundige Hooge-
school geen gelegenheid het voorgestelde aantal verlossingen te
verrichten, daar tegenover staat dat iedere candidaat zich in de
practijk van een practiseerend veearts hiervoor kan schadeloos
stellen. • Zeer zeker zijn alle candidaten in bovengenoemde cliniek
in de gelegenheid minstens vijl abnormale verlossingen bij te wonen,
hetgeen ongetwijfeld mede voor de practische opleiding zeer nuttig
moet worden geacht.

Het Hoofdbestuuur
P. K. M. Houba, Voorzitter,
Dr. H. A. Vermeulen, i^sle Secretaris.

In cle Decemberaflevering van „Cultura", het orgaan van het Necl. Instituut
van landbouwkundigen komt op pag. 486 eene opwekking voor, door het bestuur
van dit Instituut gericht tot H.H. leden en donateurs, om de congresvergadering
door voornoemd bestuur uitgeschreven, te houden op Woensdag 14 Januari 1914
in het hotel Krasnapolsky te Amsterdam en waarin het ontwerp van wet op de
paardenfokkerij alsmede de verschillende uitgebrachte prae-adviezen zullen worden
behandeld, bij te wonen. Blijkens hetzelfde schrijven heeft het bestuur van het
Ned. Instituut van landbouwkundigen de verschillende regelingscommissiën
voor de paardenfokkerij in de verschillende provinciën, de besturen van paarden-
stamboeken en enkele particulieren uitgenoodigd deze vergadering bij te wonen,
„om zoodoende te bereiken, dat iedereen, die zich voor deze wet interesseert, op volkomen
onzijdig terrein, zijn oordeel kan uitspreken en deze vergadering ten slotte mag be-
schouwd \'worden als de bijeenkomst, waarin door alle BELANGHEBBENDEN EN
BELANGSTELLENDEN duidelijk de richting is aangegeven, waarin men de ver-
beteringen wil zien aangebracht.

Aangezien liet Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenij-
kunde in Nederland eene dergelijke uitnoodiging tot het bijwonen dezer vergadering
niet heeft ontvangen en het gebleken is dat ook de Heer Voorzitter a an de Sub-
commissie A. van de Algemeene Keuringscommissie voor de Kijkshengstenkeu-
ringen hierin is gepasseerd, heeft het Hoofdbestuur in zijn vergadering van 10
Januari 1914 gemeend het navolgende schrijven te moeten richten aan de Ver-
gadering van het Ned. Instituut van landbouwkundigen te houden op Woensdag
i.j Januari 1914 in het hotel Krasnapolsky te Amsterdam, adres den Heer !-. K.
Posthuma, voorzitter van voornoemd Instituut.

„Het Hoofdbestuur van de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland heeft kennis genomen van het schrijven van het bestuur van het
Ned. Instituut van landbouwkundigen, voorkomende in de Decemberaflevering

1913 van „Cultura" en gericht tot H.H. leden en donateurs van dit Instituut,
waarin deze worden aangespoord op de vergadering te komen die gehouden wor-
den zal op Woensdag 14 Januari 1914 in liet hotel Krasnapolsky te Amsterdam,
alwaar de prae-adviezen inzake het vraagpunt „Wet op de paardenfokkerij en
de richting waarin zij moet worden verbeterd" ter sprake gebracht zullen worden,
alsmede van de mededeeling dat het bestuur van het Ned. Instituut van land-
bouwkundigen eene uitnoodiging tot het bijwonen dezer vergadering heeft ge-
richt tot de verschillende regelingscommissies voor de paardenfokkerij in de ver-
schillende provinciën, aan de besturen van paardenstamboeken en aan enkele
particulieren.

Het Hoofdbestuur der voornoemde Maatschappij spreekt zijn verbazing uit
over het feit dat het bestuur van het Ned. Instituut van landbouwkundigen in
gebreke is gebleven het, als zijnde het vertegenwoordigend lichaam van de Neder-
landsche veeartsen, mede uit te noodigen deze vergadering bij te wonen en dat ook
de Heer voorzitter van de subcommissie A van de Algemeene Keuringscommissie
voor de Rijkshengstenkeuringen mede is gepasseerd geworden, redenen waarom het
Hoofdbestuur van voornoemde Maatschappij meent krachtig te moeten protes-
teeren tegen de clausule, voorkomende in bovengemeld schrijven ,,dat de verga-
dering, te houden door het Ned. Instituut van landbouwkundigen, op 14 Januari

1914 te Amsterdam beschouwd zal mogen worden als de bijeenkomst waarin door
ALLE BELANGHEBBENDEN EN BELANGSTELLENDEN duidelijk de
richting is aangegeven waarin men de verbeteringen in de wet op de paardenfokkerij
wil zien aangebracht.

Namens het Hoofdbestuur van de Maatschappij ter
bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland,

Onderart. 84. Traktementen, toelagen, vergoedingen en schadeloosstellingen
van de militaire paardenartsen / 82.332.—.

Nadat: reeds in het Voorloopig Verslag was aangedrongen op verbetering van de
omstandigheden, waaronder onze militaire collega\'s hunnen dienst moeten ver-
richten en de minister in de memorie van antwoord op de in enkele garnizoenen
aangebrachte veranderingen had gewezen onder toezegging van dergelijke maat-
regelen in andere, heeft de heer Smeenge een warm pleidooi gehouden voor v er-
hooging der tractementen van deze officieren (vergadering van 13 Januari 1914
Handelingen blz. 1187 e. v.). Het aan den minister gerichte adres van de Heeren
Vermast, van Dorssen en Gai.i.anijat Huet, waarin de bovenbedoelde tekort-
komingen worden aangetoond, werd door hem voorgelezen. Hij herinnerde tevens
aan hetgeen de heer I.ieftinck en hij ten vorigen jare hierover in het midden hadden
gebracht. Zijne, tot den minister gerichte peroratie luidde: „Ik heb goeden moed,
dat waar de Minister zoo straks gezegd heeft, dat hij geen cent zal uitgeven als hij
er geen goede waar voor krijgt, hij ook in deze goede «aar voor goede centen zal
willen hebben, en dat hij het corps paardenartsen, dat van onberekenbaar nut is voor
het leger, goed zal bezoldigen en goede promotiekansen zal geven, opdat daarvoor goede,
neen uitnemende krachten kunnen worden geëngageerd."

De Heer Bosijoom, Minister van Oorlog, antwoordde: Mijnheer dc Voorzitter!
Ik wil gaarne de toezegging doen die de geachtt afgevaardigde, de heer Smeenge, heeft
gevraagd. Van Oyen.

Rijksvoorjaarskeuringen van dekhengsten. De Minister van Landbouw,
Nijverheid en handel;

Gelet op dc Wet op de paardenfokkerij 1901, gewijzigd bij de wet van 28 April
1906 (Staatsblad n°. 100) en op het Koninklijk besluit van 14 Augustus 1901 (Staats-
blad n°. 204), gewijzigd bij de Koninklijke besluiten van 25 Juni 1906 (Staatsblad
n°. 135) en 6 November 1906 (Staatsblad 11 . 278);

te bepalen, dat de gewone Rijksvoorjaarskeuringen van tot dekking bestemde
hengsten in 1914 gehouden zullen worden:

op 9 Februari ie Kattendijke,
op io Februari te Hulst;
op ii Februari te Oostburg;

Personalia. JOe paardenarts ie klasse J. Maas, van het 3e regt. huzaren te
Amsterdam, is overgeplaatst bij het 4e regt. van dat wapen te Deventer.

l)e paardenarts 2e klasse, H. J. Weekenstroo, van het ie regiment veld artillerie
te Utrecht, wordt overgeplaatst bij het 3e regiment huzaren te Amsterdam.

Benoemd tot veearts bij den burgelijken veeartsenijkundigen dienst in Ned.
Oost-Indië J. C. Numans.

lijdelijk toegevoegd aan den gouvernementsveearts te Cheribon, de gouver-
nementsveearts W. C. A. Doeve.

Bij Koninklijk besluit van s Januari 1914 n°. 34 zijn, met ingang van 16 Januari,
tot wederopzegging benoemd tot plaatsvervangers van den districtsveearts wicn
Rotterdam als standplaats is aangewezen, de geëxamineerde veeartsen A. A.
Rarendregt, te Barendrecht, dr. I>. J. Copi>er D. Jzn. te Rotterdam, dr. S. 1. M.
Mogendorff, te Schoonhoven, D. \\. Oskam, te I.ekkerkerk, en dr. G. G. J.
Westholz, te Rotterdam.

Eervol ontheven van den burgerl. veeartsenijkundigen dienst ter hoofdplaats
Soerabaja en te Kamal de gouvernementsveearts te Soerabaja J. K. F. de Does.

Belast met den burgel. veeartsenijkundigen diesnst ter hoofdplaats Soerabaja,
met standplaats Soerabaja de gouvernementsveearts J. C. NVmans.

De districtsveearts P. J. \'t Hooft, te \'s Hertogenbosch is door Gedeput.
Staten van N. Brabant benoemd tot lid van de regelingscommissie ter bevorde-
ring van de paardenfokkerij in Noord-Brabant.

De veearts G. A. de Raadt is sinds 15 Maart 1913 benoemd en gevestigd als
gemeente-veearts van Tietjerksteradeel te Hardegarijp. (op verzoek medegedeeld).

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd gedurende
de maand December 1913.

(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin December 1913nog niet geëindigd, waren.

K. F. Meyer onderzocht 210 van kwaden droes verdachte paarden met be-
hulp van verschillende diagnostische methoden: oogreactie, subcutane malleïnatie,
agglutinatie en komplementbinding. Bij genoemde paarden viel de komplement
binding 58 keer positief uit, de oogreactie 56 keer. Bij de sectie werd de ziekte
geconstateerd bij 58 paarden, zoodat de oogreactie dus 2 miswijzingen aangaf (2
keer geen reactie bij aan malleus lijdende dieren).

Na herhaalde subcutane inspuitingen om de 14 dagen reageerden de aan kwaden
droes lijdende paarden niet meer (d.w.z. de temperatuur steeg niet meer na de
injectie) daarentegen gaf bij deze dieren de conjunctivale applicatie van malleïne
een positief resultaat. Meyer „will certainly place this test in the first rank of
the diagnostic methods for glanders." Zijne conclusies luiden:

i°. De ophthalmoreactie is zeer vertrouwbaar. Ze kan in korten tijd en zonder
groote kosten door iederen veearts in de praktijk worden uitgevoerd en stelt ook
den ongeoefende in staat de diagnose van kwaden droes zeer nauwkeurig te stellen

2°. l>e serumproeven dienen voor de centrale controle en tot ondersteuning der
diagnose bij onteigenen in afmaking.

(Opm: Het komt mij voor, dat het laatste deel van de eerste conclusie wel wat
al te optimistisch is uitgedrukt.)

In Band XXV ¹/₂ Heft van de „Monatshefte fiir praktische Thierheilkunde"
(4 Oct. 1913) refereert I röhnkr omtrent vorengenoemde reactie nog het
volgende:

„Terwijl de subcutane malleïnatie invloed uitoefent op de serologische onder
zoekingen (agglutinatie, komplementbinding) wordt volgens onderzoekingen van
Klimmer, Schnürer, Miessnkr, K. I . Meyer, Müli.er, Gachtgens en Aohi
door de conjunctivale malleïnisatie noch de agglutinatietiter, noch de bindings-
waarde gestoord. Bloedonderzoekingen kunnen dus gelijktijdig met ophthal-
moreactie worden uitgevoerd."

Bij de conjunctivale (en ook bij de cutane) enting is blijkbaar de in den bloed-
stroom opgenomen hoeveelheid antigeen (malleïne) te klein om de vorming van
eene aantoonbare hoeveelheid antilichamen op te wekken."

Het is mij bekend, dat in den laatsten tijd door ambtenaren van het Veeartse
nijkundig Staatstoezicht in ons land ook van de oogreactie wordt gebruik gemaakt
voor de onderkenning van kwaden droes: zoodat wellicht, binnen niet al te langen
tijd, ook hier de resultaten, met deze eenvoudige diagnostische methode verkregen,
kunnen worden gepubliceerd.

Hij gebruikte het malleinum siccum van 1\'oth, waarvan kort voor het gebruik
een 5% ojilossing in physiol. Na Cl.-oplossing werd gemaakt. Met een oogdruppel-

buisje (een glasstaafje of fijn borsteltje kan desnoods ook dienst doen) werden
2 a 3 druppels in de conjunctivaalzak op het slijmvlies van het onderooglid gede-
poneerd. De positieve reactie bestaat, zooals bekend, in een suppuratieve con-
junctivitis, die (individueel) meer of minder sterk kan zijn. Een lichte conjunc-
tivitis met grijsachtig slijmig exsudaat in binnen ooghoek, beteekent een twijfel-
achtige reactie.

M. constateerde bij 8u% der positief reageerende paarden een rectale tempe-
ratuurstijging van i—2° C\'. in de eerste iR uren, in de 6 volgende uren weer
daling. Deze temp. verhooging trad bij gezonde paarden niet op — daar echter de
oogreactie voldoende is in de praktijk, kan men de temp. opname in den regel
achterwege laten. — Tijd en duur der reactie zijn verschillend. Sommige onder-
zoekers (Schnürer o.a.) geven aan, dat ze niet voor het 3e uur begint. M. zag ze
steeds later optreden, na 7 uren dikwijls duidelijk zichtbaar, en na 12 a 15 uren
meestal op het hoogtepunt. Na 24 uren is een derde inspectie wenselijk, daar
sommige paarden atypies reageeren en pas na 24 uren. Bij sommige verschijnen
en verdwijnen de verschijnselen vrij plotseling. Volgens M. waren zijne atypiese
reageerders in een acuut infectiestadium. De reactie-verschijnselen zijn gewoonlijk
12—36 uren zichtbaar; soms korter (6 uren) soms langer (72 uren).

Bij twijfelachtige reactie kan dezelve desnoods na 24 uren reeds herhaald worden,
\'t geen van groot belang is. Gezonde dieren blijven negatief reageeren; bij malleus-
paarden is bijna altijd de tweede reactie positief; de conjunctiva schijnt door de
eerste instillatie gevoeliger geworden te zijn voor de tweede. Bij verdachte ge-
vallen dient steeds 14 dagen na dc eerste twee instillaties, een derde indruppeling
te geschieden, daar het mogelijk is dat bij de eerste proef de dieren in het incubatie-
tijdperk der ziekte verkeerden, en dergelijke dieren reageeren negatief. (M. kon
dit bij twee paarden opmerken). Meer dan driemaal vindt M. niet raadzaam,
daar liij bemerkte dat de reactie reeds de 3e maal minder sterk was en bij de 4e
en ;e proef nog geringer, zelfs bij dieren die de eerste of tweede maal typies po-
sitief gereageerd hadden.

Hoeveel dagen na de besmetting de dieren positief reageeren op de ophtalmo-
malleïnatie, is natuurlijk verschillend al naar de wijze en de sterkte der infectie.
Verschillende onderzoekers vonden 5 tot 18 dagen; de Blieck, die een reeks
proeven hieromtrent deed, geeft 4—14 dagen aan

De ophtalmo-reactie wordt niet beïnvloed door een subcutanc malleïnatie,
die 24 of meer uren vroeger of later is toegepast. Gezonde paarden die een sub
cutane mallêïne-injectie hebben ondergaan, blijven negatief reageeren op de oog-
proef, terwijl malleus-paarden in dat geval een positieve reactie vertoonen.
Ook heeft omgekeerd de ophtalmo-reactie geen invloed op een volgende sub
cutane malleïnatie; alleen treedt, als 3—14 dagen na een positieve opthalmo-
reactie, subcutaan malleïne wordt gegeven, ten gevolge van die subcutane in-
jectie, ook een duidelijke oogreactie op. (dit is door verschillende onderzoekers
opgemerkt).

Gelijktijdige ophtalmo- en subcutane malleïnatie, is niet raadzaam, daar dan
bij aan malleus lijdende paarden, de oogreactie dikwijls atypies verloopt.

Malleus-paarden, die eenige malen, met 14 daagse tussenpoozen subcutaan
waren gemalleïneerd en door het gewend raken daaraan, niet meer met koorts

reageerden, hadden toch een positieve ophtalmo-reactie. Dit is van groot belang,
daar na de snbeutane malleinatie zooals bekend is, de serum-reacties onbetrouw-
baar zijn.

Volgens Meyer (en ook andere onderzoekers) is de ophtalmo-reactie minstens
even vertrouwbaar als de subcutane malleinatie, en daarom wegens hare eenvou-
digheid te verkiezen. Ze is zekerder dan de aglutinatieproej en staat wat vertrouw-
baarheid betreft, ongeveer gelijk met de complementbindingsmethode, welke laatste
als laboratoriumproef verdient in stand gehouden te worden.

Bij verse infecties is de ziekte soms eerder door de complementbindingsmethode
dan door de oog-reactie aan te toonen. Het omgekeerde werd echter door M. ook
in sommige gevallen gezien. Ook is bij verse infecties de ziekte soms eerder
door de aglutinatieproef dan door de complementsbindingsreactie te diagnosti-
ceeren.

De praecipitatie methode is minder vertrouwbaar, geeft dikw ijls onjuiste aan-
wijzingen. Ook de cutane-reaktie is volgens Schnürer minder vertrouwbaar dan
de oogreactie. Lorenz had ook goede resultaten met de ophtalmo-reactie. Bij 12
paarden alle lijdende aan malleus, bevestigd door sectie (bij vijf was de ziekte
latent) was de reactie bij alle dieren positief. Bij tw^ree der paarden waren aglu-
tinatie- en complementproef negatief geweest. Bij een ander paard met dubieuse
serum-reacties, was de oog-reactie negatief; bij sectie werd geen malleus gevonden.

Pfeiler en Wi.hkr beschrijven in de Berl. \'lier. W\'och. 1912. 28. n°. 43. en
/eitschrift f. fnfect. Kr. der Haustiere 1913, 12. 5, een nieuwe serodiagnostiese
methode bij malleus, de Konglutinatie-reactie. Deze gelijkt veel op de komple-
mentbindingsproef en berust op de eigenschap van geïnactiveerd (op 56° C. ver-
warmd) runder-serum, om vreemde bloedlichaampjes op te lossen en samen te
klonteren, nadat de bloedlichaampjes (door toevoeging van vers paarde-serum), alexine
(komplement) hebben opgenomen. Bij twee paarden, waarbij de aglutinatie en de
komplementproef negatief waren, konden P. en W. door de konglutinatieproef
malleus aantoonen (door sektie bevestigd).

Bordet en Streng noemen de stof in het runderserum die deze reactie veroor-
zaakt, konglutinine, en beweren dat het geen aglulinine is en ook geen ambozeptor
of een alexine. Mengt men nu (geïnactiveerd) serum van een malleus-paard met
extract van malleusbacillen en vers paardeseruni (in bepaalde verhouding)
en voegt nadat, het mengsel een uur op 37° heeft gestaan, geïnactiveerd runder-
serum en schapebloedlichaampjes toe, dan treedt de reactie niet op; ze wordt
verhinderd door een (hypothetiese) stof in het malleusserum, die anti-konglu-
tinine gedoopt is. Deze stof ontbreekt in normaal serum, want neemt men in plaats
van malleus-serum, serum van een gezond paard, dan wordt de reactie niet ver-
hinderd, en ziet men de roode bloedlichaampjes 11a eenigen tijd samenklonteren
(aglutineeren).

(Het lijkt mij eenvoudiger aan te nemen, dat door het malleusbacillen-extract
-| malleus-serum het complement uit het verse paardeserum gebonden
wordt, en dat daardoor de reactie uitblijft. Verdere proeven moeten leeren

in hoever deze nieuwe reactie een blijvende plaats verdient, naast de be-
staande. Is ze even vertrouwbaar en gevoelig, als de gewone komplementbindings
reactie, dan heeft ze de grootere eenvoudigheid in haar voordeel. Een nadeel is
de moeilijker beoordeeling, daar hamolyse eerder in het oog valt dan samenballen.

Daar alle serum-reacties alleen immuniteitsreacties zijn, zal een van malleus
genezen paard, dat nog anti-lichamen in zijn bloed heeft, positief reageeren. Het
is daarom theoreties onjuist, een paard alleen op positieve serum-reacties af te
maken; het dient alleen geïsoleerd te wórden. Is controle van het laatste niet
mogelijk, dan kan het uit een practies oogpunt overweging verdienen de positief-
reageerders toch af te maken; zulks moet bij ieder voorkomend geval beoordeeld
worden. Ref.)

Behalve deze bloedlichaampjeskonglutinatie, beschrijven P. en \\V. een bacillen
conglutinatie. (Berl. \'fier. Woch. 1912 XXVIII 47. en 1913 XXIX 25.)

Onderzoekingen van Streng toonden reeds aan dat normaal runderserum een
konglutineerende werking op bacterien heeft. Mengden P. en W. nu het (geïnacti-
veerde) te onderzoeken serum met malleusbacillen-extract en normaal paardeserum
(komplement) en voegden na een poos daaraan toe geïnactiveerd runderserum
malleusbacillenemulsie (in physiol. NaCl.-oplossing), dan trad na eenige ( 5) uren
(hij 37° C) de reactie op, daarin bestaande, dat in de buisjes, waarin het te onder
zoeken serum afkomstig van gezonde paarden, de bacillen op den bodem lagen in
klonters, die zich bij schudden niet verdeelden; de bovenstaande vloeistof was helder;
in de buisjes met malleus-serum daarentegen was de vloeistof melkachtiggeblevenen
de fijne bacillen-hoopjes op den bodem verdeelden zich weer bij schudden.Hetfeit dat
juist <le sera der gezonde paarden de met aglutinatie overeenkomende reactie ver-
oorzaakten, bewees, dat de reactie niet ontstond door de stof, die men aglutinine
genoemd heeft, want dan zou juist het omgekeerde optreden, daar toch malleus-
serum de malleus-bacillen sterker aghitineert dan normaal serum. De bacillen
konglutinatie-reactie bleek niet zoo vertrouwbaar als de bloedlich. kongl. reactie;
er waren nu en dan miswijzingen, het kwam nl. voor dat serum van malleus-paarden
ook konglutinatie veroorzaakte. Verdere proeven leerden nu, dat het komplement
toegevoegd in den vorm van normaal prardeserum, voor de bacillen-konglutinatie-
reactie niet alleen niet noodig, maar zelfs schadelijk was, daar het juist miswijzingen
veroorzaakte. Toevoeging van inactief runderserum bleek ook niet strikt noodig,
versterkte echter de reactie. Verhitten van het te onderzoeken serum was nood-
zakelijk, want werd het niet vooraf geïnactiveerd, dan vertoonde niet alleen het
serum van gezonde paarden maar ook in de meeste gevallen dat van malleus-
paarden positieve reactie. De reactie is dus zeer eenvoudig. Controle-onder-
zoekingen zullen verder licht moeten verspreiden over hare vertrouwbaarheid en
over den aard van het proces en de daarbij in het spel komende anti-lichamen.

Stranigg kreeg met de konglutinatie-methode juiste resultaten bij 35 aan mal-
leus lijdende en 47 gezonde paarden die door hem onderzocht werden.

Mohi.er en Hichhorn schrijven in het Am. vet. review 1913 XLIV.I over proeven
om dieren tegen malleus te immuniseeren. Zij werkten met gedoode en gedroogde
malleusbacillen-culturen die ze subcutaan inspoten bij 16 caviae en 15 paarden.
I)e caviae kregen 3 injecties van verschillende en stijgende hoeveelheden entstof,
varieerende van 0.1 tot 2 c.c. (1 c.c. = 2 m. g. gedroogde bacillen) Zij kregen
20 a 40 dagen na de laatste enting a öse virulente malleus-bacillen subcutaan,
en het bleek dat ze (vergeleken met contröledieren) geen immuniteit hadden
gekregen door de voorafgaande behandeling. De paarden werden ook in den
loop van een maand 3 a 4 maal geënt met verschillende doses gedroogde
bacillen-emulsie (van 1—12 c.c.) Twee werden een week 11a de laatste enting
met virulente malleus-bacillen op het neusslijmvlies besmet en kregen
malleus De andere geënte dieren werden in een paddock gelaten met twee ge-
zonde (controle) paarden en twee met malleus geïnfecteerde paarden. De laatst
hadden cliniese verschijnselen en neusuitvloeiing. De dieren hadden een gemeen-
schappelijke drinkbak en hooiruif. In de paddock was een stal waarin een van de
malleuspaarden stond; in de standen daarnaast werden alle paarden achter
eenvolgens een week geplaatst; de voerbakken waren zoo gejjlaatst dat het mid-
delste (zieke) paard ook uit de voerbakken van zijn buren kon eten. Een der pre-
ventief geënte paarden kreeg na 14 dagen cliniese verschijnselen van malleus
en stierf. De andere paarden werden toen ze 2 maanden met de malleus-paarden
hadden samengewoond aan de ophtalmo-malleïne proef onderwonen. Twee
der geënte dieren reageerden positief, en ook een der controle-paarden. Een maand
later werd de oog-])roel herhaald, met gelijken uitslag.

Het bleek verder dat het aglutineerend en komplementbindend vermogen van
het serum der geënte (en clinies gezonde) dieren tot 2 A 3 maanden na de laatste
bacillen-inspuiting verhoogd was, later niet meer. Het schijnt dus dat de immuniteit
(of liever het vormen van anti-lichamen) 11a 3 maanden reeds verdwenen is. De
inspuiting van de gedroogde bacillen had in dit opzicht niet meer uitwerking
dan de injectie van een doses malleïne.

Drie van de geënte ert aan besmetting blootgestelde, niet reageerende en clinies
gezonde paarden werden gedood, bij de sectie werd geen malleus gevonden. De
andere dieren waren nog in observatie. De uitslag van het immuniseeren met
gedoode, gedroogde malleus-bacteriën was dus niet bevredigend. Vrijburg.

Harber schrijft in de Veterinary Journal (Sept. 1913) over de door cryptococcus
farciminosis veroorzaakte epizootiese lymphangitis. Hij zag deze ziekte in Natal
bij paarden en ezels en gelooft dat ze veelal door vliegen wordt overgebracht;
andere wijze van besmetting, b.v. door tuig en stalgereedschap, komt natuurlijk
ook voor.

Als behandeling raadt hij aan: zoo spoedig mogelijk openen der aangedane en
gezwollen lymphfollikels en ook der lymphkanalen (strengen) als ze erg gezwollen
zijn en pus bevatten, uitkrabben met scherpe lepel en de uitgekrabde ruimte
opv ullen met permanganas-kalicus-kristallen (die meteen stypties werken tegen
de bloeding).

De omtrek der wond om de 2 éi 3 dagen insmeren met een mengsel van 1 hout-
teer en 4 castorolie om de vliegen weg te houden, (de handen eventueel met puim-
steen of oxaalziiur-oplossing te wassen om de roode kleur te verwijderen .

H. zag de aandoening meestal aan de beenen; bij niet-behandeling verspreidt
de infectie zich langzamerhand langs lymphogenen weg over huid en onderhuid.
Laesies in inwendige organen zag H. niet. In Ned-.Indië had men in niet te ver-
gevorderde gevallen wel succes met jodium-behandeling; inwendig joodkali;
ook wel subcutaan jodipine, en locaal na uitkrabben der zweren joodtinctuur.
Ungt. bijodel hydrarg, of 10 % joodvasogeenzalf.

Tsuzumi en Kohda deden proeven daaromtrent met konijnen en typhusba-
cillen en vonden dat de anti lichamen het eerst in de milt konden worden aan-
getoond (reeds na 20 uren). De milt is volgens hen de voornaamste fabriek der
anti-lichamen waarschijnlijk worden ze ook (maar later) gevormd in beenmerg
en lymphklieren.

Theiler deed proeven met Trypan-blauw bij de behandeling van piroplasmose
(redwater) van runderen. (Vet. Journal febr. 1912). Nuttall, e. a. hebben dit middel
met succes gebruikt bij honden lijdende aan piroplasmosis cauis. Later pasten
Nuttall en Hadman het ook toe bij runderpiroplasmose. Vijf koeien met piro-
plasmose en haemoglobinurie kregen ieder 130- 200 cc. verzadigde waterige op-
lossing, in één inspuiting (1 intraveneus en 1 subcutaan). De parasieten verdwenen
dadelijk na de inspuiting uit het bloed; bij sommige dieren traden 11a 4 dagen weer
enkele piroplasmen op. Alle = koeien herstelden. Van 4 niet-behandelde dieren
stierf een.

Stockman paste het middel toe bij 17 aan piroplasma-haeinoglobinurie lijdende
koeien, die alle herstelden. Ook hij constateerde het spoedige verdwijnen van de
parasieten. Bij drie andere koeien, die met piroplasmose geënt waren, werd trypaii-
blauw toegediend, terstond na het begin der ent-reactie. Deze dieren werden slechts
licht ziek; het kwam niet tot haemoglobinurie en de parasieten traden later op
dan gewoonlijk en in klein aantal. Theiler behandelde 12 aan ent-piroplasmose
lijdende runderen met 100—200 cc. (al naar de grootte der dieren) i% trypau-
blauw-oplossing (in éénmaal subcutaan ingespoten).

Van zijn runderen stierf één, die naar zijn oordeel te laat behandeld werd. Hij
stelde vast, dat de inspuiting meestal onmiddellijk gevolgd werd door een verhoogiiyg
der koorts, waarschijnlijk, veroorzaakt door het te gronde gaan van parasietenen
dientengevolge vrij komen van to\\ines in het bloedplasma. Binnen 24—48 uur
werd de temp. normaal en bleef zulks. De parasieten, die na dc inspuiting uit het
bloed verdwenen, traden gewoonlijk later weer op, maar in klein aantal en ver-
oorzaakten geen verdere ziekte-verschijnselen. De betreffende dieren bleken later

immun te zijn tegen natuurlijke (teken) besmetting, evengoed als niet-behanclelde
herstelde dieren. Dit zou waarschijnlijk niet het geval zijn als alle parasieten door
het middel gedood waren, daar de ondervinding leert, dat wanneer alle piroplas
men uit het lichaam verdwenen zijn, de dieren weer vatbaar zijn voor nieuwe
infektie.

Theiler houdt Trypanblauw voor een zeer bruikbaar middel tegen piroplasmose
het is echter zaak, het zoo spoedig mogelijk toe te dienen, en in zware gevallen
intraveneus — Vooral ook is het nuttig bij preventief-entingen tegen de ziekte,
en instaat om de te zware ent reactie bij sommige dieren gunstig te beïnvloeden.
Het werkt alleen op de Piroplasma (Babesia) bigeminum en is niet bruikbaar bij
Anaplasma marginale.

Op de injectieplaats ontstaat dikwijls een abces en een blauw-groene ver-
kleuring der huid.

Bergschicker vermeldt in het Berl. Tier. Woch. 1913 XXiX. n° 28, genezingen
van piroplasmose (Blutharnen) in Duitsland door trypan-blauw. Bij een zeer boos-
aardige vorm der ziekte met 80—9;% sterfgevallen had hij sedert het gebruik van
dat middel geen sterfgevallen meer. Hij spuit intraveneus in 3 gram trypan-blauw
in 200 c.c. gesteriliseerd aqua destil. op lichaamstemp. verwarmd. Pas 36 uren na
de injectie verbeterde de toestand der patiënten, de urine werd gewoonlijk pas den
4en dag geheel helder. (Blauw gekleurde vingers met chloorkalk te reinigen.)

Evers prijst ook het middel aan dat volgens hem de aan deze ziekte lijdende
koeien binnen de 24—48 uren geneest.

Schmidt behandelde aan piroplasmose lijdende koeien intraveneus met Iohtargan.
(Berl. lier. Woch. 1913 XXIX n°. 28) en had daarmee ook succes — (dosis = 1
grom opgelost in 30 gram aq. dest.) Volgens hem treedt de therapeutiese werking
sneller op dan bij trypan-blauw waarom hij het prefereert. Daar het irriteerend werkt
kan het alleen intraveneus en niet subcutaan gebruikt worden.

In ons land werd de ziekte door Barmen \'r Loo (Barneveld) met succes behan-
deld door intraveneuze injectie van argentum colloidale 0.5 gram opgelost in 50 c.c.
aq. destillata. Spoedige behandeling is noodig. Bestaat de ziekte reeds eenige dagen
dan helpt volgens B. \'t. 1 . het middel niet meer. Verschillende collega\'s passen
preventieve enting met immun bloed toe. Zooals bekend is geven twee preventieve
entingen een vrij groote mate van immuniteit, zoodat de geënte dieren in den
regel de ziekte later hoogstens in lichten graad krijgen. Absolute zekerheid heeft
men dienaangaande nooit, ik zag verleden zomer in friesland een melkkoe die in
dezelfde wei (door natuurlijke besmetting) de ziekte reeds driemaal had gehad.
Een groot nadeel van de preventieve enting is, dat alle geënte dieren hun leven
lang virusdrager blijven. Voor hen zelf kan dit het nadeel hebben, dat ze, wanneer
ze door de een of andere oorzaak (ziekte, vermoeienis) minder weerstand biedend
worden (zonder nieuwe besmetting) een instorting van de ziekte kunnen krijgen;
worden zulke dieren naar andere (piroplasma vrije) streken vervoerd dan kunnen
ze bij aanwezigheid van teken (welke laatste zich door bloedzuigen bij hen in

fecteeren) de oorzaak zijn van het uitbreken van piroplasmose in een tot dus
verre van de ziekte vrije streek en van het besmetten der weilanden daar.

Is dus de medicamenteuse behandeling der ziekte zoo afdoende als door ver-
schillende deskundigen wordt beweerd,dan verdient die voor ons land de voorkeur.

Schitteriielm en We re hardt komen op grond van onderzoekingen tot de
conclusie dat de geologiese formatie in een streek niet de primaire oorzaak is van
krop, maar waarschijnlijk een begunstigende omstandigheid.

Primaire oorzaak is zeer zeker een besmetting van het watermet een nog onbekend
agens. Krop is zooals bekend in verschillende bergstreken endemies en wordt
veroorzaakt door het drinken van het daar voorkomende bronwater. Kookt men
het water voor \'t gebruik, dan veroorzaakt het geen krop.

Kutschera maakt echter in de Münch. Med. Woch. 1913 S. 393 er attent op,
dat vele mensen die in dezelfde buurt wonen als de kroplijders en hetzelfde water
drinken geen krop krijgen. Hij houdt de krop voor een besmettelijke ziekte die
aan bepaalde woningen gebonden is.

Delbanco maakt opmerkzaam op het feit dat bij diphterie en lepra, urine en
faeces de pathogene ba ;illen kunnen bevatten, en dal dus desinfectie van die
produkten op zijn plaats is.

Bij post-partale bloedingen komt het dikwijls voor dat alle gebruikelijke mid
delen, als ergotine, heete of koude uterusspoelingen met sterke kaliumpermanga-
naat of chloorwater, tamponade, zelfs met gaas bevochtigd met ijzerchloride ol
joodtinctuur, niets helpen. Dit komt doordat de atonische uterus niet meer in
staat is, op die middelen te reageeren. Wordt dan niet operatief ingegrepen, dan is
„ophouden der bloeding door hartzwakte" de eenige geringe kans op redding.—
Om de dreigende dood, door verbloeding te voorkomen, raadt Kehrer aan snel
de uterus te amputeeren. Zoodra de uterus onderbonden is, en daarmee de bloeding
gestild, wordt door een helper in de vena mediana cubiti langzaam 1000 c.c. physiol.
NaCl.-opl. ingespoten, waaraan 0.3—0.4 c.c. suprareninum syntheticum als car-
diacum, is toegevoegd. Hartmiddelen en physiol-keukenzout-opl. mogen niet
worden toegediend voordat de bron der bloeding gestopt is, daar ze anders verdere
bloeding zonden bevorderen en de dood verhaasten.

Douviixe zag een geval van facialis-krainp bij een paard. Rustig op stal vertoonde
het dier geen verschijnselen. Door uitwendige invloeden, schrik b.v., werd een
aanval opgewekt, die ongeveer vijf minuten duurde, en bestond uit krampachtige

bewegingen van oogleden lippen en ooren. Ook onder liet werk traden de krampen
op. D. schrijft de aandoening toe aan een bulbo-spinale irritatie, op de plaats van
oorsprong van het 7de paar.

Bij honden, na hondenziekte, zijn krampen in het gebied der facialis, wel bekend.

Holterbach geeft in een artikel „die Schweinepestfrage" (Oesterreich. Wochen-
schrift f. Tierheilkunde 1913, 38—38) in overweging, met het oog op de vele voor-
komende gemengde infecties, de varkens te enten met een gemengde entstof tegen het
ultravisibele pest-virus, de bac. siiipestifer en de bac. suisepticus.

Preston Hoskins schrijft over varkenspest (hogcholera) in Minnesota. U. S.
(Am. vet. review. 1913 XLIII. 5). Hij laat niet tegen de ziekte enten als erin de
buurt geen gevallen zijn. Is dat wèl het geval dan raadt hij de simultaan (virus-
scrum) methode aan. Is de ziekte in de kudde dan is serum-enting aangewezen.

Het is gebleken dat biggen van immune moeders immuniteit mee ter wereld
brengen, die enkele weken aanhoudt. Deze immuniteit kan men versterken door,
als de dieren 344 weken oud zijn, een kleine dosis virus in te spuiten en desnoods
later nog een dosis. In deze richting worden in Minnesota proeven genomen.

Marchant en Petit constateerden reeds vroeger drie, en nu weer twee ge-
vallen van algemeene paralyse bij den hond, steeds met doodelijken afloop.
Cliniese verschijnselen waren „verandering van karakter (prikkelbaarheid) — een
der dieren had nu en dan krampen en agitatieverschijnselen — later apathie,
onzekere gang, neiging tot vallen, vermindering der verstandelijke vermogens.
Een der dieren werd blind en doof, zonder dat bij de sectie histologies ver-
anderingen aan oogen of zenuwen gevonden werden.

Duur der ziekte acht maanden tot een jaar. De pathol. anatom. diagnose
luidde : „meningo-encephalitis diffusa sub-acuta."

De schrijvers gelooven dat het lijden met vroegere doorstane hondeziekten
in verband staat. Vier der honden waren 1—i j jaar — één was eenige jaren oud.

De sectie-verschijnselen kwamen overeen met die van dementia paralytica, bij
den mens, welke ziekte gewoonlijk in verband wordt gebracht met syphilis.

Volgens Hutyra en Marek zijn deze gevallen bij de hond niet op één lijn testel-
len met bovengenoemde ziekten bij den mens, daar clinische en anatomische
veranderingen toch verschillen.

Fig. I. 1. l.gl. subparotideale; 2. l.gl. mandibularis;
3. l.gl. retropharingea lateralis.

Fig. II. 1. l.gl. retropharingea medialis; schematisch.
J. J. WESTER. Abscessen en tumoren in de keelstreek bij het rund.

In de keelstreek van het rund zijn vier lymphklierpakketten,
die onze aandacht trekken.

i°. de lymphoglandula parotidea\\ (oorlymphklier), onder het oor,
op den kaakrand gelegen, half verborgen onder den parotis.

De toevoerende lymphbanen komen uit de huid van het aange-
zicht, van de meeste spieren aan den kop, van de voorste helft
van de neusschelpen en de neusscheiwand, van de lippen, van het
tandvleesch, van neus-, voorhoofd- en jukbeen, de oogleden enz.

2°. de lymphoglandula mandibularis (submaxillaris); (keelgangs-
lymphklier). Op den rand, respectievelijk aan de binnenvlakte
van de achterkaak, tusschen de kaakronding en de vaatuitsnijding.
De toevoerende vaten komen uit de huid van het aangezicht,
de spieren en enkele aangezichtsbeenderen; van het wangslijmvlies,
het tandvleesch en het harde gehemelte. (Fig. I).

3°. de lymphoglandulae retrophanngeae medialis; op den pharinx,
tusschen den pharinx en de buigers van den kop. Deze zijn in den
regel twee in aantal, vlak naast elkaar gelegen, als balletjes in
vet gebed. De toevoerende vaten komen uit de tong, van het
tandvleesch, van den bodem van de mondholte, het harde gehe-
melte, en uit de buurt van de tonsillen, van den pharinx en den
larinx. (Fig. II).

4°. de lymphoglandula retropharyngea lateralis ligt onder het
boveneinde van de •submaxillaire speekselklier, of ook wel gedeel-
telijk er achter: dus vlak vóór (onder) den vleugel van den atlas.
Soms zijn er meer dan één. De vasa afferentia komen van de tong,
van de speekselklieren, van het mondslijmvlies, en van de mediale
retrophargeale lymphklieren.

De vasa efferentia vormen den ductus trachealis sinister, welke
aan de linkerzijde van de trachea verloopt, en waarin later ook
uitmonden de halslymphvaten ¹).

Abscessen veroorzaakt door de gewone pyogene bacillen van
het rund (bac. pyogenes, streptococcen en necrosebacillen),
komen veelvuldig voor; vooral in de 1. gl. mandibularis en in de
mediale retropharingeale klieren.

Tuberculeuse processen ziet men in al deze klieren optreden,
maar vooral in de retropharingeale klieren, blijkbaar van uit de
tonsillen geïnfecteerd meestal. In de retropharingeale klieren ziet
men ook veelal gemengde infecties van etterbacillen en tuberkel-
bacillen,

Actinomycotische infecties van deze klieren komen ook voor,
intusschen lang niet zoo veel als men vroeger wel meende, toen men
zich tevreden stelde met macroscopisch onderzoek. Ten onrechte
denkt men, dat actinomycose in het spel is als er „zandige" etter
wordt gevonden. Dit is geen verschijnsel van actinomycose, maar
komt bij alle oude etteringsprocessen voor, en speciaal als er een
neveninfectie met tuberkelbacillen bestaat. De „zandkorrels"
zijn kalkconcrementen, zooals men die b.v. ook wel in den luchtzak
bij paarden aantreft.

Deze klieren abscedeeren door • invasie van uitsluitend pyogene
bacillen zeer zelden. Wel komen er chronische etteringsprocessen
met fistelvorming in voor, maar deze worden dan veroorzaakt
door de gemengde infectie met t. b. c. of ook met actinomyces.
Dikwijls bestaat een harde knobbelige zwelling door tuberculeuse
woekering. In verreweg de meeste gevallen bestaat zwelling van
deze klieren, naast die van een of meer andere keellymphklieren
en is ze dan van tuberculeusen aard.

Therapie. In verband met het feit dat vooral tuberculeuse
infecties hierbij een rol spelen, is exterpatie dikwijls het eenige
middel om de klierzwelling te doen verdwijnen. Exterpatie van deze
klieren geeft dan echter in den regel ook niet het gewenschte re-
sultaat, omdat de naburige klieren meestal tegelijk zijn aangetast.

Naar mijn ervaring mag men dan ook wel eerst de zaak ernstig
overwegen, voor men tot exterpatie overgaat.

De tuberculeuse woekeringen in deze klier zijn in den regel
ook in de omgeving verspreid, en de klier is dikwijls vast met de
omgeving vergroeid, zoodat totale exterpatie van al het tubercu-
leuse weefsel wel eens bezwaarlijk is.

Fig. IV. Tuberculeuse ontsteking van
de l.gl. subparotidea en l.gl.
mandibularis.

den kaakrand de vena maxillaris interna loopt, die dus licht kan
worden aangesneden, en dan tot een lastige bloeding aanleiding
kan geven.

Wanneer men bij exterpatie van de klier deze bloeding met
zekerheid wil vermijden, kan men de vena peripheer van de klier
onderbinden.

Een inconvenient kan bij exterpatie ook nog optreden doordat
men de parotis kan aansnijden, die deze oorlymphklier gedeeltelijk
bedekt. Wanneer dit is geschied krijgt men eenige speeksel-afschei-
ding in de wond. De wond cicatriseert echter even goed. De speeksel-
vloed is trouwens niet groot, omdat slechts het bovendeel van de
parotis dan is aangesneden.

Wanneer men echter de overtuiging heeft gekregen na nauw-
keurig onderzoek, dat slechts primaire locale tuberculose in deze
klieren aanwezig is, vallen al deze bezwaren weg tegenover het
groote voordeel dat men kan behalen met exterpatie van de
aangetaste klieren.

Zwelling van deze klieren uit zich door tumorvorming achter den
kaakrand. Hoe grooter de zwelling hoe verder komt de klier van
zijn oorspronkelijke ligplaats af, door gebrek aan ruimte. (Fig. III).

Deze klieren zijn meestal geïnfecteerd door gewone etterbacteriën;
ook wel door t. b. c; veel minder door actinomycose. Reeds ma-
croscopisch gelukt het menigmaal den aard van de zwelling te
bepalen. Is de infectie van actinomycotischen aard, dan is de klier
meestal met de huid vergroeid, en er vormen zich fistelopeningen
waaruit gele etter vloeit. Wanneer tuberkelbacillen in het spel
zijn, dan is de zwelling hard, knobbelig, en bestaat ze dikwijls
tegelijk met zwelling van naburige klieren. Ook hierbij kunnen
fistelopeningen zich vormen. I)e etter is dan wit en bevat naast
tuberkelbacillen de gewone pyogene bacteriën. Is een etterhaard in
de diepte aanwezig dan ontdekt men bij nauwkeurig betasten
fluctuatie, tenzij de hoeveelheid zeer gering is, wat ook hier evenals
bij borstbuilen bij paarden voor kan komen. Eventueele door-
braak leidt hierbij tot herstel: fistvorming treedt zelden op. Spon-
tane doorbraak komt echter zelden voor. (Fig. IV).

Therapie. Vele practiseerende veeartsen behandelen deze klier-
zwellingen met jodium in- en uitwendig, meestal echter met slechts
half of geen succes. Toch is er met deze therapie soms meer
succes te bereiken dan men vermoeden zou, uitgaande van de
wetenschap dat actinomycose hier slechts zelden voorkomt. Dit

komt omdat vrijwel alle lymphklier-processen in meerder of
mindere mate door jodium worden beïnfluenceerd. Ook zelfs tuber-
euleuse processen.

Ik stel mij voor, dat dit feit ook voor een deel de oorzaak is
waarom de legende zoolang is kunnen blijven leven, dat actinomv-
cose ongeveer steeds oorzaak zou zijn van deze klierzwellingen.

Toch geeft de jodiumtherapie in den regel slechts half succes,
of ook wel in \'t geheel niet. Daarom is het beter deze zwellingen
dadelijk chirurgisch te behandelen; zelfs ook als er actinomycose
met zekerheid geconstateerd mocht zijn.

Het is den practicus bekend, dat joodkalium het zekerst werkt
bij actinomycose van de tong.

Kaak- en klieractinomycose zijn niet zoo prompt met de jodium-
therapie te genezen: i°. doordat bij tongactinomycose de jodium,
die met het speeksel wordt uitgescheiden steeds de aangetaste
tong omspoelt, wat bij kaak- of klieractinomycose natuurlijk niet
geschiedt, en 2°. doordat bij kaak- en klieractinomycose steeds
ook andere lagere organismen in het spel zijn, die niet onder invloed
van de jodiumtherapie komen.

Wanneer etter in de diepte aanwezig is, wat veelal het geval is,
kan men ook met ruim splijten volstaan en behoeft niet de geheele
klier worden weggenomen. Proefpunctie vooraf kan zoo noodig
de diagnose zeker helpen stellen.

De proefpunctie geeft echter wel eens aanleiding tot het zaaien
van de bacillen in de subcutis, omdat bij het terugtrekken van
den trocartcanule de huid wel eens wat aankleeft. Dit kan tot
een onaangename verbreiding van het etteringsproces zelfs tot
necrose op vrij uitgebreide schaal aanleiding geven. Punctie met
de bistouri verdient daarom de voorkeur.

Wanneer tuberculose in het spel is, is slechts exterpatie aange-
wezen. De totale exterpatie van deze klier is in den regel gemakke-
lijker als van de oorlymphklier, omdat ze in den regel niet zoo met de
omgeving is vergroeid. Toch komt het ook hierbij voor, bij oude
processen, dat tuberculeuse-woekeringen buiten den klierkapsel
zijn gedrongen, en zich in de omgeving van de klier hebben ont-
wikkeld en verbreid. Totaal verwijderen van al het tuberculeuse
weefsel gaat dan zeer bezwaarlijk.

Overigens bestaat ook hier gevaar voor het aansnijden
van een vena (v. maxillaris externa), die er vlak naast loopt; en
ook hier bestaat gevaar voor het aansnijden van de nabijgelegen
speekselklier (de gl. submaxillaris).

vor eeon tuberculeus gezwollen lymphklier. De speekselklier ligt
echter meer mediaal, en kan bij eenig nader onderzoek gemakkelijk
als zoodanig worden onderkend.

Is deze speekselklier aangesneden dan krijgt men daardoor
sterke speekselvloed uit de wond, weshalve het dan niet aan te
bevelen is een afsluitende hechting aan te leggen, maar de wond ten-
minste gedeeltelijk open te laten. De cicatrisatie volgt in dit geval
wat langzamer, maar geschiedt toch zonder dat een speekselfistel
zich vormt.

Ter vermijding van het aansnijden van de ader is het aan te
bevelen de klier aan een touwtje ver naar buiten te trekken. Des-
gewenscht kan men ook reeds vóór de operatie de vena onderbinden,
wat echter nogal omslachtig is.

De exterpatie geschiedt heel gemakkelijk onder locale anaesthesie,
(i% cocainesolutie) daar het anaesteticum rondom de zwelling
kan worden ingespoten.

Ik kan niet ontkennen dat actinomycose van deze klieren voor
kan komen. Ik heb het echter nooit gezien. De zwelling van deze
klieren wordt naar mijn ervaring of veroorzaakt door etterbacteriën,
of door tuberculose, of, en dit in de meeste gevallen, door een ge-
mengde infectie van deze bacteriën.

Abscessen kunnen hier acuut, zelfs peracuut zich vormen waarbij
één grootc abscesholte ontstaat. Ze kunnen zich echter ook meer
sleepend ontwikkelen en dan is de etter veelal in verschillende
abscesholten gevormd.

Tuberculose treedt hier steeds zeer sleepend op, en geeft eerst
op den duur tot functie-stoornissen aanleiding.

Men krijgt dikwijls bij sectie of exterpatie den indruk dat hierbij
invasie der tuberkelbacillen eerst later is gekomen. Men ziet n.1.
bij zulke gemengde infecties dikwijls litteekens van doorbraak in
den pharinx, en adhaesies met den pharinxwand.

Het meest zijn aangetast de mediale retropharingeale klieren.
Abscesvorming beperkt zich meestal tot deze mediale klieren.
Wanneer tuberculose in het spel is, zijn dikwijls ook de laterale
retropharingeale lymphklieren aangetast, en daarnevens nu en
dan ook de oor- en keelgang-lymphklieren, zoodat dan de geheele
keelstreek vol tumoren zit.

Symptomen. Vergroote retropharingeale klieren, vooral de
mediaal gelegene (waarmee we het meest te maken hebben) drukken
op den pharinx en den larinx en geven daardoor aanleiding tot
functiestoornissen; n.1. ademhalings- en slikbezwaren.

Aangezien overigens de verschijnselen en vooral ook de te nemen
therapeutische maatregelen zeer verschillen naar den aard der
processen, lijkt het mij wenschelijk achtereenvolgens te bespreken:
acute abscesvorming; chronische abscesvorming en tuberculose
der retropharingeale lymphklieren.

Symptomen: De dieren beginnen in het verloop van enkele
dagen heftig te snurken, tengevolge van het dichtdrukken van den
pharinx en door druk op den larinx. Het stenosegeruisch treedt op
bij inspiratie zoowel als bij experatie. Eigenaardig is hierbij menig-
maal dat de inspiratie door de neus geschiedt en de expiratie door
den mond, met opblazen van de wangen gepaard gaande. Dit
treedt op doordat deze acute klierzwelling geen tijd heeft gehad
naar beneden langs den larinx af te zakken, en derhalve ver
naar voren in de buurt van de choane zetelt. De choane wordt
daardoor meer of min afgesloten, vooral bij expiratie, als de zwel-
ling er tegenaan wordt geduwd door de geëxpireerde lucht. Bij
chronische processen ziet men dit zoo niet.

Ook slikbezwaren zijn aanwezig. Bij het eten en herkauwen hou-
den de dieren in verband daarmede den kop gestrekt. Als ze
grazen wordt zoo nu en dan de kop opgeheven om slikken moge-
lijk te maken: de pharinx wordt hierdoor ruimer.

Deze slikbezwaren treden natuurlijk op door vernauwing van
den pharinx en ook door het feit dat tengevolge van druk op de
pharinx-spieren deze niet lege artis den voedselbrok kunnen voort-
bewegen. In verband met het verslikken treedt hoesten op bij het
eten en het herkauwen.

De zwelling dier klieren verraadt zich behalve door deze ver-
schijnselen ook door zwelling van den parotisstrcek. Dit is echter
bij acute abscessen niet zoo zeer het geval als bij chronische pro-
cessen, omdat dan de klieren meer naar achteren en naar beneden
plaats zoeken. Er kunnen dan ook vrij groote abscessen in deretro-
pharingeaalklieren voorkomen zonder dat de keelstreek noemens-
waard gezwollen is.

In verreweg de meeste gevallen zijn acuut optredende functie-
stoornissen van dezen aard aan zwelling der retropharingeale klie-

ren toe te schrijven. De mogelijkheid bestaat echter dat andere
acute processen, aanleiding geven tot stenosegeruischen en slik-
bezwaren.

Daarom is het noodig, waar mogelijk, oraal de klieren te gaan
betasten. (Bij pinken en kalveren gaat dit echter niet).

Daartoe neemt men met de linkerhand de tong vast (of men
kan ook de tong niet fixeeren) en gaat met de op de kant gehouden
rechterhand tusschen de kiezenrijen door in de pharinxholte. Bij
abscesvorming voelt men dan een meer of minder groote bal van
boven af den pharinx dichtdrukken, en ook meer of min de choane
afsluiten. De larinx ligt daarbij dieper dan gewoon.

Wanneer men na fixatie van de tong den pharinx bekijkt kan
men de uitpuiling onder gunstige omstandigheden zeer goed zien.
Is de zwelling eenzijdig, wat meestal het geval is, dan ziet men de
isthmus faucium scheef getrokken naar de niet aangetaste zijde.

Na dit onderzoek is het voor den eenigszins ervaren practicus
vrijwel onmogelijk zich hiermee te vergissen. Differentieel diag-
nostisch is er bij volwassen runderen naar mijn weten haast geen
lijden dat met acute abscedeering dezer klieren verward kan
worden.

Bij kalveren echter kunnen diptherili^che zweren van het larin-
geaal slijmvlies soortgelijke verschijnselen doen optreden als
deze abscessen van de retropharingeale klieren. Oraal kan men
dan natuurlijk de keel niet betasten. Lichte druk op den larinx
doet echter bij aanwezigheid van die zweren in het lumcn, de
ademhaling geheel onmogelijk worden; terwijl men bovendien
bij het betasten van den keelstreek toch wel steeds eenige notie
krijgt van de klierzwelling in de diepte wanneer abscessen in het
spel zijn.

Het is mij echter toch wel eens overkomen, dat ik voor de
differentieel diagnostiek (en opvolgende therapie) niets beter
wist te doen bij zoo\'n kalf, dan eenvoudig den larinx open-
leggen, wat trouwens zonder veel gevaar kan geschieden, zooals
tegenwoordig ook wel blijkt bij de operatie van Williams.
(ziektegeschiedenis N°. n).

Therapie. Men zou met eenig recht kunnen zeggen dat de thera-
pie door de natuur wordt aangewezen. Het gebeurt n.1. menigmaal
dat deze abscessen spontaan doorbreken, en dan steeds naar de
pharinxholte.

Men ziet dan bij zoo\'n dier plotseling een vrij groote hoeveelheid
etter uit de neusopeningen komen, en de ademhalingsbezwaren
zijn daarna soms als bij tooverslag geweken. De doorbraak

geschiedt dan steeds vooraan, in de nabijheid van dechoane, omdat
daar de pharinxwand het dunst is. Vandaar ook dat men de
etter meestal, uit de neus ziet komen en niet uit den mond.

Deze door de natuur aangegeven weg kan men bij acute abscesseri,
met succes volgen.

Men gaat daartoe met de hand in den pharinx en puncteert het
absces vooraan, dicht bij de choane, met den vinger. Als men tot
het juiste oogenblik wacht vindt men daar steeds een zachte plek„

Beter is het echter, zoo mogelijk het absces te openen meteen
snijdend voorwerp (bestouri caché, of omwoeld scalpel of dracht-
naald) omdat men dan een minder verscheurde wond krijgt, en
men de opening bovendien grooter kan maken.

Het is n.1. een groot bezwaar bij punctie met den vinger en ook
bij spontane doorbraak, dat de opening licht te klein is, en daardoor
etter achterblijft en recidive waarschijnlijk wordt.

Men zou aanleiding kunnen hebben te vreezen, dat een grootc
wond in den pharinx tot ophooping van voedsel achter den
pharinx kon leiden. Het is echter verrassend zoo spoedig als
deze wonden zich blijkbaar door spiercontractie sluiten, zoodat
men hiervoor in het algemeen weinig vrees heeft te koesteren.

Er zijn echter aan deze therapie, hoe eenvoudig overigens, eenige
bezwaren verbonden.

Ten eerste kan men bij kleine dieren op deze wijze bezwaarlijk
den pharinx bereiken.

Ten tweede dient men steeds te wachten tot het absces
ongeveer rijp is voor doorbraak, en dus ademhalingsbezwaren zeer
erg zijn geworden.

Ten vierde komt het voor, dat woekeringen van de pharinx-
wond na doorbraak, tot herhaling der stenosegeruischen aanlei-
ding geven, en deze zijn dan niet gemakkelijk op te heffen.

Ten vijfde kan de pharinxwond een porte d\'entrée vormen voor
een tuberculeuse of actinomycotische neveninfectie; ik heb er reeds
op gewezen dat dit gevaar niet denkbeeldig is.

Hoewel men dus de voordeelen van deze eenvoudige therapie
volkomen kan waardeeren dient men ook niet blind te zijn voor de
nadeelen.

In verband daarmede wenschte ik de aandacht te vestigen op
een modus operandi, die in zeker opzicht voordeelen biedt.

De pharinxholte is volstrekt niet de eenige plaats waar men die
retropharingeale abscessen kan openen, al geeft de natuur dien

Deze abscessen vinden op de plaats waar de klier is gelegen geen
plaats, en bochten daarom den pharinxwand naar beneden uit.
Ze zoeken echter ook plaats naar achteren en beneden, in de keel-
streek, tot op den larinx.

Wanneer men nu in de mediaanlijn, op den larinx een huidvvond
maakt (10—15 cM. groot), de spieren daar scheidt, en vlak langs
den larinx stomp naar boven dringt, stuit men heel spoedig op deze
gezwellen. (Fig. V).

Eenmaal zoover zijnde kan men de etter door punctie nut den
vinger of een instrument laten afvloeien, en de holte uitspoelen.
Men kan ook een gedeelte van den absceswand (dus klierkapsel)
wegnemen, en men kan ook het geheele absces (dus de geheele
klier) exterpeeren. Dit laatste geschiedt bij acute abscessen zeer
gemakkelijk doordat de klierkapsel volstrekt niet met de omge-
ving vergroeid is. Men dient dan echter voorzichtig te werken,
omdat de klierkapsel licht berst en dan de wond licht kan worden
geïnfecteerd. In den regel leidt dit echter tot geen bezwaren. Men
maakt overigens bij exterpatie van de klier natuurlijk een
grooter wond.

In den regel wordt door de omstandigheden in dezen den weg
gewezen. Noodzakelijk is echter in ieder geval, dat de opening
voor de afvloeiing van den etter niet te klein zij, anders wordt het
beoogde voordeel n.1. recidive te voorkomen, niet verkregen.

De operatie is heel eenvoudig, en ongevaarlijk omdat men onder
het zenuw- en vaat net van de parotisstreek blijft.

De nabehandeling bestaat in openhouden van de wond tot in
de diepte, opdat het secretum kan blijven afvloeien. De huidwond
wordt daarom slechts gedeeltelijk gehecht.

Aangezien zwelling van de keelstreek door reactieve ontsteking
kan optreden, verdient het wel aanbeveling te overwegen of tracheo-
tomie vooraf aangewezen is. Men kan dit ook doen als het later
noodig blijkt.

Bij exterpatie van oude abscessen, en vooral van tuberculeuse
tumoren is tracheotomie vooraf noodzakelijk; omdat de reactieve
ontsteking dan door de meer bezwaarlijke exterpatie zeker niet
uitblijft. Bovendien kan men dan veel rustiger werken, aangezien
de dieren onder de operatie niet benauwd worden.

Men doet het verstandigst bij runderen tracheotomie te ver-
richten door een paar ringen van de trachea te splijten en van
elkaar te buigen. Op die wijze krijgt men ruimte genoeg den tubus
te doen passeeren. Neemt men zooals bij het paard een stuk uit de

trachea, dan loopt men gevaar, dat na wegnemen van den tubus,
het lidteekenweefsel de toch reeds smalle luchtpijp in die mate ver-
nauwt, dat bij de operatieplaats stenose optreedt.

Abscesvorming met chronisch verloop kan voorkomen doordat
etter is teruggebleven na doorbraak in den pharinx. Maar ook
kan de ettervorming reeds dadelijk inplaats van een heftig, snel
verloopend, tot doorbraak leidend karakter een sleepend karakter
vertoonen. In het eerste geval is meestal de heele klier in ver-
ettering overgegaan, vormt dus één etterzak; in het tweede geval
zijn veelal multipele abscessen in de klier aanwezig. Dit is vooral
het geval als gemengde infecties van pyogene- en tuberkelbacillen
het proces veroorzaken. De etter is veelal met kalkconcrementjes
doorspekt, als het proces heel oud is.

Symptomen: In verband met de aetiologie zijn de verschijnselen
eenigszins verschillend. Het kan n.1. voorkomen, dat een acuut
absces doorbreekt, waarna gedurende eenigen tijd de functie-
stoornissen zijn verdwenen, terwijl ze later, maar dan langzamer
weer terugkeeren.

Het kan ook zijn dat de functiestoornissen, vooral de stenose-
geruischen, meer of minder langzaam optreden, zonder dat er ooit
van vermindering door doorbraak sprake is geweest. Bij zeer lang-
zaam verloop kan het maanden duren voor ernstige bezwaren op-
treden.

De symptomen zijn ook overigens eenigszins afwijkend van die,
welke bij acute ahscedeeringen optreden. Het buccaal-respectieve-
lijk labiaal ademen komt hierbij niet zoo zeer voor. doordat de
gezwellen tijd hebben eenigszins naar beneden te zakken en dus
de choane bij expiratie niet zoo wordt dicht gedrukt.

Door dit zakken krijgt men sterkere zwelling van de parotis-
streek, die dan veeal beiderzijds uitpuilt omdat deze abscessen
dikwijls bilateraal voorkomen.

Door het langzamerhand naar beneden zakken van den tumor
wordt de larinx gedrukt, en ziet en voelt men den larinx
promineeren. Wanneer men de hand op den larinx legt voelt men
het fibreeren der arykraakbeenderen en der stembanden. Dit
promineeren en fibreeren van den larinx heeft menig veearts op
een dwaalspoor gebracht, waardoor chronische laringitis werd
gediagnosticeerd inplaats van abscesvorming.

Inderdaad komt bij chronische laringitis door tuberculose (of
een enkele keer ook actinomycose) veroorzaakt, hetzelfde promi-
neeren en fibreeren en ook het snurken voor.

Voor de differentieel diagnostiek is het dan ook van het grootste
belang daarmee rekening te houden.

Bij uitwendig betasten van de keelstreek blijkt bij laringitis
dat sterke zwelling van de retropharingeale klieren niet aan-
wezig is. Het kan echter voorkomen dat geringe tuberculeuse
vergrooting toch ook hierbij wel aanwezig is, immers de toevoe-
rende lymphbanen komen voor een deel ook uit den larinx.
Daarom is de aangewezen weg de organen oraal te betasten.

Bij chronische abscesvorming vindt men de bekende uitpuiling
in den pharinx. Deze voelt nu niet zacht maar hard aan. Soms
zijn er lidteekens te voelen.

Bij chronische laringitis voelt men met den binnendringenden
wijsvinger verdikking van het slijmvlies van het strottenhoofd
hetzij diffuus of ook wel granuleus. In den regel is het niet noodig
zoo diep door te dringen, en kan men met bet betasten van
den epiglottis volstaan, die meestal in de eerste plaats is verdikt,
afgeronde randen en knobbeltjes vertoont.

Voor de differentieel diagnostiek is het ook zaak op nog enkele
andere aandoeningen te letten bij het inwendig betasten van de
keelstreek.

De stenosegeruischen kunnen n.1. ook worden veroorzaakt door
tumoren bij de choane (of in den pharinx), welke dan meestal van
carcinomateusen aard zijn.

Ook kan snurken (in geringe mate) wel het gevolg zijn van woe-
keringen op de plaats waar vroeger de doorbraak van een retro-
pharingeaal absces heeft plaats gehad.

Een en ander kan men zeer gemakkelijk constateeren, zoodat
ten slotte de diagnostiek van het z.g.n. , snurken"\' tenminste bij
volwassen runderen op deze wijze ondernomen tot de gemakke-
lijke zaken behoort.

Men heeft hierbij ook wel van buiten af de punctie uitgevoerd,
n.1. \' door de parotisstreek. Dit is echter een operatie die tot
weinig resultaat kan leiden, omdat men toch steeds recidive krijgt,
en bovendien is ze door het gevaar voor bloedingen, verzakkingen
en acute ontstekingen niets aanbevelenwaardig.

Wanneer de infectie uitsluitend door pyogene bacillen werd
veroorzaakt is deze exterpatie gemakkelijk te verrichten en geeft
veelal goed resultaat. Wanneer echter ook tuberculose in het spel

is, is zoo niet altijd, toch veelal de kapsel met de omgeving ver-
groeid en is de exterpatie moeilijker, doordat men de klier als het
ware uit de omgeving los moet pellen.

De modus operandi is overigens zooals ik die bij de acute absces-
sen besprak. Men dient echter hierbij steeds tracheotomie te doen,
en een groote huidwond te maken, zoodat men met de geheele hand
tot in de diepte kan doordringen. Het verdient aanbeveling voor
het beter doen glijden van de doordringende hand b.v. creoline-
vasogeen te gebruiken.

Wanneer het blijkt bij de operatie, wat trouwens ook reeds bij
het klinisch onderzoek meestal wel kan worden vastgesteld, dat
de klieren bilateraal zijn aangetast, dan kan men door dezelfde
wond de andere klier ook naar buiten brengen.

Deze kunnen hun oorsprong dus vinden in gemengde infectie,
en ook in pure tuberculeuse infectie. In het eerste geval gaan ze
gepaard met ettering, in het tweede geval zijn ze meestal droog,
verhard, verkaasd en knobbelig. (Fig. VI).

De zuiver tuberculeuse infecties zijn veelal daardoor van de
abscedeeringen onderscheiden, dat ze tenminste op den duur
aanleiding geven tot multipele klierzwellingen in de keelstreek,
zoodat men dan niet zelden de beide mediale retropharingeale
lymphklieren aangetast ziet, en tevens ook één of beide laterale
retropharingeale klieren of ook een of beide mandibulaire, of een
of beide subparotideale klieren, zoodat de heele keelstreek dan soms
vol tumoren zit.

Overigens is het bij chronische tumorvorming in de keelstreek
wel eens bezwaarlijk om klinisch vóór de eventueel te onder-
nemen operatie uit te maken of er tuberculose in het spel is of niet.
En toch is dat van zeer groot belang, omdat het succes veel grooter
is bij niet tuberculeuse processen, dan bij tuberculeuse.

Tuberculinatie voert ons hierbij niet op den rechten weg, omdat
reactie even goed kan optreden door een onschuldige haard ergens
in een bronchiaalklier. Men dient mede af te gaan op de chro-
niciteit, in zooverre als zuiver tuberculeuse processen nog veel
langzamer zich ontwikkelen dan chronische abscessen na gemengde
infectie of door pyogene bacillen veroorzaakt. Ook dient men
zeer zorgvuldig te zoeken naar eventueel aanwezige tuberculeuse
processen ergens anders in het organisme (boegklieren, pleura,
peritoneum). Ten slotte kan harpoeneeren van de tumoren de
diagnose helpen stellen.

Fig. VII. Exterpatie van een mediale retropharingeale klier bij een pink.
(subacute tuberculose.)

Therapie. Exterpatie van tuberculeus ontstoken retropharingeale
klieren is steeds mogelijk. Bij chronische abscessen waarbij eerst
later de tuberculeuse infectie is opgetreden, waarbij dus de etter-
vorming op den voorgrond is gebleven, is de exterpatie niet bijzon-
der moeilijk, omdat dan vergroeiingen nog niet zoo zeer zijn
opgetreden. (Fig. VII). Harde tuberculeuse tumoren echter zijn
steeds vast met de omgeving verbonden, en zijn zeer bezwaarlijk
los te pellen.

Daarbij komt nog het bezwaar dat het tuberculeuse proces
ook al zou het uitsluitend gelocaliseerd zijn in de keelstreek niet
met wortel en tak is uit te voeren omdat de omgeving der klieren
dikwijls ook is geinfecteerd. Zelfs kan men zich voorstellen, dat
men door in een dergelijk met tuberculose bezaaid veld een
groote versche wond te maken, de mogelijkheid van metastase
naar andere organen in hooge mate bevordert; iets wat ik meen
wel eens ervaren te hebben.

Om die redenen is het beter deze oude, harde, tuberculeuse
processen stilletjes met rust te laten totdat eventueel de slager
zijn operatie moet verrichten.

Gemengd geïnfecteerde klieren, die ook met de omgeving zijn
vergroeid dient men eveneens met rust te laten.

Bij jonge dieren echter (kalveren tot vaarzen) kan men steeds
de zwellingen exterpeeren, omdat ze dan nog niet erg lang hebben
bestaan. Bovendien geeft de exterpatie bij deze jonge dieren veeal
meer succes omdat men meer kans heeft dat het proces uitsluitend
nog in deze klieren is gelocaliseerd. Het is mij wel eens gelukt
door wegnemen van een dergelijke klier een reeds eenigszins ver-
magerd pink nog te redden, terwijl anders toch vroeg of laat het
proces zich wel gegeneraliseerd zou hebben, tenzij reeds eerder het
dier op de slachtbank zou zijn terecht gekomen. Men kan echter
ook bij kalveren te laat komen met de exterpatie.

Ter verduidelijking van het hierboven geschrevene meen ik,
dat het nuttig kan zijn enkele ziektegeschiedenissen mee tedeelen
van geopereerde dieren; men kan zich dan beter een oordeel vor-
men over de waarde, respectievelijk de onwaarde, van de operatie
welke ik beschreef.

i°. Een rund snurkte gedurende enkele dagen heftig en ver-
toonde bij expiratie labiaal ademen. Slikken ging zeer bezwaarlijk.
Geconstateerd werd een groot retropharingeaal absces. Na tracheo-
tomie werd met een omwoelde scalpel het absces langs den mond
geopend, waarna met den vinger de opening werd vergroot. Er

vloeide ongeveer i Liter dun vloeibare eter af. Na enkele da^en
was de koe hersteld. Van recidieve is mii niets bekend geword>n.

2°. Het behandelde dier snurkt sedert l maanden, eet en driikt
goed, en is overigens gezond. Het snurkei was gedurende enkele
weken verdwenen geweest. Het stenose jeruisch treedt vooral >p
bij inspiratie; bij expiratie wordt meertal door den mond fe-
ademd, de lippen worden daarbij niet omgeblazen.

In de parotisstreek is weinig zwelling cp te merken; de vinger-
toppen kan men echter boven den larinx niet samen brengen.

Bij oraal onderzoek van den pharini blijkt de rechter retio-
pharingeale klier gezwollen.

De zwelling voelt week aan en wordt dadelijk met den vinjer
geperforeerd, waarop een sterke uitvloeiing van kruimelige etter
met kleine concrementen volgt. In de diep:e van het absces wordsn
nog veel van deze concrementen gevoeld

Hoewel lang niet alle etter afvloeide was het snurken dadeljk
na de perforatie verdwenen. Een uur na de operatie was het mij
niet mogelijk de wond te verruimen, omiat ik geen vinger meer
in de opening kon brengen. Er was toen voorloopig geen aanleiding
de heele klier te exterpeeren, of er nog meer aan te doen. Later
heb ik het dier niet meer gezien.

3°. Ter behandeling werd mij aangeboden een cachectisrh
uitziende koe, welke zeer sterke ademnood vertoonde, en niets
kon slikken als een weinig slobbering en melk-en-water.

De parotisstreek was aan weerszijden diffuus gezwollen. De
larinx promineerde sterk.

Het dier hoestte voortdurend, blijkbaar door afvloeien van
speeksel in den larinx. I)e longen schenen goed. Na tracheotomie
werd sputum verkregen, wat geen tuberkelbacillen bevatte. Ook
rectaal was niets verdachts te voelen.

Getracht werd ioo gr. chloral in te geven, wat door de slik-
bezwaren niet gelukte.

Gedurende de operatie werd het dier gechloroformiseerd. Naast
den larinx werd een wond gemaakt van ± 15 cM. Vlak boven de
larinx was de linker klier als een platte bal te voelen. De tumor

was zeer los in het bindweefsel gebet en kon gemakkelijk door de
opening verwijderd worden. Ze woog 1030 gram, was van tuber-
culeuzen aard maar tevrms met kleine etterhaarden doorweven.

Dadelijk daarop wend ook de rechter klier verwijderd. Bij
het losmaken van de bovenste top bleek hier een absces aanwezig
te zijn. De absceswand scheurde, en de etter liep in de gemaakte
ruimte. Tegelijk werd ook de pharinx geperforeerd op de plaats
waar het absces was geadhaereerd geweest. Door de opening kon
ik twee vingers steken. Deze tweede klier woog 800 gram. Na
het wegnemen der klieren werd de gemaakte holte duchtig uitge-
spoeld met leidingwater en daarna met boorwater. De huidwond
werd voor \'t grootste de<el gehecht, en voor een klein deel getam-
poneerd met jodoformgaas.

Dadelijk na de operatie was de ademnood verdwenen. De slik-
bezwaren bleven nog enkele dagen aanwezig.

De wond genas voorspoedig, en na ± 3 weken vertrok het dier,
in veel gunstiger conditie dan waarin het gekomen was.

Later gaf de koe, die vrijwel droog was geweest, weer 10 Liter
melk, en verkeerde in goeden voedingstoestand. Na ongeveer 6 maan-
den trad weer eenige vermagering op, weshalve het dier voor de
slachtbank werd verkocht.

4⁰. Een graskalf van ± een half jaar oud snurkte sedert
3 maanden en bleef achter in voedingstoestand.

Uitwendig was na zorgvuldig palpeeren links tusschen de takken
van het tongbeen een ronde zwelling te bespeuren. Bij bezichtiging
van de keelholte bleek, dat de achterst^ pharinxwand een weinig
naar voren was gewelfd, en de isthmus faucium naar links was ver-
schoven. Manuaal was de keel niet te onderzoeken.

Ook bij dit kalf werd dezelfde operatie uitgevoerd. De huidwond
was ongeveer 10 cM. Bij vergissing werd de submaxill. speekselklier
aangesneden.

De wond werd geheel gehecht. Het snurken verergerde de eerste
dagen bedenkelijk; en er trad vrij sterke zwelling op van de parotis-
streek. Enkele hechtingen werden toen uit de wond verwijderd,
en nu stroomde er een groote massa speeksel uit: de zwelling was
hoofdzakelijk het gevolg van speekselophooping. De speeksel-
vloed bleef nog enkele dagen aanhouden, maar hield toen lang-
zamerhand op.

De klier woog 260 gram, was tuberculeus ontstoken, met
ettervorming in het centrum.

5°. Een groote 5-jarige koe snurkte vooral bij het eten, en was
eenigszins vermagerd, scheen overigens wel gezond. Tuberculose
van andere organen was klinisch niet te vinden.

De linker mandibulaire lymphklier was sterk gezwollen, en
geperforeerd; de huid was ter plaatse verdikt en gewoekerd.

Links was de parotisstreek gezwollen; vooral achter de parotis,
bij de halswervels.

De larinx promineerde sterk. Buccaalademen was niet te be-
speuren. Bij manuaal onderzoek van de keelholte was links een
uitbochting van den pharinxwand te voelen. Bij bezichtiging
blijkt de choane naar rechts verschoven.

De operatie geschiedde onder chloral- en chloroformnarcose. De fis-
telopening werd omsneden en nu werd getracht de submaxill. klier
stomp los te werken. Dit gelukte niet. De vena maxill. externa
werd aangesneden, en een heftige bloeding trad op. Na de exterpatie
van deze klier werd door dezelfde wond de linker mediale retro-
pharingeale klier weggenomen, die 560 gram, en de linker laterale
retropharingeale klier, die 280 gram woog. De submaxillaire lymph-
klier woog 570 gram. Alle deze klieren waren tuberculeus. De
submaxillaire klier was sterk met de omgeving vergroeid. Ook uit
de omgeving moesten nog tuberculeuze haardjes worden verwijderd.
Tot op en in de submaxillaire speekselklier had zich het proces
voortgezet zoodat van deze klier een stuk moest worden verwijderd.

Er trad vrij sterke stuwing op, en eerst ook weer speekselop-
stopping. Hierdoor verminderde in het begin het snurken niet,
integendeel verergerde eerst.

De eetlust was in de eerste 4 dagen totaal afwezig, waarschijnlijk
door de groote hoeveelheid chloroform.

Langzamerhand kwam echter alles terecht, behalve dat er een
woekering optrad van de speekselklierstomp waarvan de aard
niet duidelijk is geworden, en die enkele keeren is moeten worden
gecuretteerd. Na vijf weken was het dier oogenschijnlijk genezen,
en groeide in één week 15 kilo. Eenige maanden later werd het
dier afgemaakt wegens algemeene tubercolose.

6°. Een 5-jarige koe had een tuberculeuse zwelling met door-
braak naar buiten, van de linker subparotideale-klier. Het dier
snurkte, was overigens oogenschij nlij k gezond. De linker parotis-
streek was gezwollen. De bovenste keelwand naar voren uitgebocht.
Geen buccaal expireeren.

De subparotideale klier werd geëxterpeerd. Ze werd met moeite,
gedeeltelijk stomp, gedeeltelijk met het mes weggenomen. Ook
hierbij werd de vena aangesneden en trad sterke bloeding op, die
met tampons werd gestelpd. Deze wond genas naar wensch.

Na herstel hiervan werden de retropharingeale klieren geëxter-
peerd. De linker klier bleek zeer sterk met de omgeving vergroeid,
zoodat het losmaken veel moeite en tijd kostte. Vooral was dit het
geval doordat de tumor de musculus jugulo hyoïdeus had omwoe-
kerd. Daardoor werd het noodig ook een opening te maken achter
de submaxillaire speekselklier. Hierlangs kon toen met de schaar
de spier worden doorgeknipt.

De rechter retropharingeale klier bleek nog sterker met de om-
geving verbonden.

Ten slotte kwam ook deze klier uit de wond te voorschijn. Het
bleek echter dat een lap van het pharingeaalslijmvlies was mee-
gegaan, en moest worden afgeknipt om de klier geheel naar
buiten te krijgen. Hierdoor ontstond een vrij groote wond in den
pharinx vlak boven denlarinx. De lucht stroomde door de gemaakte
uitwendige wonden. Bij het uitspoelen van de mondholte stroomde
het water grootendeels door de wond in de achterste pharinxwand
langs den mond naar buiten.

Het bleek dat de rechter klier met een putvormig lidteeken
aan den pharinx was verbonden geweest.

In verband met de te verwachten verergering der ademhalings-
en slikbezwaren werd reeds dadelijk tracheotomie gedaan. In de
eerste 4 dagen kreeg het dier slechts melk en water. Er kwam echter
niets uit de wonden; wel uit de tracheaalwond. Den 5en dag werd
weer wat hooi verstrekt, wat het dier met graagte en zonder be-
zwaren opat.

De wonden genazen spoedig naar wensch. Lang bleef er echter
in de pharinx een uitpuilend lidteeken bestaan op de plaats waar
de perforatie had plaats gehad.

Steeds bleef er gekauwd voedsel uit de tracheaultubus loopen,
zonder dat het dier zich blijkbaar verslikte, of tenminste zonder
daarbij te hoesten. Werd de tubus weggenomen, dan hoestte het
dier echter bij het eten en herkauwen wel, blijkbaar door het dieper
afloopen van voedselpartikels in de bronchiën.

Hoewel ik niet in de gelegenheid ben geweest het te controleeren,
schijnt het mij wel zeker toe, dat in dit geval de nervus laringeus
superior is verscheurd geraakt, waardoor ongevoeligheid van den
larinx optrad.

Na ± een half jaar moest de patiënt wegens algemeene tuber-
culose worden afgemaakt.

7°. Een 4 jarige koe werd ter behandeling aangeboden wegens
snurken en slikbezwaren, wat reeds een paar maanden bestond,
echter in den laatsten tijd sterk was verergerd. Door palpatie uit-
wendig en oraal was de diagnose retropharingeaal absces
gemakkelijk te stellen. Bij de operatie brak de absceswand; er
vloeide ongeveer 1 L. etter af. Een stuk van de absceswand werd
weggenomen, de holte uitgespoeld en voorloopig getampo-
neerd. Na ^ 10 dagen was de wond gesloten en het dier hersteld.

8°. Een 5-jarige koe snurkte sedert ^ 4 weken. Uitwendig
was geen zwelling waar te nemen. Bij oraal betasten bleek de
pharinxwand dicht bij de choane rechts sterk naar voren en bene-
den gedrongen. Het gezwel (absces) werd op de gewone wijze ge-
exterpeerd. De wond genas voorspoedig. Het dier is hersteld.

9⁰. Bij een vaars waren de rechter mediale, en de rechter laterale
retropharingeale klier erg gezwollen, zoodat de patiënt zeer be-
zwaarlijk meer kon eten en heftige stenose geruischen liet hooren.

De toestand was in de laatste weken verergerd, echter waren de
verschijnselen in mindere mate reeds maanden aanwezig geweest.
Het dier was door een veearts met Jd. K. behandeld, en volgens
den eigenaar was de toestand daardoor wel iets verbeterd.

De voedingstoestand was nog goed. Het hard aanvoelen van de
klieren deed toch t.b.c. vermoeden. Tuberculinatie gaf positief
resultaat. Vermoed werd dus dat de gezwollen klieren tuberculeus
zouden zijn aangetast; en slechts aarzelend werd tot de operatie
overgegaan. Het bleek dat de mediale retropharingeale klier zeer
gemakkelijk was te verwijderen, dus niet met de omgeving was ver-
groeid en niet tuberculeus was veranderd. De laterale klier werd
toen met rust gelaten in de hoop dat deze wellicht nog zou gere-
sorbeerd worden, in het verloop van het te verwachten ontstekings-
proces.

De wondholte werd opgevuld met tampons. Blijkbaar door druk
op de vaten kreeg het dier des avonds nerveuse toevallen: het
rilde, had een stupide blik, viel omver, en de lippen vertoonden
fibrillaire contracties. Na het verwijderen van de tampons ver-
dwenen deze verschijnselen weer.

De wond genas voorspoedig. Na drie weken was ze gesloten, en
ook de laterale retropharingeale klier was verdwenen, geresorbeerd.

Het dier hield zich enkele weken goed. Daarna is het volgens
mededeeling van den eigenaar weer gaan snurken en werd jood-
kalium meegegeven. Omtrent den afloop van het geval is mij
verder niets bekend.

io° Een vierjarige koe snurkte reeds ongeveer een half jaar;
vooral bij expiratie waren de ademhalingsbezwaren groot. De
algemeene toestand was goed. De retropharingeale klieren waren
zoowel links als rechts gezwollen. Vooral de linker promineerde
sterk zoowel uitwendig als in de pharinxholte. Het dier was
hoogdrachtig.

De eigenaar wenschte de operatie verricht te hebben, daar
anders toch het dier vóór het kalven nog zou moeten worden ver-
kocht.

Beide mediale retropharingeale lymphklieren werden verwijderd.
Ze waren doorspekt met abscessen. De wondgenezing had voor-
spoedig plaats. Het dier was na een paar weken totaal genezen en
is dat gebleven.

ii°. Een graskalf van enkele maanden oud snurkte sedert
enkele dagen, en vermagerde. Het dier at en dronk slecht. De
parotisstreek was iets gezwollen. De inspectie van de pharinxholte
door den mond gaf geen resultaat. De diagnose kon niet met
zekerheid worden gesteld; geaarzeld werd tusschen abscedeering
van de retropharingeale klieren en diphteritis van het laringeaal-
slijmvlies. Na splijten van den larinx bleek het slijmvlies normaal.
In de opening werd daarna een kleine tracheotubus geplaatst, en
de wond voor het overige gehecht.

Naast den larinx werd toen stomp naar binnen gedrongen.
Beide mediale retropharingeale klieren bleken gezwollen. De rech-
ter klier werd geheel weggenomen; de linker werd slechts geopend.
De etter stonk, bevatte geen tuberkelbacillen. Na enkele weken
was het kalf hersteld. Eenig snurken bleef nog langen tijd over.

12°. Een graskalf van ± 8 maanden oud snurkte reeds een paar
maanden; in de laatste weken was dit verergerd.

De klieren in de keelstreek promineerden sterk. Langs den mond
kon niet worden gepalpeerd. Door operatie langs den larinx werden
vijf vergroote klieren uit de keelstreek verwijderd: n.1. de twee
mediale retropharingeale klieren; de twee laterale retropharingeale
klieren en één der bovenste halsklieren. Alle vijf bevatten tuberkel-
bacillen. Na de operatie werd eerst slechts melk verstrekt.

De eerste paar dagen verliep de wondgenezing vrij normaal,
er kwam echter zeer veel melk uit de tracheotubus, zonder hoesten
op te wekken. Later bleek de wond geïnfecteerd met bac. necro-
phorus; wat met zeer veel zorgen ten slotte werd gekeerd. Het
slikken bleef echter steeds bezwaarlijk en kon op het laatst in het
geheel niet meer geschieden. De tubus kon niet worden gemist
door de ademhalingsbezwaren. Een zesde klier in de keelstreek
(boven halsklier) werd langzamerhand dikker. In het neussecretum
werden later zeer veel tuberkelbacillen gevonden. Ten slotte werden
verschijnselen van algemeene tuberculose geconstateerd en werd
het pink afgemaakt.

Bij de sectie bleek algemeene tuberculose te bestaan. Vele kleine
kliertjes boven pharinx en larinx waren tuberculeus aangetast.
Naast de tonsillen bestond er beiderzijds een absces ter
grootte van een kindervuist, gevuld met verkaasde etter en uit-
mondende in de pharinxholte. Waarschijnlijk was dit proces pri-
mair. Alle bezwaren, die na de operatie zijn waargenomen konden
hieruit worden verklaard. Wanneer oraal had kunnen worden ge-
exploreerd was de operatie natuurlijk niet geschied.

13⁰. Een ongeveer zesjarige koe hoestte en snurkte reeds ±
een half jaar, vooral bij het eten. De retropharingeale klieren
schenen gezwollen, en afgezakt tot vlak boven den larinx. Van
tuberculose was niets te bespeuren, zelfs was de tuberculine reactie
negatief (ophtalmo- en thermoreactie). Bij de operatie bleek
slechts één der mediale retropharingeale klieren aangetast. Ze
drukte sterk op het bovendeel van den slokdarm, en den larinx.
Ze was vrij gemakkelijk uit te pellen, en woog 1750 gram: de zwaar-
ste die ik ooit heb verwijderd. De lengte was 23 cM., de breedte 14
cM. (Fig. VIII). De wond bloedde in de diepte vrij sterk, werd daarom
met jodoformgaas getamponeerd, en daarna dicht gehecht\'. Den
volgenden dag dronk het dier niets en was tympanitisch. De keel
was sterk gezwollen. Na verwijdering der aanwezige bloedcoagula,
ging het voorloopig beter; de bloeding trad echter weer op. Daarom
werd eerst weer den tweeden dag een gedeelte van het coagulum
verwijderd, en de wond uitgespoeld. Daarna ging de wondgenezing
voorspoedig. De tracheaalwond begon echter later te ulcereeren
door de scherpe lippen van een slechten tracheotubus, weshalve
de tracheotubus weer lager moest worden ingezet. Eerst drie weken
na de operatie w^rerd de tubus weggelaten. Vijf weken na de operatie
werd de koe volkomen hersteld naar huis gezonden.

Fig. VIII. Geëxterpeerde retropharingeale lymphklier van buitengewone
grootte (23 cM lang.) oud absces.

14°. Een ± vijfjarige koe was ongeveer een maand geleden
gaan snurken, en had toen plotseling sterke etteruitvloeiïng uit
den neus gekregen. Daarna was het snurken wel wat overgegaan,
maar bleef toch steeds eenigszins bestaan. Bij oraal onderzoek
bleken er woekeringen op de pharingeaalwand te bestaan, die
waarschijnlijk zich ontwikkeld hadden aan den rand van de absces-
opening. In de veronderstelling dat ze van actinomycotischen
aard konden zijn, werd Jd. K. verstrekt. Het dier genas.

15⁰. Een ± 6 jarige koe snurkte reeds eenigen tijd. Dit was
echter in dien tijd ook eenige dagen niet aanwezig geweest. Bij
manuaal onderzoek bleek de rechter retropharingeale klier gezwol-
len en de pharinxwand putvormig naar binnen getrokken en vast
met het gezwel vergroeid, blijkbaar na doorbraak ontstaan. De
operatie werd in verband met deze vergroeiing niet verricht en
Jd.K. werd verstrekt. Het dier verbeterde daardoor in sterke mate.
Van actinomycose kon naar mijn meening echter toch geen sprake
zijn.

In de tientallen van gevallen, dat ik geroepen werd in zake
miltvuur of van deze ziekte verdachte runderen was als regel de
patiënt gestorven of verkeerde in het letale stadium. Gelegenheid
om het beloop der ziekte te volgen werd mij gegeven op stallen,
waar korten tijd van tevoren een dier aan miltvuur was gestorven;
enkele gevallen kwamen in behandeling bij veehouders, die de ge-
woonte hadden bij ziekte onder het vee spoedig geneeskundige
hulp in te roepen.

De ziekte kwam voor in elk seizoen van het jaar; steeds merkte ik
op, dat het gras of hooi, dat aan de zieke of gestorven dieren ge-
voederd was geworden, afkomstig was van weilanden, die eenmaal
of meermalen gedurende het jaar onder water stonden; zij trad
zoowel op bij dieren gevoederd met eigen geteeld graan, als bij die
waarvan het voedsel gecombineerd was met geïmporteerde granen;

de leeftijd, het geslacht en de voedingstoestand van het dier was
van geen invloed op het voorkomen van miltvuur; echter zij opge-
merkt, dat miltvuur bij dieren, jonger dan één jaar, relatief minder
en bij jonge goed gevoerde stieren van i—3 jaar oud relatief meer
voorkwam. Het betrof sporadische gevallen met 1 geval, soms 2,
een enkele keer meer gevallen op dezelfde boerderij in een streek,
waar overwegend stalvoedering gewoonte is.

De modus van infectie schrijf ik toe aan het gebruik van door
miltvuursporen geïnfecteerd voedsel, speciaal van hooi, gras, rogge-
en haverstroo.

Het drinkwater speelt bij stalvoedering geen of dan toch zeker
een zeer ondergeschikte rol als bron van infectie, anders zouden op
hetzelfde erf veel meer gevallen zich voordoen dan nu regel is.

De symptomen bij deze ziekte wijken van die eener zware indiges-
tie voor het oog van den veehouder soms niet veel af, en dat vele
spontane lichte gevallen bij het rund voorkomen en door de na-
tuurlijke verweermiddelen waarover het lichaam beschikt, in ge-
nezing overgaan, dat leeren ons die gevallen op erven, waar korten
tijd te voren miltvuur is voorgekomen en de mededeelingen der
eigenaars in sommige gevallen met doodelijk beloop, waar bij het
gestorven dier eenigen tijd geleden verschijnselen van zware indiges-
tie zich voordeden. Het dier wordt weer gezond, doch na 2 a 3 weken
opnieuw ziek en succombeert aan miltvuur.

Een nauwkeurig physisch onderzoek van den patiënt doet zulke
gevallen van die eener gewone indigestie onderscheiden; de tem-
peratuur is als algemeene regel verhoogd tot boven de 40°, doch
schommelt nog al eens, waardoor gedurende het beloop tempera-
turen beneden 40° voorkomen; veelal is de temperatuur boven
41⁰. De hartsactie is frequent en blijft dit bij lagere temperaturen,
zoodoende een factor vormend voor de diagnose van groot gewicht.
De temperatuur varieert gewoonlijk van 40°4—4i°9; de pols is
klein, het aantal slagen van 84—120 en meer; de ademhaling is
frequent. De gewone verschijnselen zijn verder: de lust tot eten en
drinken verminderd of met het herkauwen geheel opgehouden;
de melkgift sterk gedaald of opgehouden, al of niet tympanitis,
koortsrillingen gepaard soms met locaal zweeten, al of niet koliek-
verschijnselen; zoo de ademhaling vrij frequent is, gaat hiermede
kreunen samen; knarsen op de tanden komt voor.

Het dier blijft overeind staan of ligt, de huidtemperatuur is ver-
hoogd of verlaagd, de ooren en horens zijn dan koud, dan afwisselend
koud en warm; verstopping is in mindere of meerdere mate aan-
wezig, of spoedig of later treedt diarrhee op.

Bij zwaar aangetaste dieren en als symptoom van een spoedig
naderenden dood ziet men zwakte in het achterstel. Bloedingen
aan de natuurlijke openingen, vooral achter, kunnen voor-
komen.

Gloss-anthrax is door mij, en — mondelinge mededeeling — door
districtveearts Goossens, die honderde gevallen van miltvuur ge-
constateerd heeft, ook niet waargenomen, (waarom hij het be-
staan van dezen ziekte-vorm bij het rund betwijfelt.)

Een geval van oedeem der huid van linker- en rechterborstwand
en van den rug met ter plaatse aanwezige zweren en een vuil,
donker bloederig exsudaat, heb ik waargenomen bij eene koe, die
volgens den eigenaar acht dagen ziek was geweest; het cadaver zag
er walging-wekkend uit.

Het beloop is verschillend; in peracute gevallen treedt de dood
als het ware plotseling of na enkele uren in, de boer vindt meer-
malen het rund \'s morgens dood op stal liggen; in vele gevallen is
het beloop letaal binnen i, 2, 3 dagen.

Bij patiënten zag ik verdwijnen der symptomen en daarna bin-
nen 4 dagen een of tweemaal recidieve gevolgd door genezing. Eene
koe lijdende aan ent-miltvuur stierf na 7 dagen, den derden dag
werd eerst hulp ingeroepen; eene andere vertoonde ruim veertien
dagen ante mortem volgens den eigenaar ziekte-verschijnselen, die
verdwenen, om na 9 dagen terug te keeren met na dagen letale af-
loop. Om met zekerheid de diagnose miltvuur te stellen, behoort te
worden aangetoond, dat er miltvuur-bacillen in het bloed van het
levende dier of in dat van het cadaver aanwezig zijn; daar nu bij het
levende dier de tijd niet kan vastgesteld worden, waarop de bacil-
len in het perifere bloed verschijnen en de bloedingen uit-
wendig, zoo aanwezig, eerst ontstaan in een zeer geavanceerd
stadium, is deze wijze van diagnostiek voor den clinicus practisch
van geen belang met het oog op de behandeling.

Hij is daarom gebonden aan de clinische symptomen, die in ver-
band met omstandigheden, die zich op of in de nabijheid van het
erf hebben voorgedaan, hem toch reden genoeg geven om eene be-
handeling tegen miltvuur in te stellen.

Boven zeide ik, dat om zekerheid te hebben, dat een dier aan
miltvuur geleden heeft, men de bacillen in het bloed moet hebben
aangetoond; eene uitzondering meen ik te mogen maken bij een
geval van ent-miltvuur, waarbij in het perifere bloed geen bacillen
aanwezig waren, en in dat van de milt — laat ik ze noemen — ver-
kümmerte bacillen; deze waren korter dan die van miltvuur,
doch ongeveer even breed; enkele vertoonden naar het eene uit-

einde eene ongelijkmatige zwelling; de kapselkleuring bleef zonder
gevolg en het aantal bacillen was gering.

De omstandigheid, dat het dier twee dagen voor de ziekte de
2de enting tegen miltvuur had ondergaan en het geheele symptomen-
complex typisch dat van miltvuur was, het beeld der partiëele
sectie, waarbij bloedingen voorkwamen aan de uitwendige lichaams-
openingen, onder de huid, op de pens, het feit dat de milt zeer
gezwollen was, (bij insnijding eene zwartgekleurde, dun-vloeibare
massa vertoonde, zoodat de slager verdere manipulaties aan het
cadaver weigerde) geven mij voldoenden grond, om te zeggen, dat
hier een miltvuurgeval aanwezig was, waarbij door de bacterio-
lytische werking van het bloed de bacillen waren verdwenen, en
dat de bacillen, nog in de milt aanwezig, gedegenereerde exemplaren
waren; aanleiding tot het vermoeden van colibacteriën uit den
darm afkomstig was volgens mij niet aanwezig. De patiënte kwam
eerst den derden dag in behandeling en haar werd subcutaan inge-
spoten 200 gram serum, den volgenden dag ioo gram, daarna
werd ze twee dagen behandeld met terpentijn en den laatsten dag
met creoline; alles zonder succes.

De pols bleef steeds boven ioo en de temperatuur boven 40°4;
den 2 Nov. 1913, 2 jaar en 5 dagen later, is op hetzelfde erf een 15
maanden oude vaars aan miltvuur gestorven.

Ter kleuring van de bacil maak ik gebruik van eene 2 ^q waterige
oplossing van gentiana-violet; de kleuring geschiedt 1 minuut lang
zonder te verwarmen. De kapsel-kleuring geschiedt volgens Olt
^niet 3% waterige saffranine-oplossing. Men ziet dan mooi recht-
hoekig afgesneden donkergekleurde roodbruine staafjes met licht-
geel gekleurde breede kapsel; de staafjes liggen voor het over-
wegend deel in kettingvorm — van 2—7 stuks heb ik geteld. —

Een zeer eenvoudige methode tot het aantoonen van miltvuur-
bacillen in bloed bestaat sinds jaren in het district Limburg: een met
eene dunne laag bloed bestreken voorwerpglas wordt boven de
vlam van een lamp of op het deksel van een kachel verwarmd tot de
bloedcellen goed verschroeid zijn; men onderzoekt met droogsysteem
zonder dekglas; bij daglicht ziet men de bacil donkergekleurd met
een duidelijk lichtgrijze kapsel. (Differentiatie van de rand en de
centrale zóne der miltvuurbacil treedt dus op bij matige verwar-
ming!)

De prognose is verschillend; zoo vroegtijdig hulp verleend wordt,
is evenwel het vooruitzicht op genezing vrij gunstig.

Ontegenzeggelijk komt de ziekte in lichten graad vaak voor met
gunstigen afloop.

Diarrhee is een zeer ongunstig en de bloedingen aan de uit-
wendige openingen een letaal verschijnsel.

Dc differentiaal diagnose. Bij het leven van het dier komen in ons
land niet veel ziekten voor die bij nauwkeurig physisch onderzoek
gevoegd bij de anamnese, met miltvuur kunnen verwisseld worden;
ik sluit uit long-oedeem, longbloeding, hersencongestie\', koliek,
invaginatie of strangulatie van den darm, septicaemische metritis,
maligne oedeem, Rauschbrand. Aan het ongeopend cadaver is bij
geen of onvolledig voorbericht moeielijk een oordeel uit te spreken
in gevallen als hierboven geciteerd, als ook bij planten- en kunst-
mestvergiftiging, of bij verdrinken en strangulatie. Dat een cadaver
langer dan anderhalve dag ligt, zal eene zeldzaamheid zijn of be-
hooren te blijven in ons land, en dan wijst het onderzoek van het
periphere bloed gemakkelijk aan, of men al of niet met miltvuur
te doen heeft.

Dc therapie. Een streng dieet is aangewezen; geen voedsel en
slechts enkele keeren daags ongeveer 3 liter lauw-water verstrekken
met afzondering op een rustige, koele plaats van het erf en warm
toedekken leidt tot gunstig gevolg.

Als geneesmiddel gebruik ik voor volwassen dieren 150 gram
terpentijn-olie in salebdrank met oleum raparum in te geven; treedt
binnen 6 uur geen aanmerkelijke beterschap in, dan de dosis her-
halen, 150 gram creoline in 3% oplossing werkt ook goed, desnoods
twee keer per dag te herhalen.

Op een stal, waar veertien dagen te voren eene koe aan miltvuur
lijdende was afgeslacht vertoonden de overige 4, symptomen van
miltvuur; het dieet werd slecht opgevolgd; drie patiënten ge-
nazen.

De andere oud 10 jaar, die het laatst ziek werd, had twee dagen
te voren gekalfd; de begin-koortstemperatuur was 41 °4 en van het
begin af was diarrhee aanwezig; gedurende de behandeling bleef
de temperatuur boven 40°, de pols boven 100 en de diarrhee aan-
houden; overdag toonde het dier wel wat beterschap, doch 2\\ dag
na mijn eerste visite was de rectaal-temperatuur 37 de pols 120,
groote zwakte in het achterstel met bloed aan de vulva, waarin
miltvuurbacillen; 7 uur later volgde de dood.

Onmiddellijk na toediening van de creoline-oplossing trad merk-
bare beterschap op; de rillingen hielden op, de ademhaling werd
minder frequent, de tympanitis nam af, de blik werd levendig en
bij een dier trad zweeten op (alle dieren hoestten na het ingeven)

Snelle daling van de temperatuur werd opgemerkt, o.a. binnen
het uur van 41.—39-°5 en binnen een kwartier van 41.°4—40.°4

Gedurende de behandeling kan recidieve voorkomen. Het kan zijn
nut hebben den eigenaar een thermometer mee te geven.

De dosis van terpentijn en van creoline kan voor de eerste gift
zelfs grooter genomen worden. Enkele gevallen behandelde ik met
miltvuurserum hiermee had ik geen succes; om het snel beloop der
ziekte en omdat men persoonlijk niet altijd ter plaatse kan zijn,
vooral bij recidieve, prefereer ik de terpentijn, en deze boven de
creoline, die een onaangename reuk aan de melk geeft. Na terpentijn
toediening heb ik in den stal een onaangename, penetrante reuk
waargenomen als afkomstig van urine, die geruimen tijd in een vat
in de lucht heeft gestaan.

Als preventief middel geldt in de allereerste plaats de enting met
het vaccin-charbonneux van Pasteur uit Parijs. De entingen bleken
mij efficace en zonder onaangename gevolgen voor het dier te zijn.

Het oordeel der veeartsen in Limburg is eensluidend gunstig;
de districtveearts Goossens en zijn voorganger Janné vonden de
entstof Pasteur onovertroffen. Janné was zoo overtuigd van het
succes, dat hij zonder bijzondere prijsverhooging financieel borg
bleef voor de entingen.

De veterinaire politie dient er voor te waken, dat cadavers bij
miltvuur-vermoeden, volstrekt niet geopend worden; het ge-
vaar voor verspreiding van de smetstof is daardoor te groot. Bloed
van een stuk oor, dat aan de basis afgebonden is om ongewenschte
nabloedingen te voorkomen, is het aangewezen materiaal voor on-
derzoek.

Heinrich Jakob. Diagnose und therapie der inneren Krankheiten des Hundes
einschliesslich der Haut-, Atigen- und Ohrenkrankheiten, sowie einiger chirurgischer
Leiden. Verlag von Ferdinand Enke 1913. Prijs ± 13 gld.

Bovenbedoeld boek werd door collega Jakob dezer dagen in het licht gegeven.
De redactie zond het mij ter beoordeeling. Ik doe dit gaarne, omdat ik daardoor
nog eens weer gedwongen werd mijn aanteekeningen, die ik gedurende de 4¹/₂ jaar,
dat ik ook de hondenkliniek aan de Veeartsenijschool had te leiden heb verzameld,
in te zien, en ook omdat er inderdaad van dit boek veel goeds valt te zeggen.

zeker zelden in een boek verzameld zien; de heer Jakob blijkt een uitnemend
photograaf van dieren te zijn.

De inhoud doet den ervaren man kennen, die veel op dit terrein gezien en goed
gerien heeft.

De inhoud is verdeeld in een algemeen en een speciaal deel. In het eerste wordt
gesproken over een algemeen onderzoekingsplan, en enkele onderzoekingsmethoden
in het algemeen. In het specieele deel worden de verschillende orgaanziekten be-
sproken, waaraan telkens de betreffende onderzoekingsmethoden voorafgaan.

Sommige hoofdstukken zijn zeer goed geschreven, b.v. dat over oogaandoeningen,
over long- en hartziekten. Minder geslaagd vind ik b.v. het hoofdstuk over huid-
aandoeningen.

Collega Jakob heeft gewenscht, zooals in het „Vorwort" staat, zoowel voor den
student als voor den praktikus een bruikbaar werk te scheppen. Hij is daar inder-
daad wel in geslaagd. Echter brengt deze combinatie hare eigenaardige bezwaren
mede, die ook op dit werk hun stempel hebben gedrukt. B.v. de uitwijding over de
anamnese zal voor den student misschien nuttig kunnen zijn, de practicus zal het
haastig overslaan. Dit is ook toepasselijk op het hoofdstukje over thermometrie.
Over \'t geheel zou vooral voor den practicus de tekst meer compact kunnen zijn,
en meer overzichtelijk wellicht. Dit zou het boek minder dik en ook minder duur
hebben gemaakt; ook enkele photo\'s zouden als overbodig kunnen vervallen.

Ten slotte meen ik de opmerking te mogen maken, dat de soms zeer lange
zinnen het lezen van het boek hier en daar bemoeilijken.

Veterinärrat A. Tapken. Die Praxis des Tierarztes .Em Leitfaden nach den Er-
fahrungen aus 35 fahriger Praxis. Mit 16 Abbildungen. Verlag von Richard Schoetz,
Prijs, brosch. 10.50 Mark.

Tapken heeft zijn mémoires geschreven. Als zoodanig kan bovenbedoeld werkje
worden opgevat, omdat niet alleen over ziekten van dieren, en over verloskunde
wordt gesproken, maar ook over den levensloop van den schrijver, over toestanden
in de Veeartsenijkunde uit zijn jeugd; over landbouwtoestanden enz. De inhoud is
verdeeld als volgt: Tierärtzliche Praxis in Vergangenheit und Gegenwart, 119 blz.;
Landwirtschaftliche Verhältnisse, 53 blz. Fleischbeschau, 14 blz. Krankheiten
des Rindes, 100 blz. Krankheiten des Pferdes, 19 blz. Krankheiten der Schafe,
2 blz. Krankheiten der Ziegen, 1 blz. Krankheiten der Schweine, 8 blz. Ueber
Castration, 10 blz. Erfahrungen über Geburtshilfe beim Rind, 90 blz. Geburtshilfe
bei der Ziege und dem Schaf. 10 blz. Krankheiten nach der Geburt, 3 blz. Geburts
hilfe beim Pferd, 22 blz. Geburtshilfe beim Schwein, 34 blz.

Een inhoud dus voor den practicus om haastig naast te grijpen. Bij doorlezen
valt echter de inhoud niet overal mee. Waar Tapken schrijft over landbouw-
toestanden beschrijft hij Hollandsche toestanden: de verhoudingen zijn vrijwel
gelijk, vooral als men gaat vergelijken met Groningen valt dit op. Tapken klaagt
hier over het terugdringen van de veeartsen bij keuringen. Dit verschijnsel is
internationaal, en niet meer te keeren naar mijn meening. Hij maakt eigenaardige
opmerkingen over de nieuw gebouwde stallen, die lang zoo goed niet zijn geven-
tileerd als de oude zegt hij, vooral door de ondoordringbare zoldering. Hij schrijft

daaraan toe het verschijnen en toenemen van de septische pleuro-pneumonie bij
kalveren, en zegt dat ook „Brustseuche" en droes daardoor meer voorkomen
dan vroeger.

Interressant is wel, wat hij meedeelt over de vleeschkeur. De veeartsen hadden
zich, zegt hij, gespitst op den invoer der vleeschkenrwet (zooals ook hier). Volgens
zijn gevoelen is dat echter bitter tegengevallen. Ook leekenkeurmeesters werden
in de zaak betrokken, (zooals ook hier de bedoeling is) en daardoor waren de
tarieven laag. Als de veearts serieus is, en inderdaad zijn plicht doet, krijgt hij het
te kwaad met de slachters en wordt hij zwart gemaakt bij het gemeentebestuur.
De bond van Schlachthofarzte wenscht daarom dat de „Diziplinargewalt" aan de
regeering kome, m.a.w. dat ze staatsambtenaren zouden worden.

Ook de keuring bij noodslachting is niet de prettigste arbeid voor den veearts
zegt Tapken. Ze is moeilijk, verantwoordelijk, en wordt slecht betaald.

Men had volgens Tapken in Duitschland wel gezegd dat door deze vleeschkeur
de stand der veeartsen zou worden verhoogd. Hij is het daar volstrekt niet
mee eens, tenminste wat het platteland betreft, omdat ook de „Fleischbeschauer"
het werk mogen verrichten.

De ondergeteekende vreest dat ook hier de practiseerende veeartsen niet veel
plezier van de vleeschkeurwet zullen beleven.

Dit gedeelte kan dus ook de meer ervaren veearts wel met belangstelling lezen.
Waar Tapken spreekt over ziekten van de dieren valt het echter bitter tegen. Het
is niet veel meer dan een opsomming van het aantal geconstateerde gevallen, en
verder wat casuïstiek; over aetiologie en therapie weinig of niets, en dan ook nog
niet veel goeds.

Beter is daarentegen weer het gedeelte wat over verloskunde handelt. Dit kan
worden opgevat als een aanvulling van het boek van de Bruin (Tapken) door de
mededeeling van veel casuistiek. Toch wordt voor zooverre het de verloskunde
bij het rund betreft weinig nieuws gegeven. Ook schudt men hier en daar
wel eens met het hoofd, b.v. als de schrijver heel kalmpjes meedeelt, dat hij na het
losmaken van een voorbeen, het er met 6 tot 8 man uit laat trekken. Dat begrijpt
de Nederlandsche practicus eenvoudig niet. Hij, die zich dit b.v. in Noord-Holland
veroorlooft is voor zijn leven zijn reputatie kwijt.

Wat Tapken schrijft over de verloskunde bij de andere dieren is over \'t geheel
het lezen wel waard. Vooral is dit het geval voorzoover het de verloskunde van
het varken betreft, waaromtrent hij blijkbaar veel ervaring heeft. Prolapsus uteri
bij het varken acht Tapken niet te reponeeren. Hij laat de dieren slachten. Dit is
echter niet steeds aangewezen naar mijn meening. Interressant is wellicht te weten,
dat een gerenommeerd collega de uterus bij varkens terugbrengt met behulp van
een gewicht aan een draad, hetwelk hij na \'t varken achter te hebben doen oplichten
in den omgestulpten hoorn laat zakken.

Naar aanleiding van het protest van het Hoofdbestuur gericht
tot de Vergadering van het Nederlandsch Instituut van Land-
bouwkundigen, gehouden op 14 Januari 1914 te Amsterdam,
(zie aflevering 3 van het tijdschrift pag. 183) is bij het Hoofdbestuur
het volgend schrijven ingekomen:

Aan het Hoofdbestuur der Maatschappij ter be-
vordering der Veeartsenijkunde in Nederland,
p. a. den Heer K. Houba, veearts, Maastricht.

Uw schrijven, gericht aan de Vergadering van het Nederlandsch
Instituut van Landbouwkundigen, te houden op Woensdag 14
Jan. 1914 in het hotel Krasnapolsky te Amsterdam en geadres-
seerd aan ondergeteekende, kwam in goede orde in mijn bezit.

Ik betuig U mijn leedwezen dat aan Uwe Maatschappij niet een
circulaire is toegezonden en ik doe dit gaarne omdat ik uit Uw
schrijven meen te mogen opmaken, dat het door U op prijs zou zijn
gesteld als Uwe Maatschappij zich op deze vergadering had kunnen
doen vertegenwoordigen.

Aannemende, dat mijne meening juist is, wordt het door mij
betreurd, dat door U niet met een enkel regeltje aan ons werd
medegedeeld, dat wij in verzuim waren, omdat wij dan ons verzuim
gaarne hadden hersteld en omdat dan de zaak, die toch zeker ook
bij U het zwaarst weegt, beter gediend zou zijn dan door een pro-
test.

Aan den Heer Voorzitter van het Ned. Instituut
van landbouwkundigen, den Heer F. E. Posthuma,
Obrechtstraat 310, \'s Gravenhage.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Veeartse-
nijkunde in Nederland heeft de eer U te berichten, dat het met groote
voldoening van Uw schrijven van den I5en dezer heeft kennis

genomen. Het betreurt dat de aankondiging der vergadering
van het Ned. Instituut van landbouwkundigen, gehouden te Am-
sterdam op 14 Januari 1914, te laat onder zijn aandacht is versche-
nen waardoor het niet in de gelegenheid is geweest om het gerezen
misverstand te voorkomen.

Heeren afdeelingssecretarissen, welke nog in gebreke zijn ge-
bleven, worden nogmaals verzocht de ledenlijsten voor het jaar
1914 bij den ondergeteekende in te zenden.

Met klem wordt aangedrongen op getrouwe naleving van het
bepaalde in art. 9 van het huishoudelijk reglement. Ten einde een
correcte verzending van het tijdschrift mogelijk te maken moet
de ondergeteekende in staat worden gesteld den uitgever van het
tijdschrift, zoo spoedig mogelijk, in kennis te stellen van eventueele
mutaties.

Het is ondergeteekende nu reeds herhaaldelijk voorgekomen,
dat de uitgever hem inlichtingen vroeg betreffende het verzenden
van het Tijdschrift naar leden die niet meer op de ledenlijst voor-
kwamen, omdat zij waren overgegaan naar een andere afdeeling
en de respectieve afdeelingssecretarissen verzuimd hadden van de
niutatiën mededeeling te doen.

Eveneens houdt ondergeteekende zich dringend aanbevolen
voor het tijdig ontvangen van de jaarverslagen der afdeelingen.

Algemeene afdeeling: Aangenomen als lid de heeren: dr. Th.
J. van Capelle te Ede; W. Voorthuyzen te Haarlem; D. W.
Zuydam te Haarlemmermeer.

Voor den burgerlijken veeartsemjkundigen dienst in Nederlandsch-
Indië worden veeartsen gevraagt, niet ouder dan 30 jaar en bij
voorkeur met practische ervaring. De bezoldiging bedraagt / 275.—
\'s maands met zes driejaarlijksche verhoogingen elk van f j5.—
\'s maands. De tijd van practische werkzaamheid telt voor de helft
mede bij de vaststelling der aanvangsbezoldiging en eventueel
bij de toekenning van de traktementsverhoogingen in Indië.

Voor nadere bijzonderheden wende men zich tot de afdeeling
,.Personeel" van het Departement van Koloniën.

Ingevolge de besluiten van de op 25 October 1912 te Lyon
gehouden vergadering werd het secretariaat van af den isten
Januari 1914 definitief in Den Haag gevestigd, onder bescherming
van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel.

Secretariaat van de Permanente Commissie voor de Internationale
Veeartsenij kundige Congressen te \'s-Gravenhage, Stationsiveg 74.
(Int. Tel. 848).

Brieven en andere stukken voor de Commissie zijn, voor zoo-
ver zij niet onmiddellijk gericht worden aan den Voorzitter der
Commissie, Geheimer Oberregierungsrat Dr. A. Lydtin te Baden-
Baden of aan den Secretaris, Prof. Dr. D. A. De Jong te Leiden,
te adresseeren aan het Secretariaat bovengenoemd.

tot commandeur in de Orde van Oranje-Nassau Dr. A. Lydtin,
Geheimer Oberregierungsrat te Baden-Baden, Voorzitter en lid
\\ oor Duitschland, en

tot officier in dezelfde orde, Professor G. Barrieb, Inspect ur
général des Ecoles vétérinaires, te Alfort, lid voor Frankrijk
van de bovenstaande commissie.

Voorloopig programma van het lOde Internationaal Veeartsenijkundig Congres
te Londen, 3-8 Augustus 1914, opgemaakt door het Britsche Organisatie-Comitee.

The Tenth International Veterinary Congress will be held in London from the
3rd: to the 8th: August, 1914.

This is the Jubilee Congress, and it is being held in London by the express desire
of the veterinarians of the world in honour of a distinguished English veterinarian
— John Gamgee —- at whose suggestion international veterinary congresses were
first instituted.

Although it is not customary for British Governments to finance international
congresses of any description, the British Government is taking a great interest in
the coming Congress, and invitations in the following form have been issued by
the British Foreign Office to the various countries inviting them to send official
delegates.

I transmit to you herewith copies of the programme of the Tenth International
Veterinary Congress which it is proposed to hold in London from August 3rd: to
8th: next year, with the request that you will communicate it to the Government
to which you are accredited inviting them at the same time to send delegates
thereto.

Forty nine years ago at the suggestion of a distinguished British Veterinarian,
John Gamgee, the first International Veterinary Congress was held. Gamgee\'s
suggestion was put forward on account of cattle plague which had travelled from
Russia practically all over Europe devastating the herds, and he recognised that
the control of animal plagues could not depend entirely upon each country itself,
but must be the common care of all. The wisdom of Gamgee\'s suggestion was
immediately recognised by all the European countries. These Congresses interalia
discuss all international questions in relation to animal plagues.

Arrangements could not unfortunately be made to hold the first or any of the
other Congresses in Great Britain, but they have been by arrangement held every
five years in various capitals of Europe. The Governments of the various countries
concerned have always issued invitations to other Governments to send delegates.

The 9th: Congress was held at the Hague in 1909 and on that occasion the
•Governments of Argentina, Austria (including Bohemia, Croatia and Slavonia),
Bavaria, Belgium, Bulgaria, Colombia, Cuba, Denmark, Germany, (including
Saxe Weimar), France (including Algeria and Tunis), Greece, Guatemala, Hungary,
Italy, Japan, Luxemburg, Mexico, Norway, Netherlands, Roumania, Russia.

Saxony, Servia, Sweden, Switzerland, United States of America, Uruguay
and Wurtemburg were representend, as well as Great Britain and certain of the
British oversea Dominions.

Although the Congress is not promoted by His Majesty\'s Government they take
a great interest in the objects for which it is being summoned and would learn with
pleasure that the invitation had been accepted. They would also view with
satisfaction the separate representation at the Congress of such Educational,
Scientific, or other bodies in foreign countries as are interested in promoting the
veterinary and kindred sciences.

The Britisch Committee of Organisation extend a hearty invitation to their
foreign colleagues in every country, and they desire to inform visitors to the Con-
gress from abroad that it will be more convenient if they try to arrive in London on
Saturday, the ist: August. It is the intention of the British Committee to hold a
preliminary reception on the evening of Sunday, the 2nd: August, to enable member
to meet each other, to discuss the arrangements for the official opening of the Con-
gress, and to obtain any further information regarding the arrangements they
may desire.

The official opening will take place on Monday, the 3rd: August, 1914, when
the Committee hope to secure the patronage of an exalted personage to open the
Congress, but arrangements with regard to this matter have not yet been completed.

The meetings of the Congress will be held at Central Buildings, Westminster,
London, which offer exceptional facilities for the purpose.

The place of meeting is close to the Houses of Parliament, and the position is
exceptionally convenient in relation to hotels, restaurants, and amusements.

The Foreign Office has consented to give an entertainment in honour of the
Congress. The arrangements for the other banquets and receptions which will be
given in honour of the Congress have not yet been completed, but full particulars
will be circulated to the National Committees for publication at as early a date as
possible.

The British Committee are also organising excursions of the following descrip-
tion:

1 . Visits to noted herds and studs within easy reach of London. They have
already been informed that permission will be granted to visit the Royal
herds at Windsor.

3 . Excursions after the congress to places of historical interest and places noted
for beautiful scenery.

In designing the itineraries due regard will be paid to the wishes of those who
may desire to combine pleasure with instruction by visiting districts in which
there are noted studs, herds, and flocks.

The Committee are trying to arrange with various raillway and steamship com-
panies in Great Britain and abroad to allow special concessions to those attending
the Congress, and they have thought it advisable to seek the advice of Messrs: Thos.
Cook and Son, who have undertaken to give every assistance and to provide inter-
preters at the various railway Stations on Saturday the ist: August for the con-
venience of those arriving from abroad who are not w^rell acquainted with London.

Those arrangements will form the subject of a further publication when they are
completed.

There is an enormous number of good hotels and restaurants within a stone\'s
throw, as it were, of the meeting place. Hotels and restaurants in London are
excellent, and the tariffs are very moderate. The tariff in good hotels varies from
5/— upwards for a single room, bath, and English breakfast. Visitors who do not
desire to take pension will have no difficulty in obtaining rooms in first class hotels
at prices from 5/—.

It is not possible in this article to furnish a complete list of good hotels which are
situated conveniently for the place of meeting. A full list, however, together with
their tariffs and approximate distance from the place of meeting -will form the sub-
ject of another publication when the arrangements with the various proprietors
have been completed.

The British Committee have fixed the amount of the subscription for ordinary
members at one pound = 20 marks = 25 francs. The subscription for lady mem-
bers has been fixed at five shillings = 5 marks = 6 francs 25 centimes.

Subscriptions should be sent to the Honorary Treasurer Mr: F. W. Garnett,
J. P.., M. R. C. V. S., 10 Red Lion Square, London, W.C. It has been suggested by-
several of the National Committees that the various Secretaries of these Committees
might collect subscriptions in their own countries and forward them in bulk. The
Honorary Treasurer desires it to be known that while he thinks it would be simpler
for the purpose of accounting, that each individual should send his own subscription,
he has no objection to the subscriptions being sent in bidk, provided full details in
connection with each subscription are furnished by the Secretary of each National
Committee.

The following is a list of the subjects which will be discussed together with the
names of those savants who will act as Reporters:

Reporters (Those marked* have not yet replied).
Herr Geheimer Regierungsrat Dr. Nevermann, Berlin.

M. E. Leclainche, Inspecteur Général, Chef des Services Sanitaires, au Ministère
de l\'Agriculture, Paris.

M. le Docteur Remmelts, Chief Inspector of the Veterinary Service, The Hague,
Herr Prof. E. Hess, in der Fakultät der Veterinärmedizin, Universität, Bern.
Prof. A. E. Mottam, Principal, Royal Veterinary College of Ireland.
Herr Dr. J. Rddovsky, Veterinärreferent, Bruun.

Herr Regierungsrat Prof. Dr. Zwick, Kaiserliches Gesundheitsamt, Berlin.
M. le Prof. Moussu, L\'école Vétérinaire, Aifort.

Sir Stewart Stockman, Chief Veterinär)\' Officer, Board of Agriculture, London.

Dr. A. D. Melvin, Chief of the Bureau of Animal Industry, Washington.
Herr Geheimer Regierungsrat Prof. Dr. von Ostertag, Direktor der Veterinärab-
teilung des Kaiserlichen Gesundheitsamtes, Berlin.
M. S. P. Nystedt, Erste stadtierarzt, Stockholm.

Mr. J. W. Brittlebank, D. V. S. M., M. R. C. V. S., Public Health Department,
Manchester.

1. Meat Poisoning — Its Pathogenesis and the Measures necessary to guard against.

Herr Prof. Bongert, Tierärztliche Hochschule, Berlin.
Schlachthofdirektor Dr. Hans Messner, Karlsbad.

2. General Principles to be observed in the Inspection of Carcases and Organs of
Tuberculous Animals with a view to Determine their safety as Articles of Human
Food.

M. le Dr. Stubbe, Inspecteur Vétérinaire Général au Ministère de l\'intérieure,
Brussels.

M. Cesari, Vétérinaire Sanitaire de la Seine, Paris.
Herr Obertierarzt Dr. Nieberle, Hamburg.
*Herr Sanitätsveterinär Hy. Hansson, Stockholm.

M. le Prof. Dr. R. Bidart, à la Faculté de Médecine Vétérinaire, Université,
Buenos Aires.

Herr Regierungsrat Dr. Titze, Kaiserliches Gesundheitsamt, Berlin.
M. Rabieaux, Inspecteur Général des Services Sanitaires aux Ministère de
l\'Agriculture, Paris.

Herr Prof. D. Knuth, Abteilungsvorsteher im Hygienischen Institut, Tier-
ärztliche Hochschule, Berlin.

Dr. K. F. Meyer, University of California, U. S. A.
M. le Prof. Panisset, L\'école Vétérinaire, Lyon.

*Herr Dozent Dr. Pfeiler, Leiter der Abteilung für Tierhygiene am Kaiser
Wilhelm Institut, Bromberg.

Herr Prof. Dr. S. Sigismund Markowski, Tierärztliche Hochschule, Lemberg.
M. Carré, Chef de Laboratoire au laboratoire de Recherches du Ministère de
l\'Agriculture, l\'école Vétérinaire, Alfort.

Dr. W. H. Dalrymple, Louisiana State University, U. S. A.
Herr Dr. Aladar Lukacs, Laboratorium für Schutzimpfstoffe, Budapest.
Herr Rektor und Prof. Dr. J. Szpilman, Tierärztliche Hochschule, Lemberg.
Major Holmes, Imperial Bacteriologist, Muktesar, India.

M. H. de Roo, Inspecteur Vétérinaire Principal au Ministère de L\'Agriculture,
Brussels.

M. Drouin, Vétérinaire Directeur de la Cavalerie de la Cie. Générale des Voitures
de Paris.

Herr Prof. Dr. J. Schnürer, Tierärztliche Hochschule, Vienna.
Mr. J. R. Jackson, M. R. C. V. S., Board of Agriculture, London.
Herr Prof. Dr. Peter, Landestierarzt, Hannover.

M. le Vétérinaire Principal A. Barrier, Paris,
Col. Butler, War Office, London.

M. le Prof. Hendricks, l\'école Vétérinaire, Brussels.
Dr. L. A. Merillat, Chicago, U. S. A.

Herr Prof. Vennerholm, Tierärztliche Hochschule, Stockholm.
Prof. G. H. Wooldridge, Royal Veterinary College, London.

Prof. J. F. Craig, M. A., M. R. C. V. S., Royal Veterinary College of Ireland,
Dublin.

M. le Prof: Perroncito, R. Università di Torino, Institute di Parassitologia,
Turin.

i. Diseases Transmitted by Ticks; their Classification, Treatment, and Prevention.

M. le Prof. J. Lignières, Faculté de Médecine Vétérinaire de l\'Université,
Directeur de 1\' institut National de Bactériologie, Ministère de l\'Agriculture, Buenos
Aires.

*Dr. Paulo Parreiras Horta, Directoria du Service de Veterinaria, Rio de
Janeiro.

4. Diseases transmitted by Winged Insects; their Classification, Treatment and
Prevention.

Mr. R. E. Montgomery, M. R. C. V. S., Veterinary Bacteriologist, Department
of Agriculture, Nairobi, British East Africa.

*Dr. L. O. Howard, Bureau of Entomology, Department of Agriculture,
Washington. U. S. A.

Prof. A. Lanfranchi, Directeur Institut de Pathologie Vétérinaire, Parma,
Italie.

Rapport der Commissie uit de Vereeniging van Rijkskeurmeesters i.a.d., belast met
een onderzoek naar de doorvoerbaarheid van de keuring van huisslachtingen in

De taak, ons opgedragen, een onderzoek in te stellen naar de al- of niet-door-
voerbaarheid der keuring van huisslachtingen, bleek, hetgeen vooraf reeds ver-

moed werd, geen gemakkelijke te zijn. Desondanks meenen wij te mogen consta-
teeren, dat de poging toch heeft geleid tot eenig meerder inzicht in dit zoo belangrijk
vraagstuk.

Wij hebben deze kwestie toch opgevat als een vraagstuk, hetgeen de door ons
verspreide circulaire ten duidelijkste uitspreekt.

Wij meenden in dezen oproep niet verder te moeten ingaan op hetgeen het onder-
zoek nog meer zou kunnen opleveren, dit verslag moge de resultaten vermelden.

Hoewel wij in de gelegenheid zijn, door onze beschouwingen voldoende aan te
toonen, welk standpunt wij innemen, zij er vooraf nog op gewezen, dat de gedachte,
die bij enkelen is opgewekt, als zouden wij de noodzakelijkheid van keuring van
huisslachtingen willen aantasten, geheel ongerechtvaardigd is. Men mag een
dergelijk voornemen niet verwachten van veeartsen, wien qualitate qua het goede
recht toekomt, beschouwd te worden het met de eerste beginselen der vleesch-
hygiëne eens te zijn. Doch ook uit onze circulaire kan men dergelijke voornemens
niet lezen.

Wij willen bij de drijfveer, die ons het onderzoek heeft doen aanvatten eenigszins
uitvoerig stilstaan. Het is niet te ontkennen, dat de opzet van ons onderzoek in
bekeren zin een reactieven geest ademt. Wij hadden na de aanneming van het
rapport der Commissie, belast met een onderzoek naar het ontwerp Wet op de
Vleeschkeuring, ter algemeene vergadering te Utrecht, dienen te gelooven in de
doorvoerbaarheid der keuring van huisslachtingen. Tegenover de mogelijkheid
⁽lezer doorvoering stond onze Vereeniging min of meer sceptisch. Men zal ons
Allicht toevoegen, dat het niet op onzen weg lag deze kansen te berekenen; doch
Wij vvenschen er dan den nadruk op te leggen, dat juist waar op zoo uitdrukkelijke
wijze is gewezen op het feit, dat geen of geen voldoende rekening is gehouden
mei de eischen der hygiëne bij de samenstelling van het ontwerp en deze grief tot
haar volste recht komt, als men de toelichting tot het bewuste art. 9 leest, waarin
he-tonnoodig wordt geacht, zich met iets wat buiten de publieke gezondheid ligt,
te bemoeien, dat dit ontwerp blijkens de bekende critieken te veel den handel
dieit ten koste der hygiëne, dat men tegen de keuring van huisslachtingen, die
in laar totaal een cijfer bereiken, wat veel grooter is, dan wat bij den slager ter
keuring komt en een regeling vereischt, die naar evenredigheid meer samengesteld
is, bezwaren zal ontmoeten, die wij nu reeds onder de oogen willen zien.

Wat hebben, waar men voor den handel reeds enkelen wenscht te sparen, onze
ver.vachtingen van een opneming der huisslachtingen dan voor praktische be-
teelenis? Of zal het feit, dat de interpretatie van het begrip huisslachting door
den wetsontwerper,\' niet de juiste is geweest, hem voldoende zijn de keuring in
de wet op te nemen? We erkennen, dat hier in zeker opzicht het zwaartepunt
der kwestie voor ons, veterinairen, ligt. Wij waren echter, zooals reeds gezegd,
niel optimistisch gestemd en allerminst overtuigd, dat met de aantooning van
hetgeen huisslachting in de werkelijkheid beteekent, het pleit is te winnen.

I)e verschillende beweegredenen voor onzen twijfel, welke ons aanleiding gaven
het onderzoek aan te vatten waren de volgende:

De te geringe erkenning van het hygiënisch beginsel in het ontwerp, aan-
getoond door de Commissie van rapporteurs onzer Maatschappij.

3°. Onze eigen meening, dat keuring van huisslachtingen als zoodanig meer
te beteekenen heeft dan de rest te zamen en het werkelijk geen overdaad is, ook
aan de praktische zijde dezer zaak de volle aandacht te schenken.

4°. Onze wensch, met de resultaten te mogen aantoonen, dat het meest voor
de hand liggende en inderdaad grootste bezwaar tegen de invoering, niet onover-
komelijk zou zijn. Versterkt zijn we geworden in onze opvatting door meerdere
antwoorden op onze circulaire, inhoudende, dat keuring van huisslachtingen
op tal van plaatsen onmogelijk wordt geacht.

Indien men nagaat, wat in Duitschland de bezwaren zijn geweest om deze
keuring op te nemen, dan kan men ons inziens uit de motiveering, welke de re-
geering aan haar standpunt gaf, ten duidelijkste opmaken dat men haar a priori
niet heeft gewild. Hoewel het verre van ons ligt, den wetsontwerper ten onzent
een dergelijke opvatting toe te schrijven, in zake zijn toelichting tot de uitsluiting
der huisslachtingen, lijkt het ons, nu van andere zijde deze zienswijze als onjuist
is gekenmerkt, een aangename taak er op te mogen wijzen, dat de meest reëele
moeilijkheid in ons land, de doorvoerbaarheid, geen aanleiding mag worden,
de keuring eveneens uit te sluiten. Wij achten het niet overbodig hier één en ander
te vermelden van de toelichting tot art. 2 betreffende de uitsluiting van keuring
van huisslachtingen in de Duitsche Wet. Zij bevat o.a.:

2°. Varkens, schapen en geiten beneden 3 maanden lijden zeer weinig aan
ziekten, dus kan keuring overbodig worden geacht; (alsof de praktijk niet leert,
dat dieren van dien leeftijd zelden voor huisslachting worden bestemd).

3°. Uitsluiting van keuring is niet toegestaan, wanneer hetzij aan het levende,
hetzij aan het geslachte dier, kenmerken eener ziekte zijn te constateeren of daar-
aan twijfel bestaat.

Men voegt er aan toe, dat in dit geval de keuringsplicht des te gebiedender is,
daar ook het gezin van den huisslachtende gevaar kan loopen.

Deze onjuiste en naïeve beweegredenen, versterkt door het bezwaar der slechte
wegen, hebben in Duitschland gegolden om de keuring uit te sluiten. Welke agra-
rische of andere invloeden eveneens een rol hebben gespeeld, willen we in \'t mid-
den laten; dat ze er niet in voorkomt pleit voor de noodzakelijkheid de werkelijke
moeilijkheden onbevooroordeeld onder de oogen te zien.

Daar tegenover is van belang het feit, dat enkele Staten zooals o.a. Saksen en
Hessen-Nassau deze keuring verplicht hebben gesteld en dat ze daar voldoet.

Een bloemlezing gevende uit de verschillende antwoorden, zou den lezer met
zeer gemengde gevoelens vervullen. Slechts enkelen onzer durven te beweren,
dat keuring van huisslachtingen overbodig is, gelukkig ziet men in \'t algemeen
de noodzakelijkheid ervan volkomen in, doch talrijke collegae meenen, dat ze
niet of slechts met groote kosten uitvoerbaar is. Uit onze beschouwingen moge
genoegzaam ons eigen standpunt blijken.

Na deze uiteenzetting willen we overgaan tot de behandeling van het eigenlijk
doel van dit rapport.

Reeds uit de circulaire heeft men kunnen opmaken, dat de beantwoording
ons^niet in de gelegenheid zou stellen een definitief oordeel uit te spreken omtrent

de al- of niet doorvoerbaarheid. Bescheidenlijk hebben wij dan ook gesproken
van conclusies, welke wij zouden trachten te trekken, welke conclusies den grond-
slag zouden kunnen vormen voor de overweging of deze keuring in de praktijk
al of niet mogelijk is.

Zooals we onzen lijst hebben samengesteld konden we van bijna 400 gemeenten
gegevens verwachten, intusschen hebben slechts ruim 100 collegae aan onze roep-
stem gehoor gegeven en betreft het overzicht dus nog geen ¹/₁₀ deel van het totaal
der ons land vormende gemeenten. De antwoorden zijn echter afkomstig van
streken met geheel verschillende verhoudingen, zoodat tal van betreffende ge-
meenten beschouwd mogen worden als het type van vele andere en dus gegevens
van alle in zeker opzicht niet beslist noodzakelijk zijn voor onze
beschouwingen.

Gaan wij de verhoudingen na, dan zijn daar in de eerste plaats de groote en
kleinere centra van bevolking, waar aan de uitvoering dezer keuring niet het
minste bezwaar is verbonden; in de tweede plaats het platteland met zijn kleine
en groote gemeenten, waar de bevolking voor een deel weer gecentraliseerd, voor
een groot deel zeer verspreid woont.

Het zijn de grootte dezer gemeenten en van de complexen van gemeenten,
die een gezamenlijke keuringsdienst zullen instellen en dus van uit één of enkele
centrale punten moeten bediend worden, de verdeeling harer bevolking, de toestand
van de wegen en ten slotte het aantal huisslachtingen, die grootendeels de vraag
beheerschen of een keuring al of niet doorvoerbaar wordt. Bovendien heeft men
daarbij in aanmerking te nemen, dat deze slachtingen vrijwel uitsluitend over
den tijd van 2 a 3 wintermaanden geschieden en dus in dien tijd gekeurd moeten
worden, terwijl ook de omstandigheid dat het veterinaire personeel beperkt is,
te denken geeft.

Wij hadden natuurlijk een ruimer blik op den omvang der eens op te richten
keuringsdiensten gehad, indien wij den collegae verzocht hadden, gegevens te
mogen ontvangen uit het ressort, waar ze practiseeren, de opgave van het aantal
gemeenten toch zou hiermede reeds zijn uitgebreid; deze vraag is intusschen niet
gesteld; wij zouden in verband met het korte tijdsbestek, te veel van onze collegae
gevergd hebben.

We zijn ons bewust, dat we bij \'t nagaan der verschillende factoren een voor
velen wellicht bekend terrein betreden; het is van algemeene bekendheid, dat er
groote gemeenten zijn, dat de verdeeling der bevolking zeer verschillend is, dat
er goede en slechte wegen zijn en dat het aantal huisslachtingen zeer veel bedraagt.
We willen deze factoren wat nader beschouwen, Men mag aannemen, dat indien
eens de keuring van huisslachtingen is ingevoerd in de groote gemeenten en de
combinaties van kleinere diensten in \'t leven geroepen zullen worden, waar één
veearts aan het hoofd staat, gesteund door een min of meer uitgebreid hulpper-
soneel. Uit onze gegevens is desnoods een voorstelling te construeeren, hoe de ver-
houdingen in een dergelijke combinatie zich zullen voordoen. Daar deze echter
met die in groote gemeenten overéénstemmen, kunnen we bijv. de gemeente Ede,
waar de afstanden van het centrum naar de verschillende windstreken ongeveer
2, 3 en 4 uur gaans bedragen, als voorbeeld nemen. Deze gemeente bestaat uit 5

dorpen, vele gehuchten en zeer veel verspreid liggende woningen hetgeen het
aantal zielen, dat 19000 bedraagt, gaarne doet aannemen.

Het aantal runderhuisslachtingen is niet noemenswaard, dat der varkens min-
stens 5000; de wegen zijn er slecht. Volgens de meening van collega Abspoel
mogen bij een keuring der huisslachtingen hem wel 10 hulpkeurmeesters ter zijde
staan. Het ligt voor de hand, dat dergelijke groote gebieden oogenschijnlijk groote
bezwaren aan bedoelde keuring in den weg zullen leggen, vooral als zeer slechte
wegen het verkeer nog gaan belemmeren. Dat wij de bezwaren niet licht meenen
te moeten tellen moge uit onze nadere beschouwing in verband met de wijze,
waarop de oplossing in zulke gemeenten zal moeten worden gezocht, blijken.

Ten opzichte van de verdeeling der bevolking schijnen er in ons vaderland
eigenaardige verschillen te bestaan. Het heeft onze aandacht getrokken dat bijv.
in Friesland, waarvan 20 collegae ons bericht zonden, de vorming van dorpen en
gehuchten zeer sterk op den voorgrond treedt. Gemeenten met 10, 20 tot 30 van
dergelijke centra zijn er zeer talrijk. Daarnevens vinden we echter ook vermeld
zooals trouwens in elke plattelandsgemeente, dat er nog vele verspreid wonenden
tusschen deze centra liggen.

Over \'t algemeen luidt de opgave dat de bevolking in één of enkele centra woont,
doch een groot deel verspreid over de rest der gemeente. Ook naar den toestand
der wegen hebben we gevraagd. Deze omstandigheid zal zeer zeker eveneens
van grooten invloed zijn op de organisatie van den dienst.

De veenwegen in het Oosten van Drente, die, soms uren lang, voeren naar
de kleine woningen der veenarbeiders, die ook hun varken slachten, wegen waar-
langs het verkeer in de wintermaanden zoo goed als stil ligt, omdat er geen ver-
keer mogelijk is, zijn wellicht aan weinigen bekend. Slechts een geboren veenmensch
kan zich in deze oerwereld bewegen, een vreemdeling die er kennis mede maakt
zal ze zich zijn leven lang herinneren. Gelukkig echter zijn deze wegen hoe veel-
vuldig ook in bepaalde streken geen maatstaf ter beoordeeling voor geheel ons
land, toch dient men er mede bekend te zijn, dat dergelijke toestanden bestaan.

Een groot gedeelte der provinciën Friesland, Gelderland, N.-Brabant, Over-
ijsel, hebben hun zandwegen, die tegenwoordig door den fietser langs het rijwiel-
pad grootendeels zijn te berijden, overigens gedurende de wintermaanden over
\'t algemeen slechte verkeerswegen zijn.

De berichten uit verschillende streken der Betuwe, uit Z.-Holland en Zeeland
waar de kleiwegen in de bietencampagnes in den natten tijd niet mede werken
om het verkeer te vergemakkelijken, gaven eveneens te denken. Tal van ver-
spreid liggende veehouders en arbeiders zijn slechts te bereiken langs klei-, zand-,
of landwegen of in \'t geheel geen wegen en natuurlijk slechts te voet.

Wat het aantal der huisslachtingen betreft kunnen wij opmerken, dat dit voor
runderen betrekkelijk gering is en een keuring van deze zeer weinig bezwaren
zal opleveren.

Anders is dit echter voor de varkens. Daar dit aantal wel geheel afhankelijk
is van de verdeeling der bevolking, ligt het voor de hand, dat de cijfers sterk uit-
eenloopen. In groote centra is het ten opzichte van de gewone slachtingen on-
beteekenend, hoe kleiner deze centra, hoe meer de bevolking uit elkaar woont,
des te meer neemt dit aantal echter toe.

Voor dichtbevolkte plattelandsgemeenten in enkele provinciën zien we de cij-
fers van beide soort slachtingen elkaar niet veel ontloopen. Voor de groote en
dun bevolkte echter wordt het verhoudingscijfer anders. Barneveld, Rijssen en
Gendringen wijzen b.v. een cijfer aan van resp. 1 op 4, op 6, en op 10, het aantal
H. S. bedraagt in deze gemeenten resp. ± 2000, ± 2000, en ± 3500. Om nog enkele
cijfers te noemen, vermelden we voor Z.-Holland een aantal huisslachtingen van
100—300. Voor vele Geldersche en Brabantsche gemeenten 1000—1500, ge-
middeld voor Groningen 500—1000, terwijl Friesland een cijfer van 500—750
opgeeft.

Te lang willen we bij dit punt niet stilstaan, er zij slechts op gewezen, hoe naast
talrijke gemeenten, waar de keuring van huisslachtingen weinig of niets beteekent,
er ook vele zijn, waar deze heel wat meer beduidt dan de keuring van gewone
slachtingen.

Voor Ede noemden we reeds minstens 5000 stuks, -wat dus in 2 a 3 mnd dient
gekeurd levend en geslacht. Op de cijfers veel te baseeren, is gevaarlijk spel, ze
kunnen echter een leiddraad vormen voor de wijze waarop de keuring het meest
rationeel is in te voeren. Men zal zonder bepaalde voorwaarden aan alle eige-
naren te willen stellen, reeds bij een betrekkelijk klein aantal huisslachtingen een
zeer lastige uitvoering verkrijgen. Het ligt voor de hand, dat in de vele gemeenten,
waar 1000 en meer varkens in het seizoen ter slachting komen een regeling zonder
bindende bepalingen, zonder voorwaarden, die tijd en geld kosten, tot de on-
mogelijkheden zal behooren. Wij staan nu voor de vraag op welke wijze de keuring
het best is door te voeren. Waar er een zekere verhouding zal moeten bestaan
tusschen het aantal van het keurend personeel en het aantal slachtingen daar
zal men slechts daar de keuring zonder beperkende bepalingen kunnen invoeren,
waar óf de gemeenten zeer klein óf de overige bovengenoemde omstandigheden
uitermate gunstig zijn. Daar zal zonder beperking de dienst goed kunnen wor-
den verricht, waaronder we dan verstaan, dat deze zoo goedkoop mogelijk is
en toch een goede keuring waarborgt. In den regel echter zal bij het regelen van
den dienst rekening moeten worden gehouden met één of meer der reeds genoemde
ongunstige omstandigheden. Deze moeilijkheden, die de doorvoerbaarheid der
keuring beheerschen laten zich naar onze meening langs de volgende wegen op-
lossen. Wij zullen daarbij tevens trachten de noodige aandacht te schenken aan
de meest voor de hand liggende n.1. de financieele zijde der kwestie. Hierbij dient
op den voorgrond gesteld, dat naar onze meening de uitgaven voor het personeel
de zwaarste druk voor de gemeentefinanciën wordt; elke poging dus om zonder
dat de dienst er onder lijdt, dit personeel zoo klein mogelijk in aantal te maken
zal dus de gemeentekas ten goede komen.Waar er door één persoon een minimum
aantal keuringen per dag moet kunnen worden verricht, hetgeen vooral eisch
wordt als het totaal zeer hoog loopt; daar is, wil het toch mogelijk zijn dat in
den korten slachttijd het personeel het werk af kan, centralisatie in een min of meer
gunstige vorm, de eenige weg om aan het vele dure personeel te ontkomen. Deze
centralisatie is een natuurlijke, ongedwongene daar waar we centra van bevol-
king hebben. De op min of meer afgelegen plaatsen om de centra wonenden kun-
nen hun slachtdier in het dichtst bijgelegen centrum slachten, hetgeen bijv. voor
een groot deel van Friesland met zijn talrijke centra, die slechts kleine afstanden

tusschen zich laten, zonder veel bezwaren is te doen. Indien verder, rekening
houdende met de wenschen der eigenaars, de slachtingen van bepaalde centra
of bepaalde tijden worden gesteld dan is in dergelijke streken de keuring door
te voeren.

Vanuit eenige streken van Friesland en ook van onzen Collega van Texel ont-
vingen we bericht, dat het daar gewoonte wordt, dat de eigenaren hun slachtdier
naar den slager in het dorp brengen, het daar laten slachten om het den volgenden
dag geheel of gedeeltelijk terug te halen. Hoe veelbelovend in zeker opzicht zal naar
onze meening deze toestand niet algemeen worden en vooral bij den arbeidenden
stand geen ingang vinden. Dat intusschen, daar straks de slachtplaatsen der slagers
aan bepaalde eischen zullen moeten voldoen, deze gelegenheden in vele gevallen
ook van gemeentewege na overleg als publieke slachtplaats zouden kunnen worden
aangewezen, laat zich denken.

De groote moeilijkheid vooral uit financieel oogpunt leveren die gemeenten op,
waar geen voldoende centra, die een vlotte keuring begunstigen, aanwezig zijn.
Voor deze gemeenten en het zullen er vele zijn, moet men het beginsel reeds door
den wetsontwerper op lofwaardige wijze gehuldigd, gaan toepassen, n.1. door
oprichting van slachtgelegenheden; de centralisatie kunstmatig bevorderen opdat
ook daar de keuring doorvoerbaar worde. Reeds gaven collega Veenbaas en eenige
anderen middelen aan de hand op welke wijze in \'t algemeen aan deze noodzake-
lijke maatregel is tegemoet te komen. Van het oprichten van kleine slachtplaatsen,
zooals deze voor het beoogde doel noodig zullen zijn, behoeft men zich geen zwaar-
tillende denkbeelden te vormen. Terwijl we hieronder nog op één en ander de kosten
betreffende willen terugkomen, zullen we vooraf nog een oogenblik stil staan bij
de samenstelling van een dienst, waar de keuring van huisslachtingen een groote
rol zal spelen, deze samenstelling dan in enkele lijnen in verband met de oprichting
van slachthuizen geschetst. De gemeente Ede kan ons ook hiervoor als model
dienen. Indien door deze gemeente 3 centra werden gevormd, welke onderling 1
a 1¹/₂ uur van elkaar verwijderd liggen en in elk centrum gedurende 2¹/₂ maand 1500
a 2000 varkens werden geslacht, dan zou per dag een aantal van 20—25 varkens
een beurt krijgen, welk aantal op zich zelf reeds vrij gering is. Voor een dergelijke
dienst zouden dan 3 hulpkeurmeesters noodig zijn.

Men zou zich met een dergelijke regeling tevreden kunnen stellen, indien de
moreele plicht niet bestond, voor de bevolking de lasten zoo licht mogelijk te maken.
Men zou daar door verdeeling over 4 centra, het aantal op elke plaats ter keuring
komende dieren aanmerkelijk kunnen verminderen, terwijl het mogelijk zou zijn
het personeel op één dag 2 slachtplaatsen te laten bedienen, één \'s morgens en één
\'s middags, een regeling die meer slachtgelegenheden doch minder personeel noodig
zou maken. Oppervlakkig lijkt deze regeling wellicht fictief, onmogelijk is ze echter
absoluut niet. Rekent men in de wintermaanden de slachting te beginnen des
ochtends 7 uur, de keuring van het geslachte om 8 uur dan kan zelfs bij de minst
vlotte loop van zaken, waar niet meer dan 10 a 15 varkens door 3 a 4 slagers behoe-
ven te worden geslacht tegen 12 uur dit werk verricht zijn. Van 1—4 uur kan het-
zelfde geschieden in een slachthuis van een aangrenzend centrum. Het zal slechts
een kwestie van regelen zijn, die zeer zeker krachtig dient te zijn en krachtig dient
gehandhaafd. Een als boven bedoelde vermeerdering van slachtgelegenheid zal

de bevolking zeer te stade komen terwijl en hierop zij met nadruk gewezen, cén
dergelijk slachthuis meer, voor de gemeente heel wat minder zal kosten dan een
hulpkeurmeester; ook hierop komen we nog terug. Met een behandeling van de
toestanden zooals de gemeente Ede aanbiedt, waar alle omstandigheden blijkbaar
zeer ongunstig zijn en de moeilijkheden zich op haar breedst zullen voordoen, meenen
we te kunnen volstaan. Het doel van dit werk is thans een blik te geven op de
moeilijkheden en schematisch de middelen aan te geven waarmede ze zijn te over-
winnen.

Op nog enkele zaken willen we nader ingaan. Reeds werd er op gewezen hoe
noodig het is het aantal personeel zoo klein mogelijk te houden, dit niet alleen
om de kosten, doch ook om het feit, dat in verband met den korten slachttijd het
hulppersoneel slechts gedurende deze wintermaanden voldoende werk zal vinden;
het zou een onbestaanbare toestand worden, wanneer er menschen noodig zouden
zijn, die gedurende 9 maanden van het jaar zoo goed als geen werk zouden te ver-
richten hebben.

Wij willen met enkele cijfers aantoonen, hoe óók met het oog op de kosten,
beperking van het aantal personeel de meeste aanbeveling verdient. De grootte
van een eenvoudig slachthuis zal rekening houdende met het aantal dagelijks
ter slachting komende dieren bijv. 20 stuks, niet meer behoeven te bedragen dan
100 M². In deze ruimte is plaats voor 3 broeikuipen, benevens de noodige tafels
e. a. en kunnen naar onze berekening 6 varkens tegelijk worden geslacht. De prijs
van een dergelijk uit steenen opgetrokken van een cementen vloer voorzien slacht-
huis, voorzien van het benoodigde materiaal zal volgens door een deskundige
verstrekte inlichtingen ± 3000 gld. bedragen. Stellen we het jaarlijks inkomen
van een hulpkeurmeester op 800 a 1000 gld. dan behoeft het geen nader betoog,
dat ook ondanks afschrijving e. a. de oprichting van een dergelijk slachthuis finan-
cieel verre is te verkiezen boven vermeerdering van personeel.

Wij willen onze beschouwingen niet eindigen alvorens een blik te hebben ge-
slagen op de ontvangst, die de wet van de zijde van het publiek, dat direct vooral
de onaangenaamheden zal voelen, te wachten heeft.

Hoe mild deze wet ook zou zijn, zij zal vooral wanneer huisslachtingen in de wet
worden opgenomen, geen aanspraak kunnen maken op populariteit; doch men
behoeft daarop ook niet te rekenen, waar van regeeringswege de dringende nood-
zakelijkheid van een vleeschkeuring is ingezien. Het blijft intusschen zooals gezegd
een moreele plicht de noodzakelijke lasten zoo dragelijk mogelijk te maken. De
kosten, welke de huisslachter zich zal hebben te getroosten verdienen zeer zeker
de aandacht. Deze zullen bestaan in de eerste plaats in het eventueel te heffen
keurloon en verder voor transport van het dier van en naar zijn woning.

Door samenwerking van meerdere bewoners uit één buurtschap, door gebruik
van eigen vervoermiddelen zal in \'t algemeen het bedrag der transportkosten ver-
minderd kunnen worden. Wat de heffing van een keurloon betreft; voor velen zal
dit volstrekt niet hinderlijk zijn, doch men zal dit voor vele minvermogenden tot
een minimum moeten beperken. Echter zal op grond van het feit, dat van de huis-
slachtingen als regel wordt verkocht, de verkoopsprijs daarvan kunnen stijgen,
waar immers ook het vleesch van den slager door keurloon belast wordt, terwijl
zoodoende dus een gedeelte der lasten op de burgerij, die ook door de keuring

wordt beschermd, zal worden overgedragen. In \'t algemeen zullen dan de onkosten,
die uit de keuring voortvloeien den arbeider niet of niet noemenswaard behoeven
te drukken.

Aan het slot onzer beschouwingen wenschen wij te bekennen, dat het resultaat
van het onderzoek ons niet in alle deelen voldaan heeft.

Van de zoo belangrijke materie, die wij in vele richtingen onder de oogen hebben
gezien, hadden wij verwacht, meer essentieels te kunnen zeggen.

Desondanks meenen wij in de eerste plaats een ruimer blik gegeven te hebben
op den omvang van de huisslachtingen en op de beteekenis eener eventueele keuring
van deze, alsmede dat wij, zij \'t ook in \'t algemeen en met behulp van de bescheiden
gegevens, hebben aangetoond dat deze keuring in ons land doorvoerbaar mag
geacht worden.

Bij de overweging of een opneming van keuring van huisslachtingen in de wet
op haar plaats is, dient voornamelijk rekening gehouden met de volgende factor.

fs zij, hoewel gebiedend om hygiënische redenen, uit finantieel en moreel oog-
punt te verdedigen?

Wij mennen aan de hand van ons betoog bevestigend op deze vraag te mogen
antwoorden.

De moeilijkheden, die ontegenzeggelijk zich zullen voordoen, dienen niet onder-
schat, doch ze mogen niet opwegen tegen de meerdere beteekenis, die de wet krijgt
door opname van het beginsel der keuring van huisslachtingen.

Wij wenschen den collegae voor de ons verstrekte opgaven onzen dank op deze
plaats te betuigen.

Vergadering der afd. Groningen-Drenthe 21 Januari 1914. Aanwezig 19 leden.
Na afdoening der huishoudelijke werkzaamheden worden vraagpunten vastgesteld
in zake het onderzoek naar de werkzaamheden verricht door veeopzichters en
hulpkeurmeesters, welke vraagpunten aan de afdeelingen Friesland en Utrecht
ter beoordeeling zullen worden toegezonden, om ze daarna in handen van het
hoofdbestuur te stellen — een en ander volgens opdracht van de bijzondere
algem. vergadering van 29 Nov. jl.

Sommige leden waren de meening toegedaan, dat dikwijls van hulpkeur-
meesters en veeopzichters gebruik wordt gemaakt in strijd met art. 2 der wet van
20 Juli 1870 S. 131 en dat, nu hunne opleiding thans ook gedeeltelijk aan de dis-
trictsveeartsen is opgedragen, zij ook in zake onderkenning van veeziekten het hoofd
zullen opsteken, zooals zij het thans doen op het gebied van de vleeschkeur.

Aan de hand van een door hem geschreven artikel over stalmiasme in het Tijd-
schrift voor Veeartsenijkunde (jaargang 1862) wijst hij er op, dat zich in zijn praktijk
van tijd tot tijd ziektegevallen bij paarden voordeden, onder verschijnselen die
tegenwoordig zouden doen denken aan haemoglobinaemie, doch daarmee toch niet
geheel overeenstemmen en welke vroeger, wanneer men niets anders kon vinden
en men te doen had met slechte stallen, wel aan stalmiasme werden toegeschreven,
alhoewel het begrip stalmiasme de meesten niet recht duidelijk was.

Onder verschijnselen van vrij plotseling optredende verlamming, slap worden
van den staart, ongevoeligheid der ledematen, weeke, volle, niet versnelde pols,
later ademhalingsbezwaren, aanvankelijk weinig gestoorde eetlust, verloor spreker
in den winter van 1864-65 25 patiënten in een bepaalde streek zijner praktijk in
de richting Oost-West, binnen den tijd van 4 weken. Ook runderen werden in het
lijden betrokken onder verschijnselen van slikbezwaren. In Friesland werd iets
dergelijks gezien en kregen zelfs de eenden bewegingsstoornissen, zoodat ze niet
meer konden zwemmen.

Toen het stalmiasme had uitgediend, dacht men aan intoxicatie en wel door
cummulatieve werking. Billroth (Groningen) dacht aan Uredosoorten op de granen.
De veronderstelling werd gemaakt, dat gedurende den zomer in een bepaalde streek
en in een bepaalde richting invloeden op de planten zouden werken, welke in den
winter schadelijke gevolgen zouden hebben. Echter op het graan voedsel der be-
trokken boerderijen was niets te zien. Wel wees een plantenonderzoek door Dr.
Ritsema Bos, ook in de richting van Uredosoorten als oorzaak. Inleider kan niet
aannemen dat hier haemoglobinaemie in het spel is, het ziektebeeld is trouwens
ook niet geheel daarmee overeenstemmend.

Ook F. B. Venema (Bedum) constateerde dergelijke ziektegevallen en schreef
ze toe aan bedorven voedsel (boonenstroo, kaf). Aan het stroo was echter niets te
zien, doch toen het werd onthouden, traden de ziekteverschijnselen terug,
v. d. Wal (Grijpskerk) gelooft ook niet dat we in deze te doen hebben met haemo-
globinaemie, welke ziekte voor misschien 95% buiten den stal optreedt, terwijl
de onderhavige ziektegevallen op stal worden waargenomen.

D. Muller (Loppersum) sluit zich hierbij aan en doet ook mededeeling van 11
sterfgevallen in één week en in één richting van zijn praktijk. Hij kwam tot
conslusie haververgiftiging, tengevolge van een omzetting in den korrel tijdens
den groei.

Bruyel (Talbert) zag slikbezwaren bij koeien door het stof van roestige tarwe,
door Muller (Loppersum) en D. Bruins (Eenrum) werd dit waargenomen zelfs
bij menschen bij de dorschmachine.

R. Bosscher (Veendam) constateerde bewegingsstoornissen na het gebruik van
het loof van zaadbieten. Door Bruins en W. ten Hoopen (Groningen) wordt in
deze aan gistingsprocessen en alcoholvorming gedacht. Door den laatsten spreker wordt
verder nog gewezen op de goede resultaten in Friesland verkregen door inspuiting
van streptococcen-serum bij kwade kopziekte, terwijl Bruins meent dat sommige
acuut verloopende enteritiden terug te brengen zijn tot kwade kopziekte. Hij zag
bij deze darmaandoeningen ook verschijnselen aan de slijmvliezen van den kop en

aan de vulva. Ook wijst hij op de goede resultaten verkregen door inspuiting met
abortus-serum, wanneer eerst het bloedonderzoek der verdachte dieren het ver-
moeden had bevestigd. Kroes.

Staatsbegrooting 1914, Hoofdstuk VII B. (Departement van financiën) Openbare
behandeling in de 2de kamer der Staten Generaal. Vergadering van 14 Jan. Hande-
lingen bldz. 1217 e.v.

Naar aanleiding van de desbetreffende gedachten wisseling in Voorloopig Verslag
en Memorie v. Antwoord dringt de heer Fleskens aan op afschaffing van den
accijns op geslacht. Hij geeft als zijn meening te kennen, dat de landbouwers
(fokkers) deze belasting opbrengen en niet de consumenten. Door den invoer van
Argentijnsch bevroren vleesch zou aan laatstgenoemde groep een zoo hevige con-
currentie worden aangedaan dat hun ondergang nabij is. Voor het ingevoerde
Australische vleesch zou volgens hem geen accijns verschuldigd zijn, hoewel de
minister in de Memorie van Antwoord verklaarde dat f6.— per 100 K G invoer-
recht wordt geheven.

Minister Bertling heeft hierop geantwoord (Handelingen bldz. 1232) dat hij de
meening van dezen afgevaardigde niet deelde, en van oordeel was, dat deze be-
lasting door de consumenten wordt gedragen. Had de afgevaardigde een ander
argument aangevoerd dan het belang van den boerenstand, nnii dat het gewenscht is
het vleesch zoo goedkoop mogelijk te doen zijn, zoo had de minister zijn spijt
betuigd, dat hij aan dit streven niet kon voldoen.

In zijn dupliek heeft de heer Fi.eskens (Handelingen bldz. 1239) er nogmaals
op aangedrongen, dat de minister den invoer van gekoeld en bevroren vleesch
in ernstige studie zou nemen. Het geldt hier volgens dezen afgevaardigde een zeer
gewichtige quaestie vooral een groot boerenbelang.

Minister Bertling zeide nog wel overweging toe (Handelingen blz. 1242) maar
deed reeds nu uitkomen, dat deze overweging niet zal leiden tot eenigen maat-
regel om het bevroren vleesch zwaar te belasten, omdat daardoor het verkrijgen
van goed en goedkoop vleesch zeer zeker zou worden tegengegaan.

Staatsbegrooting 1914. Hoofdstuk V (Binnenlandsche zaken, IIIe Afd. Volksge-
zondheid en armwezen.)

Openbare behandeling in de 2de kamer der Staten Generaal Vergadering van 22 Jan.
1914. Handelingen bldz. 1409 e.v.

Bij de bespreking van Art. 31 hield de heer de Wijkerslooth de Weerdesteijn
eene belangrijke rede. Na over de relatief geringe hoeveelheden vleesch, die hier
te lande per hoofd en per jaar worden genuttigd eenige beschouwingen te hebben
gehouden, komt deze afgevaardigde tot de slotsom, dat om hierin verbetering te
brengen het vleesch zoo goedkoop mogelijk moet worden gehouden

het vleesch zooveel mogelijk waarborgen van deugdelijkheid uit hygiënisch
oogpunt moet bieden

Hij constateert, dat bij behoorlijke keuring het Argentijnsche vleesch \'niet goed-
kooper is, dan een in voedingswaarde gelijke hoeveelheid inlandsch vleesch. Waar

geen keuring is, werd eerstbedoeld vleesch goedkooper verkocht, doch hij is van
oordeel, dat een op zoodanige wijze verkregen voordeel, meer een nadeel is te
achten. Ook meent deze afgevaardigde, dat de prijs van het Argentijnsche vleesch
door trust, kunstmatig hoog wordt gehouden.

Tegenover de zienswijze van den Inspecteur der Volksgezondheid Dr. Wolte-
ring, dat het Argentijnsche vleesch daar te lande voldoende streng wordt gekeurd,
stelt hij o.a. uitspraken van den directeur van het Openbaar slachthuis te Rotter-
dam en van de Vereeniging van slachthuisdirecteuren, waaruit blijkt dat bedoelde
keuring niet voldoende is te achten. Uit het rapport van de heeren Löhnis en de
Jong, uitgebracht op het tweede internationale Koudecongres te Weenen (October
1910) citeert hij twee zinsneden, waarin de nadruk wordt gelegd op het gemakkelijk
plegen van bedrog, door Argentijnsch rundvleesch te leveren aan hen die inlandsch
denken te ontvangen. Hij concludeert dan: Noch uit het oogpunt van prijs, noch
uit het oogpunt van hygiëne, noch uit dat van den eerlijken vleeschhandel ver-
dient dus dit vleesch als volksvoedsel aanbeveling.

Ten einde de vleeschvoeding te verbeteren geeft hij de volgende wenschen aan
aan den minister in overweging:

dat de Minister in afwachting van de totstandkoming der wet op de vee- en vleesch-
keuring bevordere, dathetK.B. van 8 Dec. 70 Stbl. N°. 197. ook toepaslijk worde
gemaakt op het Argentijnsche vleesch, zoodat eene behoorlijke keuring vóór het
binnenkomen hier te lande plaats grijpe,

de regeering steune de oprichting van volksgaarkeukens, die het gebruik van
paarden vleesch populariseeren,

de regeering bevordere den invoer van slachtpaarden, door afschaffing van
invoerrechten, en het bedingen van billijke vrachten bij de spoorwegmaatschappijen.

In zijn antwoord geeft Minister Cort van der Linden, als zijn meening te ken-
nen (Handelingen blz. 1470 e.v.), dat de invoer van Argentijnsch vleesch wel eene
verlaging der vleeschprijzen ten gevolge kan hebben en dat de wenschelijkheid
van den eisch van het ter voldoende keuring medezenden der organen, een open
vraag is. Hij citeert een uitspraak van Prof. Calmette te Parijs, waarin bedoelde
eisch overbodig wordt genoemd. De minister achtte het onmogelijk het door den
heer de Wijkerslooth bedoelde K.B. ook toepaslijk te maken op Argentijnsch
vleesch, daar dit besluit alleen in werking mag worden gesteld wanneer binnen- of
buitenslands eene besmettelijke veeziekte dreigt.

Tegen de bevordering van het gebruik van paardenvleesch, voerde hij aan, dat
vleesch van z.g. „mijnpaarden", minderwaardig zou zijn.

In zijn dupliek, wijst de heer de Wijkerslooth de Weerdesteijn erop (Han-
delingen blz. 1475 e.v.), dat het K.B. van 8 Dec. 1870 Stbl. N°. 194, gedurende
eenigen tijd wel in toepassing werd gebracht, bij den invoer van Argentijnsch
vleesch, en deze toestand eerst later is gewijzigd, hij verdedigt de stelling, dat aan
de uitspraak der Vereeniging van Slachthuis-directeuren meer waarde moet wor-
den toegekend, dan aan die van een buitenlandsche autoriteit, daar deze laatste, de
hier te lande op dit gebied heerschende toestanden niet kent. Ook weerspreekt hij
de meening van den Minister, dat het argentijnsche vleesch goedkooper zou zijn
dan het inlandsche en legt er den nadruk op dat paardenvleesch van zgn. „mijn-
paarden" beslist niet minderwaardig is te achten. C. F. v. O.

Slaat van de gedurende de maand December 1913 in de Rijkskeuringsdiensten var
voor uitvoer bestemd vleesch verrichte keuringen.

* Hiervan werden voor „bacon" bereid 6379 varkens.
Voorts werden 21762 J K.G. afzonderlijke organen en deelen ter keuring
aangeboden, waarvan 99 stuks voor consumptie werden afgekeurd.

Rijksveeartsenijschool. Den 24sten Januari j.1. werden tot veearts bevorderd de
heeren: G. van Herwaarden, Woerden; D. M. Hoogland, Utrecht; J. M.
Hoogland, Utrecht, en N. R. Slop, Wouw.

Personalia. Den i9den Januari 1914 is in den ouderdom van 79 jaren overleden
te \'s Hertogenbosch de oud-kapitein-paardenarts H. Schouten.

Eervol ontslagen de milit. paardenarts der 2de klasse n. o. I. leger, J. L. van Eck.

Benoemd tot veearts bij den bürgert veeartsenijkundigen dienst in N. O. Indië:
J. L. van Eck.

Verleend acht maanden verlof naar Europa aan den milit. paardenarts 2e klasse
N. O. I. leger, F. H. Sardemann.

Bij Koninklijk besluit van 23 Januari 1914 n°. 14 is, met ingang van 1 Februari
1914, benoemd tot Rijkskeurmeester in algemeenen dienst 2de klasse, J. Th. van
Lohuizen, te Winterswijk, onder toekenning van gelijktijdig eervol ontslag als
Rijkskeurmeester in bijzonderen dienst aldaar.

Aan de Universiteit te Bern is bevorderd tot doctor nedicinae veterinariae,
de veearts R. Bergema, te Leens, op een proefschrift getiteld: Untersuchungen
über die Zusammensetzung und die Eigenschaften der Milch von Kühen bei inneren
und äusseren Krankheiten.

Overgeplaatst: van Batavia naar Malang de mil. paardenarts 2e kl. dr. J. M. G.
Numans; van Malang naar Padalarang de mil. paardenarts 2e kl. L. E. Hinrichs.

Bij Koninklijk besluit van 3 Februari 1914 n°. 33 zijn, met ingang van 16 Fe-
bruari 1914, tot wederopzegging, benoemd tot plaatsvervangers van den districts-
veearts, wien Utrecht als standplaats is aangewezen, de geëxamineerde veeartsen
D. J. H. H. Monné, te Soest, en J. L. Petten, te Houten. Schornagel.

Fischoeder hield een voordracht over de hulpmiddelen bij de miltvuurdiagnose,
(Berl. T ier. Woch. 1913 N°. 36, 37, 38). Hij wijst op het wenselijke van spoedige
sectie en direct ter plaatse strijkpreparaatjes maken van bloed enz. Bij toezending
van materiaal naar het laboratorium vindt hij verpakking in glazen buisjes met
wattensluiting beter dan geïmbibeerd in vloeipapier of gipsstaafjesjHij wijst er verder
op dat de typiese groei van de miltvuurbacil op en in den voedingsbodem niet zoo
karakteristiek is als men vroeger dacht, maar ook aan sommige andere staafjes
eigen is, terwijl verzwakte miltvuurkiemen soms een atypiese cultuurvorm hebben.
Belangrijker dan de cultuur vindt hij de enting van proefdieren. Bij subcutane
enting van muizen met verdacht materiaal raadt hij aan reeds na 12 uren en later,
van de omgeving der entplaats strijkpreparaten te maken, daar het kan voor-
komen dat de entdieren herstellen en men dan later niets vindt. Met de door
Schütz-Pfeiler gewijzigde Ascoli-reactie had F. zeer goede resultaten en hij
beveelt die aan in gevallen waarbij door strijkpreparaten, cultuur en enting geen

miltvuurbacillen konden worden aangetoond en toch de omstandigheden voor
miltvuur pleiten. De reactie is in die gevallen voor hem beslissend.

Over de vraag of de komplementbindingsreactie voor de miltvuurdiagnose bruik-
baar is en of dus in het miltvuurserum specifieke komplementbindende anti-
lichamen zijn, heerst verschil van opinie.

Bordet en Gengou e. a., en in den laatsten tijd Djoubelieff kregen positieve
resultaten terwijl Bail en Sobernheim in den regel geen specifieke reactie waar-
namen.

Bierbaum en Boehncke herhaalden de proeven van verschillende voorgangers
en vonden dat het meerendeel der miltvuur-immunsera geen komplementbindende
eigenschappen heeft. (Zeitschr. f. Infekt. kr. enz. der Haustiere 1913. 14 4-5). Twee
niet precipiteerende miltvuursera (van runderen afkomstig) gaven positieve
reactie als antigeen miltvuurbacillen-extract werd gebruikt en negatieve als
miltvuurorgaan-extract gebezigd werd.

Bij de precipiteerende miltvuursera konden B. en B. in de meeste gevallen wel
een komplementbindend vermogen waarnemen. Deze eigenschap was echter niet
specifiek (daar die sera ook met verschillende andere (niet-miltvuur) antigenen bv.
cholera- of colibacillen-extract positieve reactie vertoonden) en waarschijnlijk meer
een bijzondere eigenschap van het serum der diersoorten (muildier, ezel, paard),
die voor de bereiding van het precipiteerend serum werden gebruikt. Runderserum
heeft die storende eigenschap niet. Vólgens B. en B. zal misschien precipiteerend
miltvuur-runder-serum ook met miltvuurorgaan-extract als antigeen, positieve
reactie geven.

B. en B. vonden nog dat toevoeging van karbolzuur bij het bacillen- of orgaan-
extract, de reactie versterkte. (Fignorelli vond dat ook de Wasserman\'sc syphi-
lisreactie door phenoltoevoeging versterkt wordt (Zeitschr. f. Immunitatsforschung
Teil 1, 1913).

Zooals bekend is komen verschillende morphologies en biologies op miltvuur-
bacillen gelijkende micro-organismen als saprophyten in de natuur voor en kunnen
door secundaire infectie of na den dood van uit het darmkanaal (waar zij toevallig
terechtgekomen waren) in verschillende organen geraken. De culturen van de meeste
miltvuurstammen vooral die welke pas uit het dierlichaam zijn gekweekt, zijn ech-
ter toch wel iets verschillend van die van verwante staafjes.

Pfeiler en Drescher probeerden door de precipitatie-methode de miltvuur-
bacillen te onderscheiden van de pseudo-miltvuurbacillen (Zeitschr. f. Infekt.
kr. enz. der Haustiere 1913. 7 S. 391). Precipiteerend miltvuurserum werd op de
bekende manier voorzichtig in reageerbuisjes bij extract van verschillende bacillen-
stammen gevoegd. Het bleek nu dat bij verschillende pseudo-miltvuurstammen
op de grens der vloeistoffen ook een ringvormige troebeling ontstond, die bij som-
mige stammen zwakker, bij de meeste echter sterker was dan die van het echte
miltvuurbacillenextract.

Deze methode is dus in de praktijk niet bruikbaar voor de differentieel diagnose.
Deze uitslag der proeven van P. en D. klopt wel met de meening van verschillende
onderzoekers dat de miltvuurbacillen oorspronkelijk saprophyten zijn en door het
zich gewennen aan het leven in het dierlijk lichaam, langzamerhand pathogeen zijn
geworden.

Richmann en Joseph beschrijven in het Zeitschr. f. Infekt. kr. enz. der Haustiere
1913, 13-7, de bereiding van miltvuurimmunserum en entstof te Höchst. Zij prefe-
reeren de daar gevolgde methode van Sobernheim (enting met serum en virulente cul-
tuur) boven de Pasteur-enting met de twee vaccins, daar de eerste in één dag verricht
wordt en de immuniteit sneller intreedt. De graad van immuniteit is in beide ge-
vallen gelijk. De virulentie der bij Sobernheim gebruikte bacillen staat gelijk met
vaccin II van Pasteur. Voor het prepareeren der serumdieren wijzen R. en J.
op de wenselijkheid van verse, niet te lang buiten het dierlichaam gekweekte miltvuur-
stammen en van verschillende stammen (ten einde poli-valent serum te krijgen),
die bij voorkeur subcutaan en niet intraveneus bij de serumdieren worden inge-
spoten. R. en J. vonden dat 12 dagen na de laatste infectie geen levende bacillen
meer in het bloed der serumleverende dieren waren aan te toonen. Het immunserum
geeft, volgens door hen genomen proeven een passieve immuniteit van 2—3 maan-
den.

Als curativum voor lijders aan natuurlijk- of ent-miltvuur, raden ze aan een
intraveneuse serum-inspuiting en dadelijk daarna een subcutane injectie, ver-
volgens zoolang de temp. hoog blijft, subcutane injecties van kleine doses serum.

Schlegel maakt in het Berl. Tier. Woch. 1913 XXIX. 41, 42, 43, er op opmerk-
zaam, dat miltvuur bij varkens veel meer voorkomt dan men vroeger dacht. Hij
geeft een korte beschrijving van de tot dusver door verschillende deskundigen
geconstateerde gevallen.

Ook Nieberle wijst op het dikwijls voorkomen van miltvuur bij varkens (Zeitschr.
f. Infekt. kr. enz. d. Haustiere. 1913-14-1 S. 41). Hij bestudeerde aan het Hamburger
slachthuis de intestinale miltvuur-infecties bij het varken. Volgens hem is het
miltvuur bij deze diersoort in de eerste plaats intestinaal. De bacillen kunnen zoowel
in de keelholte door de tonsillen, als (en gemakkelijker) in de dunne darm, door
de darmvlokken, door kliertjes en de noduli-lymphatici, het organisme binnen-
dringen, zonder hulp van andere bacteriën.

Aan de tonsillen treden dan zweervorming en zwelling op. De macroscopiese
veranderingen aan het darmslijmvlies zijn gewoonlijk gering en weinig karakteris-
tiek, de vorm der zweren is niet typies. Van uit de plaats van infectie woekeren de
bacillen in het omliggend weefsel en lymphvaten en vandaar naar de lymphklieren
van dat gebied. De bloedvaten blijven vrij en eerst door de ductus thoracicus
komen ze in de bloedbaan. Over het algemeen heeft de aandoening veel neiging
om locaal te blijven en beperkt tot de plaats van infectie en de eerstkomende lymph-
klieren.

ELsassEN en Siebf.l maken attent op het dikwijls locaal-blijven van miltvuur
bij het varken en het uitblijven van algemeene ziekteverschijnselen. Bij gezonde
geslachte varkens vonden ze soms een aangedane darmlymphklier met of zonder
necrotiese haarden en infiltratie van het darmscheil, in eenige gevallen met darm-
zweren, een en ander veroorzaakt door miltvuurbacillen, die (volgens proeven)
nog virulent waren.

Bij de in den laatsten tijd in Duitsland optredende miltvuurgevallen bij varkens,
speelt volgens onderzoekingen, het voeren met vismeel een rol.

Behalve het varken is ook de rat weinig gevoelig voor miltvuur. Zwick besmette
subcutaan 66 ratten met miltvuur (Zeitschr. f. Infekt, kr. enz. der Haustiere. 1913-
14-2-3-) daarvan werden 27 ziek — bij 11 trad een meer chronische vorm van milt-
vuur op, die van 16—38 dagen doodelijk verliep, met multipele, langs haematogene
weg ontstane haarden in verschillende organen, vooral in de lever. Bij de gezond-
gebleven dieren werden 72 dagen na de besmetting nog levende bacillen op de
entplaats gevonden; in de inwendige organen werden ze niet aangetroffen. Bij het
varken nam Z. ook twee gevallen waar, waarbij uit de lever miltvuurbacillen werden
gecultiveerd. Een dezer dieren had geen ziekteverschijnselen gehad en had een chro-
niese haardvormige hepatitis met (voor muizen virulente) miltvuurbacillen.

Zwick meent dat chronies miltvuur, dat niet altijd lokaal behoeft te zijn, bij het
varken voorkomt en dat verschillende chroniese ziektegevallen met onbekende
oorzaak (of aan andere oorzaken toegeschreven) misschien op miltvuurinfectie
berusten. Hij vestigt de aandacht der collega\'s op dit punt. Voor de bacteriol.
diagnose wijst hij er op dat microscopies onderzoek, aanleggen van cultuur en
Ascoli-proef niet altijd voldoende zijn om verwisselingen met pseudo-niiltvuur
te voorkomen maar dat het uit een prakties oogpunt noodig is de virulentie aan te
toonen door muizen-enting (ook al zou men overigens van meening zijn, dat de
miltvuurbacil zijn virulentie kan verliezen en saprophyt worden).

GRär is het niet eens met Becker e. a. die bij „pustula maligna" de conserva:ieve
(afwachtende) methode aanraden. Hij behandelt de „pustulae" als ze vroeg geioeg,
binnen ongeveer 3 dagen, in behandeling komen, met kalium-causticum-stift. Van
75 in een jaar behandelde gevallen, had hij 61 snelle genezingen (gewoonlijk zonder
algemeene verschijnselen — snel verdwijnen van het oedeem, alleen een necrotsche
korst, tengevolge van de kali-werking).

De miltvuurpuist lijkt in het begin op een gewone furunkel, maar is niet pijilijk
bij druk — heeft een ingezonken, donkergekleurde, necrotische kern, omg\'.ven
door een harde, geinfiltreerde, met een blaasje bedekte, wal.

De stompe, van boven met watten omwikkelde kali-stift wordt stevig op het
midden der puist gedrukt en gewreven — ongeveer een minuut lang. (Het is ioeH-
matig, het necrotische centrum vooraf met een schaar voorzichtig vlak af te lnip-
pen, en de omgeving voor de werking der kali te beschutten door eenige ltgein
hechtpleister). De bewerking is pijnlijk, maar toch dragelijk.

Komen in de eerste 24 uren na de behandeling, aan den rand weer blaasjes,met
daaronder harde plekken, dan heeft een na-branden van die plekken met de calii-
stift soms nog succes — zoo niet, dan kan de algemeene infektie niet meer wodein
verhinderd. Het Kali-causticum werkt ook in de naaste omgeving, en miide-r
lokaal, dan de Paquelin — is ook minder pijnlijk.

Zur Frage der Desinfektion M ilzbrandsporenhaltiger Häute und Felle. (Zeitschr.
f. Hygiene u. Infekt, kr. der Haustiere. 1913, 13, y.S . 439.)

lieber die Desinfektion der Häute von Rauschbrandkadavern. (Arb. a. d. Kais. Ge-
sundheitsamt. 1913. 44. 2.)

Seveik vond dat de methode Seymone Jones om miltvuurhuiden te desinfec-
teeren, (oplossing van 0.02% sublimaat -)- 1% mierenzuur) niet vertrouwbaar is —
zelfs niet bij de 10 voudige hoeveelheid sublimaat en 48 uren inwerking.

De methode van Schattenfroh (oplossing van 2% H Cl 10% NaCl inwerkende
bij 22—23 C. temp.) was ook niet in staat, zelfs na 72 uren inwerking, runderhuiden
en niet ontvette schaapsvellen vertrouwbaar te desinfecteeren. Dunne huiden
werden door deze methode steriel, de bewerking is goedkoop en schaadt de huiden
niet. S. is van plan met een meer geconcentreerde zoutzuur-oplossing, verdere
proeven te nemen.

Maasz deed proeven met verschillende desinfectie middelen voor huiden van aan
houtvuur gestorven dieren en vond dat het meest geschikte voor de praktijk, een
mengsel is van zoutzuur en keukenzout. Een oplossing van 2% zoutzuur en 10%
keukenzout doodt binnen 24 uur alle boutvuurkiemen.

Volgens Arloing, Cornevin en Thomas zouden varken, hond, kat, konijn,
grijze muis, eend, hoen en duif, zeer weinig vatbaar (bijna immun zijn) voor bout-
vuur.

Bij het varken zijn door verschillende onderzoekers boutvuurgevallen waarge-
nomen en konijnen en duiven zijn ook met positief gevolg geënt.

Von Ratz infecteerde 9 varkens met materiaal (vers spiersap) van aan boutvuur
gestorven runderen — de dieren werden alle ziek, 2 dieren hadden geen zwelling
maar alleen kreupelheid — bij 7 ontstond aan de entplaats de voor boutvuur
eigenaardige crepiteerende zwelling, bij één was een geringe zwelling zonder verdere
verschijnselen — de overige 6 hadden alle hevige verschijnselen die op een algemeene
infectie wezen, 3 ervan stierven, de overigen herstelden.

Guillebeau maakt er op opmerkzaam dat dikwijls te weinig gelet wordt op het
feit, dat aan boutvuur gestorven dieren, bronnen van infectie kunnen zijn. Bij niet
zorgvuldige behandeling van het cadaver wordt de omgeving gemakkelijk met
sporen verontreinigd. Deze zijn dikwijls zeer virulent, en verliezen zelfs door een
overwintering hun virulentie niet.

Salmon zag bij paarden, grazende in weilanden in de buurt van arsenikum-fa-
brieken, zweren in den neus, dicht bij de onderste neus-openingen. Deze zweren
hadden soms i^x/₂—2 inch diameter, waren met korsten bedekt, waaronder een ne-
crotische massa en veel substantieverlies. Na genezing, was door lidteekencontractie

het neusgat dikwijls scheef getrokken en soms bijna gesloten. In enkele gevallen
waren er zweren aan het neusmiddenschot, met perforatie van het septum. De
aandoening werd veroorzaakt door oplosbaar arsenicum bevattende stof, dat uit
de fabrieksrook op het gras neersloeg en zich bij het grazen als een grijszwart be-
legsel aan de binnenkant der neusgaten afzette. In de korsten en het necroties
weefsel van de zweren werd een hoog percentage arsenicum gevonden. Salmon
mengde witte arsenicum met water, en bestreek daarmee de neusgaten van een paard
éénmaal daags gedurende 10 dagen. Na de inwrijving werd het dier 20 mimiten
vastgehouden om te verhinderen, dat het door schuren en wrijven het middel ver-
wijderde. Twee dagen na het begin der behandeling was er locale irritatie, na een
week een zweer, na twee weken een groote ulcus, precies gelijk aan die, veroorzaakt
door de rookstof in het weiland.

Runderen, onder dezelfde omstandigheden grazende, kregen geen neuszweren.
S. schrijft dit daaraan toe, dat runderen het gras niet zoo dicht bij den grond af-
bijten, en daardoor minder stof in den neus krijgen — hun huid is ook minder ge-
voelig, en bij irritatie zullen ze met hun bewegelijke tong de pijnlijke plek likken en
zoo de stof verwijderen. Bij schapen werden ook zweren gezien, gewoonlijk kleiner
dan die bij het paard. Bij mensen die veel in aanraking komen met arsenikhoudende
stof, werden ook zweren in den neus waargenomen, tegelijk met uitslag aan wangen,
oogen en lippen.

Burson zag bij verschillende trekossen ziekteverschijnselen, gelijkende op de
(paralytische) haemoglobinaemie van het paard, en onder dezelfde omstandigheden
optredend. De dieren verrichtten n.1. bij zware voeding, zwaren arbeid—hadden
toen enkele dagen rust, en werden daarna, onder het werk ziek.

Twee stierven binnen enkele uren. Bij de anderen, die herstelden, waren de
verschijnselen: kreupelheid, pijnlijke, hard-aanvoelende en gezwollen spieren
(vooral lenden-, kruis- en dijspieren) onzekere gang. — Geen koorts — eetlust vrij
goed. Een der dieren werd gedood. Sectie: nephritis, myositis, gezwollen milt en
teerachtige consistentie van het bloed. De voeding der dieren bestond uit gemalen
katoenpitten — andere runderen, die hetzelfde voedsel kregen, bleven gezond.

(Volgens Hutyra en Marek komen in de literatuur maar weinig vertrouwbaar
waargenomen gevallen bij ossen voor, waarbij de verschijnselen wijzen op boven-
genoemde ziekte. (Ref,).

ViNsOT vindt de gewone manier van castreeren van merries verwerpelijk, omdat
het bevestigen van het staande paard lastiger is en eerder aan ongelukken bloot-
stelt en omdat de vagina onmogelijk asepties is te maken. Hij probeerde daarom
met goed gevolg de operatie door de liesstreek en raadt deze nieuwe methode aan.

Aan het slot mijner vorige beschouwing heb ik er kortelings
op gewezen, hoe bij de samenstelling der wet op het Veeartsenij -
kundig Staatstoezicht meer aandacht is geschonken aan de com-
merciëele belangen van den Landbouw dan aan algemeene sani-
taire belangen en hoezeer het verband tusschen den gezondheids-
toestand van den Veestapel en de algemeene volksgezondheid
is verwaarloosd.

Moge ook al eens in den loop der jaren het vermoeden zijn gerezen,
dat zekere instellingen de sanitaire belangen van den veestapel
bedreigden, moge zelfs in de jaarverslagen van het Veeartsenij-
kundig Staatstoezicht de meening zijn uitgesproken, dat eene
contrôle op samenmelkerijen, stoomzuivelfabrieken, coöperatieve
melkfabrieken of welken naam die instellingen ook voeren mogen,
dringend vereischte bleek, toch heeft ten slotte tot nu toe het
oeconomisch belang van den veehouder de bovenhand behouden.
Toegegeven moet intusschen worden, dat meerdere samenmelke-
rijen zelf dat gevaar hebben ingezien en dat het particulier initia-
tief op enkele plaatsen deze leemte in ons Veeartsenij kundig
Staatstoezicht heeft aangevuld. Doch deze goede voorbeelden
zijn uitzondering en hebben slechts weinig navolging gevonden,
vooral waar zulk toezicht voor vele leden met een doorkankerden
veestapel een ware ruïne zoude beduiden. Toch eisclit het sanitair
belang van den veestapel hier dringend ingrijpen al moge dat ook
met offers gepaard gaan. Ik stel mij voor daarop in het volgende
nader terug te komen, daar dit eenigszins samenhangt met hetgeen
ik over het gebrek aan verband tusschen den gezondheidstoestand
van den veestapel en de algemeene volksgezondheid wensch in
het midden te brengen.

Alles immers wat de wet van 1870 over dat verband bepaald
heeft, is te vinden in de tweede alinea van art. 10, hetwelk in dit
opzicht de volksgezondheid genoegzaam gewaarborgd achtte
door te bepalen, dat de districtveearts van eene voor menschen
gevaarlijke veeziekte aan den geneeskundigen inspecteur (sedert
1902 den inspecteur bij de Gezondheidswet belast met het toezicht
op de handhaving van de wettelijke bepalingen betreffende be-
smettelijke ziekten) zoude moeten kennis geven en met hem in
overleg zoude moeten treden over de te nemen maatregelen.

De vaagheid van het voorschrift reeds springt duidelijk in het
oog als men er op wil letten, dat nergens bepaald wordt welke
veeziekten voor menschen gevaarlijk worden geacht en dat nergens
eenig nader voorschrift woïdt gegeven over het gemeenschappe-
lijk overleg betreffende de te nemen maatregelen tusschen den
districtsveearts en den inspecteur. Daarenboven, zoude men de
vraag kunnen stellen of die bepaling alleen op het oog heeft zoo-
danige veeziekten, welke onmiddellijk — d.w.z. door het enkele
feit van het bestaan der ziekte — voor den mensch gevaarlijk zijn,
of dat daarmede ook worden bedoeld de zoodanige, welke ook
middellijk — d.w.z. door gebruik van daarvan afkomstig vleesch
of melk of anderszins — gevaar voor de volksgezondheid kunnen
opleveren.

Doch zelfs bij de zuiverste opvatting dier bepaling in laatst-
gemelden zin, dient men er op te letten, dat er groot meenings-
verschil bestaat over het gevaarlijke of contagieuse karakter
van veeziekten ten opzichte van menschen, zelfs indien die ziekten
werkelijk besmettelijk zijn voor den veestapel.

En ten slotte komt daarbij nog het feit, dat zelfs niet alle vee-
ziekten, welke besmettelijk zijn voor den veestapel, door het
Koninklijk Besluit van 1896 zijn aangewezen als vallende onder
de werking der wet van 1870.

De wetenschap, welke reeds lang heeft vastgesteld, dat de
tuberculose onder het vee met betrekking tot den veestapel
eene besmettelijke ziekte is, is nog lang niet geneigd te verklaren, dat
dezelfde veetuberculose "eenzelfde gevaarlijk en besmettelijk ka-
rakter toont ten opzichte van de menschen. Of mond- en klauw-
zeer ten opzichte der menschen eene gevaarlijke ziekte is, is even-
eens niet boven allen twijfel verheven.

En toch wordt de veetuberculose niet, het mond- en klauwzeer
wel onder de besmettelijke veeziekten gerangschikt, terwijl de
wetenschap eerder geneigd zou zijn de tuberculose gevaarlijker
voor de menschen te achten dan het mond- en klauwzeer.

Zoo ziet men, dat zelfs bij het heerschen van besmettelijke veeziekten
het voorschrift van art. 10 naar gelang van de meening van den
betrokken districtsveearts toepassing zal vinden of niet.

Men moge dan over het gevaarlijke karakter van meerdere
veeziekten van meening verschillen, de meeningen van voor- en
tegenstanders naast elkander plaatsen, hun beiderzijdsche argu-
menten in de weegschaal leggen tot bepaling van hun gewicht
aan meerdere of mindere aanneembaarheid en bewijsbaarheid,
zoolang daaromtrent nog geene definitieve gegevens aanwezig zijn,

zal in sanitair opzicht de meest mogelijke reserve in acht moeten
worden genomen.

Geen enkele, zelfs ter zake zeer deskundige zal ieder verband
tusschen de voortwoekerende tuberculose onder de menschen en
het vee beslist durven ontkennen; niemand, die het, — bij den
huidigen stand der wetenschappelij ke gegevens — wagen zal
b.v. open uiertuberculose ongevaarlijk te achten voor menschen,
al moge hij overigens een voorstander zijn der stelling, dat de vee-
tuberculose in het algemeen door melkgebruik niet kan worden
overgebracht op den mensch.

Indien dus mijne beschouwing meer ten doel had de quaesties
uit de tweede alinea van art. 10 voortspruitende aan een nauw-
keurig onderzoek te onderwerpen, dan zoude daaromtrent nog
tal van opmerkingen ook van meer wetenschappelij ken aard
zijn te maken.

Nu evenwel mijne beschouwing meer in het algemeen wenscht
in het licht te stellen de voornaamste aangelegenheden, waar
het gebrek aan verband tusschen den gezondheidstoestand van den
veestapel en de algemeene volksgezondheid in het practische leven
wordt gevoeld, is het voorgaande voldoende om aan te toonen,
hoe weinig waarde is te hechten aan de bepaling, waarmede de
wetgever van 1870 meende zoodanig verband te hebben aange-
bracht.

Te verwonderen blijft het intusschen, dat de wetgever zoo
lang verzuimd heeft, den schakel te slaan, welke beide belangen
nauwer kon verbinden en zoolang blind is geweest voor de sani-
taire zijde van het vraagstuk van Veeartsenij kundig Staatstoezicht.

Te meer verwondering moet dit baren waar in de laatste jaren
dat verband meer op den voorgrond is gebracht door de gebleken
dringende noodzakelijkheid om het vleesch, voor de consumptie
bestemd, aan eene Rijkskeuring te onderwerpen.

Wel heeft, wat de Rijkswetgever zoo lang heeft verwaarloosd,
de gemeentelijke wetgever trachten aan te vullen door gemeen-
telijke verordeningen, doch zulks is, vooral ten plattelande niet
overal het geval. Daarenboven heeft de ondervinding geleerd,
dat door de ongelijkvormigheid der voorschriften, door de meer
of minder strenge toepassing of het ongeregelde toezicht en meerdere
andere factoren, de algemeene werking in tal van gevallen wordt
illusoir gemaakt.

Over de noodzakelijkheid eener Rijkswetgeving op dat gebied,
geldend voor het geheele land, bestaat dan ook geen twijfel meer
en te verwonderen is het slechts dat bij deze communis opinio.

zoolang gedraald wordt een einde te maken aan de misstanden,
welke op dit gebied heerschen.

Eigenaardig is het ten slotte, dat het ontwerp van Wet op
de vee- en vleeschkeuring, ofschoon gevolg van langgevoelde
behoefte en herhaaldelijk uitgesproken wensch in onze
volksvertegenwoordiging, nog steeds wacht op openbare
behandeling.

Het ongunstig oordeel, dat intusschen over dat ontwerp van
Wet in zijn tegenwoordigen vorm is geveld door de Maatschappij
ter Bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, kan zeker
door tegemoetkoming aan de geenszins onoverkomelijke bezwaren
en eischen, worden gewijzigd, temeer waar dat oordeel is geba-
seerd op de minder consequente doorvoering en toepassing van
het overigens te beamen beginsel der wet.

Gevorderd wordt voor eene goede werking dier wet op de eerste
plaats, dat hare toepassing zij eene strikt algemeene en eene zoo
gelijkvormig mogelijke in geheel het land; dan is noodig, dat aan
haar worden onderworpen alle slachtingen, onverschillig waar
en onder welke omstandigheden plaats vindend, dat hare uit-
voering zooveel mogelijk worde gecentraliseerd en overal dezelfde
vereischten worden gesteld.

Maar dit alles zal niet voldoende blijken en blijvend en volledig
succes zal niet worden verkregen, indien met de uitvoering niet.
worden belast die personen, die door hun wetenschappelijke op-
leiding en vorming de aangewezen uitvoerders behooren te zijn,
indien niet ten eenenmale worde gebroken met het systeem der keur-
meesters, wier kennis slechts op practische oefening, op machinaal
werken en geenszins op eenige meer wetenschappelijke kennis
is gebaseerd.

Vooral waar thans ter onderkenning van menige ziekte zelfs
de man der veterinaire wetenschap voor vraagpunten wordt ge-
steld, welke van hem het meest nauwgezette onderzoek eischen,
zal het meer en meer veldwinnend instituut der keurmeesters
geen deugdelijken waarborg opleveren, dat werkelijk de meest
mogelijke voorzorgen voor de algemeene volksgezondheid worden
genomen.

En zelfs zoude het nog de meeste aanbeveling verdienen, dat alle
slachtvee levend werde gekeurd voor de slachting, alvorens eenige
nadere keuring van het vleesch toe te laten.

Ik geef toe dat al deze vereischten groote moeilijkheden met
zich brengen, doch afdoend zal deze zoo gewichtige aangelegenheid
ook niet met halve maatregelen kunnen geregeld worden en op

haar zal toepasselijk zijn te verklaren het ,,aux grands maux,
les grands remèdes".

Een tweede punt, niet alleen allerbelangrijkst voor de sanitaire
gesteldheid van den veestapel, doch ook noodig voor de algemeene
volksgezondheid is het door mij boven reeds besproken toezicht
op wat men onder den algemeenen naam „samenmelkerijen" kan
samenvatten.

Het is zeker reeds een verblijdend feit, dat dit meerdere toezicht
niet slechts door de met de uitvoering der wet van 1870 belaste
districtsveeartsen herhaaldelijk als noodig en nuttig is aangeprezen
en door die ambtenaren op wettelijke maatregelen te dien aanzien
is aangedrongen, doch dat ook in belanghebbende kringen reeds
de meening ingang heeft gevonden en is doorgedrongen, dat ein-
delijk een einde moet gemaakt worden aan meer dan ergerlijke
toestanden, welke het gevolg zijn van het niet tijdige volgen van
wetenschappelijke en deskundige raadgevingen.

De onoordeelkundige raadgevingen der landbouwspecialiteiten
die slechts oog hadden voor het onmiddellijk nuttig effekt van
zoodanige instellingen en daarbij de voornaamste sanitaire be-
langen verwaarloosden, hebben van de samenmelkerijen gemaakt
haarden van besmetting, welke hun verkankerenden invloed hebben
doen gelden tot groot nadeel voor den algemeenen gezondheids-
toestand van den veestapel en tot gevaar voor de algemeene
volksgezondheid.

En toen men eindelijk aan die zijde tot het inzicht kwam, dat
er iets niet in den haak was met het bedrijf en dat de daartoe
behoorende veestapel één algemeen ziekteproces vertoonde, heeft
men getracht door pasteuriseering van de bijprodukten de verdere
verbreiding van die ziekteprocessen tegen te gaan en daarna trium-
fantelijk de loftrompet gestoken over de behoorlijke waarborgen,
welke de pasteuriseering verleent tegen de voortwoekering van even-
tuëele ziektekiemen, afkomstig van tot de instelling behoorend vee.

En zoo werden dan de verstrekkende maatregelen, welke ge-
eischt werden door de mannen der veterinaire wetenschap met het
oog op de sanitaire belangen van den veestapel en vooral voor
de afnemers der instellingen, hooghartig door onze landbouwspe-
cialiteiten afgewezen.

Immers wat de veterinaire deskundige mannen eischten, waren
niet waarborgen voor de verspreiding der ziektekiemen, doch dat
waren op de eerste plaats waarborgen voor eene zoo volledig
mogelijke bestrijding der veeziekten, dat waren de preventieve
maatregelen, welke van de samenmelkerijen verre hielden alle

verdacht en clinisch ziek vee, hetwelk tot nu toe zijn producten
met die van het goede en gezonde vee te zamen kon brengen en
zoodoende meer als winstgevende zaak dan als gevaarlijke produ-
cent en drager van ziektekiemen door de veehouders-leden dier
instellingen werd beschouwd.

Van het geldelijk standpunt der betrokken personen beschouwd,
waren die voorgestelde maatregelen zeker hard, maar getoetst
aan en geplaatst naast de grootere en algemeenere belangen, ten
wier behoeve die maatregelen waren voorgesteld, lag daarin de
overtuigende kracht, welke zij gebleken heeft te bezitten.

Maar waar zooveel particuliere belangen botsen met die maatre-
gelen, welke nuttig en noodig zijn en wier noodzakelijkheid geen
vraagpunt meer mag zijn, voor hem die niet is blindgestaard op
dat oogenblikkelijk geldelijk nut, daar is de wetgever verplicht in
het algemeen belang in te grijpen, nu het particulier initiatief
te kort schiet, om datgene te doen, wat het algemeen belang te
dezen opzichte eischt.

Nu grijpe de wetgever in en stelle alle tot die instellingen be-
hoorend vee onder voortdurende controle van ter zake deskundigen,
nu gebicde zij een veterinair deskundig onderzoek, voordat door
langer uitstel onherstelbaar nadeel aan den veestapel is toege-
bracht, dat in verre toekomst zijn invloed zal doen gelden.

Ik heb in vorenstaande regelen in zeer korte trekken trachten
aan te toonen, welke beide groote factoren in ons tegenwoordig
Staatstoezicht zijn verwaarloosd geworden, waardoor over het
algemeen dat wettelijk geregeld toezicht iets onsamenhangends,
ondoelmatigs en onvolkomens heeft verkregen.

De oorzaken van dezen achterstand zijn meerdere en vereischen
een meer uitgebreidere bespreking, dan dat ik ze nu als slot. tot
deze beschouwing zou gaan gebruiken, waardoor meerdere kort-
heid zoude moeten worden betracht.

Ik stel mij daarom voor, om ze als onderwerp, — naast een
korte meening over het veeverzekeringswezen — voor een derde
beschouwing te bewaren.

Beschouwingen naar aanleiding van eene worstvergiftiging
veroorzaakt door een virulente Coliachtige bacil,

In Juni j. 1. werd mij een stuk leverworst ter hand gesteld met
het verzoek te willen onderzoeken of de bacteriologische toestand
van deze worst ook de zich voorgedaan hebbende vergiftigings-
verschijnselen bij de familie v. d. B. te E. zou kunnen hebben te-
weeggebracht. Door de welwillendheid van den arts Dr. B. te D.
werd mij het navolgende omtrent bedoelde vergiftiging bekend.

Alle leden van het huisgezin der genoemde familie, zijnde 4 per-
sonen: moeder, oudste zoon, jongste zoon en vader hadden van de
worst gegeten.

De moeder heeft na het gebruik hevig gebraakt, terwijl een
enorme diarrhee met küitkrampen, echter geen collaps optrad. Het
braken heeft lang aangehouden en is na 2 dagen weer teruggekomen
na het gebruik van tannogeen met c.a. 7 mgr. calomel, terwijl
ook de tot staan gekomen diarrhee weder terugkwam (15 X in 1
a 2 uur). Daarna volgde spoedig herstel.

De oudste zoon heeft eenigc uren in geringen collaps gelegen.
Zeer snelle kleine pols (120) en koude extremiteiten. De toestand
van collaps verdween eerst weer na een intramusculaire inspuiting
van 200 c c Ringer-oplossing met 1 cc 1 % adrenaline-oplossing.
De patiënt had tevens onstilbaar braken en hevige diarrhee met
kuitkrampen. Ook bij hem kwam na het gebruik van de tannogeen
met calomel de diarrhee terug.

De temperatuur steeg tot 39⁰, was echter na 2 dagen tot de ge-
wone hoogte gedaald, waarna spoedig herstel met nablijvende
slapte volgde.

De jongste zoon heeft eenige malen gebraakt en een paar maal
diarrhee gehad, vertoonde overigens niets abnormaals.

Aan het mij ter hand gesteld stuk leverworst, een aangesneden
stuk van ongeveer 0.4 K.G. was macroscopisch niets bijzonders
te bespeuren. De worst had een normaal uiterlijk, terwijl ook
consistentie en reuk normaal waren.

Eerst werd een microscopisch praeparaat der worst gemaakt,
teneinde een indruk te krijgen van het bacterie-gehalte der worst
(telling der kolonies in later te gieten platen is natuurlijk beter,

maar daar het niet gaat om het juiste aantal bacteriën, naar mijn
meening overbodig). Een weinig der worstinhoud werd op een
voorwerpglas uitgestreken, in de vlam gefixeerd, ontvet, en met
verdunde carbolfuchsine gekleurd. In dit praeparaat konden, of-
schoon vrij zeldzaam, lange bacillen aangetoond worden.

De worst werd nu gehalveerd en met het aan één eind door den
darmwand geheel omgevene gedeelte verder gearbeid.

Van de sneevlakte werd een gedeelte der worst afgebrand en
dit met een steriel mes afgesneden. Op steriele wijze, uit het mid-
den. zoowel als van de kanten genomen stukjes werden voor een
gedeelte op schuins gestolde agar gebracht en voor een ander ge-
deelte met io cc. bouillon geschud, waarna de bouillon ter ver-
krijging van „Anreicherung" ongeveer 3 uur bij 37⁰ werd ge-
laten. Van deze bouillon werden agar- en gelatineplaten gegoten,
terwijl een gedeelte 20 minuten op 70° verhit werd om de sporen-
vrije organismen uit te schakelen en de sporen vormen de over
te houden en zoo doende omtrent de eigenschap „sporenvor-
ming" der te vinden microorganismen nader te worden ingelicht.

Als resultaat van dezen arbeid konden 2 soorten van micro-organis-
men worden aangetoond. De overhand bleek te hebben een groote
plompe sporenvormende bacil die voor muizen niet pathogeen was
(vertoonde veel overeenkomst met Bac. mesenteroides). Voorts
deed zich voor een korte dikke, voor muizen pathogcnc, niet sporen-
vormende bacil.

De worst, met brood (ongeveer van elk 4 G.) in kleine hoeveel-
heden aan een muis gevoederd deed reeds na 24 uur ziektever-
schijnselen bij deze opwekken, terwijl de dood na 36 uur intrad.

De opgetreden ziekteverschijnselen bestonden in het aanwezig
zijn van een dor baarkleed, samengekleefde oogleden en geduren-
de de laatste uren voor den dood, niet meer reageeren op uitwendige
prikkels. Bij de sectie konden als afwijkingen slechts een lichte
enteritis en een gezwollen milt geconstateerd worden.

Onmiddellijk na het intreden van den dood, hetgeen door mij
werd bijgewoond, werd de milt op steriele wijze verwijderd en van
de miltpulpa culturen aangelegd. Uit de miltpulpa bleek nu te
groeien een reincultuur van korte dikke bacillen, waarvan depatho-
geniteit voor muizen op hun beurt weer aangetoond werd.

Deze bacil en de dadelijk uit de worst geïsoleerde korte dikke
bacil werden nader onderzocht en bleken nu de zelfde navol-
gende eigenschappen te hebben, zoodat wel mag worden aange-
nomen, dat wij met hetzelfde micro-organisme te doen hadden
en tevens dat de ziektesymptomen, welke door het gebruik van

De bacil dan bleek te zijn: bewegelijk, (bewegelijker dan nor-
maliter B.-coli commune, echter niet zoo bewegelijk als typhus-
bacillen). niet sporen vormend, Gram negatief, met de andere
gebruikelijke kleurstoffen gemakkelijk ofschoon ongelijkmatig
kleurbaar.

Deze is zoowel bij kamertemperatuur als bij broedstooftempera-
tuur krachtig. In agarplaten ontstaan lichtgrijze koloniën met ge-
kartelde randen. In steek agar wit-grijze, geen uitloopers vormen-
de cultures. Op schuins gestolde agar uitgestreken, een blauw-
achtig grijze band, met troebeling van het condenswater. De vorm
der kolonies op gelatine doet aan wijnbladeren denken, anders
verhoudt de bacil zich tegenover gelatine als tegenover agar, ver-
vloeit deze niet. In bouillon ontstaat een diffuse troebeling. Melk
wordt gecoaguleerd onder gasvorming.

Indol wordt gevormd (aangetoond door toevoeging van i cc.
0.02 % kaliumnitriet oplossing en i cc. 25% zwavelzuur aan 10
cc. pepton-bouillon cultuur en uitschudden met amylalcohol.)

De bacil doet melk- en druivensuiker gisten. In Lackmusmolke
nach Petruskv (van Dr. G. Grürt.er & Co Leipzig) ontstaat een
blijvende intensieve roodkleuring.

De bacil bleek voor caviac veel minder pathogeen dan voor
muizen, want caviae subcutaan ingespoten met 4 cc. van een 24
uur oude pepton-bouilloncultuur, vertoonden de eerste dag wel
ziekteverschijnselen, herstelden echter volkomen.

De uitgebreidheid van mijn onderzoek is uit den aard der zaak.
vooral waar het de dierproeven betreft en door de beschikbare
tijd aan bepaalde relatief enge grenzen gebonden. Het is dan ook
niet om de methode van onderzoek dat ik genoemde worstvergifti-
ging beschrijf, als wel om de beschouwingen welke ik naar aan-
leiding er van meen te moeten houden.

Toch meen ik met gerustheid te mogen aannemen, dat de ziekte-
verschijnselen, welke zich bij de leden der familie v. d. B. te E. heb-
ben voorgedaan, zijn teweeggebracht door een coliachtige bacil
welke een zekere graad van virulentie bezit. De andere leden, dan
de Coli-achtigen, der Typhus-Coli-familie, waaronder ook de
om hunne vleeschvergiftigende eigenschappen zoo beruchte Para-
typhus B.-enteritidis-groep meen ik te mogen uitsluiten wegens de
geconstateerde indolvorming en verkregen bovenvermelde resul-

taten na enting op de volgende voedingsbodems: Lackmusmolke
naar Petrusky, Endo-agar, in melk, in druiven- en in melksuiker.

Ik betreur het echter ten zeerste, dat mijne daartoe in het werk-
gestelde pogingen om serum der patiënten te verkrijgen, op moei-
lijkheden zijn afgestuit en ik dus door het ontbreken der agglutina-
tieproeven een krachtig bewijs van het bovenstaande mis. Daar
genoemde worst, zelfs bij de meest nauwkeurige inspectie geen af-
wijkingen vertoonde, moet ik tot dezelfde conclusie komen als Van
der Slooten (Tijdschr. v. Veeartsenijk. Deel 39 afl. 17) waar hij
zegt, dat de best georganiseerde keuringsdienst van toebereide
vleeschwaren niet in staat is dergelijke (hij behandelt een rook-
vleesclivergiftiging) vergiftigingen te voorkomen. Alle worsten etc.
zijn toch niet bacteriologisch te onderzoeken.

Zeer goed wordt dit ook gedemonstreerd door het gebeurde te
Gent in 1894. Een slachthuisinspecteur verklaarde een cervelaat-
worst (waaraan de ziekteoorzaak van 12 personen werd toegeschre-
ven), omdat er macroscopisch niets bijzonders aan was te bespeuren,
voor de consumptie geschikt. At zelf, om de juistheid van zijn ge-
zegde te bewijzen, 2 stukjes en stierf onder cholera-achtige ver-
schijnselen. Gaertner toonde in de worst, zoowel als in het bloed
en de organen van het cadaver een zeer virulente Bac. enteritidis
aan. (Würzburger Abhandlungen VIII Heft ®/₄).

Daarmede is echter nog niet toegegeven de juistheid der be-
wering van Van der Slooten, dat ook geen algemeene Rijks-
keuring dergelijke vergiftigingen zou voorkomen. Om dit te be-
wijzen, zou men moeten aantoonen, dat het vleesch van vleesch-
vergiftiging veroorzaakt hebbende vleeschwaren afkomstig was
van een gezond dier. Al is de volledige casuistiek der vleesch-
warenvergiftigingen uit den aard der zaak (immers de herkomst
van het vleesch is niet zoo gemakkelijk vast te stellen, als bij
vleeschvergiftigingen) niet zoo groot, toch is het sprekend, dat
voor zoover mij bekend is, geen geval vermeld is in de literatuur,
waarbij positief is aangetoond dat het vleesch, waaruit b.v. een
vleesch vergiftiging veroorzaakt hebbende worst is samengesteld,
afkomstig is van een gezond dier. Daarentegen is van de navolgen-
de vleeschwarenvergiftigingen wel bekend dat het vleesch af-
komstig is van een ziek of in nood geslacht dier. En wel van die van
Neunkirchen (Drigalski 1903) Röhirdorf (Gaffky & Park 1885) Lahr
(Bollinger 1866) Garmisch (1878) Gruiszbeckerzell (1876) Piesen-
kam (1891) Friedberg (1890) Bischofswerda (1894) Kempen (1896)
etc. Genoemd vleesch behoeft daarom nog niet intra-vitaal geïn-
fecteerd te zijn, zelfs is het meer plausibel dat het post mortem

geïnfecteerd is (zie mijn artikel in het Tijdschr. v. Veeartsenijk.
Deel 40 Afl. 16). Het toebereide vleesch, afkomstig van sommige
zieke dieren, verleent aan dit vleesch infecteerende micro-organis-
men vleesch vergiftigende eigenschappen.

Verklaard is daarmede tevens, waarom alle deelen van een ziek
dier, nog geen vleeschvergiftiging behoeven te geven (kunnen n.1.
onder verschillende omstandigheden verkeeren).

Het is natuurlijk overbodig te vermelden, dat het positieve be-
wijs van het bovenstaande alleen geleverd kan worden, wanneer
men aantoont dat een avirulente paratyphus B stam bijvoorbeeld,
op vleesch van sommige geslachte zieke- of in noodgeslachte dieren
gebracht, werkelijk pathogeen wordt, met welk onderzoek ik mij
dan ook bezig houd. Toch lijkt het mij niet geheel nutteloos er op
te wijzen, dat de omstandigheden waaronder ook vleeschwaren-
vergiftigingen zich openbaren er op wijzen, dat een dergelijke wer-
king moet bestaan. Deze voorstelling nu der genesis der vleesch- en
vleeschwarenvergiftigingen heeft dit voordeel boven de andere
evenmin nog onomstootelijk vaststaande opvattingen, dat ze voor
zoover mij bekend niet strijdig is met de omstandigheden waar-
onder zich, welke vleesch(waren)vergiftiging ook, heeft geopen-
baard.

Begrijpelijk wordt zoo ook de volgens Ostertag (Handbuch der
Fleischbeschau 5de druk bldz. 629) onverklaard gebleven vleesch-
vergiftiging van Friedberg in 1890.

21 Personen werden ziek door het eten van gezouten vleesch
en worst van een wegens naziekten van mond- en klauwzeer in
nood geslacht rund, terwijl zich bij personen, welke het versche
vleesch van dit dier gegeten hadden, geen ziekteverschijnselen
openbaarden. Het vermogen om aan infecteerende bacteriën
ziekteverwekkende eigenschappen te verleenen, bezat natuurlijk
al het vleesch, maar de kans dat deze verleend zouden worden, was
bij de worst en het gezouten vleesch grooter dan bij het versche
vleesch (grooter oppervlak — langer bewaard onhygiënische
cautele).

Het wil mij voorkomen, dat het hebben van vleeschvergiftigen-
de eigenschappen veel frequenter is, dan men wel eens aanneemt
en absoluut niet tot de micro-organismen der Paratyphus
B-enteritisgroep beperkt is, maar dat ze ons bij andere micro-organis-
men dikwijls ontgaan omdat ze daar niet in zoo hevige mate aan-
wezig zijn. Het bovenbeschreven geval bewijst echter hun aan-
wezig zijn bij Coliachtige bacillen. Ook Scheef (Med. Korespondenz-
blatt des Württ.-Arztl. Landesvereins 1896) vond Bac. coli in tot

vleesehvergiftiging aanleiding gegeven hebbende leverworst (naast
Bac. enteritides en streptococcen).

Waargenomen werden genoemde eigenschappen verder door Levi
en Pfuhl bij Bac. proteus vulgaris, door Hamburger bij Bac.
cellulaeformans, Pouchet bij Coccobacillus suinum, Denijs bij
staphylococcus pyogenes albus en door Kuborx bij staphylo-
coccus pyogenes flavus en albus.

Oppervlakkig zou men denken dat colibacillen, stammende uit
het darmkanaal, veelvuldig in worst zouden moeten voorkomen.
Wanneer echter de darmen goed schoongemaakt en gezouten zijn,
komen ze in worst, van vleesch van gezonde dieren gemaakt,
niet voor. J. C. v. d. Slooten (Bakteriologische Wurstuntersuchung
I. D. Bern 1907) vond er bij zijne onderzoekingen geene.

Toch hebben andere onderzoekers wel een enkele maal coli-
achtige bacillen in worst aangetroffen. Daar zij ze echter ook in
leverworst vonden en coliachtige bacillen niet sporenvormend zijn,
terwijl voor de bereiding van goede leverworst een verblijf van
minstens 20 minuten bij 8o° vereischt is, dient te worden be-
twijfeld of deze bacillen wel uit het darmkanaal afkomstig waren.

In aanmerking genomen, dat de leverworst in kwestie den in-
druk gaf in goed schoongemaakte darmen te zijn gestopt, dat de
leverworst tot de gekookte worsten behoort, dat zelfs leverworst
van het vleesch van een aan colibacillosis gestorven kalf geen coli-
bacillen bevatte (J. C. v. d. Si.ooten 1. D. Bern 1907) mede in ver-
band met het hierboven besprokene, is het mijn meening, dat de
bewuste leverworst der fam. v. d. B een goed toebereide worst is,
waarvan het vleesch afkomstig is van een ziek of in noodgeslacht
dier, terwijl de worst van buiten af is geïnfecteerd.

Ik ben in deze meening gesterkt door de lezing van de verdere
onderzoekingen van J. C. van der Slooten met den leverworst
gemaakt van vleesch van een aan Colibacillosis gestorven kalf.

Bedoelde worst bevatte geen voor muizen pathogene bacteriën,
echter na 5 dagen bewaard te zijn, stierven 2 muizen, subcutaan
met worstmateriaal geënt aan een Bac. proteus septichaemie.
Oorspronkelijk waren er in de worst geen proteus bacillen. De worst
is dus later geïnfecteerd met proteusbacillen en heeft door hare
specifieke gesteldheid (afkomstig van een aan colibacillosis gestor-
ven kalf) vleeschvergiftigende eigenschappen aan die proteus
bacillen verleend.

De proteusbacillen van deze worst zijn dus te vergelijken met
de colibacillen der worst van de familie v. d. B.

keuring, welke zich tot taak stelt, vleesch, dat pathogene micro-
organismen bevat of het vermogen bezit aan micro-organismen
pathogene eigenschappen te verleenen, van de consumptie
uit te sluiten, niet alleen de vleesch- maar ook de vleesch-
warenvergiftigingen tot een minimum zal doen reduceeren. Het-
geen echter niet wegneemt dat ook met den voor het ontstaan van
een vleesch(waren)vergiftiging meestal vereischten tweeden fac-
tor, n.1. de infectie van buitenaf, dient rekening gehouden te wor-
den, zoodat de strekking der Rijksvleeschkeuringswet ook in die
richting moet zijn, dat zorg gedragen wordt, dat zoowel de be-
waring als de bereiding van vleeschwaren zoo hygiënisch mogelijk
geschiede.

Daar in de laatste jaren door gebruikmaking van kunstmest-
stoffen meer en meer heidegrond wordt ontgonnen en een groot ge-
deelte daarvan tot weiland wordt gemaakt, waarop behalve gras
veel klaversoorten worden uitgezaaid, lijkt mij het bovengenoemd
ziektegeval niet alleen uit een veeartsenijkundig, doch ook uit een
landbouwkundig oogpunt van belang en vermeldenswaard, aange-
zien een dergelijke voor eenige jaren aangelegde weide de oorzaak
was van het optreden dezer ziekte, die als hier volgt zich voordeed.

Van de 55 jonge Iersche paarden, die vanaf eind Mei j.1. nabij
Apeldoorn bij den Heer v. d. V. gezamentlijk werden geweid, kreeg
ik 6 Augustus bericht, dat N°. 579, 3-jarige bruine merrie, ziek was.

Den volgenden morgen werd het paard door mij bezocht en tijdens
het voortgezet onderzoek de volgende anamnese vernomen:

Het was den weide-eigenaar en militairen oppasser, die de paarden
dagelijks observeerden, opgevallen, dat N° 579 gedurende de laatste.
5 a 6 weken in voedingstoestand achteruitging en er dikwijls loom
en slaperig bijstond. De eetlust was echter goed en de pogingen,
die werden aangewend om het dier in handen te krijgen en te laten

onderzoeken, waren niet gelukt; het paard werd dan ook niet bepaald
voor ziek gehouden.

Toen echter 5 Aug. de paarden werden verweid en N° 579 toe-
vallig achterbleef, doordat het nog eerst ging drinken, werd van
die omstandigheid partij getrokken het te isoleeren en op te vangen,
waarna het in een ruimen stal werd losgelaten om het bij een der
wekelijksche inspecties aan den dienstdoenden paardenarts te
laten zien.

Behalve de vermagering konden noch de weide-eigenaar, noch
de weide-wachter iets bijzonders aan het paard bespeuren; de eet-
lust was goed, gesneden gras en haver werden met graagte gegeten,
de avondtemperatuur was 37°.8.

Den volgenden dag, 6 Aug. vertoonde het dier op stal echter een
onzekeren gang en liep tegen de krib en stalwand aan, de eetlust
was totaal verdwenen, alleen werd nog een weinig water gedronken;
de temperatuur was 38°. 6 en de vermagering nog meer in \'t oogval-
lend.

Het toegedekte vermagerde dier lag in den ruimen gesloten stal
op den rijk met turfstrooisel bedekten vloer in halve borstligging
naar rechts, het hoofd met den mond steunend op den grond. Het
openen van de deur en afnemen van het dek liet patiënte achteloos
toe, zonder van houding te veranderen, hetgeen wees op groote
mate van sopor. Ook bij het opnemen van den pols, welke klein en
onvoelbaar was, 45 slagen in de minuut, en het bezichtigen der geel-
rood gekleurde conjunctivae was het dier absent. Het aantal diepe
ademhalingen bedroeg 14, de temperatuur 38°.9, de hartslag was
bonzend. De huid van neus en voorhoofd, vooral op de oogbogen
was geschaafd. Patiënte bleek over het geheele lichaam gevoel-
loos voor speldeprikken, reageerde echter bij steken van den vinger
diep in het oor door optillen van het hoofd en dit zwaarmoedig
heen en weer te schudden; bij herhaald insteken richtte het zich
van voren en daarna geheel doch onzeker op. Bij het naar buiten
brengen bleek de gang waggelend, de beenen werden daarbij ver
uiteen gezet. De pupillen waren verwijd, terwijl een onaangename
ichoreuse lucht uit den mond kwam; de lippen waren een weinig
gezwollen en niet geheel gesloten. Hoewel patiënte tegen veel voor-
werpen aanliep, zag ze toch nog wel de grootere als hoornen en hek-
ken. Buiten den stal eenmaal in gang gebracht, stapte zij in het
nabijgelegen weitje onzeker in een cirkel rond. Over \'t geheel was
het dier buiten den stal levendiger dan tevoren. Het openen der
mond lokte verzet uit, de tong bleek aan de punt gewond, livide

van kleur, met oppervlakkige stinkende slijmvlieserosies, ver-
moedelijk door klemmen tusschen de snijtanden ontstaan; overigens
vielen daar geen afwijkingen te bespeuren. Het verzet uitte zich
in naar voren dringen en aannemen van een eigenaardigen hoogen
gang (Spaansche tred).

Het laten halen van een emmer water in den nabijgelegen vijver
wekte eene ongewone levendigheid op. Patiënte liep zwak hinne-
kend naar het hek den oppasser tegemoet en stak gretig den mond
in den emmer, krampachtige pogingen aanwendend om te drinken,
hetgeen echter niet gelukte en na 3 vergeefsche pogingen werd
opgegeven, waarna de toestand van lusteloosheid weder intrad.

Door middel van een trechter en dunne slang werd daarom door
mij beproefd om door de neus water in den slokdarm te brengen.

Het invoeren van de slang ging goed doch bij laten doorloopen
van water trad weder hevig verzet op. Rij het daarna ingestelde
rectaal onderzoek bleek het rectum verwijd en gevuld met dun
breiachtige faeces, de blaas was zoo goed als leeg. Verder onder-
zoek der buikorganen verliep negatief, borborygmi waren goed
hoorbaar. Ook het onderzoek van hoofd en hals naar diepere laesies
leverde geen resultaten op.

Met zekerheid viel geen diagnose te maken. Domineerend waren
de hersenverschijnselen en slikbezwaren. Een veronderstelde ver-
giftiging kon met zekerheid worden uitgesloten, het laatst toege-
diende gras en de haver waren van goede hoedanigheid, evenzoo
het drinkwater. De weide waarin patiënte het laatst had geloopen
en de stal waarin ze stond, waren jaren in gebruik ën leverden bij
herhaald onderzoek geen bijzonderheden op.

Daar er nog steeds gevallen van goedaardigen droes onder die
paarden voorkwamen, werd vermoed, dat hier een goedaardige-
droes-absces zich in de hersenen of in de keel ontwikkelde of een
vreemd voorwerp daar aanwezig was en de zenuwverschijnselen
een gevolg waren van opgenomen giftige ontstekingsprodukten.

Een afwachtende houding werd aangenomen. Patiënte in den
stal teruggebracht en daar los gelaten, een emmer drinkwater bin-
nen haar bereik gesteld en alleen de keelstreek ingewreven met
laurierzalf.

stootte echter bij loopen telkens tegen de stalwanden aan, waar-
door het hoofd meer en meer geschaafd en oedemateus gezwollen
raakte. De verschijnselen van amaurosis namen dus toe terwijl
door de gezwollen neus een reutelend ademhalingsgeruisch op-
trad. De eetlust bleef weg, een paar pogingen werden echter aan-
gewend om te drinken. De defaecatie was dun breiachtig, urine-
loozing werd eens waargenomen; de hoogste lichaamstempera-
tuur was dien dag 38°. 1, de pols vrijwel onvoelbaar, de ademhaling
benauwd, 30 in de minuut, de slijmvliezen vuil geel-rood gekleurd,
het linker oog bijna dichtgezwollen. Den volgenden dag was pa-
tiënte nog meer achteruitgegaan, de oogleden dichtgezwollen,
ademhaling benauwd reutelend, hoogste temperatuur 38°.5, de buik
erg opgetrokken. Patiënte lag bijna voortdurend in dezelfde hou-
ding, waarin zij den eersten dag was aangetroffen.

In den morgen van xo Aug. succombeerde zij onder verschijnselen
van beenkrampen.

In de eerste plaats was de aandacht gevestigd op het hoofd,
waarvan het geheele frontaalgedeelte geschaafd en oedemateus
gezwollen was; en op de keelstreek, aangezien in een van beide de
ziekteoorzaak vermoedelijk gevonden zou worden.

Aan mond- en keelholte viel, behalve de tijdens het leven gecon-
stateerde verwonding van de punt der tong, eene lichte ontsteking
op van het pharyngiaal slijmvlies, dat verdikt bleek en eene vuil-
grijze onaangename riekende oppervlakte vertoonde, terwijl de
oesophagiaalwand verslapt en verlamd geleek. Onderzoek der
boezems en schedelholte met inhoud was negatief, de groote her-
senen waren iets weeker als normaal, een absces werd echter niet
gevonden.

Bij openen der borstholte bleken de longen niet geheel samen-
gevallen, uit de trachea liep veel schuimig helder vocht, een gevolg
van eene beginnende slikpneumonie. Verder was het hart een
weinig vergroot en het daarin aanwezige bloed slecht gestold.

Het openen van den sterk ingevallen buik liet een normaal
peritoneum zien, er vloeiden echter een weinig sero-haemorrhagisch
vocht af. De zichtbare ingewanden waren leeg, gedeeltelijk met
gassen gevuld, aan het linker colon zat een kastanje groot gezwel,
dat bij insnijden een pushaard bleek te zijn. Bij verwijderen der
ingewanden vielen de zeer groote lever en de sterk uitgezette maag
bijzonder op. De lever was i¹/₂ a 2 maal vergroot, grauwgrijsgeel ge-
marmerd van kleur, vast aanvoelend met verdikte randen en hard

bij insnijden, verschijnselen eener interstitieele hepatitis (hyper-
trophische cirrhose). —

De verwijde normaal liggende maag bleek geheel gevuld met
fijngemalen zuur riekend groenvoer gemengd met haverresten, het
onderzoek der inhoud wees niets bijzonders aan, ontstekings-
verschijnselen ontbraken. De milt was normaal, de nieren een weinig
s ap op het gevoel doch overigens zonder zichtbare afwijkingen, de
blaas ledig.

De interstitieele hepatitis en de verschijnselen van slokdarm-
n maagparalyse wezen met de ontstekingsverschijnselen van tong
en keel, het slecht gestolde bloed en de cerebrale verschijnselen
tijdens het leven op eene vergiftiging. Nogmaals nauwkeurig na-
gaan van stal, weiden en laatst genuttigd voedsel bleef echter zon-
der resultaten. De hepatitis was trouwens reeds vrij lang bestaande
terwijl het ziekteverloop in 4 dagen letaal was geweest. Een be-
paalde diagnose viel dan ook niet direkt temaken. Het nalezen van
de hoofdstukken over verschillende vergiftigingen en leverziekten
in het handboek van Friedberger und Fröuner bracht echter hei
noodige licht en wel speciaal de hoofdstukken. ,,Die sog. Klee-
krankheit," de ,,Chron. interstitieele Hepatitis (Lebercirrhose) en
, .Schweinsberger Krankheit."

Een korte beschrijving van deze ziekten lijkt mij niet overbodig.
Afgaande op de handboeken van Friedberger und Fröuner
en Hutyra u. Marek oefent volgens vele schrijvers speciaal de
bastaard- of Zweedsche klaver (trifolium hybridum), kenbaar aan
de rozeroode bloem en weelderigen groei, in groote hoeveelheid of
uitsluitend aan paarden gevoed, op die dieren een schadelijken in-
vloed uit, hetgeen Kovats alleen ook na het eten van roode klaver
(trif. pratense) waarnam.

De lichtere ziekteverschijnselen openbaren zich in een min of
meer hevige ontsteking der witte huidgcdeelten aan hoofd (sneb,
bles) en onderbeenen. waarbij het zelfs tot afstooten van stukken
gemummificeerde huid kan komen. Ook het mondslijmvlies is
dikwijls min of meer ontstoken, hetgeen gepaard gaat met ge-
stoorde eetlust en temperatuursverhoogingen.

I)ie aandoeningen genezen gewoonlijk gemakkelijk, doch niet
zelden komt het tot ernstige ziekteverschijnselen, veel overeen-
komende met die van lupinevergiftiging. De dieren gaan dan
langzamerhand in voedingstoestand achteruit, krijgen digestie-
stoornissen, soms koliekaanvallen, icterische verkleuring der slijm-
vliezen, zenuwstoornissen, groote mate van loomheid naast aan-
xli 13

vallen van razernij of epilep^ieën, verlammingsverschijnselen, wag-
gelenden gang, amaurosis, slikbezwaren en halfzijdige verlam-
mingen. De ziekte treedt vaak enzoötisch op en verloopt in de
ernstige gevallen snel letaal.

De eigenlijke ziekteoorzaak is nog onbekend, doch wordt van een
bepaalde schimmelsoort (Uromyces apiculatus), welke op deze
klaversoort veel voorkomt, geweten, of aan scherpe plantaardige
stoffen.

„Die Schweinsberger Krankheit," later ook in Beieren. Kaden
en andere streken geconstateerd, speciaal voorkomende op laag
gelegen, moerassige, ondergeloopen weiden doch ook op hooge
gronden waargenomen, zich dikwijls voordoende als eene locale
stationnaire enzoötie, tast paarden aan van alle leeftijden en ver-
loopt slepend, veel overeenkomst weer toonend met chronische
lupinose.

De ziekteverschijnselen zijn in \'t begin vaag, het hoofdsymptoom
is vermagering, daarbij nu en dan digestiestoornissen, verminderde
eetlust, geeuwen, likken en bijten aan hekken en boomen, soms
koliekaanvallen, verder algemeene depressieverschijnselen.

Nadat de ziekte weken en soms maanden heeft bestaan treedt
icterus op, hetgeen echter ook geheel kan ontbreken; de pols wordt
sneller en er doen zich hersenverschijnselen voor, veel overeen-
komende met die van stille kolder. De vermagering neemt toe, de
digestiestoornissen verergeren, de eetlust neemt af en verdwijnt ge-
heel, terwijl de lichaamstemperatuur een weinig is verhoogd.

Verwisselen van voedsel geeft soms tijdelijke verbetering, doch
weldra treden de vorige verschijnselen weder te voorschijn. De dieren
vermageren erg, worden zwak, krijgen oedemen aan de beenen en
sterven na verloop van meerdere weken tot ³/₄ jaar, in enkele ge-
vallen na 3 of 4 dagen.

De ziekteoorzaak is ook hier onbekend en wordt voor dezelfde
gehouden als bij klaververgiftiging; in het Glonthal wordt de
klavervoeding algemeen voor de oorzaak gehouden. Andere schrij-
vers houden het voor eene infectie, ook wordt ze aan het ontstaan
van abnormale gistingsprodukten in maag en darmen toegeschreven.

Bij de sectie vindt men hier de typische leververanderingen, iu
\'t begin der ziekte het beeld eener hypertrophisch cirrhose, in een
later stadium, dat der z. g. n. schrompellever (atropische cirrhose),

zooals bij chronisch alcoholisme. Daarnaast bestaat dikwijls eene
belangrijke maag verwijding en chronische maagdarm-catarrh.

Wij zien hier dus een langzaam ziekteverloop met in het begin
geheel ontbreken van typische verschijnselen en daarom des te
ernstiger, daar bij het waarnemen der ziekte ze gewoonlijk reeds
zoover gevorderd is, dat alle behandeling vruchteloos blijkt. De
dieren zijn in \'t begin nog opvallend levendig van gangen en wor-
den door de met het verdere verloop der ziekte op de hoogte zijnde
eigenaars dikwijls nog tijdig verkocht.

Wat het beschreven ziektebeeld van paard N° 579 betreft, zien
wij dat dit veel overeenkomst heeft met het voorgaande en wordt
dat nog duidelijker door het volgende:

De 55 jonge Ieren, waartoe N° 579 behoorde, waren nadat zij
vanaf eind Mei een oude gras-weide hadden afgegraasd, op 18 Juni
in een 12 bouws groot weiland gelaten, dat voor een 3 tal jaren
op hooggelegen heidegrond was aangelegd. Op dit weiland had,
waarschijnlijk onder begunstiging van den natten voorzomer, de
klaver dit jaar verre de overhand gekregen en wel speciaal de voren-
genoemde bastaard- of Zweedsche klaver, die nog in volle bloei
stond en f 3 dM. hoog was opgeschoten. Nadat de paarden daar
ongeveer een week hadden geloopen, bleek het weinige aanwezige
gras hef éérst opgegeten en toonde de weide het beeld van één
uitgestrekt bloeiend, witroze gekleurd klaverveld, zoodat ik reeds
meende dat de dieren dat niet wilden eten. De volgende weken werd
echter alles schoon afgegraasd en ook een daarnaast gelegen 8
bouws groot gelijktijdig met het zelfde zaad bestrooide en dus on-
geveer hetzelfde plantenbeeld vertoonend land kaalgegeten. De
dieren zagen er over \'t geheel uitstekend uit. Na ongeveer 14 dagen
in deze weiden te hebben geloopen rapporteerde de oppasser echter,
dat N° 536, bruine ruin met doorloopende bles en twee witte achter-
voeten, een gezwollen neus had en twee ontstoken achterbeenen,
hetgeen hij aan insectensteken toeschreef en met aldaar aanwezige
laurierzalf werd ingewreven. Eenige dagen later had N° 635, met
smalle doorloopende bles, iets dergelijks en was de neus van
N° 536 hoog opgezwollen en met korsten bedekt. N° 553 kreeg in
die dagen een dergelijk korstig gezwollen linker achterbeen, welk
hoog witbeen de eenige afteekening van dat dier was. Later trad
bij N° 611 een soortgelijke ontsteking op aan het linker achter-
been. Die huidaandoeningen werden door collega Eggink, die de
paarden mede geregeld inspecteerde, en mij gehouden voor eczema
solare, temeer daar er een paar warme zonnige dagen waren ge-
weest. De paarden N° 635 en 536 met de ontstoken huid aan neus

en bovenlip hadden eenige dagen minder eetlust, hetgeen aan de
pijnlijke huid werd toegeschreven, waarvan bij N° 536 een vrij
groot gemummificeerd gedeelte op den neus afstootte. Jammer
genoeg werd verzuimd, de mond van die paarden na te zien. Over
\'t geheel genazen die huidaandoeningen vrij vlug na verdere be-
handeling met zinkzalf en vaseline, het afschilferen der huid hield
v rij lang aan en is thans bij N° 611 zelfs nog zichtbaar.

In \'t geheel hebben de paarden ongeveer 4 weken in de klaver
geloopen en gingen daarna weder in eene oude goede grasweide.

De ziekteverschijnselen bij het gestorven paard N° 579 traden
op 6 Augustus, dus ongeveer 6 weken nadat het in de klaver was
gekomen en nadat het reeds 14 dagen weder goed gras had gegeten.

Huidaandoeningen waren bij dit dier, dat geen afteekeningen
had, niet waargenomen.

Het paard N° 635 met de meest hevige ontsteking van de neus-
huid, in \'t begin een der best uitziende dieren, was erg afgevallen
eveneens N° 611, die nu en clan verminderde eetlust vertoonde en
er dikwijls lusteloos bijstond, hetgeen met N° 635 ook min of meer
het geval was.

Na het constateeren der klaververgiftiging werden de overige
paarden nauwkeurig nagegaan, doch kon weinig positiefs worden
opgemerkt. Den eersten tijd gingen zij, hoewel in een goede weide
loopend, wat achteruit, hetgeen echter ook een gevolg kan zijn
van de groote hitte in die dagen, later verbeterde de voedingstoe-
stand weer, doch kregen een 5-tal goedaardige droes, waardoor
die erg afvielen.

Van de vier paarden, die huidaandoeningen hadden gehad, is
aan drie thans niets bijzonders meer te zien; N° 61 x heeft zich dus
ook weer hersteld, terwijl de andere 2 er altijd goed hadden uitge-
zien. — Alleen N° 653, de meest ernstige, ziet er thans in het
Remonte-Depót nog mager uit, zit dor in het haar en is minder
levendig. De slijmvliezen zijn anaemisch, pols, ademhaling en tempe-
ratuur echter normaal, de digestie is goed, een leverlijden niet te
diagnostiseeren, de mogelijkheid bestaat echter dat dit paard toch
nog dientengevolge komt te sterven.

Aan beide achterhoeven wijst een evenwijdig met de kroonrand
verloopende roode hoornring nog op de plaats gehad hebbende ont-
steking der onderbeenen.

Ongetwijfeld zijn de waargenomen huidaandoeningen en het
leverlijden van paard N° 579 een gevolg geweest van het te veel
eten van bastaard of Zweedsche klaver. Het ziekteverloop van
N° 579 komt echter geheel overeen met dat der Schweinsberger

\\\\ at de oorzaak is geweest van het plotseling verergeren en op-
treden der hersenverschijnselen na het plaatsen op stal, is niet met
zekerheid te zeggen, misschien heeft de aldaar heerschende duister-
nis eene deprimeerende werking uitgeoefend, waarvoor zou pleiten
het feit, dat het dier buiten minder soporeus was; het is echter ook
mogelijk dat de hoeveelheid aldaar opnieuw met het gesneden
gras toegediende bastaardklaver het ziekteverloop heeft be-
spoedigd.

I)e twee genoemde klaverweiden zijn reeds een paar jaar voor
paarden gebruikt en het laatst alleen bemest met kalk en stalmest,
zoodat salpetervergiftiging, ook al om het daarbij optredende andere
ziekteverloop, kan worden uitgesloten, daar er tevoren geen ziekte-
gevallen zijn voorgekomen; in den drogen zomer van 1911 stond er
nog maar weinig gras en klaver, in 1912 echter voldoende doch
lang niet zooveel als in dezen vochtigen voorzomer.

De paarden uit de weiden van den heer v. d. V. zagen er echter,
ondanks het vele erin aanwezige gras in het goede toezicht ook
vorige jaren minder doorvoed uit, zoodat de mogelijkheid niet is
uitgesloten dat lichtere leveraandoeningen wel zijn voorgekomen
maar weder genezen.

Het zaad voor die weiden was geleverd door de Iieide-maat-
schappij, die, zooals mij gebleken is, veel bastaardklaver hier in den
omtrek verspreidt, zoodat onder gunstige omstandigheden meer-
dere ziektegevallen niet zullen uitblijven en het zaak is de belang-
hebbenden daarmede bekend te maken.

In diezelfde 12 bouws groote klaverweide liet de eigenaar eind
Augustus 25 kalveren loopen, pas op de Utrechtsche markt gekocht.
Die dieren groeiden daar uitstekend. De Zweedsche klaver had
nog de overhand hoewel thans de andere klaversoorten en vooral
de grassen veel beter waren opgeschoten. Van die 25 kalveren
^uccombeerden er echter twee op één clag onder het vertoonen van
hersen verschijnselen, nadat zij daar ruim 14 dagen hadden geweid.

Het ziekteverloop was hier peracuut. Dr. Eggink verrichtte
nauwkeurig sectie doch kon geen andere afwijkingen constateeren
als eene geringe vochtophooging tusschen de weeke hersenvliezen.
Alleen Friepberger u. Fröhner geven bij de aetiologie der
„Kleekrankheit" aan, dat deze soms ook bij koeien voorkomt, het-
geen hier zeer waarschijnlijk ook het geval is geweest.

Richardus Johannes Schouten, geb. 4 Mei 1844 ^te Utrecht,
begon i September 1860 zijn studie aan \'s Rijks Veeartsenij-
school en werd 7 Juli 1864 tot veearts bevorderd. Nog in
hetzelfde jaar werd hij bij Koninklijk besluit van 14 October
benoemd tot paardenarts 3^de klasse bij het leger hier te lande.
Op 31 Januari 1870 werd hij 2^de klasse en 29 December 1879
i^ste klasse.

Schouten bleef \'s Hertogenbosch, zijn laatste garnizoen wonen
en overleed aldaar op 20 Januari 1914.

Hij was gehuwd met Mejuffrouw Van Gorkom uit Utrecht,
die met vier dochters en een zoon den diep betreurden vader
nastaart.

Dr. R. von Ostertag, Handbuch der Fleischbeschau für Tierärzte, Aerzte
und Richter. Sechste, neu bearbeitete Auflage, Zwei Bände. Verlag von Ferdinand
Enke, Stuttgart. 1913.

Dank zij de vorderingen welke de veeartsenijkundige wetenschap op het gebied
der vleeschhygiëne de laatste jaren gemaakt heeft, is de wetenschappelijke beoe-
fening der vleeschkeuring een studievak van groote beteekenis geworden. Hier-
van levert de nieuwe uitgave van Ostertag\'s handboek der vleeschkeuring een
sprekend bewijs.

Van dit bekende werk, waarvan in 1906 de 5de druk het licht zag, is thans een
nieuwe druk in 2 deelen verschenen. Feitelijk betreft dit alleen het 2de deel; het
iste deel 11.1. verscheen reeds in 1911. Dat het 2de deel niet minder dan twee jaar
op zich heeft doen wachten, vindt, gelijk de schrijver in de voorrede opmerkt,
zijn verklaring in de omstandigheid, dat verschillende hoofdstukken opnieuw
moesten worden bewerkt, waarbij uit den aard der zaak viel rekening te houden
met de zeer uitgebreide nieuwere literatuur. Dit heeft echter het voordeel gehad,
dat verschillende voor de vleeschkeuring hoogst gewichtige vraagstukken, als:
de beoordeeling van vleesch van tuberculeuze dieren, het bacteriologisch vleesch-
onderzoek en dergelijke, in het licht van den huidigen stand der wetenschap
konden worden bezien.

ook de omvang enorm is toegenomen. Beide deelen te zamen tellen niet minder
dan 1372 bladzijden, tegen 781 in den vorigen druk. Het aantal figuren in den
tekst steeg van 265 op 378. De verdeeling van de stof onderging geen verande-
ring Evenals bij den vorigen druk is de inhoud in XVII hoofdstukken verdeeld,
waarvan het iste deel hoofdstuk I—VIII omvat, het2de deel hoofdstuk IX—XVII.
Het zou Ref. te ver voeren ook maar enkele onderdeelen van dit veel omvattende
werk meer in bijzonderheden te behandelen; daarvoor zij naar het boek zelf ver-
wezen. Slechts enkele der voornaamste punten, waardoor deze uitgave zich van de
vorige onderscheidt, vinden hier bespreking.

In het iste deel is het hoofdstuk, handelende over de in Duitschland geldende
wettelijke bepalingen op het gebied der vee- en vleeschkeuring, uitgebreid met
een reeks toelichtingen, aanwijzingen, en voorschriften, welke voor de Duitsche
collega\'s die de vleeschkeuring beoefenen, ongetwijfeld waarde zullen hebben,
voor de Nederlandsche veeartsen echter van minder beteekenis zijn. Alleen dient
melding gemaakt te worden van het feit, door den schrijver in de voorrede van
het 2de deel gereleveerd, dat de Rijkswet op de vleeschkeuring van 3 Juni 1900,
na 10 jaren in werking te zijn geweest, geen wezenlijke veranderingen behoefde
te ondergaan. Ofschoon dit ongetwijfeld voor de deugdelijkheid van de wet pleit,
zou Ref. toch willen opmerken, dat het niet-opnemen in de wet van de huisslach-
tingen, ook in Duitschland als een leemte wordt aangemerkt.

Behalve van de vroeger meest gebruikelijke methoden van onderzoek ter onder-
kenning van vleesch van de verschillende slachtdieren, als in worst en andere
gemengde vleeschwaren, treft men in het iste deel een uitvoerige beschrijving
aan van het biologisch vleeschonderzoek (praecipitatie, complementbinding,
anaphylaxiereactie). l)e korte verhandeling over physiologische vergiften bi]
visschen in het iste deel, alsook die over vischparasieten en schadelijke eigen-
schappen van bedorven visch, in het 2de deel, zij den collega\'s, die zich met visch-
keuring bezighouden, ter lezing aanbevolen.

In het 2de deel zijn de hoofdstukken over trichinen, trichinenonderzoek, pyae-
mie, septichaemie, miltvuur, tuberculose, vleeschvergiftigingen en bacteriologisch
vleeschonderzoek, opnieuw bewerkt. Van zijn vroegere indeeling der lagere para-
sieten (naar Braun) is Ostertag teruggekomen en volgt thans die van Poflein
/De in de nomenclatuur van sommige parasieten gebrachte wijziging, verdient
naar het oordeel van Kef. geen toejuiching. Uit een zoölogisch oogpunt moge de
nieuwe benaming juist zijn, practisch heeft een voortdurende wisseling van namen
ongetwijfeld zijn bezwaren. Zoo wordt gesproken van dicroceulium lanceolatum,
in plaats van distomum lanceolatum; van dyctiocaulus viviparus, in plaats van
strongylus micruris; van synthetocaulus capillaris, in plaats van strongylus ca-
pillaris, enz. Tegen het in Duitschland geldende voorschrift, dat het vleesch van
éénfinnige dieren niet kan worden goedgekeurd, tenzij het geheele dier in stukken
van 2¹L K.G. gesneden wordt en geen levende finnen meer worden gevonden, of
wel tenzij het geheele dier drie weken wordt gekoeld, verheffen zich telkens meer-
dere stemmen. Muller, Noack, Lauff en nog van recenten datum Dohmann,
pleiten voor een onvoorwaardelijke goedkeuring, indien na nauwkeurig onderzoek
der praedilectieplaatsen geen levende finnen meer worden gevonden. Het verdee-

len van een slachtdier in stukken van 2i K\'.G. stuit op practische en economische
bezwaren, terwijl terecht op te merken valt, dat de kans om event. nog voorko-
mende tinnen op deze wijze op te sporen, zeer gering is. Deze opvatting vindt steun
in de door Zeinerts verzamelde gegevens, waaruit blijkt, dat van 684 éénfinnige
runderen, waarvan het vleesch aan een nader onderzoek werd onderwoqjen,
slechts 2.18% nog meerdere finnen herbergden.

De trichine (trichinella spiralis) wordt door Ostertag, in navolging van Braun
gerangschikt onder de familie der trichotrachelidae, terwijl de schrijver in zijn vorig
boek de indeeling naar Schneider volgde. Het ware te wenschen, dat de zoölo-
gen omtrent de plaats welke de verschillende parasieten in het dierenrijk behooren
in te nemen als ook omtrent de benaming, meer éénstemmig waren. Dit zou het
voordeel hebben, dat zij, die geen zoöloog zijn, zich gemakkelijker dan thans
op het gebied der parasitologie zouden kunnen oriënteeren.

De in Duitschland gebruikelijke methode van trichinenonderzoek, waarbij
van elk varken 24 spierpraeparaten (resp. uit pilaren middenrif, costaal gedeelte
middenrif, strottenhoofds- en tongspieren) worden onderzocht, is den laatsten
tijd door Reiszmann vereenvoudigd. Bij de Reiszmann\'scIic methode, welke
in sommige steden van Duitschland reeds is ingevoerd, worden uitsluitend spier-
monsters (ten getale van 14 bij elk varken) uit het middenrif ter onderzoek ge-
nomen. De nieuwe methode heeft boven de oude voor, dat zij minder tijd vereischt
en daardoor besparing van kosten geeft. Omtrent de resultaten zijn de meenin-
gen in Duitschland nog zeer verschillend. Sommigen hebben de ervaring opgedaan
dat bij zwak-trichineuze varkens de oude methode nog steeds de beste uitkom-
sten geeft.

Vermelding verdienen de in verschillende landen waargenomen gevallen van
lokaal miltvuur bij het varken. Het zoude wellicht nuttig zijn, indien ook in ons
land daaromtrent een nader onderzoek werd ingesteld.

Onder het hoofdstuk Tuberculose vindt men een uitvoerig resumé van de nieu-
were onderzoekingen van Bongert over „die tuberkulöse Infiltration mit strah-
liger Verkäsung", en van Nieberi.e over „die disseminierte verkäsende und
konfluierende Miliartuberkulose der Lymphdrüsen" en „die herdförmige tuber-
kulöse Bronchopneumonie des Rindes". Gelijk bekend betreffen dit gevallen
van tuberculose, welke anatomisch van het gewone beeld van tuberculose af-
wijken en zich bovendien onderscheiden door grooten bacillenrijkdom van de
organen, terwijl zij niet zelden gepaard gaan met acute bloedinfectie, zoodat zij
uit een oogpunt van vleeschkeiiring in het bijzonder de aandacht verdienen.

Een andere zoowel uit een hygiënisch, als economisch oogpunt hoogst gewich-
tige aangelegenheid, welke de laatste jaren vooral in Duitschland de gemoederen in
beweging heeft gebracht, betreft de beoordeeling van het vleesch van aan chronische
algemeene tuberculose lijdende dieren. Volgens de onderzoekingen van Bongert,
Nieberle, Titze, Thieringer, Jahn en anderen, is het vleesch vrij van tuber-
kelbacillen en van tuberculeuze veranderingen, indien zich in de daarbij behoorende
vleeschlyinphklier slechts oude tuberculeuze haarden bevinden. Ook Ostertag
is de meening toegedaan, dat in gevallen van algemeene tuberculose, waarbij
het proces tot staan gekomen is (abgelaufene Generalisation), het vleesch vrij
van tuberkelbacillen is. Hij herinnert in dit verband aan de onderzoekingen van

Nocard, Bongert, Titze, Bartel en Neumann, die bewezen hebben, dat al-
leen bij acute bloedinfectie, tuberkelbacillen tijdelijk in de bloedbaan voorkomen.
Ref. wil geenszins ontkennen, dat zich gevallen van chronische algemeene tuber-
culose voordoen, waarbij het proces in een zoodanig stadium van genezing is
overgegaan, dat tot onvoorwaardelijke goedkeuring kan worden besloten, doch
dit zal in vele gevallen niet dan na een zeer nauwkeurig microscopisch en his-
tologisch onderzoek kunnen worden vastgesteld. De mogelijkheid toch is niet
uitgesloten, dat naast het oorspronkelijk proces een nieuwe eruptie van tuber-
kelbacillen in de bloedbaan heeft plaats gehad, zonder dat zich daarbij nog macros-
copisch zichtbare tuberkels gevormd hebben. In twijfelachtige gevallen, en dit
zijn er vele, zal daarom steeds een nauwgezet laboratorium-onderzoek aanbe-
veling verdienen. Voor het histologisch onderzoek is dan de snel-insluitmethode
(aceton-paraffine) aangewezen. Bovendien mag niet uit het oog worden verloren,
en hierop wordt ook door den schrijver de aandacht gevestigd, dat al mag voor
sommige gevallen van chronische algemeene tuberculose worden aangenomen,
dat het vleesch vrij van tuberkelbacillen is, dit nog niet zeggen wil, dat al der-
gelijke dieren zonder meer kunnen worden goedgekeurd, omdat afgezien van
het eigenlijke spierweefsel, andere tot het vleesch behoorende bestanddeelen,
als lymphvaten, beenderen, gewrichten enz. tuberculeus veranderd kunnen zijn.

Van verschillende zijden (Bongert, Titze e.a.) wordt in Duitschland ook gea-
geerd tegen het aldaar geldende voorschrift (§ 37 II der uitvoerbepalingen van de
Rijkswet) dat vierendeelen van dieren, waarvan één vleeschlymphklier is aange-
tast, niet dan na sterilisatie mag worden vrijgegeven. Ostertag wenscht in der-
gelijke gevallen, niet name wanneer zich in de intramusculaire lymphklier slechts
oudere, verkaasde of verkalkte haarden bevinden, tot onvoorwaardelijke goed-
keuring overgaan. Dat dit een besparing van kapitaal zoude geven moge hieruit
blijken, dat alleen aan het Berlijnsche abattoir in 1907 niet minder dan 881 vieren-
deelen van runderen en 900 vierendeelen van varkens om genoemde redenen
werden gesteriliseerd.

Een bijzonder uitgebreide verhandeling bevat Ostertag\'s werk over „nood-
slachtingen, vleeschvergiftigingen, vleeschvergiftigingsbacteriën, en bacterio-
logisch vleeschonderzoek". Wat daarbij in de eerste plaats de aandacht trekt
is de in Duitschland vrij algemeen gehuldigde opvatting, dat vleeschvergifti-
ging zonder vleeschvergiftigingsbacterién (Bac. paratyphosus B en Bac. enteri-
tides GäftTNER) niet mogelijk wordt geacht. Ostertag drukt zich daaromtrent
als volgt uit: „Nicht jede der für die Entstehung der Fleischvergiftungen in
Betracht kommenden septischen und pyämischen Erkrankungen der Schlacht-
tiere verursacht Schädlichkeit des Fleisches, sondern ist nur bei denjenigen der
Fall, die durch die Fleischvergiftungsbakterien erzeugt werden." Indien deze
stelling juist is, en Ref. geeft toe dat de juistheid ervan op grond van hetgeen de
geschiedenis der vleeschvergiftigingen omtrent de aetiologie heeft geleerd, nau-
welijks kan worden betwijfeld, dan is zij voor de vleeschkeuring van fundamenteele
beteekenis, terwijl zij tevens de richting bepaalt waarin het bacteriologisch
vleeschonderzoek zich in de eerste plaats zal hebben uit te strekken. Overigens
ligt hierin natuurlijk geenszins opgesloten, dat het vleesch van dieren welke aan
septichaemie of pyaemie geleden hebben en waarbij geen vleeschvergiftigings-

bacteriën in het spel zijn, zonder meer kan worden goedgekeurd. Zoo zullen
ook andere bacteriën, dan de even genoemde, indien zij in grooten getale in het
vleesch voorkomen, tot afkeuring leiden. Voorts heeft de ervaring op het gebied
der vleeschvergiftigingen voldoende geleerd, dat het vleesch van dieren met
septische ziekten veel gevaarlijker voor de menschelijke gezondheid moet worden
geacht, dan dat van aan pyaemie lijdende dieren, terwijl tevens bewezen is, dat
runderen en kalveren veel meer tot vleeschvergiftiging aanleiding geven dan de
overige slachtdieren. Toch komen Müller e.a. op grond van hunne onderzoekingen
tot de conclusie dat de vleeschvergiftigingsbacteriën als ziekteverwekkers o.a.
bij het volwassen rund slechts zelden voorkomen. Daarentegen heeft Winzer
bij 30 in nood geslachte aan sepsis lijdende kalveren 8 maal paratyphusbacteriën
kunnen aantoonen. Als vaststaand schijnt wel te mogen worden aangenomen,
dat vooral bij in nood geslachte, slecht uitgebloede of den natuurlijken dood
gestorven dieren, de meeste kans voor vleeschvergiftiging bestaat, omdat de
bacteriën in den regel eerst in het stadium der agonie in de bloedbaan geraken.
Daarnaast valt rekening te houden met het feit dat vleesch post-mortaal kan
worden geïnfecteerd, alsmede dat de paratyphusbacteriën als saprophyten in
de natuur lang niet zeldzaam zijn. Pogingen aangewend om de niet-pathogene
van de pathogene te onderscheiden, zijn nog niet geslaagd. Dat dit voor de practijk
der vleeschkeuring moeilijkheden kan geven, behoeft geen nader betoog. Men
denke slechts aan het vinden van paratyphusbacteriën in worst en andere ge-
mengde vleeschwaren. Ofschoon men van Duitsche zijde geneigd is aan het vinden
van dergelijke bacteriën in voedingsmiddelen alle waarde te ontzeggen, omdat
zij bijna nooit tot vleeschvergiftiging bij den mensch aanleiding geeft, valt, naar
het oordeel van Ref., de mogelijkheid toch niet te ontkennen, dat bij gebruik
van ziek, reeds vóór de bereiding besmet vleesch, ook de daarvan afkomstige
producten, schadelijke eigenschappen zullen vertoonen. Met die mogelijkheid
zal zeker rekening te houden zijn in streken waar de noodslachtingen niet regel-
matig aan keuring onderhevig zijn.

Het hoofdstuk bevat verder een reeks wetenswaardige, grootendeels aan de
nieuwere literatuur ontleende, gegevens op het gebied der bacteriologische
vleeschkeuring, waarvan ieder veearts, die zich op het terrein der vee- en vleesch-
keuring beweegt, dient kennis te nemen. Zoo vindt men uitvoerig behandeld:
de aetiologie der vleeschvergiftigingen; de paratyphusbacteriën als ziekte-oorzaak
bij de slachtdieren; infectieproeven met vleeschvergiftigingsbacteriën bij slacht-
dieren; het voorkomen van tot de paratyphusgroep behoorende bacteriën bij
gezonde dieren en in de buitenwereld; indeeling, morphologie en biologie der para-
typhusbacteriën; techniek van het bacteriologisch vleeschonderzoek; het voorkomen
van bacteriën in het vleesch van gezonde dieren, enz.

Zij, die met de keuring van toebereid vleesch belast zijn, vinden aan het slot
van het 2de deel een uitvoerige beschrijving van de verschillende methoden van
onderzoek bij het opsporen van vervalschingen, kleurstoffen en chemische con-
serveeringsmiddelen in worst en andere toebereide of gemengde vleeschwaren.

Ostertag\'s handboek der vleeschkeuring behoeft geen aanbeveling. Het werk
getuigt van ernstige studie en groote kennis van den schrijver, die er op uitstekende

wijze in geslaagd is de nieuwe uitgave van zijn boek op de hoogte van den
tegenwoordigen stand der wetenschap te brengen. Moge het door vele Nederland-
sche veeartsen worden aangeschaft en benut!

De Nieuwe afdeeling Z.-Holland heeft voor 2e Secretaris van het
Hoofdbestuur candidaat gesteld den Heer J. J. F. Dhont te
Rotterdam.

Verslag van de vergadering van de afdeeling Friesland, te Leeuwarden 27
December 1913. Aanwezig 19 leden en de heeren Ten Hoopen en S. Zwart Jr.
Als candidaat voor de functie van 2de Secretaris van het Hoofdbestuur werd,
in aanmerking nemende het streven der practiseerende veeartsen, zich de leidende
rol in het bestuur der Maatschappij te verzekeren, de heer Veenbaas, veearts
te Wolvega verkozen.

Van de Friesche Maatschappij van Landbouw kwam in behandeling een schrijven,
met verzoek, drie tweetallen van veeartsen op te maken, waaruit een keuze zou
gedaan kunnen worden, om bij de samenstelling der arbitrage-commissies voor
den veehandel rekening te houden. Dit schrijven was ontvangen op een desbe-
treffend voorstel aan die Maatschappij dat, als uitvloeisel eener uitvoerige
gedachtenwisseling betreffende de invoering der arbitrage-commissies in Friesland
inhield, zoo mogelijk in elk dezer commissies een drietal veeartsen zitting te doen
nemen en het totaal der leden dan te stellen op vijf. Dit voorstel was aangenomen
in afwijking van dat van den heer M. J. Veenstra te Leeuwarden, die na een
zeer interessante beschouwing over deze kwestie, meende, dat de veeartsen
moesten eischen een drietal zetels in deze commissies, of daarin absoluut geen deel
in willen hebben. Na een korte stemming werden gekozen voor de drie commissies
welke in Friesland zullen worden geconstitueerd, de heeren Boer, Bosma en
Veenbaas, als plaatsvervangers resp. de heeren Plet, Kingma en Eggink Sr.
De heer Veenbaas bracht daarna uitvoerig verslag uit van het verhandelde op
de vergadering, welke hij met nog vier leden der Maatschappij, door het Hoofd-
bestuur daartoe aangezocht, op uitnoodiging van den Heer Directeur-Generaal
van den Landbouw en met aanwezigheid van den Heer Inspecteur van den Vee-
artsenij kundigen Dienst te \'s-Gravenhage had bijgewoond ter bespreking van
het ontwerp wet op de veeartsenijkundige politie. Het rapport in zake het vee-

verzekeringswezen werd daarna door den heer Plet ingeleid; de heer Ten Hoopen,
in verband met de behandeling van dit punt uitgenoodigd door het Bestuur,
onderwierp het rapport aan een uitvoerige critiek. Daar een en ander op de Algem.
vergadering wederom ter sprake zal komen, zal hierbij niet langer worden stil-
gestaan. Vervolgens kwam bij monde van den heer Plet een zaak in behandeling,
die eenig misverstand had gebracht tusschen den districtsveearts en enkele
practiseerende veeartsen. Het betrof het afgeven van advies aan de Gedep. Staten
van de provincie betreffende financieele beteekenis van bepaalde standplaatsen,
in verband met de al of niet toekenning van provinciale subsidie. Na uitvoerige
gedachtenwisseling bleek, dat velen zich een verkeerde voorstelling van een en
ander hadden gemaakt en kwam de kwestie, dank zij de opheldering van de zijde
van den districtsveearts tot een bevredigende oplossing.

(Staatsblad n°. 26.) Besluit van den 26sten Januari 1914, tot wijziging van het
Koninklijk besluit van den \\/\\den Augustus 1901 (Staats-
blad n". 204), ter uitvoering van de artikelen 8, 11, 13,
19 en 21 der Wet op de paardenfokkerij 1901, gelijk dat
besluit laatstelijk is gewijzigd bij Koninklijk besluit van den
13den Februari 1913 (Staatsblad n°. 56).

Wij WILHELMINA, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden,
Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

Op de voordracht van Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel
van 22 December 1913, Directie van den Landbouw, n°. 10297, 2de afdeeling,
bureau A;

Overwegende, dat het wenschelijk is het Koninklijk besluit van den I4den
Augustus 1901 (Staatsblad n°. 204), ter uitvoering van de artikelen 8, 11, 13, 19
en 21 van de Wet op de paardenfokkerij 1901, gelijk dat besluit laatstelijk is ge-
wijzigd bij Koninklijk besluit van 13 Februari 1913 (Staatsblad n°. 56), andermaal
te wijzigen;

Gelet op het nader rapport van Onzen voornoemden Minister van 23 Januari
1914, Directie van den Landbouw, n°. 514, 2de afdeeling, bureau A;

De punt aan het eind van het eerste lid van artikel 15 van het Koninklijk be-
sluit van den I4den Augustus 1901 (Staatsblad n°. 204), ter uitvoering van de
artikelen 8, 11, 13, 19 en 21 van de Wet op de paardenfokkerij 1901, gelijk dat

besluit laatstelijk is gewijzigd bij Koninklijk besluit van 13 Februari 1913
(Staatsblad n°. 56), wordt veranderd in een komma punt en aan dat lid worden
toegevoegd de woorden:

ïusschen de artikelen 23 en 24 van het in artikel 1 bedoeld besluit wordt een
nieuw artikel opgenomen luidende:

Bij de toekenning van premiën en bijdragen kan door de provinciale regelings-
eommissiën worden bedongen, dat, ingeval van niet nakoming der bij de toekenning
gestelde voorwaarden, hij, aan wien de premie of bijdrage is toegekend, verplicht
is tot betaling eener bepaalde geldsom tot een maximum van tweemaal het bedrag
der premie of bijdrage."

Dit besluit treedt in werking op den 2den dag na de dagteekening van het
Staatsblad en de Staatscourant, waarin het geplaatst is.

Onze Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel is belast met de uitvoe-
ring van dit besluit, dat in het Staatsblad en gelijktijdig in de Staatscourant zal
worden geplaatst en waarvan afschrift zal worden gezonden aan den Raad van
State.

Personalia. Belast met de waarneming van de betrekking van adjunct-
inspecteur bij den burgel. veeartsenijkundigen dienst te Soerabaja, de veearts
J. K. F. de Does.

Verleend acht maanden verlof naar Europa aan den leeraar aan de inlandsche
veeartsenijschool te Buitenzorg, Dr. G. Leurink.

Bevorderd tot dirigeerend paardenarts ie klasse van het N. O. I. Leger, de
dirig. paardenarts 2de klasse W. van den Burg. Schornagel.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd gedurende
de maand Januari 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Januari 1914 nog niet geëindigd waren.

A system of veterinary medicine. By various writers. Ed. by E. Wallis Hoare.
I. Chicago, Chicago medical books comp. 19x3. 1366 p. In 2 dl. compl.
Geb. S 7-5°.

Bericht der K. Tierärztlichen Hochschule in München für 1912—1913.
München 1913.

A. Tapken, Die Praxis des Tierarztes. (Ein Leitfaden nach den Erfahrungen
aus 35-jähriger Praxis). Berlin R. Schoetz. 1913. Mit 16 Abb. M. 10.— Geb M. 11.50.

Reinhardt, Wandtafeln zum geburtshilflichen Unterricht beim Rind.
4 farbige Taf. mit Beschreibung in Papprolle. M. 25.—

K. Zopf, Die Geschichte der Therapie der Hernia umbulikalis der Haustiere
Inaug. Diss. Dresden 1913.

Ad. Scheidegger, Die Sterilität des Rindes, ihre Ursachen und ihre Be-
handlung unter besonderer Berücksichtigung des ansteckenden Scheidenkatarrhs.
Bern, Fr. Semminger, 1914. 8°. IV 166 S. M. 2.70.

P. Daners, Beitrag zur Regeneration der Huflederhaut des Pferdes. Inaug.-
Diss. Berlin.

C. Görte, Leitfaden des Hufbeschlages für die Schmiede der berittenen
Truppen. 3te Aufl. Berlin, A. Hirschwald, 1913. 8°. Mit 80 Fig. Kart. M. 2.50.

Becker, Unarten, Krankheiten und Feinde des Geflügels. 2te Aufl. Berlin.
Pfrnningstorff. Mit Abb. M. 1.60.

Fr. Ganser, Ueber Fangobehandlung beim Pferde. Inaug.-Diss. Berlin.
R. Traut, Der Einiluss der Sommerschur auf die Hauttemperatur des Schafes.
Inaug.-Diss. Giessen 1913.

F. Hammerer, Geschichte des Wesens und der Therapie der Schale. Ein Bei-
trag zur Geschichte der Tierheilkunde. Inaug.-Diss. Dresden.

H. A. Vermeulen, Das Kehlkopfpfeifen beim Pferde. Utrecht, A. Oosthoek.
19x4. 8°. 98 S. 17 Abb. u. 6 Taf. M. 4.50.

D. Koll, Untersuchungen über die Wirkung des Sennatins bei Haustieren.
Inaug.-Diss. Dresden.

G. Müller, Lehrbuch der Pharmakologie für Tierärzte. Unter bes. Berück-
sichtigung des deutschen Arzneibuches und der Pharmacopoea Austriaca. 2te
Aufl. Hannover, M. u. H. Schaper. 1914. 400 S. 72 Abb.

L. Montani et E. Bourdelle, Anatomie regionale des animaux domestiques
I. Cheval. Paris, Bailliere et fils. 1913. 1069 p. 564 ill. 32 fr.

Contributions to the anatomy and development of the salivary glands in the
mammalia. Studies in cancer and allied subjects. Conducted under the George
Crocker Special Research Fund at Columbia University. Vol. IV. New-York.
Columbia Univ. Press. 1913. 364 p. 100 pi. 5 dollar.

H. Reimers, Der Plexus Cumbalis et sakralis des Rindes und Schweines.
Inaug.-Diss. Dresden.

G. Steen, Blutuntersuchungen bei gesunden Hühnern. Inaug.-Diss. Dresden.
J. M. Fadyean, The comparative anatomy of the domesticated animals.
I. 2. ed. Edinburgh. Johnston, 1913. 10 sh.

P. Martin, Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Bd. 2, iste Hälfte. (Ana-
tomie des Bewegungsapparates des Pferdes mit Berücksichtigung seiner Leis-
tungen). 2te Aufl. Stuttgart, Schickhardt & Ebner, 1^4. Mit 204 Fig. im Text
u. auf 48 Taf. M.15.— Geb. M. 17.50

W. Ellenberger u. S. von Schumacher, Grundriss der vergleichenden
Histologie der Haussäugetiere. 4te Aufl. (2te u. 3te Aufl. von Ellenberger u.
G. Günther). Berlin, P. Parey, 1914. Mit 468 Abb. VIII -f 379. S. M. 13.—.

C. von Hess, Die Entwickelung von Lichtsinn und Farbensinn in der Tier-
reihe. Wiesbaden, Bergmann, 1913. M. 1.60.

H. Triepel, Die Ursachen der tierischen Entwickelung. Jena, Fischer. 1913.
47 S. M. 1.50.

Sammlung anatomischer und physiologischer Vorträge und Aufsätze. Heft 20.
(Bd. II. H. 7).

Terminologie der Entwicklungsmechanik der Tiere und Pflanzen. In Verbindung
mit C. Correns, A. Fischel u. E. Küster hrsg. von W. Roux. Leipzig,
Engelmann, 1913. 8°. Geb. M. 10.—.

V. A. Moore, Bovine tuberculosis and its control, Ithaca (N.-Y.), Carpenter
Co., 1913. X. 164 30 (plates). S 2.—n.

H. W. Graybill, Action of arsenical dips in protecting cattle from infestation
with ticks.

V. Marjanen, Beiträge zur Histologie der Serosentuberkulose des Rindes.
Inaug.-Diss. Dresden.

H. Wirsching, Untersuchungen über Papillome der Haut beim Jungrind.
Inaug.-Diss. Dresden.

G. Hermann et C. Morel, Précis d\'anatomie pathologique. Paris, O. Doin
et Fils, 1914. 2 vol. 18 fr.
Collection Testut.

T. W. Twort and G. L. Y. Ingram, A monograph on Johne\'s disease. London
Balliere, Tindall and Cox. 1913.

C. Puppe, Untersuchungen über die experimentelle Diagnose der Lungen-
seuche des Rindes.

E. A. Lindemann, Untersuchungen über die Isolierung des Typus humanus
und des Typus bovinus aus einer Tuberkelbazillenkultur mit atypischer Virulenz,
sowie aus künstlichen Mischkulturen.

C. Dammann u. L. Rabinowitsch, Ueber die Häufigkeit des Vorkommens
von Rindertuberkelbazillen bei Menschen.

H. GLäsER, Mitteilungen des Ausschusses zur Bekämpfung der Dasselplage.
Nr. 5 Ueber Dasselfliegen. Berlin, Günther &■ Sohn.

Aufl. Jena, Fischer, 1913. 2Bde. 1144 und 1088 S. Mit 213 u. 207 Abb. u. 12 und
7 Taf. M. 50.— Geb. M. 56.—.

J. A. Murray, The chemistry of cattle feeding and dairying. London,
Longhans, Green and Co., 1913. 6 sh.

F. von Ziegler, Die Fleischbeschauer in Bayern. Starnberg, Verlag der
Zeitschrift für Fleischbeschau u.s.w. 1913.

Kalender für Fleischbeschauer und Trichinenschauer für das Jahr 1914. Hsrg.
van W. Bonatz. 2ter Jahrg. Hannover. M. u. H. Schaper. 1914. M. 1.50.

I\' E. Titze, H. Thierincer und E. Jahn, Beitrag zur Frage der Beurteilung
des Fleisches tuberkulöser Rinder als Nahrungsmittel.

Sonderabdruck aus „Arbeiten aus dem Kais. Gesundheitsamte.
J. Rennes, Guide pratique de police sanitaire et d\'hygiène vétérinaires.
Paris, Masson, 1913. 247 p. 3 fr.

A. Eloire, Le mouillage du lait; son contrôle par l\'examen du petit-lait au
séro-densimètre.

J. Rennes, Guide pratique de police sanitaire et d\'hygiène vétérinaires.
Paris, Masson et Cie., 1913. 12⁰. 247 p. 3 fr.

M. Klimmer, Veterinärhygiene. Grundriss der Gesundheitspflege und der
Fütterungslehre der landwirtschaftlichen Haussäugetiere. 2te Aufl. Berlin, P.
Parey, 1914. Mit 207 Abb. Geb. M. 15.—

Strauch, Anleitung zur Aufstellung von Futterrationen und zur Berechnung
der Futtermischungen und der Nährstoffverhältnisse für Rinder, Pferde, Schweine
und Schafe. 24te. Aufl. Leipzig, Voigt. 1913. 80 pf.

Johne, Gesundheitspflege der landwirtschaftlichen Haussäugetiere mit be-
sonderer Berücksichtigung der Fütterungslehre. 2te Aufl. Hrsg. von M. Klimmer.
Berlin. P. Parey, 1913. Mit Abb. M. 2.50.

P. H01 defleiss, Die Beziehungen zwischen Pflanzen- und Tierzüchtung.
Berlin. 1913.

G. Laurer, Beiträge zur Abstämmlings- und Rassenkunde des Hausrindes.
Berlin, P. Parey. 1914. M. 2.—.

Berichte des landwirtschaftl. Instituts der Universität Königsberg. Hrsg.
von Prof. Hansen, nr. XIV.

G. Hesse, Inzucht- und Vererbungsstudien bei Rindern der Westpreuszischen
Herdbuchgesellschaft, Hannover, M. H. Schaper, 165. 1913. VI. 215.
Arbeiten der deutschen Gesellschait für Züchtungskunde. H. 18.
Het Drentsch Paardcnstamboek. Afl. 17. 1913.

Jahrbuch für wisse nschaftl. u. prakt. Tierzucht einschl. der Züchtungsbiologie
Hrsg. von den Deutschen Gesellschaft f. Züchtungskunde. Bearb. von Wilsdorf

und K. Müller. Ster Jhrg. Hannover, M. &• H. Schäfer, 1913. Mit 32
Abb. u. 1 Tai\'. M. 13.50.

Em. Rade, Geschichte der biologischen Theorien in der Neuzeit. I. 2te Aufl.
Leipz. u. Berlin. W. Engelmann, 1913. IX 351 S. M. 9.—

H. KRäMER, Aus Biologie, Tierzucht u. Rassenlehre. Gesammelte Vorträge
u. Aufsätse. Bd. 2. Stuttgart. E. Ulmer 1913. Mit 67 Abb. 320 S. 9 M.

Junghanns u. Schmid, Zucht, Haltung, Mästung und Pflege des Schweines.
4te Aufl. Stuttgart, Ulmer, 1913. Mit 15 Abb. u. 10 Taf. Geb. M. 1.50.

Chr. Mommsen, Stellung und Aufgaben der Viehzucht und Viehhaltung
in der modernen intensiven Ackerwirtschaft. Hannover. M. <~ H. Schaper. 1913.
Heft 17 der deutschen Gesellschaft für Züchtungskunde.

H. Grevers, Veemeting. Handleiding tot bepaling van het geweicht van liet
rundvee. i3de dr. herz, door W. B. Luxwolda. Zwolle. Erven \'f jl, 1913. f 0,80
Tierärztlicher Taschenkalender für 1914. Bearb. u. hrsg. von M. Albrecht u.
H. Bürchner. München, Gotteswinter, 1914. M. 4.50.

Die Rinderwage in der Tasche oder die Bestimmung des Lebend-Gewichts des
Rindes durch zwei Masze. Nach Klüver\'s Methode umgearb. u. verb. von R.
Strauch. löte Aufl. der KLüvER-strauch\'schen Tabelle. Berlin, P. Parey,

A. Eloire, Le lion en captivité; reproduction et élevage. — La maladie des
lionceaux.

Kühn\'s Veterinär-Taschenbuch 1914. 23ter Jhrg. Hrsg. von F. Train. Berlin,
Kühn, 1914. 8°.

Deutscher Veterinär-Kalender für das Jahr 1913—1914. 25ter Jahrg. Hrsg. von
R. Schmaltz. Mit Beiträgen von Arndt, Ellinger, Glage, Hartenstein u.s.w.
Berlin, R. Schötz 1913. M. 5.—.

Veterinär-Kalender für das Jahr 1914. Hrsg. von Rautenberg. 48ter Jahrg.
Berlin, Hirschwald. 1914. M. 4.—.

Gilruth beschrijft (in het Am. vet. review 1913 XLIII. 4 bl. 362) een in
Zuid-Australië bij paarden en runderen veel voorkomende ziekte, die naar de
meening van G, veroorzaakt wordt door een (nog onbekend) toxies agens in
hei voedsel. Bij runderen bestaan de verschijnselen in onvermogen om het voedsel
te grijpen, te kauwen en te slikken, door partieele of geheele verlamming der
betreffende spieren, dientengevolge speekselvloed. Na eenige dagen dood onder
verschijnselen van uitputting en coma. Sectie geeft weinig opvallends te zien.
Tussen tongbasis en zachte gehemelte meestal een brok halfgekauwd voedsel,
soms ook weinig in de slokdarm, verder catarrh van dunne darm. — Bij paarden
bestaan de verschijnselen meer in algemeene paralyse, dikwijls gepaard met inter-

mitteerende koliek en dood 11a 12 uren tot eenige dagen. Bij de sectie werd in een
paar gevallen een abnormaal groote hoeveelheid (helder) cerebro-spinaalvocht
gevonden. Verder catarrh in voorste deel der dunne darm.

G. kon met voer (haksel van haverstroo gemengd met een weinig haver en
zemelen) afkomstig uit een stal waar 3 paarden aan de ziekte waren bezweken,
de tvpiese ziekteverschijnselen opwekken bij 4 paarden en een koe. I )e dieren
werden ziek enkele dagen na het begin der voedering en stierven. Het voer zag
er niet bedorven of beschimmeld uit,\'t onderzoek er van gaf geen aanhoudspuntén,
het werd door de dieren gretig gegeten.

De ziekte komt ook voor bij runderen op de wei, bij paarden werden in de wei
geen gevallen waargenomen. G. denkt dat de oorzaak een nog onbekende giftplant
is, die waarschijnlijk door de paarden in de wei gemeden wordt. Verdere voeder-
proeven zullen worden gedaan. Vrijburg.

Dn Vine schrijft hierover in de Am. vet. review, 1913 XLIII. 3. Hij heeft de
laatste 15 maanden minstens 750 hengsten gecastreerd en daarvan minsten 90%
staande geopereerd. Heeft men eenmaal de noodige handigheid en durf, dan zal men
volgens hem nooit meer een paard voor de castratie werpen (bepaalde gevallen, als
hernia inguinalis, natuurlijk daargelaten). Gevaar voor fracturen, peesscheuringen,
wondverontreiniging, bestaan niet of zijn minder, alsook de kans op darmprolapsus,
die volgens hem, in sommige gepraedisponeerde gevallen, door hevig verzet en dien-
tengevolge beleediging van het lieskanaal, bij het liggende paard eerder zal op-
treden. Naar aanleiding van bovengenoemd artikel ontspon zich in de Am. vet.
review een gedachten wisseling tussen voor- en tegenstanders van deze methode.
De nieesten waren van oordeel dat bij zeer lastige paarden het verkieselijk is, het
dier voor de operatie te werpen. Vrijburg.

Ueber die Kultivierbarkeit des Lepgraerregers und die Uebertragung der Lepra auf
Af)en

Reenstjerna deed kuituur- en entproeven (aap) met leprabacillen. Het gelukte
hem\' in een bepaalde voedingsvloeistof (glycerinebouillon met ascitesvloeistof en
stukjes hersenen) uit bloed en neussecreet van lepralijders zuurvaste staafjes te
kweeken, overeenkomende met de officieele leprabacil. De cultuur kon hoogstens
(in één geval) tot in de 4e generatie (7 weken) in vitro gekweekt worden. Bij twee
culturen (van denzelfden patiënt afkomstig) traden bij de 2e generatie in eens
niet-zuurvaste vormen op, deels gelijkende op de gewone leprabacil, deels op diplo-
en strepto-coccen.

Een aap, geënt met uit leprabloed gekweekte zuurvaste leprastaafjes, kreeg na
52 dagen en later, roode vlekken, die 11a een poos weer verdwenen, en waarin zoowel
zuurvaste als niet-zuurvaste bacillen aangetoond werden — de zuurvaste waren
staafjes in verschillenden vorm en grootte — de niet-zuurvaste waren korte staafjes
of hadden diplo- en streptococcenvorm. Al deze vormen waren ook in de boven-
genoemde culturen gezien waarbij oorspronkelijk van zuurvaste leprastaafjes was
uitgegaan.

Met reinculturen van uit leprabloed gekweektestreptokokken-vorniige microben,
werden apen ingespoten — een der dieren had na 42 dagen en later, eenige roode
vlekjes met blaasvorming, waarin zoowel zuurvaste staafjes als niet-zuurvaste
korte staafjes diplo- en streptococcen. De bacterien lagen deels vrij, deels in (lepra)
cellen ingesloten. Een andere aap kreeg na 49 dagen een roode vlek, waarin een
gering aantal niet-zuurvaste staafjes van de vorm en groote van de diphterieha-
cillen.

Door deze proeven is R. tot de overtuiging gekomen, dat de lepra-microbe zeer
polymorph is, en als diplo- en streptococcen. kleiner of grooter staafjes kan
optreden.

I)e zuurvastheid der bacil is een eigenschap die maar onder bepaalde omstandig-
heden voorkomt.

De verschillende vormen zijn volgens R. waarschijnlijk te beschouwen als af-
gebroken en zich zelfstandig verder ontwikkelende deelen van een hoogere zwam-
soort, waartoe dan de lepra-microbe zou beliooren.

Ook van de tubercelbacil vermoedt R. een dergelijke niet-zuurvasten vorm.
(Ook andere onderzoekers vonden in culturen van leprabacillen verschillende
vormen en verschillende zuurvastheid. Rel.).

Emshoff vestigt de aandacht der veeartsen op het plombeeren van tanden en
kiezen bij paarden en honden. Hij zegt, dat dit bij deze dieren zeer goed mogelijk
is, als men maar niet wacht tot het te laat is. Een mond-inspectie van tijd tot tijd
is daarvoor noodig, en dikwijls zonder bezwaar door te voeren, \'l ot nu toe werd
in de betrekkelijk weinige gevallen dat plombeeren van tanden hij dieren plaats had,
meestal guttapercha gebruikt. E. gebruikt als vullingsmateriaal koperamalgama
(een mechanies mengsel van koper en kwik) en silikat-cement. Koperamalgama is
week en heeft antiseptiese werking en kan gemakkelijk in de holte worden ingedrukt,
(verontreiniging met speeksel hindert niet). Het heeft ook voldoende vastheid om
bij het kauwen niet ingedrukt te worden. Silikat-cement kan bij wortelvulling en
als onderlaag voor amalgama-vulling gebruikt worden in grootere holten (speeksel-
toetreding moet hierbij verhinderd worden). Het is weeker dan koperamalgama.
Voor het toiletteeren der holten en het inbrengen van de vulling zijn bepaalde
instrumenten noodig (excavator, boor, tangen, enz.). Voor de snijtanden van
paarden en honden gebruikt E. instrumenten der menselijke tandheelkunde. De
operatie geschiedt bij het staande of liggende paard. De holten worden met mes,
excavator en boor klaar gemaakt voor de vulling, met blaasbalgje schoongeblazen
en met lauwwarm water uitgespoeld, dan met sterk carbolzuur gedesinfecteerd
en met watten en aether drooggemaakt. Daarna wordt de amalgama in kleine stuk-
jes ingebracht en vastgedrukt, tot de holte meer dan vol is — \'t overtollige wordt
verwijderd met spatel (van het midden naar de kanten strijkende). In 2 uren is de
vulling hard. De dieren mogen de eerste uren niet eten.

Zeitschr. j. Veterinürkunde, 1913, 25, 10. Zeitschr. f. Tiermedizin 1912 Bd. 16.

Bij het nagaan van mijn aanteekeningen over hondenziekten
vond ik o. a. het hierondervolgende vermeldenswaard:

a. Papuleus- en apostcmateus eczeem, rusten dikwijls op denzelfden
aetiologischen basis. Het apostemateus eczeem wordt meestal ver-
oorzaakt door staphylococcen, welke men echter ook in de lymph-
banen bij papuleus eczeem wel vindt. Belangrijk is dat bij apostema-
teus eczeem deze coccen veel verder in de lymphbanen der om-
geving zijn doorgedrongen dan de ontstekingsverschijnselen uiter-
lijk zouden doen vermoeden. Dit is de oorzaak dat ook na extirpatie
van een huidabscesje zoo licht recidive optreedt. Bij operatief in-
giijpcn dient men dus steeds op ruime schaal ook nog uiterlijk
gezond weefsel mee weg te nemen.

In ditzelfde verband wijs ik er op, dat subcutane en ook intracu-
tane injecties van carbol (2 \\ %) in de omgeving der huidabscessen
succes kunnen geven.

In het boek van collega Jakob mis ik lotio kummerfeldi en
chrysarobinezalf als middelen bij chronisch eczeem. Toch kunnen
ze wel goede resultaten geven. Chrysarobinezalf met axungea of
ook met vasogenum spissum (1:10—20) is een der beste middelen
tegen chronisch papuleus eczeem met sterke huidverdikking.
Vooral in laatst bedoeld voermiddel dient men echter voorzichtig
te zijn met de applicatie om vergiftiging te voorkomen.

Vasogeenrecepten trouwens in het algemeen werken bij het
dikwijls zoo hardnekkig chronisch eczeem soms zeer gunstig,
tengevolge van het verweekend en diep doordringend vermogen
van vasogeen.

Het best doet men, de recepten met de zalfachtige vasogenum
spissum te bereiden. Zoo ol. cadinum met vasogeen (1:20—40);
ichthyolvasogeen (1:40); creolinevasogeen (1:20); teervasogeen
1:20. 01. cadinum en teer kan men bij sterk verdikte huid ook nog
wel in eenigszins sterkere concentratie gebruiken. Men zij echter
voorzichtig met het middel door niet het geheele lichaam tegelijk
te doen inwrijven, vooral niet bij zeer kortharige honden, respec-
tievelijk bij een kale huid. Het is mij een enkele keer overkomen, dat

\') Dit artikel behoort eigenlijk bij de boekbespreking over het werk van
Dr. H. Jakob, welke ik in het No. van 15 Januari leverde. J. w.

inwrijven met creolinevasogeen op zeer ruime schaal, tot een doode-
lijke intoxicatie aanleiding gaf, met haemorrhagische nephritis,
verlaging van temperatuur en krampen, later coma.

De zeer dure praeparaten uit den handel behoeft men niet te
gebruiken; men kan heel goed zelf b. v. creoline met vasogeen tot
een liniment of een zalf bereiden.

Bij huidverdikkingen werken ook pcroxyden, speciaal zinkpero-
xyde (1:8 met axungea) wel gunstig. Natriumperoxvdezeep wat
wel werd aanbevolen, werkt veelal te irritatief.

Niet te onderschatten is ook de gunstige werking van J odiumtinc-
tuur bij papuleus eczeem en huidverdikkingen.

Strooipoeders. Collega Jakob gebruikt blijkbaar veelal strooi-
poeders in den vorm van talcum venetum of bolus alba. Inderdaad
voldoen deze poeders aan enkele eischen, welke men aan goede
strooipoeders moet stellen.

Een goed strooipoeder dient in de eerste plaats te zijn zeer fijn
gepulveriseerd, opdat het opslorpend vermogen zoo groot mogelijk
zij. Immers het opslorpend vermogen is indirekt sterk desinfec-
teerend aangezien door het uitdrogen de ontstoken huid een veel
minder goeden voedingsbodem vormt voor bacteriën. De fijnheid
maakt het poeder ook minder irritatief.

In de tweede plaats moet het zijn niet of weinig oplosbaar; waar-
door het middel indifferent is ten opzichte van de huid, dus niet
irriteert. Talcum venetum en bolus alba zijn onoplosbaar.

Door dit absoluut onoplosbaar zijn treedt echter een zeer ge-
wenschte eigenschap wel wat te veel op den achtergrond.

Hierdoor zijn ze n.1. slechts indirekt en niet actief dcsinfec-
teerend. Deze direkt desinfecteerende werking is eigen aan poeders
als tannoform, xeroform, pheniform, jodoform, dermatol welke om
die reden in vele gevallen ook bij huidziekten naar mijn meening
de voorkeur verdienen. Ze irriteeren weinig, doordat ze zeer
weinig oplosbaar zijn. Ze hebben echter het nadeel, dat ze veel
duurder zijn.

Therapie bij acarusschurft. Mij is in enkele gevallen ook bij
acarusschurft het gebruik van vasogeen als voermiddel zeer goed
bevallen (met creoline 1:6; eens per dag de aangetaste plaatsen
in te wrijven.)

Wanneer slechts enkele ronde huidplekjes zijn aangetast, heb ik
wel eens goed resultaat verkregen met intracutane injectie van
carbolzuursolutie (2 %).

Een algemeene, inwendige therapie bij eczeem wordt veelvuldig
toegepast, geeft echter veelal teleurstelling. Noch liq. fowleri, noch

joodkali geven in den regel duidelijk merkbaar succes. Het beste is
wellicht nog de Fransche therapie met lac. sulfuris. Een enkele keer
meen ik succes te hebben verkregen met creosootvasogeen inwendig.

De inwendige secretie van de schildklier wordt ook wel met eczeem
in verband gebracht. Een paar keer heb ik experimenten genomen
met schildklierpraeparaten bij uitgebreid papuleus eczeem, even-
wel zonder resultaat.

1. Een hondje (black and tann terrier) was volgens de anam-
nese normaal geboren. Op een leeftijd van ± 14 dagen was het
hoofd dikker geworden en tegelijkertijd was het diertje suf gaan
worden, zoog minder goed, jankte voortdurend, en draaide steeds
linksom in de rondte.

De schedel was zeer sterk gebombeerd, de schedelbeenderen
waren van elkaar geweken en lieten ter weerszijden in de slaap-
streek een ronde, zachter fluctueerende plek open. Vooral links was
het hoofd sterk gebombeerd. Het diertje was blind, de oogen ston-
den naar beneden gericht, het linker oog tevens buitenwaarts. De
patiënt vertoonde wijzerbewegingen naar links, het draaide steeds
op het linker achterbeen in een cirkel rond. Het dier jankte voort-
durend, vooral als op den schedel werd gedrukt.

Op een gegeven oogenblik bleek de spanning in den schedel veel
geringer te zijn, en toonde het diertje ook veel minder pijn.

Blijkbaar was de aquaductus Silvii nu en dan meer passabel en
kon dan het vocht zich naar het ruggemergskanaal verplaatsen of
langs de foramina lateralis afvloeien tot onder de hersenvliezen.

Met een Pravazspuit werd ± 20ccM. haemorrhagisch vocht uit
de ventrikels opgezogen. Het S. G. daarvan was 1.017. Bij centri-
fugeeren bleken slechts enkele endotheelcellen aanwezig.

2. Een halfjarige black and tann terrier vertoonde de volgende
verschijnselen: Het diertje voelde zich blijkbaar heel gezond, en
groeide uitstekend. Het was echter blijkens zijn doen en laten niet
wel bij \'t hoofd; het sprong en wipte door het hok en snapte naar
vliegen zonder dat er één aanwezig was. De gezichtsuitdrukking
was imbécil. De hond hoorde wel, maar wist blijkbaar de geluiden
niet behoorlijk te onderscheiden en hun plaats te bepalen. Hij was
blind, de pupillen waren sterk verwijd de oogen overigens normaal.
Het hoofd werd steeds hoog gedragen en iets naar links. Bij het
gaan werd steeds een kring naar links beschreven; de beenen wer-
den daarbij hoog opgebeurd. Het eten en drinken geschiedde op
normale wijze.

Blijkbaar komen bij honden door overdreven familieteelt deze
en dergelijke afwijkingen van het centraal zenuwstelsel voor.
Bij geiten heeft men na voortgezette incestteelt ook wel hersen-
waterzucht zien optreden.

Eigenaardig is het dat deze verschijnselen bij honden waarge-
genomen, zoo zeer afwijken van die welke bij paarden met hersen-
waterzucht optreden.

Bij een koe zag ik eens hersenwaterzucht gedurende de jaren dat
ik praktiseer; en wel na endometritis. Het dier vertoonde exci-
tatieverschijnselen: was schrikachtig, en had krampen, trismus,
en opistotonus.

Cytodiagnostiek. Interessant en nuttig is het exsudaten en transu-
daten na centrifugeeren microscopisch te onderzoeken. Exsudaten
bevatten meestal veel polynucleaire leucocythen, echter bij chro-
nische processen ook wel in hoofdzaak lyniphocythen. Transudaten
bevatten hoofdzakelijk lymphocythen en in beperkte hoeveelheid.

Eigenaardig is het dat bij tumorvorming in de buikholte het
ascitesvocht, wat eventueel daarbij is opgetreden, bepaalde cel-
verhoudingen vertoont. Er treden dan namelijk soms groote ,,pla-
katen" van endotheelcellen op. Vooral is dat het geval bij maligne
tumoren.

Het aantal polynucleaire leucocythen is daarbij veelal grooter dan
in gewone transudaten. Het vocht gaat meer gelijken op exsudaat.

Waar het grensgevallen betreft kan een en ander voor de
diagnostiek van beteekenis zijn.

Proeflaparotoniie. Voor de diagnostiek van aandoeningen der
buiksorganen bij honden heeft mij proeflaparotomie soms wel goede
diensten bewezen. Men maakt dan lege artis een kleine opening in
den buikwand, waardoor men met den wijsvinger in de diepte kan
dringen en de ingewanden kan betasten. Wanneer men steriel en
ook overigens vlot en goed werkt, ondervindt het dier van deze
kleine operatie geen nadeel.

Op dergelijke wijze onderzoek ik tegenwoordig menigmaal koeien
met longaandoeningen, door n.1. tusschen twee ribben door in de
pleuraholte te dringen. Dit kan soms zeer aardige en onverwachte
resultaten geven. Tuberculeuse pleuritis, longemphyseem en
chronische pneumoniën kan men zoo al heel gemakkelijk van el-
kaar onderscheiden, wat met de andere onderzoekingsmethoden
wel eens niet meevalt. Ook deze operatie, mits goed verricht, schaadt
de patiënt niet; de binnenstroomende lucht wordt spoedig weer
geresorbeerd; adhaesies treden niet op.

Overigens spreekt het van zelf, dat dergelijke proefoperaties
in hoofdzaak tot de klinieken zullen beperkt blijven. Bij gerechte-
lijke gevallen echter zou ook de practicus hiervan soms met voor-
deel gebruik kunnen maken

Microscopisch faecesonderzoek. Voor den veearts gaat het microsco-
pisch onderzoek van faeces van dieren meer en meer een groote rol
spelen. Distomatose en strongulose kan men bij schapen b.v.op die
wijze onderscheiden. Bij koeien desgelijks; en bij deze dieren kan
ook het onderzoek op zuurvaste bacillen afdoend resultaat geven.
Bij paarden dient men de faeces microscopisch te onderzoeken om
ascariasis, strongylose en schinmielintoxicatie te onderkennen.
Bij honden met het oog op taeniasis en ascariasis.

Ik wil er echter voor waarschuwen bij dieren niet te veel jacht
te maken op een enkel parasietenei. Een enkele ascaris kan het
onderzoek op wormeieren positief doen uitvallen, zal echter het
dier niet ziek maken.

Een enkel strongylusei kan geen strongylose doen constateeren:
ze komen ook bij gezonde dieren wel voor. Een enkel distomumei
zelfs mag niet steeds doen besluiten tot de aanwezigheid van een
ernstige leverbotzickte; immers enkele leverbotten vindt men dik-
wijls bij gezonde schapen en koeien.

Daarom is het niet steeds aanbevelenswaardig de faeces van dieren
b.v met antiformine op te lossen en daarna te centrifugeeren. Wel is
men dan beter in staat ook slechts enkele parasieteneieren te vinden,
maar dit kan de aandacht wel eens te veel van andere klinische ge-
gevens aftrekken. Men onderzoekt daarom de faeces het best door
ze met een weinig water of azijnzuur aan te mengen, en dan een
druppel onder het microscoop te bekijken. Vindt men regelmatig
parasieteneieren in een dergelijke pracparaat, dan is therapeutisch
ingrijpen daartegen wenschelijk. Van faeces van planteneters, die
in zoo groote hoeveelheid worden gedeponeerd kan men de grofste
partikels door zeven verwijderen.

Dit geeft meestal beter bruikbare resultaten als pogingen om een
enkel parasietenei uit de faeces op te diepen.

Zoo vond ik eens in faeces van een hond één strongylusei, en
dacht natuurlijk dadelijk aan dochmiasis, (welke ziekte mij totaal
onbekend was en nog is.) Het bleef echter bij dat eene ei, en na den
dood werd er niet één worm gevonden.

Sacharomyces in de faeces. Dat microscopisch faecesonderzoek
tot interessante vondsten aanleiding kan geven blijkt wel uit het
volgende.

kleine wormpjes. De veearts vroeg de wormpjes te determineeren.
Bij microscopisch onderzoek werden tevens gevonden zeer veel
kleine, gele, dubbel gecontoureerde lichaampjes van i 12 bij 20
mier. en waarvan de beteekenis voorloopig een raadsel bleef.
Bij een later onderzoek bleek mij de volstrekte gelijkenis met
de cellen van de gewone gist: dezelfde grootte, dezelfde vorm, zelfs
hier en daar knopvorming. De wormpjes waren proglottiden van
dipilydium caninum.

Uit de litteratuur bleek mij, dat ook bij den mensch wel secun-
dair sacchaiomyces voorkomen bij aanwezigheid van dierlijke para-
sieten ir. de darmen.

Deze bijzaak werd in het begin ten onrechte door mij voor hoofd-
zaak aangezien.

A cphritis. Merkwaardig is het verband hetwelk bestaat tusschen
chronische dermatitis en chronische nephritis. Vooral bij oude
honden gaat de eene ziekte dikwijls met de andere gepaard. Ook bij
menschen schijnt die combinatie nog al eens voor te komen.

Men vraagt zich af: wat is primair en wat secundair? Theoretisch
kan zoowel het een als het ander plaats grijpen. Immers beide
organen zijn secerneerende organen voor stofwisselingsprodukten.
Functioneert de huid niet voldoende door uitgebreid chronisch
eczeem, dan blijven vele toxische stoffen terug, die dan zoo goed of
zoo kwaad als het gaat door andere organen moeten worden ge-
elimineerd. Vooral de nieren zullen dan meer werk moeten verrich-
ten en zullen door de vreemde toxische stoffen tot chronische ont-
steking kunnen worden geprikkeld.

Omgekeerd laat het verband zich echter even goed verklaren.
Slechts uitgebreide en nauwkeurige klinische waarnemingen zullen
dit vraagstuk op kunnen lossen.

Merkwaardig is ook dat oedemen bij chronische nephritis bij dieren
(ook bij den hond) veel minder intensief en veelvuldig optreden
als bij den mensch naar \'t schijnt het geval is. De vergelijkende
pathologie zou wellicht daarom een woordje mee kunnen spreken
ter verklaring van het ontstaan van die oedemen, waarvan men
nog niet alles afweet. Blijkbaar is het wel eens retentie van
keukenzout, hetwelk bij chronische nephritis door nierinsuffis-
cientie een groote rol speelt. Immers abstinentie van keukenzout
kan de oedemen soms doen verdwijnen. Ook vaatalteratie endaar-
door meer passabel worden van den vaatwand voor bloedplasma
door toxische stoffen speelt blijkbaar soms een rol. Zijn dit
stofwisselingsproducten, of is de inwendige secretie van de nier in
het spel?

Spelen ook de in het lichaam zich vormende zuren een rol, doordat
ze aanleiding geven, dat het colloidale weefsel meer water kan be-
vatten, zooals Martin Fischer meent? Dit laatste wordt door
velen ontkend.

Fischer wil ook het ontstaan van nephritis toeschrijven
aan zuurvorming in de nier Ook dit wordt dooi anderen
ontkend.

Toch is het een feit dat ook bij planteneters, bij chronische in-
duratieve nephritis de urine zuur is; en eveneens is het een feit,
dat men voor die chronische nephri:tis ook bij honden geen beter
middel kan voorschrijven dan bicarbonas natricus, waardoor de
urine spoedig alkalisch wordt.

Het schijnt dat de vermeerderde alkalescentie van het bloed op
de ontstoken nieren een grooten invloed uitoefent. De albuminurie
verdwijnt soms bij deze therapie; natuurlijk blijft de schrompel-
nier bestaan.

Wanneer de combinatie bestaat van eczeem en nephritis gaat
dikwijls de verbetering van de kant der nieren hand aan hand
met het verdwijnen van de huidziekte.

Zeer nuttig zou het uit een algemeen wetenschappelijk oogpunt
zijn, als uitgebreide en nauwkeurige vergelijkende bepalingen van de
alkalescentie van het bloed bij gezonde dieren en bij dieren met
chronische induratieve nephritis werden verricht.

Therapeutisch kan men soms bij chronische nephritis ook wel
iets bereiken met „organotherapie" b. v. met het voederen van
nieren. Met een Fransch nierextract „Nephrine" heb ik nu en dan
wel aardige resultaten verkregen

Urotropine (Hexamethylentetramine, aminoform) Dit formal-
derivaat kan door afsplitsing van formaline in de urinewegen een
sterk desinfecteerenden invloed uitoefenen. Ter illustratie het
volgende ziekte geval.

Een reu leed reeds geruimen tijd aan blaaskatarrh met uitschei-
ding van veel epitheel, ettercellen en zelfs bloed in de urine.
Streptococcen waren in reincultuur in de urine aanwezig.

Dagelijks werd 2 X 0.75 gr. urotropine gegeven. Na een week
was de urine veel meer normaal geworden: de streptococcen waren
nog slechts in enkele korte ketens aanwezig. Het dier kreeg echter
diarrhee, weshalve de therapie daarna enkele dagen werd uitge-
steld. Na vijf dagen was de blaaskatarrh weer in even sterke mate
aanwezig als voorheen. Toen kreeg de patiënt gedurende 6 dagen
3x1 gram urotropine. De streptococcen waren daarna ver-
dwenen. Bij verder doorgaan met de therapie verdwenen daarna

₀ok achtereenvolgens de witte bloedlichaampjes en de epitlieelcellen.
_Het digestieapparaat _leed daaronder niet.

Ook bij paarden _en k_oei_en j_s urotropine bij blaasontstekingen
het aangewezen _middel. Men geeft bij deze dieren 2 a 3 x dgs.
8 _gram.

praeputium. Collega Jakob wijst in zijn boek op het voor-
kom^{611 van} S^ezwollen follikels in het praeputiaalslijmvlies bij
_c]_lronische pra_ep_utj_aajj_<atai._rj₁ p>_eze follikels gelijken precies op
die, ^welke zich j_n gelegde van koeien vormen bij de granuleuse
schee^^eontsteking. Toch is van de volgens Ostertag voor die
vagin^aa rrh specifieke streptococcen in het praeputium dan
geen sprake. Ze worden veroorzaakt door de voortdurende aan-
wezigheid van allerlei lage organismen. Ook bij bokken komt deze
follikelzwelling in het praeputium voor (evenals bij stieren). Ik vond
dan wel wel eens groote, grampositieve streptococcen. In verband
met een en ander heb ik het wel eens gewaagd te twijfelen aan de
uitsluitende specifiteit van de streptococcen van Ostertag bij
de z. g. n. granuleuse scheedekatarrh bij koeien. Ik ben trouwens,
geloof ik, de eenige niet in dit opzicht.

Wat betreft de therapie bij praeputiaalkatarrh wensch ik op te
merken, dat 11a reiniging met vloeistoffen, men wel eens het succes
kan verhoogen door inblazen van antiseptische en adstringeerende
poeders zooals xeroform, phenyform e. d. Tannoform is voor deze
therapie minder goed geschikt, verliest door de vermenging met
veel vocht haar werkzaamheid. Ook bolus alba kan voor deze
medicatie wel gebruikt worden.

Bij de bespreking van de behandeling van condylomen in het
praeputium wijst collega Jakob er op, dat de wonden, die men
eventueel van buiten af in het praeputium zou maken om de
woekeringen beter te kunnen verwijderen slecht genezen, en daarom
deze modus operandi geen aanbeveling verdient. Dit is volkomen
juist. Zelfs is er nog een ander bezwaar n. 1. dat de penis daarna
gemakkelijk aan het praeputium vast kan groeien, en dus later het
uitschachten en ook het dekken onmogelijk kan worden. Toch heb
ik wel eens, teneinde raad, met toestemming van de eigenaars
honden op deze wijze geopereerd en prompt genezen, echter met
adhaesie van den penis aan het parietaalblad van het praepatium.

Beenderenstelsel. Collega Jakob zegt in zijn boek, dat ,,osteo-
malacie" hoogst zelden ot niet voorkomt bij honden. Ik ben
het daarmee eens, weshalve de mededeeling van een enkel geval
door mij waargenomen gerechtvaardigd is.

werd langzamerhand erg pijnlijk bij het loopen. Na opname in de
kliniek bleek het dier voortdurend koorts te hebben (temp. steeds
^ 40%). De pols was frequent (120) de ademhaling versneld. De
pijnlijkheid werd in een paar weken zoo groot, dat de patiënt gaan
noch staan kon.

Eerst werd gedacht aan spierrheumatisme; spoedig bleek echter
dat de beenderen zeer pijnlijk waren, ook bij druk.

Het dier werd op verzoek afgemaakt. Bij de sectie bleek dat alle
beenderen en vooral de epiphysen zeer week waren, als kaas te
snijden en doorspekt met haemorrhagiën. Vooral de ribben waren
sterk aangetast.

Osteomalacie mag een dergelijke beenaandocning zeker wel ge-
noemd worden. Ze is echter niet identisch met de z.g.n „osteoma-
lacie" van het paard en de geit. Overigens levert ook deze korte en
onvolledige ziektegeschiedenis weer het bewijs dat deze becnver-
weeking niet steeds kan worden toegeschreven aan kalkarm voedsel,
zooals men naar mijn meening te veel blijft denken. Infectie en
intoxicatie zullen zich meer en meer op den voorgrond dringen
als aetiologische momenten in dezen. In deze richting dienen
naar mijn meening de onderzoekingen omtrent de oorzaken van
osteomalacie (ook bij paarden) te worden geleid.

Bij paarden kan men onderscheiden: rachitis, osteomalacie en
wat de Fransche collega\'s noemen „osteïtismus" (osteïte de
fatigue"). Dit laatste nu heb ik ook eenmaal bij een hond ge-
constateerd.

Een jonge boxer ging steeds met den baas (een arts) op praktijk.
Het dier begon pijnlijk te worden en kon niet meer meekomen.
Verschillende middelen vooral tegen mvositis gericht werden ge-
probeerd, zonder resultaat. Daarna kwam het dier in mijn kliniek.
Bij onderzoek bleek dat de beenderen van de extremiteiten bij druk
pijnlijk waren. Na eenige injecties van phosphorolie subc.utaan
(2 m gr. phosphor per dag) en rust was het dier genezen.

Volgens Spaeth wordt deze reactie op volgende wijze uitgevoerd.
De versche urine wordt van eventueel aanwezig eiwit en suiker

bevrijd, gefiltreerd en bij 20 ccm. van het filtraat wordt 1 ccm.
zoutzuur van 1.16 S.G. gevoegd. Het mengsel wordt langzaam
op een zandbad verhit in een klein kolfje met een trechter als
condensor en 10 min. gekookt. Na het afkoelen wordt de inhoud
weer op 20 ccm. gebracht. Het overschot van zuur wordt met 4 gr.
loodcarbonaat geneutraliseerd. Na eenige minuten filtreert men door
een vochtig, dicht filter en schudt het filtraat flink met basisch
loodacetaat. Na eenigen tijd wordt tot helder gefiltreerd en in het
filtraat de overmaat van lood door toevoegen van ,2 gr. natrium-
sulfaatpoeder verwijderd; men verwarmt tot het kookpunt,
koelt in stroomend water af en filtreert. 10 ccm. van het volkomen
helder filtraat wordt tot 18 ccm. aangevuld met aq. destill. Nu wordt
0.8 zoutzure Phenylhydracine, 2 gr. Natriumacetaatpoeder en
i ccm. 50 % azijnzuur toegevoegd. Dit mengsel wordt in een klein
kolfje, zooals in het begin werd aangegeven, 10 min. lang op een
zandbad gekookt, dan door een met heet water bevochtigd filter
gefiltreerd en tot 15 ccm. met water bijgevuld. Na eenige uren
komt soms een helder geel vlokkig neerslag op, hetwelk bij micro-
scopisch onderzoek uit helder gele haarfijne kristalnaalden bestaat,
die tot bosjes zijn vereenigd. De kristallen lossen in 33 % zwavel-
zuur op, als men deze vloeistof onder het dekglas doorzuigt.

Cammidge beweerde, dat op deze wijze bij positieve reactie
aandoeningen van het pancreas konden worden gediagnostiseerd.

Waardoor de reactie juist bij pancreasaandoeningen zou op-
treden, en welke de stof is, die er aanleiding toe geeft is nog
niet duidelijk geworden. Er is voor zooverre het betreft de ge-
neeskunde van den mensch na 1904 heel wat over geschreven.

Het interesseerde mij om te weten, wat van de zaak moest
worden gedacht voor zooverre het den hond betreft. Daarom zijn
hieromtrent door mij verschillende onderzoekingen gedaan \'). Ze
dateeren echter reeds van 1908 en 1909 en 1910. Aangezien na
dien tijd echter in de veterinaire litteratuur nog weinig of niets
over dit onderwerp verscheen, en de zaak tot op heden onder
de medici niet is uitgevochten, acht ik publicatie van mijn ge-
gevens, hoe onvolledig ze mogen zijn, ook nu nog wel gerecht-
vaardigd.

i°. Een éénjarige hond had reeds eenigen tijd geen eetlust
en werd mager en lusteloos. Sedert een week was diarrhee op-

getreden. De temperatuur was normaal (38°.i). De therapie bestond
in het geven van 2 X daags 4 gram tannoform, zonder resultaat
evenwel. Nu werd de urine volgens Cammidge onderzocht, met
positief resultaat. Daarna werd gegeven versche pancreasklier van
runderen (2 X dgs. 50 gram). Na een vijftal dagen was de eetlust
goed, het dier vroolijk, de faeces veel beter, het gewicht hooger.
De cammidge-reactie was toen nog positief. Vier dagen later wa-
de hond genezen, en de Cammidge-reactie negatief.

2°. . Een halfjarige hond met chronische diarrhee bleek noch
met andere middelen, noch met pancreasklier te genezen. Toch
was de CAMMiDGE-reactie positief. Bij sectie bleek de pancreasklier
normaal; de darm was ontstoken.

3°. Een windhond eet tamelijk maar wordt mager. De tem-
peratuur is niet verhoogd\', de urine is normaal, de ontlasting is
dun. Bij microscopisch onderzoek van de faeces wordt niets posi-
tiefs gevonden. Het dier werd achtereenvolgens behandeld met
tannine, bicarbonas natricus, tinct. chinae, somatose, echter alles
zonder resultaat. Nu werd de urine nader onderzocht en bleek de
reactie van Cammidge positief.

Daarop werd per dag aan de patiënt 100 gr. versche pancreas-
klier van het varken verstrekt, met het verrassend resultaat,
dat spoedig daarop de eetlust uitstekend werd en de faeces normaal.

Na acht dagen met deze therapie te zijn doorgegaan,
werd de urine weer onderzocht en nu was de CAMMiDGE-reactie
negatief.

De pancreastherapic werd 24 dagen volgehouden met steeds
blijvend resultaat. Toen werd met deze behandelingsmethode
opgehouden omdat het de bedoeling was bij het dier controle-
proeven te nemen omtrent vet en stikstofresorptie. Dadelijk daarop
ging het dier weer achteruit: de ontlasting werd dun, de eetlust
weer minder goed. Na een 14 dagen werd bij urineonderzoek de
reactie van Cammidge weer positief bevonden. De experimenten
werden nu niet uitgevoerd en weer werd pancreasklier gegeven.
Tien dagen daarna was de CAMMiDGE-reactie weer negatief; de eet-
lust werd weer beter, de ontlasting meer gebonden. Echter werd na
een week in weerwil van de pancreas-therapie de toestand weer
veel slechter. De ontlasting werd weer dun, slijmerig en donker
en de eetlust werd weer slechter, hoewel \'t gewicht niet erg afnam.
Na een maand sukkelens werd de hond afgemaakt.

Bij de sectie bleek de pancreasklier macroscopisch en microsco-
pisch normaal. Een gastro-enteritis bleek aanwezig. Vooral het
duodenum was verdikt en met een slijmlaag bedekt.

4°. Een Dobermannpincher van zes maanden oud had reeds
gedurende 3 maanden diarrhee. Het dier was sterk vermagerd,
had dunne ontlasting met onverteerde voedselbrokjes er in. De
CAMMiDGE-reactie was positief. De pancreaskliertherapie kwam
te laat. Het dier stierf na een paar dagen. Bij de sectie was een
enteritis aanwezig (vooral van het ileum). De pancreasklier was
bleek, overigens blijkbaar normaal.

5⁰. Een tienjarige St. Bernhard had eczeem, diarrhee en ver-
magerde sterk. De ontlasting was in den regel grijs, soms wit van
kleur. De eetlust was vrij goed.

Omdat bij diarrhee reeds eenige keeren de CAMMiDGE-reactie
van de urine positief was gebleken, werd ook nu hierop onderzocht.
De reactie bleek positief. Nu werd 100—120 gr. rauwe pancreasklier
gegeven en nu en dan ook tannoform.

Na een week was de hond wel iets levendiger, maar de diarrhee
bleef toch steeds bestaan. Nu werd 200 gr. pancreasklier per dag
verstrekt. Na een week was nu de ontlasting veel beter. De Cam-
midge-reactie was echter nog positief, hoewel minder sterk.

Een proeflaparotomie werd verricht, om te tasten naar eventu-
eele zwelling van de pancreasklier of andere afwijkingen, zonder
resultaat evenwel. De wond genas voorspoedig.

In weerwil van de pancreasvoedering werd na een week de ont-
lasting weer dun en wit. Het vetgehalte van de faeces bleek 6 %
van de natte stof; 26.7 % van de droge mest (normaal 7 ag%).
De CAMMiDGE-reactie was nu negatief. In verband met de mogelijk-
heid, dat deze acholische, vetrijke mest door een leverlijden werd
veroorzaakt, werd de urine onderzocht op gal kleurstoffen, met
negatief resultaat. Steeds meer bestond er dus aanleiding aan een
pancreaslijden te denken. Na ongeveer een maand werd opgehouden
met de pancreaskliertherapie. De toestand werd hierop in de eerste
week volstrekt niet slechter. De CAMMiDGE-reactie was na die week
echter weer sterk positief.

Nu werd de proef van Loewi uitgevoerd, door indruppelen in
het oog van V1000 Adrenalinesolutie. Bij pancreaslijden zou dan
mydriasis ontstaan, (men acht adrenaline een antagonist van het
inwendig secretum van de pancreasklier). Het resultaat was nega-
tief.

Ook werd de proef van Schmidt toegepast. Zwezerikklier werd
n.1, in een gazen zakje gedaan met de bedoeling dit door den darm
te laten digereeren en bij wederverschijnen uit het rectum te onder-

zoeken of er nog kernen in de resten zouden zijn aan te toonen.
Deze proef mislukte omdat het zakje te groot bleek, voor de pilorus
bleef steken en bij de sectie in de maag werd teruggevonden.

Ten slotte werd de hond ook nog alleen vleesch gegeven om te
constateeren of vrije onverteerbare spiervezels zouden kunnen
worden teruggevonden, wat bij onwerkzaamheid van de buik-
speekselklier het geval zou zijn. Van vleesch werd echter niets in
de faeces teruggevonden.

Nadat de toestand bij de patiënt nog eenigen tijd vrijwel sta-
tionair was gebleven, werd het dier op verzoek van den eigenaar
afgemaakt. Bij sectie bleek de pancreasklier sterk gezwollen, met
bloedingen en witte plekken aan de oppervlakte. Het microscopisch
onderzoek van de klier gaf weinig positief resultaat. Het gewicht
van de klier was 107.5 gram; normaal zou i 25 gram zijn geweest
bij dezen hond, die 33 kilo woog. De lever bleek vergroot en ver-
hard, (zonder dat toch galkleurstoffen in de urine waren verschenen)

De darm was chronisch ontstoken, vooral het duodenum was
verdikt en met een dikke slijmlaag bedekt.

6°. Een hond had suikerziekte: polyurie, polydj\'psie, lusteloos-
heid, slechte eetlust, cataract, suiker en eiwit in de urine. De reactie
van Cammidge werd wel verricht, maar gaf helaas geen betrouwbaar
resultaat door toevallige omstandigheden. De pancreasklier bleek
gezwollen (130 gr.; gewicht van den hond 23 K.G.) Etterhaardjes
werden er in aangetoond.

Dit zijn de, helaas zeer onvolledige, onderzoekingen,welke ik
heb verricht omtrent de cammidge-reactie. Nog werd in een viertal
gevallen uit de consultatieve kliniek bij honden met diarrhee de
reactie positief bevonden, maar zonder dat een diepergaand onder-
zoek is kunnen worden verricht, doordat de dieren niet werden
teruggezien.

Door verandering van werkkring werden na dien tijd deze onder-
zoekingen door mij niet voortgezet. De nauwgezette lezer zal
hebben gemerkt, dat de zaak overigens alleszins een nader en meer
nauwkeurig onderzoek verdient. Voor de vergelijkende pathologie
lijkt mij dit een zeer vruchtbaar veld.

Zooveel is in ieder geval wel uit het vorenstaande gebleken,
dat de reactie van Cammidge met de secretie van de pancreasklier
wel iets heeft uit te staan.

Het rapport der commissie in zake het veeverzekeringswezen
lokt onwillekeurig een nadere bestudeering uit, in \'t bijzonder dat
gedeelte waarin de maatregelen worden besproken om het onder-
ling verzekeringswezen tot meerdere bloei te brengen.

Ik moet erkennen dat ik in eerste instantie, het systeem Carillon
daargelaten, vrijwel meeging met hetgeen door de commissie in
deze als wenschelijk werd voorgesteld.

Nadere studie bracht echter meerdere punten van meening-
verschil, die ik belangrijk genoeg vind om onder de aandacht van
belangstellenden te brengen.

Ik begin daartoe enkele statistische gegevens omtrent de vee-
verzekering uit Beieren, Baden en Nederland aan een vergelijkend
critisch onderzoek te onderwerpen

Allereerst iets over de landen zelve, de hoeveelheid van het aan-
wezige rundvee enz., waaruit m. i. niets blijkt, dat een vergelijking
als bovenbedoeld onjuist zou kunnen maken.

In het geographisches Taschenbuch van Carj. Chun uitgegeven
in 1911 vind ik dat Beieren een grootte heeft van 75.860 qkm en
6.876.497 inwoners.

De grootte der rundveestapel bedroeg in 1894, en het spijt me
dat geen nieuwere gegevens mij ten dienste staan, 3.037.098 stuks,
dat is dus op de 100 inwoners 49.2.

Baden daarentegen is slechts 15066 qkm, heeft 2.140.605 in-
woners en een rundveestapel ook in 1894 van 593.526 stuks, dus
per 100 inwoners 37.8.

Nederland is 33080 qkm, heeft 5.853.037 inwoners, en in 1910
2.026.943 stuks runderen, dus per 100 inwoners 34.8 stuks.

In alle drie landen is het klein-veebezit zeer sterk overwegend,
in Beijeren zelfs in die mate dat een der argumenten tegen het ver-
plichte stelsel van veeverzekering o. m. deze was: „dat vele klein-
veebezitters onmachtig waren de premie te betalen.

Voor de wettelijke regeling was in Beijeren een zeer klein deel
van het aanwezige vee bij private maatschappijen verzekerd, maar
werkten (1893) ook reeds 527 fondsen, waarbij in \'t geheel 125.074
runderen stonden ingeboekt.

In Baden is het onderlinge verzekeringswezen van zeer ouden
datum. Reeds in de eerste decenniën der 19e eeuw bestonden 60
onderlinge fondsen, door het streven van de Landwirtschaft-
liche Verein für Baden in het leven geroepen. Zelfs bestond in
het district Lörrach een herverzekeringskas, waarvan de aange-
gesloten fondsen een normaal statuut gemeen hadden.

In 1888 dus korten tijd vobr de wet van 26 Juni 1890 bestonden
in Baden 496 locale fondsen.

Een wettelijke regeling van het vee verzekeringswezen kwam
in Beieren tot stand 11 Mei 1896.

De eerste wettelijke regeling in Baden van 26 Juni 1890, werd
gewijzigd bij de wet van 12 Juli 1898. De voornaamste verandering
bestond hierin dat thans 2/3 der veebezitters beslist over de op-
richting van een veefonds en toetreding tot de federatie, terwijl
vroeger het aantal stemmen bepaald werd naar het aantal koeien
waardoor de groot-veebezitters meer kans hadden de vorming
van een fonds tegen te houden.

De wet van \'98 is nog weer gewijzigd bij de wet van October
1910, echter niet ingrijpend.

Wettelijke regeling van het veeverzekeringswezen bestaat dus
in Beieren reeds zestien jaar, in Baden reeds drie en twintig.

En nu de resultaten. De statistiek toont aan dat Beieren begon
met 814 aangesloten locale fondsen en verzekerde runderen tot
een aantal van 194.402 verdeeld over 39.201 eigenaren, hetgeen
dus ongeveer 5 koeien per eigenaar bedraagt.

Tot 1900 zien we dan jaarlijks het aantal fondsen met ruim twee
honderd stijgen. We zijn gaarne bereid dat zeer voldoende te noe-
men al moeten we opmerken dat het aantal koeien per eigenaar
blijkbaar daalt.

De stijging 1900—1901 van 1500-1551 fondsen is reeds niet
moedgevend, terwijl de stijging 1901—1902 bepaald slecht is.
Letten we nu op 1902 en 1910 dan blijkt dat het aantal fondsen
steeg van 1552 tot 1692, maar ook dat de daling van het verzekerde
aantal runderen, die in 1901 reeds begon en in 1902 aanhield, zich
in de loop van de volgende 8 jaar niet alleen niet heeft hersteld,
maar is blijven aanhouden, zoodat in 1910 zelfs minder vee is ver-
zekerd dan in 1902.

Wanneer we er nu aan herinneren, dat de groote waarde der vee-
verzekering eerst dan haar volle beteekenis erlangt, als een zoo
groot mogelijk percentage van het aanwezige vee verzekerd is, dan

dient erkend dat de werking der regeling in Beieren daaraan niet
heeft voldaan niet alleen, maar dat er teekenen zijn, die er op
wijzen, dat ze er niet aan kan voldoen.

Keken toch een oogenblik dat de veestapel in Beieren sedert
1894 niet grooter is geworden en nog bestaat uit 3.037.098 stuks,
dan blijkt dus waar 1910— 306.851 verzekerde dieren aangeeft, ±
10% verzekerd, een cijfer, dat ook om andere reden nog veel te
mooi is bovendien.

Het begin was daar niet moedgevend. Men had gedacht minstens
met 200 fondsen en 100.000 koeien te zullen beginnen, en in 1893
waren nog slechts 87 fondsen aangesloten. We zien dat de stijging
van het aantal fondsen in de eerste jaren slechts uiterst matig is, de
regeling gaf aan de grootveebezitters te veel macht. Dat blijkt zeer
duidelijk uit de jaren volgende op de wetswijziging van \'98, toen
de jaarlijksche stijging aanmerkelijk grooter werd. De abnormali-
teit in de statistiek van Beieren treedt hier echter niet in.

We merken dan dat in 1902 verzekerd is een totaal aantal van
80523 runderen. Maken we hier dezelfde fout als zooeven voor
Beieren en vergelijken dit aantal met het in 1894 aanwezige vee
dan blijkt dat ^ 14% verzekerd is.

Ook dit cijfer is geflatteerd, maar we moeten niet vergeten dat
de wet van \'98 nog maar vijf jaar werkte en dat het aantal fondsen
van 1902-1910 steeg van 256 tot 426, wat dus een gemiddelde jaar-
lijksche stijging geeft van 21 stuks.

Opmerkelijk, we komen hierop nog kortelijk terug, is het feit dat
in 1899 nog 589 niet-aangesloten fondsen bestonden waarbij 195.083
verzekerde dieren stonden ingeboekt of te wel 31.77% van al het
in Baden aanwezige vee.

En nu Nederland, waar geen wettelijke regeling is, waar geen
dwang bestaat allerminst, maar waar ieder fonds dat opgericht
wordt er komt door den drang der noodzakelijkheid en het initiatief
van belanghebbenden.

De statistiek, die me voor ons land beschikbaar staat, meldt de
toestand van het jaar 1903, van 1906 en 1911, en is te vinden in de
bijlagen achter de Verslagen van den Landbouw, welbekend.

Het jaar 1903 toont aan dat er toen in ons land waren 713 rund-
veefondsen, waarin 208.309 koeien waren verzekerd, toebehoorende
aan 60919 eigenaren.

Per eigenaar waren dus verzekerd 3.4 stuks. In 1906 is het aantal
fondsen gestegen tot 748. Per jaar zijn er dus ±11 fondsen bij-

gekomen. Het aantal verzekerde runderen steeg tot 273.099. Deze
dieren behoorden aan 72.797 eigenaren, waaruit blijkt dat thans
per eigenaar 3.7 stuks verzekerd zijn.

De statistiek van 1911 toont een zeer belangrijke stijging van
het aantal fondsen, daar dit thans reeds 885 bedraagt. Hieruit
blijkt dus dat er gedurende de laatste vijf jaar ongeveer 25 fondsen
per jaar bijkwamen.

Ook het aantal verzekerde dieren steeg zeer aanzienlijk en be-
droeg 377.540 over 89.748 eigenaren, wat een gemiddelde van 4.2
verzekerde dieren per eigenaar geeft.

Dat gemiddelde bedroeg dus over 1903, 1906 en 1911 respectieve-
lijk 3.4,3.7 en 4.2 stuks.

Ik neem gaarne aan dat die stijging gedeeltelijk is te danken
aan een meer intensieve grondcultuur, waardoor het houden van
meer vee voor den klein-veebezitter mogelijk is, maar dan toch
blijft die stijging een zeer gezond teeken, en steekt gunstig af bij de
daling die we elders waarnamen.

Ook de stijging van het percentage van het totaal aantal aan-
wezige vee, dat verzekerd was, is niet ontmoedigend.

Uit deze cijfers waarin kleine onnauwkeurigheden niet ont-
breken, maar die toch over het geheel een juiste kijk geven op de
ontwikkeling van het rundveeverzekeringswezen blijkt dat wat
betreft het percentage van het verzekerde vee we bij Baden verre
achter staan, maar ook dat de ontwikkeling gestadig vooruit gaat,
en we niets aantreffen wat daarin ongezond kan worden genoemd,
en dat vonden we elders wel.

Aan onze landbouwers steun en hulp verleenen om dien weg
voort te varen, dat moet het streven zijn. Maar daarover nog later.

Nu weet ik zeer goed, dat mijn beschouwing alleen liep over de
rundveeverzekering, cijfers voor een vergelijkende beoordeeling
der onderlinge paardenverzekering staan me niet ten dienste. Wat
ik er van weet, wijst er alleen op dat we ook hierin niet zoo bijzonder
achteraan komen, en mag dat misschien wel het geval zijn voor de

voor het aantal in 1906 aanwezige vee reken ik het gemiddelde van 1903 en 1911.
XLI 17

verzekering van het klein vee, dan zijn er echter ook hiervoor
teekenen die op verbetering wijzen.

Ik kan dan ook niet meegaan met het gevoelen der commissie
als ze op bldz. 514 van het rapport na een kort resumé van het ver-
zekeringswezen in Nederland, zonder verdere argumentatie de
toestand treurig noemt, en het verwondert mij zeer als ze in de
slotconclusies op bldz. 519 neerschrijft dat in ons land hier en daar
onderlinge veeverzekeringen aanwezig zijn.

Immers de statistiek wijst toch uit dat in 4/5 van de elf honderd
in ons land aanwezige gemeenten gemiddeld zoo\'n vereeniging voor
rundvee voorkomt.

We gaan verder en vestigen de aandacht op de beide rubrieken
in de statistieken waarop aangegeven staan:

Bij een vergelijking van die cijfers uit Beieren, Baden en Neder-
land blijkt duidelijk, dat het percentage der vergoede runderen in
de beide eerste landen over alle jaren bijna hooger is, dan het ge-
middelde over 1906 en 1911 in ons land, waarbij dan nog komt dat
het percentage voor 1911 tengevolge van de tongblaar waarschijn-
lijk nog al hoog was.

De reden daarvoor zullen we hier niet nagaan. Ziet men echter
naar de premies, dan bemerkt men juist dat deze in Beieren en
Baden lager zijn dan in Nederland, terwijl men juist het omgekeerde
zou verwachten.

Nu zijn in de Duitsche statistieken opgegeven de totale premies,
dwz. de premie waarvan de Staatssubsidie nog niet is afgetrokken.
Er moeten dus oorzaken zijn, waardoor deze schijnbare tegen-
strijdigheid verklaard wordt.

2e op de geschikte tijd van noodslachting wordt in Duitschland
meer gelet dar bij ons.

Deze beide factoren staan tot elkaar in oorzakelijk verband en
dat het sub 1 genoemde inderdaad waar is blijkt hieruit dat men
in Duitschland het zoogenaamde Verwertungziffer dwz. de procent-
verhouding van het te vergoeden dier tot de totale te betalen som
gemiddeld op 33.93% stelt. Dörrwachter geeft zelfs een ge-
middelde van 41% aan, een cijfer dus waaraan in Nederland wel
niemand zal durven denken.

Lees ik dus op bldz. 521 van het rapport „of deze laatste (d.i. de
„groot-veebezitter) zich zelf dan wel zich bij het een of andere fonds
„zal verzekeren is hoofdzakelijk een kwestie van berekening. Veel
„hangt hierbij af van de hoogte der veeprijzen, de grootte der te
„betalen premie en eveneens voor een groot deel van de vraag of
„de vdeeschkeuring voor het geheele land zal geregeld worden.
„Wanneer toch de gestorven en uit nood geslachte dieren niet meer
„zoo gemakkelijk en vaak nog voor goeden prijs aan koudslachters
„kunnen worden van de hand gedaan, zal ook voor den grooten
„veehouder de scha bij sterfte of noodslachting grooter worden
„en hem eveneens in de handen der veeverzekering drijven," dan
schijnt die laatste bewering niet onaardig, maar mist toch alle
redelijke grond.

Immers de statistiek wijst uit dat in landen waar verplichte
vleeschkeuring bestaat de opbrengst van dergelijk vee in \'t minst
niet kleiner behoeft te zijn als in Nederland.

Nu moeten we in verband hiermede nog een opmerking maken
over hetgeen we vinden op bldz. 556 van het rapport en in art. 14
van het aanbevolen huishoudelijk reglement.

Artikel 14 luidt aldus: „Wanneer door den behandelenden vee-
,,arts een onteigeningsverklaring is afgegeven en het afdeelings-
,,bestuur kan zich met de noodzakelijkheid der onteigening niet
„vereenigen, dan is dit bestuur verplicht binnen 2 X24 uur het
„advies van een gediplomeerd collega in te roepen. Wanneer
„dit advies afwijkt van de meening van den behandelenden vee-
„arts wordt het dier op kosten der verzekering in gemeen
„overleg verder behandeld."
en op bldz. 556 lezen we: „Naar onze overtuiging is tijdige nood-
slachting een krachtig middel om de geleden schade zoo ge-
ding mogelijk te doen zijn en in elk reglement dient dan ook
„de bepaling voor te komen dat het bestuur ten allen tijde
„het recht moet hebben over te gaan tot slachting van zieke
„dieren."

„het bestuur moet ten allen tijde het recht hebben een ziek
„dier te onteigenen en te doen afmaken, teneinde, de scha welke
„het fonds lijdt, zoo gering mogelijk te doen zijn",

dan schijnt het me toe dat de commissie in dezen wel wat al te veel
verwacht van het bestuur.

,,Drie bestuursleden gaan het zieke dier zien en ontbieden zoo
noodig een veearts",
en in art. 20

,,Het bestuur kan noodslachting gelasten wanneer een dier
ervan verdacht wordt aan een ongeneeslijke aandoening te
lijden."

In de Badensche regeling is dit aanmerkelijk anders. Art. 18
van het uitvoeringsreglement toch luidt:

„op last van het bestuur is de eigenaar verplicht veeartsenij-
kundige hulp in te roepen".

Art. 19 „Bij moeilijk geneesbare en ongeneeslijke ziekten kan het
bestuur, den veearts gehoord, slachting gelasten ;"
en art. 20 „Zonder toestemming van het bestuur mag geen ziek dier
gedood worden. I)e noodzakelijkheid van een noodslachting
is ter beoordeeling van den veearts."

Hier treedt dus de veearts op den voorgrond. En nu de resul-
taten. Dörwachter geeft daarvoor de volgende zeer leerrijke
statistiek.

Is dus inderdaad en, wie zou het ontkennen, de tijdige noodslach-
ting een middel om de premie zoo laag mogelijk te doen zijn, dan
hechte men niet te veel aan de bevoegdheid van het bestuur daar-
toe, maar denke in de allereerste plaats aan den veearts.

Noode kan ik me dan ook met het in art. 14 voorgestelde ver-
eenigen, omdat ik de vrees niet kan onderdrukken, dat er nog al eens
besturen zullen zijn, die van de bevoegdheid een tweede veearts te
kunnen halen zullen gebruik maken, en ook omdat bij die veeartsen
de collegiale collega\'s a la Van der Sande niet zullen ontbreken.

En nu de eigenlijke voorstellen der commissie. Ze wil geen ver-
plichte verzekering. Op bldz. 555 lezen we als volgt:

,,Het principe van verplichte verzekering lijkt ons niet
„aanbevelenswaardig en wel in de eerste en voornaamste
„plaats omdat verplichting tot verzekering niet noodzakelijk
„is te achten voor den bloei van het veeverzekeringswezen

„zelf. Die bloei is veel meer afhankelijk van de goede werking
„der verzekering en het bedrag der premie."

Nu ben ik ook inderdaad geen voorstander van verplichte ver-
zekering. Of een veehouder de verliezen die hem door veesterfte
dreigen zelve wil risikeeren of zich bij een veeverzekering aansluiten
dat is toch wezenlijk niet een ding waarin de Staat te beslissen
heeft, dat blijve toch geheel overgelaten aan het wijs beleid
van den man zelve, tenminste in zoover het algemeen belang
niet mee gaat spreken.

Maar overigens zou ik zeggen heeft, een verplichte verzekering
toch wel wat voor. Immers zoo duurt het geen jaren voordat een
klein percentage verzekerd is, zooals we dat voor Beieren zagen,
maar is het aantal verzekerde dieren in een slag 100%, en dat is toch
ook het percentage waarop een niet verplichte verzekering aan-
stuurt.

Tn ieder geval de eenvoudige bewering van de commissie lijkt me
niet wel in staat veel van de voorstanders van verplichting in
tegenstanders te veranderen. Immers ze beweren met tal van argu-
menten juist het tegenovergestelde.

Afgezien van het principieele standpunt waarop ik me plaats,
schijnt me een beslissing in deze zeer moeilijk Het is maar niet zoo
apodictisch uit te maken wat hier het beste is. Theoretisch
schijnt verplichte verzekering mooi, maar de uitvoering ervan zal
op talrijke hinderpalen stuiten en niet het minst, de. commissie
merkt dat ook op, de volkswil zal hier ook geducht mee gaan
spreken.

I)it vinden we op bldz. 529 van de desbetreffende aflevering van
ons Tijdschrift, waar de commissie het als haar meening uitspreekt
dat het onderlinge vee verzekeringswezen het best volgens het vol-
gende schema tot een krachtige ontwikkeling ware te brengen:

„Uitgaande van de locale fondsen, zouden deze locale fond-
,,sen vereenigd moeten worden in een gemeentelijk veefonds,
„terwijl deze gemeentelijke zich zouden moeten vereenigen in
„een provinciale herverzekering" en later op bldz.\'556.

„Een punt van groot gewicht is, dat de fondsen, die zich
„voor herverzekering aanmelden een genoegzaam groot aantal
,,dier en verzekerd hebben" en verder

„Een ander punt van overweging is, dat men het aandeel
,,hetwelk de fondsen zelf in de geleden verliezen moeten bijdragen
,,niel te klein moet maken. Eerst dan wanneer de fondsen een

„belangrijk percentage zelf moeten dragen, en ook wanneer
„volgens het systeem Carillon hun bijdrage aan de herver-
„zekeringskas stijgt naar mate ze meer uit de kas ontvangen,
„zullen de fondsen voldoende geïnteresseerd zijn bij een goede
„oordeelkundige behandeling hunner dieren."

Dit alles nu schijnt theoretisch mooi, maar wat leert de prac-
tische ervaring in Baden opgedaan? Daar deed men net anders om.
Het vierde deel der premie kwam ten laste van het fonds, drievierde
ten laste der federatie, er kon een groote staatssubsidie worden
gebruikt, men rekende er zoo op met 200 fondsen en 100.000 dieren
te zullen beginnen, en het resultaat was, de statistiek van Baden
wijst het uit, dat in \'93 nog slechts 87 fondsen met slechts
29.231 dieren waren toegetreden, dat zelfs in 1902 nog geen 100.000
dieren waren verzekerd, en dat de 496 onderlinge fondsen die in
1888 aanwezig waren en die bij aanneming van het normaal-
statuut konden toetreden, toch maar prefereerden op eigen
wieken te blijven drijven. Sterker nog, dat in 1899 terwijl enkele
steenen des aanstoots uit de wet verwijderd waren zelfs 589
fondsen waarbij 31.77% van al het in Baden aanwezige vee
verzekerd was, zelfstandig bleven, deden alsof er geen federatie
bestond en alsof er geen subsidie van duizende marken voor
het veeverzekeringswezen werd gegeven.

Zou nu de profetie gewaagd zijn, dat bij de heel wat ingrijpender
voorwaarden die de commissie stelt, stel ze werden eens verwezen-
lijkt, de teleurstelling in Nederland, die in Baden zou overtreffen\'

Op bldz. 517 acht de commissie het verkieslijker dat niet de staat
ingrijpt, maar dat dit werk wordt overgelaten aan belangstellenden.

Ik ken niet de overwegingen die de commissie tot deze meening
hebben gebracht. Voorhands zou het mij toeschijnen dat de meer-
dere autoriteit van den Staat de zaak ten goede zou komen.

Recht duidelijk is het me ook niet, hoe de verhouding van den
Staat tot de onderneming zou wezen, waar wel subsidie van Staat
en Provincie gaarne zal worden aanvaard.

Voorts wordt de subsidie gewenscht geacht volgens de Beiersche
regeling, dat wil dus zeggen een jaarlijksche tegemoetkoming van
100.000 Mark en een reservefonds van 500.000 Mark.

Alles samengevoegd schijnt het me toe, dat de commissie voorstelt
een systeem, dat wel eenigzins afwijkt van het stelsel in Beieren
gevolgd, maar dat toch in de practische toepassing er ongeveer aan
zal gelijk blijken.

De commissie deelt naar het schijnt zelve die meening ook, waar
ze in het buitenlandsch overzicht de Beiersche regeling uitvoerig
bespreekt en op haar belangrijkheid en het groote voordeel aan dit
stelsel verbonden wijst.

Met dit stelsel kan ik niet meegaan, en wel omdat m. i. het stelsel
in Beieren in de practijk toegepast fiasco heeft gemaakt. Een stelsel
toch dat na dertien jaar werkzaam te zijn geweest er nog niet in is
geslaagd 10% van het aanwezige vee als verzekerd geboekt te
hebben lokt niet tot navolging uit.

Aan een dergelijke proefneming, die vooral in den beginne des-
organiseerend en verwarrend gaat werken moeten we m. i. ons
onderling veeverzekeringswezen, dat zich de laatste jaren tamelijk
bevredigend ontwikkelt niet blootstellen.

Of ik er dan voorstander van ben voorhands deze zaak te laten
rusten? In geenen deele.

Ik wensch zelfs dat het veeverzekeringswezen voor onze Regee-
ring mag zijn een voorwerp van voortdurende zorg, omdat ik zoo
geheel den heer Löhnis geloof als hij schrijft:

„Veilig kan men aannemen, dat tal van fondsen een lijdens-
geschiedenis achter den rug hebben en dat het bij velen nog
„niet is zoo als het zijn moet."

Het liefste zag ik dan in de eerste plaats onderscheid gemaakt
tusschen die sterften, die door infectieziekten worden veroorzaakt en
die, welke optreden als een gevolg van sporadische ziekten.

De Staat heeft zich als taak gesteld bepaalde infectieziekten
onder het vee door politiemaatregelen te bestrijden. Met het oog
hierop, schijnt me de zorg voor de verzekering tegen scha door
deze ziekten veroorzaakt in de eerste plaats op den weg van den
Staat te liggen. En het is zulk een ding van belang.

Wirtz noemde de verplichte aangifte de ruggegraat van onze
vétérinaire politie. Met een trouw opvolgen van deze verplichting
staan of vallen al onze maatregelen. En juist die spoedige aangifte
wordt door verzekering bevorderd. Geen veehouder, wetende dat
het nalaten hiervan hem de schavergoeding van een bv. aan milt-
vuur gestorven koe zal doen missen, zal daartoe ligt overgaan.

Er komt nog iets bij waarop MuLLER-Lisse de aandacht vestigt
in zijn voor de afdeeling Zuid-Holland gehouden voordracht
over de bestrijding der tuberkulose.

Pakt men de bestrijding van sommige infectieziekten krachtig aan,
dan vordert dat zeer veel geld.

tuberculose niet kunnen gedekt worden door de heffing van hoorn-
gelden, door bijdragen dus van de veehouders zelve.

Ook deze zeer moeilijke vraag kan bij een eventueele „Vieh-
seuchenversicherung" haar beantwoording vinden.

Voorts vergete men niet, dat door de scha door infectieziekten
veroorzaakt afzonderlijk te regelen, de bloei van het onderling
veeverzekeringswezen in het algemeen en de levenskracht der
fondsen afzonderlijk ten zeerste wordt bevorderd.

De eenige weg daartoe is de heffing van een veebelasting,
een omslag dus over alle veehouders naar het aantal vee dat ze
bezitten.

In Zwitserland doet men dat anders, maar we hebben nu een-
maal geen beduidende in- of doorvoer van vee, dus die weg is af-
gesloten.

Trouwens reeds vele jaren bestaat in de meeste Duitsche
Staten een dergelijke veebelasting, om scha door infectieziekten
veroorzaakt te bestrijden. Met zeer goed resultaat naar het
schijnt.

De nieuwe Duitsche Rijkswet van 26 Juni 1909 heeft aan die
omslag over de veehouders geen einde gemaakt, maar bepaalt o. a.
in art. 67 dat voor afgemaakte dieren een zeker bedrag door de
Staat wordt vergoed, terwijl aan het oordeel der afzonderlijke
Staten wordt overgelaten dat bedrag te verhoogen door bijdragen
van de veehouders zelve.

Wat voorts het onderlinge veeverzekeringswezen betreft, het
heeft, ik zei het reeds, leiding en steun noodig. En om die leiding
en steun te geven ook daartoe stelle de Staat zich beschikbaar.
Wat heeft de leiding die van de Regeeringstaat is uitgegaan op
het gebied van landbouw, veeteelt en zuivelbereiding geen won-
deren gedaan. Welnu ik voor mij geloof dat gewerkt in den zelfden
geest op het gebied van het onderling veeverzekeringswezen veel
meer bereikt zal worden dan door systeem dit of wettelijke regeling
dat.

Bevorderd moet worden dat zooveel mogelijk onderlinge fondsen
worden opgericht. Juist de medewerking der Rijks-ambtenaren
in Frankrijk ^na rondschrijven van den Minister daartoe had
schitterend succes.

Verder dient een met zorg opgemaakt normaalstatuut lang-
zamerhand door al de locale fondsen aangenomen.

Voorts dient er gewezen door woord en geschrift op de vele
dingen, die noodig zijn voor een gezond onderling verzekerings-

wezen, ook op die zaken die van belang zijn om de premie zoo laag
mogelijk te krijgen.

En eindelijk trachte men het groote belang van een goed inge-
richt herverzekeringswezen zoodanig ingang te doen vinden, dat,
niet van boven opgelegd, maar door de werking der fondsen onder-
ling, hierin bijgestaan door advies van Regeeringswege, ook de
herverzekering er komt.

En als dan bovendien onze Regeering gevonden wordt om ook
financieele steun te geven, dan zal voor haar m.i. daarmee ook de
gelegenheid open staan om aan die financieele steun de voor-
waarden te verbinden, die naar haar meening absoluut noodzake-
lijk zijn.

Algemeene Vergadering op Zaterdag 28 Maart 1914 in het
Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen te Utrecht.

Na afloop gemeenschappelijke maaltijd, waarbij de nieuwe
leden als gasten aanzitten.

voorloopig verslag over het wetsontwerp tot wering van vleesch en
vleeschwaren, die voor de volksgezondheid schadelijk zijn.

Het afdeelingsonderzoek heeft aanleiding gegeven tot de volgende beschouwingen
en opmerkingen.

§ i. Inleiding. Algemeen had men met erkentelijkheid de indiening van dit
wetsontwerp begroet, overtuigd dat slechts eene wettelijke regeling in staat zal
zijn de schade te weren, welke het gebruik van ondeugdelijk vleesch voor de volks-
gezondheid doet ontstaan. Met de indiening van een wetsvoorstel van deze strek-
king wordt dan ook voldaan aan den herhaaldelijk in en buiten de Kamer kenbaar
gemaakten wensch om een einde te maken aan de misstanden, welke op het gebied

van den vleeschhandel ten onzent bestaan en ernstige gevaren voor den algemeenen
gezondheidstoestand medebrengen.

Dat met de voorgestelde regeling het beoogde doel zal worden bereikt, werd
evenwel door vele leden betwijfeld, door anderen zelfs ontkend.

Eensdeels werden verscheidene leden tot de ontkenning geleid, omdat zij geen
regeling doeltreffend konden achten, waarin niet het stelsel van eene algemeene,
gelijkmatig werkende Rijkskeuring wordt gevolgd. Naar hunne meening kan de
regeling van dit wetsontwerp, waarin aan de gemeenten eene op verschillende
wijze uitvoerbare taak wordt opgedragen, niet de zekerheid geven, dat na hare
invoering slechts deugdelijk vleesch in consumptie zal worden gebracht. Ander-
deels vond twijfel omtrent de doeltreffendheid der regeling zijn grond in het gemis
van gestrengheid waarvan het wetsontwerp in verschillende opzichten blijk geeft.
Sommige leden hadden den indruk gekregen, dat de zucht om toch vooral niet aan
de handelsbelangen in den weg te treden tot eenige al te lankmoedige bepalingen
had geleid, die de regeling veel van haar kracht deden verliezen. Te recht stelt
de Memorie van Toelichting bescherming der volksgezondheid als hoofdbeginsel
van het wetsvoorstel voorop. Elke bepaling die met dat beginsel transigeert en aan
dat hoofddoel eene tweede plaats toekent, verzwakt de werking der wet in groote
mate. Men had hierbij vooral het oog op de mogelijkheid de voornaamste voor-
schriften voor verschillende gemeenten buiten werking te stellen en op de
bepaling, welke huisslachting onder zekere omstandigheid van de verplichte
keuring uitzondert.

Vervolgens achtten sommige andere leden het voorstel noodeloos omslachtig,
waar het tot dubbele keuring, een vóór en een na de slachting verplicht.

De hier aangeduide bezwaren mogen in de volgende paragrafen nader worden
uitgewerkt. Alvorens hiertoe wordt overgegaan zij echter nog op twee punten de
aandacht gevestigd.

Vooreerst vroeg men of het juist is, dat de belanghebbenden bij het slagersbe-
drijf niet bij de samenstelling dezer regeling zijn geraadpleegd. Men had zulks ver-
nomen en zou het bevreemdend achten waar eene regeling als deze diep ingrijpt
in de belangen van hen, bij dit bedrijf betrokken; in het bijzonder werd gewezen
op de kostenregeling; art. 20 lokt de gemeenten uit door heffing van een keurloon
de kosten zooveel mogelijk te bestrijden; door opvoering van dat keurloon kunnen
de belangen van het slagersbedrijf zeer in het gedrang komen.

In de tweede plaats had sommige leden de groote mate van vrijheid getroffen,
welke bij dit wetsontwerp aan de Regeering wordt gelaten. Men wees op de be-
paling van het tweede lia van art. 1, die de bevoegdheid geeft voor ten hoogste
twee jaren bij algemeenen maatregel van bestuur de wet geheel of ten deeleopandere
dieren dan de in het eerste lid bedoelde van toepassing te verklaren; op het tweede
lid van art. 2, dat zonder eenige beperking toestaat bij algemeenen maatregel van
bestuur allerlei voorschriften te geven betreffende het verduurzamen en de berei-
ding van vleesch en vleeschwaren; op de nader ter sprake komende verleeningen
van ontheffing ingevolge aft. xo en art. 43; en op de ruime wijze, waarop in art. 18
de nadere regeling der keuring aan een algemeenen maatrégel van bestuur wordt
overgelaten. Ook het tweede lid van dit artikel, dat omtrent het uitvaardigen en
den inhoud van voorschriften betreffende de wijze van slachten volslagen onzeker-

heid laat bestaan, vond in dit opzicht kritiek. Men betwijfelde zeer of het juist is
in de wet slechts de hoofdlijnen aan te geven om de nadere regeling, waarmede
veelal belangen van diep ingrijpenden aard zijn gemoeid, over te laten aan de
wisselende inzichten van bewindslieden, die uit den aard der zaak zelf meesten-
tijds niet deskundig, op ingewonnen adviezen hun beslissing moeten doen steunen.

§ 2. Uniformiteit der keuring. Taak der gemeenten. Vele leden, die steeds van
meening waren geweest dat slechts eene eenvormige regeling, waarbij gelijkwaardig-
heid van alle keuringen zou worden verkregen, in staat zou zijn het in consumptie
brengen van schadelijk vleesch tegen te gaan, waren zeer teleurgesteld door het
stelsel, dat de Regeering heeft aanvaard en waarbij de regeling der keuring aan de
gemeenten wordt overgelaten, terwijl de taak van het Rijk meer bepaaldelijk tot
het oefenen van toezicht wordt beperkt.

De lezing van de Memorie van Toelichting wekte wel den indruk, dat ook de
Regeering van een algemeene, gelijkmatig werkende Rijkskeuring de beste uit-
komsten verwachtte, doch zij scheen voor de consequenties te zijn teruggeschrikt
en ter wille van allerlei belangen, ondergeschikt aan die der volksgezondheid, te
zijn overgegaan tot het aannemen van een halfslachtig stelsel, dat op nader te
noemen gronden gelijkwaardigheid van alle keuringen bezwaarlijk kan doen ver-
wachten .

Art. 20 van het ontwerp draagt de regeling van den keuringsdienst aan de
gemeenten op en art. 21 geeft eenige aanwijzingen omtrent hetgeen de overigens
met groote vrijheid vast te stellen gemeentelijke verordeningen zullen moeten be-
vatten.

Men merkte op, dat hierbij eenigszins het stelsel der Woningwet was gevolgd.
Wel wordt bij dit wetsontwerp aan de gemeenten eene minder ver strekkende taak
opgelegd. Terwijl toch de bouwverordeningen het zwaartepunt vormden van het-
geen de wetgever tot verbetering der woningtoestanden wenscht te zien verricht,
zullen de verordeningen ingevolge de Vleeschkeuringswet eer het karakter van uit-
voeringsmaatregelen hebben. Echter is ook hiervan het belang niet te onderschat-
ten, en, ook al bevatten wet en algemeene maatregel van bestuur verschillende
bepalingen om tot gelijkwaardigheid van keuring te leiden, deze zal door de aan
de gemeenten gelaten vrijheid tot eene fictie kunnen worden gemaakt. Blijkens
de toelichting zullen de gemeenten „in de organisatie van den keuringsdienst
en in de uitvoering moeten worden vrijgelaten." Men vreesde, dat van die vrijheid
dikwerf een zoodanig gebruik zal worden gemaakt, dat het aan een groot aantal
soms onnoodige en hinderlijke bepalingen niet zal ontbreken, doch geen systema-
tische, gelijkmatige keuring zal worden verkregen.

Men merkte hierbij op, dat de wet zich vooral heeft te richten op de ten platte-
lande bestaande toestanden. In de groote steden zijn op dit gebied veelal reeds
maatregelen getroffen, die, voor zoover zulks thans in haar macht is, eene doel-
treffende keuring van vleesch waarborgen. Voor die gemeenten is deze wet vooral
van belang in zoover zij het behoort onmogelijk te maken, dat aan de werking
van de daar bestaande keuringsvoorschriften afbreuk wordt gedaan door de zorge-
loosheid van andere gemeenten. Zal echter de wet hierin voorzien en ook op het
platteland zelf geregelde toestanden in het leven roepen? Naar verscheidene leden

meenden, zal haar uitvoering in plattelandsgemeenten dikwijls te wenschen over-
laten, omdat daar, meer dan in groote steden, persoonlijke belangen den doorslag
geven, een gevaar dat des te grooter is, waar het geldt maatregelen te treffen en
te handhaven, waarbij niet alleen het belang der eigen gemeente, maar ook dat
van andere, omliggende plaatsen is betrokken.

Al dadelijk zal zich het gemis doen gevoelen van eene bijzondere bepaling, welke
voorziet in het geval dat eene gemeente in gebreke blijft aan art. 20 uitvoering te
geven. De Regeering scheen het onnoodig te achten ten deze de Woningwet te
volgen.

Een voornaam punt, wat de uitvoering der wet in kleinere steden en op het
platteland aangaat, betreft ook de vraag, welke personen met de keuring zullen
worden belast. De wet laat de mogelijkheid open de keuring aan hulpkeurmeesters
op te dragen. Het is niet waarschijnlijk, dat bij deze vrijgevige bepaling vele platte-
landsgemeenten bereid zullen worden bevonden gediplomeerde veeartsen voor dit
doel aan te wijzen. Het behoeft echter geen betoog, dat daardoor de gelijkwaardig-
heid der keuring over het geheele land — waar grootere gemeenten steeds over de
diensten van veeartsen beschikken — moet lijden. Bedoelde ongelijkmatigheid
in de keuringen wordt bovendien in de hand gewerkt door het feit, dat grootere
gemeenten beschikken over abattoirs of keurlokalen, terwijl het platteland deze
en andere middelen der moderne techniek veelal mist.

Ook de Regeering blijkt in te zien dat de keuringen in de groote gemeenten niet
met die op het platteland op één lijn kunnen worden gesteld, o.m. waar zij in de
toelichting tot art. 23 en art. 25 voor eene goede werking van de vleeschkeuring
slachthuizen van onschatbaar nut en van van beteekenend hygiënisch voordeel
acht, en den weg aangeeft, waarlangs het Rijk de oprichting er van zal kunnen be-
vorderen. Zal echter deze wet het getal slachthuizen eenigszins belangrijk doen
toenemen? Deze vraag achtte men gerechtvaardigd, omdat het te voorzien is, dat
gemeenten — al stelt het Rijk op voordeelige wijze geld daarvoor beschikbaar —
van de oprichting zullen afzien, wijl immers toch steeds vrijelijk uit andere ge-
meenten vleesch zal kunnen worden ingevoerd, dat aan minder goede controle
is onderworpen geweest en de wet aan de gemeenten — ook in de nader te bespreken
artikelen S en 9 — de middelen onthoudt om zich tegen invoer van ondeugdelijk
vleesch te beschermen.

Een belangrijk beletsel tegen het verkrijgen van eene eenvormige, algemeene
keuring wordt voorts in den weg gelegd door de wijze waarop van de voornaamste
bepslingen der wet ontheffing kan worden verleend. Levert de Regeering zelve niet
het bewijs weinig vertrouwen te hebben in eene goede uitvoering van de wet, waar
de Kroon zich in art. 10 het recht voorbehoudt ten aanzien van een of meer ge-
meenten ontheffing van den keuringsplicht te verleenen en in art. 43 den Minister
van Binnenlandsche Zaken de bevoegdheid toekent, binnen zekere grenzen ge-
meenten van de eerste keuring vrij te stellen? Vooral tegen het ruim geredigeerde
artikel 10 rees bij verscheidene leden bezwaar. Men achtte de onbeperkte vrij-
heid, welke hier aan de Regeering wordt gelaten en die aan het beginsel van alge-
gemeene keuring alle kracht kan ontnemen, in deze wet geenszins op haar plaats.
De bron van het te bestrijden kwaad schuilt vooral in de kleinere gemeenten,
waarvoor de Regeering ontheffing mogelijk wil maken; de nalatigheid dezer ge-

meenten moet juist door deze regeling worden tegengegaan en de strafbepaling
van art. 32 zal veelal — wegens gebrek aan toezicht of gemis van bewijs — niet
toegepast kunnen worden. Nu wordt art. 10 door de Regeering verdedigd met
een beroep op gemis van handel in vleesch in sommige kleine gemeenten en op
plaatselijke omstandigheden, als afgezonderde ligging. Echter bedoelt deze wet
de volksgezondheid algemeen te bevorderen ; waar nu in gemeenten, als hier
aangeduid, evenzeer vleesch wordt gebruikt, is er, afgezien van den mogelijken
uitvoer naar andere gemeenten, geen reden de bescherming, welke de wet beoogt,
niet tot haar uit te strekken.

Tegenover het voorstel der Regeering stelden verscheidenen der hierboven aan
het woord zijnde leden de voordeelen van eene streng doorgevoerde Rijkskeuring
opnieuw in het licht. Zij meenden, dat de Regeering, die in dezen het belang der
volksgezondheid zoo overwegend acht, niet onveranderd behoort te handhaven
eene regeling, welke door de groote vrijheid, aan de gemeentebesturen gelaten,
en door het toelaten van verschillende uitzonderingen en afwijkingen, grootendeels
van haar kracht kan worden beroofd. Wanneer eenmaal eene Rijksregeling in het
leven wordt geroepen, behoort \'s lands overheid, die over de vereischte organen
en middelen beschikt, eene gelijkmatige uitvoering te waarborgen. Gelijkvormig-
heid zal aan de eenvoudigheid der regeling bovendien ten goede komen, terwijl
daarvan geenszins het gevolg behoeft zijn dat de ten laste der gemeente komende
kosten worden verzwaard.

§ 3. Hiiisslachting. Had de bepaling van art. 10 reeds verscheidene leden de
opmerking doen maken, dat te groote toegevendheid aan het effect van een wets-
ontwerp als dit zijn groote waarde kan ontnemen, ook de bepaling van art. 9,
waarin huisslachting voor eigen gebruik van den keuringsplicht wordt uitgezonderd,
werd door deze leden in dit licht beschouwd.

Blijkens de Memorie van Toelichting acht de Regeering bescherming der volks-
gezondheid van overheidswege bij de huisslachting misplaatst. Deze opvatting,
zoo merkte men op, houdt geen rekening met de ernstige gevaren, welke ook de
huisslachting voor de volksgezondheid oplevert. Zij is niet te verdedigen, zelfs
indien het vleesch, door huisslachting verkregen, alleen en uitsluitend wordt ge-
nuttigd door de huisgenooten, en het is in strijd met de grondgedachte van het
wetsontwerp, inwonende kostgangers, dienstboden, enz. wel aan de gevaren van
ongekeurd vleesch bloot te stellen. Bovendien wijzen de feiten uit, en ieder die met
de practijk op het platteland bekend is, weet, dat een groot gedeelte van hetgeen
door particulieren geslacht wordt, zijn weg vindt naar huurlieden, familieleden en
ook kooplieden. Zeer veel in den handel gebracht vleesch is van huisslachtingen
afkomstig en in deskundige kringen wordt gevreesd, dat vooral den uitvoer-
handel door deze vrijstelling schade zal worden toegebracht. Nu vergat men hier-
bij niet, dat art. 9 verschillende beperkingen inhoudt, dat kennisgeving van de
slachting moet geschieden en dat gestorven en in nood gedoode dieren ook hier
aan de keuring na het slachten zijn onderworpen. Doch men verwachtte niet, dat
deze beperkingen en voorschriften het kwaad zouden wegnemen of tegenhouden
hetwelk de vrijstelling der huisslachting kan veroorzaken. Dit toch schuilt vooral
hierin, dat wetsontduiking sterk in de hand wordt gewerkt. Het slachten van zieke

dieren zal door de eigenaren niet als noodslachting worden beschouwd en het valt
te betwijfelen of de strafbepaling van art. 32 — waar eene juiste controle vrijwel
ondoenlijk is — hiertegen \\eel zal kunnen uitrichten. Ook is het een vraag of
aan de verplichting tot kennisgeving der slachting de hand zal worden gehouden
in de gemeenten, waaraan de in art. 10 bedoelde ontheffing is verleend, terwijl
men ook overigens vreesde, dat op het platteland van die verplichting niet veel
terecht zal komen.

Voorts werd gewezen op den achteruitgang, waartoe art. 9 sommige gemeenten
dwingt, welker verordening de huisslachting aan gelijke keuring als de bedrijfs-
slachting onderwerpt. Behoorde althans niet aan de gemeenten de vrijheid te wor-
den gelaten ook de huisslachting in de keuring te trekken, zoo plaatselijke omstan-
digheden dit gewenscht doen voorkomen?

Ten slotte vestigde men de aandacht op het belang van zoo vroeg mogelijke op-
sporing van besmettelijke ziekten onder het vee. Dit belang zal door de vrijgevige
bepaling van art. 9 schade lijden.

§ 4. Dubbele keuring. Art. 4 van het wetsontwerp verplicht tot keuring vóór
en na het slachten. Verscheidene leden achtten de verplichting om slachtdieren
vóór het slachten te doen keuren niet voldoende gemotiveerd door hetgeen in de
weinige bewoordingen daaromtrent in de Memorie van Toelichting wordt vermeld.

De verplichting tot keuring vóór de slachting zal weinig bezwaar opleveren in
de gemeenten, waar zich openbare slachthuizen bevinden. Echter zal men door
deze bepaling in groote moeilijkheden geraken waar deze instellingen ontbreken.
De huisslachting zal, naar men meende, er zeer door worden belemmerd, terwijl
naar het oordeel van deskundigen deze wijze van slachten, ook met het oog op de
bereiding van verduurzaamde vleeschwaren, de voorkeur verdient boven de massa-
slachtingen in de abattoirs.

Was men goed ingelicht, dan was uit technisch oogpunt de keuring vóór de
slachting overbodig. Alleen dieren, welke den leek gezond toeschijnen, zullen ter
„levende keuring" worden gebracht. Immers in geval van ziekte ontslaat het tweede
lid van art. 4 van deze keuring. Is echter „levende keuring" noodzakelijk, omdat
daarbij gebreken aan het licht treden, welke n& de slachting niet zouden kunnen
worden ontdekt? Deze vraag werd ontkennend beantwoord. Integendeel; elke
afwijking bij oogenschijnlijk gezonde dieren schijnt gemakkelijker en met grooter
juistheid na den dood vastgesteld te kunnen worden.

Was op dezen grond eene verplichting tot „levende keuring" reeds moeilijk te
verdedigen, te meer aarzelde men haar in de wet op te nemen, als men naging welke
hinderlijke bepalingen in de wet daarvan het gevolg zijn. Men wees op het voorschrift
van art. 5, volgens hetwelk de slachting en de na-keuring moeten plaats hebben
in de gemeente waar de vóór-keuring is geschied. Voorts herinnerde men aan art.
n, dat den eigenaar bindt aan een termijn, waarbinnen hij na de eerste keuring
tot slachting moet overgaan. De arbeid der keuringsambtenaren en de admini-
stratie worden vervolgens in aanzienlijke mate door de verplichting tot „levende
keuring" vermeerderd.

De leden hier aan het woord hoopten, dat overweging van deze bezwaren de
Regeering, die bovendien in gebreke bleef de noodzakelijkheid van „levende keuring"

in het licht te stellen, er toe zal doen besluiten deze uit het wetsvoorstel te doen
vervallen. Belangrijke vereenvoudiging zal hiervan het gevolg zijn. Immers de
bijzondere bepalingen betreffende noodslachtingen zullen, met die in zake „levende
keuring", kunnen worden geschrapt. Xe eerder vertrouwden deze leden, dat de
Regeering aan hun verlangen zal te gemoet komen, waar zij zelve, blijkens de in
art. 43 aan den Minister van Binnenlandsche Zaken verleende bevoegdheid om
ontheffing der eerste keuring te verleenen, de volstrekte noodzakelijkheid dier
keuring niet erkent.

Ook hierbij wees men op de moeilijke contrôle ten aanzien van de niet aan de
eerste keuring onderworpen noodslachting. Langs dezen weg zal men in vele ge-
vallen aan die keuring trachten te ontkomen en het zal achteraf meestal moeilijk
zijn vast te stellen of er voor noodslachting voldoende reden aanwezig was, zoodat
de toepassing van de in art. 31 opgenomen strafbepalingen dikwijls achterwege
zal moeten blijven.

Andere leden verdedigden de verplichting tot „levende keuring" en meenden,
dat de in het buitenland opgedane ervaring zich tegen de opneming dier verplich-
ting in de wet niet verzet. De „levende keuring," zoo werd betoogd, bevordert de
doeltreffendheid der keuring nà de slachting, omdat zij aanwijzingen geeft, die hij
de tweede keuring van groot belang kunnen zijn.

§ 5. Leemten in het wetsontwerp. Op een drietal leemten in het wetsontwerp
werd de aandacht gevestigd.

Sommige leden waren van oordeel, dat in het wetsontwerp niet mocht ontbreken
eene bepaling, volgens welke dieren, die een natuurlijken dood zijn gestorven,
onvoorwaardelijk moeten worden afgekeurd.

Vervolgens waren eenige leden van oordeel dat het wetsontwerp niet voldoende
waarborgen schenkt tegen de gevaren, welke meer onmiddellijk met de fabrieken
van vleeschwaren verband houden. Op dit punt is het wetsvoorstel uiterst sober.
Zij meenden, dat eene regeling van toezicht op de fabrieken, waar bereiding van
vleeschwaren geschiedt, niet in de wet mocht ontbreken. Het ontwerp mist hier
voldoende strengheid. Men wees ook op art. 32, lid 2, en art. 33, waarin naast
„vleesch" ook „vleeschwaren" behooren genoemd te worden, wil men niet de
mogelijkheid voor allerlei misbruiken openen.

Voorts drong men aan op eene bepaling, die tot het indienen van een jaarver-
slag zou verplichten. Dit zou door het hoofd der inspectie kunnen worden samen-
gesteld, welke ambtenaar onder meer in gemeentelijke jaarverslagen betreffende
den keuringsdienst, gegevens daarvoor zoude kunnen vinden.

Wat de in het eerste lid opgelegde verplichting tot dubbele keuring betreft
moge worden verwezen naar hetgeen hieromtrent in § 4 der algemeene beschouwingen,
werd opgemerkt.

Voorts meenden enkele leden, dat de f lotwoorden van het derde lid „tenzij het

-vleesch . . . onbruikbaar wordt gemaakt" konden vervallen. Bestond hier-
tegen bezwaar, dan zouden zij die zinsnede verduidelijkt willen zien.

Al blijft ingevolge art. V der Additioneele Artikelen het eerste lid van art. 152
■der Grondwet nog buiten toepassing, zoo achtten sommigen het toch wensche-
lijk om in overeenstemming met den geest der Grondwet met de vernietiging,
bedoeld in lid 3, schadeloosstelling gepaard te doen gaan.

Eerste lid. In verband met hetgeen hierboven werd gezegd omtrent de kans
dat ingevolge dit wetsontwerp de keuring op het platteland minder streng zal zijn
•dan in de groote steden, zoodat er groote vrees bestaat dat de laatste zich niet
voldoende zullen kunnen beschermen tegen invoer van vleesch, door haar minder-
waardig geacht, drongen verscheidene leden op wijziging van deze bepaling aan.
"Volgens dit voorschrift kan het ingevoerd vleesch „uitsluitend onderworpen
worden aan een onderzoek om na te gaan of het nog verkeert in den toestand,
waarin het volgens het keuringsmerk moet verkeeren."

In de eerste plaats werd opgemerkt dat elk stuk vleesch, dat vervoerd wordt,
in hoedanigheid verandert ook al is het traject slechts kort, zoodat het wellicht
aanbeveling verdient de redactie over te nemen, in het Tijdschrift voor veeartsenij-
kunde, aflevering van 15 October 1913 (bladz. 880) aan de hand gedaan, en voor
bovenaangehaalde woorden te lezen: „uitsluitend onderworpen worden aan een
•onderzoek, of sedert het oogenblik dat het in de gemeente van uitvoer werd ge-
keurd geen veranderingen zijn opgetreden, waardoor het vleesch ondeugdelijk
moet worden verklaard."

In de tweede plaats wees men er op, dat de bepaling, ook al werd zij in genoem-
den zin gewijzigd, niet. afdoende kon heeten. Immers het is meermalen gebleken
■dat eene keuring herziening behoeft; vooral waar het noodslachtingen betreft is
zulk een herziening dikwijls niet overbodig. Waarom moet aan een keurmeester
in eene gemeente, die zich groote kosten oplegt om tot een voor de volksgezond-
heid alleszins bevredigenden toestand te geraken, de bevoegdheid onthouden
worden andermaal tot keuring over te gaan als er rechtmatige twijfel rijst omtrent
•de juistheid der eerste keuring? Deze bevoegdheid schijnt te moeten worden ge-
-geven. Ook zoude bij invoer van vleesch afkomstig van in nood gedoode dieren
•een bewijs kunnen worden geëischt, afgegeven door den keuringsveearts op de
plaats waar het dier werd geslacht, waarin wordt vermeld om welke reden het
■dier in nood werd gedood.

Men wees hierbij op het adres van 25 October 1913, aan den Minister van Binnen-
iandsche Zaken gericht door het gemeentebestuur van Amsterdam, waarin met
klem op wijziging van art.8, eerste lid, wordt aangedrongen. Daarin wordt betoogd,
-dat herhaaldelijk vleesch zal kunnen worden ingevoerd, dat door anderen dan
gediplomeerde veeartsen is gekeurd, terwijl in Amsterdam deze keuring als regel
aan veeartsen is opgedragen. Het wordt in dit adres in het belang der openbare
gezondheid noodzakelijk geacht bovenbedoelde bevoegdheid tot herkeuring te
geven, zoo de keuring door een uit den aard der zaak minder deskundigen hulp-
lieurmeester is geschied.

Anderzijds werd hiertegen aangevoerd dat eenheid van keuring in hetgeheele
land grondslag van dit wetsontwerp is; zulks brengt mede, dat een eenmaal aan-
gebracht keuringsmerk het vleesch overal in den lande toelating moet verschaf-
ten. Te recht stelt de Memorie van Toelichting dit in het licht. Verscherpende be-
palingen als bovenbedoeld zouden den handel ten behoeve van plaatselijke be-
langen kunnen belemmeren.

Hiertegenover werd echter wederom opgemerkt, dat art. 8 inderdaad verdedig-
baar was, indien dit ontwerp tot eenheid van keuring in het geheele land zou
leiden. Waar echter op goede gronden was betoogd, dat de beoogde gelijkwaardig-
heid slechts een fictie zou blijken, moest art. 8 ook grootere vrijheid voor herkeuring
toestaan.

Tweede lid. Gewezen werd op hetgeen in bovengemeld adres van het gemeen-
tebestuur van Amsterdam wordt opgemerkt omtrent de in dit lid getroffen rege-
ling betreffende de vergoeding van het onderzoek en de keuring, in het eerste lid
bedoeld. In plaatsen waar geen afzonderlijk keurloon wordt geheven zal de in het
tweede lid aangewezen maatstaf worden gemist, zoodat de bepaling wijziging be-
hoeft.

Ook meenden sommige leden, dat de bepaling eenige verruiming behoorde te
ondergaan ten einde de gemeenten, waar slachthuizen worden in stand gehouden
niet te benadeelen. Om hieraan te gemoet te komen wordt in bovenbedoeld artikel
in het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde, de volgende redactie voorgesteld: „De
deswege te heffen rechten mogen slechts geheven worden tot een zoodanig bedrag
dat het ingevoerde vlecsch niet hooger worde belast dan het in de gemeente zelf,
geslachte vleesch, tenzij door Ons behoudens het bepaalde in art. 254 der Gemeente-
wet eene hoogere heffing wordt goedgekeurd."

De bepaling, waarbij huisslachting van de keuring wordt uitgezonderd, kwant
reeds in § 3 ter sprake.

Het tweede lid gaf nog aanleiding tot de opmerking dat het aanbeveling ver-
dient — overeenkomstig den in bovenbedoeld adres van het gemeentebestuur
van Amsterdam kenbaar gemaakten wensch — de bepaling van vrijen invoer te
beperken tot verzending per postpakket of op overeenkomstige wijze. Immers,
indien een slager uit eene naburige gemeente vrij is om zonder nader onderzoek
of keuring een ongelimiteerd aantal klanten te bedienen, dan zal de controle, of
zijne waren ook aan personen, werkzaam in het slagersbedrijf, worden gebracht,
bezwaarlijk afdoende kunnen zijn; aldus zal hij in veel voordeeliger conditie ver-
keeren dan zijn bedrijfsgenoot in de gemeente van invoer, wiens vleesch aan een
strenge keuring is onderworpen.

Vervolgens meende men dat de term „bloedverwanten" zonder gevaar door den
ruimeren term „personen" kan worden vervangen.

In overeenstemming met het slot van het eerste lid ware ook in het tweede lid
te lezen: „handel in vleesch of vleesch waren."

Ook omtrent de hierin vervatte bepaling moge naar de algemeene beschouwingen
(§ 2) worden verwezen.

In het tweede lid wordt teruggave aan den belanghebbende van in beslag genomen
vleesch afhankelijk gesteld van de goedkeuring van den ambtenaar van het open-
baar ministerie. Men vreesde dat dientengevolge zooveel vertraging in de terug-
gave kan ontstaan, dat het vleesch inmiddels onbruikbaar voor de consumptie
wordt, zoodat de bepaling van geen practisch belang zal zijn.

In deze artikelen wordt geregeld hetgeen bij algemeenen maatregel van bestuur
en hetgeen bij gemeentelijke verordening ter uitvoering van de wet zal zijn te be-
palen.

Verscheidene leden, die reeds hun vrees omtrent het gemis van gelijkmatige
keuring over het geheele land hadden uitgesproken, waren van oordeel, dat al-
thans verschillende punten, onder art. 21 vermeld, naar art. 18 moeten worden
overgebracht. Gewezen werd op den vorm voor de kennisgeving, bedoeld in de
artikelen 6 en 7 (art. 21, a), welke naar hun inzien overal gelijk behoort te zijn.
Hetzelfde gold naar hun oordeel voor het model voor de vergunning en de voor-
waardelijke vergunning tot slachting, bedoeld in artikel 11 (art. 21, b), het onbruik-
baar maken voor voedsel van vleesch en vleeschwaren (art. 21, d) en den termijn,
binnen welken herkeuring van vleesch gevraagd moet worden (art. 21, e). Wordt
de uitvoering aan de gemeente overgelaten, dan dient zooveel mogelijk zorg te
worden gedragen, dat de uitvoering overal op dezelfde wijze geschiedt en een ad-
ministratief geheel worde verkregen.

Gewezen werd voorts op den in meergemeld opstel in het Tijdschri/t voor Vee-
artsenijkunde kenbaar gemaakten wensch om in den algemeenen maatregel van
bestuur eveneens voorschriften op te nemen omtrent de tijden, waarop en waar-
binnen, alsmede de wijze waarop keuring en herkeuring moeten geschieden. Die
wensch wordt toegelicht met de mededeeling, dat de bepalingen onder a en c van
art. 18 niet duidelijk aangeven wat wordt bedoeld en dat voor keuring daglicht of
voldoende kunstlicht een volstrekte eisch is, terwijl over de tijden waarop en waar-
binnen moeten worden gekeurd het artikel geenerlei bepalingen bevat.

Wat het tweede lid van art. 18 aangaat, weerspraken sommige leden de opvat-
ting der Regeering, dat het vraagstuk van de wijze, waarop moet worden geslacht,
voor eene oplossing nog niet rijp is. Zij wenschten in de wet te zien bepaald, dat
alle slachtdieren vóór de bloedonttrekking zullen worden bedwelmd, tenzij bij-
zondere redenen, b. v. ontleend aan ritueele slachtwijzen, zich daartegen verzetten.

De aanhef van het artikel ware, evenals die van art. 19 in actieven vorm om te
zetten.

Sommige leden waren van meening, dat ook in dit artikel eene te ruime bevoegd-
heid wordt gegeven aan de Regeering, welke allerlei ver strekkende bepalingen ten

aanzien der daarin genoemde inrichtingen zal kunnen vaststellen. Bovendien
rees de vraag of een zoo onbeperkt toezicht noodig is op slachthuizen, welker
oprichting getuigt van den zin der gemeente om aan belangrijke hygiënische
eischen te voldoen.

Voorts werd de opmerking gemaakt, dat verschillende van de in dit artikef
genoemde inrichtingen vallen onder de bepaling van art. 2, VI en X, der Hinderwet
en soms ook onder de bepalingen der Veiligheidswet. Men vreesde dat moeilijk-
heden voor belanghebbenden zullen ontstaan; een verband wordt gemist, als in
artt. iiïm\'s en 12bis der Hinderwet gelegd werd ten aanzien van Hinderwet en
Veiligheidswet.

Dit artikel verzekert het toezicht van Gedeputeerde Staten op de verordening
op den keuringsdienst. Men achtte het intusschen gewenscht, dat ook de instruc-
ties, in de gemeenten voor de keuringsambtenaren vast te stellen, aan gelijke con-
trole zullen worden onderworpen.

[n het tweede lid wordt van ,,den inspecteur, belast met het toezicht op de na-
leving van deze wet" gewaagd. In art. 41 wordt van „inspecteurs," in het meer-
voud, gesproken. Men verzocht inlichtingen omtrent de voorgenomen inrichting:
der inspectie en drong er op aan deze zoo eenvoudig mogelijk te doen zijn.

Sommige leden betwijfelden of dit toezicht met het Staatstoezicht op de Volks-
gezondheid behoorde te worden vereenigd en wenschten in elk geval de centrale
leiding aan een hoofdinspecteur-veearts te zien toevertrouwd.

Het openen der gelegenheid tot het geven van Rijksbijdragen in de voor rekening
der gemeenten blijvende kosten voor de keuringsdiensten vond vooral instemming,
bij sommige leden, die als gevolg daarvan verwachtten, dat de keuring ook ten
plattelande en in de kleine steden aan veeartsen zal worden opgedragen. Eene be-
hoorlijke uitvoering der wet zal daardoor zeer worden bevorderd. In dit verband
werd gevraagd, welke voorwaarden omtrent de inrichting van den gemeentelijken
keuringsdienst aan het verleenen der Rijksbijdragen ?ullcn wc.rden verbonden.

Gevraagd w^:erd of niet binnen zekere grenzen tot het oprichten van abattoirs
zou kunnen worden verplicht.

Ten aanzien van de critiek waartoe het opdragen der keuringen aan meer en
minder deskundige personen aanleiding gaf, moge worden verwezen naar hetgeen
hieromtrent in § 2 der algemeene beschouwingen werd opgemerkt. Hier werd nog.
de vraag gesteld, welke in het algemeen de eischen zullen zijn voor de bevoegd-
heid om als hulpkeurmeester op te treden. Naar sommiger meening zouden dezen
slechts als „hulp" mogen dienst doen, wanneer de werkzaamheden groote uitge-
breidheid aannemen en dan slechts in nader bij algemeenen maatregel van bestuur
aan te duiden gevallen. Herkeuring zou naar het gevoelen van deze leden door eene
commissie van deskundigen moeten geschieden.

Gevraagd werd met welke bedoeling hier wordt afgeweken van art. 4, 3⁰. der
Hinderwet, in zooverre onderscheiden wordt tusschen „slachterijen, slachtplaatsen
en slachthuizen" en afzonderlijk „vetsmelterijen" genoemd worden.

Men merkte op, dat voor de werkzaamheden die in vetsmelterijen geschieden,
de gemeentelijke abattoirs niet geschikt zijn.

Gevraagd werd, of de bepaling van art. 4, y. der Hinderwet betreffende den
duur der verordening opzettelijk niet in het wetsontwerp is overgenomen.

Sommige leden verzochten nadere aanduiding van de vleeschwaren welke inge-
voerd mogen worden, alsook van de voorwaarden, waaraan bij den invoer moet
worden voldaan. Willekeur behoort hier te worden uitgesloten.

Men vestigde er de aandacht op, dat in hetgeen hier wordt bepaald reeds voor
een gedeelte wordt voorzien door de artikelen 174 en 175 van het Wetboek van
Strafrecht.

Eenige leden zouden openbaarmaking van de rechterlijke uitspraak niet steeds
facultatief willen gesteld zien.

Anderen achtten imperatieve bepalingen op dit punt niet gewenscht, ook om-
dat zulks niet in overeenstemming zoude zijn met het in het Strafwetboek gevolgde
stelsel.

De vraag rees of het in art. 37 vermelde strafbare feit — zoo dit opzettelijk wordt
gepleegd — niet tot de misdrijven behoort te worden gerekend. Het schijnt ook niet
in overeenstemming met ons strafstelsel het willens en wetens verkoopen, afleveren
enz. van ondeugdelijk vleesch, dat afgekeurd of onbruikbaar gemaakt is, onder de
overtreding te rangschikken.

Ook werd de opmerking gemaakt, dat in gevallen, waar de volksgezondheid
onmiddellijk wordt bedreigd, oplegging van boete uitgesloten moest zijn.

De vraag werd gesteld of ook de slachtingen aan de Rijksveeartsenijschool te
Utrecht niet van de toepassing dezer wet moesten worden uitgezonderd.

Waarom, zoo vroeg men, wordt ter aanhaling van de wet hier —• in tegenstel-
ling met andere gevallen — aanduiding van jaartal en nummer van het Staats-
blad niet noodig geacht. Men wees hier op het eveneens kortgeleden ingediende
wetsontwerp betreffende woonwagens en woonschepen en op de aanhaling in art.
47 van het hier behandelde wetsontwerp.

Aan den term „nader door Ons te bepalen tijdstip" werd door verscheidene le-
den, als dienstig voor alle gevallen en ter wille van gelijkvormigheid, de voorkeur
gegeven boven de in dit artikel gebruikte uitdrukking.

Staatsbegrooting 19x4 Hoofdstuk 10. Landbouw, Nijverheid en Handel. Behan-
deling in de Eerste Kamer op 21 Febr. 1914. Handelingen blz. 317 e. v.

De Heer Michiels van kessenich verklaarde m;t belangstelling te hebben ver-
nomen, dat een nieuw wetsontwerp betreffende de paardenfokkerij spoedig te ver-
wachten is, waarbij een regeling van het hooger beroep over de uitspraken der
keuringscommissies zal worden getroffen. Vervolgens hield hij een beschouwing
over de wenschelijkheid van staatshulp aan de paardenfokkerij. Hij hoopte dat
weldra een voor geheel Nederland geldend paardenstamboek zou worden gesticht,
voor het zoogenaamd koudbloed ras. De paardenfokkerij wordt volgens dezen
afgevaardigde weder een loonend, ja winstgevend bedrijf, doch hij vraagt of dit
een reden voor de Regeering kan zijn om de aan deze fokkerij verleende subsidiën
op te heften.

De Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, de heer Treub, antwoordde
hierop (Handelingen blz. 321), dat hij zich in hoofdzaak bij het gesprokene aan-
sloot, en dat hij het nadeelig zou achten op het oogenblik de steun der regeering aan
de paardenfokkerij te onttrekken. Hij vervolgt dan: Natuurlijk zal er naar moeten
gestreefd worden, dat op den duur de paardenfokkerij zich zelf kan bedruipen. De
Minister wil echter eerst door middel van de nieuwe wet meer eenheid trachten te
verkrijgen bij het fokken van zuivere rassen, alvorens aan vermindering van sub-
sidies te gaan denken. Men kan er van verzekerd zijn, dat de Regeering er niet aan
denkt, hare handen van deze zaak af te trekken. C. F. v. O.

Van wege den directeur-generaal van den landbouw, is het volgende schrijven
gericht aan alle bestuurders van zuivelfabrieken hier te lande:

In de laatste weken hebben zich hier te lande weder enkele gevallen van mond-
en klauwzeer voorgedaan. Hoewel geen dezer gevallen tot nu toe aanleiding tot
uitbreiding heeft gegeven, dient de omstandigheid, dat deze ziekte zich liier en
daar weder vertoont, een aansporing te wezen, om te zorgen tijdig gereed te zijn,
ten einde met de grootst mogelijke kans op succes de bestrijdingsmaatregelen te
kunnen toepassen. Van groot gewicht zijn in dit opzicht de zuivelfabrieken. Zooals
voldoende bekend is, schuilt het gevaar van de verspreiding der ziekte voor een niet

gering deel in besmette, voor veevoeder, bestemde nevenproducten der zuivel-
bereiding. Het zal een ieder duidelijk zijn, dat de melk van door mond- en klauw-
zeer aangetaste, dus smetstofafscheidende dieren, in de fabriek verwerkt, aanleiding
moet geven tot besmetting der bijproducten, die, naar elders vervoerd, plotseling
een belangrijke uitbreiding der ziekte kunnen veroorzaken en dat een dergelijke
verbreiding van smetstof reeds kan hebben plaats gevonden, vóórdat de ziekte
is onderkend en de bestrijdingsmaatregelen konden zijn toegepast.

De ter bestrijding noodzakelijke afmaking van zieke en verdachte dieren zal dan
vele bedrijven treffen en gepaard moeten gaan met bijzondere maatregelen van
afsluiting en beperking van veevervoer, maatregelen, hoogst oonaangenaam voor
de eigenaren en dikwijls zeer hinderlijk voor eene geheele streek.

Om bij het onverwacht uitbreken der ziekte ongewenschte verspreiding van
smetstof te voorkomen, is het daarom van het grootste belang, èn voor het suc-
ces der algemeene bestrijdingsmaatregelen, èn voor hen, wier veestapel op de voor-
noemde wijze zou kunnen worden besmet, dat de grootst mogelijke zekerheid be-
staat, dat de producten, die de zuivelfabrieken verlaten, geen smetstof van mond-
en klauwzeer met zich voeren.

Hiervoor is het noodig, dat deze producten naar behooren worden verhit. Ik
doe daarom een beroep op de bestuurders der zuivelfabrieken, om maatregelen te
nemen, ten einde door pasteurisatie de nevenproducten onschadelijk te maken.

Het ware mij aangenaam van u te mogen vernemen, welk gevolg door u aan dit
schrijven zal worden gegeven. N. Rott. Courant.

Cursus tot opleiding van onderwijzers in practisch hoefbeslag aan \'s Rijks
veeartsenijschool. Alle 6 leerlingen die den cursus in 1913 volgde, slaagden
11a afleggen van het einde-tarnen. Het diploma werd uitgereikt aan de Heeren:
O. H. Baakda te Harlingen

Voor het toelatingsexamen van den cursus in 1914 hadden zich 17 smeden aan-
gtmeld Volgens het reglement kunnen 6 leerlingen toegelaten worden.
De nieuwe cursus is nu begonnen met de volgenden leerlingen:
H. Barendsr Jr. te Vorden
F C. M. v. Lamof.n te Gorinchem

Personalia. Gevestigd te Breukelen : de veearts D. M. Hoogland.
Bij Koninklijk besluit dd. 2 Maart 1914 n°. 64 is, met ingang van dien dag,
tct wederopzegging benoemd tot Rijkskeurmeester in bijzonderen dienst te
Bjxtel, C. M. van Rooijen, plaatsvervangend districtsveearts aldaar.

STAAT van de gedurende het jaar 1913 in Rijkskeuringsdiensten van voor uitvoer
bestemd vleesch verrichte keuringen.

Voorts werden 221690 K.G. afzonderlijke organen en deelen ter keuring aangeboden, waarvan 1883 stuks
voor consumptie werden afgekeurd.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ges
durende de maand Februari 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

\') Het zieke en verdachte vee is geslacht.
^J) Bij paarden.
^c) Abattoir te Rotterdam.

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Februari 1914 nog niet geëindigd waren.

Jahresbericht über die Verbreitung von Tierseuchen im Deutschen Reiche. Bearb.
im Kais. Gesundheitsamt zu Berlin. 27ter Jhrg. 1912. Berlin, Springer, 1913.
Mit 4 färb. Uebersichtskarten. 8°. VI 120 254 S. M. 12.—

A. Eber, Bericht über das Veterinär-Institut mit Klinik u. Poliklinik bei der
Universität Leipzig für 1911 und 1912. Berlin, R. Schoetz, 1913. Gr. 8°.8oS. M.2—.

Cad£ac, Pathologie interne: nutrition, auto-intoxication, appareil urinaire,
peau. 2e ed. Paris, Bailliüre et fils, 1914. 18⁰. 534 p. 143 fig.

L. Wunderlich, Wandtafeln für den landwirtschaftl. Unterricht in der Ge-
burtshilfe des Rindes. Leipzig, Leipziger Lehrmittel.-Anstalt, 1914. 10 Taf. je ca
69.5 x 63.5 c.M. M 8.—; auf Doppelpapier m. Rand u. Oesen M. n.—; auf Pappe
M. 17—; auf Leinw. m Stäben M. 20—.

A. Lungwitz, Der Lehrmeister im Hufbeschlag. Ein Leitfaden für die Praxis
und die Prüfung, neu bearb. von M. Lungwitz. i4te Aufl. Hannover, M. & H.
Schaper, 1913. Mit 208 Abb. M. 2.50

Leisering und Hartmann, Der Fuss des Pferdes in Rücksicht auf Bau, Ver-
richtungen, Hufbeschlag und Hufkrankheiten. I2te Aufl. neu bearb. von M.
Lungwitz. Hannover, M. &■ H. Schaper, 1913. Gr.8° XII 536S. 470 Abb. Geb.
M. 12.—

G. Quaas, Untersuchungen über den krummen Huf mit bes. Berücksichtigung
der Hornkapsel. Inaug. Diss. Dresden 1913.

H. Erle, Untersuchungen über die Hufknorpel des Pferdes. Inaug. Diss. Dres-
den. 1913.

E. von Müller, Untersuchungen über den krummen Huf des Pferdes mit
Ausschlusz der Hornkapsel. Inaug. Diss. Dresden 19x3.

K. Fischer, Untersuchung über die Ringbildung am Hufe des Pferdes und
ihren diagnostischen Wert. Inaug. Diss. Dresden. 1913.

R. Schmaltz, Präparierübungen am Pferd. Eine ausführliche Anweisung zur
Anfertigung sämtl. für das Studium der Anatomie des Pferdes erforderl. Präparate
nebst anat. Repetitionen. 3ter Teil. Situs viscerum u. Sections-Technik; Einge-
weide-Präparate. 2te Aufl. Berlin, R. Schoetz, 1913. Gr. 8°. VIII 231 S. 6 Taf.
2r Abb. Geb. M. 7.50.

P. Uhlenhuth u. P. Mulzer, Atlas der experiment. Kaninchensyphilis. Berlin,
J. Springer, 1914. 8°. XI 58 S. 39 Taf. (20 färb.) M. 28. Geb. 29.80.

H. Schornagel, Anatomische, histologische und bakteriol. Untersuchungen
über elf Fälle von Hundetuberkulose. Inaug. Diss. Bern. Utrecht, Beyers, 1914.
87 S. u. 6 Taf. 8°.

L. Hoffmann, Sichere und rasche Bekämpfung und Vertilgung der an sich
harmlosen Maul- u. Klauenseuche. Der grosse Erfolg des andauernden Nieder-
gangs der Seuche in Deutschland, u. neue Versuche u. Beweise ges. in Aug. u.
Sept. 1913 auf der Hochalpe Fallermühlen. (Graubünden. Schweiz) 3 Tl. Stutt-
gart, Stähle & Friedel, 1914. Gr. 8°. III S. 297—408. M. 2.—

R. von Ostertag, Wandtafeln für den Unterricht in der Fleischbeschau. 2te
Serie. Berlin, R. Schoetz.

Schlachtvieh- u. Fleischbeschau. 3te Aufl. Jena, 1914. Gr. 8°. XVI 442 S.
Mit 4 Farbentaf. u. 22 t Abb.

Ch. Martin, Laiterie. 3e éd. Paris, Baillière et fils, 1913. 18⁰. 450 p. 200 fig.
Encyclopédie agricole. Br. 5 fr. cart. 6 fr.

H. Martel, L\'industrie de l\'équarrissage. Traitement rationnel des cadavres
d\'animaux, des viandes saisies, des déchets de boucherie etc. Paris, Dunod et
Pinat, 1914. 8°. 376 p. 122 fig. Broché 12.50 fr. Cart. 14.— fr.

Heine, Das Reichsfleischbeschaugesetz vom 3 Juni 1900 nebst den Ausführungs-
bestimmungen des Bundesrats sowie den preuszischen Ausführungsbestimmungen.
2te Aufl. Hannover, M. & H. Schaper, 1914. Geb. M. 1.50

W. Erk, Konservierung der Proben für die bakteriol. Fleischbeschau beim
Versandt. Inaug. Diss. Dresden. 1913.

Oei.kers, Flügge und Wurthmann, Gewerbekunde der Fleischer. Bremen,
Guthe, 1913 M. 1.50

W. Ernst, Grundriss der Milchhygiene für Tierärzte. Stuttgart, Ferd. Enke,
1913. Mit 26 Abb. u. 5 Taf.

C. Becker, Das Schleswiger Pferd. Hannover, M &■ H. Schaper, 1914. Mit
6 Taf. Karte und 61 Abb. Leinw. M. 4.—

R. Wille, Der tierärtzliche Beruf — Ein Wegweiser bei der Berufswahl. Studium
und Hochschulen. Die Aussichten im tierärztl. Beruf. Hannover, M. <5- H. Schaper,
1914- M. 2.—

R. Löns, Hundesport und Hundezucht. Leipzig, Grethlein.
A. Reichl, Das Buch von der Tierhilfe. Klagenfurt, Buchhandel des St. Josef
Vereines, 1913 8°. 239. S. 54 Fig. Geb. 2.20

K. Wigge, Das „Problem" der Krallschen Pferde. Kritische Beobachtungen.
Düsseldorf, Smitz <&■ Olbertz, 1913. M. 0.50

Reber, Der bewährte Haustierarzt. Ein erprobter Ratgeber in der Aufzucht
u. Gesundheitspflege, so wie bei allerhand Krankheiten der Plerde, des Rindviehs
u.s.w. nebst Anhang: Die gesetzl. Hauptmängel u. kurze Darstellung der wichtig-
sten Haustierrassen. Reutlingen, Enszlin Laiblin, 1913. kl. 8°. 210 S. Mit Abb.

Bij longtuberculose van den mens is infektie van het bloed met tuberkelbacillen
geen zeldzaamheid. Uilgermann en Lossen onderzochten bij 64 gevallen van long-
tuberculose het bloed op tuberkelbacillen:

Zij namen 10 c.c. bloed, schudden dat met 20 c.c. 3 % azijnzuuroplossing, lieten
liet mengsel een half uur staan en centrifugeerden. Het sediment werd met de
3 voudige hoeveelheid 10 % antiformine-opi. gemengd en 1 a 5 uur in de broedstoof
op 37° gezet, tot het opgelost was. Daarop werd weer ongeveer een uur gecentri-
fugeerd, het zich vormende sediment werd met steriel gedestill. water gewassen
en weer gecentrifugeerd, en op objektglazen gebracht, gefixeerd en volgens Ziehl-
Neelsen gekleurd.

In 17 der bloedmonsters, dus ongeveer 25 % werden tuberkelbacillen gevonden
steeds in zeer kleine hoeveelheid. De positieve resultaten betroffen niet alleen klinies
vergevorderde stadiën, doch ook eenige nog weinig uitgebreide gevallen.

Verband tussen bacillen in het bloed en koorts kon niet worden aangetoond.
Wel schijnt de prognose bij gevallen met bacillen in het bloed ongunstiger te zijn,
zonder dat daarom nog van beginnende algemeene (miliair) tuberculose sprake
behoeft te zijn.

Verschillende andere onderzoekers hielden zich bezig met het onderzoek van
bloed op tubercelbacillen, de resultaten waren verschillend. Rosenbergen vond in
100% van alle tuberculosegevallen bacillen, in \'t bloed. Schuitter in 32 %. 1<ura-
siiige vond bij 155 longtuberculose patiënten steeds, dus in 100% bacillen in \'tbloed
en dacht er over de tuberculose te beschouwen als een primaire bacillaemie met locale
haarden in longen en andere organen.

Rumi\'f en Zeissler vonden ook bij tuberculose steeds bacillen in \'t bloed en
Rumpk wijst ook op de mogelijkheid van het ontstaan van longtuberculose langs
haematogenen weg, evenals de tuberculose der vrouwelijke geslachtsorganen
volgens de gynaecologen ook van haematogenen oorsprong is en Unna ook voor
sommige huidtuberculosen den haematogenen weg aanneemt. Bovengenoemde
hooge cijfers werden door latere onderzoekers tegengesproken o.a. door Rot-
hacker en Charon. Deze konden het geregeld voorkomen van tubercelbacillen
in het bloed in alle stadiën der ziekte niet bevestigen. Zij vonden alleen bacillen in
het bloed bij zware gevallen en bi] miliairtuberculose (gelijk ook vroeger algemeen
werd aangenomen). Ook Lange en Lindemann vonden dat de berichten over tuber-
celbacillen in \'t bloed zeer zeker niet altijd juist waren en dat waarschijnlijk andere
zuurvaste staafjes, roodgekleurde kristallen, stukjes fibrine of andere bij de mani-
pulaties ontstane artefacten voor tubercelbacillen zijn aangezien.

Bij dieren werden onderzoekingen gedaan door Ishiwara en Binder. Ishiwara
deed aan het Miinchener slachthuis onderzoekingen bij 28 caviae, 30 runderen en
40 varkens, die alle in hooge mate tuberculeus waren:

Asepties opgevangen hartbloed (van caviae 1 c.c. van rund en varken 3-4 c.c.)
mengde hij met 2 % azijnzuur om stolling te voorkomen, daarna werd 30 % anti-
tormin toegevoegd, gecentrifugeerd en met aq.dest. gewassen. Van het neerslag wer-

den strijkpreparaten gemaakt, gekleurd en op tub. bacillen onderzocht. Van de 23
caviae, die 6 weken tevoren intraperitoneaal waren besmet werden bij 6 tub.bacillen
in \'t bloed gevonden.

Van de runderen hadden 5 = 16.6% en van de varkens 7 = 17.5 °/o bacillen in \'t
bloed. Verder entte I. met bloed van 12 zwaar tuberculeuse caviae. In 6 gevallen
= 18.7 °/₀ werden de entdieren tuberculeus. De proeven van 1. leeren dat ook bij
dieren alleen tubercelbacillen in \'t bloed gevonden worden bij zeer vergevorderde
tuberculose en vooral bij miliairtuberculose en bij sterk progressieve vormen met
verweekingshaarden.

Binder onderzocht het bloed van 9 runderen, die subcutaan of intraveneus met
reinculturen van tubercelbacillen waren besmet. Hij gebruikte ook de Zeissler\'seen
STaUBLi-ScHNiTTER\'SE methode (waarbij de bloedlichaampjes door het antiformin
vernietigd worden en dus niet hinderen) en vond in alle 9 gevallen in het bloed
tubercelbacillen, echter niet veel, hoogstens 3 a 5 per gezichtsveld en nooit in
hoopjes liggend. Van zijn runderen hadden 6 algemeene tuberculose of miliair-
tuberculose, 3 echter (waarvan 1 intraveneus en 2 subcutaan geinfecteerd waren)
bij de sectie (220 en 258 dagen na de infektie) alleen locale tuberculose. Bij de zwaar-
zieke werden meer en vaker bacillen in \'t bloed gevonden dan bij de niet-zwaarzieke
dieren. Na de intraveneuse infecties werden de bacillen al 11a 3-11 dagen in \'tbloed
gevonden, verdwenen dan om na 17-30 dagen weer te verschijnen. Bi] de (5)
subcutaan besmette dieren werden resp. na 24, 41, 70, 70 en 91 dagen bacillen in
\'t bloed gevonden.

Van 5 cavia-entingen met uit het bloed afkomstige tub.-bacillen verliepen 3 nega-
tief en 2 positief, deze laatste vertoonden locale haarden waarin tub.-bacillen. De
virulentie van de bloedtub-bacillen was dus niet groot, de verzwakking ontstond
niet door de antiforminbehandeling gelijk door contróle-proeven werd aangetoond.
De bacillen worden zeer zeker door het bloed verzwakt en dikwijls vernietigd,
anders zou in veel meer gevallen miliairtuberculose optreden.

Binder vindt met het oog op die geringe virulentie de prognostieke beteekenis
van tub.-bacillen in het bloed niet groot, alleen het klinies verloop den ziekte is voor
de prognose van belang.
Münch. med. woch. 1912, 59, Nos. 19, 36.
Zeitschr. f. Infekt. kr. und Haustiere 1913. 14, ²/₃ S. 147.
Centralblatt f. Bakt. Orig. 69, 7, S. 478

Experimentelle Untersuchungen über das Vorkommen von Tuberkelbacillen im
Samen tuberkulöser Menschen.

Verschillende onderzoekers onderzochten bij tuberculeuse mensen en dieren
(zonder zichtbare genitaaltuberculose) het sperma op tubercelbacillen. Soms met
positief in andere gevallen met negatief resultaat.

Doi.d en Rothacker konden bij 24 tuberculeuze lijken (mens) 16 maal in het
sperma tubercelbacillen aantoonen door dierproef, (slechts 3 maal door kleur-
methode). Dit waren alle gevallen van zware longtuberculose.

liet sperma van drie (levende) aan chron. longtuberculose mannen lijdende vonden
D. en R. ook geen tubercelbacillen.

Versuche über den Wert neuer Methoden zur Enlnahme von Lungenanswurf
für die Feststellung der offenen Lungenliiberkulose des Kindes.

Titze en Matschke deden proeven bij 17 tuberculeuze runderen. Zij vonden
dat de bloedige methode om runderen sputum te verzamelen (tracheotomie,
daarna inbrengen van metaaldraad met watje volgens Poeis e. a.) beter is dan de
nietbloedige (door de keel) daar ze minder gevaar oplevert voor verontreinigen
met toevallige zuurvaste bacillen. Meer vertrouwbaar dan beide is echter de cavia-
tent) proef die hun positieve resultaten gaf in gevallen waar ondanks nauwkeurig
;oeken geen tub-bacillen waren gevonden.

Ueber die intrakutane Anwendung von Vogeltuberkulin zur Feststelleng der
Hühnertuberkulose.

De proeven tot nu toe door verschillende onderzoekers genomen om met tuber-
culine vogeltuberculose te diagnostiseeren hadden een negatief resultaat. Van Es
wendde ook zonder succes de oogproef aan. Tegelijkertijd probeerde Jhij het met
de intacutane methode. Zijn tuberculine was op de gewone manier van culturen van
Vogeltubercelbacillen bereid, hij gebruikte 5o°/₀ oplossing en spoot die meteen
klein Pravaz\' spuitje in de huid van kam en keellellen. De keellcllen zijn als injectie-
plaats te verkiezen daar ze uit losser weefsel bestaan en de eventueele zwelling
daardoor duidelijker en grooter is. Volgens hem moet de inspuiting zeer opper-
vlakkig geschieden, in de Malpigi\'se huidlaag per kip ± 1.2 a 1.3 c.c.

Na 24, 48 en 72 uren werd het resultaat nagegaan bij positieve reactie trad locale
zwelling op die gew. na 48 uren \'t grootst was en na 4 dagen verdwenen. Algemeene
lchaanisstoringen kwamen niet voor.

Van 207 getuberculineerde hoenders werden de resultaten door sectie gecon
troleerd, daarna werd bij 108 tuberculose gevonden.

Van de 207 hadden 75 positief gereageerd\' daarvan waren 73 — 93-3°/q tuberculeus.
„ 53 dubieus „ „ „ 27 = 50.9%

een der positief reageerende en bij sectie niet-tuberculeuze kippen had toch tub.
bacillen in milt en lever en van de negatief reageerende tuberculeuse dieren hadden
sommige uitgebreide tuberculeuze veranderingen. Zooals bekend is reageeren bij
zoogdiertuberculose dieren met uitgebreide laesies soms niet op tuberculine.

Vele dieren, die twijfelachtig of negatief hadden gereageerd werden na ± 30
dagen nog eens getubercuhneerd. De tweede reactie kwam in de meeste gevallen
met de eerste overeen en over \'t geheel maakte de tweede tuberculineering de
zaak niet veel duidelijker.

De intrakutane tuberculineering der hoenders bleek hier dus een maatregel te
zijn van praktiese waarde, al was ze ook niet onfeilbaar. Als men ook de twijfel-
achtig reageerenden uitrangeert, is men zeker de ziekte in een kippenfokkerij tot
een minimum te verminderen. Ook verdient het aanbeveling nieuwe kippen te
tuberculineeren, alvorens ze bij de andere toe te laten. v. E. stelt zich voor nog
verdere proeven te doen, ook met andere tuberculine-preparaten.

De ziektetoestand, welke met het bovenstaande opschrift
bedoeld wordt, heeft als voornaamste symptoom een meer of
minder sterk, zeer plotseling optredend huidoedeem; ook andere
organen kunnen echter in het oedeem worden betrokken.

In de literatuur komt van de hand van A. Tapken, destijds
Ambtstierarzt te Varel in Oldenburg, een meer uitvoerige en in
vele opzichten een zeer juiste beschrijving van deze ziekte voor¹).
Waar echter mijn ervaringen in enkele opzichten nog al afwijken
van die van collega Tapken, meen ik dat het zijn nut kan hebben
hierop de aandacht te vestigen.

Na in 1893 deze ziekte meer algemeen beschreven te hebben
komt T. er in 1899 in bijzonderheden op terug in een artikel „Ueber
den Nesselausschlag beim Rind"²).

Hij schrijft: „Wenn ich die Krankheit unter dem Namen Nes-
selausschlag beschreibe, so geschieht das, weil unter anderen
Friedberger und Fröhner, sowie Anacker sie dazu zählen.
Mag das nun auch zutreffend sein, so handelt es sich bei der hier
geschilderten Krankheit doch jedenfalls um eine besondere Form
des Nesselfiebers.

Ich habe die Krankheit nur bei wohlgenährten Kühen, niemals
bei Ochsen oder Jungvieh beobachtet. Sie kommt zu jeder
Jahreszeit, sowohl im Winter als auch im Sommer vor. Bisweilen
tritt sie im Laufe weniger Tage mehrfach auf; es können aber
auch Monate verlliessen ohne dass sie sich zeigt.

Ueber die Ursachen vermag ich nichts Bestimmtes anzugeben.
Es wird jedoch von Seiten der Landwirte angenommen, dass
die Blattern in Folge einer Aufregung entstehen. In der That lautet
der Vorbericht gewöhnlich, die Kuh sei während der Vorberei-
tungen zum Füttern, oder nachdem sie sich mit einer anderen
Kuh gestossen habe oder beim Trinken, etc. erkrankt.

Die Krankheit kennzeichnet sich namentlich durch Schwel-
lungen, die plötzlich an verschiedenen Körperstellen auftreten.
Sie beschränken sich in den leichteren Fällen, welche die Mehrzahl

\') Mededeelingen omtrent deze ziekte versehenen ook van de hand van
Waldrafe, Zipperlen en Albrecht.

bilden, auf die Augenlider, den unteren Thei! des Kopfes, die
Umgebung des Afters, die Scham; in schwereren Fällen finden
sie sich aber auch am Euter, an der Kniefalte, an der inneren
Fläche des Vorarms und des Unterschenkels, im Kehlgang, an
der Vorderbrust und an den Seitenwandungen der Brust und
des Bauches etc. Am Kopf sind die Augenlider und der untere
Theil des Kopfes, die Umgebung des Mauls, stets am auffallendsten
geschwollen, sodass das Thier ein unförmliches Aussehen hat.
Ausnahmsweise ergreift die Schwellung auch die Ohren. In der
Regel ist dabei starker Thränenfluss vorhanden. Die Quaddeln
an Brust und Gliedmassen sind sehr flach, scharf begrenzt und
fühlen sich hart an, während die Geschwulst am After, Wurf
und an der Schweifrübe stärker hervortritt und unregelmässig
und wulstförmig gestaltet ist und beim Betasten eine ödeinatöse
Beschaffenheit zeigt.

Im Beginn der Krankheit sind die Patienten manchmal unruhig
und trippeln hin und her. Puls und Athmung sind beschleunigt,
die Respiration ist haüfig stärker als gewöhnlich hörbar, schnar-
chend oder schniefend und mitunter von Stöhnen und Husten
begleitet. Bei starker Schwellung des Afters kann sich heftiges
Drängen einstellen. Es hat sich dann die Geschwulst wahrscheinlich
auf die Mastdarmschleimhaut fortgesetzt. Juckreiz ist nicht
bemerkbar. Die Futteraufnahme und das Wiederkäuen hören
auf.

Die Krankheit tritt ohne irgend welche Vorboten plötzlich
auf und erreicht etwa innerhalb einer Stunde ihren Höhepunkt.
Nachdem dieser kaum eine Stunde bestanden hat, pflegen die
Anschwellungen schon abzunehmen, und diese verschwinden
fast ausnahmlos innerhalb 12—24 Stunden. Appetit und Rumina-
tion stellen sich gewöhnlich bereits ein, sobald eine merkliche
Verringerung der charakteristischen Krankheitssymptome ein-
getreten ist. In allen von mir beobachteten Fällen erfolgte Heilung.
Eine Behandlung leite ich nicht ein."

De bovenbeschreven ziekte, waarvan ik twaalf gevallen waar-
nam, is in de omgeving mijner standplaats bekend onder de popu-
laire namen van „blaar", „blost" of ook wel „blauw".

Uit het aangehaalde blijkt dat T. de ziekte niet bij jongvee
heeft waargenomen. Bij kalveren trof ik de ziekte ook niet aan,
wel eenmaal bij een pas afgekalfde vaars. Albrecht¹) nam de
ziekte ook waar bij een hokkeling. Wat de symptomen betreft,

^]) Prof. Albrecht fe München, „Die Nesselsucht beim Rinde" Monatshefte
für praktische Tierheilkunde Bd. XI.

zag ik de tranenvloed niet zoo dikwijls optreden, wel vrij geregeld
een zwelling aan de basis der oorschelpen. Verder rillingen in be-
paalde spiergroepen. Zoo was er een koe, waarbij de broekspieren
van het linker achterbeen vrij sterk trilden, terwijl dat rechts
veel minder sterk was.

Wat de lichaamstemperatuur betreft nam ik aanwijzingen
waar wisselende van 38.4 tot 39. Dus eerder te laag dan te hoog.
T. schijnt geen temperaturen te hebben opgenomen, althans
hij vermeldt ze niet. Aanleiding om te spreken van Nesselfieber
is er dus niet.

Herhaalde malen zag ik bij de patiënten een duidelijke graad
van tympanitis; in zes gevallen kon ik deze ervaring opdoen.
In zijn artikel van 1899 vermeldt T. deze omstandigheid niet,
wel schreef hij in 1893, dat bij een patiënt lijdende aan het oedeem
penssteek moest worden verricht wegens hooge graad van tym-
panitis.

Ik vestig in het bizonder de aandacht op de verschijnselen
van den kant der luchtwegen, daar juist van deze zijde volgens
mijn ervaring gevaar voor het leven dreigt. Tapken nam geen
doodelijken afloop waar. Wel schreef hij in 1893 ,,Es sollen mitunter
Todesfälle vorkommen".

Bij de twaalf door mij genoteerde gevallen was het achtste
doodelijk, hierbij was long-oedeem zonder twijfel in het spel ge-
weest. Toen ik ter plaatse van de patiënt aankwam was het dier,
een hoogdrachtige koe, reeds gestorven. De eigenaar deelde mede,
dat het dier in erge mate de verschijnselen van ,,de blaar" had
vertoond en daarbij zeer benauwd was geworden. Bij een zeer
frequente ademhaling was de tong uit den mond naar voren ge-
strekt, terwijl schuim uit neusgaten en mond te voorschijn kwam.
Het dier hoestte daarbij af en toe hevig.

Er was bij deze patiënt gelegenheid lijkschouwing te verrichten.
Macroscopisch waren, op de longen na, alle organen normaal,
ook de hersenen en de vliezen. Ruggemerg en larynx waren kapot
gehakt en versneden, dus niet voor onderzoek geschikt. De longen
vertoonden sterk oedeem. Een gedeelte van het hart, milt en
lever werd ter onderzoek gezonden aan het Pathologisch Instituut
te Utrecht.

Dr. H. Markus berichtte mij, waarvoor mijn dank, dat uit
het stukje lever aangelegde entingen steriel waren gebleven,
terwijl de hartspier, behoudens het voorkomen van enkele sarco-
sporidiën, geheel normaal was. Van de zijde van het hart, was dus

de doodsoorzaak uit te sluiten, ook van infectie kon, gelet op de
sectie en het bericht van Dr. Markus, worden afgezien.

Hoewel niet geheel met zekerheid is uitgemaakt of glottis- en
longoedeem, dan wel longoedeem alleen de doodsoorzaak is ge-
weest, is het mijn meening, dat oedeem der ademhalingsorganen
den exitus letalis heeft veroorzaakt.

Het negende geval betrof een zevenmaands drachtige koe.
Hierbij trad een zoo hëvige mate van longoedeem op, dat het leven
van het dier geruimen tijd in gevaar was. Het huidoedeem was
duidelijk, doch in geringe mate aanwezig. Alleen aan den kop in
de omgeving der oogleden en aan de vulvo-anaal-streek was het
waarneembaar. Dit dier vertoonde rillingen van de huidspier. De
temperatuur was 38.6° C. Het dier herstelde.

Dit geval was hierom instructief, daar er uit bleek, dat bij een
geringe mate van huidoedeem het longoedeem toch zeer hevig
kan zijn. De graad van het huidoedeem geeft dus geen oordeel
over den ernst van den toestand. Men kan de gevreesde complicatie
van longoedeem ook bij gering huidoedeem verwachten.

Het twaalfde geval was interessant, doordat dyspnoe optrad
ten gevolge van glottis-oedeem. De zwelling was bij dit niet-drach-
tige dier vrij sterk aan den kop, vooral tusschen kaaktakken en
verder langs den hals. De ademhaling was versneld en stootend,
ging gepaard met een snorkend geluid, dat op vrij grooten afstand
hoorbaar was. Aan de longen waren geen reutels waar te nemen.
De huidspanning in de keelgangstreek door het oedeem veroorzaakt,
was zeer gering, zoodat niet kan worden aangenomen, dat door
uitwendigen druk op de glottis het stenosegeluid te voorschijn
kwam. De temperatuur was 38.7° C. De patiënt herstelde na een
flinke aderlating. Drie uur 11a de venasectie was het dier weder
normaal.

In aansluiting met deze gevallen vermeld ik er nog twee door
Albrecht waargenomen, waarbij ook een hooge graad van
dyspnoe aanwezig was.

Bij het eerste geval bleek: „dass hier eine Schwellung in der
Rachenhöhle oder im Kehlkopfe vorhanden sei, die den normalen
Durchgang der Luft behindere."

Het tweede geval kenmerkte zich door een zeer gevaarlijke
dyspnoe. Albrecht schrijft: „Zu dem Thiere gerufen constatirte
ich hochgradig röchelndes Athmen. Die Auscultation ergab, dass
dieses durch einen pathologischen Zustand in der Rachenhöhle
oder im Kehlkopfe bedingt sein musste. Ab und zu trat Husten

ein. Die Zahl der Athemzüge betrug 5—8 pro Minute mehr, als
der Norm entspricht. Kopf und Hals hielt das Thier gestreckt.
Besondere Unruheerscheinungen waren nicht mehr vorhanden.
Am Kopfe und Hintertheile beobachtete man die dem Nessel-
ausschlage eigenthümlichen Schwellungen. Die Mastdarmtempe-
ratur betrug 39.7⁰ C.

Ich hatte übrigens das Thier nicht während der Höhe der
Respirationsstörungen gesehen. Nach Mittheilung des Eigen-
thiimers war das Athmen zuerst nicht röchelnd,s ondern rauh-
pfeifend; dabei soll die Kuh geschäumt haben und sehr unruhig
gewesen sein. Nach etwa 20 Minuten langer Dauer dieser gefahr-
drohenden Erscheinungen soll nach einigen heftigen Hüsten-
stössen eine blutig schäumende Flüssigkeit entleert worden sein,
worauf Erleichterung eintrat. Das anfangs vorhanden gewesene
rauhpfeifende Athmen soll dann röchlender geworden sein."
Het dier herstelde.

Naar mijn meening heeft dit dier mede geleden aan longoedeem.
Vooral het feit, dat een schuimende vloeistof werd opgehoest pleit
daarvoor vrij sterk.

Albreciit schrijft nog verder: ,,Es können bei der im Alge-
mcincn ganz ungefährlichen Urticaria des Rindes gefahrdrohende
Athmungsstörungen auftreten". Bij hooge graad van glottis-
oedeem beveelt hij tracheotomie aan.

Collega Steenbergen te Emmen deelde mij mede, dat hij
koeien lijdende aan ,,de blaar" onder hevige dyspnoe had zien
sterven.

De door Tapken beschreven symptomen met betrekking tot
de respiratieorganen zijn: „ademhaling versneld; de respiratie
is dikwijls sterker dan gewoonlijk hoorbaar, snorkend of snuivend
en soms begeleid door steunen en hoesten." Dit wijst er op, dat
ook hij de toestand dezer organen dikwijls verre van normaal
aantrof.

De genoemde symptomen lezende, krijgt men den indruk,
dat er een begin van glottis- of longoedeem in het spel is geweest.

De bovenstaande feiten in verband met elkander beschouwd,
vestigen bij mij nog te meer de overtuiging, dat in het beschreven
oedeem, wat alleen tot de huid beperkt kan zijn, ook andere or-
ganen betrokken kunnen worden en dat het van de zijde der
respiratieorganen de dood kan veroorzaken.

Het niet instellen eener behandeling is derhalve onverantwoor-
delijk. Een flinke aderlating is aangewezen om de gevaarlijke
complicatie te voorkomen of gunstig te influenceeren.

Het resultaat der venaseetie is dikwijls verrassend. Ik nam
een keer waar, dat na het afvloeien van ongeveer vier liter bloed
sterke huidoedemen ziender oogen verdwenen en de patiënt binnen
een half uur geheel normaal was.

Zooals Tapken opmerkte wordt dit acute oedeem in de hand-
boeken gerangschikt en benoemd als urticaria. Dit moge van
algemeen pathologisch standpunt juist zijn, in verband met de
cliniek is het m. i. ongewenscht. Streng opgevat is urticaria of
het oedema urticosum slechts een papillair huidoedeem, dat
in geringe uitgebreidheid op verschillende plaatsen te gelijk op-
treedt. Dat de clinicus kan worden geroepen om bij urticaria long-
of glottisoedeem te bestrijden klinkt vrij paradoxaal. Men doet
beter de gedachte aan urticaria te laten varen en te spreken van
„het acute oedeem bij het rund". Een argument te meer hiervoor
is het feit, dat urticaria bij lang niet alle gevallen van het oedeem
optreedt. De opvatting, dat bij het min of meer uitgebreid oedeem,
als speciale vorm urticaria kan optreden, lijkt mij de juiste.

De bovenbeschreven ziekte is uit een oogpunt van diagnostiek
en therapie niet zoo buitengewoon belangrijk. De diagnose is
zeer gemakkelijk te maken en de behandeling is eenvoudig.

Interessant wordt zij echter, beschouwd van algemeen patho-
logisch standpunt om de opmerkelijke overeenkomst, welke er
bestaat tusschen dit ziektebeeld en de reactie-verschijnselen bij
serumanaph3\'laxie van het rund na subcutanr injectie en reïn-
jecties.

Van Alphen¹) beschrijft in zijn dissertatie „Anaphylaxie" ver-
scheiden anaphylactische ziektebeelden, welke door Hollandsche
collega\'s zijn waargenomen na reïnjectie van curatief paardeserum
bij het rund.

„In Januari 1906 werden alle runderen bij een veehouder, na
het voorkomen van een geval van miltvuur, met 10 gram paarde-
serum ingespoten. Na verloop van maand werden deze runderen
ieder met dezelfde hoeveelheid serum behandeld. Een half uur na
deze tweede injectie werden vijf runderen ziek, waarvan drie ern-
stig. De verschijnselen waren :

Onrust. Zwelling van de oogleden, de neus, de anus en de vulva.
Heftige dyspnoe. Hypersecretie van het neusslijmvlies. Na aan-
houdend begieten met koud water werden de dieren na 1 tot 2 uur

weer rustig; gaven \'s avonds echter maar het halve maal melk.
Geen der dieren is gestorven.

Bij een tweeden veehouder werden in October 1906, ook wegens
het voorkomen van miltvuur, 27 runderen ieder met 10 gram milt-
vuurserum behandeld. Ongeveer 13 maanden later werden deze
runderen weder met 10 gram van dit serum ingespoten.

Spoedig na de injectie begon een der runderen te hoesten, kreeg
dyspnoe en stierf binnen een half uur. Sterke oedemen vertoonden
zich aan den kop, den anus, de vulva en ook aan den uier en de buik.

De overige 26 runderen bleven gezond en vertoonden na deze
tweede seruminjectie geen ziekteverschijnselen. Ongeveer zes weken
later werden 24 dezer runderen weer met 10 gram serum ingespoten.
Binnen een uur na deze derde injectie werden alle dieren ziek, waar-
bij zes stuks vrij ernstige en acht zeer zware ziekteverschijnselen
vertoonden.

Ook hier weer verschijnselen van onrust, oedemateuse zwellingen
aan oogleden, neus, mond, anus, vulva en uier. De dieren, waarbij
de neusgaten bijna door het oedeem werden dichtgedrukt, verkeer-
den in gevaarlijke dyspnoe. Drie runderen welke moriebund waren
herstelden weder, nadat ze in de frissche lucht gebracht waren en
voortdurend met koud water waren begoten.

Bij een anderen veehouder stierf een rund uit een beslag onder
dezelfde verschijnselen, toen dit rund na een jaar voor de tweede
maal met 10 gram serum ingespoten werd. Het was opmerkelijk,
dat bij dit dier het oedeem vooral op de witte huidplaatsen tot ont-
wikkeling kwam.

Bij een volgenden veehouder werden de runderen in een tijdsver-
loop van 84 dagen n. 1. op 5 en 7 Augustus, den 3den _en i7<ien Sep-
tember en 27 October, dus vijfmaal met 10 gram serum ingespoten.
De eerste vier injecties verliepen zonder dat er iets bizonders ge-
beurde. Ongeveer twee uur na de vijfde injectie werd een rund
tympanitisch, bleef telkens liggen, kreeg frequente ademhaling en
stierf vijf minuten na het constateeren der dyspnoe. Toen stierf een
kalf onder dezelfde verschijnselen, hier was echter geen tympanitis
aanwezig. Ook dit dier vertoonde oedemateuse zwellingen aan den
kop op de witte huidplekken. Bij de sectie dezer runderen werd
weder een hooge graad van longoedeem geconstateerd.

Ook collega van Zij verden te Zierikzee nam de anaphylactische
reactie bij kalveren waar. Twee kalveren vertoonden hevige be-
nauwdheid en zwellingen. Een dezer kalveren stierf.

veroorzaakt wordt door het acute longoedeem. Voor zoover de
onderzoekingen doorgevoerd konden worden, scheen tijdens de
anaphylaxie geen temperatuursverhooging op te treden. Dit brengt
ons nader tot de bevinding van Pfeifer en Mita, die bij de studie
over eiwitanaphylaxie bij de proefdieren constant een dikwijls be-
langrijke daling der temperatuur waarnamen; zoo constant, dat
zij deze negatieve phase der temperatuur als het meest karakte-
restieke symptoom der anaphylaxie beschouwen."

Ik wees er reeds op, dat ook bij ,,de blaar" heel dikwijls een
subnormale temperatuur was waar te nemen.

Het behoeft na het voorgaande m. i. geen verder betoog, dat deze
anaphylactische reactie bij het rund frappant veel gelijkt op het
ziektebeeld van „de blaar". Beide zijn zeer goed samen te vatten
onder het begrip van een min of meer algemeen acuut oedeem.

Het is bekend, dat anaphylactische reactie ook kan verloopen
onder het dikwijls zeer vage beeld van „shock." Het is opmerkelijk,
dat wanneer „shock" optreedt, dit bijna als regel geschiedt na
intraveneuze reïnjecties, althans bij het rund. De dood is dan veelal
het gevolg.

Dat de clinische overeenkomst der boven vergeleken ziektebeel-
den van theoretische beteekenis kan zijn ligt voor de hand.

Wanneer het experiment omtrent de oorzaken van de anaphy-
laxie voldoende licht zal hebben verschaft, is het m. i. niet onwaar-
schijnlijk, dat daardoor ook een verklaring kan worden gevonden
voor het ontstaan van „de blaar" en misschien dat ook veel, wat nog
duister is in den leer van het oedeem in \'t algemeen of wat daarin op
hypothese berust, tot helderheid wordt gebracht. Deze meening
steunt mede op enkele feiten ontleend aan de aetiologie van het
probleem. Reeds uit den tijd der lamsbloedtransfusie bij den mensch
is het bekend, dat behalve koorts en haemoglobinurie ook dikwijls
urticaria na de transfusie optrad.

Albrecht¹) injicieerde een paard i Liter gedefibrineerd runder-
bloed in de buikholte en nam na uur een zeer heftige urticaria,
dus een speciale vorm van oedeem, waar. Hij zegt verder: „In
diesem Falie musste also das injicierte Rindsblut-wahrscheinlich
Producte der zerfallenden Blutkörperchen desselben— die Ursache
der Urticaria gewesen sein." M. a. w. en iets meer algemeen uitge-
drukt, kan men zeggen, dat waarschijnlijk afbraakproducten van
eiwitten acuut oedeem kunnen opwekken. Wanneer ik hierbij aan-
haal de wel wat veel omvattende definitie der anaphylaxie van

Schlittenhelm¹): „Unter Anaphylaxie im weiteren Sinne sind
alle die Folgezustände zusammenzufassen, die durch einen paren-
teralen Eiweissabbau überhaupt hervorgerufen werden, sowie
Krankheitsgruppen, denen allen das einheitliche Moment zukommt
dass, die Noxe in eiweissartigen Stoffen und Eiweissabkömmlingen
resp. in den Producten der parenteralen Eeiweissverdauung oder
der Eiweisshydrofyse zu suchen ist." dan blijkt duidelijk, dat bij
de anaphylaxie de oorzaken ook worden gezocht in eiwitachtige
stoffen of hare afbraakproducten.

Waar er nu clinisch en aetiologisch een duidelijk verband tus-
schen de serumanaphylaxie bij het rund en het acute oedeem niet
te miskennen valt, acht ik het waarschijnlijk, dat de studie der
anaphylaxie dit verband onder de juiste belichting zal plaatsen.

Nog een enkele opmerking van praktischen aard. Het schijnt
mij, mede in verband met het succes dat venasectie heeft bij „de
blaar", meer rationeel deze behandeling bij het optreden van ana-
phylactische verschijnselen toe te passen, dan de begietingen met
koud water, waarin meerdere collega\'s heil hebben gezocht.

Is het van een oeconomisch standpunt gezien wenschelijk,
dat ten opzichte van besmettelijke ziekten van het pluim-
vee politiemaatregelen worden genomen ?

Nu de reeds enkele jaren geleden in omloop zijnde geruchten
omtrent een nieuwe Wet ter bestrijding van de besmettelijke
veeziekten in ons land, door het feit, dat het gereedzijnde Wets-
ontwerp reeds door enkele commissies is beoordeeld, een meer
zekere vorm hebben gekregen, komt het mij gcwenscht voor
aan bovenstaande vraag, die reeds geruimen tijd mijne aandacht
heeft getrokken, eene bespreking te wijden.

Dat de pluimveeteelt, en meer in het bijzonder de hoender-
teelt in ons land in de laatste jaren een aanzienlijke vlucht heeft
genomen, blijkt wel uit het feit, dat onze hoenderstapel volgens

\'\') geciteerd naar Dr. H. Falk ,,lst die Gebarparese des Rindes ein anaphy-
laktischer Vorgang". Berliner T. W. No. 46. 1913.

de in 1910 gehouden veetelling sinds 1903 met minstens 36%
is vermeerderd. En volgens het verslag der telling is de vooruit-
gang in werkelijkheid nog grooter; het resultaat dezer telling
was, dat in Juni 1910 aanwezig waren 3.068.369 kuikens en
6.709.593 oudere kippen. Nemen we hierbij in aanmerking, dat:

i°. Nederland eerst sedert 1907 een eieren-exporteerend land
is geworden (de uitvoer overtrof den invoer in 1911 met 7.560.000
K.G. eieren) en deze handel dus nog in haar beginstadium van
ontwikkeling verkeert, en

2°. men eerst in de laatste jaren meer aandacht is gaan schenken
aan de pluimveehouderij, dank zij het krachtig streven van de
Vereeniging ter bevordering van de pluimveehouderij en tamme
konijnenteelt in Nederland, (een Rijkssubsidie van / 6000.—)
de aanstelling van een pluimveeconsulent enz., dan kan redelijker
wijze in de komende jaren een nog aanzienlijker vermeerdering
van den hoenderstapel worden verwacht.

Reeds thans is in sommige streken, als Gelderland, de kippen-
houderij een zeer belangrijk onderdeel van het landbouwbedrijf
geworden en het is te voorzien, dat van andere provincies als
Limburg, Drenthe ënz. spoedig hetzelfde getuigd zal kunnen
worden.

Waar het zóó gesteld is met de hoenderteelt, is het duidelijk,
dat het behartigen van den gezondheidstoestand van den
hoenderstapel van groot belang is. Het succes van de fokkerij is
immers in hooge mate afhankelijk van den meer of minder goeden
gezondheidstoestand van de betreffende dieren of m. a. w. afhan-
kelijk van de mate, waarin besmettelijke ziekten onder deze
dieren voorkomen. Op enkele parasitaire ziekten na, zijn het
toch uitsluitend de besmettelijke ziekten, die verliezen in
grootcn getale kunnen veroorzaken.

En wat weten we eigenlijk omtrent het heerschen van besmet-
telijke ziekten onder het Nederlandsche pluimvee?

Wanneer we ons tot taak stellen op deze vraag een in alle op-
zichten bevredigend antwoord te geven, dan leggen we ons een
niet te volbrengen taak op de schouders, eenvoudig omdat de
daartoe benoodigde gegevens ons niet ten dienste staan. Wel
weten we uit tal van mededeelingen, dat de gezondheidstoestand
van het pluimvee in het algemeen nogal te wenschen overlaat;
daartoe behoeven we slechts de tijdschriften, die zich op het gebied
van de pluimveefokkerij bewegen, na te slaan. Onmiddellijk
wordt onze aandacht getrokken door de talrijke mededeelingen
over het heerschen van ziekten onder het pluimvee en wanneer

we deze berichten wat nauwkeuriger nagaan dan kan men, afgaande
op de ziektebeschrijving en op de veelal daarbij genoemde sterfte-
cijfers, de conclusie trekken, dat er eene besmettelijke ziekte
in het spel is.

Maar ook uit meer officieele berichten blijkt wel, dat het pluim-
vee ncgal eens met besmetteli ke ziekten te kampen heeft. In
het verslag over den Landbouw in Nederland in 1911 (Verslagen
en mededeel\'ngen van de Directie van den Landbouw 1912, N°. 4)
treft men op bldz. XLII het volgends aan:

,,De gezondheidstoestand van den hoenderstapel liet in 1911
,,veel te wenschen over. In het najaar stierf bij den aanvang der
,,regenperiode, volgende op de langdurige droogte, op meerdere
„plaatsen een groot aantal hoenders aan diphterie. Vooral onder
„de kuikens van 3—4 maanden stierven de dieren bij massa\'s".

De diphteritis schijnt derhalve in 1911 nogal te hebben huis-
gehouden onder de hoenders; van het voorkomen van andere
besmettelijke ziekten onder de hoenders vinden we in genoemd
verslag geen mededeclingen.

Meer licht in deze zaak wordt ons verschaft door de eenige
deskundige gegevens, die we ter beschikking hebben, n.1. de ver-
slagen van de werkzaamheden der Rijksseruminrichting. Reeds
in het eerste verslag, loopende over de jaren 1904 en 1905 wordt
door Prof. Poels de aandacht gevestigd op de vogelziekten en als
besmettelijke ziekten die bij de ter onderzoek aan de inrichting
gezonden vogels zijn geconstateerd, worden vermeld: Tuberculose,
Diphteritis en Vogelcholera. Ook de volgende verslagen bevatten
belangrijke mededeelingen over vogelziekten; in het verslag over
1906 wordt het onderzoek van Van Straaten over de bij hoenders
voorkomende „klein\'sche ziekte" gepubliceerd en zooals men
uit de sinds dien tijd verschenen verslagen kan gewaar worden,
wordt deze ziekte veelvuldig geconstateerd, zoodat zij in dit opzicht
ten volle een plaats bij de 3 reeds genoemden verdient. Naast
dit 4-tal zijn nog andere besmettelijke ziekten als Rhinitis infec-
tiosa enz. geconstateerd en tijdens mijn verblijf aan de Rijksserum-
inrichting, waar ik in opdracht van den Directeur-Generaal van
den Landbouw van 5 Februari tot 5 Juni 1912 was gedetacheerd
met het doel eene studie te maken van de bij vogels in Nederland
voorkomende ziekten, trof ik bij kippen een Colibacillosis aan,
veroorzaakt door een voor hoenders, duiven, konijnen, caviae
en muizen uiterst pathogenen colibacil. Deze ziekten worden
echter betrekkelijk zelden geconstateerd en zullen daarom verder
buiten bespreking blijven; in hoofdzaak hebben we volgens meer-

genoemde verslagen te doen met Tuberculosis, Diphteritis, de
KxEiN\'sche Ziekte en Vogelcholera.

Wanneer we de verzamelstaten van de onderzoekingen van het
gedurende de jaren 1904 tot en met 1911 ingezonden pluimvee
nagaan en de gegevens in een tabelvorm rangschikken, dan krijgt
men het volgende overzicht:

In het totaal werden dus in genoemd tijdsverloop 1038 vogels
onderzocht, waarbij in 391 gevallen, d.i. 37.5 % een der genoemde
besmettelijke ziekten werd geconstateerd\' en wel Tuberculose
t>ij ± 14 %, Diphteritis bij ± 10 %, Vogelcholera bij ± 7 %en
de KLEiN\'sche Ziekte bij ± 6 %.

Nu zou men bij oppervlakkige beschouwing hiertegen kunnen
aanvoeren, dat het voor de hand ligt, dat de hulp van de Rijks-
seruminrichting grootendeels in de gevallen, waar men met aan-
zienlijke sterfte en dus hoogst waarschijnlijk met besmettelijke
ziekten te doen heeft, zal worden ingeroepen; in dit geval zouden
deze cijfers de verhouding van het voorkomen van besmettelijke
ziekten tegenover andere ziekten eenigszins onjuist weergeven.
Bij een grondige bestudeering van de bedoelde staten blijkt echter,
dat van het grootste deel van het ingezonden materiaal met zeker-
heid kan worden gezegd, dat er geen besmettelijke ziekte in het spel
was. Het is derhalve juist omgekeerd en mochten de bedoelde cijfers
de verhouding niet juist weergeven, dan is de onjuistheid dus in
hun nadeel en beslist niet in hun voordeel.

Gedurende mijne detacheering te Rotterdam werden door mij
102 vogels onderzocht en hierbij werd 18 x de KLElN\'sche ziekte, 8 X
Tuberculose, 3 x Vogelcholera en 7 x Diphteritis geconstateerd; in
het geheel was dus in 36 gevallen, d.i. ± 36 % een dezer ziekten in
het spel

Bedenkt men, dat de aan de inrichting gezonden vogels in den
regel, en zeer zeker tijdens mijne detacheering, voor een aanzien-
lijk deel uit R. en de onmiddellijke omgeving daarvan afkomstig

zijn, dan geven de genoemde cijfers ons zeker niet het recht om aan
te nemen, dat de bedoelde ziekten in dezelfde verhouding in ons land
voorkomen. Het aantal onderzochte dieren is, ook al ware het mate-
rieel, precies in overeenkomst met de grootte van den hoenderstapel
van iedere provincie ingezonden, m. i. te gering om het trekken van
bovenbedoelde conclusie te rechtvaardigen.

Zooals reeds eerder is gezegd, statistieken, die ons een goed in-
zicht zouden geven in het voorkomen dezer ziekten in ons land be-
staan niet en we zijn derhalve naast bovengenoemde verslagen aan-
gewezen op de mededeelingen, die ons zoo nu en dan onder de oogen
komen. Wel weet men ongeveer hoeveel hoenders er jaarlijks aan
ziekten te gronde gaan, maar welk gedeelte hiervan te wijten is aan
de genoemde ziekte is niet uit te maken; dit kan alleen door schatting
eenigszins benaderd worden, maar het zal steeds een minder be-
trouwbare basis zijn.

Uit de talrijke mededeelingen is echter wel af te leiden, dat de
4 genoemde ziekten in ons land veelvuldig moeten voorkomen.
Pluimveefokkers spreken er in hun vaktijdschriften herhaaldelijk
over, het aangehaalde bericht van den pluimveeconsulent geeft
zulks, wat de Diphteritis betreft, reeds vrij duidelijk te kennen en
ook in de verslagen van de Rijksseruminrichting wordt dit her-
haaldelijk bevestigd. Aan de inrichting is het tevens bekend, dat
de ziekten in sommige streken van ons land in meerdere mate voor-
komen als in andere gedeelten en men weet, dat in Limburg en
N.-Brabant bepaalde vogelcholeradistricten zijn.

Wat de klein\'sche ziekte betreft hiervoor behoef ik slechts te
verwijzen naar ons Tijdschrift, Deel 39, aflevering 20 van 15 Octo-
ber 1912, bldz. 902 en 903, waar wordt medegedeeld, dat de ziekte
vooral in Overijssel, Noord-Brabant, Zeeland en op de Veluwe veel
voorkomt. Als sterftecijfer wordt voor 1912, 50000 hoenders aan-
gegeven, een cijfer, dat te denken geeft; volgens de medcdeeling van
Dr. Markus op bldz. 903 van genoemd Tijdschrift moet de ziekte
onder de kippen in de omgeving van Utrecht dikwijls op uitgebreide
schaal voorkomen en staat in frequentie zeer ver boven de vogel-
cholera.

Op bldz. 28 en 29 van dit Tijdschrift, Deel 41 aflevering 1 van
i Januari 1.1. vindt men opgemerkt, dat de ziekte in de laatste jaren
in ons land veel voorkomt en de hoenderstapel van Amersfoort en
omstreken schijnt er in 1912 geducht van geleden te hebben.

De Tuberculose veroorzaakt onder onze hoenders een belangrijk
aantal slachtoffers; volgens Te Hennepe (blijkens mededeeling op
pag. 29 van laatstgenoemde aflevering) lijden in de omstreken van

Amersfoort meer dan 25% der kippen aan deze ziekte. Jammer ge-
noeg is uit deze mededeeling niet op te maken of dit cijfer het resul-
taat is van door t. H. verrichte speciale onderzoekingen (in welk
geval de mededeeling aan belangrijkheid veel zou winnen) of dat
het door schatting is verkregen.

Van de zijde der pluimveehouders kreeg ik vaak een veel hooger
cijfer te hooren, maar de een heeft steeds met de ziekte te kampen
en de ander heeft er nog nooit of slechts weinig last van gehad.
Hoe het ook zij, toch blijkt er wel uit, dat de Tuberculose onder
onze hoenders veel voorkomt en veel meer, dan men bij een opper-
vlakkige beschouwing zou denken.

In het buitenland staat Nederland ten opzichte van deze ziekte
in een kwaden reuk; ik behoef daarvoor slechts in herinnering te
roepen de mededeeling van Y. Vosgien in L\'hygiène de la viande
et du lait van 10 April 1912, N°. 4 getiteld „Tuberculose des poules."
V. was vanaf Januari 1910 belast met de inspectie aan de Halles
centrales te Parijs en vestigde daarbij speciaal zijn aandacht op het
voorkomen van Tuberculose bij hoenders; hij onderzocht de inge-
voerde dieren op het voorkomen van tuberculeuze lymphklieren
langs den hals en autopsie was dan verder onnoodig. Reeds in 1908
heeft H. Martel in zijn „Rapport sur les opérations du service
vétérinaire sanitaire", de aandacht gevestigd op het voorkomen
van tuberculeuze lvmphklieren langs den hals van kippen en Vos-
gien en Godbille beweren, op grond van hunne onderzoekingen,
dat deze gezwollen klieren altijd van tuberculeuzen aard zijn.

Het resultaat van V\'s onderzoek was, dat in de maanden Februari,
Maart en April 1910 in totaal 226 ingevoerde kippen tuberculeus
werden bevonden en deze kippen, die allen in beslag werden ge-
nomen, waren voor 70 % uit Nederland afkomstig.

Hoewel deze onderzoekingen slechts over een periode van 3
maanden loopen, vormen ze een bewijsstuk meer, bij het verdedigen
van de stelling: de Tuberculose komt onder de Hollandsche hoenders
veel voor. Wenschelijk is het, dat volgens deze methode bij ons te
lande onderzoekingen op uitgebreiden schaal worden ingesteld, wel-
licht zal men dan een beter inzicht krijgen in het voorkomen van
Tuberculose onder onze hoenders, dan thans het geval is. Dat door
deze ziekten een aanzienlijke schade wordt veroorzaakt, zal nie-
mand ontkennen, men denke slechts aan het bij het heerschen van
de IvLEiN\'sche ziekte in 1912 genoteerde verliescijfer. Soms wordt
en wel voornamelijk bij laatstgenoemde ziekte, de helft of meer van
de aanwezige hoenders vernietigd. Bij de vogelcholera gaat het al
evenzoo en als men met Tuberculose te kampen heeft, ziet men den

den geheelen hoenderstapel geleidelijk wegkwijnen, terwijl bij
Diphteritis vooral de kuikens in massa sterven (het sterftepercen-
tage bedraagt hier meermalen 50—70).

De grootte en de geldswaarde dezer verliezen zijn, mede door het
ontbreken van betrouwbare gegevens omtrent het aantal slacht-
offers, niet nader te bepalen, maar naast het door de gestorven
dieren vertegenwoordigde kapitaal, dat, wanneer het fokstations
van waardevolle dieren betreft, zeker niet onbeduidend is, hebben
wij nog te noteeren de schade, die door de tijdelijke teruggang van de
fokkerij, alsmede door het verlies aan eieren wordt geleden. Zelfs
het maken van een ruwe schatting dezer schade, durven personen,
die goed op de hoogte zijn van hetgeen in de pluimveefokkerij ge-
beurt, niet aan, al zijn ze eenparig van oordeel, dat de schade aan-
zienlijk is en in ieder geval zoo groot, dat het nemen van maatre-
gelen om de ziekten te bestrijden volkomen te billijken is. Hiervoor
zij verwezen naar de reeds genoemde afleveringen van dit Tijdschrift,
waarin wordt medegedeeld wat de afdeeling „Amersfoort" van de
V. P. N. ter bestrijding van de KLEiN\'sche ziekte gedaan heeft.

Wanneer we hierbij in aanmerking nemen dat onze pluimvee-
stapel een aanzienlijk kapitaal vertegenwoordigt (toch minstens
5 a 6 mill. gulden) en men voorts denkt aan de handelsbelangen, die
er bij in het spel zijn, dan is het van een oeconomisch standpunt ge-
zien, wenschelijk, dat er maatregelen worden genomen om de schade
te beperken. Waar het hier besmettelijke ziekten geldt, is het m. i.
noodig, politiemaatregelen te nemen om de ziekte te voorkomen en
bij heerschen ervan te beteugelen. Bovendien hebben eigenaars van
hoenderstapels, die aan het gevaar van besmetting zijn blootgesteld,
het recht om maatregelen te eischen, waardoor zij zooveel mogelijk
voor besmetting van hun stapel worden beheerd.

Reeds thans wordt, zooals uit het aangehaalde voorbeeld van de
afdeeling „Amersfoort" der V. P. N. blijkt, door particulieren het
initiatief genomen de ziekte te bestrijden, maar hoezeer dit in het
algemeen ook te loven valt, toch is het een bekend feit, dat de een-
ling het gewenschte doel niet bereikt, zoolang de maatregelen niet
algemeen worden toegepast. Voor een goede bestrijding is het
noodig, dat de maatregelen in het algemeen worden toegepast en
bovendien is zulks om redenen, die reeds eerder genoemd zijn, in het
belang van den staat.

Daarbij komt nog een zaak, die maar al te veel over het hoofd ge-
zien wordt; vogeltuberculose toch levert, zoowel voor den mensch
als voor het varken en andere diersoorten een niet denkbeeldig be-
smettingsgevaar op. Daar waar men de kippen hun verblijfplaats

heeft toegewezen boven de varkenshokken is dit gevaar zeer groot.
In dit geval kan de hoenderfaeces in het varkenshok, de voeder-
bakken enz. komen en wanneer er hoenders onder zijn, die lijden
aan darmtuberculose (de bacillen worden als dan met de faeces
uitgescheiden) dan zullen de varkens gemakkelijk geïnfecteerd
kunnen worden. Hieromtrent deelde de Districtsveearts, de Heer
Van Staa, alhier, mij mede, dat eenige jaren geleden, toen door
hem het district Groningen—Drenthe werd waargenomen, erin
Groningen een varkenshouder was, die voortdurend met tuber-
culose onder deze dieren te kampen had. Wat er ook gedaan werd,
niets hielp, de ziekte bleef onder de varkens voorkomen.

Boven het varkenshok was de verblijfplaats van de kippen en
aangezien alle andere wijzen van infectie waren buitengesloten,
moest wel worden aangenomen, dat de varkens door vogeltuberkel-
bacillen werden besmet; aan den varkenshouder is door den
Districtsveearts in overweging gegeven voor de kippen een andere
verblijfplaats te bestemmen.

Naar ik meen, wordt het gevaar, dat er in het aanwezig zijn van
het kippenhok boven het varkenshok, voor de varkens schuilt,
te veel over het hoofd gezien.

Voor het besmettingsgevaar voor den mensch zij kortheidshalve
verwezen naar de studieboeken, enz. Ook om deze reden is het
gewenscht, dat maatregelen tegen de ziekte genomen worden.

Door de pluimveehouders zal het nemen van maatregelen tegen
de genoemde ziekte worden toegejuicht, gezien wat uit eigen
beweging door hen reeds gedaan is en wordt; voor tegenwerking
zal men geen vrees behoeven te koesteren en wanneer ik goed
ingelicht ben, is door hen reeds overwogen, aan de Regeering te
verzoeken in te grijpen.

Dat de bestrijding moeilijkheden zal opleveren valt niet te ont-
kennen, maar deze moeilijkheden zullen niet grooter zijn, dan die,
welke men bij de bestrijding van de besmettelijke veeziekten te
overwinnen heeft en daarbij bedenke men, dat het hier dieren
geldt, die in vergelijking met het overige vee, slechts een geringe
geldswaarde vertegenwoordigen. Een eventueel noodzakelijke
toepassing van het zoogenaamde „afmaaksysteem" zal hier dus,
zoowel uit een financieel oogpunt, als om andere redenen, grootte
van het object, vervoer, enz., minder bezwaarlijk zijn. Waar we
bovendien weten, dat een bestrijding der ziekte mogelijk is, in
Amersfoort en omstreken heeft men een succes kunnen boeken,
en in Duitschland heeft men b.v. met de bestrijding van de vogel-

cholera en hoenderpest goede resultaten gehad, vormt dit een aan-
sporing te meer om politie-maatregelen te nemen.

Ten opzichte van de tuberculose, die m. i. de meest-verbreide
der genoemde ziekten is, zou men uit hoofde hiervan voor het nemen
van maatregelen kunnen terugdeinzen; ik meen echter te moeten
opmerken, dat dit juist een argument is, om niet langer te talmen
met het aanpakken van de bestrijding dezer ziekte.

De Hoenderpest, die in Italië, Duitschland en Oostenrijk veel-
vuldig voorkomt, is, voor zoover mij bekend, in ons land nimmer
geconstateerd en men zou zich hierbij dus kunnen beperken tot
het nemen van grensmaatregelen bij den invoer van uit deze landen
afkomstige dieren.

In het algemeen zal de bestrijdingsmethode voor deze ziekten
moeten bestaan uit:

i°. afzondering van de zieke en van ziekte verdachte dieren
van het gezonde pluimvee, en zoo noodig afmaken der zieke en
verdachte dieren;

2°. verbranding of op andere wijze onschadelijk maken van
gestorven en afgemaakte dieren, hunne uitwerpselen enz., ver-
branden verdient natuurlijk de voorkeur;

3°. ontsmetting van de hokken, voederbakken enz., kortom
van alles, wat met smetstof bezoedeld kan zijn, en

4°. voor enkele dezer ziekten, nl. vogelcholera en de KLEiN\'sche
ziekte, kan de aanwending van de betreffende sera, zoowel preven-
tief als curatief, goede diensten bewijzen, terwijl bij de diphteritis
de chirurgische en medicamenteuse behandeling kan worden toe-
gepast.

Voegen we hier nog aan toe de verplichte aangifte, het plaatsen
van een kenteeken (borden), verbod van uit- en invoer, toezicht
op markten, tentoonstellingen, het vervoer van pluimvee, alsmede
grensmaatregelen om het binnendringen van ziekten uit het buiten-
land te voorkomen, dan meen ik een schema van de bestrijdings-
methode gegeven te hebben.

Gaan we vervolgens na hoe het in het buitenland met deze ziekten
is gesteld. In bijna alle landen van Europa heerschen de genoemde
ziekten in meerdere of mindere mate. De „Jahresberichte über
die Verbreitung von Tierseuchen im Deutschen Reiche" (Bearbei-
tet im Kaiserlichen Gesundheitsamte zu Berlin) bevatten statistie-
ken omtrent het voorkomen van besmettelijke hoenderziekten in
onderscheidene Europeesche Staten, als Oostenrijk-Hongarije,
Spanje, Bosnië, Herzogowina, Roemenië, Zweden, enz. en ook de
„Jahresberichte über die Leistungen auf dem Gebiete der Veterinär-

Medizin (van Ellenberger en Schütz) geven eenzelfde overzicht
in het statistische gedeelte. Van de hoenderziekten treffen we
slechts vogelcholera, diphteritis en hoenderpest aan.

Het geven van een overzicht van het voorkomen dezer ziekten
in de genoemde landen meen ik kortheidshalve achterwege te
moeten laten, ieder, die er belang in stelt, kan de cijfers in de
genoemde berichten vinden; genoeg zij het mede te deelen, dat
deze ziekten in bijna alle landen van Europa voorkomen. Opge-
merkt zij nog, dat cijfers omtrent de KLEiN\'sche ziekte en de
Tuberculose ontbreken.

Of in alle genoemde landen politiemaatregelen ter bestrijding
dezer ziekten worden genomen, is mij niet bekend, maar afgaande
op het feit, dat we in de genoemde berichten officieele mededeelingen
omtrent het voorkomen dezer ziekten aantreffen, is men geneigd
aan te nemen, dat dit het geval is. Moeilijk kan ik mij voorstellen,
hoe men aan deze cijfers zou gekomen zijn, indien de aangifte
der ziekten niet verplicht is.

Het zou ons bovendien te ver voeren de eventueel in al deze
landen genomen maatregelen te bespreken, vandaar dat ik mij
zal beperken tot Duitschland en Oostenrijk-Hongarije.

In eerstgenoemd Rijk heeft men reeds in 1903 maatregelen
voorgeschreven tegen de vogelcholera en de hoenderpest. De
aangifte voor deze ziekten was verplicht voor het geheele Rijk en in
Pruisen, Beieren, Saksen enz. gaf men voorschriften voor de
bestrijdingsmaatregelen, overeenkomstig het bij de publicatie
van 16 en 17 Mei 1903 gegeven model, welke maatregelen in hoofd-
zaak overeenkomen met het hiervoor gegeven schema. Ten op-
zichte van de uit Italië ingevoerde vogels, heeft men met het
oog op de Hoenderpest bijzondere maatregelen voorgeschreven,
n.1. onderzoek voor het ontladen, 8 dagen observatie en daarna
wederom onderzoek door een Amtstierarzt".

Dat deze maatregelen succes hebben gehad, blijkt wel uit de
mededeelingen in de „Jahresberichte vom Kaiserlichen Gesund-
heitsamte", welke als volgt luiden: ,,Die Verbreitung der Seuche
(bedoeld wordt vogelcholera) ist zurückgegangen". Ook schijnt
de uitvoering geen bijzondere moeilijkheden opgeleverd te hebben,
men treft althans geen mededeelingen hiervan aan. Toch heeft
men het noodig geacht nog strenger tegen deze ziekten op te
treden, want bij de nieuwe wet, ,,das Viehseuchengesetz vom
26 Juni 1909," welke in 1912 in werking is getreden zijn inderdaad
veel strengere maatregelen vastgesteld.

alle nutzbaren Haustiere einschliesslich der Hunde, der Katzen
und des Geflügels en onder de ziekten, waarvan de aangifte ver-
plicht is, zijn in § 10 de Vogelcholera en de Hoenderpest opge-
nomen. De algemeene maatregelen zijn: verplichte aangifte en
onmiddellijke afzondering van de zieke en verdachte dieren
onderzoek door den ,,beamteten Tierarzt", het nemen van voor-
loopige maatregelen door dezen ambtenaar om uitbreiding tegen
te gaan. Is de ziekte geconstateerd, dan kan de „Polizeibehörde"
de noodige „Schutzmassregelen" gelasten, deze kunnen bestaan
uit afzondering en bewaking van de zieke, verdachte of voor
de ziekte vatbare dieren, beperking van personenverkeer op het
erf en van het vervoer van de zieke of verdachte dieren, afsluiten
van besmette plaatsen, ontsmetting van hokken, stallen enz., enz

De invoer van vogels, die aan een besmettelijke ziekte lijden
of daarvan verdacht zijn, is in Duitschland verboden.

Naast deze algemeene maatregelen zijn in de Wet geen bijzondere
voor de 2 ziekten vastgelegd. In de door den Bondsraad gegeven
Ausführungs-Vorschriften zum Viehseuchengesetze vom 17 Dezem-
ber 1911, (welke voorschriften in het algemeen veel verder gaan
dan de Wet), is o.a. bepaald, dat de „Landesregierung" kanvoor-
schrijven, dat vogels, in het bezit van handelaren op markten,
tentoonstellingen enz. voorzien moeten zijn van gezondheids-
en oorsprongscertificaten.

Het voor het vervoer van hoenders gebruikte materiaal moet
na het gebruik gereinigd worden en de „Landesregierung" heeft
de bevoegdheid de desinfectie van vervoermiddelen en voor-
werpen na het gebruik te gelasten.

Ook zijn in deze uitvoeringsbepalingen bijzondere maatregelen
voor de genoemde ziekten vastgelegd, die in hoofdzaak betreffen
het bekendmaken van het uitbreken der ziekte, het plaatsen
van borden, het afsluiten, zoogenaamd „sperren", van het erf,
het verbod van uit- en invoer voor de besmette plaats, het op-
treden der ziekten in een transport vogels, het desinfecteeren
van de verblijfplaatsen der vogels, het intrekken der maatregelen.

Vooral de desinfectie is uitvoerig beschreven en nauwkeurig
is aangegeven wat bij de sectie van gestorven of geslachte dieren
moet worden onderzocht.

Het zou ons echter te ver voeren al deze maatregelen hier nauw-
keurig te beschrijven, uit de opsomming blijkt reeds voldoende
op welke wijze men in Duitschland de bestrijding dezer ziekten
ter hand heeft genomen.

tegen de Vogelcholera en de Hoenderpest genomen (Gesetz vom
6 August 1909, betreffend die Abwehr und Tilgung von Tier-
seuchen) en in hoofdlijnen komt de in dit Rijk gevolgde methode
overeen met de Duitsche, slechts enkele bepalingen eruit wil ik
even vermelden. Als bijzondere bepaling treffen we o. m. aan:

„Beim vereinzelten Auftreten der Geflügelcholera und Hühner-
pest in einer von diesen Seuchen sonst freien Gegend kann von
„der politischen Bezirksbehörde die Tötung der seuchenkranken
„und verdächtigen Tiere in dem Falle geordnet werden, wenn
„anzunehmen ist, dass hierdurch die Seuche aller Voraussicht nach
„schleunigst getilgt werden wird (§ 45)."

Bij de uitvoeringsbepalingen is o. m. vastgesteld, dat zoo mogelijk
bij het afmaken rekening moet worden gehouden met verzoeken
van eigenaars van dieren, die een hooge fokwaarde hebben en
tevens dienen algemeene, het landbouwbedrijf van den eigenaar be-
treffende, omstandigheden daarbij in aanmerking worden genomen.

Eieren mogen, met toestemming van den „Amtstierarzt", slechts
na zorgvuldige afwassching met soda-oplossing, de besmette
boerderij of plaats verlaten.

Verder geven de voor dit land vastgestelde maatregelen geen
aanleiding tot bijzondere vermelding.

België tracht eveneens het binnensluipen van besmettelijke
vogelzickten te voorkomen en heeft hiervoor bij het Koninklijk
besluit van 29 Augustus 1901 bepaald, dat de invoer van hoenders
in het algemeen slechts langs bepaalde plaatsen en op daarvoor
vastgestelde tijden mag geschieden. De hoenders worden aan
de grenzen onderzocht en in quarantaine gehouden; in ernstige
gevallen kan de Minister den invoer verbieden. De kosten, voort-
vloeiende uit het in quarantaine-houden zijn voor den invoerder.
Het gevogelte mag alleen worden ingevoerd als het door den
controleerenden veearts is onderzocht en van besmettelijke ziekten
(Diphteritis, Coryza contagiosa en vogelcholera) is vrij bevonden.
Constateert de veearts een dezer ziekten, dan moeten de dieren
worden teruggezonden naar het land van uitvoer en wel de zieke
vogels, alle dieren uit de mand, waarin de zieke vogels zich be-
vonden en de vogels, die tot dezelfde zending behooren of in
denzelfden wagen zijn vervoerd. Wil de ontvanger echter alle dierer
dooden, dan behoeft het terugzenden niet te geschieden. Bij
ongeschiktverklaring voor de consumptie .n.1. als een van de
3 genoemde ziekten worden geconstateerd), worden de cadavers
in tegenwoordigheid van de politie verbrand en de kooien gedes-
infecteerd.

Voor doorvoer zonder overladen gelden deze bepalingen niet.
Over zee is de invoer op vastgestelde dagen, uren en plaatsen
(\\ntwerpen, Gent en Ostende) toegestaan.

Uit het hier aangehaalde blijkt voldoende dat onze beide on-
middellijke naburen reeds geruimen tijd geleden het nut hebben
ingezien van het in het leven roepen van politie-maatregelen
om de bij hen het meest voorkomende vogelziekten te bestrijden
en het gevaar van overbrengen daarvan uit het buitenland te
beperken.

Hoewel het bovenstaande er zeker geen aanspraak op kan
maken een volledige studie van het behandelde onderwerp te
zijn, meen ik toch voldoende te hebben aangetoond, dat op de
als titel van dit artikel gestelde vraag een bevestigend antwoord
moet worden gegeven:

Het is van een oeconomisch standpunt gezien, wenschelijk,
dat politie-maatregelen worden genomen ten opzichte van de
bij vogels voorkomende navolgende ziekten:

(Mededeelingen uit het laboratorium van het Openbaar Slachthuis te \'s Gravenhage).

Meerdere malen vindt men in den laatsten tijd, vooral in de
Duitsche literatuur, gevallen vermeld, waarbij bovengenoemde
parasiet bij kalveren werd aangetroffen.

WiNZER¹) bericht over 8 gevallen, waarin bij hij kalveren, welke
septicaemische verschijnselen vertoonden, den bacil kon aantoonen.

Fally²) heeft den bacil vastgesteld bij een wegens diarrhee, in
nood geslacht kalf.

Riemer²) vond in 3 gevallen van diarrhee en 1 van pneumonie,
den enteritidisbacil in de organen van kalveren.

¹) Geciteerd naar: Hübener. Fleischvergiftungen und Paratyphusinfektionen
blz. 56 e. v.

Junack²) trof bij 3 kalveren met darmontsteking een bacil aan,
behoorend tot de groep der vleeschvergiftigers.

Franke²) constateerde bij 5 kalveren met septicaemische ver-
schijnselen, bakteriën uit de paratyphusgroep.

Ook Titzel en Weichel²) konden meerdere malen den Gart-
NER\'schen bacil bij aan enteritis gestorven kalveren waarnemen.

In het slachthuislaboratorium te Assen werden enteritidisba-
cillen vastgesteld bij een in nood geslacht kalf met hyperaemie der
dunne darmen.

Miessner en Kohlstock³) constateerden als oorzaak van een
enzoötisch optreden de croupeuse enteritis bij runderen, den bacillus
enteritidis Gartnf.r. De infectie was uitgegaan van een kalf, dat
gedurende langeren tijd aan diarrhee had geleden en waarbij na
slachting dezelfde bacillen in de organen konden worden aangetoond.
In nog 2 gevallen waren zij in staat in de organen van kalveren,
welke onder diarrhoeische verschijnselen kort na de geboorte
gestorven waren, deze bacillen waar te nemen.

Ook mij is het, kort na elkander, twee maal gelukt den enteritidis-
bacil bij kalveren vast te stellen.

Het eerste geval betrof een geslacht nuchter kalf, hetwelk des
avonds aan het slachthuis alhier ter keuring werd aangeboden. Het
dier had het aspect van in nood te zijn geslacht, niettegenstaande
de organen er volkomen normaal uit zagen. Bij nader onderzoek
bleek echter, dat deze er kunstmatig in waren bevestigd, zoodat
niet met zekerheid was te zeggen dat zij tot het dier behoorden.
Eerder was aan te nemen, dat dit laatste niet het geval was en men
waarschijnlijk den keurmeester om den tuin wilde leiden, vooral in
aanmerking genomen, de persoon, welke het dier bracht. Wat de
lichaamslymphklieren betreft, deze waren sterk gezwollen. Door den
directeur van het slachthuis, de heer H. G. v. Harrevelt, werden
dienzelfden avond nog platen gegoten van het vleesch, en het sap
van een der lymphklieren uitgestreken op Conradi-Drigalski en
malachietgroen-agar. Daags daarna waren er verscheidene koloniën
gegroeid, welke de Conradi-Drigalski-plaat blauw en de malachiet-
groenplaat geel gekleurd hadden. Ook de platen, welke van het
vleesch gegoten waren, vertoonden sterke groei. Het onderzoek door
mij voortgezet bracht het volgende aan het licht.

De culturen uit de lymphklier waren rein en bestonden uit
Gram-negatieve beweeglijke staafjes, die gelatine niet vervloeiden,
druivensuiker vergistten, melk- en rietsuiker daarentegen niet.

Bouilllon werd gelijkmatig getroebeld, indol niet gevormd, melk
niet gestold en neutraalrood-agar verkleurde geel. Enteritidis-im-
munserum agglutineerde in hooge verdunning de bacillen. Ook in
het vleesch was dezelfde bacil aanwezig. Een muis, subcutaan
geënt met cultuur was na 8 uur ziek en na 60 uur dood.

De aetiologie van dit geval is moeilijk na te gaan, daar de
organen niet met de natuurlijke hechtmiddelen waren verbonden
geweest en bovendien geen darmen aanwezig waren. Het feit echter,
dat de lichaamslymphklieren zoo sterk gezwollen waren en den
bacil in reincultuur herbergden, wijst er wel op, dat hier een
in tra vitale infectie heeft plaats gehad.

Den tweeden maal hadden we te doen met een kalf van 3 a 4 weken
oud, hetwelk uit een andere gemeente geslacht werd ingevoerd.
Vanuit deze gemeente was de invoer van geslachte dieren zonder
organen toegestaan, mits het dier voorzien was van goedkeurings-
stempels. Ook hier dus geen organen aanwezig. Daar vleesch en vet
hevig icterisch waren, werd besloten, dit kalf niet goed te keuren,
voor en aleer er een bacteriologisch vleeschonderzoek had plaats
gehad.

Ook nu gelukte het den bacillus enteritidis Gartner uitliet vleesch
af te zonderen. De afwezigheid der organen maakte ook ditmaal de
aetiologie duister. De vrij hevige icterus, misschien ontstaan door
afsluiting der ductus choledachus tengevolge eener darmontsteking
duidt er m. i. echter wel op, dat ook in geval een intravitale
infectie had plaats gevonden,
\'s Gravenhage, October 1913.

Op Vrijdag den 25sten Juli van dit jaar werden door den heer
W. alhier, enkele dunne schijfjes gebraden varkensvleesch aan het
openbaar slachthuis gebracht, welke volgens zijn mededeeling,
afkomstig waien van een z. g. fricandeau, die, genuttigd op een
bruiloftsmaal, bij bijna alle gasten ziekteverschijnselen (braken,
diarrhee, temx_iratuurverhooging, gevoel van ziek zijn) zou ver-

oorzaakt hebben. Dat het vleesch ook werkelijk de oorzaak ervan
zou zijn, verklaarde men daaruit, dat enkele personen, welke niet
aan het feestmaal hadden deelgenomen, maar wel van het vleesch
gegeten hadden, onder dezelfde verschijnselen ziek waren geworden.

Omtrent ziekteverloop en diagnose heb ik van medische zijde
geen nadere inlichtingen kunnen krijgen, daar geen der patiënten
het noodig had gevonden den dokter te laten halen. Het bovenbe-
doelde stuk vleesch was des Dinsdagavonds door den slager gebracht
en direct daarop gebraden. Daags daarop had men het weer naar den
leverancier teruggebracht, teneinde het te laten snijden. Dienzelf-
den dag werd het genuttigd en \'s nachts en den volgenden dag
hadden zich de verschijnselen geopenbaard.

Des Vrijdagmiddags, dus ± 3 X 24 uur na de bereiding, kreeg ik
de plakjes ter onderzoek. Het vleesch bleek goed doorbraden te zijn,
maar was natuurlijk in sterke mate verontreinigd, zóó zelfs, dat
met het bloote oog bakteriënkolonies te zien waren.

Een oogenschijnlijk het minst verontreinigd stukje werd uitge-
sneden, fijn geknipt en geschud met enkele ccm. physiologische
keukenzoutsolutie. Dat hierbij alle regelen omtrent steriliteit in
acht genomen werden spreekt van zelf. Met deze oplossing werden
een Conradi-Drigalski-en een malachietgroen-plaat geënt. Zooals
te verwachten was, ontstonden er talrijke bakteriënkolonies van
zeer verschillend aspect, waaronder er echter enkele waren die door
vorm en verkleuring der plaat, reeds verdenking op een paratyphus-
achtige bacil deden vallen. Na herhaalde overenting op clectief-
voedingsbodems gelukte het dan ook ten slotte een Gram-negatief,
beweeglijk staafje te isoleeren, dat alle eigenschappen bezat van de
vertegenwoordigers der parathyphus-enteritidis-groep. Daar op
dat oogenblik geen immuunsera meer in mijn bezit waren, was een
verdere differentiatie door middel der agglutinatie niet mogelijk.

Een muis, welke subcutaan geënt werd met cultuur, stierf bin-
nen 2 X 24 uur en vertoonde in bloed en organen hetzelfde staafje.

Wat is nu de oorzaak geweest van het voorkomen van dit schade-
lijk microorganisme in het vleesch?

Naar mijne meening hebben we hier te doen gehad met een in-
fectie van het toebereide vleesch en wel om de volgende redenen:

i°. andere gevallen van vergiftiging bij personen, welke vleesch
van hetzelfde varken gegeten hebben, zijn mij niet ter oore gekomen
en

2°. heeft het stuk vleesch speciaal in dit geval volop gelegen-
heid gehad om geïnfecteerd, te worden daar het vóór het gebruik
nog door talrijke handen is gegaan.

Evenals Van der Slooten in zijn artkiel „Rookvleeschvergifti-
ging te Utrecht," in dit tijdschrift (afl. 17,1912) beweerde, is het
ook mijne meening, dat zelfs de best ingerichte keuringsdienst, der-
gelijke gevallen van vleeschvergiftiging niet kan voorkomen. Slechts
de grootst mogelijke reinheid bij de behandeling van vleesch en
hooge zindelijkheid van de lokalen waarin het bewaard wordt, zijn
de eenigste voorzorgsmaatregelen.

Voorts bewijst dit geval weer eens de aanwezigheid van een para-
typhus-achtige bacil als saprophyt.
\'s Gravenhage, October 1913.

Afdeeling Gelderland-Overijsel: Aangenomen als lid de heeren:
Dr. J. van Dorssen te Arnhem, A. B. Vaandrager te Delden,
G. H. Hommels te Oldenzaal.

Afdeeling Utrecht: Aangenomen als lid de heeren: F. LaméRIS te
Milligen, H. van Vuuren te Utrecht.

Mochten wij in het vorige verslag met tevredenheid terugzien op het afgeloopen
jaar, thans is zulks tot ons leedwezen in mindere mate het geval.

Zoo moeten wij in de allereerste plaats melding maken van het groot verlies, dat
de afdeeling leed, door het overlijden van hem, die gedurende zoo langen tijd haar
leider was.

Te recht werd in de rede door den w.d. voorzitter, aan zijne nagedachtenis ge-
wijd, gewezen op zijn groote liefde voor de diergeneeskunde, zijn buitengewone
mate van toewijding, op zijn takt en bescheidenheid en zijn eerbied voor de mee-
ning van ouderen, eigenschappen, die hem zoo bizonder geschikt maakten voor het
bekleeden dezer functie, onder zijn bestuur kon de afdeeling tot grooten bloei ge-
raken; moeilijk zal de leegte, die de overleden heer J. T. Laméris in ons midden
heeft achtergelaten, aangevuld kunnen worden.

Als zijn opvolger werd met groote meerderheid van stemmen gekozen: Prof. Dr.
J. Poei.s, helaas, deze zag zich genoodzaakt reeds in de maand September voor
zijn lidmaatschap der maatschappij en als zoodanig ook voor het voorzitterschap
te bedanken.

Het zou ons van deze plaats niet passen in een beoordeeling te treden van de
overwegingen, die Z. HoogGel. tot het nemen van dit besluit hebben geleid; wij
hebben dit slechts te eerbiedigen.

Maar wel meenen wij in den geest van alle leden te handelen, als wij openlijk
ons groot leedwezen over dit verlies voor onze afdeeling en voor de geheele veeartse-
nijkunde in Nederland uitspreken.

Wat Professor J. Poei.s voor de eerste is geweest, hoe hij meegewerkt heeft aan
hare oprichting en gedurende 21 jaren lang het secretariaat heeft bekleed op een wijze,
boven ieders lof verheven, hoe hij door zijn wetenschappelijke mededeelingen de
aantrekkelijkheid harer bijeenkomsten in hooge mate bevorderde en wat de laatste
aan hem verschuldigd is? het is u allen bekend, wij achten het overbodig daarom-
trent nog in verdere bizonderheden te treden.

Wij willen daarom besluiten, met de hoop uit te spreken, dat wij hem nog één-
maal in ons midden terug zullen mogen zien.

Zijn plaats als voorzitter werd aangevuld door den Heer J. J. F. Dhont, wien wij
van harte toewenschen dat hij lange jaren onzen leider zal mogen blijven.

Vier der leden verzochten hun ontslag, daarentegen traden 3 nieuwe toe, zoodat
het geheele aantal op ultimo December 50 bedroeg.

Door één hunner werd de wenschelijkheid van een samensmelting van de af-
deelingen Zuid-Holland en Nieuw Zuid-Holland bepleit, hetgeen leidde tot de op-
dracht aan het bestuur, met eerstgenoemde dienaangaande in nader overleg te
treden.

a. als afgevaardigden en pl. afgevaardigden voor de 54e algemeene vergadering,
onderscheidenlijk de H.H. Dr. H. E. Reeser en Dr. A. Vrijburg; van de op 27
November van het verslagjaar gehouden buitengewone algemeene vergadering de
H. H. J. J. F. Dhont en Dr. K. Büchi.i.

b. als candidaat-lid van het hoofdbestuur, tevens voorzitter, de Heer K. Houba,
te Maastricht.

d. als candidaat-lid der notul en-commissie, laatst genoemde. Betreffende de
verkiezing van 2 redactie-leden van het tijdschrift, voor een lid van de commissie
van boeroepsbelangen en van een idem tot reorganisatie van het veeartsenijkundig
onderwijs, werd den afgevaardigde vrij mandaat verleend.

De contributie werd vastgesteld op het door de maatschappij aangegeven bedrag,
vermeerderd met f 2.—, zoodat deze voor 1914 f 16 zal bedragen.

In het geheel werden er 4 vergaderingen gehouden, bezocht onderscheidenlijk
door 23, 8, 8, en 15 of gemiddeld 14 leden; de belangstelling in het afgeloopen jaar
was dus niet bizonder groot.

Herziening van art. 16 van het huishoudelijk reglement werd in overweging ge-
geven, ten einde eventueele veranderingen daarin, spoediger dan tot op heden, haar
beslag te kunnen doen krijgen.

door den Heer A. A. Barendrecht over: Een weinig bekenden vorm van
abortusverspreiding bij het rund en hare bestrijding.

Daar ze in haar geheel in ons Tijdschrift is verschenen, vermeenen wij te kunnen
volstaan, met daarnaar te verwijzen

2°. op uitnoodiging van het bestuur door den Heer M. H. Kroon over:
Mendelisme en de beteekenis voor de runderteelt. Uitvoerig, en aan de hand van
fraaie afbeeldingen, werd door spreker de leer van Hendel behandeld.

Er op wijzende, dat de praktische resultaten daaruit voortvloeiende, voor-
loopig nog niet groot zijn, werden de voordeelen van deze voor den fokker met groote
klaarheid uiteengezet.

Verwacht mag worden, merkte hij op, dat deze binnen niet al te langen tijd,
wel meer dan tot op heden, naar voren zullen komen.

De lezing, die ruim uur duurde, werd door allen met de grootste aandacht
gevolgd en aan het eind met levendig applaus begroet. Te recht sprak de voorzitter
zijn spijt uit, dat zóó weinig leden, nl. slechts 8 van de 51 aanwezig waren, naardien
het hier toch een bij uitstek praktisch onderwerp gold.

Onder de vrije mededeelingen vestigde Prof. Poels de aandacht op de thera-
peutische beteekenis van het, bij verschillende infectie-ziekten vaccineeren met
bacteriën, afkomstig van een patiënt zelf, op de zoogenaamde auto-vaccinatie dus,
ten einde langs dezen weg het lichaam tot de vorming van anti-lichamen aan te
zetten en langs bactericiden weg genezing te verkrijgen.

Voor den mensch, aldus merkte hij op, wordt van deze methode een ruim gebruik
gemaakt en staat niets ons in den weg haar ook toe te passen in de diergeneeskunde.

Bij aandoeningen veroorzaakt door staphylococcen, streptococcen, gonococcen,
bij bronchitis worden gunstige resultaten vermeld. Bij voorkeur neme men bac-
teriën van denzelfden stam als die, welke de ziekte veroorzaken. Van de toediening
van het vaccin bij febriciteerende patiënten onthoude men zich echter. Prof. Poei s
vermeldt zeer goede uitkomsten bij mastitis, in het bizonder bij een koppel runderen
te Gouda, uit welken vóórdien tal van runderen ten gevolge van dit lijden waren
gesuccombeerd.

Met een woord van opwekking aan de praktizeerende veeartsen, aan deze nieuwe
therapie hun volle aandacht te wijden, besloot spreker zijn mededeeling.

De heer A. Overbosch sprak over kruising van goudvinken en kanaries, de
Heer J. Laméris over de toepassing van ergotine bij de zoogenaamde „dampig-
heid" der paarden, de Heer J. van Driest over een voordracht van Prof. Dr. D. A.
de Jong, betreffende de enzoötische abortus, veroorzaakt door Paratyphus B. en
de Heer A. A. Barendregt over miltvuurkoorts bij runderen.

In de November-bijeenkomst werd uitvoerig van gedachten gewisseld, omtrent
de ontwerpwet op de vleeschkeuring.

Hulde brengende aan de samenstellers, vereenigde men zich algemeen met den
inhoud van het daarover uitgebrachte rapport door de commissie: Dhont, Kruijt
en Van Vliet.

De betrokken afgevaardigden werden uitgenoodigd het standpunt der afdeeling
in deze op de bizondere algemeene vergadering uiteen te zetten en zoo noodig te
verdedigen.

In de maand Februari verloor de afdeeling haar oudste lid, de heer E. A. Kok,
die gedurende eenige jaren haren Secretaris was en behoorde tot de getrouwste
bezoekers der vergaderingen; zelfs toen zijn gezondheidstoestand reeds veel te
wenschen ging overlaten miste men hem zelden. Als gevolg van het groote door
de leden in hem gestelde vertrouwen werd hij meermalen naar de Algemeene
Vergadering afgevaardigd.

In de vergaderingen was Kok dikwerf de vraagbaak, in het bijzonder waar
het maatschappelijke vraagstukken betrof en het was hem een groot genot iemand
van dienst te zijn.

Na het door den Heer Dr. W. C. Schimmel in de aflevering van 1 Maart 1913
omtrent hem medegedeelde, gaan we hierop niet verder in doch willen niet eindigen
zonder er op gewezen te hebben dat Kok was een trouw collega.

Er werden drie vergaderingen te Rotterdam gehouden, die zich kenmerkten
door een collegialen geest.

In de eerste werd Dr. P. Vermaat als Voorzitter herkozen en hield Dr. H. A.
Vermeulen eene causerie over: „Organotherapie, met bespreking der praepa-
,,raten die in de veeartsenijkundige therapie toepassing vinden." Een kort verslag
hiervan is te vinden in het 40e Deel, aflevering 4 Bladz. 172 van het Tijdschrift.

Een gezellige gemeenschappelijken maaltijd, waaraan de Heer Vermeulen
als gast aanzat, besloot deze vergadering.

In de tweede vergadering werden de onderwerpen voor den vervolg-cursus
voor Veeartsen vastgesteld.

In de derde vergadering werden als afgevaardigde en plaatsvervanger naar
de Algemeene Vergadering aangewezen resp. de Heeren Ellerman en Dr. Vermaat.

De behandeling van het Programma voor die vergadering was over de ver-
schillende vergaderingen verdeeld.

,, „ J. C. Colder: Vergoeding van Bureaukosten voor den plaatsver-
vangenden Districts-Veearts.

„ „ H. L. Ellerman Lz.: Pogingen om de gevolgen, van niet gewenschte
paring, bij een hond te voorkomen.

„ „ Dr. S. J. M. Mogendorff: De financieele positie van den veearts
, bij dagvaarding voor den Rechter in strafzaken.

In 4 vergaderingen werden de belangen der Maatschappij en die der afdeeling
Groningen—Drenthe door ons behandeld. Een der bijeenkomsten werd gehouden
te Assen, de overige te Groningen; steeds was het aanwezige ledental zeer
bevredigend, werden er belangrijke onderwerpen ingeleid en behandeld, terwijl
elke vergadering werd besloten met een gemeenschappelijk diner.

Tot de belangrijke gebeurtenissen onzer afdeeling over 1913 rekenen wij in
de ie plaats de voortzetting en de beëindiging van de vervolgcursussen voor vee-
artsen, gegeven door de heeren Prof. Dr. D. A. de Jong en J. J. Wester, welke
cursussen levendige belangstelling ondervonden en zeker veel hebben bijgedragen
tot aanvulling en versterking van het wetenschappelijk peil der talrijke deel-
nemers. In de Maartvergadering hield Dr. Overbeek een belangwekkende voor-
dracht over „Veearbitrage".

fn de Mei-vergadering werd door een daartoe benoemde commissie rapport
uitgebracht omtrent een wenschelijke herziening der enttarieven en het vast
stellen van een uniform minimum-tarief.

In de Augustus-vergadering was het woord aan de heer W. ten Hoopen in
zake veeverloskunde, terwijl in de laatste vergadering de heer Beunders prachtige
praeparaten demonstreerde.

Behalve de bemoeiingen in zake enttarieven was de afdeeling op maatschap-
pelijk gebied werkzaam, door het voorstellen van amendementen op voorstellen
voor de algemeene vergadering, door het doen plaatsen van een punt van be-
handeling op de agenda dier vergadering, door haar rapport in zake pensioen-
regeling en door de bespreking van de wetsontwerpen in zake vleeschkeur en
hooger onderwijs en het rapport der commissie van veeverzekering.

Evenals in 1912 viel ook in 1913 een onzer leden, de heer R. Bosscher, de eer
te beurt, te worden benoemd tot Ridder in de Oranje-Nassau orde, terwijl aan
twee onzer leden de heeren J. Buitenhuis en J. Kets de doctorstitel werd
verleend.

Tegenover het vertrek van de leden Dr. Overbeek en J. Goedhart staat een
aanwinst van nieuwe leden n.1. de heeren W. ten Hoopen, C. J. G. van der Kamp,
R. Bergema en J. Brandenburg.

Een verlies trof ons door het overlijden van het lid F. Boerhave, veearts te
Dieverbrug.

In het bestuur der afdeeling kwam geen verandering zoodat het blijft samen-
gesteld uit de heeren: K. J. Laméris, voorzitter, Dr. J. Staal, vice-voorzitter;
P. D. Beunders, penningmeester; H. A. Kroes, ie secretaris; K. Huizinga.
2e secretaris.

Het ledental op i Januari 1914 bedroeg: 43 t. w.: Jhr. W. Alberda van Eken-
stein, R. Bergema, L. van Bergen, R. Bosscher, J. Bruijel, B. Bruins, J.
Doornbos, C. A. van Dorssen, Th. Edens, D. de Fluiter, M. B. ten Have,
R. Hess, H. H. Huizinga, K. Huizinga, J. Knol, A. J. Koster, FI. A. Kroes,
K. J. Laméris, D. S. R. Mensema, D. Muller, R. Nijhoff, J. Niks, P. J.
Offeringa, H. R. Rentema, M. G. Smit, Dr. J. Staal, A. H. Steenbergen,
Dr. J. v. d. Veen, F. B. Venema, H. Venema, A. van der Wal, H. G. Werkman,
K. F. Wiersma, A. Wolf, H. Wolters, P. D. Beunders, H. G. O. Boom, C.
J. G. van der Kamp, W. ten Hoopen, Dr. J. Kets, J. M. A. van Nes, J. Bran-
denburg en Dr. J. Buitenhuis.

De eerste vergadering dezer afdeeling waarvan de oprichting tot stan<l kwam na-
dat meerdere collega\'s sympathie hadden betuigd met het streven van enkelen onzer
om voor de veeartsen in Overijssel en enkele Geldersche gemeenten een zelfstandige
afdeeling te formeeren, had plaats 31 Jan. Op deze vergadering werd het huishoude
lijk reglement samengesteld, een bestuur geformeerd en voor de volgende vergade-
ring voordrachten toegezegd door Tervoert, Schat, Luxwolda en Ferwerda.

Op deze vergadering 16 April d v. gehouden, leidde Tervoert in „de verhouding
van den veearts tot provincie en gemeenten, hield Dr. Luxwolda een lezing over
de vleeschkeuring ten plattenlande en besprak Ferwerda de verhouding van den
veearts ten opzichte der veefokkerij. Van Veen deelt een geval van braking mee,
waargenomen bij een paard, waarschijnlijk ten gevolge van een divertikel van den
slokdarm.

De 15 Augustus-vergadering werd in hoofdzaak besteed aan een bespreking van
<le punten van behandeling voor de Algemeene Vergadering.

Daarom werd op voorstel van De Jong besloten een October-vergaderng te
houden om die aan meer wetenschappelijke dingen te wijden.

Op die vergadering 17 October gehouden gaf Vlaskamp belangrijke mededeelingen
over de behandeling van klauwziekten bij het rund en hield de voorzitter zijn
lezing over de aetiologie der kalverziekten.

De laatste vergadering 21 November gehouden, werd weer in hoofdzaak be
steed aan de punten van behandeling ter Algemeene vergadering.

Zie ik goed, dan kunnen we als jeugdige afdeehng over 1913 tevreden zijn. Het
bezoek was zeer middelmatig, een klacht meer gehoord. Voor \'t overige werd door
allen met ambitie aan de besprekingen deelgenomen.

Iets mis ik en dat zijn de mededeelingen uit de practijk. Dat 1914 daarin ver-
andering brenge. De afdeeling telt thans 15 leden nl: Boonstra, Steenwijk; Bulk,
Ommen; Brink, Wijhe; De Beijl, Coevorden; De Jong, Olst; Kattenwinkel,
Kampen; Van Goor, Epe; Dr. Ferwerda, Oldebroek; Dr. Luxwolda, Enschede;
Van der Mast, Staphorst; Tervoert, Zwolle; Dr. Schat, Zwolle, Van Veen,
Avereest; Vlaskamp, Deventer; Witkamp, Raalte. De Secretaris,

Door het toetreden van den Heer De Vink, districtsveearts te Venlo, steeg het
ledental der afdeeling tot 22. Er werden vier vergaderingen gehouden, welke ge-
middeld bezocht werden door 66 °/₀ der leden.

In plaats van den Heer P. van Kempen, werd gekozen tot ondervoorzitter de
Heer J. Billekens. In de maand April doken er plotseling geruchten op, dat onze
districtsveearts, de Heer Goossens, verplaatst zou worden. Gelukkig werd dit on-
heil nog bijtijds van onze afdeeling afgewend.

In de April-vergadering wenscht de voorzitter hem namens de afdeeling geluk
met zijn blijven in Limburg, er op wijzende, dat onze districts-veearts niet alleen
in zijn optreden als ambtenaar ons aller sympathie heeft, maar dat wij tevens
in hem behouden een trouw lid onzer afdeeling, die geregeld de vergaderingen bezoekt
en wiens adviezen daar steeds gaarne worden gehoord. Hij hoopte hem nog lange
jaren op onze vergaderingen te zien verschijnen. Bij deze gelegenheid werd tevens
op eene leemte in ons reglement gewezen, dat niet toeliet, leden, die zich voor eene
afdeeling bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt tot eereleden daarvan te be-
noemen. Verder werd in deze vergadering eene commissie benoemd bestaande
uit de Heeren Goossens, Sala, L. v. Kempen, Dr. E. Duysens en Bloemen, ten
einde aan de volgende vergadering een rapport uit te brengen over het wetsont-
werp in zake vleeschkeuring.

De Juli-vergadering werd gehouden te Sittard bij gelegenheid der provinciale
tentoonstelling, waarbij als gasten aanwezig waren de Heeren Kroon, De Vink,
en Hameleers, de laatste candidaat-veearts. Tot afgevaardigde naar de alge-
meene vergadering werd benoemd Dr. Duysens en tot diens plaatsvervanger
de Heer Houba.

De Heer Kroon hield eene uiterst interessante lezing, waarna een gezellig diner
volgde.

In de September-vergadering heette de voorzitter allereerst hartelijk welkom
de Heeren Kroon en Paimans. De eerste bewees hierdoor, dat zijn eerste bezoek aan
Limburg hem goed was bevallen, terwijl de Heer Paimans, als ondervoorzitter der
vroegere afdeeling Noord-Brabant en Limburg nog steeds aangename herin neringen
bij ons opriep. Vervolgens feliciteert hij den Heer Houba bij gelegenheid van zijn
30 jarig jubileum als veearts. Hij behoort zeker tot de verdienstelijke leden der
maatschappij. De voorzitter hoopt, dat hij nog lange jaren met woord en geschrift
onze belangen zal verdedigen. Vervolgens werden voor de vacatures van voorzitter
en iste secretaris der maatschappij respectievelijk gekozen de Heeren Houba en
Dr. Vermeulen. Tot redactie-leden de Heeren Dr. Markus en Paimans. De be-
spreking van het programma der algemeene vergadering vorderde veel tijd, waar-
bij er stemmen opgingen of het in de toekomst misschien gewenscht zou zijn Maat-
schappij en Tijdschrift te scheiden.

De Heer De Vink werd op deze vergadering door den voorzitter als lid geïnstal-
leerd. Het rapport der commissie inzake het vleeschkeuringswet-ontwerp werd
aan de leden tobgezonden.

Door de Heeren Beel en L v. Kempen werden eenige interessante pathologische
preparaten gedemonstreerd.

In de November-vergadering bracht Dr. Duysens een degelijk verslag uit van
de algemeene vergadering, terwijl de Heer Houba benoemd werd tot afgevaardigde
naar de bijzondere vergadering.

Onze voorzitter feliciteert den Heer Houba namens onze afdeeling met zijne be-
noeming tot voorzitter der Maatschappij.

De Heer Beckers doet mededeeling van eene langdurige kreupelheid bij een
paard, waarbij extirpatie van os carpale 3 en 4 noodig bleek, hetgeen tot volkomen
herstel leidde.

Het bestuur der afdeeling bestaat uit P. v. Kempen voorzitter; J. Billekens
onder-voorzitter, H. Sala iste secretaris, H. J. C. Horbach 2de secretaris en
J. Duysens penningmeester. De Secretaris,

Op i Januar^; 1913 bedroeg het ledental 36, doch al spoedig onderging dit aan-
tal een verandering door het overlijden van den heer J. H. van Oijen, Directeur
van het Openbaar Slachthuis te Haarlem op 17 Januari.

Door vertrek naar Leiden bedankte de heer Dr. D. G. Ubbels met ingang van
i Januari 1914 voor het lidmaatschap onzer afdeeling.

Als nieuwe leden traden toe de heer H. W. Schiphorst te Alkmaar en verder
met ingang van 1 Januari 1914 de heeren Dr. D. L. Bakker te Alkmaar en J. A.
Klauwers, J. G. A. Reeser, M. L. O. Verkerk en C. A. Bonn te Amsterdam,
zoodat het ledenaantal nu 40 bedraagt.

Er werden 3 gewone vergaderingen gehouden welke respect, door 19, 15 en 18
leden werden bezocht.

In de vergadering van den 7den Februari werd door den penningmeester rekening
en verantwoording gedaan van zijn beheer over het vorige jaar. In dezelfde ver-
gadering werd door den heer De Leur de wenschelijkheid geuit het daarheen te
leiden, dat door de regeering een verhooging der vacatiegelden zou worden toege-
staan, waaruit geboren werd een voorstel voor de algemeene vergadering.

Verder werd door den heer De Leur ter tafel gebracht de besprekingen over
het vaststellen van een uniform tarief voor het enten van varkens. Wel werd door
de leden in beginsel hiertoe besloten, doch men kon zich niet vereenigen met het
voorstel om tarieven vast te stellen, die bindend zouden zijn voor alle leden der
afdeeling. In het vormen van kleine kringen waarin men over de tarieven tot over-
eenstemming kon komen, zag men meer resultaat. Deze kringen zouden zich dan
langzamerhand kunnen uitbreiden. Deze besprekingen hebben tengevolge gehad,
dat zich korten tijd na de Februari-vergadering de vereeniging van practiseerende
veeartsen heeft gevormd boven het Noordzeekanaal, die o.a. de kwestie der ta-
rieven voor het enten van varkens goed voor elkaar heeft gezet.

In de vergadering van den 22sten Augustus had de benoeming plaats van een
afgevaardigde en plaatsvervangend afgevaardigde naar de 54ste algemeene ver-
gadering, waarvoor werden gekozen de heeren De Leur en Geerlings.

In deze vergadering werd tevens besloten de bibliotheek op te heffen. Het cir-
culeeren der tijdschriften vond steeds slecht plaats. Toch wenschte men het be-

drag, dat anders voor de tijdschriften werd uitgegeven, een goede bestemming te
geven en ieder jaar te storten in het Van EsvELD-fonds.

Aan het einde der vergadering hield de heer C. Folmer uit Hoofddorp een korte
voordracht over het onderzoek van longslij m van runderen op tuberculose, waar-
in hij speciaal de aandacht vestigde op de bloedige methode met behulp van tra-
cheotomie en waarbij hij aangaf met welk instrumentarium deze eenvoudige en in
de praktijk zeer goed door te voeren operatie kan plaats vinden.

In de November-vergadering werd tot penningmeester benoemd de heer G.
Hannema te Zaandam in de plaats van der J. Y. Swierstra, die niet terstond her-
kiesbaar was. Het bestuur is dus voor 1914 als \'t volgt samengesteld: J. Mazure
Czn, voorzitter, Dr. F. P. Keyser, secretaris en G. Hannema, penningmeester.

Tot afgevaardigde naar de buitengewone algemeene vergadering te houden op
29 November te Utrecht werd gekozen de heer Dr. Y. van der Sluis te Amsterdam
en tot diens plaatsvervanger de heer Dr. J. Y. Swierstra te Zaandam.

Het Nederlandsche Comité voor het congres te Londen roept de
Nederlandsche Collega\'s, met hun dames, ter bijwoning op!

Bij voldoende deelneming zouhet mogelijk zijn de reis gezamenlijk,
dus per zelfde gelegenheid te maken.

Het niet beheerschen van de Engelsche taal behoeft allerminst
een reden te zijn om het congres niet te bezoeken. En dat het congres
nooit zonder de aanwezigheid van Hollandsche dames kan slagen,
spreekt van zelf.

Londen is een zeer groote en buitengewoon belangwekkende
stad, waar men zeer gemakkelijk den weg vindt. Laat dus niemand
verzuimen van de gelegenheid haar te leeren kennen gebruik te
maken. De Nederlandsche veeartsen zijn het tegenover Engeland
verplicht het congres met alle krachten te steunen en blijken te geven
van sympathie met land en bewoners.

Het lidmaatschap kost een pond sterling, voor dames vijf shillings.
Men zendt het bedrag in bij „Mr. F. W. Garnett, I. P„ M. R. C. V.
S., 10 Red Lion Square, London, W. C." De tweedeondergeteekende
is echter gaarno bereid de bedragen van het lidmaatschap over te
maken indien hein daarvoor f 12.25 respectievelijk f 3.15 wordt toe-

gezonden aan zijn adres: Morschsingel 3 te Leiden. Hij zal de ont-
vangen lidmaatschapskaarten, enz. aan de leden doen toekomen.

Het logies is te Londen goedkoop en goed. De firma Thos. Cook
en Zoon te Amsterdam, Damrak 83\', wil daaromtrent gaarne in-
lichtingen verschaffen, ook wat de prijzen betreft, die in verband
met het congres zullen worden verlaagd. Naar die conditiën kan de
firma logies verschaffen tegen inning van een deposito, waarvoor een
kwitantiebewijs wordt afgegeven, hetwelk de hoteleigenaar tegen
zijn volle waarde in gedeeltelijke betaling der rekening zal aannemen.
De firma Cook is gaarne tot verdere bespreking bereid.

In een binnenkort vanwege het Nederlandsche Comité te houden
vergadering zullen verschillende zaken, die in het belang van de
Nederlandsche congresbezoekers mochten zijn, nader worden be-
sproken. Het comité wekt met aandrang tot deelneming op!!

Nu het programma ook in dit Tijdschrft werd bekend gemaakt
is gebleken, dat het Engelsche uitvoerende comité ongetwijfeld veel
moeite heeft gehad om de talrijke rapporteurs over de verschillende
landen, zoowel groote als kleine, te verdeelen. Mochten er echter
Nederlandsche collega\'s zijn, die omtrent dein het programma ver-
melde onderwerpen een mededeeling wenschen te doen of aan de
discussies wenschen deel te nemen, dan geven de ondergeteekenden
hun in overweging daarvan bericht te zenden, eventueel onder
toezending van manuscript, aan den tweeden ondergeteekende,
die daaromtrent dadelijk in overleg zal treden met het uitvoerende
Comité te Londen.

Secretariaat van de Permanente Commissie voor de Inter-
nationale Veeartsenijkundige Congressen.

Met het oog op een bezoek aan bovengenoemd congres zijn wij zoo vrij U onze
diensten aan te bieden voor het regelen Uwer reis daarheen.

Wij kunnen reisbiljetten verschaffen over elke route en onderkomen bespreken
in vele hotels van verschillenden rang waarmede wij sinds jaren in connectie staan.

Onze , ,interpreters" in uniform aan de verschillende groote stations verleenen
alle hulp aan houders onzer reisbiljetten; inlichtingen over trein- en andere ver-
bindingen worden gratis door ons verschaft.

Voor deelnemers, die voor uitstapjes in en om de groote steden gebruik wen-
schen te maken van ons systeem ,,begrootingsreizen" reserveeren wij behalve
het hotelonderkomen tevens een localen gids, met wien de stad bezichtigd wordt,
terwijl alle onkosten voor privé, rijtuig, entrées en fooien worden ingesloten.

Gaarne zullen wij U, of andere bezoekers van het Congres, met gewenschte in-
lichtingen van dienst zijn, en wachten wij Uwe berichten.

P. S. Indien congresleden reductie toegestaan wordt op sporen, booten, enz.
wordt hiermede door ons rekening gehouden.

Geven met verschuldigden eerbied te kennen, Vermast, Pieter Franciscus,
medicinae doctor, arts te Etten (N.B.), oud-Paardenarts en oud-reserve-officier
van Gezondheid bij het Leger hier te lande,

Van Dorssen, Johan, doctor medicinae veterinariae, Paardenarts ie klasse
te Arnhem,

Paardenarts 2e klasse te Utrecht; respectievelijk voorzitter, vice-voorzitter en
secretaris-penningmeester der Militair Veterinaire Vereeniging;

dat in de kortelings verschenen begrooting van Oorlog geen melding wordt
gemaakt van positieverbetering van de Paardenartsen, noch van de reeds zoolang
in uitzicht gestelde reorganisatie van den Militairen Veterinairen dienst;

dat zij met de meeste bescheidenheid de achterstelling van de Paardenartsen
bij de Officieren van Gezondheid onder de aandacht van Uwe Excellentie brengen;

dat de promotiekansen van de paardenartsen ten zeerste achterstaan bij die
der wapens;

dat de paardenartsen vermeenen recht te hebben op een opklimming, over-
eenkomende met die der Officieren van Gezondheid, zoowel wat betreft de finan
ciëele positieverbetering als de promotiekansen;

redenen waarom ondergeteekenden Uwe Excellentie beleefd uitnoodigen de
positieverbetering van het korps Paardenartsen bij de aanstaande behandeling
der Oorlogsbegrooting alsnog in welwillende overweging te willen nemen

Geven met verschuldigden eerbied te kennen, Vermast, Fieter Franciscus,
medicinae doctor, arts te Etten (N. B.), oud-paardenarts en oud-reserve-officier
van Gezondheid bij het Leger hier te Lande;

Van Dorssen, Johan, doctor medicinae veterinariae, paardenarts ie klasse
te Arnhem;

Gallandat Huet, Rudolf, Hendrik, Johan, doctor medicinae veterinariae,
paardenarts 2e kl. te Amersfoort; respectievelijk voorzitter, vice-voorzitter en
secretaris-penningmeester der Militair Veterinaire Vereenigng;

dat zij zich beleefd de vrijheid veroorloven, als toelichtirg op hun verzoek-
schrift aan den Minister van Oorlog, toegezonden in October laatstleden, alsnog
een nadere Memorie van Toelichting nopens dat verzoekschrift onder de aandacht
van Uwe Excellentie te brengen.

Memorie van Toelichting, behoorende bij het rekest aan Zijne Excellentie den
Minister van Oorlog van P. F. Vermast, J. van Dorssen en R. H, J. Gallandat
Huet, d.d. 22 Dec. 1913.

Aan de organisatie van den Militairen Veterinairen Dienst kleven nog altijd
groote gebreken, als gevolg waarvan deze Dienst, ten opzichte van het Ministerie
van Oorlog en van de Chefs der wapens en Dienstvakken onvoldoende naar voren
treedt en het Leger daarvan, tot schade van den Lande, niet het gewenschte
nut trekt.

Het meest opvallende is wel, dat het toezicht op en de leiding van dezen tak
van dienst in handen zijn gelegd van een arts, den Chef van den Geneeskundigen
Dienst.

Het moge waar zijn, dat deze autoriteit, dank zij de nauwe verwantschap tus-
schen de geneeskunde van den mensch en die der dieren in staat is de weten-
schappelijke vraagstukken op veeartsenij kundig gebied, uit een algemeen oogpunt
beschouwd, te beoordeelen.

Het kan toch niet ontkend worden dat vele, vooral die, welke meer de tech-
nische bijzonderheden van de uitoefening van het vak betreffen — en op deze komt
het in het dagelijksch leven voornamelijk aan — geheel vreemd voor hem zijn.

Ware dit niet het geval, welnu, met hetzelfde recht, als waarmede den arts
de bevoegdheid tot oordeelen over veeartsenijkundige aangelegenheden is gegeven,
zou men de belangen van den geneeskundigen dienst, voor zooverre zij den mensch
betreffen, kunnen toevertrouwen aan het toezicht van den paardenarts.

Het is waar, wel wordt bedoelde dienstchef voorgelicht en bijgestaan door
den oudsten en hoogsten in rang der paardenartsen, waarmede dus de verant-
woordelijkheid voor een deel op dezen overgaat, het neemt niet weg, dat de leiding
ten slotte bij hem blijft berusten.

En — zeer begrijpelijk — de ondervinding heeft geleerd, dat men deze onver-
kort in eigen handen wenscht te houden.

Zij kan, daar waar de noodige vakkennis en om die reden de vereischte be-
langstelling ontbreekt, nimmer tot haar recht komen en het verdeelen van de
verantwoordelijkheid over 2 personen kan niet anders dan nadeelige gevolgen
hebben.

Het is een zoo voel- en tastbare waarheid, dat adressanten zich kortheidshalve
van nadere beschouwingen of toelichtingen dienaangaande vermeenen te moeten
onthouden.

Geldige redenen tot het doen voortduren van dezen toestand kunnen wij nergens
ontdekken.

Het korps is voldoende sterk voor de aanstelling van een deskundig hoofd
en voor de meemng, dat een paardenarts, die een wetenschappelijke opleiding
achter den rug heeft, en ruimschoots in de gelegenheid is geweest militair ge-
vormd te worden, de vereischte eigenschappen voor chef zou missen, ontbreekt
iedere aannemelij ken grond; terwijl de door ons gewenschte organisatie geen
uitgaven van belang na zich sleept. Wij hebben de eer Uwe Excellentie beleefdelijk
nogmaals te verwijzen naar ons verzoekschrift met de uitgebreide memorie van
toelichting d.d. 19 Juli 1911 aan het Ministerie van Oorlog toegezonden.

Als een tweede groote fout moeten wij aanmerken, dat de dirigeerend paarden-
arts met den rang van majoor dezelfde verantwoordelijkheid bezit als de paarden-
arts der ie kl. Afgezien van het feit, dat zulks weinig ten goede komt aan het
aanzien van den hoofdofficiersrang, is hieraan, meenen wij, vooral dit groote
nadeel verbonden, dat laatstgenoemde, zoolang hij niet bepaald ongeschikt geacht
wordt, niet voor bevordering voorbijgegaan kan worden en men ten slotte voor
Luitenant-Kolonel (die iets meer verantwoordelijkheid draagt) een keuze moet
doen uit hen, die nog te bewijzen zullen hebben, dat zij als zoodanig bruikbaar zijn.

Alzoo — niet de besten komen in aanmerking voor hoofdofficier, maar een ieder
die geduld genoeg heeft om zijn beurt af te wachten.

Dat elk corps onder zulke Omstandigheden zijn zoo noodzakelijke frischheid
daarbij moet inboeten, wie zal daaraan nog twijfelen?

Op eenvoudige wijze ware aan het bezwaar tegemoet te komen door het in
het leven roepen van divisiepaardenartsen met den rang van Majoor en van
Luitenant-Kolonel. Het zal alsdan gemakkelijk vallen om tot eene schifting van
de geschikten en mindergeschikten te komen; terwijl de daaraan verbonden meer-
dere verantwoordelijkheid een gewenschten prikkel tot voortarbeiden zal blijken
te zijn en men eindelijk ook verzekerd zal wezen van een behoorlijke bevordering
in de hoogere rangen.

Dat er voor hen geen passende werkkring zou zijn, kunnen wij niet aannemen.
De controle op de onder hen gestelde paardenartsen, de opleiding en de vorming
van de pas aangestelde officieren van den veterinairen dienst; hunne voorlichting
aangaande de remonteering, hunne eindadviezen bij het op reform stellen van
troepenpaarden en de bij de divisie voorkomende vraagstukken van hygiënischen
aard als fourage, vleesch, stallenbouw en andere, de voorbereidende werkzaam-
heden op veterinair gebied voor de manoeuvres, dat alles zal hen voldoende in
beslag nemen.

De klachten over onvoldoende verpleging onzer zieke paarden, ten opzichte
waarvan we enkel maar naar voren willen brengen het feit, dat de gelegenheid
daarvoor in de meeste gamizoens ontbreekt; over de gebrekkige vorming en op-
leiding der jonge paardenartsen, over gemis aan de noodige waardeering door
de wapens en dienstvakken, zullen, als zijnde het uitvloeisel van de fouten, ge-
noemd onder i en 2, spoedig verstommen, indien deze langs den door ons aange-
geven weg worden opgeheven.

In de derde plaats rest ons nog te constateeren, dat de paardenartsen eerst
op veel te hoogen leeftijd tot dirigeerend paardenarts worden bevorderd, zoodat
zij bij hun tijdgenooten ver ten achter staan.

Terwijl zij namelijk dien rang pas bereiken op hun 55e jaar (als regel), wordt
men daartoe bevorderd (gemiddeld genomen): bij de cavallerie op een leeftijd
van 46 jaar, bij de artillerie op een leeftijd van 48 jaar, bij de infanterie op een
leeftijd van 48 jaar, bij de intendance op een leeftijd van 47 jaar, bij de genie en
en Officieren van gezondheid op een leeftijd van 52 jaar, bij de Koninklijke Mare-
chaussée op een leeftijd van 47 jaar.

Volgens de tegenwoordige bepalingen zullen de H.H. Folmer, Van Zijverden
Verberne, Gallandat Huet, Klerk De Reus en Kuypers tot majoor worden
benoemd, als zij onderscheidenlijk 56, 56, 59, 60, 61, 60 en 57 jaar oud zijn geworden.

Het spreekt vanzelf, dat men dezelfde ongunstige verhouding ook aantreft
voor den Rang van Luitenant-Kolonel. Nu heeft men wel getracht de bevor-
dering tot en met Kapitein gelijken tred te doen houden met die der overige wapens
en dienstvakken, daarbij lettende op den zooveel langeren studietij den als gevolg
daarvan het zooveel later in dienst treden. Men is echter ten eenenmale in gebreke
gebleven met dit beginsel ook rekening te houden voor de hoofdofficieren.

Bedenkt men nu, dat zij nimmer een hoogeren rang kunnen behalen dan dien
van Luitenant-Kolonel, dat deze voor verreweg het grootst aantal hunner onbe-
reikbaar is, zoo zal men ons moeten toegeven, dat hun vooruitzichten allertreurigst
zijn.

Er is noch voor hen, noch voor hunne weduwen en weezen eenigen kans op
een redelijk pensioen.

Dit, en de eigenaardige en ongewenschte verhoudingen, die voor den dag treden,
indien paardenartsen ie kl. en dirigeerend paardenartsen onder de bevelen worden
gesteld van officieren, aanmerkelijk jonger dan zij, heeft een mate van moedeloos-
heid en verslapping in het leven geroepen, die hoogst nadeelig voor de belangen
zijn, welke aan hunne handen zijn toevertrouwd.

Men zou zich bij dit alles nog eenigermate kunnen neerleggen, indien men in
casu te doen had met een corps officieren, die tot de minst ontwikkelden in het
leger behoorden of wel met een categorie, aan wier arbeid weinig waarde is toe
te kennen.

Waar dit niet het geval is, waar integendeel de paardenartsen na de officieren
van gezondheid — bij gelijke vooropleiding als deze — de langdurigste studie
hebben door te maken (gemiddeld 5 jaren), zij alzoo staan in de voorste rij der
best ontwikkelden en een allerbelangrijkste taak (verpleging en behandeling
onzer kostbare legerpaarden) hebben te vervullen, treedt de onbillijkh \'id dezer
slechte vooruitzichten dubbel sterk naar voren.

Bij de overweging, dat men desondanks het corps nog voltallig kan houden,
moet men niet uit het oog verliezen, dat zich ook veeartsen aanmelden, die of
geen lust gevoelen in de uitoefening der particuliere praktijk of om deze of gene
reden in de burgermaatschappij minder goed zijn kunnen slagen. Of echter het
leger met dergelijke krachten gediend is, wij ontkennen dit ten stelligste.

Het bovenstaande samenvattende zijn wij, na rijp beraad, tot het besluit ge-
komen dat, bij aldien men een corps officieren van den veterinairen dienst wenschl,
berekend voor zijn taak, men tot een zoodanige reorganisatie zal moeten over-
gaan, dat

ie. aan het hoofd van den dienst wordt geplaatst een chef paardenarts, met
den rang van kolonel, onder de onmiddellijke bevelen van den Minister van Oorlog.

2°. een viertal divisie-paardenartsen, waarvan twee met den rang van Luitenant-
Kolonel en twee met den rang van Majoor worden aangesteld en er d us gebroken
worde met het op heden gevolgde stelsel van bevordering tot hoofdofficier na
een zeker aantal dienstjaren.

3°. de bezoldiging in geen geval geringer is dan die der overige officieren, doch
integendeel die der officieren van gezondheid zeer nabij komt.

Hollandsche Maatschappij van Landbouw. Te Amsterdam heeft heden de Holland-
sche Maatschappij van Landbouw haar 92ste buitengewone algemeene vergadering
gehouden onder leiding van den heer Jhr. Mr. P. van Foreest.

De voorzitter opent met een kort woord van welkom de vergadering; in het bij-
zonder begroet spr. den directeur-generaal van den landbouw, den heer P. van
Hoek.

Aan de orde komt daarna het voorstel der afdeeling Oudewater en Omstreken om
het hoofdbestuur op te dragen, alle gepaste middelen aan te wenden tot opheffing
van het ministerieel besluit, waarbij de kostelooze verstrekking van sera en entstof-
fen stop gezet worde.

In de toelichting betoogt de afdeeling, dat sedert het besluit van 11 Februari 1913
van kracht is geworden, het gebruik van sera en entstoffen achteruit is gegaan, tot
schade van den veehouder en van \'s Rijks schatkist. Vooral de kleine boer en de
arbeider zien nu tegen de kosten op, in de hoop, dat de ziekte aan zijn woning
voorbij zal gaan. Aan den anderen kant is het schadelijk voor het rijk, daar deze de
kosten van ontsmetting te dragen heeft bij miltvuur en vlekziekte, en die kosten
bij meer gevallen der ziekte grooter zullen worden. Hetgeen het rijk dus wint door
de opbrengst der verko9hte sera en entstoffen wordt verloren door meerdere uit-
gaven voor ontsmetting.

Het hoofdbestuur is er niet voor, dit verzoek tot de regeering te richten, daar zij
meent, dat de lage prijs, welke geheven wordt, geen bezwaar kan zijn om de be
noodigde inspuitingen te doen geschieden. Tevens herinnert het hoofdbestuur aan
het besluit van de algemeene vergadering van 20 Maart 1913, waar deze kwestie
ook reeds ter sprake gekomen is, en waar toen een geheel bevredigend antwoord
ontvangen werd. De directeur-generaal van den Landbouw deelde toen n.1. mede,
dat voor proeven met nog onbekende entstoffen deze kosteloos verstrekt zullen wor-
den evenals tot toen geschiedde.

De afdeeling Oudewater spreekt haar leedwezen uit over het praeadvies van het
hoofdbestuur, daar dit totaal niet gemotiveerd is. Zij is het tevens niet met het
hoofdbestuur eens, dat de onkosten zoo laag zijn. Voor sommige categorieën b.v.
jong vee kunnen de uitgaven wel van beteekenis zijn. Ook meent de afdeeling,
dat het vcrige jaar nog geen opinie omtrent de werking van het besluit bestaan kon
op 20 Maart, daar het besluit pas 15 Februari van kracht geworden was.

Aan de hand van gegevens, welwillend verstrekt door de rijks-serumin richting
toont de afdeeling aan, dat in het jaar 15 Febr. 1913—1914 belangrijk minder
voorbehoedende entingen plaats gehad hebben dan in het jaar, voorafgaande aan
den datum, waarop het ministerieel besluit van kracht werd. Vooral voor vlekziekte
zijn de cijfers zeer duidelijk.

Hierna deelt de voorzitter mede, dat verzocht was iemand van de seruminrichting
ter vergadering te doen komen om de vragers te beantwoorden.

Daarop kwam het bericht, dat de directeur-generaal zelf zou komen om het tarief
te verdedigen.

De heer van Hoek zegt, dat spr. zelf de persoon is geweest, die den minister
voorgesteld heeft het tarief in te voeren. Door gratis-verstrekking heeft men de
sera en entstoffen bekend gemaakt bij de landbouwers, wanneer dat doel bereikt
is, en dat is nu langzamerhand zoo, dan is het toch niet goed te praten om steeds
voort te gaan met gratis verstrekken van die geneesmiddelen. Spr. noemt dat be-
deeling; daarmede versterkt men niet de kracht van de landbouwers; waar de
armste arbeider voor een ziek kind geen diphterie-serum gratis kan krijgen, is het
dan niet onbillijk, dat voor een ziek varken gratis geneesmiddelen verstrekt worden?

Bovendien groeide de seruminrichting steeds en kostte steeds meer geld, waar
zou de grens zijn. Behalve dat de uitgaven steeds stijgende waren, werd ook niet
met zuinigheid met de sera omgesprongen, ja er werd zeer roekeloos mee omgegaan.
Er werd veel meer aangevraagd dan noodig was. Daar het toch ook gewenscht is,
dat een zaak eenigszins kaufmännisch gedreven wordt en om al de bovengenoemde
redenen, is spr. een groot voorstander van een tarief, doch het moet matig zijn,
en dat is het tegenwoordige.

Indien de menschen minder entstoffen aanvragen, dan is dat nog geen bewijs,
dat er minder geënt zal worden, want men zal er nu veel zuiniger mee zijn.

Wil men niet enten, dan moet men door schade en schande maar wijs worden.
De regeering geeft toch ook geen geld aan een boer, die geen kunstmest gebruikt.

Bovendien zijn de kosten niet zoo hoog; indien de veeartsen er echter wat op
leggen, dan is dat een zaak van boer en veearts.

De heer Anker, die voor de afdeeling Oudewater spreekt, repliceert. Het spijt
hem te hebben vernomen, dat de directeur-generaal zelf de groote voorstander van
dat tarief is.

Spr. vraagt zich af, worden ook niet andere maatschappelijke groepen door sub-
sidie geholpen, is dat dan bedeeling?

De vergelijking met het diphterie-serum gaat volgens spr. niet op, daar er hier
sprake is van het redden van een menschenleven. Spr. is niet overtuigd.

De heer Van Hoek komt nog even terug op zijn woorden. Overal dient orde te
zijn, dus ook bij de directie van den landbouw. Nu was spr. er niet van overtuigd,
dat de gelden, welke voor de seruminrichting uitgegeven worden, goed gebruikt
worden, en daarom wilde spr. daar orde in brengen. Daarom was een tarief zeer
gewenscht.

Spr. vindt het een ongezond beginsel, dat het rijk de risico van het landbouw-
bedrijf zou moeten dragen.

De heer Stam afgevaardigde van Hoorn vraagt wat het inenten van een varken
van pl. m. 100 K. G. tegen vlekziekte kost. Dit in verband met het tarief van vee-
artsen in Noord-Holland.

De heer Van Hoek geeft de cijfers, welke prof. Poels hem verstrekt heeft. Spr.
heeft het plan deze cijfers te publiceeren, doch heeft daar nog mee gewacht, daar spr.
niet gaarne wrijving ziet tusschen landbouwers en veeartsen.

De afgevaardigde voor Schermer de heer De Boer, deelt mede, dat zijn afdeeling
tegen het voorstel-Oudewater is daar deze meent, dat de kosten geen beletsel mogen
zijn, deze zijn zeer gering, doch de veeartsen nemen er te veel bij en daar kan de
seruminrichting niets aan doen.

De voorzitter meent, dat de kwestie nu genoeg bekeken is. Wanneer spr. nog even
het woord neemt, dan is het om den heer v. Hoek te danken voor zijn welwillend-
heid om zelf hier ter vergadering te komen om zijn standpunt te komen verdedigen.

Daarna wordt het voorstel-Oudewater door opstaan in stemming gebracht, en
blijkt, dat een groote meerderheid tegen het voorstel is.

Rijksveeartsenijschool. Blijkens mededeeling van den directeur-generaal van den
landbouw zal het natuurkundig examen voor a.s. veeartsen worden gehouden in de
maanden Mei en Juni e. k.

Voor deelneming aan het veeartsenijkundig examen in 1914 moeten candi-
daten zich vóór 1 April e. k. schriftelijk opgeven aan den voorzitter der
commissie, den heer Dr. W. C. Schimmel.

Voor deelneming aan het admissie-examen moeten candidaten zich opgeven
vóór 15 Mei e. k. aan den directeur, den heer Dr. W. C. Schimmel.

Personalia. De paardenarts 2de klasse van het iste regiment veldartillerie.
H. J. Weekenstroo is overgeplaatst bij het 5de regiment huzaren te Amsterdam.

STAAT van de gedurende de maand Januari 1914 In de Rijkskeuringsdiensten van
voor uitvoer bestemd vleesch verrichte keuringen.

Voorts werden 27 354 K.G. afzonderlijke organen en deelen ter keuring aangeboden, waarvan 25 stuks
voor consumptie werden afgekeurd.

Bestehen zwischen dem ansteckenden Scheidekatarrh und dem Bläschenausschlag
der Rinder ursächliche Beziehungen?

De deskundigen zijn het er niet over eens of de besmettelijke aandoening der
vagina bekend als vaginitis granulosa, en het blaasjesuitslag der genitaliën, al of
niet verschillende ziekten zijn. Zwick en Gminder deden aan het „Kaiserl. Gesund-
heitsamt" hierover onderzoekingen. Zij besmetten gezonde koeien (vaarsen),
door een weinig etterig sekreet van koeien lijdende aan blaasjesuitslag, op het
vaginaslijmvlies te wrijven.

Hunne proefdieren hadden reeds na de besmetting locale ontstekingsverschijnse-
len en blaasjes, die de volgende dagen in aantal toenamen. Na 12 a 20 dagen was
alles weer normaal. Na eenige (12321) dagen werden weer ontstekingsverschijnselen
waargenomen en ontwikkelden zich op het slijmvlies kleine knobbeltjes, gelijk aan
die bij de granuleuse vaginitis, die maandenlang bleven bestaan. Ook een paard,
dat op dezelfde wijze besmet werd, vertoonde hetzelfde ziektebeeld.

Een paar reeds aan vaginitis granulosa lijdende koeien werden even als de vorige
proefdieren besmet. Ook nu had de infectie een blaasjesuitslag tengevolge en daarna
trad weer de oude ziekte op. Gedurende het blaasjesuitslag waren de knobbeltjes
verdwenen. Een der dieren werd 17 dagen na de eerste blaasjesinfectie opnieuw
met blaasjesmateriaal besmet en kreeg weer een blaasjesuitslag, dat alleen spoedi-
ger genas dan het eerste. Een rund werd besmet met blaasjes-smetstof die 5 weken
in de ijskist bewaard was. Dit dier kreeg geen blaasjesuitslag, maar na 10 dagen
vaginitis granulosa.

Met vaginaalsekreet van verschillende van bovengenoemde aan secundaire
vaginitis granulosa lijdende runderen, werden gezonde dieren besmet. Deze kregen
na ongeveer 7 dagen, een granuleuse vaginitis, een bewijs, dat het na het genezen
van het blaasjesuitslag opgetreden granuleus proces, besmettelijk was.

In de praktijk ziet men dikwijls granuleuse vaginitis in een veestapel optreden
zonder blaasjesuitslag. Besmet men met vaginasekreet van dergelijke runderen
gezonde dieren, dan krijgt men vaginitis granulosa en geen blaasjesuitslag.

De genomen proeven maken het waarschijnlijk dat de beide aandoeningen ver-
schillende ziekten zijn met een verschillende incubatietijd. Om meerdere zekerheid
te krijgen is het wenselijk het nog niet met zekerheid bekende virus van de ziekten
te isoleeren en daarmee proeven te doen.

Ostertag houdt, gelijk bekend is, een Streptococcus voor de oorzaak der vaginitis
granulosa (infectiosa).

Z. en G. hadden bij hun proeven waarschijnlijk telkens met gemengde infekties
te doen.

Schermer schrijft in de Berl. Tier. Woch. 1913, XXIX N°. 34 over de Scheiden-
katarrh (besmettelijke vaginitis) bij koeien en merkt op dat de ziekte een goedaardig

karakter heeft en nooit aanleiding tot abortus geeft. Hij had succes inet een be-
handeling met bacillolzalf:

bacillol 500.
lanolin 1000.
aq. dest. 500.
vaselin f la v. 2000.
ol. olivar 1000.

de eerste week dagelijks, de 1°. week om de 2 dagen, de 3°. week om de 3 dagen
inwrijven. De stieren die zieke koeien hebben gedekt, krijgen inspuitingen van
waterige bacilloloplossing.

Ascoli en Segnani verwijderden bij jonge honden de hypophysis cerebri, de meeste
dieren stierven binnen 2—3 dagen na de operatie — bij de weinige dieren wien het
gehikte, zonder hypophyse in leven te blijven, namen A. en S. de volgende ver-
schijnselen waar: opvallende physieke en geestelijke zwakte, belemmering in de
groei (dwerg vormen) vertraagde ossificatie der beenderen, daardoor verkrommin-
gen. Verder voedingsstoringen, zich meestal uitende in vetzucht, of soms in
algemeene slechte voedingstoestand, niet tot ontwikkeling komen der geslachts-
organen, verandering aan milt, thymus, schildklier en bijnieren.

De symptomen doen denken aan een storing in de inwendige (klier) sekretie, en
wijzen op de korrelatie die er bestaat tussen de klieren zonder afvoerbuis, thyroi-
dea, bijnier en hypophyse.

Asam beschrijft een geval van anaphylaxie bij een vrouw, die voor de derde
maal aan diphterie leed. De eerste twee malen, een jaar na elkaar, was ze ook met
serum behandeld. Bij de derde aanval, 10J jaar na de tweede, volgde na 15 minuten
op de intraveneuze serum-inspuiting een hevige anaphylactische reaktie, die met
genezing eindigde. Merkwaardig zijn in dit geval het snelle optreden der reaktie,
in verband met den langen tijd sedert de vorige inspuiting.

Die Auslösung von Ueberempfindlichkeitserscheinungen durch körpereigene Er-
weisssubslanzen und ihre klinische Bedeutung.

Het is reeds lang bekend dat een voor een bepaalde diersoort vreemd eiwit, bij
een eerste intraveneuze toediening goed verdragen wordt, doch na een bepaalde
tijd (het prae-anaphylactisch stadium) weer ingespoten, giftig kan werken. Deze
verhoogde gevoeligheid noemt men anaphylaxie. Wolff-Eisner en Vertes deden
nu proeven bij konijnen en caviae, die ze inspoten met lichaams-eiwit van dezelfde
diersoort als het proefdier (testikel-lever-nier en hersensubstantie.) De dieren kregen
bij herhaalde injectie hevige ziekteverschijnselen, precies gelijkende op de gewone
anaphvlaxie-symptomen. De eerste inspuiting van eigen eiwit (hetzij intraveneus,
subcutaan of intraperitoneaal) had dus hier ook sensibiliseerend gewerkt. Dit feit is

van groote beteekenis en kan misschien nieuwe gezichtspunten openen, in verband
met auto- intoxicaties en inwendige sekreties, en beter inzicht geven in het wezen van
sommige ziekten.

De Eclampsia puerperalis wordt door Rosenau, Wolff-Eisner e.a. toegeschreven
aan resorptie van placenta-albumine en als een anaphylaxie beschouwd.

Ook de kaljziekte van het rund wordt in den laatsten tijd door verschillende des-
kundigen voor een anaphylaxie gehouden.

In een artikel dat zich niet leent voor een referaat merkt Traube op, dat de stu-
die der Immuniteit en anaphylaxie in Duitsland, ten onrechte geheel beheerst
wordt door de chemische theoriën. (EHRLicH\'se Seitenkettentheorie, eiwitverval bij
anaphylaxie enz.) Volgens hem zijn de verschijnselen eenvoudiger volgens phy-
sische wetten en theoriën te verklaren en komen chemische processen eerst in de
tweede plaats in aanmerking.

Ook Bordet, Zangger, Landsteiner e.a. trachten het wezen der Immuniteit
en der anaphylaxie grootendeels volgens physische wetten te verklaren.

Het is aan den Anglo-Normandischen dekhengst Demi-Monde,
als zijnde actieve smetstofdrager, te danken, dat eene grondige
bestudeering van de Pferdestaupe of Rotlaufseuche, (ficvre tv-
phoide, — pink eye.), kon plaats vinden en gedurende geruimen
tijd kon voortgezet worden.

In het najaar van 1906 werd Demi-Monde voor rekening van de
Nederlandsche Harddraverij- en Renvereeniging bij den heer
Roy te Neuilly aangekocht. In Februari 1907 werd hij gestation-
neerd te Bemmel. In betrekkelijk korten tijd dekte Demi-Monde
63 merriën, waarvan 31 drachtig werden. Het meerendeel dezer
merriën werd enkele dagen na de dekking ziek. De symptomen
waren: koorts, lusteloosheid (depressie), verminderde eetlust,
5Welling van de oogleden en van de subcutis van de beenen; op
stal infecteerde de gedekte merrie de overige aanwezige paarden.
Op zijn station werd Demi-Monde evenals twee gedekte merriën
door eene Commissie, bestaande uit de heeren DeBruinchWester,
leeraren aan de R ij ksveeartsen ij school, onderzocht. De 2 merriën
bleken aan typische Pferdestaupe lijdende te zijn.

Teneinde meerdere zekerheid te verkrijgen, had aan de Rijks-
vee;irtsenijschool opneming en observatie van Demi-Monde plaats,
aan welken hengst niets abnormaals te constateeren viel. Het
rapport luidde: zeer zeker is overbrenging van Pferdestaupe door
den hengst mogelijk, ook al is hij niet ziek noch ziek geweest.
Geadviseerd werd, Demi-Monde voor het seizoen 1907 aan de
fokkerij te onttrekken.

Het gelukte echter niet een ziekmakende oorzaak bij Demi-
Monde te ontdekken. Van de Veeartsenijschool vertrok Demi-
Monde naar de boerderij van den heer Wickevoort Crommelin
te Heemstede, alwaar de verschillende hengsten (i 12) van de
Nederlandsche Harddraverij- en Renvereeniging, terugkomende

>) Gedeeltelijk gepubliceerd in het Centratblatt für Bakteriologie Orig. 1913.
Bd. 68 h. 1.

van hunne stations, gestald worden.^De boxen zijn zoodanig ge-
maakt, dat de dieren elkaar kunnen zien door ijzeren traliën;
niet uitgesloten is aanraking met lippen en tong. Gedurende den
tijd, dat Demi-Monde aldaar gestald was, werd nimmer eenig spoor
van ziekte, noch bij hem, noch bij zijn stalgenooten geconstateerd.
Op den 6den Februari 1908 liet de heer Crommelin een eigen merrie,
welke gestald was bij zijn woonhuis ,,de Berkenrode" op de boer-
derij dekken door Demi-Monde. Na de dekking keerde de merrie
naar haren stal terug, waarin zich nog 5 paarden bevonden. Op
den i2den Februari 1908 werd voor deze merrie bij collega Kruymel
veterinaire hulp ingeroepen; de diagnose luidde Pferdestaupe.

Een paar dagen later openbaarden zich bij vier der vijf in den-
zelfden stal aanwezige paarden dezelfde symptomen. Niettegen-
staande dit frappante geval van besmetting werd besloten, den
hengst wederom ter dekking te stationneeren. Op 28 Februari
1908 werd Demi-Monde geplaatst te Opynen. Op de keuring te
Tiel waren de fokkers in extase over de buitengewone qualiteit
en den draf van den hengst. In de eerste helft van-Maart dekte
Demi-Monde 11 merriën; 7 werden ziek en vertoonden dezelfde
symptomen als de gedekte ziek geworden merriën van het vorige
jaar. Andermaal moest de hengst dus buiten dienst gesteld worden.

Het was dus niet gelukt opheldering te erlangen; dat gedekte
merriën ziek werden van een gezonden hengst, dat ging het begrip
van velen te boven. Toch is dit niet zoo vreemd als het voorgesteld
werd; de literatuur nagaande, bleek reeds meerdere malen gecon-
stateerd te zijn, dat een hengst nog wel één, ja zelfs twee jaren
na zijn herstel de Pferdestaupe kan overdragen op merriën, welke
hij dekt.

James Clark: [Transmission of Pink Eve from apparently
healthv stallions to mares (Journ. of Comp. Path. en Therap.
Bd. V. 1894)] deelt mede, dat in zijne omgeving een Clvdesdale
hengst ter dekking gestationneerd werd, waarvan bekend was,
dat hij het vorige jaar Pferdestaupe had gehad. Van 11—27 April
dekte deze hengst 21 merriën. 6—9 dagen na de dekking leden er
14 aan Pferdestaupe. De ziekte verliep typisch en breidde zich in
de geheele streek uit.

In de laatste 30 jaren was daar slechts éénmaal Pferdestaupe
voorgekomen en wel ongeveer 8 a 9 jaren geleden bij 2 ingevoerde
paarden, tot welke de ziekte beperkt bleef.

op. Merriën, door dezen hengst gedekt, infecteerden na terugkeer
op eigen stal de verder aanwezige paarden. Een deel der gedekte
merriën werd drachtig.

Gelijktijdig berichtte Clark, dat een ander veterinair Mr.
Pottie verschillende jaren vroeger en zelfs herhaaldelijk op der-
gelijke gevallen gewezen heeft, zonder echter geloofd te worden.
I)e symptomen, welke genoemd worden, zijn echter zóó karakte-
ristiek voor Pferdestaupe, dat twijfel aan Clark\'s waarnemingen
volkomen uitgesloten is.

Na het heerschen der Pferdestaupe gedurende 1890—1893
in Denemarken, is door een 12-tal veterinairen geconstateerd,
dat hengsten, die aan Pferdestaupe geleden hadden, 1 tot 2 jaren
later nog in staat waren de ziekte bij dekking op merriën over
te dragen.

Prof. Jensen verzamelde de gegevens zijner Deensche collega\'s
(Deutsch Ztschr. f. Thierm. 1894), die voor een groot deel met
Clark\'s mededeeling overeenstemmen. De incubatietijd bedroeg
4—7 dagen.

Jensen vermoedde, dat de smetstof op het slijmvlies van de
geslachtsorganen van de hengsten vegeteerde en zich aldaar kiem-
krachtig vermocht te houden. Het hevigst trad de Pferdestaupe
op, als de dekking kort na het herstel van den hengst had plaats
gevonden, en in den regel in geringeren graad, als het reeds twee
jaren geleden was, dat de hengst aan de Pferdestaupe lijdende
was geweest. Korten tijd na het herstel van den hengst werden
na dekking zeer weinig merriën drachtig; naarmate de hengst langer
hersteld was, nam het drachtig worden der gedekte merriën ge-
leidelijk toe.

Reeks bericht in the Journ. of Comp. Path. and Therap. 1902
het volgende aangaande de overdraging van Pferdestaupe door
schijnbaar gezonde hengsten op merriën.

Reeds in 1901, nadat de hengst na herstel van de Pferdestaupe
merriën bij dekking geïnfecteerd had, maakte Reeks den eigenaar
opmerkzaam, dat dit het volgende jaar weder zou kunnen gebeuren.
Om die reden werd besloten, alvorens den hengst ter dekking te
stellen, eerst het resultaat af te wachten der dekking van de
merriën op eigen stal. Aldus handelde de eigenaar en nadat de
hengst 14 merriën op stal gedekt had en deze gezond gebleven
waren, werd de hengst in de omgeving rondgeleid. Tal van merriën
werden echter geïnfecteerd en leden na dekking aan Pferdestaupe.
Het gezond blijven der gedekte merriën op eigen stal was het
gevolg van verkregen immuniteit.

Dr. Grimme (Deutsche tierartzliche Wochenschr. 1903) con-
stateerde, dat merriën, welke de Belgische hengst „Boxbart"
tusschen 3 Maart en 4 April 1902 dekte, 6—8 dagen na de dekking
aan Pferdestaupe lijdende waren. De hengst was 3 Maart door eene
aan Pferdestaupe lijdende merrie geïnfecteerd. Alleen de merrie,
die het eerst gedekt was en de ziekte verspreidde, stierf, evenals
haar veulen. In het geheel werden 48 paarden op 14 boerderijen
ziek. De ziekte was goedaardig en verliep zonder complicaties;
en na 8—14 dagen trad herstel in. Vijf weken later dekte de hengst
weder voor het eerst, na geregelde desinfectie der geslachtsdeelen.
Toch trad bij 5 van de 7 gedekte merriën 6—8 dagen na de dekking
Pferdestaupe op. In het geheel werden nu 21 paarden in 5 stallen
ziek. Slechts 10 van de 28 merriën werden drachtig. Minstens
14 weken na doorzieken bleek Boxbart nog in staat bij dekking
te infecteeren.

Collega Steenbergen constateerde in 1905 ongeveer hetzelfde
bij den hengst „Frank". Uit de beschrijving der ziekte blijkt
zonder twijfel, dat ook hier sprake was van Pferdestaupe. 25 van
de gedekte merriën werden ziek. Het hevigst trad de ziekte op
bij de veulenmerriën. Als incubatietijd werd opgegeven 2—10
dagen. De ziekte verliep goedaardig zonder sterfgevallen; ook
deze hengst werd ter behandeling naar \'s Rijks veeartsenij school
opgezonden.

Op 26 en 27 November dekte „Frank" eene 9-jarige merrie,
wier gezondheidstoestand volkomen normaal was. Tot en met
2 Jan. viel niets bijzonders te constateeren. Op 3 Jan. was de tempe-
ratuur 39.8 en had de merrie geen eetlust. Overigens waren geen
afwijkingen te bespeuren, noch aan de urine noch aan het bloed,
waarvan praeparaten microscopisch onderzocht werden. Weldra
was de temperatuur en de eetlust weder normaal. Met het ure-
thrasecreet, opgevangen onmiddellijk na de dekking, werd een
muis — subcutaan — en een cavia — intraperitoneaal — geënt.
Dez£ laatste bleef normaal, terwijl de muis succombeerde. Geen
bacteriën werden in het bloed gevonden. Op 13 en 14 Jan. dekte
de hengst weder een merrie, welke volkomen gezond was. Behalve
eene temperatuursreactie vertoonde de merrie geen andere ziekte-
svmptomen. De temperatuursreactie was als volgt:

Datum: 15 Jan. 16 17 19 19 20 21 22 23
Temp. : 38 38.8 39.2 39.2 39.3 41. 39.8 39. 37-8

Eene cavia en een konijn, intraveneus en intraperitoneaal
geënt met versch bloed, ondervonden hiervan geen nadeel.

werd overbodig geacht. Als gevolg hiervan reisde" deze, die aldaar
steeds gezond was gebleven, op 23 Jan. af. Na als dekhengst te
zijn afgekeurd, werd Frank voor rekening van het Rijk aangekocht
en kwam hij op 26 April weder aan de Veeartsenijschool. Ook
thans bleek hij volkomen normaal. Op 2 Juni dekte Frank weder
eene gezonde merrie. De temperatuursreactie was als volgt:

Alleen op den 5den Juni was de merrie lusteloos en nam hij
slechts een deel van haar gewone voedsel op. Overigens viel niets
abnormaals waar te nemen, was de merrie steeds zonder eenige
stoornis in haar gezondheidstoestand. De experimenten met Frank
liepen hiermede ten einde en verdere opheldering omtrent de
ziekmakende oorzaak bleef uit. Uit vorenstaande blijkt echter,
dat „Frank" ruim één jaar drager was van Pferdestaupevirus.

In 1908 kwamen te Ede verschillende gevallen van Pferdestaupe
voor. Ter plaatse een onderzoek instellende, vernam ik van collega
Abspoel het volgende. De Pferdestaupe werd overgebracht door
een merrie, die bij dekking door een hengst te Barneveld was
geïnfecteerd. De ziekte verbreidde zich in den stal van den eigenaar
dezer merrie. Doordat deze met een ziek paard de markt te Ede
bezocht, openbaarde de ziekte zich spoedig in stallen, waarvan
paarden in dezelfde herbergstalling vertoefd hadden, waar de zieke
merrie uitgespannen was. Vier dezer aldus besmette paarden stier-
van aan eene secundaire pneumonie; drie daarvan deden dienst
bij voerlieden, één was landbouwpaard. Met alle vier was door-
gewerkt geworden, zoodat veterinaire hulp te laat ingeroepen werd.

Aan de berichten der Deensche veeartsen, gepubliceerd door
Prof. Jensen en aan de overige vermelde waarnemingen heeft
men echter weinig waarde gehecht.

Hutyra en Marek plaatsen in hun leerboek: Specielle Patho-
logie und Therapie 1909 achter Prof. Jensen\'s publicatie een?

Friedberger en Fröhner drukken zich in hun leerboek dien-
aangaande als volgt uit: Dagegen scheint es (das Kontagium)
sich in Tierkörper unter Umständen sehr lange zu erhalten. Prof.
Dr. Szpilman zegt echter in een rapport, uitgebracht op het 9de
Intern. Veeartsenij kundig Congres te den Haag Sept. 1909, „Meiner
Ansicht nach ist die Behauptung Jensen\'s und anderer Autoren,
dass die von Influenza geheilten Hengste noch nach Monate,
ja sogar 1—2 Jahren diese Krankheit durch Vermittelung des
Beschälaktes auf Stuten übertragen, unhaltbar.

für 2 bezw. 4 Monaten überstanden, und sich nach wiederholter
Untersuchung erwiesen haben zum freien Verkehr und zum Be-
legen als unbedenklich dh. ohne Gefahr derjWiederverschleppung
der Brustseuche zugelassen. Während der ganze Deckperiode,
sowie auch später (ii Jahr nachher) würde kein einziger Fall
der Ansteckung einer Stute zur Anzeige gebracht." Wat echter
voor de Brustseuche geldt, behoeft toch niet voor de Pferde-
staupe het geval te zijn, te meer daar Brustseuche en Pferdestaupe
twee zelfstandige, aetiologisch geheel verschillende en klinisch
karakteristieke ziekten zijn, die ,,normaal verloopend", mijns in-
ziens minder juist door wijlen den eminenten professor Diekerhoef
gebracht zijn tot de groep „Influenza", waarop nader zal terug-
gekomen worden.

Prof. Dr. Poels, Directeur der Rijksseruminrichting te Rotter-
dam, heeft echter steeds groote waarde aan de mededeelingen
van Deensche zijde gehecht, te meer, daar hij meermalen in stallen
van de Rotterdamsche Tram Maastchappij waarnam, dat onder
de nieuwkoopen in het najaar de „Pferdestaupe" uitbrak, wanneer
zij naast paarden gestald werden, die dikwijls maanden geleden
aan de Pferdestaupe lijdende wären geweest. In verband met deze
persoonlijke ervaring kende Dr. Poels aan de publicatie van prof.
Jensen groote waarde toe, zoodat, toen Demi-Monde onder zijne
behandeling kwam, hij het oog gericht had op de Pferdestaupe,
overtuigd zijnde, dat het dier een smetstofdrager zou zijn van deze
ziekte.

Door zijn verblijf op de boerderij te Heemstede, aan \'s Rijks-
veeartsenijschool, in den stal op de dekstations te Bemmel en
te Opijnen, evenals aan de Rijksseruminrichting, stond onloochen-
baar vast het feit, dat Demi-Monde onder gewone omstandig-
heden de Pferdestaupe niet op andere paarden overdroeg, zoodat
hij onder gezonde paarden kon verkeeren, zonder deze te besmetten.
Eerst als hij dekte, verspreidde zich de smetstof. Dit was eveneens
het geval met de hengsten „Frank" en „Boxbart", zoowel als
met de hengsten, waarvan sprake was bij de mededeelingen van
Clark, Reeks en Jensen. Daardoor moet men aannemen, dat
de smetstof niet afkomstig is van de nieren, maar uit het genitaal-
apparaat. Ten einde het vraagstuk zoo mogelijk tot oplossing
te brengen, kwam het Dr. Poels wenschelijk voor, het sperma
van den hengst te spuiten in de vena jugularis van gezonde paar-
den. Op grond van de pathogenese der „Pferdestaupe" moet men
aannemen, dat de smetstof zich bij deze ziekte langs de bloed-
baan in het lichaam verspreidt, omdat na een incubatietijdperk

van enkele dagen de meest verwijderde plaatsen van het lichaam
nagenoeg gelijktijdig worden aangetast, n.1. het zenuwstelsel,
het slijmvlies van de oogen, het digestiekanaal, en de subcutis van
de oogleden en de beenen. Op deze overweging was de inspuiting
van het sperma in de vena jugularis gebaseerd. Medio Mei 1908
werden deze eerste proefnemingen door Dr. Reeser verricht.
Het dier waarbij ± 5 cc. sperma, vermengd met physiologische
keukenzoutsolutie, was ingespoten, vertoonde na een incubatie-
tijdperk van 4 a 5 dagen alle verschijnselen, welke men voor de
Pferdestaupe stellen mag. Vervolgens werd de proef herhaald
met sperma, dat door een berkenfeld-bougie gefiltreerd was
geworden en wel met hetzelfde resultaat. Met het gewone evenals
met het gefiltreerde bloed van paarden, welke na de infectie met
sperma ziek waren geworden, kon eveneens de „Pferdestaupe"
bij paarden te voorschijn worden geroepen. Daar geen voorzorgs-
maatregelen genomen waren, breidde de ziekte zich in den stal
van zelf door besmetting uit, zoodat spoedig 24 serumpaarden
aangetast waren. Om deze reden moesten voorloopig verdere
proefnemingen gestaakt worden. Op x Juli werd ik „ter nadere
bestudeering van besmettelijke paardenziekten" aan de Rijks-
seruminrichting gedetacheerd en werden mij deze verdere proef-
nemingen opgedragen.

Demi-Monde is in vele opzichten een goedig dier, zoowel op
stal als bij het dekken. Hij is echter uiterst lastig te beslaan, ter-
wijl het betasten van de geslachtsdeelen, het exploreeren en op-
nemen van de lichaamstemperatuur zéér gevaarlijk zijn. Het
aanbrengen van een preservatief, ten einde het sperma op te
vangen, liet hij niet toe.

Het inbrengen van een pessarium bij de merrie tot hetzelfde
doel gaf evenmin resultaat. Het sperma werd verkregen door
eene gedesinfecteerde schaal \'te houden onder de vulva bij het
afglijden van den hengst. Hetgeen na dekking uit den penis
druppelde, werd eveneens opgevangen. Het op deze wijze verza-
melde sperma werd verdund met eene geringe hoeveelheid ge-
steriliseerde keukenzoutoplossing en door een dun laagje watten
gefiltreerd, ten einde vaste partikeltjes (smegma) terug te houden.
Het filtraat werd voor de intraveneuse injectie bij proefdieren
gebruikt. Na de injectie werd steeds gesteriliseerde keukenzout-
solutie nagespoten, ten einde te voorkomen, dat bij terugtrekken
iets van het filtraat uit de canule onder de huid geraakte, hetgeen
abscedeering kon ten gevolge hebben. Als proefdieren werden
voornamelijk op reform gestelde troepenpaarden en jonge re-

montepaarden gebruikt. Fnkele troepenpaarden bleken immuni-
teit voor de Pferdestaupe te bezitten. Was dit het geval, dan kon
meestal nagegaan worden, dat in het garnizoen, waaruit zij ge-
komen waren, „Pferdestaupe" had geheerscht. Na de uitbreiding
der Staupe onder de serumpaarden bij de eerste proefnemingen
door Dr. Poels werden bij de verdere proefnemingen de proef-
paarden steeds geïsoleerd. Voor het dekken werden meestal de-
zelfde merriën gebruikt, in het geheel 10. Tijdens de verspreiding
der Pferdestaupe in den stal waren deze meerendeels aangetast
geworden, zoodat zij bij verdere dekking voor de ziekte onge-
voelig bleven. Slechts twee dezer merriën werden drachtig. De
een aborteerde 2 veulentjes, terwijl de andere een normaal, doch
min veulentje baarde, dat echter, drie weken oud zijnde, overleed.
Dit normaal veulenen is des te merkwaardiger, als men weet,
dat aan bedoelde merrie, geïmmuniseerd zijnde tegen miltvuur,
minstens 2 malen per maand 6 a 7 liter bloed afgetapt was ge-
worden.

De verdere proefnemingen ter nadere bevestiging der filtreer-
baarheid van het virus der Pferdestaupe waren als volgt:

Demi-Monde dekte op 2 Juni 1908 serumpaard No. 59; sperma werd opgevangen
en door watten gefiltreerd. Hiervan werd direct 10 cc. intraveneus ingespoten
bij paard No. 16, dat volkomen normaal was.

Den 8sten Juni, dus 6 dagen na de inspuiting, was paard No. 16 zeer ziek en
gedeprimeerd en vertoonde verder: geen eetlust, zwelling van de oogleden, con-
junctivitis, photophobie, zwelling van de subcutis der beide achterbeenen. Den
iiden Juni was het dier weder volkomen normaal.

Op den 3den Juni werd het paard No. 59 nogmaals gedekt. Het opgevangen
sperma werd met gesteriliseerde physiologische keukenzoutsolutie gemengd en

onmiddellijk gefiltreerd door een berkenfeld-bougie; 20 cc. van het heldere
filtraat werd intraveneus ingespoten bij paard No. 23.

De verdere symptomen waren: verminderde eetlust tijdens het koortsstadium,
zwelling van het linker oog en geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen.

Op 9 Juni werd paard No. 16 (proef No. I.), bij rectale temperatuur van 40.2,
ongeveer 300 cc. bloed afgetapt. Dit bloed werd gedefibrineerd en 10 cc. hiervan
intraveneus ingespoten bij paard No. 32.

Data: Juni 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Temp.: 37.1 37.6 37.6 38.1 38.8 39.3 40.— 39.4 37.9 37.1

De rest van het gedefibrineerde bloed werd gefiltreerd door berkenfeld-bougie
en hiervan werd 20 cc. intraveneus ingespoten bij paard No. 24.

Data: Juni 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Temp.: 37.5 37.4 37.1 38.2 37.8 38.9 39.3 39.— 37.4 37.2

Den i4den en 1 jden Juni vertoonden beide paarden Nos. 32 en 24, evenals de
paarden 16 en 23, na eene incubatie van 5 a 6 dagen, dezelfde typische verschijn-
selen, welke men voor de „Pferdestaupe" stellen mag.

I)en 15den Juli werden van de Rijschool te Amersfoort 2 op reform gestelde
paarden overgenomen: eene 7-jarige merrie wegens recidiveerende kreupelheid, en
eene 16-jarige dampige merrie. Beide paarden waren op 17 Juli volkomen normaal.

Op 17 Juli dekte de hengst paard No. 68. Het opgevangen sperma werd op de
bekende wijze behandeld. Om 4 uur werden 13 cc. intraveneus bij elk paard inge-
spoten. De jonge 7-jarige merrie reageerde als volgt:

De verdere symptomen waren: geen eetlust van 22—24 Juli, zeer geringe zwelling
van de oogen en de subcutis der beenen.

Op 14 Augustus dekte de hengst weder, thans No. 67. Het opgevangen sperma,
vermengd met physiologische keukenzout-solutie werd gezogen door een Maassen-
filter. Hiervan werden 5 cc. intraveneus ingespoten bij een 5-jarig zwaar landbouw-
paard, niet in de Rijksseruminrichting gestald. Er volgde geen reactie.

De merrie No. 59, welke reeds enkele malen door den hengst gedekt was,werd
op 24 Augustus ueder door Demi-Monde gedekt; daarna werd haar 10 cc. door
watten gefiltreerd sperma intraveneus toegediend. Hierop volgde geene reactie,
de merrie bleef volkomen gezond; 3 maanden geleden was dit paard aan de Pferde-
staupe lijdende geweest.

Den 6den Sept. werd van de Koninklijke Militaire Academie te Breda een op
reform gesteld paard ontvangen. Dit paard werd denzelfden dag 20 cc. door watten
gefiltreerd sperma intraveneus ingespoten. Ook hier volgde geen reactie, hetgeen
verwacht werd, daar in het garnizoen Breda korten tijd geleden influenza onder
de troepenpaarden had geheerscht.

Op 8 October dekte de hengst merrie No. 5. 10 cc. van het opgevangen sperma,
gefiltreerd door berkenfeld-bougie, werd intraveneus ingespoten bij paard No. 9,
dat op 6 October was aangekomen.

Data: Oct. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
Temp.: 37.6 37.2 37.9 37.5 37.1 37.6 37.8 38.— 38.8 40.1 40.3 38.9 37.6 37.1 37.2

De verdere symptomen waren: geen eetlust van 17 tot en met 19 October,
zwelling oogleden, conjunctivitis; brijachtige defaecatie, zwelling subcutis van de
voor- en achterbeenen.

Op 17 October werd j liter bloed afgetapt en na detibrineering door Berkenfeld
gefiltreerd.

Van dit filtraat werden 20 cc. intraveneus ingespoten bij eene 5-jarige merrie,
welke op 15 October van het Remonte-Depot overgenomen was.

Data: Oct. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
Temp.: 37.3 37.2 37.7 37.1 37.8 38.— 38.3 39.7 38.1 37.4

Behalve geringen eetlust was eenige zwelling van de oogleden en van de subcutis
van de achterbeenen te constateeren.

Van 2 acuut zieke rijkspaarden a en b van het garnizoen Amersfoort, alwaar
Pferdestaupe heerschte, en die een temp. van 40.3 en 40.4 hadden en verder alle
typische Pferdestaupe-symptomen vertoonden, werd op 23 Oct. bloed steriel
afgetapt en gedefibrineerd. Voorts werden verschillende soorten van voedings-
bodems direct door een canule, met bloed uit de halsader geënt, en uitstrijk-
praeparaatjes gemaakt, welke in absoluten alcohol gefixeerd werden.

Op 2 November werden van paard b uit Amersfoort, dat van 24 Oct. tot 2 Nov.
bij 37⁰ c. heeft gestaan, 20 cc. door chamberland-bougie F gefiltreerd bloed intra-
veneus ingespoten bij paard No. 11, afkomstig van het 3de Regiment Huzaren
(den Haag).

Van het gedefibrineerde bloed van paard 11 (proef 12) gefiltreerd door Berken-
feld-bougie, werden 10 cc. intraveneus ingespoten bij paard 12 van het 2de Regi-
ment Huzaren te Roermond overgenomen.

Data: Nov. 17 18 19 20 21 22 23 24 25
Temp.: 37.5 37.2 37.7 38.2 39.8 40.1 38.2 37.7 37.4

Patiënt had gedurende het koortsstadium geen eetlust, was down, terwijl tevens
flinke zw-elling van de subcutis der achterbeenen te constateeren was. Op 21 Nov.
werd van dit paard \\ liter bloed afgetapt en gedefibrineerd.

Het opgevangen sperma, vermengd met physiologische keukenzoutsolutie,
werd gefiltreerd door chamberland-bougie. Van het filtraat werd 5 cc. intraveneus
ingespoten bij paard No. 13. Hierop volgde geene reactie.

Op 9 December dekte de hengst en werd 10 cc. van het op de bekende wijze
door watten gefiltreerde sperma ingespoten bij paard No. 14, dat 3 Dec. ontvangen
was van het 4de Regiment Huzaren te Deventer. Er was echter na die injectie
niet nagespoten met steriele physiologische keukenzoutsolutie.

onder de huid geraakt. Na enkele dagen ontwikkelde zich een pijnlijk absces,
hetgeen met koorts gepaard ging. Na 10 dagen werd het absces geopend; de etter
bevatte hoofdzakelijk strepto- en staphylococcen. Of het dier op de intraveneuse
injectie had gereageerd, kon in verband met deze complicatie niet uitgemaakt
worden.

Om zekerheid te verkrijgen omtrent het al- of niet meer infecteerend vermogen
van het sperma van Demi-Monde stelde de Nederlandsche Harddraverij en Ren-
vereeniging eene 2-jarige (No. 16) en een 3-jarige (No. 17) merrie disponibel, waar-
van met zekerheid bekend was, dat zij niet lijdende waren geweest aan Pferde-
staupe. Op 10 Februari dekte de hengst paard No. 21.

Sperma werd opgevangen en op bekende wijze behandeld. Op 10 Februari 1909
des namiddags om 4 uur werd:

Behalve deze temperatuursverhooging viel slechts geringe zwelling van de achter-
beenen te constateeren.

Op 16 Februari werd van de 3-jarige merrie bij eene temperatuur van 39.2 een
liter bloed getapt en daarna gedefibrineerd.

Een gedeelte van het gedefibrineerde bloed werd door berkenfeld-bougie ge-
filtreerd en geplaatst bij 37° C.

Op 12 Maart dekte de hengst; het opgevangen sperma werd op de bekende wijze
behandeld en intraveneus ingespoten bij eene 6-jarige merrie;

Data: Maart x2 13 14 15 16 17 18 19 20 21
Temp.: 37.4 37.5 37.7 38.5 38.1 39.— 37.7 37-5 37-7 37-3

Op 17 Maart werd de haver slechts gedeeltelijk opgenomen en kwam als verder
symptoom alleen zwelling van de subcutis der achterbeenen voor.

De rest van het op 12 Maart opgevangen sperma werd gefiltreerd door Chamber-
land-F. Van het heldere filtraat werd intraveneus 10 cc. ingespoten bij een nieuw
aangekocht paard.

Op 18 Maart had deze patiënt geringen eetlust en matig gezwollen achterbeenen;
op 20 Maart geen eetlust, gezwollen beenen en oogleden met traanafscheiding.

Op 14 Maart werd 10 cc. van de hoeveelheid gedefibrineerd bloed, dat afkomstig
was van de 3-jarige merrie (17 Febr.), en op eene koele plaats bijna één maand
was bewaard, subcutaan ingespoten bij twee vierjarige remonte-paarden, Nos.
407 en 304.

l)e verdere voorgekomen symptomen bij No. 407, gedurende het koortsstadium,
waren: verminderde eetlust en geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen,
terw ijl bij No. 304 alléén temperatuursverhooging geconstateerd werd. Op 20 Maart
werd van beide paarden 1 liter bloed afgetapt en gedefibrineerd.

Op 17 Maart werden bij 6 vierjarige remonte-paarden, afzonderlijk geplaatst,
de volgende inspuitingen verricht:

Bij No. 402 intraveneus 10 cc. gedefibrineerd bloed, afkomstig van de aan
Pferdestaupe lijdende 3-jarige merrie, op 17 Febr. getapt en bij kamertemperatuur
gestaan hebbende:

Data: Maart 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
Temp.: 27.8 37.4 37.2 39.2 40.2 38.8 38.8 38.1 37.9 37.4

De eetlust was tijdens het koortsstadium niet gestoord, terwijl de zwelling van
de subcutis der achterbeenen zeer gering was.

bougie en afkomstig van aan Pferdestaupe lijdende 3-jarige merrie (17 Febr.).
Tot 15 Maart gestaan bij kamertemperatuur.

Op 22 Maart bij eene temperatuur van 39.8 C. was geringe eetlust te constateeren
en zwelling van de achterbeenen. Op dien datum werd 1 L. bloed afgetapt en ge-
defibrineerd.

Bi] No. 308 intraveneus 10 cc. bloed gedefibrineerd door Chamberland-F van
de aan Pferdestaupe lijdende 3-jarige merrie, op 16 Februari en tot 18 Maart ge-
staan bij kamertemperatuur.

Slechts verminderde eetlust tijdens verhoogde temperatuur en geringe zwelling
van de subcutis der achterbeenen, waren te constateeren.

Gedurende de temperatuurstijging was het dier minder opgewekt. Andere
symptomen waren niet te constateeren.

Bij No. 388 subcutaan 10 cc. sperma met physiologische keukenzoutsolutie,
gefiltreerd door berkenfeld-bougie.

Behalve deze geringe temperatuursverhooging waren geen andere symptomen
waar te nemen.

In Mei 1909 werden 2 jonge paarden, waarvan met zekerheid bekend was, dat
zij nimmer aan Pferdestaupe lijdende waren geweest, met 10 cc. gedefibrineerd
bloed ingespoten, dat sedert 16 Februari bij kamertemperatuur ± 3 maanden
bewaard was. Bij geen van beide paarden vertoonde zich eenige reactie.

Teneinde aangaande den duur der immuniteit eenig inzicht te verkrijgen, werden
op 26 September 1909, drie paarden, Nos. 376, 213 en 273, welke in Maart 1909,
dus 6 maanden geleden aan Pferdestaupe geleden hadden, met ± 10 c.M³. virulent
bloed intraveneus ingespoten; daarop volgde geene reactie.

De hengst „Frank", welke in de jaren 1905 en 1906 volgens de mededeelingen
van collega Steenbergen en de proefnemingen aan \'s Rijksveeartsenijschool
actieve Pferdestaupe-virus-drager was, werd aan de Rijksseruminrichting afgestaan,
nadat hij ruim 4 jaren geleden aan de Pferdestaupe geleden had. Met het sperma
van dezen hengst gelukte het niet meer, paarden te infecteeren, terwijl de intra-
veneuse inspuiting van 10 c.M³. virulent Pferdestaupe-bloed bij dezen hengst,
zonder eenige reactie verliep.

Op 20 November 1909 werden driejarige remonte paarden intraveneus met
10 cc. sperma in physiologische keukenzoutsolutie ingespoten. Hierop volgde
geene reactie, waaruit met zekerheid kon geconcludeerd worden, dat het sperma
van Demi-Monde zijn infecteerend vermogen verloren had.

1. Met het sperma van Demi-Monde, zoowel als met het Altraat
van het sperma door Berkenfeld- en chamberland-bougie F.

2. Met het bloed van een door sperma-injectie aan Pferde-
staupe-lijdend paard, zoowel als met het Altraat van dit bloed
door Berkenfeld en Cbamberland F.

3- Met het bloed, zoowel als met het filtraat van dit bloed door
Berkenfeld en Chamberland F, afkomstig van op natuurlijke
wijze geïnfecteerd zijnde paarden (epidemie Amersfoort).

4. Met gedefibrineerd bloed, zoowel als met het filtraat van dit
bloed door Berkenfeld en Chamberland F, dat gedurende
één maand bij kamertemperatuur was bewaard; terwijl ten opzichte
van -de virulentie van het Pferdestaupe-virus en de verkregen
immuniteit bleek, dat:

a. Met het gedefibrineerde bloed, dat 6 maanden bij kamer-
temperatuur was bewaard, afkomstig van een aan tvpische
Pferdestaupe lijdend paard niet meer viel te infecteeren;

b. De inspuitingen van virulent bloed bij paarden, die vóór
6 maanden aan de Pferdestaupe leden, negatief verliepen;

<:. Geen reactie kon geconstateerd worden na de injectie van
10 cc. virulent bloed bij den hengst „Frank", die voor 4 jaren aan
de Pferdestaupe lijdende was.

5. Op de intraveneuse injectie van sperma, afkomstig van
normale hengsten (Proef 27 en 28) volgt geen reactie.

In het Recueil de Med. Vétérinaire van 15 Sept. 1912 komt
voor een artikel: „Cause déterminante de la fièvre typhoide
(Pferdestaupe) du cheval", waarin Basset de resultaten zijner
proefnemingen mededeelt. Alhoewel deze later en op minder
uitgebreide schaal ingesteld werden, zijn zij als eene bevestiging
van vorenstaande resultaten te beschouwen.

Met gedefibrineerd bloed van een aan Pferdestaupe lijdend
paard kon Basset een gezond paard infecteeren; de incubatietijd
was daarbij 4 dagen.

Ook met gedefibrineerd bloed met 10 x het volume physiologi-
sche keukenzoutoplossing verdund en gedefibrineerd door Berken-
feld-filter V, gelukte de infectie.

Basset beweert echter, dat het doorstaan van de ziekte geen
immuniteit geeft. Ik vermeen, dat ik het tegendeel duidelijk heb
aangetoond.

Hiertoe werden aangewend alle bekende kweekmethoden en
voedingsbodems. Daar de smetstof zich langs de bloedbaan door
het lichaam verspreidt, werden tal van voedingsbodems samen-
gesteld, met wisselende hoeveelheid paardenserum. Eveneens
werd als uitgangspunt voor de bereiding der voedingsbodems
het kalfsvleesch vervangen door paardenvleesch.

Ka voorafgaande grondige desinfectie van de huid werd eene
gesteriliseerde canule in de vena jugularis gebracht en het uit-
stroomende bloed direct in de voedingsbodems opgevangen.

Dit vond geregeld dagelijks plaats bij proefdieren, die met viru-
lent bloed of sperma geïnfecteerd waren van den eersten dag na
de infectie af, tot op den dag, dat volkomen herstel was ingetreden.

b. Met het filtraat van het gedefibrineerde virulente bloed en
het sperma na passage door de verschillende bougies.

De voedingsbodems bleven evenwel alle steriel. Zelfs na dagen,
weken en maanden, zoowel bij kamertemperatuur als in broed-
stoof bij 37⁰ C. gestaan te hebben, gelukte het nimmer, groei te
kunnen aantoonen.

Ook aan Basset gelukte het niet, door enting van het bloed
op kunstmatige voedingsbodems eene cultuur te verkrijgen.

Het bacteriologisch onderzoek van het sperma direct na opvan-
ging, gaf tot resultaat, dat dan steeds werden aangetroffen:

Staphylococcen, aureus en albus; diplo- en streptococcen, bac.
pyocyaneus, bac. coli en bac. subtilis. De verschillende entings
proeven van muizen, cavia\'s, duiven, konijnen met virulent bloed
en met het filtraat zoowel van dat bloed, als van virulent sperma,
vielen steeds negatief uit.

Van het virulente bloed werden uitstrijkpraeparaten gemaakt,
direct na uitstrooming uit de vena jugularis van fian typische
Pferdestaupe lijdende dieren. Dit vond eveneens geregeld iederen
dag plaats, totdat herstel was ingetreden.

Voorts werden coupes gemaakt van het bloed met toepassing
van de bekende fixeer- en kleurmethoden en na op verschillende
wijzen gehard te zijn; nimmer gelukte het evenwel bacteriën,
noch protozoën (trypanosomen-spirochaeten) aan te toonen. In
de uitstrijkpraeparaten van het bloed, afkomstig van 2 paarden,
die aan typische Pferdestaupe leden (het eene na intraveneuse
injectie van sperma-physiologische zoutsolutie; het andere op
natuurlijke wijze geïnfecteerd tijdens eene Staupe-epidemie in
het garnizoen Amersfoort), werden na kleuring met Löffler\'s
methyleenblauw en na zeer nauwkeurig en herhaald onderzoek
met oculair 5 en ¹/_li Olie-immersie enkele nauwelijks waarneembare
microdiplococcen afzonderlijk in roode bloedlichaampjes aan
getroffen. Met het virulente bloed dezer 2 paarden werden tal

van voedingsbodem? geënt; het gelukte echter absoluut niet
eenigen groei te constateeren. Proefpaarden intraveneus en sub-
cutaan ingespoten met serumbouillon voedingsbodems, die geënt
waren met bloed (öse) van bedoelde 2 paarden afkomstig, en die
zoowel bij kamertemperatuur, als in broedstoof bij 37⁰ C. meerdere
dagen gestaan hadden, konden echter niet geïnfecteerd worden.
Verdere onderzoekingen om de oorzaak van de Pferdestaupe
nader op te helderen, vonden niet plaats, daar in verband met de
hulpmiddelen een gunstig resultaat niet verwacht kon worden.

Uit deze onderzoekingen, die enkele zoo uitvoerig konden
ingesteld worden, wijl Demi-Monde actieve smetstofdrager was,
blijkt, dat het contagium der Pferdestaupe is:

dat hengsten, welke aan de Pferdestaupe leden, slechts bij
uitzondering de eigenschap bezitten bij dekking deze ziekte op
merriën over te brengen; en ook dat deze eigenschap niet in direct
verband schijnt te staan met de hevigheid der doorgestane ziekte.

Nadat in de medische literatuur gewezen was op de groote
beteckenis, die, van eene besmettelijke ziekte oogenschijnlijk
genezen individuen z.g. chronische smetstofdragers op de ver-
spreiding van deze ziekte nog kunnen hebben, kwamen er onder-
zoekers, die dit proefondervindelijk wilden aantoonen.

Wanneer men in dc literatuur de gevallen nagaat, waarin de
smetstof nog aanwezig bleek bij individuen, die reeds lang van
de ziekte hersteld waren, dan komt men tot het besluit dat de
smetstof zich op verschillende plaatsen in het organisme kan
ophouden; zoo is het o.a. van de gonococcen bekend, dat ze zich
in slijmvliesuitstulpingen en uitloozingsbuizen van klieren, zoowel
bij den man als bij de vrouw ophouden en nadat de lijders sinds
geruimen tijd van genorrhoe zoogenaamd genezen zijn, zonder
dat er van een nieuwe infectie sprake is, plotseling weder genorrhoe
bij beiden kunnen doen optreden.

Diphtheriebacillen zijn nog y\\ maand, nadat patiënt hersteld
was van diphtherie, gevonden op de gezonde mucosa van het
mond- en neusslijmvlies.

1 nfluenzabacillen zijn eveneens bij den mensch nog één jaar
nadat patiënt hersteld was, in het sputum aangetoond; 48 dagen
na herstel der ziekte werden door Kolle, cholerabacillen in de
faeces aangetoond; zelfs werden de FRANKEL\'sche pneumonie-

coccen nog 3 jaren na herstel der ziekte in het sputum gevonden,
(Nette), terwijl Gotschlich pestbacillen kon aantoonen in het
normaal uitziend sputum van personen, die sinds 76 dagen van
pestpneumonie hersteld waren.

Het is voorts een feit, dat in de galblaas van patiënten, die aan
typhus geleden hebben, maanden later virulente typhusbacillen
kunnen voorkomen. (I enz, Herbert, Kutscher, Frosch en
Hübner).

Evenals dit aanwezig blijven van smetstof bij den mensch was
vastgesteld, werd het nu ook bij dierziekten bevestigd o.a. voor
vlekziekte (van der Veen).

Gedurende eene periode van ruim 30 jaren is het Poels bij ver-
schillende ziekten van dieren gebleken, dat smetstofdragers èn
uit een enzoötisch èn uit een epizoötisch oogpunt van ver strek-
kende beteekenis zijn.

In eene lezing, door Poels op 19 April 1908 te Utrecht gehouden,
werd medegedeeld, dat smetstofdragers o.a. kunnen waargenomen
worden bij de longziekte der runderen, bij de uierziekten van het
rund en van het schaap, bij abortus en vaginitis, bij mond- en
klauwzeer, bij varkenspest en bij de borstziekten der varkens.

Op de vraag, waar zich in het geval Demi-Monde de smetstof
ophoopte, en zoolang levensvatbaar kon blijven, kan het antwoord
niet luiden: het ultravisible agens bevindt zich in het bloed en
wordt zoo door de testikels uitgescheiden, daar de hengst steeds
kerngezond was. Onwaarschijnlijk was het tevens, dat na herstel
der ziekte chronische veranderingen in testikels zouden opgetreden
zijn, of dat de smetstof daarin een soort depöt gevormd had,
want de testikels waren normaal; de hengst kon bevruchten.
Eveneens kan niet aangenomen worden, dat het virus in staat
was te leven en te vegeteeren op het slijmvlies der urinewegen.
Was dit wèl het geval, dan zou immers de smetstof met de urine
uitgescheiden zijn en infectie ware opgetreden. Dit bleek thans
alléén het geval te zijn tijdens het dekken, zoodat dus alleen de
zaadblaasjes en de prostata als depóts voor het virus overbleven.
Voor de zaadblaasjes was dit het meest waarschijnlijk, daar deze
min of meer gering functionneerende organen zijn. Door de in-
teressante onderzoekingen van collega Gali.andat Huet betref-
fende de aanwezigheid van bacteriën in de zaadblaasjes:

b. bij caviaes en konijnen na kunstmatige infectie met ver-
schillende ziekteverwekkers,

geval Demi-Monde het Pferdestaupe-virus in de zaadblaasjes
aanwezig was en aldaar levensvatbaar gebleven is.

Bijna 3 jaren bezat Demi-Monde het vermogen te infecteeren,
en bleef gedurende dien tijd aan de fokkerij onttrokken, waarvoor
hij thans weder volkomen geschikt is.

In het verloop der proefnemingen betreffende de filtreerbaarheid
van het Staupe-contagium bleek, dat de virulentie van het sperma
van Demi-Monde geleidelijk aan het afnemen was. Zoo bleek o.a.
bij proef N°. 16 dat de 2- en 3-jarige merrie na de directe intra-
veneuse sperma-injectie slechts in geringe mate reageerden. De
temperatuur bereikte haar hoogste punt, n.1. 39.4 en 39.9, den
7den en 8sten dag na de injectie, terwijl als verdere symptomen
slechts waargenomen konden worden: sopor, trage eetlust en
geringe zwelling van de subcutis der achterbeenen. Verondersteld
werd nu, dat het gedefibrineerde bloed dezer jonge merriën wel-
licht als entstof (vaccin) zou kunnen aangewend worden. Om
dit na te gaan, werd toestemming verzocht eene voorloopige
proef met 25 jonge paarden in het Remonte-depót te mogen nemen.
Op 19 Februari 1909 kon na bekomen machtiging tot bedoelde
proefneming overgegaan worden.

Fik paard ontving subcutaan 5 cc. gedefibrineerd bloed,
afkomstig van het op 17 Febr., bij eene temperatuur van 39*4 O,
afgetapte bloed van de 3-jarige merrie. De reactie was als volgt
(zie temperatuurstaat). Alle 25 paarden reageerden op de injectie.

De stijging begon op den 4den, 5den of 6den dag en bereikte
den 7den, meestal den 8sten dag na de injectie haar maximum.
Op den ioden dag na de injectie waren alle weder normaal. De
verdere symptomen waren: Van den 5den tot en met den 8sten
dag na de infectie, gedurende de verhoogde temperatuur, waren
de paarden soporeus, en was weinig of geen eetlust aanwezig.
Verder kwamen voor: zwelling oogleden, ptosis en conjunctivitis,
zwelling subcutis van de voor- en achterbeenen. Pols (60—70)
en ademhaling tijdens het koortsstadium frequent. De zichtbare
mucosae eenigszins geïnjiciëerd. Bij enkele deed zich in geringe mate

heldere vochtafscheiding druppelsgewijze uit den neus voor.
Auscultatie en percussie thorax steeds negatief. Geringe sympto
men van darmcatarrh (brijachtige mest), mondholte heet, droog,
beslagen. Te betasten lymphklieren normaal. Bij enkele paarden
bestond polyurie. De urine reageerde zuur en was eiwithoudend.

De gemiddelde duur der ziekte bedroeg -4 10 dagen. Bij het
afnemen van de koorts verdwenen geleidelijk de verschillende
symptomen. Na de ziekte waren de dieren eenigszins verzwakt.
Deze 25 paarden stonden in stal 4 (zie plattegrond Remonte-
depot). Stal N°. 4 behoort tot het complex van stallen 1, 2, 4 en 5,
waar een wachtmeester aan het hoofd staat. Het verdere per-
soneel bestaat uit een korporaal en 12 manschappen. Groot gevaar
was er dus, dat de paarden in deze stallen door het personeel
zouden geïnfecteerd worden. Dit bleek echter alleen het geval
te zijn met de paarden in stal 5. De oorzaak hiervan was, dat een
geïnfecteerd paard uit stal 4 op den qden dag na de injectie ter
behandeling van eene verwonding in den ziekenstal was gekomen
en aldaar in contact was geweest met een paard uit stal 5. 23 paar-
den, welke in stal 5 gestald waren, werden ziek en vertoonden
dezelfde verschijnselen. Ook hier had de Pferdestaupe hetzelfde

goedaardige verloop. Tot de stallen 4 en 5 bleef de ziekte beperkt,
niettegenstaande van 8 uur \'s avonds af om de 2 uur de beide
dienstdoende korporaals bij beurten alle stallen inspecteerden
en met den dienst in deze verschillende stallen één wachtmeester
is belast, die geregeld dagelijks meermalen in deze en andere
stallen kwam, en alle manschappen der verschillende stallen
dezelfde eet- en slaapzaal hebben, m.a.w. voortdurend met el-
kander in aanraking komen.

In verband met deze waarnemingen moet geconcludeerd wor-
den, dat bij de Pferdestaupe de „infectie" dus van paard op paard
en niet door z.g. „Zwischenträger" geschiedt (als personen, hooi,
stroo, tuigdeelen, thermometer, enz.). Ter nadere bevestiging
dezer conclusie dient vermelding dat in Februari 1909 Pferde-
staupe heerschte onder de troepenpaarden der Veldartillerie te
Amersfoort. Deze paarden bevonden zich onder één dak met de
paarden van de Rijschool. Door een muur was echter onderling
contact dezer paarden uitgesloten. De epidemie bleef beperkt
tot de paarden der Veldartillerie.

Daar de enting der 25 jonge remonte-paarden als volkomen ge-
slaagd kon beschouwd worden, werd machtiging verzocht, deze
eveneens bij de overige remonte-paarden toe te passen. 550).

Op 20, 22, 23 en 24 Maart werd dezen paarden, na bekomen
machtiging, subcutaan ± 5 cc. gedefïbrineerd virulent bloed (ver-
mengd met steriele phvsiologische keukenzoutsolutie) geïnjecteerd.
Het virulente bloed was afkomstig van de aan Pferdestaupe
lijdende paarden Nos. 407 en 304 (zie proef 19), en van N°. 351
(zie proef 21).

behoorende bij de temperatuurslijsten van de met virulent Pferde-
staupe bloed ingespoten remonte-paarden op 20, 22, 23 en 24
Maart 1909.

Cavalerie 5 jaar (overjarige) aankoop 1907. Geplaatst in remontestal (loopstal).

37\'

37\'
37°

37⁶

37°

37⁵

37*

37^s

37⁵

37\'

37^J

37⁸

37⁵

37\'

37⁸

37\'

37"

37^s

37\'

37³

37⁸

37³

37⁴37⁸37\'

37⁵37⁵

37°

37⁸37⁵

37° |

37\' I

37⁸

37^{8 1}

37⁸

37°

37^e

37³

37⁸

37\'

37³37°
37⁸3 7⁴37⁵

37⁴37\'

37⁴37³

37⁵37⁸37
37⁸

Overjarige artillerie Ieren 5 jaar. Aankoop 1907 geplaatst in Remontestallen (loopstal).

N°. 407. Cavalerie 4 jaar had op 22 Maart geen eetlust, en 4 dikke beenen, is op 19
en 20 Maart bloed afgetapt. N°. 304 is artillerie 4 jaar 1er, beiden aankoop 1908.

Deze paarden zijn den dag na de inspuiting voor het eerst opgenomen.
Cavalerie 4 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

Inlanders 4 en 5 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst tusschen boomen zonder tusschenruimte.
Stal No. 23 Ingespoten 22 Maart 1909.

Artillerie Ieren 5 en 6 jaar. Aankoop 1908. Geplaatst in remontestal (loopstal).

37\'	37\'
37\'	37³
38\'	38
r.2	1.2
37	37
3	3
37\'	37\'
i
37³	37\'
38\'	37\'
3
37⁸	37⁸
37²	37
i	i
37\'	37®
38\'	38\'
i-3	3
—	38\'
i
37\'	37\'
2	2
37⁸	37®
i	I
38	37\'
38	37²
38²	37®
2	2
37\'	37®
1.2	2
38\'	38

—	37²
37\'	37
i	I
38²	38
i
38⁵	37\'
I ■
38	37\'

37®
37\'

37⁴

37²

38\'

37⁴

36\'
i

37⁴

37®

38\'

37"
2

37®

37"

37⁴

37®
2

39\'
2

37®

37®
37\'

37\'

37\'
37\'

! 37⁸

I 37⁸

I 37®
I

I 37\'

7\'

7⁴

7®

7\'

37®

7\'

37\'
2

37\'

7²

7³7\'

1081

1089

1090

1094

1076

1059

1077
1083
1108

905
1061
1073

1105

1057
1096

1112

1073

1068

1107
ro8o

1071

1106
1104

1078
1088
1087

X098

1060

1074

1086
1085

37
36\'

37³37²

36»
37\'

37
37⁸

38\'
i

38³37\'

37⁸

37⁵i

38\'
39³

37\'

37⁴

37\'
37\'

Cavalerie en Artillerie 4 en 5 jaar. Aankoop 1908 (Ieren).
Geplaatst in remontestal (loopstal).

Cavalerie 5 jaar (overjarige). Aankoop 1907. Geplaatst in remontestal (loopstal).

37\'

37®

37"
37®

37®

37\'
37®

37\'

37®

37"

37®
37®

37®
37\'

37\'
37\'

37²

37\'
37®

36»
37®

37²37⁴37®

37®

37\'

37\'
38

37\'

37\'
37\'

37®

37\'
37®

38\'

38
37®

37®
38\'

38®
37®
38\'

38\'
37\'

38
37®

37\'
38²

38\'
37"

38»

38®
37®

38\'

37\'
i

39®
37®
38®

38\'

37®

37\'
37⁴

38»
37\'

38\'
38\'

38®
38²i

39
38

38>

37®
38®

37²

38\'

30®

37®

38\'
38²

37\'
39®

37®
37®

39²38®

39\'
37®

38®
39\'
39⁴

38\'
37\'

38®
38⁴

37®
37\'

38
38®

39\'
38®

38®
38®

37³

37⁹37⁸

37⁴

37®
37\'

37\'

37®
37⁴

37⁴37\'

37®
37®

37\'

37®
37⁴

37®
37\'

37®
37⁴37®

37®

37⁴

37⁴37®

37®

37⁴37®

37\'
37⁴

37®

37⁵1.2

37\'
37\'

37³

37\'

37²

37
37\'
1.2

37⁸»1

37\'

39⁴1-23
37°
1.2

37^s

37⁴i

37\'
37⁸2

37²

37"
37²37\'
37\'
1-3
37"

37\'

37⁴

37°
i-3

38
i

38®
i

37⁴i

37°
2

37⁴

37⁸

37⁸37\'
37

37⁸37\'

38²

37\'
1.2

37\'
37\'

37²37⁸

37²

37\'
37⁴37
37\'
3

37\'

37²

37°

37"
3

37\'
i

37®

\'■3

40
38\'

40\'
i

39^e39\'
i

39\'
38⁴i

38\'
i

39³38\'

40
38«
39²39²

40⁵39®
38^s

37⁵

39⁴i

4°^ä

39«

39
38°
i

39°

37°

I 37®
37®
37²

37\'
37^s

37\'

37⁴

37"

37\'

37²

37³

37⁴37®

37®
37^s

137

I 37⁴! 37⁸

37"

I 37®
¹ 37³! 37³I

I 37\'
I 37®
! 37®

37®

Bij het meerendeel der geïnfecteerde paarden was op den 4den
of 5den dag na de injectie verhoogde temperatuur waar te nemen.

Het incubatiestadium variëerde tusschen 3 en 5 dagen. De
stijging van de temperatuur hield tot op den 6den of 7den dag
aan en bereikte op den 7den of 8sten dag na de injectie het maxi-
mum, om daarna vrij plotseling te dalen, zoodat behoudens enkele
uitzonderingen de temperatuur op den ioden dag na de injectie
normaal was. Bij een io-tal lastige paarden vond de injectie niet
plaats wegens gevaar voor operateurs en helpers. Zij werden
evenwel door de naaststaande paarden geïnfecteerd; de ziekte-
verschijnselen traden echter ongeveer 2 a 3 dagen later op.

Bij enkele paarden slechts vielen buiten de typisch verloopende
thermische reactie geen andere symptomen te constateeren.
Gedurende de temperatuursstijging waren alle paarden soporeus
en viel deze samen met geringen eetlust; bij slechts weinige kwam
anorexie voor. Was de eetlust gestoord, dan verteerde de opgenomen
haver slecht en was de faeces brijachtig, (proctitis). De verdere
symptomen waren catarrhale conjunctivitis, zwelling van de
subcutis der conjunctivae en van de beenen. Bij sommige dieren
traden de eerste, bij andere de tweede symptomen meer op den
voorgrond. Ook afzonderlijk kwamen deze s\\ mptomen voor.

Bij de 5-jarige Iersche paarden, welke het langst in het depot
en dus het meest op krachten waren (aankoop 1907) en die in
de meest gunstig hygiënische conditie verkeerden wat stalling
betreft, was de reactie het geringst. Terwijl deze bij de inlandsche
paarden, die slechts kort in het depót waren, aankoop 1908
(najaar) en Januari 1909, het meest typisch was. Deze paarden
waren minder op krachten en onder minder gunstige h\\ giënische
condities opgestald. De temperatuur bij deze inlandsche paarden
steeg minstens tot 40° C., bij twee was de maximum-temperatuur
41.3 en 41.7⁰ C., terwijl de aandoening van den digestietractus
en van de subcutis van conjunctivae en beenen frappant was.
Bij één dezer inlandsche paarden viel absoluut geen reactie te
constateeren, hetgeen waarschijnlijk aan immuniteit moet toe-
geschreven worden. Bij slechts 12 paarden trad diarrhee op, n.1.
den 7den, 8sten of 9den dag na de enting; deze hield slechts 1
of 2 hoogstens 3 dagen aan (één geval). Bij 3 dezer paarden ging
deze diarrhee gepaard met kolieksymptomen. Een dezer paarden,
N°. 562, dat als koliekrecidivist bekend stond, en de fatale gewoonte
had zich alsdan herhaaldelijk vrij onzacht op den grond te storten,
trad de dood plotseling in, welke bij sectie het gevolg bleek te

zijn geweest van „miltruptuur" (inwendige verbloeding). Een
inlandsch paard, N°. 138, aborteerde, waarvan het geen nadeel
ondervond. Rij een deel der paarden was in zeer geringe mate
heldere vocht-afscheiding uit den neus, druppelgewijs, waar te
nemen.

Bij slechts 12 paarden werd tijdens het verloop der ziekte
„hoesten" waargenomen, terwijl bij 1 paard duidelijk verschijnselen
eener lobaire pneumonie te constateeren waren. Het hoesten en
deze pneumonie werden teruggebracht tot secundaire streptococcen-
infecties, te meer, daar de longaandoening gunstig verliep na
behandeling met pneumostreptococcenserum. Bij één der in-
landsche paarden trad gelijktijdig goedaardige droes op; ook
deze aandoening nam een betrekkelijk abortief verloop (de onder-
kaaksklieren abscedeerden niet) door injecties van goedaardige-
droes serum.

In stal 6 waar 40 oude treinpaarden gestald zijn, deed zich geen
enkel geval van Pferdestaupe voor.

In verband met deze gunstige resultaten is het wenschelijk,
zoodra zich gevallen van typische Pferdestaupe hetzij in militaire
of particuliere stallen (sleepers, tram- en rijtuig maatschappijen,
enz.) voordoen, zoo spoedig mogelijk de verder aanwezige paarden
met bloed van het geïnfecteerde paard subcutaan te enten.

O]) den voorgrond moet echter gesteld worden, dat men de
dieren volkomen rust geven kan. In dat geval is vrijwel alle gevaar
uitgesloten.

Worden bij het uitbreken van de Pferdestaupe alle paarden
geënt, dan zullen deze dieren op denzelfden tijd ziek worden,
doch tevens gelijktijdig weder gezond zijn. Het verloop der ziekte
wordt aldus aanzienlijk verkort; in 14 dagen is herstel ingetreden,
en kan de daaropvolgende desinfectie doeltreffend zijn.

In de garnizoenen zullen de paarden bij zoodanige entingen
niet zoo lang aan den dienst onttrokken worden, want 2 a 3 weken
na het herstel mag men reeds lichten arbeid van de dieren vragen,
en de oefeningen op kalme wijze met hen hervatten. Hiervan
kan geen sprake zijn, als men de enzoötie haar gewonen loop
laat nemen.

Noodzakelijk zijn bedoelde entingen wanneer internationale
verwikkelingen voor de deur staan.

Ook om andere redenen zijn dergelijke entingen zoowel voor
militaire als voor burgerpaarden van groot belang. Van de 600
paarden, die in het Remonte-depót aan ent-Pferdestaupe leden,

kon slechts bij een 12-tal bij zeer nauwkeurige waarneming
„hoesten" en slechts bij één paard een pneumonie waargenomen
worden.

Uit deze waarneming vermeen ik te moeten besluiten, dat aan-
doeningen van de ademhalingsorganen niet tot svmptomen der
Pferdestaupe mogen gerekend worden. Door mij werden deze
aandoeningen beschouwd als complicaties, ten gevolge van de
secundaire inwerking speciaal van streptococcen.

Wijlen de eminente prof. Dieckerhoff deelde de Pferdestaupe
en Brustseuche in, als: influenza catarrhalis en influenza pectoralis,
Met kracht moet ik hiertegen opkomen en wel:
i°. omdat aandoeningen van de ademhalingsorganen niet tot
het normale verloop van de Pferdestaupe behooren;

2°. omdat de Pferdestaupe en Brustseuche aetiologisch geheel
verschillend en klinisch karakteristieke ziekten zijn, welke zonder
complicatie verloopend, niets met elkaar gemeen hebben. Toch
treft men geregeld in de literatuur mededeelingen aan, waarin het
tegendeel beweerd wordt.

Dat de Pferdestaupe en de Brustseuche zelfstandige, karakte-
ristieke ziekten zijn, blijkt uit het volgende:

Sedert de oprichting van het Remonte-depót in October 1886
is er geen jaar voorbijgegaan of onder de jonge remonte-paarden
trad de borstziekte op.

In stal N°. 4 was gedurende de borstziekte-enzoötie 1908—\'00
voordat de voorloopige proefneming, de actieve immunisatie
tegen de Pferdestaupe plaats vond, nog geen geval van Brust-
seuche voorgekomen. Op den igden Februari geschiedde de enting
met het vermelde gunstige verloop; de geënte paarden waren
op den isten Maart alle weder volkomen normaal. Een maand
later kwam het paard N°. 857 van stal 4 voor Brustseuche in
behandeling, hetwelk 14 dagen later door een 2e geval gevolgd
werd, terwijl gedurende de maand April alsnog 10 paarden aan
Brustseuche leden, in totaal dus 12 van de 25 paarden.

Behalve in stal N°. 4 waren eveneens in de stallen Nos. 8 en
17 vóór de Pferdestaupe-entingen op 22 en 23 Maart geen gevallen
van Brustseuche voorgekomen, gedurende de maanden April—
Juni trad de Brustseuche bij 7 van de 19 in stal 8 en bij 8 van de
21 paarden in stal 17 op. In de stallen Nos. 1, 2, 11, 12, 23, 27 en
30 had de Brustseuche in 1908 geheerscht en waren na 1 Januari
1909 geen gevallen van Brustseuche meer waargenomen, terwijl
in de stallen Nos. 10, 21, 28, en 31 de Brustseuche uitsluitend
gedurende de maanden Januari en Februari 1909 was opgetreden.

Zooals vermeld, leden al de paarden in deze stallen na de entingen
op 20—24 Maart aan tvpische Pferdestaupe. Daar in den aanvang
van Maart geen nieuwe gevallen van Brustseuche voorkwamen,
vermeende collega Dr. Gallandat Huet, die met den veteri-
nairen dienst in het Remonte-depot was belast, dat de Brust-
seuche-enzoötie 1908—\'09, waarschijnlijk als geëindigd kon worden
beschouwd, niettegenstaande de Brustseuche in de stallen 4—8
nog niet opgetreden was. In verband hiermede vonden de Pferde-
staupe-entingen op 20—24 Maart bij zeer gunstige weergesteld-
heid (helder vriezend weer, plaats. De Brustseuche-enzoötie
bleek niet geëindigd en zooals reeds gemeld deden zich verschillende
gevallen van Brustseuche gedurende de maanden April—Juni
in de stallen 4, 8 en 17 voor. Doch ook in de stallen 18, 20, 23, 25,
26 en 29 kwamen na de Pferdestaupe-entingen in de maanden
April—Mei en Juni alsnog verscheidene paarden voor Brustseuche
in behandeling, zooals uit de volgende opgave blijkt:

Hieruit blijkt dus, dat de Brustseuche en de Pferdestaupe
twee zelfstandige ziekten zijn.

Een feit is het evenwel, dat de Pferdestaupe praedisponeert
tot ziekten van de ademhalingsorganen en het is voornamelijk
hieraan, dat de herhaalde verwarring dezer beide ziekten moet
toegeschreven worden.

In 1908 kwamen in de omgeving van Ede verschillende gevallen
van Pferdestaupe voor. Volgens mededeeling van collega Abspoel
stierven vier patiënten ten gevolge van pneumonie, wegens te
laat inroepen van veterinaire hulp. Drie dezer paarden deden
dienst bij voerlieden; één was landbouwpaard. Met deze vier paar-
den was geregeld gewerkt.

Abspoel er praktijk uit. Hieraan was het te danken, dat hij deze
gevallen van Pferdestaupe kon melden aan den Inspecteur van den
Geneeskundigen dienst der Landmacht, hetgeen van groot belang
moest heeten, aangezien hiermede rekening kon gehouden
worden bij de inkwartiering van troepenpaarden tijdens de aan-
staande legeroefeningen in de omgeving van Ede.

Poels deed gedurende den strengen winter 1890—\'91, tijdens
het heerschen der Pferdestaupe te Rotterdam, de volgende in-
teressante waarneming. Het vervoer te water was gestremd wegens
het dichtliggen van de Maas, zoodat eene groote hoeveelheid
goederen zich ophoopte en de sleepers met werk overladen waren.
Om deze redenen was het niet mogelijk den aan Pferdestaupe-
lijdende paarden de noodzakelijke rust te geven. Niettegenstaande
ernstige waarschuwing om de zieke paarden geen dienst te doen
verrichten, kon de eigenaar, meerendeels door nood gedwongen,
dit advies niet opvolgen. Het gevolg was, dat de paarden ± 3 a
dagen later aan een acute pneumonie succombeerden. Hetzelfde
lot ondergingen binnen 8 dagen de nieuwkoopen, welke de ge-
storven paarden vervingen en die in denzelfden stal geplaatst
waren, ofschoon ook hiertegen gewaarschuwd was. Het aantal
paarden, dat op deze wijze gedurende deze Pferdestaupe-epidemie
verloren ging, was legio.

Kan men den Pferdestaupe-patiënt de noodzakelijke rust geven,
dan is deze ziekte beslist goedaardig. Dit blijkt duidelijk uit de
resultaten der Pferdestaupe-entingen in het Remonte-depot en
uit de militair veterinaire statistieken der verschillende landen.

Het verliesprocent bedraagt slechts 0.5%, hetgeen voornamelijk
te danken is aan het spoedig stopzetten van den dienst en het
plaatsen in de buitenlucht (bivakkeeren).

Tot dit verliesprocent dragen in hoofdzaak bij de paarden, die
het eerst geïnfecteerd worden en wel: x°. door het niet tijdig con
stateeren der enzoötie en 2°. door het niet tijdig uit dienst nemen
van een geïnfecteerden patiënt.

Meestal heeft plotseling succombeeren plaats, ten gevolge van
eene secundaire pneumonie. Eerst na een zoodanig sterfgeval
en het ziek worden van meer paarden, wordt de ziekte „ontdekt".

Ook hiervan zijn mij voorbeelden in garnizoenen bekend. Treedt
in het verloop der Pferdestaupe of spoedig na herstel dezer ziekte
eene secundaire longaandoening op, door het dier te spoedig in
dienst te nemen bij ongunstige weersgesteldheid, dan moet de
prognose ongunstig gesteld worden, tenzij tijdig veterinaire
hulp ingeroepen wordt en door aanwending van serum de long-

aandoening kan bestreden en tot staan gebracht worden. Voor
verreweg het grootste gedeelte moeten deze secundaire longaan-
doeningen op rekening der pneumoniestreptococcen gesteld worden.

Krijgt men nu een zoodanigen patiënt in behandeling en zijn
de tvpische Pfeidestaupe-svmptomen, als zwelling oogleden,
ptosis, conjunctivitis, zwelling van de subcutis der onderbeenen
niet meer waarneembaar, dan is klinisch een onderscheid met de
borstziekte (Brustseuche) moeilijk, vandaar dat in de practijk
secundaire Pferdestaupe pneumonie meermalen als Brustseuche
gediagnostiseerd wordt. Vaker wordt evenwel gebruik gemaakt
van den verzamelnaam ,,influenza", waarmede, mits niet nader
aangeduid met de toevoeging Pferdestaupe of Brustseuche, men te
kennen geeft, dat men niet in staat is eene juiste diagnose te stellen.

Ook onze voorschriften, betreffende den Militair Veterinairen
Dienst bij het leger in tijd van vrede waarin slechts van „influenza"
sprake is, verdienen in dit opzicht dringend wijziging. De nadere
vaststelling eener juistere benaming van beide ziekten op het
aanstaand Internationaal Veeartsenij kundig Congres te Londen
lijkt mij dan ook zeer gewenscht. Experimenteel is het
mogelijk beide ziekten nader te definiëeren. Daar de Pferdestaupe
in haar wezen eene bactcriaemie is — - het ultravisibele virus be-
vindt zich in de bloedbaan — en de Brustseuche eene tuxicaemie
is, (het is absoluut onmogelijk met bloed afkomstig van een Brust-
seuche-patiënt deze ziekte over te brengen), kan mijns inziens
langs evperimenteelen weg, door subcutane of intraveneuse enting
van enkele ccm. bloed, al dan niet gefiltreerd door een bougie
nadere uitkomst verkregen worden, mits gedurende de secundaire
longaandoening tijdens het verloop der Pferdestaupe, het circu-
leerend bloed alsnog Pferdestaupe-virus bevat.

Ten opzichte der troepenpaarden en meer speciaal voor de jonge
remonte-paarden zijn de Pferdestaupe-entingen van groot belang.
Zooals reeds door mij vermeld werd, heeft PoELS meermalen in
de stallen van de Rotterdamsche Tram-Maatschappij waarge-
nomen, dat onder de nieuwkoopen de „Pferdestaupe" uitbrak,
wanneer zij naast paarden gestald werden, die maanden geleden
aan Pferdestaupe geleden hadden. Aan deze waarneming hecht ik
in verband met de Pferdestaupe-entingen bij de jonge remonte-
paarden groote waarde.

Na nauwkeurige inlichtingen is mij met absolute zekerheid
gebleken, dat met uitzondering der Pferdestaupe-entingen in
Februari en Maart 1909 de Pferdestaupe gedurende de laatste
12 jaren niet in het Remonte-depot geheerscht heeft.

In de maanden Augustus en September worden jaarlijks ±_ 450
paarden aan de verschillende regimenten en depots afgeleverd.
Tal van bewijzen zijn voorhanden, dat de voor Pferdestaupe niet
immune jonge remonte-paarden enkele weken na aankomst in
de garnizoenen begonnen te lijden aan de Pferdestaupe en zoo-
doende aanleiding gaven tot het optreden van eene epidemie
welke als het ware abortief verliep, naar gelang de oudere paarden
voor 2 a 3 jaren (en meer) aan Pferdestaupe lijdende geweest
waren. In 1907 te Bergen-op-Zoom in garnizoen zijnde, deed ik
eene zoodanige waarneming. Ongeveer 40 paarden werden direct
na aankoop bij den fokker naar Bergen-op-Zoom gedirigeerd,
voor de oprichting eener nieuwe batterij. Enkele weken na aan-
komst trad de Pferdestaupe heerschend bij deze jonge paarden op.
Onder hetzelfde dak van den stal dezer paarden, niet door muren
totaal geïsoleerd, bevonden zich de paarden eener andere batterij,
welke ongeveer voor 3 jaren te \'s Hertogenbosch aan Pferdestaupe
geleden hadden. Ten gevolge van het gezamenlijk optreden van
Pferdestaupe en goedaardige-droes was het verloop der enzoötie
onder de jonge paarden vrij ernstig en succombeerden 3 dezer
paarden aan secundaire pneumonieën. Het verloop der Pferdestaupe
onder de oudere paarden van de andere batterij was zeer gunstig,
hetgeen moest toegeschreven worden aan bestaande gedeeltelijke
immuniteit. De temperatuursstijging bedroeg maximum 1.5⁰ C.
boven de normale temperatuur, terwijl gestoorde eetlust, zwelling
van de oogen en van de subcutis der onderbecnen slechts gedurende
i of 2 dagen in geringe mate, afzonderlijk of gezamenlijk voor-
kwamen.

Is het nu niet merkwaardig, dat juist in het najaar van 1909
en 1910, tijdens de aflevering van de jonge remonte-paarden,
die aan ent-Pferdestaupe in het Remonte-depot geleden hadden,
in de verschillende garnizoenen geen Pferdestaupe-enzoötiën
zijn voorgekomen?

Nauwelijks zijn in 1911 in de maand Augustus aan het corps
Rijdende Artillerie te Arnhem jonge remonte-paarden afgeleverd,
of enkele weken later heerscht er onder de troepenpaarden Pferde-
staupe. Te meer opmerkelijk, daar zich onderscheidene gevallen
dezer ziekte bij burgerpaarden hebben voorgedaan. Deze gevallen
bevestigen mijns inziens de wenschelijkheid om de jonge remonte-
paarden, tijdens hun verblijf in bet Remonte-depót, met ent-
Pferdestaupe te infecteeren.

Volledigheidshalve dient nog de vraag beantwoord te worden:
welke tijd leent zich daartoe het best? Het antwoord op deze vraag

moet luiden: zoo spoedig mogelijk na aankomst der paarden in
het Rèmonte-depót, en wel om de volgende redenen:

i°. omdat alsdan nog minstens één geheel jaar rest om te dieren
op kracht te brengen en in gunstige conditie te kunnen afleveren.

Overbodig zal het zijn nader te zeggen, dat de Pferdestaupe
jonge, slappe individuen flinker aanpakt, zoodat men deze minstens
gedurende 8 weken na het gezamenlijk herstel der ziekte absoluut
moét sparen, en

2°. ter voorkoming van recidieve der peesscheede-ontstekingen,
welke bij bepaalde borstziekte- (Brustseuche-) patiënten optreden,
m.a.w. de Pferdestaupe moet voorafgaan aan de borstziekte,
welke in het Remonte-depot te Milligen jaarlijks enzoötisch
heerscht. Niet alleen recidieve van peesscheede-ontstekingen,
doch ook .recidieve van voorafgaande acute ontstekingen van
andere serosae, als bursitis en arthritis door kneuzingen, kwamen
na de Pferdestaupe-entingen voor. Al deze aandoeningen bleken
echter zeer goedaardig, en kwamen door rust en de applicatie
van broeiverbanden spoedig tot genezing, zonder nadeelige ge-
volgen achter te laten. Om deze redenen is het gewenscht de
Pferdestaupe-entingen aan het optreden der borstziekte (Brust-
seuche) te doen voorafgaan.

In verband met vorenstaande meen ik dergelijke Pferdestaupe-
entingen in Remonte-depóts ten zeerste te moeten aanbevelen.
Ook om dezelfde redenen blijf ik dit zeer wenschelijk achten bij
het optreden van de Pferdestaupe in sleepers-, tram-, en rijtuig-
maatschappijstallen, doch moet ik tot voorzichtigheid aanmanen
in fokcentra met het oog op het verwekken van actieve smetstof-
dragers, al is dit gevaar mogelijk ook zeer gering.

Wellicht kan de toekomst leeren, dat die vrees ongegrond is,
en dat met eene dergelijke methode, het subcutaan enten van
enkele ccm. bloed of blaarinhoud, al of niet verdund met physio-
logische keukenzoutoplossing, een positief resultaat kan verkregen
worden ter bespoediging van het verloop eener mond- en klauw-
zeer-enzoötie. Van i Febr. tot en met Maart 1909 vonden de Pferde-
staupe-entingerr bij ±_ 600 remonte-paarden plaats. Ongeveer 6
maanden later arriveerden 550 jonge paarden uit alle deelen des
lands en uit het buitenland (Ierland). Bij geen enkel dezer paarden
trad de Pferdestaupe op. De kans tot het verwekken van smet-
stofdragers is dus waarschijnlijk niet zoo groot, te meer, daar ook
in de literatuur ten opzichte van hengsten slechts een betrekkelijk
gering aantal waarnemingen vermeld is. Ook in verband hiermede
kan de kunstmatige infectie van remonte-paarden bij aankomst

in Remonte-depóts en bij beginnende enzoötiën onder militaire
en burgerpaarden aanbevolen worden.

i°. Het virus der InHuenza catarrhalis (Pferdestaupe) is
ultravisibel. Met het door bougies gefiltreerde bloed zoowel van
kunstmatig, als natuurlijk geïnfecteerde paarden kan de
Pferdestaupe overgedragen worden.

2°. Het virus der Influenza catarrhalis (Pferdestaupe) kan
gedurende langen tijd, zelfs 3 jaren lang, in de zaadblaasjes van
een in alle opzichten gezonden hengst levensvatbaar blijven, en
wel in zoodanigen vorm, dat de hengst in staat is andere paarden
(maar dan\'ook uitsluitend) tijdens het dekken te infecteeren.

3⁰. De gedekte merrie infecteert na de ontwikkeling der ziekte
op gewone wijze de verdere paarden van den stal.

4⁰. De infectie van paard op paarden geschiedt niet door z.g.
„Zwischenträger".

6°. Het virus (virulent bloed) ,bij kamertemperatuur bewaard,
verliest zijn virulentie in ± 3 maanden.

7⁰. Het verloop der ent-Pferdestaupe is goedaardig (uitgezonderd
bij veulens en drachtige merriën). In normale omstandigheden
treedt in 10-12 dagen herstel op.

8°. Ter bespoediging eener Pferdestaupe-enzoötie is gcwenscht
zoo spoedig mogelijk alle paarden, uitgezonderd hengsten en
fokmerriën, van denzelfden stal kunstmatig te infecteeren, mits
de noodige rust kan gegeven worden.

9⁰. Het is zeer gewenscht, remonte-paarden zoodra mogelijk
na hun aankomst in Remonte-depóts kunstmatig met virus der
Pferdestaupe te infecteeren.

io°. De Pferdestaupe moet niet worden gerekend tot de ziekten
der ademhalingsorganen; zij praedisponeert echter tot secundaire
aandoeningen daarvan.

Komende lot de oorzaken van den algemeenen achterstand en
de practische ondoelmatigheid van de regeling van het Veeartsenij-
kundig Staatstoezicht bij de steeds toenemende eischen tot aan-
passing aan de practisch-sociale en -sanitaire behoeften en ver-
langens, durf ik met volle overtuiging vooropstellen, dat deze
vooral en op de eerste plaats gelegen zijn in de geringe belangstelling,
welke men ten opzichte der veeartsenijkunde in Regeeringskringen
heeft gekoesterd.

Nu zij het mij na deze generaliseering der oorzaken vergund,
terstond op te merken, dat er eene kentering ten goede in dien
toestand schijnt gekomen te zijn en dat men eindelijk is gaan
inzien, dat door eenvoudige veronachtzaming en terzijdestelling
van alle eischen op veeartsenij kundig gebied, een zóó gevaarlijke
toestand wordt geschapen, dat met recht aan de goede werking
van dat Staatstoezicht mag worden getwijfeld. Niettemin mag mij
dat niet weerhouden op deze wondeplek den vinger te leggen en
te trachten aan te toonen, dat er, niettegenstaande die veranderde
inzichten en wijziging van denkbeelden, toch nog gevaar bestaat,
dat men zich in Regeeringskringen niet genoeg zal weten te ont-
rukken aan die oude banden en nog geen onbenevelden blik zal
kunnen slaan op wat reeds zoo lang bleek wensch of behoefte te
zijn.

Te lang immers heeft die geringe belangstelling bestaan en te
lang hebben landbouw-, zuivel-, melk-, veeteelt en andere
specialiteiten een te grooten invloed ook op sanitair terrein kunnen
uitoefenen, dan dat men zich thans op eenmaal volkomen bewust
kan worden van de fundamenteele ontwrichting van dat Staats-
toezicht.

Te lang hebben oeconomische factoren dat Staatstoezicht
beheerscht en haar geleid in banen, waar door aanpassing daarvan
speciale landbouwbelangen waren te behartigen, doch waar die
verderfelijke aanpassing alle veterinair-sanitaire factoren moest
smoren, dan dat nu plotseling het volle begrip en de volle omvang
dier ontwrichting zou zijn doorgedrongen.

Voeg daarbij het feit, dat het veterinair element zoolang aan de
betrekkelijke afdeeling van het Departement van Landbouw heeft

ontbroken en de wenschen van de met het Veeartsenij kundig
Staatstoezicht belaste ambtenaren in den bureaucratischen omme-
gang door ter zake meestal ondeskundige ambtenaren moesten
worden bewerkt en geschift en het zal velen duidelijk zijn, dat
daaruit gemis aan belangstelling voor naar hunne meening schijn-
baar ideëel sanitaire belangen moest voortspruiten tegenover
tastbaar oogenblikkelijke oeconomische voordeelen.

Is het niet van algemeene bekendheid, dat de afdeeling, waar-
onder de veterinaire dienst ressorteert, dat gebrek aan belang-
stelling treffend heeft geïllustreerd, door uit hare bureaux ver-
wijderd te houden de mannen der veterinaire wetenschap, de
veeartsen en dat men zelfs, toen er sprake was van een Inspecteur
van den Veeartsenijkundigen Dienst, in en buiten de Kamer met
klem er op heeft moeten aandringen, dat die Inspecteur zou zijn
een veterinair ontwikkeld man, een gediplomeerd veearts, daar
men zeer goed wist, dat men daarvoor reeds een landbouwspeciali-
teit op het oog had.

En is het ten slotte niet opmerkelijk, dat zelfs thans, nu er
sprake is van een ontwerp wet op den Veeartsenijkundigen Dienst
en van een ontwerp wet vee- en vleeschkeuring, men onder de
mannen der veterinaire practijk wederom stemmen hoort opgaan,
welke komen aandringen op het vastleggen in de wetten, dat de
betreffende ambtenaren met de uitvoering dier wetten belast,
veeartsen behooren te zijn.

Iets wat zelfs een leek zoo van zelf sprekend, zoo natuurlijk
zou vinden, dat wordt op het Departement van l andbouw nog
lang niet als eene noodzakelijkheid ingezien en er wordt daar
van de veronderstelling uitgegaan, dat ook een landbouwspecialiteit
die specifiek veterinaire aangelegenheden best zou kunnen be-
disselen.

Nu zij het verre van mij te beweren, dat deze geringe belang-
stelling het gevolg is van geringschatting of mindere waardeering
van de werkzaamheden der met het Staatstoezicht belaste ambte-
naren en den wetenschappelijken arbeid der veeartsen in het
algemeen, doch verschillende factoren, behalve de reeds voormelde,
wijzen toch daarop.

Immers de omstandigheid, dat men in het veeartsenijkundig
verband reeds sedert lang van regeeringswege heeft ingevoegd
en met den gediplomeerden veearts gelijkwaardig tracht te ver-
klaren, de zoogenaamde veeopzichters, keurmeesters en andere
wetenschappelijk on- en minontwikkelde personen, aan wien men
de uitvoering van meerdere maatregelen en werkzaamheden van

Ja, zelfs wordt beweerd, dat de Regeering voornemens zou zijn,
die ambtenaren in het wettelijk verband (— den Veeartsenijkundigen
Dienst —) op te nemen en aan hen naast de veeartsen de uitvoering
van dien Dienst bij de wet op te dragen, zonder eenige nadere
preciseering van beider werkkring, of toekenning van meer of
mindere rechten; dat men derhalve deze beide categoriën ambte-
naren op gelijken trap wenscht te stellen en voor alle wetenschappe-
lijk onderzoek ook den ondeskundige bevoegd verklaart.

Er zijn zeker werkzaamheden, welke evengoed, wellicht voor-
deeliger door een veeopzichter dan door den districtsveearts of
zijn plaatsvervanger kunnen geschieden (men behoeft slechts te
denken aan voortdurend politietoezicht op quarantainestallen,
op ontsmetting, enz.), doch dan behoort de districtsveearts of zijn
plaatsvervanger toch in ieder bijzonder geval te beoordeelen, of
een opzichter zal worden belast met bepaaldelijk door hem aan te
geven werkzaamheden, welke zeker niet mogen bestaan in des-
kundig onderzoek of dergelijke.

Want het zal toch wel een ieder duidelijk zijn, dat de weten-
schappelijk ontwikkelde man in ieder bijzonder geval zal dienen
te beoordeelen, of en in hoeverre medehulp van niet-deskundigen
mag worden toegelaten.

Wil echter de Regeering den veeopzichter plaatsen naast den
veearts, en hem daaraan gelijkwaardig stellen, dan ware het te
wenschen, dat de veeartsen spoedig daartegen een woord van
ernstig protest deden hooren.

Dat van Regeeringswege zoo lange jaren en op zoo onverant-
woordelijke wijze — niettegenstaande alle daartoe door belang-
hebbenden en deskundigen gedane vertoogen — de opleiding
der veeartsen is verwaarloosd, wijst eveneens op mindere waar-
deering van den veearts in het algemeen.

En zelfs thans, nu de berg zal gaan baren en aan de veterinaire
wetenschap nieuwe levenssappen wil gaan toevoegen, wijzen alle
voorteekenen op eene misgeboorte, op eene nietige „rediculus
mus".

Immers vastkoppeling van het veeartsenij kundig- met het
landbouw-hooger onderwijs is een stap verder op den verkeerden
weg, welke ik zoo even reeds heb aangeduid, een gevolg te meer
van den buitensporig grooten invloed, van alles wat landbouw-
specialiteit is, op een gebied, dat verre buiten hun bereik gelegen is.

tijd de profijten heeft getrokken, zich thans in hare vlucht beperkt
ziet, nu men — tot het inzicht gekomen zijnde, dat zij niet alleen
landbouwbelangen te dienen, doch ook meer sanitaire belangen
te behartigen heeft — haar desondanks in die oude banden wil
blijven kluisteren en haar de vrijmaking van die lijfeigenschap
tracht te betwisten.

En is het nu te verwonderen, dat daar stemmen opgaan, die
luider en luider om de vrijmaking roepen en die wenschen, dat de
Veeartsenij kundige Dienst worde ondergebracht naar een ander
Departement dan dat van Landbouw, hetwelk den ruimen blik
mist, het Veeartsenij kundig Staatstoezicht ook in een ander
daglicht dan dat van de landbouwspecialiteit te beoordeelen.

Zelfs de Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel sprak
bij de behandeling der Staatsbegrooting in 1910 in de Tweede
Kamer de gedenkwaardige woorden, dat men — om de quaestie
der tuberculose te begrijpen — een studie moest gemaakt hebben,
,,die niet zeer compatibel is met den overigen arbeid van het
Departement".

Het allereenvoudigste voorbeeld levert daarvan wel de nieuwe
maatregel omtrent de tuberculose, alom geprezen als paedago-
gische maatregel bij uitnemendheid, alom verdedigd als de grond-
slag, waarop verder de tuberculose voet voor voet en volgens vaste
lijn uit den stal verdreven kan worden.

Ja van landbouwstandpunt meer speciaal van het standpunt
van den fokker beschouwd, een goede maatregel (althans in theorie)
maar waar blijft het toezicht op de door de tuberculose aangetaste
koeien van den gewonen boer, die dagelijks ten nadeele der volks-
gezondheid zijne melk in onze huizen aflevert?

Waar is in die landbouw-paedagogische maatregel de sanitaire
zijde te bespeuren, welke toch, dunkt mij, zwaarder moet wegen?
En wat geeft het al, of na lange jaren — want het zal jaren duren,
eer die paedagogische maatregel zijn volle werking zal ontplooien
kunnen — de tuberculose van onze stallen is geweerd, als dan
onze volksgezondheid een onherstelbaren knak heeft gekregen,
en onder onze bevolking de tuberculose woedt?

Zoolang het Departement van Landbouw zich niet kan opwerken
tot de hoogte, waarop ook die zijde van het veterinair vraagstuk
is te overzien, zoo lang moeten hare maatregelen noodwendig
dien gewichtigen factor verwaarloozen en daardoor hunne algemeene
werking beïnvloeden en verzwakken.

Waar men de uitvoering der wet op de vleeschkeuring wil toe-
vertrouwen aan het Departement van Binnenlandsche Zaken,

waartoe zeker ook het Veeartsenij kundig Hooger Onderwijs zal
moeten behooren, daar zou het zeker aanbeveling\' verdienen,
het geheele Veeartsenijkundig Staatstoezicht onder te brengen,
te meer, daar onder dat Departement eveneens ressorteert de
algemeene volksgezondheid.

Zoodoende zal ook den Veeartsenijkundigen Dienst een ruimere
plaats worden toegekend en beter verband kunnen gezocht
worden tusschen dien Dienst en de Volksgezondheid.

Het denkbeeld is niet nieuw, zooals men weet, doch de gelegen-
heid is thans geschikt om daarop met kracht aan te dringen, nu
het samenstel der wetten betreffende den Veeartsenijkundigen
Dienst in bewerking is en ontwerpen daarvan spoedig te verwachten
zijn.

Gekomen aan het einde mijner oppervlakkige beschouwing van
de verschillende vraagstukken, welke thans in veeartsenij kundige
kringen belangstelling wekken, zij het mij vergund er op te wijzen,
hoezeer het noodig is, dat de mannen der praktijk die belangstelling
ook naar buiten trachten te wekken.

Immers, het is bekend, dat in onze vertegenwoordigende lichamen
niet genoegzaam deskundige mannen aanwezig zijn, die de
Regeering de noodige voorlichting kunnen verschaffen om de
bij uitstek deskundige eischen naar voren te brengen.

Daar is het evenwel plicht der veeartsen, vrijmoedig hun
practische ondervinding in het licht der wettelijke bepalingen te
stellen en meer en meer trachten duidelijk te maken, dat de Regee-
ring niet langer mag talmen de eischen en verlangens der veeartsen
meer recht te doen wedervaren, indien zij wenscht de goede werking
der wet te handhaven.

Niet alleen de verslagen der districtsveeartsen, die immers
slechts het wettelijk gevorderde kunnen vermelden, moeten der
Regeering tot basis dienen, doch ook alles, wat in de veterinaire
praktijk buiten die wettelijke bepalingen om wordt nagestreefd,
tot betere voorziening in het oeconomisch en sanitair belang van
den veestapel.

Als mijne korte en oppervlakkige beschouwingen er toe mochten
leiden, dat meerdere collega\'s vrijmoediger naar de pen grepen
om hun gegevens omtrent werking onzer verschillende wettelijke
bepalingen en hun denkbeelden aangaande nieuwe banen, welke
voor het Veeartsenijkundig Staatstoezicht kunnen worden geopend,
te verwerken, dan is het doel bereikt, hetwelk ik mij bij het schrijven
dezer verhandeling heb gesteld.

Bij nadere beschouwing van het vraagstuk is mij gebleken, dat
het verkieslijker en verstandiger is, de netelige quaestie der Vee-
verzekering in een nader, afzonderlijk artikel te behandelen.

Veterinarhygiene, Grundriss der Gesundheitspflege und Fütterungslehre de Land
wirtschaftlichen Haussaügetiere von Prof. Dr. Martin klimmer-Dresden
2te Auflage.

Toen in 1907 de eerste druk van dit boek verscheen wees ik er reeds op, dat na
het werk van Dammann slechts enkele en dan nog veelal onvolledige of eenzijdige
werken het licht zagen, doch dat Klimmer nu een handboek leverde, goed van in-
deeling en inhoud en bijgewerkt tot op den tegenwoordigen tijd. Een geregeld ge-
bruik van het boek heeft mijn aanvankelijke meening bevestigd, Klimmers boek
is goed doorwerkt, al moge het aantal feiten en waarnemingen minder groot zijn
dan in Dammann\'s Gesundheitspflege.

Deze tweede druk is een,,verbeterde en vermeerderde".De verbetering zit vooreerst
in het aanbrengen van een groot aantal voor een belangrijk deel nuttige en goede
afbeeldingen en verder in het opnemen van wat de laatste jaren voor nieuws op
hygiënisch gebied brachten. De vermeerdering van den text is mijns inziens niet
bijzonder gelukkig. Zonder dat het boek veel grooter mocht worden heeft
Klimmer twee hoofdstukken toegevoegd, „Untersuchung der Futtermittel"
en ,,Infections- und Invasionskrankheiten." Het eerste had dunkt mij, wegge-
laten kunnen worden, omdat men aan een beschouwing over het onderzoek alleen
wat heeft, als alles uitvoerig wordt nagegaan. Dit hoort echter niet thuis in een
werk over „Veterinarhygiene." Het hoofdstuk over besmettelijke en parasitaire
ziekten, neemt 25 pagina\'s in; dit alleen doet reeds zien. hoe kort en beknopt dit
uitvoerige onderwerp behandeld moest worden. Door dit nieuwe hoofdstuk is het
boek vollediger geworden, doch voor veeartsen heeft een dergelijke behandeling
geen nut. Kroon.

Veterinaire Studenten Almanak 1914. 28ste Jaargang. Uitgegeven door het
Veterinaire Studentencorps „Absyrtus".

Ik kan beginnen met te zeggen, dat de redactie er in geslaagd is een almanak
samen te stellen, welke zich, zoowel wat vorm als inhoud betreft waardig aansluit
aan de reeks zijner voorgangers. De taak der redactie is geen gemakkelijke toch
hebben de heeren J. v. d. Hoeden, \\V. F. G. van Capelle, G. van der Most.
F. W. K. de Moulin en H. R. H. Hofstra deze glansrijk volbracht. Hartelijk
wensch ik hun geluk met het verkregen resultaat.

De portretten van Prof. Dr. D. A. de Jong, Dr. M. C. Dekhuijzen, J. C.
van Effen en de Senaat van het veterinair studentencorps „Absyrtus" en een

groot aantal aardige teekeningen en vignetten van J. v. d. H. en D. K. doen direct
bij het doorbladeren van het boek zien, hoeveel werk van het geheel gemaakt is.
De reproductie der foto\'s alleen zou, dunkt mij, nog mooier kunnen zijn. Wat de bij
de portretten gegeven biologiën betreft wil ik opmerken, dat de redactie deze steeds
moet doen samenstellen door personen, die geheel bekend en thuis zijn op het weten-
schappelijk terrein waarop de besprokene gewerkt heeft.

De vele rubrieken heeft de redactie nog weten aan te vullen, in de eerste plaats
met een overzicht van de troonsopvolging, waarmede zoogoed als niemand op de
hoogte is, en ten tweede met een hoofdstuk „Titulatuur," dat menigeen dikwijls
zal raadplegen.

De verslagen der vereenigingen doen zien, dat de meeste in een tijdperk van
bloei verkeeren. Het zou mij te ver voeren ze afzonderlijk te bespreken, toch wil
ik opmerken dat ik het wat Demosthenes betreft geheel eens ben met de opmer-
king het vorig jaar in de beoordeeling van de almanak in dit tijdschrift gemaakt,
dat Herkules, die een vorig jaar scheen te zullen herleven weer ingeslapen is, zij het
dan wellicht niet voor goed en dat twee nieuwe vereenigingen de dam- en schaak-
vereeniging „Hermes," en de veterinaire kegelclub ,, Duim in \'t gat" verslag geven
van hunne werkzaamheden.

In de terugblik over het jaar t Sept. 1912—i Sept. 1913 worden hier en daar
verbeteringen in overweging gegeven, welke naar wij hopen niet zullen uitblijven.

De vele andere bekende rubrieken zijn zooveel mogelijk aangevuld en verbeterd;
vooral betreffende de veeartsen in N.O. Indié vonden wij meer dan in vorige al-
manakken.

Het mengelwerk en de varia moeten aantoonen, dat de geest nog steeds vaardig is
onder de studenten. Het ligt hier niet op mijn weg om verzen en proza te beoor-
deelen, ik wil alleen zeggen dat men dit gedeelte met genoegen doorleest. Niet-
tegenstaande het studenten-maandblad steeds gevuld is, ook met letterkundige
bijdragen, blijft de almanak voldoende medewerking houden. Enkele van de be-
kenden vindt men in iederen almanak weer.

Als ik ten slotte den geheelen almanak nog eens doorblader, verwondert mij een
ding, en wel, dat nog zoovele veeartsen niet geabonneerd zijn op dit jaarboek.
Wij hebben geen Nederlandsch jaarboekje voor veeartsen geen veeartsenijkundige
(of wel men dierengeneeskundige of veterinaire) kalender zooals men die in andere
landen kent en waarin de veearts vele gegevens vindt, welke hij noodig heeft, de
veteriniare studentenalmanak echter vult deze leemte op uitstekende wijze aan. De
veearts, die meeleeft met zijn tijd, die belang stelt in zijn collega\'s en hun streven
vindt in dien almanak zeer veel. Niet alleen voor den student is de almanak on-
misbaar; ook voor den veearts is hij nuttig. Ieder veearts abonneere zich, het in aan-
raking blijven met de jeugd brengt nog het groote voordeel mee, dat dikwijls
een deel van haar frischheid op den andere overwaait.

Het Hoofdbestuur heeft de eer te berichten dat voortaan de
geheele leiding in zake „vervolgcursussen voor veeartsen" is
opgedragen aan den onder-voorzitter, Dr. D. L. Bakker, districts-
veearts te Alkmaar.

Het Hoofdbestuur brengt ter kennisse van de leden dat, naar
aanleiding van een aanklacht, bij schrijven van 2 Februari 1914,
door de Afd. Noord-Holland bij het Hoofdbestuur ingediend tegen
het lid der Maatschappij H. W. Schiphorst, veearts te Alkmaar,
op 14 Maart 1914 te Utrecht eene vergadering is gehouden, over-
eenkomstig Art. 15 van het Huishoudelijk Reglement,

dat, dientengevolge, overeenkomstig het bepaalde in Art. 15
van het Huishoudelijk Reglement, sub c, het lid der Maatschappij
H. W. Schiphorst te Alkmaar als zoodanig is geschorst voor den
tijd van één jaar, ingaande 14 Maart 1914 en aldus eindigende
op 13 Maart 1915.

Verleden jaar zijn van de bokken en geiten van het fokstation
van de Vereeniging tot verbetering van het Geitenras in Zeeland,
te Serooskerke (Walcheren) verschillende exemplaren overleden
aan de wormziekte. Daar deze ziekte ook voorkomt in verschillende
deelen van Duitschland, als Sleeswij k-Holstein, Neder-Rijn,
Mecklenburg, Pommeren, Saksen en West-Pruisen, is door de

regeering aan den heer C Zwagerman te Middelburg, Rijks-
zuivelconsulent voor Zeeland, en secretaris-penningmeester van
genoemd proefstation, opgedragen, een studiereis bij onze Oostelijke
naburen te maken, om deze ziekte nader te bestudeeren. De heer
Zwagerman zal daartoe vermoedelijk 24 Maart naar Bonn ver-
trekken, om allereerst aan de Universiteit aldaar inlichtingen in
te winnen en dan enkele plaatsen in Duitschland,waar de gevreesde
ziekte voorkomt, bezoeken.

Wij hebben het Hoofdbestuur van onze Vereeniging er van in
kennis gesteld en zijn van meening, dat het op den weg ligt dei-
Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde, om bij de
Regeering met klem te protesteeren tegen een dergelijke ergerlijke
geringschatting en negeering van de Veeartsenij kundige Weten-
schap. De Redactie.

Wij vernemen, dat bovengenoemde opdracht inmiddels door de
Regeering is ingetrokken. Red.

Aan de veeartsen die promoveeren, wordt beleefd verzocht auto-
referaten van hunne dissertaties aan ons tijdschrift in te zenden.

In mijn artikel over ,,Veeverzekering" sloop een zeer hinderlijke
fout in. Op bldz. 308 staat: „collegiale collega\'s a la Van der
Sande". Men gelieve te lezen: collegiale collega\'s, gesproken a
la Van de Sande, enz.

For the purpose of assisting Delegates attending the Congress, Messrs. Thos.
Cook & Son, have undertaken to reserve any Hotel Accommodation which may
be required, and a list of Hotels, together with the rates applicable for the various

classes of accommodation, will be found mentioned below. Members wishing to
avail themselves of these facilities should send a deposit of £ i (Frs. 25.00; Lire
25.00; Mks. 20.25; Kr. 24.00) to Thos. Cook 5: Son, Ludgate Circus, Londen,
or to any of their offices, when the desired rooms will be reserved. A receipt will
be issued for the amount in question, and this will be accepted in part payment
of the Hotel Bill

The charges given below are the minimum rates for rooms, and as the Hotels
anticipate being fully booked in the early part of August, it is desirable that De-
legates allow Messrs. Thos. Cook & Son, some latitude in regard to the price
of room to be reserved, in order to avoid unnecessary correspondence and disap
pointment. The approximate time taken to reach the Central Hall from the Hotel
is given in brackets.

SAVOY HOTEL, Strand, W.C. (10 minutes) Single rooms, light and attendance
from 12/6; double rooms from 18/6; private sitting-rooms from 21/—; break-
fast 2/— & 3/6; lunch and dinner a la carte.
HOTEL CECIL, Strand, W.C. (10 minutes) Single rooms, lights and attendance
from 7/6; double rooms from 12/—; private sittingrooms from 15/—; break-
fast 2/— & 3/6; lunch 4/—; dinner 6/—.
GRAND HOTEL, Northumberland Avenue, W.C. (8 minutes) Single rooms,
light and attendance from 7/6; double rooms from 12/—; private sitting-
rooms from 15/— ; breakfast2/— & 3/6; lunch 4/ —; dinner6/—.
METROPOLE HOTEL, Northumberland Avenue, W.C. (8 minutes) Single rooms,
light and attendance from 9/—; double rooms from 15/—; private sitting-rooms
from 22/6; breakfast 2/6 and 3/6; lunch 4/—; dinner 6/—.
GROSVENOR HOTEL, Victoria, S.W. (5 minutes) Single rooms, light and atten-
dance from 8/6; double room from 13/6; private sitting-rooms from 20/—;
breakfast 2/— & 3/6; lunch 4/—; dinner 6/—.
VICTORIA HOTEL, Northumberland Avenue, W.C. (8 minutes) Single rooms,
light and attendance from 6/5; double rooms from 11/6; private sitting-rooms
from 15/—; breakfast 2/— & 3/6, lunch 3/6; dinner 6/.—
PICCADILLY HOTEL, London W. (15 minutes) Single rooms, light and atten-
dance from 12/6; double rooms from 18/—; private sitting-rooms from
21/—; breakfast 2/— & 3/6; lunch in restaurant 5/—; in grill room 3/6;
dinner in restaurant 7/6; in grill room 5/6.
HYDE PARK HOTEL, Knightsbridge, S. W^r. (15 minutes) Single rooms, light
and attendance from 9/—; double rooms from 15/—; private sitting-rooms
from 21/—; breakfast 1/6 & 3/6/; lunch 4/—, dinner 7/6.
St. ERMIN\'S HOTEL, St. James\'Park, S.W. (3 minutes) Single rooms, light and
attendance from 5/—; double rooms from 10/—; private sitting-rooms from
10/6; breakfast 1/6 & 3/—; lunch 3/—, dinner 5/—.
ALEXANDRA HOTEL, Hyde Park Corner, S.W. (10 minutes) Single rooms,
light and attendance from 7/—; double rooms from 10/6; private sittings-rooms
from 10/6; breakfast 2/— & 3/6; lunch 3/6, dinner 6/6.
STAFFORD HOTEL, St. James\' Place, S.W. (15 minutes) Single rooms, light
and attendance from 5/—; double rooms from 9/—; private sitting-
rooms from 7/6; breakfast 2/— & 3/6] lunch 3/6; dinner 4/6.

HOTEL CURZON, Mayfair, W. (15 minutes) Single rooms, light and attendance
from 4/—; double rooms from 9/—; private sitting-rooms from 9/—; break
fast 2/— & 3/6; lunch 3/6; dinner 5/6.

I)E KEYSER\'S HOTEL, Victoria Embankment, E.G. (10 minutes) Single rooms
light and attendance from 6/—; double rooms from 9/—; private sitting-rooms
from 10/—; breakfast 1/6 & 3/6; lunch 2/6 & 3/6; dinner 5/—.

ROYAL PALACE HOTEL, Kensington, W. (20 minutes) Single rooms, light
and attendance from 5/—I double rooms from 8/6; private sitting-rooms from
8/6 & 10/6; breakfast 2/— & 3/—; lunch 3/—; dinner 4/6.

BUCKINGHAM PALACE HOTEL, Buckingham Gate, S.W. (10 minutes) Singel
rooms, light and attendance from 6/6; double rooms from 10/6; private sitting
rooms from 12/6; breakfast 2/— & 3/6; lunch 3/6; dinner 6/—.

LANGHAM HOTEL, Portland Place, W. (20 minutes) Single rooms, light and
attendance from 5/—; double rooms from 8/6; private sitting-rooms from 12/6;
breakfast 2/ & 3/—; lunch 2/6 & 4/\'—; dinner 5/—.

WESTMINSTER PALACE HOTEL, London, S.W. (3 minutes) Single rooms,
light and attendance from 4/—; double rooms from 8/—; private sitting-rooms
from 7/6; breakfast 1/6 & 2/6; lunch 2/6; dinner 4/—.

DE VERE HOTEL, Kensington, W. (20 minutes) Single rooms, light and atten-
dance from 5/6; double rooms from 8/6; private sitting-rooms from 10/6;
breakfast 2/— & 2/6; lunch 3/6; dinner 6/—.

HOTEL WINDSOR, Westminster, S.W. (5 minutes) Single rooms, lights and at-
tendance from 4/—; double rooms from 7/—; private sitting-rooms from 8/—!
breakfast 2/— & 3/—; lunch 3/—; dinner 5/—.

SOUTH KENSINGTON HOTEL, Queen\'s Gate Terrace, S.W. (10 minutes)
Single rooms, lights and attendance from 5/6; double rooms from 10/—; pri-
vate sitting rooms from 10/6; breakfast 2/— & 3/—; lunch 3/—; dinner 5/—.

BAILEY\'S HOTEL, Gloucester Road, S.W. (10 minutes) Single rooms, light and
attendance from 5/6; double rooms from 10/—; private sitting-rooms from 9/—;
breakfast 2/— & 3/—; lunch 3/6; dinner 5/—.

HOTEL EUROPE, Leicester Square, W.C. (15 minutes) Single rooms, lights and
attendance from 5/—; double rooms from 10/—; private sitting-rooms
from 10/6; breakfast 1/6 & 2/6; lunch 2/6; dinner 4/—.

HOTEL RICHELIEU, Oxford St. W. (20 minutes) Single rooms, lights and at-
tendance from 5/—; double rooms from 8/6; private sitting-rooms from 7/6;
breakfast 1/6 & 2/6; lunch 2/—; dinner 3/6.

GRAFTON HOUSE, Tottenham Court Road, W. (20 minutes) Single rooms,
lights and attendance from 4/—•; double rooms from 3/—; private sitting-
rooms from 7/6; breakfast 1/6 & 2/—; lunch 2/—; dinner 3/—.

MARBLE ARCH HOTEL, Hyde Park, W. (15 minutes) Single rooms, lights
and attendance from 4/—; double rooms from 8/—; private sitting-rooms from
6/—; breakfast 1/6 & 2/6; lunch 2/6; dinner 4/—.

BERNER\'S HOTEL, Berner\'s St. W. (20 minutes) Single rooms, lights and atten-
dance from 6/—; double rooms from 11/—; private sitting-rooms from 10/—;
lunch 2/—; dinner 3/6. The rates for rooms both single and double include
breakfast.

GOLDEN CROSS HOTEL, Strand W.C. (10 minutes) Single rooms, lights and
attendance from 4/6; double rooms from 9/—; private sitting-rooms from 7/6;
breakfast 1/6 & 2/6; lunch 2/6; dinner 3/— & 4/—.

WILTON HOTEL, Victoria, S.W. (5 minutes) Single rooms, lights and attendance
from 3/6; double rooms from 6/—■; private sitting-rooms from 5/6; breakfast
1/3 & 2/—; lunch 2/—; dinner 3/—.

YORK HOTEL, Berner\'s street, W. (20 minutes) Single rooms, lights attendance
and breakfast from 6/—; double rooms and breakfast from 11/—. private sit-
tings-rooms from 10/—; lunch 1/6; dinner 2/6.

REGINA HOTEL, Southampton Row, W.C. (20 minutes) Single rooms, lights at-
tendance and breakfast from 6/—; double rooms and breakfast from 12/—;
private sitting-rooms from 5/6; lunch 2/—; dinner 3/—.

BOLTON MANSIONS HOTEL, South Kensington, S.W. (10 minutes) Single
rooms, lights and attendance from 3/6; double rooms from 6/—; private sitting-
rooms from 6/—; breakfast 1/6 & 2/—; lunch 2/6; dinner 3/6.

IMPERIAL HOTEL, Russell Squares, W. (20 minutes) Single rooms, lights and
attendance from 3/—; double rooms from 6/—; private sitting-rooms from 7/6;
breakfast 1/6 & 2/—; lunch 2/—, dinner 3/—;

BEDFORD HOTEL, Southampton Row, W.C. (20 minutes) Single rooms, lights
and attendance from 3/—; double rooms from 5/6; private sitting-rooms from
6/6; breakfast 1/6 & 2/—; lunch 1/6 & 2/—; dinner 3/—.

HOTEL REMBRANDT, Tliurloe Place, South Kensingtonfio minutes) Single rooms,
lights and attendance from 6/6; double rooms from 12/—; private sitting-
rooms from 15/—; breakfast 2/— & 3/—; lunch 3/—; dinner 5/—.

HOTEL VANDYKE, Cromwell Road, Queen\'s Gate, S.W. (10 minutes) Single
rooms, lights and attendance from 5/6; double rooms from 10/6; private sit-
ting-rooms from 12/6; breakfast 2/— & 3/—; lunch 3/—; dinner 5/—.

THE KNIGHTSBRIDGE HOTEL, Knightsbridge, S.W. (15 minutes) Single
rooms, lights and attendance from 5/—; double rooms from 8/—; private sit-
ting 10/6; rooms from; breakfast 2/— & 2/6/; lunch 3/—; dinner 3/6 & 5/—.

SLOANE GATE HOTEL, Basil Street, Knightsbridge, S. W. (15 minutes) Single
rooms, lights and attendance from 4/6; double rooms from 3/—; private sit-
ting-rooms from 6/6; brekfast 1/6/ & 2/—; lunch 2/6; dinner 3/6.

ARTILLERY MANSIONS HOTEL, Victoria St., Westminster, S.W. (8 minutes).
At this establishment only inclusive arrangements can be made, the charges
being 12/6 per day for single rooms and 21/— per day for double rooms, which
would provide for bedroom, lights, attendance, breakfast, lunch and dinner.
Sitting-rooms from 7/6.

HORREX\'S HOTEL, Strand, W.C. (12 minutes) Single rooms, lights, and atten-
dance from 6/6; double rooms from 13/—; private sitting-rooms from 7/—;
lunch 2/—; dinner 3/6; the rates for rooms also include breakfast.

NORFOLK HOUSE, Surrey St., Strand, W.C. (10 minutes) Single rooms, lights,
attendance and breakfast from 6/6; double rooms and breakfast from 13/—;
private sitting-rooms from 7/—-; lunch 2/—; dinner 3/6.

TEMPERANCE HOTELS.
K1NGSLEY HOTEL, Hart St. Bloomsbury Square, W.C. (20 minutes) Single
rooms, lights and attendance from 3/6; double rooms from 7/—; private sitting-
rooms from 10/6; breakfast 1/3 & 2/—; lunch 2/—; dinner 2/6.
THACKERAY HOTEL, Great Russell Street, W.C. (20 minutes) Single rooms,
lights and attendance from 3/6; double rooms from 7/—; private sitting-rooms
from 10/6; breakfast 1/3 &2/—; lunch 2/—; dinner 3/—.
CRANSTON\'S IVANHOE HOTEL, Bloomsbury St. W.C. (20 minutes) Single
rooms, lights, attendance and breakfast from 5/—; double rooms and breakfast
from 10/—; private sitting-rooms from 6/—; lunch 2/—; dinner 2/6.
CRANSTON\'S KENILWORTH HOTEL, Bloomsbury Street, W.C. (20 minutes)
Single rooms, lights, attendance and breakfast from 5/—; double rooms and
breakfast from 10/—; private sitting-rooms from 6/—; lunch 2/—; dinner 2/6.
CRANSTON\'S WAYERLEY HOTEL, Southampron Row. W.C. (20 minutes)
Single rooms, lights, attendance and breakfast from 5/—; double rooms and
breakfast from 10/—; private sitting-rooms from 6/— ; lunch 2/—; dinner 2/6.
ESMOND HOTEL, Russell Square, W.C. (20 minutes) Single rooms, lights and
attendance from 3/—; double rooms from 5/6; breakfast 1/3 & 2/—; lunch
2/— ; dinner 2/6.

There are many excellent grill rooms, restaurants and places where light refresh-
ments can be obtained within easy distance of the Congress Hall, particulars of
which will be obtainable in London.

Visitors to the Congress will find either of the following maps of London very
useful as they show the main streets which converge on Westminster where the
Congress Hall is situated:

Personalia. Bij Koninklijk besluit van 27 Maart 1914 n°. 35 is, op den voet
van het liepaalde bij art. 2, onder 2°., van het Koninklijk besluit van 11 Maart
1909 n°. 12 en alzoo voor den tijd van acht jaren, gerekend van de dagteeke-
ning van eerstgenoemd besluit, benoemd bij het reserve-personeel der landmacht,
tot reserve-paardenarts der 2de klasse, de heer G. van Herwaarden, veearts.

Bij Koninklijk besluit van 28 Maart 1914 n°. 53 is, met ingang van 1 April
1914, benoemd tot leeraar aan \'s Rijks veeartsenijschool te Utrecht, J. H. Hartog,
thans buitengewoon leeraar aan die onderwijsinrichting.

Bij Koninklijk besluit van 3 April 1914 n°. 48 is benoemd bij het personeel
van den geneeskundigen dienst der landmacht, tot paardenarts der 2e klasse,
de veearts H. van Vuuren.

Bij Koninklijk besluit dd. 1 April 1914 n°. 38 is, met ingang van dien dag,
benoemd tot Rijkskeurmeester in algemeenen dienst 2e klasse, de geëxamineerde
veearts M. J. Veenstra, te Leeuwarden. Schornagél.

Wiener tierärztliche Monatsschrift. Hrsg. von G. Günther, R. Hartl, K. Keller
u. A. Jhg. I. Wien, Braumüller, 1914. 12 Hefte p. Jahr. Ab. M. 15.—

E. Courtenay, Manual of the practice of veterinary medicine. 3d ed. rev. by
F. T. G. Hobday. London, Balliere, Tindalland Cox, 1913. 450 p. 77 111. losh. 6d.

Jos. Bayer, Augenheilkunde. 3te Aufl. Wien u.s.w., Braumüller, 1914. Gr. 8°
XIII 630 S. 284 Abb. u. 20 Taf. Cart. M. 21.—

Handbuch der tierärztl. Chirurgie und Geburtshilfe, hrsg. v. Bayer 11. Fröhner.
Bd. 5.

G. Gökel, Beurteilung des Augenspiegelbefundes, insbes. bei Remonten. Her-
mannstadt, Selbstverlag, 1914. • Kr. 2.—

H. Kahn, Ueber einen Fall von Mikrophthalmus mit Orbitalkyste beim Schwein.
Inaug. Diss. Giessen.

Goldbeck, Das Euter und Euterkrankheiten. Plauen i. V., Verlag allgem.
Stallschweizer Bund, 1914. 32. S. 1 Abb. M. 0.75.

H. Caulton-Reeks, Common colics of the horse, their causes, symptoms, dia-
gnosis and treatment. 3d ed. London, Balliere, Tindall and Cox, 1914.

H. Roettinger, Zur Kenntnis der Frakturen der kleinen Sprunggelenkskno-
chen des Pferdes. Inaug.-Diss. Berlin.

J. Grahl, Geschichte der Therapie der Sehnenentzündung des Pferdes. Inaug.
Diss. Dresden.

Fr. Gutenacker, Die Lehre vom Hufbeschlag. Eine Anleitung f. die Praxis
und die Prüfung, neu bearb. von E. Moser, lite Aufl. Stuttgart, Schickhardt &■
Ebner, 1914. Gr. 8°. XV. 255 S. 310 Abb. Geb. M. 3.50.

Th. Bellut, Untersuchungen über die Hepatitis interstitialis chronika multi-
plex und ihre Beziehungen zum Milzbrand des Schweines. Inaug. Diss. Hannover.

W. Lentz, Die prakt. Verwertung der Präzipitationsmethode zum Nachweis von
Fleischvergiftungen. Inaug. Diss. Dresden.

H. Huflage, Wieweit ist die Präzipitation zur Diagnose der Rotzkrankheit ver-
wertbar. Inaug. Diss. Hannover.

A. Roecke, Experiment. Untersuchungen über den Abbau von Thymusgeweben
durch Serum gesunder Haustiere mittels des Abderhaldenschen Dialysierver-
fahrens. Inaug.-Diss. Hannover.

E. Brumpt, Précis de parasitologie. 2e éd. Paris, Masson et Cie., 1913. 8°. 1011
p. 698 fig. 4 pl. en couleur. Cart. 14 fr.

Chr. Meyer, Behandlung des Morbus makulosus des Pferdes mit Gelatine.
Inaug. Diss. Dresden.

Nevermann, Desinfektionsanweisung bei Druse der Pferde. Berlin, R. Schoetz,
1914. M5.—für 100 Ex.

Nevermann, Formular zur Anordnung von Schutzmassregeln bei Druse der
Pferde. Berlin, R. Schoetz, 1914. M. 4.—f. 100 Ex.

III. Die Lage der Eingeweide nach Gefrier-Präparaten mit Darstellung der
Rumpf- Muskulatur in Segmentabschnitten. Geb. M. 15.—.

O. Hagemann, Lehrbuch der Anatomie und Physiologie der Haustiere. Thl.I.
2te Aufl. Stuttgart, Ulmer, 1914. 8°. XX 501 S. 211 Fig. 1 Taf.

I Anatomie nebst Gewebelehre, .Anatomie des Pferdes, der Wiederkäuer,
Schweine u.s.w mit bes. Berücksichtigung des Pferdes. M. 12.—.

H. Euken, Untersuchungen über den Fettgehalt der Lymphknoten unter nor-
malen u. pathol. Verhältnissen. Inaug. Diss. Dresden.

A. Barthol, Beiträge Zur Anatomie u. Histologie der Magenschleimhaut von
sus skrofa domestica. Inaug. Diss. Dresden.

H. Krieger, Ueber den Glykogengehalt der Magenwand und der Wand der
Duodenaldrusenzone des Darmes bei felis domestica. Inaug. Diss. Dresden.

W. Heinonen, Anatomische und histol. Untersuchungen über die Zervix uteri
von sus skrofa. Inaug. Diss. Dresden.

Frohwein, Die Bedeutung der Feststellung des Lebend- und Schlachtgewichtes
des Rindes durch Messungen. Berlin, F. Grabow. Brosch. M. 0.50

K. Priedel u. A. Keller, Deutsche Milchwirtschaft in Wort u. Bild. Halle
a. S., C. Warhold, r9i4.

J. Alan Murray, The chemistry of cattle feeding and dairving. London, Long-
mans, Green & Co. XII 343 p. 27 ill. 6 sh.

K. Goldschmidt, Einführung in die Vererbungswissenschaft. 22 Vorlesungen
2te Aufl. Gr. 8°. XI 502 S. 189 Abb. Geh. M. 12.—.

F. M. Bléas, Les chevaux bretons. Etude historique, physiol., régionale et
commerciale sur la Bretagne hippique. Morlaix (Finistère), Bureaux de la Bretagne
hippique, 1913. 8° obi. Av. carte et 71 ill. Frs. 6.25

K. Sauer, Viehkauf und Viehgewährschaft. Gemeinverständl. Erläuterung
des deutschen Viehgewährschaftsrechtes auf Grund der Rechtsprechung der
Gerichte, mit zahlreichen Beispielen. Berlin, P. Parey, 1914. Cart. M. 2.—

J. Vlaskamp, De besmettelijke veeziekten, hare oorzaken, wijze van ontstaan,
voorkomen, de schade, die zij aan den landbouw en aan den exporthandel ver-
oorzaken en de wijze, waarop zij worden voorkomen en bestreden. Leeuwarden,
Meijer & Schaafsma, 1914. 8° VIII-f-222 blz. Met afb. / 1.50

Gabr. Steiner, Der Tierversuch in Psychiatrie und Neurologie. Akad. An-
trittsvorlesung. Wiesbaden, J. F. Bergmann, 1914. Gr. 8°. 22 S. M. 0.80

M. Wiesengrund, Tierärztliches Rezeptbuch zum Gebrauche für Landwirte
u. Viehhändler. Diessen, J. C. Huber, 1914. Kl. 8°. 117 S. Geb. M 2.50

Zur Frage der Schutz-impfung gegen die infektiöse Pleuro-pneumonie (Brustseuche)
des Pferdes.

Koneff te Charkow vond in het bloed van aan borstziekte lijdende paarden
een kleine sporen vormende bacil, door hem voor de oorzaak der ziekte gehouden (en
reeds in 1909 op het Haagse congres door hem gepubliceerd). Streptococcen en
ovale bacillen veroorzaken volgens hem slechts de secundaire infecties. De bacil is
gedurende de eerste 3—4 dagen aanwezig in het bloed van die dieren die hooge temp.
hebben (het gelukte hem niet altijd de bacil uit het bloed te kweeken.) In stallen
waar de ziekte was uitgebroken entte K. nu de gezonde paarden met bloed van een
dergelijk ziek dier. Hij entte subcutaan met 1 ä 2 c.c. gedefibrineerd jugularisbloed.
Schadelijke gevolgen zag hij niet — de geënte dieren bleven gezond en de ziekte
breidde zich niet verder uit in de betreffende stallen. Wèl daarentegen in de stal-
len waar niet geënt was.

K. entte in \'t geheel 667 paarden en raadt de collega\'s aan zijn methode te pro-
beeren. die berust op een actieve immunisatie. Het asepties (in een steriel kolfje met
glasparels) opgevangen en gedefibrineerde bloed kan desnoods eenige dagen in
ijskast bewaard worden.

Erfolgreiche Behandlung des Petechialfiebers beim Pferde mit dänischem poly-
valenten Serum nach Jensen.

De petechiaal-typhus (morbus maculosis) kan waarschijnlijk door verschillende
bakterien (resp. bakterie-toxinen)veroorzaaktworden,zoodoor dedroes-streptococ,
de borst-ziekte bacil, de streptococcus-pyogenes en waarschijnlijk nog andere.

Jensen (Kopenhagen) maakte een polyvalent serum; hij spoot bij zijn serum-
dieren verschillende streptococenstammen, afkomstig van petechiaal-typhus paar-
den intraveneus in en mengde het gewonnen serum nog met droes-serum. Van dit
gemengde serum kregen de aan petechiaaltyphus lijdende dieren intraveneus 200
c.c. en daarna nog een of tweemaal 100 c.c.. Fröhner behandelde 12 zware gevallen
met dit serum en had 3 sterfgevallen (van dit laatste kwam 2 zeer laat in behande-
ling en de derde had ongeneeslijke complicaties). Bij andere behandelingsmethode
was het sterftecijfer 40 ä 5o°/₀ . Bij de na seruminspuiting herstelde dieren was de
genezing in \'t oog vallend snel en het oordeel van Fröhner over het serum is gunstig.

Volgens Bemelmans kwam in het remonte-depót te Miliigen geen morbus macu-
losis als naziekte voor sedert men de dieren een preventieve inspuiting gaf van
droesserum en serum tegen depneumoniestreptococcen. (Centralblatt. f. Bakt. Orig.

Beiträge zur Kenntnis der Virusträger bei Rotlaufseuche (Influenza erysibelatosa)
des Pferdes.

Bergmann bericht over een 21 jarige schijnbaar gezonde hengst, voor 6 jaren ge-
kocht uit een streek waar influenza heerste, die tijdens d e 6 jaren in zijn nieuw
dekgebied, waar te voren de ziekte niet voorkwam^ alle door hem gedekte merries
besmette met influenza.

De dieren werden ziek, na een incubatietijd van 4—6 dagen,en besmetten weer
andere paarden die in dezelfde stal stonden. De hengst was dus virusdrager. Het
ziekteverloop bij de merries was in de laatste tijd goedaardiger dan in de eerste
jaren.

De hengst werd geslacht. Geslachtsorganen normaal,alleen catarrh van het slijm-
vlies der zaadblaasjes. Door microscopies onderzoek en cultuur werden in testicels,
zaadleiders, zaadblaasjes en prostata een klein aantal coccen en coli-bacillen ge-
vonden, die bij subcutane enting op gezonde paarden echter geen ziekteverschijn-
selen veroorzaakten.

Drie paarden, die een subcutane injektie kregen, resp. met inhoud van zaad-
blaasjes prostata en zaadleider, hadden na 5—8 dagen verschijnselen van influenza;
evenzoo een merrie in de bronstperiode, die intravaginaal besmet was, door wrijven
met zaadblaasjes-inhoud om de uitwendige baarmoedermond. Een niet-hengstige
merrie op dezelfde manier besmet, werd niet ziek. (Verschillende onderzoekers
hebben reeds vroeger influenza overgeënt met sperma en bloed van zieke dieren)
Bergmann gelooft (met vele andere onderzoekers) dat het virus der influenza
ultra-visibel is.

Verder merkt hij op, dat bij de, door de hengst besmette paarden geen enkele
was die verschijnselen van borstziekte (brustseuche) had; uitsluitend influenza
erysipelatosa nl. verminderde of opgehouden eetlust, zwakte, matheid staan met
hangend hoofd en halfgesloten oogleden, gezwollen, roode soms iets icteriese con-
junctiva, tranen, lichtschuwheid, soms troebeling van cornea, koorts (40—41 °) ge-
durende 3 a 4 dagen met toenemende hartzwakte, oedemen, vooral aan beenen,
geen zware digestie-storingen (de dieren kregen geregeld Karlsbaderzout) en geen
pneumonie of pleuritis.

B. houdt het daarom voor waarschijnlijk dat influenza en brustseuche geen
vormen van dezelfde ziekte zijn, zooals Dieckerhoff, Hutvra en Marek e.a.
meenen, maar verschillende ziekten.

Het overbrengen van influenza (pferdestaupe) door de coitus is door verschillen-
de onderzoekers geconstateerd.

Bij chroniese aandoeningen der respiratie-wegen heeft het optreden tegen de
vermeerderde expectoratie zeer dikwijls weinig succes. Door inhalaties en andere
middelen kan men wel het taaie sekreet meer vloeibaar maken en expectoratie
bevorderen, maar het gelukt dikwijls niet, de hoeveelheid bronchiaalsekreet te
verminderen: ook niet met geneesmiddelen als balsamica en inwendig desinfec-
teerende middelen.

Singer had bij mensen met chroniese bronchiaalaandoeningen succes met
dorstkuren. Hij begint met 1 a 3 dorstdagen, waarop de patiënt slechts 200—400
c.c. vloeistof krijgt.

De 3e of 4e dag wordt 1200—2000 c.c. vloeistof toegestaan. Deze kuur wordt
met 2 drinkdagen per week, 4 a 6 weken voortgezet.De kuur is niet ingrijpend, toch
komen zwakke personen en nierlijders en tuberculoselijders niet in aanmerking.
De hoeveelheid sputum werd door de kuur zeer verminderd en de beterschap was
niet voorbijgaand maar aanhoudend.

Een veearts, die bekend is met de runderpractijk, heeft telken
jare weer de gelegenheid een ziektebeeld te observeeren, dat onge-
veer aldus optreedt.

In een termijn, die valt tusschen twee dagen na den partus
tot eenige weken zelfs een paar maanden, begint \'t rund belangrijk
in melkgift te verminderen, slechten eetlust te vertoonen, waarbij
\'t vooral in de keuze harer spijzen zeer grillig is. Ze likt aan muren
en kleeren, ze eet bij voorkeur slecht, schimmelig hooi; eet van-
daag nog lijnkoek, terwijl ze die morgen laat liggen en liever brood
nuttigt.

Haar levensopvatting schijnt van groote traagheid te getuigen.
Traag in \'t opnemen van spijzen, trage pensactie, trage defaecatie
in den regel met zeer harde faeces, waarop bij de ontlasting dik-
wijls geperst wordt; zooals we dat bij beginnende kalfziekte zien
en bij vergiftigingen waarbij de peristaltiek is stilgelegd.

De ademhaling is dikwijls minder frequent, maar vertoont
tevens een typische buikademing, waarbij de buik telkens zeer
hoog wordt opgetrokken.

Vele veehouders, herkennen hieraan \'t lijden als overigens nog
weinig op den voorgrond tredende symptomen aanwezig zijn.

Verder vertoont ze zeer dikwijls excitatie-verschijnselen, zich
uitende in voortdurend omkijken en loeien, vooral als er iemand
in den stal komt. Men denkt dikwijls, dat \'t dier loeit om voedsel
of drinken, doch wanneer haar dit wordt aangeboden weigert ze.

In plaats van excitatie-verschijnselen, wordt ook dikwijls sopor
geconstateerd. Slappe slingerende gang, lekzucht, speekselvloed zijn
alle een gevolg van de uitbreiding van het proces tot het zenuw-
stelsel.

Ten slotte komt hierbij een karakteristieke geur van de uitge-
ademde lucht, die aan chloroform herinnert.

Ook de melk ruikt dikwijls eveneens naar chloroform en is
bitter van smaak. De ziekte komt voor bij de runderen, waarbij
men veel kalfziekte waarneemt. Dus beste melkgeefsters, die in
goeden voedingstoestand verkeeren en van middelbaren leeftijd
zijn; toch zien we \'t ook herhaaldelijk bij jonge runderen.

Wanneer een rund tijdens of na den partus aan kalfziekte lijdt,
zal in diezelfde lactatieperiode deze ziekte uitblijven; een volgend
jaar echter zien we dikwijls de boven beschreven symptomen.

Wanneer een rund eenmaal deze ziekte trof, herhaalt die zich
meestal elk jaar, en wel telkens in ergere mate. Tal van dieren
worden om die reden verkocht. Andere veehouders laten ze in
den zomer kalven, daar op de weide zelden dit lijden wordt gezien.

Intoxicatie door aseptische lochiën noemt De Bruin in z\'n Verlos-
kunde een lijden, wat niet volkomen in symptomen weergeeft
\'t hier beschrevene, doch blijkbaar toch sterk in deze richting gaat.
Hij zegt er \'t volgende van. Dieren die\' in een uitstekenden voedings-
toestand verkeeren, hebben dikwijls tengevolge van de vetinfil-
tratie een onvoldoende contractie van den uterus na den partus.
Daardoor blijft in den uterus een zeer eiwitrijke vloeistof achter,
die door chemische omzetting toxinen vormt, welke na resorptie
\'t lichaam ziek maken. Een paar dagen na den partus wordt
\'t dier ziek. Temperatuur, pols en ademing zijn normaal, geen
lochiën-excretie heeft plaats. (Dit past niet bij \'t door mij beschre
vene; immers daar is de ademhaling abnormaal, typische buik-
ademing, terwijl zeer dikwijls de lochiën rijkelijk vloeien; ziek
worden treedt soms veel later op).

Ten Hoopen, die in de afdeeling Friesland van de Mij. t.b. d.
Veeartsenijkunde deze ziekte besprak, wenschte haar met den
naam chronische kalfziekte te bestempelen.

Voorkomend bij \'t zelfde type runderen als waarbij kalfziekte
voorkomt, even gemakkelijk genezend na luchtinsufllatie in
den uier als de kalfziekte, meent hij hier te doen te hebben met
een intoxicatie van uit den uier.

(Bij de discussies wordt er op gewezen, dat bij suikerbieten-
vergiftiging deze zelfde lucht voorkomt.)

\'t Is dit vraagstuk geweest, wat mij naar de diepere oorzaak
van dit lijden deed zoeken.

W\'anneer de uitgeademde lucht, en soms ook de melk een stof
bevatten, die een dergelijke geur verspreiden, dan moest ook de
urine die in zich hebben.

Ten einde deze stof op te sporen, verzocht ik een pharmaceut
een paar monsters urine met mij te willen onderzoeken. Ze werden
onderzocht op: eiwit en suiker.

Toen bij een der urines, de suikerreacties positief uitvielen
(wat een bijzondere reden had) werd er aan gedacht ook op aceton
te onderzoeken, zooals dat bij diabeteslijders regel is.

Inderdaad bevatte deze urine aceion, en werkelijk bleek mij de
geur der uitgeademde lucht aan aceton te herinneren.

In hoeverre ons deze ontdekking nader bracht tot het opsporen
van het aetologisch moment der ziekte, zal nader worden belicht.

Bij \'t nagaan een litteratuur over acetonurie, werd in Marek\'s
Klinische diagnostiek, \'t volgende gevonden.

Azetonkörper sind zwar keine Abbauprodukte der Kohlehydrate,
sondern solche von Fetten und Eiweisskörper." Toch worden ze
onder de rubriek koolhydraten in de urine behandeld, omdat
er zoo groote samenhang is tusschen verminderde suikeromzetting
in \'t organisme en \'t optreden van aceton in de urine.

Tot de acetonlichamen behooren het [i-oxyboterzuur, aceet-
azijnzuur, en aceton. Door oxydatie gaat aceetazijnzuur over in
aceton.

Bij onvoldoende koolhydraattoevoer, bij uitsluitend vleesch-
voeding, zware digestie-stoornissen, bij koorts, maligne tumoren
treedt \'t op.

Kiesel vond \'t in alle paardurines, Jöhnk bij postpuerperalc
maagatonie der koeien, die hij daarom „Azetonämie" noemt.

Waar ik dus meende deze acetonaemie \'t eerst gezien te hebben,
daar deed ik niet anders, dan gevolg geven aan de uitnoodiging
van Jöhnk aan \'t slot van z\'n artikel in de Müchner T. W.
n. m. 1. zijne bevindingen „nachprüfen".

Bij diabetes mellitus kunnen de acetonlichamen een zuurintoxi-
catie te weeg brengen, zich uitende in diepe moeilijke ademing,
collaps, hartzwakte, acetonlucht bij de uitademing.

Aceetazijnzuur: Gerhardt neemt 10 % ijzerchloridoplossing
en voegt dubbele hoeveelheid urine toe. Hij ziet dan een rood-
bruine kleur optreden. Is geen aceetazijnzuur aanwezig, dan zien
we bij runderurine een grauwbruin neerslag (Jöhnk).

Valt deze reactie positief uit, dan is de acetonreactie niet meer
noodig, want dan is zeker ook aceton aanwezig.

Acetonreacties: Wanneer ik de beschikbare litteratuur naga,*)
dan is \'t aantal reacties groot, waarvan de nauwkeurigheid nog
al uiteenloopt. Voor wie ze wenscht te kennen, verwijs ik naar

Otto Siegel. Beitrag zur Kenntnis des Acetons und Urobilins beim Rind.
In. Dissert. Dr. Sinn Beitrag zur Kenntnis der Acetonurie bei den Haustieren.
In Dissert.

Neem een versch bereide oplossing van nitroprussied natrium
in water, 15% kaliloog en geconcentreerde azijnzuur.

Wanneer men bij de öcetofzhoudende urine nitroprussied natrium
en kaliloog druppelt, treedt er donker roode kleur op, robijnrood.
(Dit doet elke urine). Na toevoeging van azijnzuur wordt de robijn-
roode een karmozijnroode kleur, die zeer dieprood is. Tot zoc-
ver Legal.

Kookt men nu, dan ziet men een neerslag van Berlijnsch blauw
optreden. (Lenobel.) Ik neem 2 urines van den mensch, die vol-
komen normaal zijn, doch voeg aan de eene urine een paar druppels
aceton toe.

Voeg ik bij A. (normale menschenurine) nitroprussied natrium
en kaliloog, en daarna azijnzuur, dan zie ik geen donkerroode,
doch een stroogele verkleuring met eenige fluorescentie bij B_
(acetonhoudende) is de kleur dieprood.

Na verhitting blijft bij A de kleur, bij B ontstaat een neerslag
van Berlijnsch blauw.

Neem ik normale runderurine, dan zie ik na azijnzuurtoevoeging
niet de overgang van robijnrood in carmozijnrood, doch evenals
bij de menschenurine de geelgroene kleur. Na koken krijg ik echter
mijn neerslag van Berlijnsch blauw.

I)it dient aldus opgevat. De reactie van I.egal is niet gevoelig
genoeg om de sporen aceton in normale runder-urine aan te toonen.
Ga ik echter volgens Lenobel koken, dan treedt wel de reactie
op, zoodat voor meerdere gevoeligheid \'t lknobf.i.\'sche gedeelte
dient toegevoegd.

Lieben geeft aan dat, aceton, alkohol en jodium in alkalische
oplossing Jodoform geven.

Men destilleere de urine, voegt bij het destillaat druppelsgewijs
kaliloog en Jood-Joodkali opl. 1:4: 100. Zijn sporen aceton aan-
wezig dan ontstaat na een uur of meer een gering neerslag, is
veel aanwezig, dan zien we naar een paar minuten Jodoform
neerslag in kristallen van typisch aroma. Vooral de tabellen van
Dr. Siegel geven duidelijk de fijngevoeligheid dezer reactie aan.

Ik heb tot dusverre deze reactie niet gebruikt. De legal\'sche
reactie kon mij voldoende den weg in deze materie wijzen, daar
ze prachtig op eenvoudige wijze pathologische vermeerdering,
van aceton aanwees.

Van ongeveer 50 runderen allen lijdende aan bovenbeschreven
ziektebeeld, werd urine onderzocht volgens Legal, bij alle met
positief resultaat, behalve bij twee, die reeds door mij medica-
menteus waren behandeld, waar de LEGAL\'sche reactie negatief
uitviel, \'t Is dus zaak de urine te onderzoeken vóór medicamenten
zijn verstrekt. Jöhnk noemt dit lijden aeetonaemie.

Juist in twijfelachtige gevallen, kan deze LEGAL\'sche reactie
ons den weg wijzen.

Thans hebben we ons de vraag te stellen, geven urines van andere
runderen dan die, lijdende aan bovengenoemde ziekte, ook positieve
acetonreacties?

A. Van verschillende normale runderen werd urine opgevangen;
van enkele op stal van andere in de weide. In alle termijnen van
de lactatieperiode werd onderzocht en altijd met \'t zelfde resultaat.

De LEGAL\'sche reactie viel negatief uit. In plaats van donker-
roode verkleuring na toevoeging van azijnzuur, treedt een grijsgele
kleur op, zooals we dat ook zien bij normale menschenurine.

Werd volgens Lenobel verwarmd tot koken, dan zag ik een
neerslag van Eerlijnsch blauw optreden, wat men bij normale
menschenurine niet ziet, daar houdt de urine dezelfde kleur.
Bij elk rund komt dus een volgens Legal-Lenobel aan te toonen
hoeveelheid aceton in de urine voor, doch niet in die mate, dat
ze volgens Legal is aan te toonen.

Hoewel talloos vele runderen aan kalfziekte lijdende, tegenwoordig
onze waarneming ontsnappen, is \'t me toch gelukt van eenige
urine op te vangen.

Deze werden in de eerste plaats aan de reacties van Nijlander
•en Fehling onderworpen, welke reacties positief uitvielen. Ter
controle werd urine van gezonde runderen, die pas gekalfd hadden,
-onderzocht met \'t zelfde positieve resultaat.

Ten opzichte van de acetonreacties gedraagt de urine zich
iils die van normale onder groep A genoemde runderen. De
LEGAL\'sche reactie valt negatief uit, de LEGAL-LENOBEL\'sche
positief.

Hier is dus de groote tegenstelling met de „volgens Ten Hoopen"
genoemde chronische kalfziekte, de aeetonaemie.

Wel is de LEGAL-LENOBEL\'sche reactie niet altijd even sterk
positief uitgevallen.

C. Runderen die blijven liggen na den partus zonder dat er
anatomische afwijkingen te constateeren zijn, aan beenen of
wervelkolom, \'t Komt voor bij die dieren, waarbij men ook kalf-

ziekte of acetonaemie waarneemt. De ziekte treedt op tijdens
den partus tot 48 uren na dien tijd. Somtijds is de eetlust eeniger-
mate gestoord, meestal is die goed. Ontlasting en urineloozing
zijn normaal.

\'t Eenige ziekelijke verschijnsel is meestal \'t niet kunnen staan.
De dieren gaan tijdens of na den partus liggen en kunnen niet
weer opkomen; na 2 a 3 dagen staan ze weer.

Van een rund, waarbij de NijLANDER\'sche en FEHLiNG\'sche
reactie positief waren, was ook \'t quantum aceton in de urine
vermeerderd. Drie weken na dien tijd, waren de suikerreacties
negatief, de acetonreaetie nog positief.

Bij een ander rund, dat reeds 2 maal 24 uur na den partus heeft
gelegen vallen eveneens de reacties positief uit.

In andere gevallen onderzocht ik urine waar de LEGAL\'sche
reactie negatief uitviel.

Van een koe van den heer P. te H., die 4 x 24 uren na den partus
nog met de nageboorte stond, een temperatuur van 41° C. vertoon-
de, daarbij hevige diarrhee had, vielen de suikerreacties negatief,
de acetonreaetie positief uit.

Zeer vele urines werden opgevangen, wat hier gemakkelijk
gaat, daar trekken aan de nageboorte, urinelooping doet volgen,
waarvan \'t resultaat ten opzichte van aceton-onderzoek negatief was,
zooverre \'t betreft de LEGAL\'sche reactie, doch waar wel na koken
een zwaarder of minder zwaar neerslag van Berlijnsch blauw ontstond.

Wanneer we \'t resultaat van het onderzoek der verschillende
urines na den partus onderzocht kort samenvatten, blijkt dat
bij géén der onder groep A. B. C. en D genoemde runderurines
de LEGAL\'sche reactie positief is, al mag een enkele maal een
uitzondering voorkomen, die dan op andere omstandigheden
in \'t lichaam dier runderen aanwezig, is terug te brengen.

Het groot aantal runderen, dat ik als lijdende aan een intoxicatie-
door lochiën na \'t kalven behandelde (benaming volgens De Bruin)
gaf altijd een urine van positieve legal\'sche reactie.

Bij de runderen, waarbij \'t ziektebeeld me zeer deed twijfelen,
gaf steeds de acetonreaetie me den doorslag en behoedde me
voor groote vergissingen in \'t stellen van een diagnose.

Ik wensch thans een ziektegeval te beschrijven, wat dit laatste
nader zal kunnen aantoonen, en tevens eenigen kijk kan geven
op de oorzaak van het aanwezig zijn van aceton in den bloedbaan,
alsmede de therapie speciaal de werking der luchtinsufflatie.

Een koe van den heer B. te H. in uitstekenden voedingstoestand
verkeerend, kalfde voor de vierde maal en beloofde, gezien den
goed gevulden schoonen uier, zeer veel melk te zullen geven. Be
melkgift die een week na den partus 24 liter per dag bedroeg
begon echter spoedig te verminderen, de uier schrompelde, de
eetlust werd van dag tot dag slechter, zoodat tien dagen na den
partus mijn hulp werd ingeroepen.

Bij inspectie waren de overheerschende symptomen van dien
aard, dat aan een kersentijden gedacht moest worden. Het dier
stond met gestrekten kop, de beenen eenigszins in elkaar ge-
plaatst. Bij aanraken van den kop vertoonde \'t zeer sterk nerveuse
verschijnselen. Als ik het dier op stal wilde heen en weer doen
stappen leek \'t geval een beginnende kalfziekte-aanval, waarbij
met groote moeite nog \'t evenwicht werd gehouden.

Waar ik kalfziekte uit kon schakelen, was ik geneigd tot een
hersenlijden te concludeeren. Alleen \'t feit, dat \'t dier kort 11a
den partus ziek werd, bewoog me \'t dier nog vaginaal te exploreeren.
Aan de uitgeademde lucht had ik niets bijzonders geroken. Ware
de chloroformluckt aanwezig geweest, dan zou dit belangrijk de
diagnose vereenvoudigd hebben.

Bij exploratie bleek een min of meer atonischen toestand van
den uterus aanwezig. De cervix was voor twee vingers passeerbaar
en spoedig voor meerdere, terwijl vestibulum en uterus een groote
hoeveelheid lochiën bevatten. Van deze eiwitrijke vloeistof werd
een deel in een flesch meegenomen ten einde die nader te kunnen
onderzoeken. Den veehouder werd verzocht urine op te vangen
in een flesch en ze daarna direct bij mij te bezorgen. Na onderzoek
bleek de LEGAL\'sche reactie zeer duidelijk positief.

Voor \'t stellen van een juiste diagnose was hier dereactie m. i.
beslist noodzakelijk.

Gezien de eenvoud in de uitvoering mag deze dan ook in twijfel-
achtige gevallen nimmer nagelaten worden.

Voor \'t onderzoek van de lochiën werd een pharmaceut gevraagd,
dit onderzoek met mij te willen verrichten.

Na in een kolf met water te zijn verdund, werd de inhoud ge-
destilleerd. Na geruimen tijd werd een troebel kleurloos destillaat
verkregen, wat nader op \'t acetongehalte werd onderzocht, en
wat een niet onduidelijke zwavelwaterstof-aroma verspreidde.

Volgens Lieben werd een gedeelte met kaliloog en jood-joodkali
behandeld, waarna spoedig de typische jodoformlucht optrad
en zeer spoedig daarna de eigenaardig jodoformkristallen in
groote hoeveelheid in de vloeistof zichtbaar werden.

Wanneer we de legal\'sche reactie trachtten toe te passen
bleek \'t destillaat met nitroprussied natrium oplossing direct een
eigenaardig roodachtig violette kleur op te leveren, wat verder
uitvoeren van de reactie onmogelijk maakte, en wat z\'n oorzaak
in de aanwezigheid van sulfiden in het distillaat scheen te hebben.

De acetonrcactie volgens Lieben was zoodanig positief dat
\'t aan geen twijfel meer onderhevig is, dat de inhoud van den
atonischen uterus acetonen bevatte.

Ik vind dit goed vast te leggen van het grootste belang, wat
straks nader zal blijken als ik op de beschouwingen van Siegel
over aeetonaemie terug kom.

Eerst wensch ik echter even nader den levensloop van patiënte
te beschouwen. Haar werd verstrekt een poeder van de volgende
samenstelling: Herba sabinae 20, sulfas ferrosus 5, sal carolinum
50 en gentiaan 20 gram. Dit poeder werd drie maal daags gegeven
met \'t resultaat, dat de toestand na twee dagen veel gunstiger
was geworden. Bij m\'n komst weer twee dagen later, vond ik
patiënte echter slechter dan ooit te voren; met groote moeite
hield ze zich staande, waarbij \'t hoofd weer de gestrekte houding
had en dienst scheen te doen als een roer, heen en weer bewegend
den evenwichtstoestand bewarend.

Thans werd besloten de luchtinsufflatie in den uier toe te passen.
Onder deze manipulatie zag men \'t dier hevig beginnen te rillen,
de eigenaardige nerveuse verschijnselen, als knippen met de
oogleden, kauwbewegingen maken, speekselen enz. namen sterk
toe. Den veehouder werd bevolen pas in den uitersten nood, de
lucht uit den uier te melken, en gewezen op de kans op tijdelijke
verslechtering van patiënte, wat na luchtinsufflatie altijd het geval is.
Bij m\'n komst den volgenden dag ongeveer 24 uren na de behande-
ling bleek mij, dat ongeveer een uur na de insuffllatie \'t dier zeer
heftige nerveuse verschijnselen had gehad, ten slotte neergevallen
was, en den veehouder zou hebben verleid zoo ik niet gewaar-
schuwd had, \'t dier den hals af te snijden, daar \'t leek dat \'t met
den dood worstelde. Langzaam was nu herstel ingetreden, en thans
lag \'t dier zeer regelmatig te herkauwen, terwijl de kop een normale
houding had. \'t Opstaan ging gemakkelijk. De eetlust was beter,
doch nog niet in orde. Thans werd weder \'t oorspronkelijke recept
voorgeschreven.

Wat de oorzaak van de aeetonaemie betreft, meen ik de uterus
als zetel van \'t lijden aan te moeten wijzen. Een sectie op een
rund 7 weken na den partus door mij tegen aeetonaemie behandeld
met negatief resultaat, had mij reeds in die richting gedreven,

hoewel de doorslag door vorengaand onderzoek werd gegeven.
Bij dit rund, dat alle verschijnselen, vroeger opgesomd, vertoonde,
bleek een uterushoorn belangrijk vergroot en een vrij groote
hoeveelheid eiwitrijke vloeistof te bevatten. Patiënte vertoonde
tevens een chronisch leverlijden. Verder werden tal van dieren
die acht tot veertien dagen na den partus werden behandeld
tegen acetonaemie, vaginaal geëxploreerd, waarbij steeds een
openstaan van den cervixmond, rijken lochiëninhoud van den uterus
werd waargenomen. (Bij die gevallen waar \'t ziekteproces vele
weken na den partus optrad was dit niet te constateeren, doch
dit zijn er zeer weinigen).

Mijn opvatting strijdt met die van I)r. Siegei.. Na den partus
zegt hij, stijgt \'t acetongehalte van de urine belangrijk vooral
na een paar dagen, terwijl \'t na 4 — 6 dagen weer normaal wordt.
In kolostrum vond hij veel aceton. \'t Gehalte was echter zeer wissel-
vallig.

Hij neemt nu aan, dat in de melkklier rijkelijk aceton gevormd
wordt uit de intermediaire vetstofwisseling. Wordt na een dag
of tien de toestand normaal in het lichaam, dan verdwijnt de aceton
uit de urine. Zijn er omstandigheden, die dit beletten, dan treedt
acetonvergiftiging op als door Jöhnk beschreven. Ook op \'t proces
van de kalfziekte zal de acetonquaestie waarschijnlijk invloed
hebben.

Bij kalfziekte, waarbij de verschijnselen zooveel intenser zijn,
moest, wanneer deze op vergiftiging door acetonen zouden be-
rusten, m. i. de urine zeer rijk aan aceton zijn. Mijn onderzoekingen
hebben aangegeven, dat ze weinig aceton bevat, wat dan ook
\'t verband tusschen kalfziekte en bovengemeld lijden zeer zwak
maakt. Dat de luchtinsuflatie bij beide ziekten goede diensten
doet bewijst niets, ze doet \'t bij meerdere intoxicaties.

Dat colostrum rijk aan aceton kan zijn, kan z\'n reden vinden
in dezelfde oorzaak, die ook de urine en uitgeademde lucht er
rijk aan doet zijn, n.m.1. in de lochiënmassa in den uterus, waaruit
acetonen gevormd worden.

De juiste benaming voor bovengeschetst lijden is m. i. dan ook
acetonaemie door resorptie van lochiën.

Dat de beste melkgeefsters bierdoor worden getroffen, welke
tevens in goeden voedingstoestand verkeeren, zou kunnen liggen
daaraan, dat bij \'t nieuw-melk worden veel vet onttrokken wordt
aan het organisme en veel lactose gevormd. Als waar is, dat de
lever hierbij glycogeen levert, wat volgens sommigen noodzakelijk
is en waardoor \'t gehalte van de lever daaraan zou verminderen,

en dan ook tevens de afbrekingskracht van acetonen door
de lever, die met het glycogeengehalte daarvan zou samenhangen,
dan zouden de beste melkgeefsters \'t meest vatbaar zijn. Dat de
lever bij vorming en afbreking van acetonen een rol speelt heeft
men aangetoond. Dat een leverlijden \'t herstel van acetonaemie
tegengaat toonde mij een sectie. Ontstaat pas na eenige weken
\'t lijden, dan zou langzame aanvoer uit den uterus, gepaard aan
slechte afbraak door den lever, oorzaak kunnen zijn.

Een en ander samenvattende, meen ik te mogen concludeeren,
dat er post-puerperaal toestanden in het runder-organisme kunnen
voorkomen, die zich uiten in een eigenaardig symptomenbeeld
als boven beschreven, welke hun oorzaak vinden in de resorptie
van eiwitrijke massa\'s en hunne producten, acetonen, die volgens
Lieben daarin zeer duidelijk zijn aan te toonen, uit den uterus.

Deze splitsingsproducten zijn in melk, urine en uitgeademde
lucht zeer duidelijk waarneembaar, bevinden zich dus in den
geheelen bloedbaan. I)e naam door Jöhnk aan dit ziektebeeld
geschonken kan in verband met de aetiologie \'t best gecomple-
teerd worden, door toevoeging: Acetonaemie door resorptie van
ochliën.

1 Ik heb een paar staatjes gegeven. Om alle uitgevoerde -acetonreacties hier weer te
geven, zou veel te omslachtig zijn en nergens toe dienen. Voor acetonaemie volsta men
met de aangehaalde gevallen en de verzekering dat tallooze urines werden onderzocht.

c. Van een rund 38 uren
na den partus lijdende
aan kalfziekte en reten-
sie van het secundinae.

b. 2 x 24 uren na den partus,
ligt \'t dier nog steeds, 2 maal
is luchtinsufflatie door vee-
houder toegepast.

Artikel 8 van het Wetsontwerp, houdende „Bepalingen
tot wering van vleesch en vleesehwaren, die voor de gezon-
heid schadelijk zijn",

,,Indien vleesch, gekeurd volgens de bepalingen van deze wet
of van de „wet op de uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staats-
blad n°. 217)" in eene andere gemeente wordt ingevoerd, kan
het in die gemeente uitsluitend onderworpen worden aan een
onderzoek om na te gaan of het nog verkeert in den toestand,
waarin het volgens het keuringsmerk moet verkeeren."

Hierin wordt dus de kwestie der keuring van vleesch bij invoer
in eene gemeente geregeld. Hierbij bestaan 2 mogelijkheden:
ie. onbeperkte vrije invoer, zoodat er geene keuring meer mag
plaats hebben. 2e. in de gemeente van invoer wordt het vleesch
opnieuw aan keuring onderworpen. Uit bovengenoemde zinsnede
volgt dus, dat de regeering zich heeft geplaatst op eerstvermeld
standpunt en blijkens de Memorie van Toelichting is ze daarbij
geleid door de gedachte „eenheid van keuring in het geheele
land" waarmede dan wordt bedoeld, dat een eenmaal aangebracht
goedkeuringsmerk het vleesch overal in den lande toelating moet
verschaffen. Terecht heeft men hierbij echter opgemerkt, dat bij een
zoo aan veranderingen onderhevig product als vleesch toch wel
eenige beperking aan dien vrijen handel dient te worden gesteld
en daarom is zeer zeker het volgende er aan toegevoegd: „Verkeert
het vleesch niet meer in dien toestand, clan wordt het, voor zoo-
veel mogelijk, aan keuring onderworpen en in overeenstemming
met de bepalingen dezer wet en de te harer uitvoering gegeven
voorschriften voorwaardelijk goedgekeurd of afgekeurd."

Wanneer dus vleesch in beginnend bederf of totaal bedorven
is, want daar gaat het dan toch om, mag het aan keuring worden
onderworpen; anders niet. Het dwaze van dit artikel wordt ook
door de Commissie, namens de Maatschappij ter bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland belast met een onderzoek naar
dit wetsontwerp, in haar rapport nader uiteengezet, waar ze
er op wijst, dat elk stuk vleesch, dat is vervoerd, in hoedanigheid
verandert, al is het traject zelfs kort, dus nooit in denzelfden
toestand verkeert, waarin het verkeerde, toen het goedkeurings-
merk er op werd geplaatst, waarom ze dan ook deze bepaling
anders wenscht te redigeeren, gelukkig er aan toevoegende, dat
ze met de bedoeling, welke dan toch precies eender blijft, niet
tevreden meent te mogen zijn, omdat de ervaring heeft geleerd,
dat in menig geval verwerping van de eerste uitspraak absoluut
noodig bleek en het als een groote fout beschouwd moet worden,
aan den keurmeester van de gemeente, waar wordt ingevoerd,
het recht te ontnemen, bij gerechten twijfel aan de eerste uitspraak,
een nader onderzoek in te stellen.

Ook de gemeenteraad van Amsterdam heeft bij den Minister
van Binnenlandsche Zaken aangedrongen op wijziging van dit
artikel, omdat herhaaldelijk vleesch zal kunnen worden inge-
voerd, dat door anderen dan gediplomeerde veeartsen is gekeurd,
terwijl in Amsterdam deze keuring alleen aan veeartsen is opge-
dragen. Het wordt door den raad in het belang der openbare

ge7.ondheid noodzakelijk geacht bevoegdheid tot herkeuring te
geven zoo de keuring door een minder deskundigen hulpkeur-
meester is geschied.

Men ziet, het bedoelde artikel is in deskundige kringen niet
gunstig ontvangen; daaraan is het zeker te danken, dat ook in
het Voorloopig verslag over het afdeelingsonderzoek in de Tweede
Kamer der Staten-Generaal vorengenoemde bedenkingen daar-
tegen worden ingebracht, zoodat de mogelijkheid niet uitgesloten
is, dat alsnog de gewenschte veranderingen worden aangebracht.

Ook ik zou dit ten zeerste toejuichen, daar ik het in hooge
mate zou betreuren, dat gemeenten, die zich moeite noch kosten
hebben ontzien om te komen tot een goed ingerichten keurings-
dienst en door de oprichting van Openbare Slachthuizen de volks-
gezondheid zooveel mogelijk hebben trachten te beschermen,
zich de vruchten hiervan gedeeltelijk zouden zien ontgaan door
de tot standkoming eener wet, die haar verplicht den onbelemmer-
den invoer van vleesch en vleeschwaren toe te staan van uit,
vooral plattelandsgemeenten, waar de keuring nooit zoo volledig
zal kunnen geschieden als in een openbaar slachthuis of een goed
ingericht keurlokaal en waar misschien, waartoe de wet de ruimte
laat, de keuring is toevertrouwd aan minder deskundige personen,
zonder een nader onderzoek, behalve op bederf, te mogen verrichten.
Hierdoor zou de wet een groot gedeelte van hare goede werking
verliezen; de groote gemeenten zouden toe moeten zien, dat binnen
hare grenzen vleesch werd verkocht, waarvan de keuring zeer
twijfelachtig is geweest, zonder daartegen de noodige maatregelen
te kunnen nemen en dat deze keuring twijfelachtig kan wezen,
volgt uit:

2. de wet laat de mogelijkheid open, dat met de keuring minder
bevoegde personen worden belast.

3. minder nauwgezette ambtenaren, die het met de keuring
niet zoo precies nemen, hebben vrij spel.

Vooral dit laatste is van groot belang, want hoe mooi en uit-
stekend ook het Rijkstoezicht zal zijn ingericht, ieder deskundige
zal moeten toegeven, dat de controle op de ambtenaren, in de
gemeenten belast met den keuringsdienst, uiterst moeilijk, zoo
niet onmogelijk zal zijn; wil een ambtenaar een dier goedkeuren,
dat afgekeurd diende te worden, hij zal dat dikwijls zonder gevaar
voor zich zelf kunnen doen, want overal waar het wordt ingevoerd,
mag slechts op bederf worden gekeurd en worden er menschen
ziek tengevolge van het gebruik van dat vleesch, dan is het meestal

onmogelijk om met voldoende zekerheid uit te maken, dat bedoelde
ambtenaar zieh aan grof plichtsverzuim heeft schuldig gemaakt.
Juist in het toelaten van herkeuring in de gemeenten van invoer
schuilt een prachtig controle middel. Een ambtenaar zal zich dan
wel eerst goed bedenken, alvorens een uitspraak te doen, indien
hij weet, dat in andere plaatsen, waar de keuring zeer volledig
kan worden uitgevoerd en men over alle mogelijke hulpmiddelen
beschikt, het vleesch nogmaals nauwkeurig wordt nagekeken en
dat zulks noodig is, meen ik te kunnen aantoonen met de volgende
gevallen, die zich in den loop van het vorige jaar aan het Openbaar
Slachthuis te \'s-Gravenhage hebben voorgedaan. Trouwens, ieder
deskundige, werkzaam aan een abattoir, zal deze wel met eigen
ervaring kunnen aanvullen.

1. In het keurlokaal werd een rund ter keuring aangeboden,
waarbij, aangezien van uit de gemeente van herkomst geen vrijen
invoer in Den Haag was toegestaan, de organen op de aangegeven
wijze aanwezig waren. Het dier was zeer vermagerd en de eigenaar,
niet geheel zeker van de goedkeuring, had het daarom eerst in
z\'n eigen gemeente laten keuren, waar het dan ook voorzien was
van een goedkeuringsmerk. Er bleek aanwezig te zijn eene hevige
miliairtuberkulose van de longen.

2. Eveneens in het keurlokaal werd een geslachte koe aan-
gevoerd, waaraan reeds op het eerste gezicht te zien was, dat
we te doen hadden met eene noodslachting: ook de organen wezen
daarop. Een nauwkeurig bacteriologisch onderzoek werd ingesteld,
waarbij bleek, dat het dier aan miltvuur had geleden.

De betrokken districtsveearts deelde mede, dat de koe door een
keurmeester was goedgekeurd. Ze werd natuurlijk afgekeurd en
vernietigd.

3. Dit betrof een geval, hetwelk ook reeds door Warnecke
is beschreven in zijn artikel „Het voorkomen van den bac. enter.
Gärtner bij kalveren" in het Tijdschrift v. Veeartsenijkunde 1 April
1914. Een icterisch kalf, voorzien van de goedkeuringsmerken eener
andere gemeente, bleek in het vleesch te bevatten de zoo gevaarlijke
bac. enteritidis Gärtner. Ook dit dier werd afgekeurd en ver-
nietigd.

Had art. 8, zooals dat wordt voorgesteld, toegepast moeten
worden, een koe met miltvuur was in consumptie gegaan, een kalf
met in het vleesch den bacillus enteritidis Gärtner had moeten
worden goedgekeurd, aangezien bij deze dieren van bederf geen

Hieruit blijkt dus ten duidelijkste, hoe noodig het is, dat er
behoorlijk toezicht is op de uitspraak van sommige met de keuring-
belaste ambtenaren en dat er wel degelijk gevaar bestaat bij
nnbeperkten invoer van eenmaal goedgekeurd vleesch. Dat bij de
invoering der wet zooiets niet meer zou plaats hebben, is niet
aan te nemen; integendeel, deze gevallen zullen zich, vooral in den
beginne, nog meer voor doen dan nu het geval is, vandaar, dat het
eene besliste noodzakelijkheid is, artikel 8 zoodanig te wijzigen, dat
bij invoer in eene gemeente een nieuwe keuring kan plaats hebben.
Misschien zal men mij tegenwerpen, dat daardoor inbreuk wordt
gemaakt op het beginsel „eenheid van keuring door het geheele
land", maar dat is toch niet het geval, want de keuring op zich
zelf wordt geregeld in art. :8, volgens hetwelk bij algemeenen
maatregel van bestuur zal worden aangegeven, wat dient te worden
goed- of afgekeurd en hoe dient te worden gekeurd; daaraan
heeft ieder ambtenaar zich te houden, ook hij, die de keuring
verricht in de gemeente van invoer; hij zal dus dezelfde voorschriften
moeten toepassen als de keurmeester, die de eerste keuring ver-
richtte en slechts met hem in conflict komen, wanneer hij meent,
dat de eerste uitspraak onjuist is geweest; dan dient echter, wanneer
dit ook het geval blijkt te zijn, die eerste uitspraak te worden
vernietigd; daartegen kan toch geen bezwaar bestaan. Aan de
eenheid van keuring doet dit absoluut geen nadeel, integendeel,
deze zal er juist door worden bevorderd.

Wanneer dan in beginsel is aangenomen, dat bij invoer aan
de gemeente meerdere vrijheid gelaten moet worden dan in
artikel 8 het geval is, komt de vraag op: „hoe dient dit dan ge-
regeld te worden," want dat daarbij eenige beperkende bepalingen
gemaakt moeten worden, spreekt vanzelf. De wet moet ook de
waarborgen verschaffen, dat geen misbruik wordt gemaakt van
de toegestane vrijheid. De bovengenoemde Commissie heeft dat
ook ingezien en daarom voorgesteld het artikel als volgt aan
te vullen:

„Bij invoer van vleesch, afkomstig van in nood gedoode dieren
moet een bewijs worden overgelegd, afgegeven door den keurings-
veearts op de plaats, waar het dier werd geslacht, waarin wordt
vermeld om welke reden het dier in nood werd gedood en welke
veranderingen bij het onderzoek zijn waargenomen. Den keurings-
veearts op de plaats van invoer wordt het recht verleend bij
gegronden twijfel een nader onderzoek in te stellen. Wanneer

deze van dit recht wenscht gebruik te maken, wordt daarvan
door hem onverwijld kennis gegeven aan den met het toezicht
belasten inspecteur."

Ik meen, dat hierin voldoende waarborgen gelegen zijn tegen
willekeur en zou het toejuichen, indien de regeering er toe mocht
besluiten, naast andere gewenschte veranderingen, die ook in
het bedoelde rapport voorkomen, artikel 8, eerste lid, zoodanig te
wijzigen, dat de ertegen ingebrachte bezwaren komen te vervallen.

Naar aanleiding van een artikel verschenen in de Berliner T. W.
N°. 13, 1913 van de hand van Dr. Johan onder den titel „Entfer-
nung von Fremdkörpern aus dem Schlund auf operativem Wege"
meende ik in dit Tijdschrift \'t volgende te moeten opmerken.

Na gewaarschuwd te hebben tegen \'t aanwenden van brute
kracht bij \'t appliceeren van de slokdarmsonde, teneinde het
vreemde lichaam te verwijderen, wordt aangeraden, eerst te trach-
ten met de sonde \'t corpus alliënum naar de pens te voeren,
daarna, zoo dit bij groote voorzichtigheid niet gelukt, te trachten
\'t zeer voorzichtig naar boven te drukken, om, zoo dit ook mislukt,
over te gaan tot tracheotomie; daarna \'t vreemde voorwerp naar
boven te laten duwen en dan zelf met een stuk koperdraad in
de hand den mond binnen te dringen, dit onder \'t voorwerp door
te schuiven en daarna aan te trekken. Dit koperdraad, hiervoor
in eigenaardigen vorm gebogen, heeft den heer Johan herhaal-
delijk groote diensten bewezen.

W anneer ik een en ander overweeg, komt mij deze manipulatie
zeer omslachtig voor, waartoe, vooral met \'t oog op de nabehandeling,
de tracheotomie niet weinig meewerkt.

Voor den praktizeerenden veearts, die vooral op het platteland,
dikwijls een zeer groot gebied van veterinaire hulp moet voor-
zien, is in de eerste plaats eenvoud in de manipulaties op operatie-
gebied geboden; en moet de nabehandeling tot een minimum
gereduceerd. Meevoeren van groote vrachten instrumentarium
is uit den booze, vooral bij de moderne manier van verplaatsen.

aan \'t vee gevoerd worden, m\'n hulp ingeroepen bij runderen,
die lijden aan obturatie van den slokdarm. Ook bij lijn-
koekvoedering komt het herhaaldelijk voor, dat een stuk lijn-
koek zich in den slokdarm vastzet.

De plaats waar dit geschiedt, is bijna zonder uitzondering op
V, van den hals. Nu is mij tot dusverre gebleken, dat men nooit
een slokdarmsonde noodig heeft, reden waarom ik die dan ook
voor dit doel nooit meer meeneem.

\'t Aantal oesophagusperforaties dat ik zag, wanneer veehouders
met een zweep of anderszins getracht hadden genezing aan te
brengen, heeft me van de sonde-therapie afscheid doen nemen.

Ik laat bij m\'n komst direct een halve flesch olie aan den patiënt
geven, wat zeer langzaam wordt toegediend. Nadat de kop goed
gefixeerd recht vooruit wordt gehouden, strijk ik met de duimen
door de jugularisgroeven, waarbij \'t bij ecnige inspanning zeer
dikwijls gelukt (vooral als \'t heele aardappels betreft) ze weer
in den mond terug te brengen. Gelukt dit niet, wat vooral voor-
komt als een stuk lijnkoek in den slokdarm zit ingeklemd, dan
laat ik door iemand van de omstanders, nadat ik \'t vreemde
voorwerp van buiten heb gefixeerd, met de duimen vooruit drukken;
neem daarna de tong met de linkerhand vast, om met de rechter
\'t obtureerende object vast te pakken, wat dank zij de gladde
slokdarm door raapolie bevochtigd, mij altijd mogelijk was.

Ongelukken zijn bij deze werkwijze niet voorgekomen; nimmer
zag ik eene verscheuring of collateraal oedeem optreden; aan-
leiding voor tracheotomie bestond nooit.

Dit najaar komt het nog al eens voor, dat vreemde voorwerpen
vooral aardappels uit de slokdarm of zwelgkeel verwijderd moeten
worden. Wat het rund betreft, beaam ik in hoofdzaak het ge-
schrevene in dit tijdschrift (i Sept. 1913) door collega Ten Hoopen.

In de eerste plaats wensch ik er de aandacht op te vestigen,
dat de sonde moet zijn even als een veer uit eene gewone rijtuig-
lantaarn, dus erg buigzaam en niet zooals een zweep of balein-

Vervolgens wensch ik op te merken dat de gewone, ook de door
mij in der tijd gekochte sonde, te dun is.

In het begin mijner praktijk gebruikte ik de sonde alleen inge-
olied; nu maak ik haar aanmerkelijk dikker, door er een stuk
doek om heen te wikkelen. Dit is m. i. van veel belang, vooral
bij pink, kalf of varken, waar er meestal geen sprake van is, het
voorwerp met de hand door de mondholte te verwijderen.

Als proef gebruikte ik dezer dagen, met gunstig gevolg bij
een kalf van een jaar oud, de gewone, op bovengenoemde manier
verdikte, rundersonde, welke nu een diameter had van 4 c.M.
(onverdikt is de sonde slechts de helft: 2 c.M.).

Ten slotte nog dit: Ook ik heb ervaren, dat, mocht men het
vreemde voorwerp niet kunnen verwijderen, men maar een af-
wachtende houding aan moet nemen; natuurlijk alle voedsel
verbieden. Meestal, soms na 2 x 24 uur nog, glijdt het voorwerp
in de maag.

Verslag van de Buitengewone Algemeene Vergadering van de Maatschappij ter
bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, gehouden op Zaterdag 14 Maart

De Voorzitter: Ik open de vergadering en heet den Inspecteur van den Land-
bouw, als vertegenwoordiger van den Directeur-Generaal, welkom; het spijt ons,
dat deze, die steeds zooveel belang stelt in aangelegenheden van veeartsenijkundigen
aard, niet zelf aanwezig kan zijn.

Voorts roep ik mede een welkom toe aan de verschillende aanwezige eereleden,
den directeur en de leeraren van \'s Rijksveeartsenijschool, de afgevaardigden en
overige leden onzer Maatschappij, en aan de vertegenwoordigers van de pers, en in
het bijzonder aan onze militaire collegae. Welke ook de reden van de tijdelijke af-
scheiding dezer laatsten was, spr. hoopt, dat nooit meer eenige dissonnant de onder-
linge harmonie zal verstoren. (Applaus). Wil de organisatie sterk zijn, dan moeten
allen schouder aan schouder staan om de belangen van de veeartsenijkunde te
verdedigen.

Ik heb mij de verkiezing tot voorzitter der Maatschappij laten welgevallen, al
vroeg ik mij af: Qu\'allez-vous faire dans cette galère? Ik zal noch despotisch,
noch imperialistisch den scepter voeren, maar er naar streven de gedweeste leider

te zijn en iedereen tegemoet te komen, met inachtneming van de beginselen, die bij
het Hoofdbestuur en de verschillende afdeelingen voorzitten. Noodzakelijk is
daarvoor, dat de afdeelingsvergaderingen door het geheele corps veeartsen worden
bezocht, wat des te meer gewenscht is daar thans op veterinair gebied veel aan-
hangig is.

In bezielende woorden kan ik niet het woord tot de vergadering richten, maar
het zal mij aan goeden wil, om met een ieder samen te werken tot verheffing der
Veeartsenijkunde, niet ontbreken. (Applaus).

De afdeeling Limburg is niet vertegenwoordigd, wegend ziekte van den afge-
vaardigde.

b. dat de Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel\' bericht heeft gezonden
door ambtsbezigheden déze vergadering niet bij te kunnen wonen. Ook Dr. \\\\ . I\'.
Ruijsch was verhinderd tegenwoordig te zijn.

Ingekomen is een verzoek van de afdeelingen Utrecht en Groningen-Drenthe,
ondersteund door het Hoofdbestuur, om in deze bijeenkomst zoo mogelijk ook
het rapport omtrent het veeverzekeringswezen te behandelen.

De secretaris der afdeeling Nieuw-Zuid-Holland zond een brief, waarin de mede-
deeling, dat in de afdeelingsvergadering van 4 Februari 1.1. het feit ter sprake
werd gebracht, dat het Nederlandsch Instituut van Landbouwkundigen een ver
gadering heeft belegd ter bespreking van het ontwerp wrt op de paardenfokkerij.
Zij sprak de wenschelijkheid uit, dat onze Maatschappij cp dit gebied meer werk-
zaam zou zijn en dat telkenmale indien belangrijke wetttn bij de Staten Generaal
worden ingediend, deze door bevoegde veeartsen zullen worden onderzocht en het
resultaat daarvan ter kennis van de afdeeling zal worden gebracht. Het bestuur
wenscht deze aangelegenheid straks bij monde van den heer Barendrecht nog
verder te doen toelichten.

De afdeeling Friesland verzocht in de gelegenheid g.steld te mogen worden
een vraag tot het Hoofdbestuur te richten in verband m<t het doen afdrukken in
ons tijdschrift van een proefschrift in de Duitsche taal. Verder wenscht iij haar
meening kenbaar te maken omtrent het opnemen in he orgaan der vereeniging
van verslagen, begrootingen en andere publicaties van Rijkswege, alsmede van
berichten, overgenomen uit nieuwsbladen, enz.

Van Dui.m, Plet en Kroon benoemd, belast met het onderzoek naar het wets-
ontwerp op de paardenfokkerij.

De heer De Jong: Zouden de door den secretaris medegedeelde berichten niet
aan het eind der vergadering besproken kunnen worden?

De Voorzitter: Alle ingekomen stukken komen bij de „vrije mededeelingen"
aan de orde.

III. Behandeling van het rapport uitgebracht door de Commissie, belast met
een onderzoek naar het ontwerp van w-et tot regeling van het Landbouw- en het
Veeartsenijkundig hooger onderwijs.

De heer Hoogkamer: De nieuwe afdeeling Zuid-Holland heeft mij in zake de
gedachtenwisseling en de beslissing over deze ontwerp-wet vrij mandaat gegeven,
zoodat, wat ik hier ga zeggen, geacht kan worden de meening van die afdeeling
te vertolken.

Eindelijk zal men dan ook in ons land komen op het punt, waarnaar zoo ver-
engend is uitgezien. Nadat de meeste landen ons reeds 25 jaar geleden voorgegaan
zijn, is ook hier een wetsontwerp ingediend, om het veeartsenijkundig onderwijs
onder het Hooger-onderwijs te brengen. Dat we hiermede op een gewichtig keer-
punt in de veeartseni kundige geschiedenis zijn gekomen, staat vast, want eerst
daarna zal aan de studenten een wetenschappelijke opleiding in de vollebeteekenis
van het woord kunnen gegeven worden. Wij ouderen, die deze hebben moeten
missen, die zich met gewoon vakonderwijs hebben moeten tevreden stellen, wij
hebben maar al te zeei onze tekortkomingen bij het intreden in de maatschappij
gevoeld, dan dat we ons over dezen ommekeer niet zouden verheugen.

Gaat men nu na, wat deze Wet ons brengen zal, zoo blijkt, dat het gedaan zal
zijn met de veel te kor:e vierjarige studie en dat het onderricht er zich niet meer
naar te regelen zal hebben, om de studenten in deze periode zooveel mogelijk vak-
kennis bij te brengen. Integendeel, de professoren zullen, behoudens de goed-
keuring van Senaat, Oratorium en Minister, de noodige vrijheid hebben, hun leer-
programma zoodanig ii te richten, dat het door hen te geven onderwijs inderdaad
beantwoordt aan de eiichen van Hooger Onderwijs. De jonge collega\'s zullen dus
beter toegerust dan vcorheen in de maatschappij treden, terwijl de veeartsenij-
kunde een meer waard ge plaats onder de andere takken van wetenschap zal in-
nemen, waardoor nooewendig de maatschappelijke positie der dierenartsen in
aanzien zal kunnen stijgen. Ik zeg „kunnen", want voor een niet gering deel is zij
afhankelijk van de wijze, waarop deze in de maatschappij optreden.

De Wet geeft dus vel aanleiding tot dankbaarheid. Toch zijn onze gevoelens
van erkentelijkheid niet onverdeeld, omdat men in het ontwerp regelingen aantreft,
die wij gaarne anders gtzien zouden hebben. Ik zal mij nu alleen tot de hoofdzaken
bepalen en het aan amleren overlaten, meer op de bijzonderheden in te gaan.

In de eerste plaats dtn is het niet juist gezien, de veeartsenijkundige hoogeschool
samen te koppelen aan tle landbouwhoogeschool. Dat dit de bedoeling is blijkt over-
tuigend uit het instellen van een gemeenschappelijk curatorium en uit de
motieven, die de Minister daarvoor aanhaalt. Z.Ex. zegt dienaangaande: dat beide
onder één departemeit zijn gebracht en daaronder ook behooren te blijven en
dat beide overeenkomstige belangen hebben. Het overgroote deel van de leerlingen

van beide Hoogescholen, zegt de Minister, zal den landbouw en de landbouwers
hebben voor te lichten en veelal in het practische leven moeten samenwerken,
zoodat het gewenscht geacht moet worden, daarop steeds het oog gevestigd te
houden. Voorts wordt het economisch geacht, het onderwijs aan beide Instituten,
waar dit er aanleiding toe geeft, naar elkaar te richten. Ja, de ontwerper is
van die samenhoorigheid zóó overtuigd, dat hij, indien niet het overwegend be-
zwaar bestond, dat of op de ééne plaats of op de andere, vele en kostbare zaken
moesten worden opgeofferd, niet zou aarzelen één veeartsenij kundige en land-
bouwkundige hoogeschool voor te stellen. Twijfel aangaande de inzichten van
den ontwerper op dit punt is dus uitgesloten.

Dat beide scholen onder één departement zijn gebracht en daaronder ook moeten
blijven, legt m.i. zeer weinig gewicht in de schaal. Immers nog niet zoo lang geleden
behoorde de veeartsenijkundige school onder het Departement van Binnenlandsche
Zaken en het ging haar niet beter of slechter dan onder het Departement van Land-
bouw. Het is volkomen waar, dat de leerlingen van beide hoogescholen later den
landbouw en de landbouwers zullen hebben voor te lichten en practisch zullen
moeten samenwerken. Maar, wat heeft dit nu eigenlijk met de opleiding te maken?
M. i. absoluut niets. De studie van den landbouw en die van de geneeskunde der
dieren, want dit is, wat verstaan moet worden onder veeartsenijkunde, zijn in het
wezen der zaak volkomen vreemd aan elkaar. In werkelijkheid wordt elke weten-
schappelijke band tusschen deze gemist, terwijl de leer der zoötechnie slechts een
zeer klein onderdeel van de diergeneeskunde vormt. Het wil mij voorkomen, dat
de ontwerper de fout gemaakt heeft, de veeartsenijkundige opleiding te vereen-
zelvigen met de veeartsenijkundige praktijk en den veeartsenijkundigen dienst.
In den gedachtengang van den ontwerper zou het werkelijk overweging verdienen
tot een reorganisatie van de opleiding onzer artsen over te gaan, zóó, dat ook deze
naar „Landbouw" werd overgebracht. Want, veel meer, dan aan een goeden vee-
stapel, bestaat er voor den landbouw behoefte aan gezonde, flinke boeren.

Zonder boeren is geen landbouw mogelijk, zonder veestapel is er altijd nog wel
wat van te maken. Dus — landbouw en geneeskunde onder één curatorium!

Ten opzichte van de irrigatie in Ned.-Indië bestaat er reeds zoo\'n nauwe aanra-
king tusschen de civiele ingenieurs en den landbouw, dat er ernstige stemmen zijn
opgegaan voor het denkbeeld, om het toezicht daarop, en het beheer daarvan,
aan de ingenieurs te onttrekken en over te brengen naar het departement van land-
bouw. Zou men nu daarom de opleiding dezer ingenieurs moeten gaan verbinden
aan die der landbouwkundigen?

Men ziet, tot welke consequenties het beginsel, dat den ontwerper voor oogen
heeft gestaan, leidt. Dat dierenarts en landbouwkundige hier en daar samenwerken
is een verschijnsel, dat men ten opzichte van haast elk beroep kan opmerken.

Desondanks is de wetgever tot op heden steeds uitgegaan van het beginsel,
dat de opleiding tot, en de uitoefening van een beroep in de maatschappij, twee van
elkaar volkomen onafhankelijke zaken zijn.

Duidelijk blijkt dit hieruit, dat de opleiding tot jurist en tot ingenieur behoort
bij het departement van binnenlandsche zaken, terwijl zij in de practijk onder het
departement van Justitie en van Waterstaat komen te staan.

den wetgever niet kunnen doorgronden, daarvoor is de toelichting in te algemeens
termen gesteld. Alleen blijkt er duidelijk uit, dat beide takken van wetenschap
zich in hare ontwikkeling naar elkander zullen moeten richten.

De aangevoerde gronden voor het instellen van een gemeenschappelijk cura-
torium zijn dan ook moeilijk houdbaar, terwijl uit de opvatting van den ontwerper
zeer ernstige nadeelen voor de diergeneeskunde zullen voortvloeien. Noch deze,
noch de landbouwkunde zullen zich ongedwongen kunnen ontwikkelen, als zij ver-
plicht worden, zich naar elkaar te richten. Bovendien is dit ten eenenmale in strijd
met het karakter van het Hooger Onderwijs, dat vóór alles in zich sluit, vrijheid
van alle knellende banden. Uit deze combinatie zullen vooral voor de veeartse-
nijkunde groote nadeelen voortvloeien. Zij zal niet opgewassen blijken te zijn tegen
massa van de landbouwers, die, in ruime mate in de Staten-Generaal vertegen-
woordigd, langs indirecten weg invloed op den gang van zaken kunnen uitoefenen.
De landbouwbelangen zullen in dat college van curatoren dan ook ter dege ver-
tegenwoordigd zijn en meer op den voorgrond treden dan die der veeartsenijkunde.
Practisch zal de regeling van den Minister er toe leiden, dat de laatste in den knel
komen.

Of ik deze zaak niet te duister inzie? Ik geloof het niet. Dertig jaar heb ik het
Nederlandsch-Indische leger, waarin de geneeskunde van menscli en dier tot één
afdeeling, onder één arts als Chef, vereenigd zijn, als millt. paardenarts gediend.
In dien tijd heb ik kunnen waarnemen wat het gevolg is van al de hier bedoelde
combinaties. De numeriek en maatschapplijk meest krachtige zorgt eerst voor zich
zelf en gaat daarna pas aan anderen denken. Nu hoop ik niet M. d. V., dat men
uit het door mij aangevoerde, de conclusie zal trekken, dat ik den landbouw een
minder goed hart toedraag, en haar daarom minder edele neigingen te dezen in
de schoenen wil schuiven, in geenen deele, de te verwachten gang van zaken is eer»
logisch gevolg van de ijzeren wet van den strijd om het bestaan, en als de veeartse-
nijkunde hier in de meerderheid was, zou ik de landbouwers toeroepen: ,,Pas op
de veeartsen". Daarom zie men af van een regeling die de vrije ontwikkeling van
twee takken van wetenschap in den weg zal staan en tot een voortdurenden
strijd aanleiding zal geven.

Een 2e misgreep, m.i. de principieële fout in het ontwerp is, dat men een af-
zonderlijke hoogeschool wil stichten op den voet van de Polytechnische Hoogeschool
te Delft, of liever: een hoogeschooltje voor diergeneeskunde in een stad, waar reeds
een universiteit is.

De ontwerper acht toevoeging aan de medische faculteit niet wenschelijk, omdat,
volgens de besliste uitspraak van deskundigen, punten van afwijking tusschen de
geneeskunde van den mensch en die der dieren zoo vele zijn, ook de gevolgde onder-
zoekingsmethoden zoo uiteenloopen, dat de vereeniging van beide in één faculteit
feitelijk geheel op de vorming van een nieuwe faculteit zou neerkomen en in geen
geval tot besparing zou leiden. Ook zegt de Minister, dat de door bevoegde be-
oordeelaars geuite vrees, dat de veeartsenij kundige belangen wel eens in het ge-
drang zouden kunnen geraken, hem niet geheel ongegrond voorkomt.

Voor die ineensmelting is inderdaad veel te zeggen, zoowel uit een wetenschappe-
lijk, als uit een finantieel oogpunt, omdat men, wat het eerste betreft, afgescheiden
van het object, bij de geneeskunde van mensch en dier, op geen principiëele ver-

schillen stuit; het gaat hier om de geneeskunde der zoogdieren, een stelling, reeds
lang geleden door wetenschappelijke mannen als juist erkend. Uit een finantieel
oogpunt is zij aan te prijzen, omdat er aan de universiteit leerkrachten en labora-
toria zijn, waarvan ook voor de diergeneeskunde gebruik ware te maken, in welk
verband ik denk aan de natuurkundige en aan wellicht nog enkele andere vakken.

Toch komt ook mij die vereeniging niet wenschelijk voor, omdat ik de vrees van
den ontwerper deel, dat bij die ineensmelting de vrije ontwikkeling van de dier-
geneeskunde wel eens belemmerd zou kunnen worden. Het is wel zonderling, dat
de minister bang is, hier in den knel te geraken, terwijl hij dit gevaar blijkbaar mei
inziet bi] een vereeniging met de landbouwkundigen, althans daar er over .zwijgt.
In het ontwerp wordt alleen gesproken van het voegen der diergeneeskunde bij
de medische faculteit, maar heeft men in dit opzicht wel eens gedacht aan de
filosofische faculteit? In België is men dien kant reeds gedeeltelijk uitgegaan,
en worden aan de veeartsenij kundige school te Cureghem alleen toegelaten zij,
die in het bezit zijn van een diploma, waaruit blijkt, dat zij zijn candidaat in de
natuurkundige wetenschappen. Te overwegen ware, of men hier nog niet een stapje
verder zou kunnen gaan en alles onderbrengen bij de filosofische faculteit.

Ik zal mij hierover echter geen oordeel aanmatigen, daar ik te weinig bekend
ben met de regeling van het onderwijs aan de universiteit, ik wensch er alleen de
aandacht op te vestigen.

Verworpen wordt ook het denkbeeld, een afzonderlijke zesde faculteit in het
leven te roepen. Dit zou, zegt de minister, beteekenen: het invoeren van een in-
grijpende nieuwigheid bij het universitair onderwijs. Voorts zou veel moeten worden
onderzocht en overwogen, zoodat het geruimen tijd zou duren, alvorens men tot
een resultaat zou komen. Daarom heeft men om practische redenen besloten af te
zien van een dezer beide wijzen van oplossing en is het denkbeeld van afzonderlijke
hoogescholen gekozen naar het voorbeeld van de Technische Hoogeschool te
Delft. Ook wordt met betrekking tot deze aangelegenheid, in het ontwerp verwezen
naar de meening van de Staatscommissie, die in haar rapport de stichting van
hoogescholen voor beide deelen van onderwijs bepleit met motieven, die de Minister
tot de zijne maakt.

Toen spr. dit alles las, heeft hij zich afgevraagd: Zijn dat nu argumenten en
gronden, die een beslissing over zulk een gewichtige aangelegenheid als het hier
geldt, rechtvaardigen? M.i. in geenen deele, want in werkelijkheid komen de opge-
somde bezwaren neer op de nieuwigheid van het geval en op de ambtelijke soesah,
verbonden aan het treffen der onderwerpelijke regeling. Wat doet het er toe, of
men te doen heeft met een novum, als men daarmede kan komen tot de best mo-
gelijke regeling. Daarvoor terugdeinzen staat gelijk met het tegenhouden van iedere
verandering en verbetering. Dat men veel moet overwegen, wil ik gaarne aan-
nemen, maar waarom, toen de reorganisatie aan de orde kwam, eerst in 1903 en
toen in 1909 niet dadelijk de meest voor de hand liggende en rationeele oplossing,
d.w.z., de inlijving bij de Utrechtsche Universiteit, op den voorgrond gesteld?
In dit verband wil ik de aandacht vestigen op hetgeen met de Indologen te Leiden
is gebeurd. Deze worden als student ingeschreven bij den rector magnificus en volgen
de colleges van de hoogleeraren der juridische- en literarische faculteit, terwijl
examens voor telkenjare ingestelde afzonderlijke commissies worden afgelegd.

Deze nieuwigheid kwam zonder veel overwegen en in korten tijd tot stand. Mij
wil het voorkomen, dst men aan het departement van Landbouw wel gevoeld
heeft dat de universitaire opleiding de meest gewenschte is, maar dat men dien
weg, om mij onbekende reden niet opgewild heeft en daarom wel voor den dag is
moeten komen met zulke gezochte en niets zeggende bezwaren. Het denkbeeld
van een zesde faculteit is daarmede allerminst weerlegd, in tegendeel, de leegheid
van de argumenten vormt een pleidooi vóór de universiteit. Of dan het stichten
van een afzonderlijke hoogeschool geen aanbeveling verdient? M. i. in geenen deele.
Het onderricht aan een hoogeschool draagt altijd een meer technisch karakter,
is meer gericht op de practijk, minder op het weten. Wetenschappelijk staat het
daarom noodwendig beneden dat aan een universiteit. En aangezien de diergenees-
kunde evenzeer tot taak heeft als de geneeskunde van den mensch, om de medische
wetenschap vooruit te brengen en in nieuwe banen te leiden, zich alzoo niet kan
bepalen tot de practische toepassing van datgene wat deze ons reeds heeft geleerd
en nog zal leeren, staat een hoogeschool haar vrije ontwikkeling in meer of mindere
mate in den weg. Wie omtrent het verschil tusschen universiteit en hoogeschool
voorlichting wenscht, raadplege de Memorie van Toelichting op het ontwerp van
wet tot wijziging van de wet tot regeling van het hooger onderwijs van de Staats-
commissie, in zake de reorganisatie van het onderwijs (bl. 698—708).

Dan komen met die hoogeschool professoren en studenten in een veel te ge-
isoleerde positie, uitsluitend aangewezen op zich zelf, waardoor hun wetenschappe-
lijke gezichtskring tot schade van hun onderwijs noodwendig te eng begrensd
zal blijven.

In de derde plaats zal een diergeneeskundige hoogeschool te LItrecht steeds verre
in de schaduw gesteld worden door de universiteit. In de maatschappelijke waar-
deering waarop zij recht heeft, zal zij daardoor gevoelig worden getroffen. Of
zulks er toe medewerken zal om bij hoogleeraren en studenten het gepast gevoel
van eigenwaarde te onderhouden en aan te kweeken? ik ben er zeker van, van niet.
Het is altijd grievend en ontmoedigend, door zijn omgeving voor wetenschappelijk
minderwaardig te worden aangezien. Zoo iets drukt ter neder en is allerminst
geschikt voor de vorming van jonge karakters.

En eindelijk weegt bij mij ook zwaar, dat de Staat door de oprichting der hooge-
school zich onnoodige uitgaven op den hals haalt, omdat voor het onderwijs in
de natuurkundige vakken van de leerkrachten en de laboratoria aan de univer-
siteit geprofiteerd kan worden. Is dus het denkbeeld „hoogeschool" om redenen
van wetenschappelijken, opvoedkundigen en finantieelen aard te verwerpen,
het verdient bovendien geen steun, omdat daarmede aan de diergeneeskunde
wordt onthouden het beste dat men haar kan geven. En dat beste is een dierge-
neeskundige faculteit aan de universiteit te Utrecht.

Groot, zeer groot zijn de daaraan verbonden voordeelen. Behalve dat, zooals
we gezien hebben het onderwijs op breeder wetenschappelijk basis zal steunen,
zouden de geneeskunde van mensch en dier op het gebied der vergelijkende patho-
logie, bacteriologie, protozoölogie, pathologische anatomie, enz. elkaar den meest
mogelijken steun kunnen verleenen. Hoe dicht heeft de protozoölogie, de bacte-
riologie, artsen en dierenartsen niet reeds bij elkaar gebracht, zóó, dat zij elkaar
niet meer kunnen missen. Wij zien dit practisch reeds aan de redenen die geleid

hebben tot de laatste uitbreiding van het Instituut voor Tropenziekten te Ham-
burg. Daarvoor heeft men 700.000 Mark gevraagd en verkregen, ten einde, beter
dan voorheen, in staat te worden gesteld de verschillende tropische ziekten bij de
dieren te bestudeeren, omdat, naar men met recht meende, studie van die ziekten
bij den mensch, niet mogelijk is zonder ook die der dieren ter hand te nemen.

Hetzelfde ziet men ook van de Seruminrichting te Rotterdam, tot welke tal van
praktizeerende artsen zich om voorlichting wenden en die in de bestrijding der
cholera, enkele jaren geleden, een zeer welkome steun voor de gemeentelijke over-
heid was. En profiteeren wij dierenartsen, niet dagelijks van de nieuwe ontdek-
kingen en wetenschappelijke gezichtspunten, bij de geneeskunde van den mensch?
Wijst de oprichting van een leerstoel in de vergelijkende pathologie en de practische
bacteriologie aan de universiteit te Leiden er niet zonneklaar op, dat ook de Re-
geering veeleer dan naar een scheiding, gaat streven naar bijeenvoeging voor
samenwerking?

De voorstanders van de hoogeschool merken misschien op, dat de onderlinge
samenwerking en belangstelling evengoed wordt verkregen bij het bestaan eener
afzonderlijke hoogeschool, daar beide toch in één stad zijn. Ik geloof, dat z,ij,
die aldus spreken, geen rekening houden met de praktijk. Eerst de wetenschappe-
lijke gelijkstelling, de voortdurende aanraking van onze professoren en studenten
met die van de medische faculteit, zoowel in het officieele als in het dagelijksch
leven maakt, dat men elkaar geestelijk nadert, in eikaars arbeid belang gaat stellen
en, kan het zijn, daarvan ook nut wil trekken,

Is dus de inlijving van de diergeneeskunde bij de universiteit in het belang van
de geneeskunde van mensch en dier, niet minder is zij dit om de groote daaraan
verbonden voordeelen voor de veterinaire studenten, uit een oogpunt van opvoeding,
voortvloeiende uit den omgang met de studenten van andere faculteiten. De hier-
van uitgaande invloed is ongetwijfeld van vèrstrekkenden aard; het samenleven
met verschillende studenten werpt later in het maatschappelijk leven nog in ruime
mate zijn vruchten af.

Ik herinner er aan, dat vroeger wel eens ter sprake is gebracht, dat het aantal
universiteiten in ons land eigenlijk te groot was, zoowel om de daarmede gepaard
gaande kosten als wegens de moeilijkheden, steeds overal in de behoefte aan
competente leerkrachten te voorzien. Het denkbeeld werd toen geopperd aan
elke universiteit één of meer faculteiten op te offeren, zoodat men feitelijk zou
krijgen, afzonderlijke hoogescholen voor juristen, medici, literatoren enz. Van de
meest bevoegde zijde werd tegen de eenzijdigheid der aldus bedoelde inrichtingen,
waarbij het begrip universiteit verloren zou gaan, een krachtige oppositie gevoerd.
Volgens het deskundig oordeel van hen, die zelf een universitaire opleiding ge-
noten hadden, werd daarbij tevens op den voorgrond gesteld, dat de gunstige
invloed van het verkeeren tusschen studenten van verschillende faculteiten, niet
hoog genoeg aangeslagen kan worden. En nu zou men, nu men zoover gekomen is,
dat men de veeartsenijkunde eindelijk de jjlaats wil geven die haar toekomt, ten
aanzien der veterinaire studenten in dezelfde fout gaan vervallen? Want sticht men
een afzonderlijke diergeneeskundige hoogeschool in een universiteitsstad, het staat
gelijk met deze school te isoleeren, met ze in een hoek te dringen. Voor onze artsen
heeft men universiteitsopleiding en opvoeding noodig geacht.

Welnu, vanaf het oogenblik dat de Staat, van de dierenartsen dezelfde eischen
van vóóropleiding is gaan stellen als aan dezen, hebben zij het recht verkregen
op een gelijkwaardige opleiding, op een gelijkwaardige vorming.

Indien ik hier spreek van opleiding en vorming, dan doe ik dit met opzet, omdat,
voor den student, naast het opdoen van de vereischte wetenschappelijke kennis,
ook op den voorgrond treedt zijn opvoeding, voor welke een universiteit een beter
milieu is, dan een hoogeschool.

En hiermede heb ik mijne meening over deze zaak gezegd. Gaan we thans na,
hoe ouderen over dit vraagstuk denken. In de eerste plpats de leeraren van de
Rijks-veeartsenijschool. Tot mijn spijt moet ik zeggen, dat ik het oordeel van allen
niet ken, maar ik heb goede gronden om aan te nemen, dat onderscheidene van hen
zich niet kunnen vereenigen met het denkbeeld eener afzonderlijke hoogeschool.
De directeur, de heer Dr. W. C. Schimmel, zeide bij de beantwoording van Prof.
Eijkman, bij gelegenheid van de uitreiking van het eeredoctoraat aan de Univer-
siteit te Utrecht, dat hij hoopte, dat de weldra te verwachten hoogeschool eenmaal
als zesde faculteit in de universiteit zou worden opgenomen.

Het hoofdbestuur van de Maatschappij, aangevuld door een commissie uit de
leden, stelde in zijn request aan minister Kuyper, ad 18 Augustus 1903, de oprich-
ting van een zesde faculteit aan de universiteit op den voorgrond. Eerst later,
bij brief van 26 October 1903, meent het om opportuniteitsredencn de voorkeur te
moeten geven aan de veeartsenij kundige hoogeschool. Door den Minister van
Binnenlandsche Zaken gevraagd, welke regeling voor ons land de meest wenschelijke
werd geacht, luidde het antwoord daarop woordelijk: „vooropgesteld zij, dat een
antwoord niet gemakkelijk is, omdat in beide richtingen, dus zoowel door middel
van faculteit als van hoogeschool, het veeartsenijkundig onderwijs te redden valt."
En later zegt het, onder verwijzing naar de organisatie van de Technische Hooge-
school, dat het uit een oogpunt van wetenschappelijke opleiding onverschillig is,
welke oplossing voor de veeartsenijschool gekozen wordt. Over dit advies denke
men hoe men wil, vast staat, dat deze commissie enkel het oog had op de weten-
schappelijke opleiding; over opvoeding, over vorming, zoozeer noodig, werd geen
woord gerept.

De commissie van praeadvies over dit wetsontwerp zou het liefst den overgang
naar de universiteit zien. Ook deze stelt met enkele woorden in het licht het groote
voordeel, van den omgang met studenten der verschillende faculteiten, maar zij
is helaas, naar het schijnt, ook tevreden met een hoogeschool.

Aan de universiteiten te Giessen, Ziirich en Bern bestaan reeds faculteiten in
de veeartsenijkunde, en als de voorteekenen ons niet bedriegen, zal de hoogeschool
te Dresden spoedig worden ingelijfd bij de universiteit te Leipzig. Dezen zomer,
op een reis met den heer J. Hartog te Giessen zijnde, besprak ik de vraag: Uni-
versiteit of hoogeschool met prof. Martin. Deze was van de hangende
kwestie zeer goed op de hoogte, hij wist, dat men hier een hoogeschool wilde
stichten.

Met warmte pleitte hij voor de universiteit; hoog gaf hij op van den invloed
voor de veterinaire studenten van den omgang met die der andere faculteiten,
en betreurde het ten zeerste, dat men in Nederland, met de Universiteit vlak naast
de deur, een hoogeschool ging oprichten. Op mijn betrekkelijke vraag, kreeg ik

ten antwoord, dat de veterinaire studenten volledig in de overige opgingen; van
eenig verschil, in welk opzicht ook, was geen sprake.

In Duitschland wacht men kalm den gang van zaken af, wel wetende, dat men
zal komen, waar men meent te moeten komen. Ook daar is de wensch algemeen,
de opleiding naar de universiteiten over te brengen. Maar nergens vindt men aan
dat verlangen sterker uiting gegeven dan in een artikel voorkomende in de Berl.
Tierarztl. Wochenschr., N°. 5, 1914, bl. 87.

Dat door hoogleeraren in de geneeskunde van den mensch, op verschillende
plaatsen en bij verschillende gelegenheden reeds voor het overbrengen der V. A. K.
naar de Universiteit is gepleit, zal U wel niet onbekend zijn.

Alzoo, zoowel in binnenland als in buitenland, door allen die tot oordeelen
bevoegd zijn, wordt de voorkeur aan de universitaire opleiding gegeven. Ik hoop
dan ook, dat deze vergadering het denkbeeld , ,hoogeschool" zal verwerpen en de
Maatschappij al haar krachten zal inspannen, den minister van zijn plan af te
brengen. Zoo niet, dan zal ook op haar de verantwoordelijkheid rusten, om er toe
medegewerkt te hebben de studenten in de diergeneeskunde den weg tot de uni-
versiteit te versperren.

Ik weet zeer goed, dat er reeds sinds geruimen tijd ten opzichte van het onderwijs
een noodtoestand bestaat, die zoo spoedig mogelijk een eind moet nemen, maar
honderd maal liever nog een tijd van noodtoestand, nog een tijd van voortsukkelen,
dan te aanvaarden een Instituut, dat ons voor onafzienbaren tijd den weg zal
afsnijden om tot de meest gewenschte, de beste wijze van opleiding te komen.

M. d. V. de Nieuwe afdeeling Zuid-Holland acht de ontwerpwet, en om den band,
die zij tusschen de veeartsenij kundige en de landbouwkundige studie legt, en om
het daarin voorkomende beginsel van een afzonderlijke hoogeschool, niet in het
belang van een afdoende regeling van het onderwijs in de diergeneeskunde en stelt
daarom het volgende voor:

de tegen haar gerezen bezwaren ter kennis te brengen van de leden der
Staten-Generaal, deze in overweging te geven, haar voor onaannemelijk te ver-
klaren en Zijn Excellentie, den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel,
uit te noodigen een nieuw ontwerp in te dienen, uitgaande van het beginsel, dat
het aantal faculteiten aan de universiteit te Utrecht vermeerderd zal worden met
één, die der diergeneeskunde;

2°. een afschrift van het adres aan de leden van de Staten Generaal aan te bieden
aan den minister voornoemd.

De heer Dr. Dekhuyzen: De warme rede van den heer Hoogkamer heeft mij
getroffen, doch ik wensch er even warm tegen in te gaan. Wat de heer Hoogkamer
verdedigde, beschouw ik als funest. Universitair onderwijs kan uitstekend zijn;
het is ook mijn einddoel. Het is echter verkeerd, het thans gebodene niet aan te
nemen en zich bovendien aan het onjuiste adres te richten. Het spreekwoord:
Le mieux est 1\'ennemi du bien, is ook hier van toepassing. Bestrijdt men het thans
ingediende ontwerp, dan komt van de geheele verandering niets. Er heerscht
een noodtoestand, omdat een eind moet komen aan het promoveeren buitenslands.
Het gaat niet aan, dat proefschriften hier worden klaar gemaakt en dat daarop
een buitenlandsche faculteit het doctorsdiploma uitreikt. Universitair onderwijs
zou mijn ideaal zijn, als het goed was. Ik heb daarvan eenige ervaring, in verschil-

lende kwaliteiten. De universiteit kan het onderwijs benadeelen; aan een uni-
versiteit wordt onderwijs gegeven bijv. in dierkunde. Men benoemt daarvoor iemand,
die in zijn vak zekere verdienste heeft, maar of hij de lust en de bekwaamheid
heeft om te doceeren, daarvan is kwalijk sprake. En zijn verdienstelijke, weten-
schappelijke hoogleeraren, die het college voor de artsen en de philosophen voor het
candidaatsexamen opdragen aan een assistent. Ik zeg niet, dat deze het niet goed
doet, maar ik ben zelf arts en meen, dat het onderwijs der artsen niet deugt. Een
arts heeft noodig wetenschappelijk vakonderwijs. Zooals het onderwijs aan de
veeartsenijschool op het oogenblik is, kan het de vergelijking met dat aan elke
universiteit doorstaan en het steekt er zelfs voordeelig bij af; het is feitelijk reeds
lang hooger onderwijs.

Eén opmerking van den heer Hoogkamer heeft mij onaangenaam aangedaan,
n.1., toen deze zeide, dat de zaken even goed gingen onder het Departement van
Binnenlandsche Zaken als onder dat van Landbouw. Tegenwoordig vaart de
veeartsenijschool er uitstekend bij. Uitwendig ziet zij er wel nog altijd uit als vroe-
ger, maar inwendig is de inrichting kolossaal vooruitgegaan. Het Ministerie weigert
eigenlijk nooit iets. Wel wordt iets somtijds op de lange baan geschoven, maar
men heeft toch de meeste medewerking van het Departement van Landbouw.

Al erken ik, dat het krijgen van een zesde faculteit ook mijn ideaal is, wensch
ik toch te zeggen: leg geen steen in den weg aan het ontwerp. Heeft men eenmaal
dezen stap gedaan, dan is de tijd gekomen 0111 een krachtige actie te beginnen,
om in de richting van een universiteit te gaan. Laat ook de universiteit haar on-
derwijs reorganiseeren. Prof. Wtnkler heeft gezegd, dat het bewaarschoolonderwijs
eigenlijk het best is, het universitair onderwijs is op verschillende punten zeer ver-
keerd. De studenten der Utrechtsche universiteit doen veelal examens op dictaten
van de leerlingen der veeartsenijschool. Ik ontraad de aanneming van het voorstel
van den heer Hoogkamer, al breng ik dezen hulde voor de moeite, die hij zich
getroost heeft.

De heer Hoogkamer: Met genoegen heb ik gehoord, dat de heer Dekhuizen
de opleiding aan een universiteit, niettegenstaande de gebreken, toch als een desi-
deratum beschouwt. Door de hoogeschool moet men dan dus komen tot de uni-
versiteit; van die uitspraak van een man van het onderwijs mag wel nota worden
genomen. Nu kan men van meening verschillen omtrent hetgeen men thans moet
eischen, maar dit blijft altijd een kwestie van opvatting. De een zegt: als ik het
beste niet kan krijgen, blijf ik liever voortsukkelen, terwijl een ander het mindere
zal aanvaarden. Wanneer het onderwijs aan de veeartsenijschool zóó goed is, waarom
wil men dan daarin verandering brengen? Ik heb eerbied voor hetgeen de leeraren
dezer school presteeren en voor hetgeen zij van de leerlingen nog weten te maken.
Met geen woord heeft de heer Dekhuyzen echter de opvoeding der studenten
aangeraakt. Nu weet ik wel dat er aan de echte corpsgeest aan de universiteit
tegenwoordig veel ontbreekt, er zullen verscheidene der vet. studenten geen corps-
lid worden, maar de overige zullen wel toetreden en daarvan ook later nog nut
trekken. Ik wend mij geenszins aan het onjuiste adres. Mijn voorstel om de be-
zwaren tegen de ontwerpwet bij de Staten-Generaal in te brengen geschiedde
uit overweging, dat zij het departement van den minister reeds heeft verlaten.

voegd is, om over het aanhangige wetsontwerp haar meening uit te spreke 1, doch
men moet zich niet vleien met de gedachte, dat het oordeel van deze vergadering
aangaande bepalingen in het wetsontwerp, waaromtrent reeds vóór de indiening
aan vele mannen van gezag en ervaring in deze materie advies is gevraagd, veel
indruk zal maken of de opvatting van Minister en Kamerleden zal doen omslaan.
Het is welicht te verdedigen, dat de Commissie van praeadvies zich in haar rap-
port duidelijk heeft uitgesproken in zeer krasse termen als: „geketend onderwijs,
moeilijk te dulden, onaannemelijk, onoverkomelijk bezwaar, allerbedenkelijkst",
doch ik ben met een dergelijke omschrijving tegenover de buitenwereld niet in-
genomen. Ik zou dan ook de toelichting aan de Regeering een weinig willen wijzigen.

De Commissie voert een drietal bezwaren aan, welke eigenlijk minder de veeartse
nijkunde raken, maar die meer van taalkundigen, politieken en administratie-
ven aard zijn.

Zij acht primo de benaming ,,veeartsenijkundig onderwijs" onjuist, wijl dit
woord niet aangeeft, wat daarmede wordt bedoeld. Het woord „veeartsenijkunde"
is niet nieuw. „Arts" komt van het Grieksche „archiatros", d.i. eerste lijtarts,
dus beteekent: menschelijk geneeskundige van den hoogsten rang. Het woord
„artsenijkunde" wordt reeds door Vondel in de beteekenis van geneeskunde
gebruikt. Er zijn tal van woorden zooals: scheikunde, letterkunde, en ook genees-
kunde, die slechts een gedeelte der bedoeling uitdrukken, maar toch denkt nie
mand er in ernst aan, deze af te schaffen; het zijn door het gebruik geijkte termen.
Men bedenke bovendien, dat „diergeneeskundig hooger onderwijs" ook niet in
allen deele juist de bedoeling weergeeft. Ik ken in Utrecht twee gebouwen, jong,
gezond en welgemaakt, en toch staat boven beide: „Pathologisch Instituut"!
Wie dan ook zou willen doen aan taalzuivering, zou nog heel wat meer kunnen
vinden.

Secundo heeft de Commissie „onoverkomelijke bedenkingen" tegen art. 18,
een sterke uitdrukking om .... niets. Het is begrijpelijk, dat hoogleeraren in de
rechten kamerlid worden, gelijk ook theologen van allerlei richting, als Schaepman,
Küyper, Eerdmans, of een enkele maal een hoogleeraar in de letteren als b.v.
Jonckbloet, maar in de laatste vijftig jaar is geen enkel actief hoogleeraar uit
de faculteit der geneeskunde of wis- en natuurkunde tot deze functie geroepen
geworden. En terecht. Hoe spoedig wordt niet het advies gekleurd door partij-
overwegingen! Er is trouwens weinig kans, dat uit het kleine corps onzer hoog-
leeraren een lid der Staten-Generaal zal voortkomen, en wie zoover van den rechten,
strengen weg der wetenschap afdwaalt, dat hij mede wil roeren in den heksen-
ketel der politiek, moet maar liever de schoolwetenschap vaarwel zeggen.

Ten slotte verwerpt de Commissie een gemeenschappelijk curatorium. Ik wijs
er evenwel op, dat de vijf faculteiten der universiteit te samen ook één curatorium
hebben, waarin in den regel slechts vertegenwoordigers van één faculteit zitting
hebben. Bij het in het leven roepen van twee curatoriums zullen deze gaan con-
cureeren, en het hangt dan maar van omstandigheden (dikwijls niet van vol-
komen zakelijke) af, wie het meeste verovert. De beslissing zal dan ook doorgaans
berusten bij een ambtenaar van het Departement.

M. i. zijn de argumenten van Minister Talma en van vele andere deskundigen
op dit gebied afdoende, en ik zou dit punt, waarop men zijn zin wel niet zal krijgen,

niet hebben aangeroerd, ware het niet, dat hieraan iets vastzat, dat mij onaange-
naam heeft getroffen, dit nl.:

De landbouwkunde en de veeartsenijkunde dienen beide groote en nauw ver-
wante belangen van ons vaderland. Is het dan niet treurig, dat men verdeeldheid
zaait en strijd zoekt daar, waar samenwerking mogelijk is en men zich van beide
kanten sterker en nuttiger zou kunnen maken? I.aat men toch, niet zoo kortzichtig
zijn, om wegens een wrijving of een belang van het oogenblik de blijvend noodige
harmonie voor wie weet hoelang, te verstoren!

De heer Wester: Na het uitvoerig betoog van den heer Hoogkamer wil ik
eveneens gaarne mijn meening omtrent deze gewichtige aangelegenheid uitspreken.
Ik ben het op twee punten eens met Dr. van der Plaats, n.1. dat het beter is,
de geijkte term „veeartsenijkunde" te handhaveti tegenover die van „diergenees-
kunde" en de politiek van de school te verbannen. Hij, die de betrekking van Kamer-
lid wenscht, heeft reeds zeer veel tijd besteed aan politiek, een tijd, die hij beter
had kunnen wijden aan de wetenschap en aan de school.

In zake het curatorium ben ik het niet eens met Dr. van der Plaats. De meest
wenschelijke oplossing zou zijn, indien voor de veeartsenijschool één geheel op
zich zelf staand curatorium wordt aangewezen. Alle combinaties, hetzij de vee-
artsenijschool wordt een onderdeel van de medische faculteit, hetzij zij een af-
zonderlijke faculteit gaat vormen, zijn uit den booze, want altijd zal men het
vijfde rad aan den wagen blijven.

Men houde toch zooveel mogelijk rekening met de practijk! Het universitair
onderwijs, speciaal op artsenijkundig gebied, staat blijkbaar niet hoog, daar het
toch niet wenschelijk kan worden geacht, dat de professoren het doceeren aan de
assistenten overlaten. Welnu, het onderwijs in de veeartsenijkunde heeft tot nu
toe op practischer basis gerust, waaraan een eind zou komen bij de universitaire
opleiding, welke ongetwijfeld een hoog-wetenschappelijke is

Dit bezwaar heeft men ook in de kringen der artsen gevoeld. Onder dezen is
een kentering gekomen in die richting, dat men het vak-onderwijs meer op den
voorgrond wil zien geplaatst. Zoo klaagt men in Duitschland steen en been over
de opleiding der artsen en wenscht men deze een meer afgerond geheel te doen
vormen. Het blijkt derhalve, dat men schier algemeen weinig ingenomen is met
de universitaire opleiding. De heer Hoogkamer voerde wel aan, dat de zaak in
Giessen, Zürich en Bern anders is geregeld dan men hier doen wil, maar dat neemt
niet weg, dat m. i. het onderwijs aldaar ver achterstaat bij het onze, hetgeen ik
meen te moeten toeschrijven aan de combinatie met de universiteit.

De heer Hoogkamer: Ik verschil van meening met den heer Wester, dat men
bij welke combinatie ook steeds het vijfde rad aan den wagen zou worden, daarvoor
bestaat geen enkele aannemelijke reden, de beschaafde, ontwikkelde jongelui
zullen in universitaire kringen altijd zijn: , \'ebienvenu,het zou eenvoudig aan de
studenten zelf liggen wanneer zij tot die oneervolle rol werden teruggedrongen.

In tegenstelling met den heer Wester kan ik het vakonderwijs niet verkiezen
boven het universitaire onderwijs en ik sta daarin met alleen, want alom in het
buitenland is er juist een streven merkbaar naar de universiteit.

ik ook, en alle andere, die ik in den algeloopen zomer heb gezien, ook die, waar de
hoogesehool hoogtij viert. Daaruit blijkt dat al dadelijk, dat de conclusie van collega
Wester mank gaat; de oorzaken daarvan liggen veel dieper en op veel oudere
plaats.

De heer Wester: Ik blijf er bij dat vak-onderwijs in iedtr geval te verkiezen is
boven universitair onderwijs. Ik ben daarom liever professor aan de veeartsenij-
school dan aan de hoogesehool; in het eerste geval loopt men rechtop, in het tweede
gebogen. In Bern en Ziirich is gemakkelijk te constateeren, dat men het vijfde rad
aan den wagen is.

De heer Hoogkamer: Prof. Martin heeft mij in tegenwoordigheid van collega
Hartog uitdrukkelijk verklaard, dat daarvan in Giessen geen sprake is en als dit
in Zwitserland het geval is, zal men de reden daarvan te zoeken hebben in eigen
boezem.—

De heer Dr. Remmelts: De ontwerp-wet heeft voor mij niet veel moeilijkheden
opgeleverd en ik kan mij zeer goed vereenigen met het advies van het Hoofdbestuur,
terwijl ik zelfs de beschouwingen van Dr. van der Plaats in hoofdzaak deel.
Wanneer de Regeering inderdaad het veterinair onderwijs op hoogen peil wenscht
te brengen, zal zij het waardeeren, dat men haar in die pogingen wil steunen en
zullen de Kegeeringsambtenaren, die met deze taak zijn belast, het op prijs stellen
als men hier onomwonden zijn meening uitspreekt. Het is mijn overtuiging, dat er
in het wetsontwerp veel zal worden gewijzigd en rekening zal worden gehouden
met de wenschen der maatschappij.

M. i. verdient het instellen van een zesde faculteit, boven iedere andere oplos-
sing, de voorkeur. Zoolang men niet meedeelt, welke personen hebben geadviseerd,
de zaak in den door de Regeering voorgestelden vorm te gieten, en welke argu-
menten men daarvoor heeft aangevoerd, zal ik pleiten voor deze reorganisatie.

Ons onderwijs is herhaalde malen gewijzigd en aangevuld, maar thans zal men
een dak op het huis gaan zetten. Zoodra een besluit omtrent dit vraagstuk is ge-
nomen, zal alle belangstelling gevlogen zijn niet alleen, maar zullen we voor jaren,
van nieuwe verbeteringen verstoken blijven.

De heer Hoogkamer sprak voornamelijk vanuit een oogpunt van opvoeding.
Zeer zeker is die band tusschen de studenten onderling een niet te versmaden
voordeel. Meermalen heb ik dien in mijn studietijd gezocht; al is het mogelijk,
dat ik niet altijd de beste elementen tot mij trok, ik heb mij nimmer over die kennis-
making beklaagd.

Onderwijs op universitaire leest zal ongetwijfeld hooger staan dan dat aan een
veterinaire hoogesehool. Aan onze school hebben wij mannen van groote kennis
en beteekenis gehad, maar voor en na hebben zij deze verlaten. Ik wijs op Prof.
D. Th. Mac Gillavrv, Prof. van \'t Hof, Prof. Zwaardemaker, Dr. de Jager,
Prof. van Itallie, Prof. Hamburger, Prof. Nierstrass, Dr. Woltering enz.;
zij allen hebben de veeartsenijschool vaarwel gezegd, om een andere roeping te
volgen. Ik twijfel er niet aan, of de heer Dekhuyzen zou liever verbonden wen-
schen te blijven aan de veeartsenijschool, maar men vergete niet, dat het onderwijs
met buitengewone schreden vooruit gaat. Gebouwen, instrumenten en dergelijke
hebben met die ontwikkeling geen gelijken tred gehouden, hetgeen te wijten is
aan de Regeering, die in gebreke is gebleven, in deze in te grijpen!

Men bedenke, dat de medische faculteit voort zal gaan met de beste krachten
aan de veeartsenijkunde te onttrekken; en al mocht men ook met geheel zijn hart
gehecht zijn aan de veeartsenijschool, ten slotte zal men voor de verleiding be-
zwijken. Voortdurend zullen ten nadeele van de laatste mutaties plaats vinden,
maar Nederland met zijn reusachtigen veestapel moet, wat betreft de ojileiding
van den aanstaanden veearts, vóóraan blijven staan in de rij der staten, hetgeen
volgens mijn wijze van zien het best geschieden kan door het oprichten van een
diergeneeskundige faculteit aan de universiteit.

Dat men in medische kringen deze opvatting deelt, bewijst het feit, dat Prof.
Eijkman onlangs sprak van een „zusterwetenschap". Welnu, beide behooren
daarom onder hetzelfde dak thuis; waarom moet de eene zuster uit het gezin worden
gedreven? Heeft zij zich misdragen, of is haar opvoeding nog niet voltooid? Geens-
zins! Zij heeft zich integendeel ontwikkeld tot een jeugdige kracht, ten einde een
haar waardige plaats onder haar zusteren in te nemen. Of heeft zij vrijwillig het
gezin verlaten? Ook niet. Zoolang men mij geen afdoend antwoord op die vragen
geeft, blijf ik de voorkeur geven aan een afzonderlijke faculteit.

Ik meen, dat het praeadvies in dien zin zou kunnen worden gewijzigd, dat de
wensch naar de universitaire opleiding meer naar voren komt en dat men er zich,
bij gebleken onmogelijkheid bij neer zal leggen. Aan een band tusschen veeartse-
nij kundige en landbouwkundige opleiding is ilit gevaar verbonden, dat men de
bestaande antithese allicht zou verscherpen en nog meer aanleiding tot wrijving
zou geven. Daarbij acht ook ik het niet onmogelijk, dat de veeartsenijkunde in
het gedrang zou komen.

Al is derhalve het voorstel, om over te gaan tot de oprichting van een hooge-
school, aannemelijk, het eindpunt dient toch te zijn de faculteit, een regeling die
wetswijziging eischt, hetgeen altijd moeilijkheden oplevert, zoodat daarmee dus
rekening moet gehouden worden.

W^ranneer het Hoofdbestuur de verschillende bezwaren in een nota aan den Mi-
nister uiteenzet, zal de Maatschappij ten volle verantwoord zijn, indien de be-
slissing niet wordt genomen in den zin, zooals zij deze wenscht.

De heer Dr. Schimmel: M. i. behoeft men er zich niet druk over te maken, of
er een lioogeschool dan wel een faculteit zal worden opgericht, dit is slechts een
kwestie van opportuniteit. De wet van 1874 legt het veterinaire onderwijs geheel
aan banden; zoo moet men een lange rij van overgangs-examens afleggen, die
nergens toe dienen. Zoowel Minister Talma als Minister Treub hebben verklaard,
dat het oprichten van een faciliteit onmogelijk was, omdat dit zou moeten uitgaan
van het Departement van Binnenlandsche Zaken. Wanneer de hoogeschool een-
maal zal zijn tot stand gekomen, zal na verloop van jaren de inlijving bij de uni-
versiteit te Utrecht van zelf wel volgen, daarom heeft de bespreking van de vraag:
hoogeschool of faculteit nu geen zin, daar deze laatste over 25 jaar zeker tot stand
gekomen zal zijn.

In het curatorium, zooals men zich dit heeft gedacht, zullen zeer zeker landbouw-
kundigen van beteekenis plaats nemen en is het gevaar niet denkbeeldig, dat deze
den boventoon zullen voeren en de veeartsen zullen beschouwen als „quantité
négligeable". Om die reden vermeen ik een afzonderlijk curatorium de voorkeur
te moeten geven.—

Ik zou de positie van den administrateur niet in den Wet willen zien geregeld
maar bij ministerieel besluit. Het lijkt mij onmogelijk, dezen te plaatsen tusschen
het curatorium en de professoren; dit zou tot zeer groote onaangenaamheden aan
leiding kunnen geven.

Ik zou in deze wel voor naamsverandering zijn. Men schijnt nu eenmaal aan een
naam te hechten, omdat die het aanzien van het beroep verhoogt. „Tandarts"
klinkt beter dan „tandmeester", en het blijkt, dat de namen in den loop der tijden
voortdurend veranderen. Ik geef de voorkeur aan Veterinaire Hoogeschool, omdat
het woord „veterinair" over de geheele wereld wordt gebruikt. Zoo heeten de
paardenartsen in het chauvinistische Duitschland „Veterinararzte". „Diergenees
kunde" komt mij te uitvoerig voor, terwijl die naam bovendien niet juist is. Ook de
ineenschakelingscommissie beveelt veterinaire hoogeschool aan.

De heer Hoogkamer: Ik ben het met den heer Schimmel, dat de faculteit over
25 jaar er zal zijn, in het geheel niet eens, daarvoor loopt onze Kegeeringsmachine
te log, te traag; het zal al heel mooi zijn als we over 50 jaar het voorrecht eener
universitaire opleiding hebben. Ik heb zelf reeds gezegd, dat er ten opzichte van
het onderwijs een soort van noodtoestand bestaat, maar dat kan voor mij geen
motief zijn, me neer te leggen bij een instelling, die niet overeenkomt met de be-
hoefte en die ons nog een halve eeuw zal onthouden, wat ons toekomt.

De heer Dr. Schimmel: In Duitschland zullen te Dresden en te Miinchen de
hoogescholen bij de universiteiten worden gevoegd; dit kan in Nederland ook
binnen een kwart eeuw worden verwacht. Men is nu eenmaal langzaam in het
maken van wetten; men heeft te bedenken dat nu niet eens examen in vleesch-
keuring, in bacteriologie afgenomen kan worden. Daarom vermeen ik, dat men
datgene, wat de Regeering thans biedt, dient te aanvaarden, en dat men later ver-
der kan zien.

De heer Remmelts: De Maatschappij heeft in deze niet te beslissen, maar kan
slechts van voorlichting dienen. Men kan, zooals Dr. Schimmel, optimistisch zijn
voor de toekomst, maar kan men waarde hechten aan beloften en toezeggingen
van menschen, die er toch ook ééns niet meer zullen zijn? De vergadering dient
zich thans duidelijk uit te spreken, opdat de voorlichting in allen deele goed zij.
Het is inderdaad van nationaal belang, dat het veeartsenijkundig onderwijs tot
den hoogsten graad wordt opgevoerd. Om die reden stel ik de navolgende motie
voor:

„De vergadering van de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland,

spreekt als haar oordeel uit, dat de eind-oplossing van het vraagstuk „veeartse-
nijkundig onderwijs" moet worden gevonden in de stichting van een zesde faculteit
aan de Utrechtsche universiteit".

De heer Overbeek: Ik kan mij zeer goed vereenigen met het praeadvies der
Commissie. Het wenschelijke van een zesde faculteit staat vrijwel bij ons allen
vast, maar dit neemt niet weg, dat men thans moet aanvaarden hetgeen ons wordt
geboden.

Alle bezwaren betreffende het Kamerlidmaatschap en de naamsverandering, zijn,
vergeleken bij het vraagstuk van een zelfstandig curatorium, slechts van onder-

geschikten aard. Men beweert, dat de Regeering, door de beide hoogescholen te
stellen onder één curatorium, de minder goede verstandhouding tusschen land-
bouwkundigen en veeartsen zou wenschen te verbeteren, maar m.i. zal dit de minder
vriendschappelijke stemming slechts verscherpen, en zal één der partijen, terecht
of ten onrechte, zich verongelijkt gevoelen. Ik herinner in dit verband aan een
redevoering van den heer Löhnis, die voor een betere verstandhouding pleitte,
maar deze zal zeker niet bevorderd worden door een gemeenschappelijk curatorium.

De heer Prof. De Jong: Ik wil op den voorgrond stellen, dat de Commissie
het indienen van amendementen op ons rapport wenscht te vermijden; dit dient
ongewijzigd te worden aangenomen; kan de vergadering zich daarmede niet ver-
eenigen, welnu, het staat haar vrij, aan een ander de voorkeur te verleenen.

De verdediging is niet aan een bepaald commissielid opgedragen, elk der leden
kan voor zich spreken. Wat mij betreft, op enkele zaken wil ik even ingaan.

Het rapport op zich zelf, heeft bijna geen tegenkanting gevonden. Wel zijn er
enkele denkbeelden verkondigd, waarmede ik uit een oogpunt van wetenschappelijk
en hooger onderwijs en uit welbegrepen staatsbelang niet kan meegaan, maar
<laar zal ik maar slapjes tegen opkomen.

Zoo heeft er, om met de deur in huis te vallen, een debat plaats gehad tusschen
den Heer Hoogkamer, die de instelling van een zesde faculteit heeft bepleit,
en den heer Dekhuyzen, welke die zesde faculteit eenigszins heeft voorgesteld
als van den duivel, zich daarbij beroepende op de opleiding aan de Nederlandsche
Universiteiten.

De heer Hoogkamer zal met zijn analj\'satie-vermogen reeds hebben gezien,
<lat Commissies niet altijd onverholen steun vinden daar, waar zij dien steeds
moesten ontvangen. Zoo dikwijls hebben deze te kampen met denkbeelden, die
<le zaak zelf zeer weinig vooruit brengen.

Men heeft de zesde faculteit beschouwd als het ideaal. Den illusionist wordt
evenwel dadelijk een douche toegediend wanneer hij verneemt, dat het medische
onderricht aan de hoogeschool niets anders is dan vakonderwijs. De opleiding
tot arts is tegenwoordig een zuivere vakopleiding. Niet te absurd is dan ook het
denkbeeld, om terug te gaan tot de z.g.n. klinische school van vroeger en om in
het belang van de practische uitoefening van het bedrijf van arts een vakschool te
hebben, waarbij da.n nog tevens de gelegenheid moet bestaan, de faculteit te bezoeken.
De vraag doet zich voor, welk nut een diergeneeskundige faculteit, die eenvoudig
wordt ingelijfd bij de hoogeschool, zou hebben? Eigenlijk betreft het hier slechts een
onderwijs-reorganisatie. Ik erken gaarne, dat de opvoeding in dit opzicht zeer veel
gewicht in de schaal \'.egt, maar kan men de verzekering geven, dat deze alsdan
beter gewaarborgd is? Ik heb tot mijn teleurstelling moeten bemerken, dat de
studenten zich in deze nimmer hebben uitgesproken en dat er bij hen geen neiging
schijnt te bestaan, om zich bij den voorgestelden toestand verongelijkt te gevoelen.
Hoe het ook zij, men wachte liever nog een 25 jaar, en ga voort met de Regeering
op bestaande leemten te wijzen, en men zal ten slotte tot de beste organisatie komen.

Er zijn ongetwijfeld verschillende bezwaren tegen het instellen van een zesde
faculteit, zoo zal men er op stuiten, dat behalve Utrecht ook Leiden en Groningen
hun 6e. faculteit zullen wenschen. Het voorbeeld van den heer Hoogkamer be-

treffende de Indische inrichting te Leiden houdt geen steek, want ik heb tot nu
toe geen zesde faculteit te Leiden kunnen ontdekken.

Prof. de Jong: Ik verklaar mij hiermede niet tegen deze, geenszins, ik zou het
zelfs gelukkig achten indien zij, gelouterd van alle fouten en gebreken in het leven
geroepen werd.

Men heeft gesproken van een vergadering, op het Ministerie te Den Haag, waar
zich verschillende personen omtrent dit wetsontwerp konden uitspreken. Ook ik
heb mijn meening daar kenbaar gemaakt, maar ik zou daarom niet aarzelen om,
wanneer sinds dien nieuwe gezichtspunten tot mij waren gekomen, mij daarmede
opnieuw tot den Minister te wenden. De Maatschappij heeft dan ook niet alleen
het recht, maar de dure plicht, om den verantwoordelijken Minister haar meening
bloot te leggen.

Al is het mij onverschillig, of men ons daarin „veearts" dan wel „veterinair-arts"
noemt, ik begrijp, dat ik te bedenken heb, dat sommige leden van de Maatschappij
niet meer tevreden zijn met een titel, dien zij voor hun beroep onvoldoende achten.
Men zou zeer goed kunnen spreken van een „Veterinaire Hoogesehool\', maar
weer niet van „veterinaire geneeskunde". Inderdaad, men zou verschillende ter-
men moeten veranderen, en daarom heb ik tot den Voorzitter der Maatschappij
een brief gericht met verzoek te willen overwegen of, wanneer het Hoofdbestuur
zich kon vereenigen met het rapport der Commissie, de naam ,,Maatschappij ter
bevordering der veeartsenijkunde in Nederland" niet moest worden veranderd.
Ik herinner mij nog, dat indertijd de heer Van der Sluys, een der waardigste
leden van de Maatschappij, niet wilde .toegeven, dat het beter was, den titel „keur-
meester" voor een veearts te vervangen door dien van „keuringsveearts". Men
kan begrijpen, welk een voldoening het voor mij was, toen B. en \\V. van Amster-
dam voorstelden, aan te stellen „keurings-veeartsen". Deze benaming is nu in-
geburgerd, en daarmede zijn tevens de wetenschappelijk onderlegde personen
onderscheiden van degenen, die eenvoudig tot keurmeester worden opgeleid.
Indien men thans de gelegenheid, om den naam te veranderen, ongebruikt zou
laten voorbijgaan, zou dit later, wanneer de stroom in deze richting wast, aan-
leiding kunnen geven tot verwijten en, het wetsontwerp zal er niet beter of slechter
door worden.

Ik zou het een achteruitstelling noemen van den hoogleeraar, wanneer te zijnen
opzichte te voren werd bepaald, dat hij, eventueel tot Kamerlid verkozen, niet
zou deelen in de voorrechten, welke zijne collega\'s in een dergelijk geval genieten.
Waarom moet deze benoeming a priori onmogelijk of moeilijk worden gemaakt?
Men acht zulks niet in het belang van het onderwijs, men wenscht de goede krachten
daaraan niet te onttrekken; welnu dit is een persoonlijke opvatting. Ik wensch
in deze zoo vrij mogelijk te zijn ook in het overdragen van mijn taak aan een assi-
stent, al blijft de verantwoordelijkheid voor den goeden gang van zaken natuurlijk
bij mij. Wanneer men als Kamerlid meer in het belang van het veterinaire onder-
wijs zou kunnen doen dan in zijn hoedanigheid van hoogleeraar, zou men op deze
wijze daarin eenvoudig worden gehinderd en indien dit wetsontwerp inderdaad
een geest van gelijkstelling ademt, moet hierin voorzien worden.

Het heeft mij smartelijk aangedaan, dat men in het debat over het gemeenschap-
pelijk curatorium gesproken heeft van jalousie ten opzichte van de landbouwkun-
digen. Ik heb mijn ooren nauwelijks kunnen gelooven. Dergelijke opvattingen
wensch ik dan ook als zuiver persoonlijke te beschouwen. M. i. is een combinatie
zoowel voor de landbouwkunde als voor de veeartsenijkunde een misstap, waar-
mede men alzoo beide partijen een slechten dienst bewijst. Uit een oogpunt van
organisatie en ministerieële verantwoordelijkheid is het niet juist gezien, zulke
twee heterogene zaken aan elkander te koppelen, al doet zich dan het geval voor,
•dat beiden in de practijk dezelfde belangen hebben te dienen. Indien men dit als
beginsel voorop wilde stellen, zou men zooals reeds door den heer Hoogkamer
werd betoogd, op velerlei gebied nog tal van combinaties moeten invoeren.

Het aandringen op een afzonderlijk curatorium geeft blijk van liefde voor de
wetenschap en voor zin naar zelfstandigheid, men wil het bewijs leveren, dat men
het hoogere veterinaire onderwijs door eigen kracht kan organiseeren.

Ook Dr. Remmelts heeft een krachtig pleidooi gehouden voor het creëeren van
een zesde faculteit en meent dat er ernstige bezwaren bestaan tegen het oprichten
van een hoogeschool. Ik zou hier willen zeggen „over smaak valt niet te twisten",
onmogelijk is een zesde faculteit niet en wanneer ik eens Minister mocht worden
zou ik haar dadelijk in het leven roepen.

Thans voor een dergelijke taak geplaatst, zou ik moeten verklaren: De bezwaren
zijn onoverkomelijk. Zoo blijkt het, dat voor dit eenvoudige wetsontwerp reeds
wijziging van de wet op het Hooger Onderwijs noodzakelijk was; bovendien hadden
<le andere universiteiten zich dan krachtiger moeten uitspreken.

Dit wetsontwerp geeft mij de vrijheid, die ik als docent begeer; het doet mij
niet afhankelijk zijn van een raad van bestuur, maar laat mij vrij in de inrichting
van mijn onderwijs. Indien ik vermeen de hersenen der studenten niet te veel te
moeten vermoeien met wetenschappelijke zaken, welnu dan geef ik vakonderwijs;
in het omgekeerde geval behoud ik eveneens mijn vrijheid.

Men hange niet te veel aan woorden. In werkelijkheid is toch de Technische
Hoogeschool te Delft een universitas: het is een hoogeschool met verschillende
afdeelingen, en bij een vacature wordt door die afdeelingen, gelijk bij de andere
hoogescholen, eenvoudig een voordracht opgemaakt. De hoogeschool, in dit wets-
ontwerp neergelegd, leent zich dan ook zeer goed voor een universitaire organisatie.

Het heeft mij getroffen, dat men hier minder gunstig oordeelde over het verkeer
en den omgang onzer studenten met die van de universiteiten, eeii omgang, die
niet anders dan zeer gunstig moet werken. Echter deze zaak is voor discussie nog
niet rijp, wij missen nog de cummunis opinio, omdat men in dit opzicht nog niet
over voldoende gegevens kan beschikken.

De directeur van de veeartsenijschool heeft zich zeer zacht uitgedrukt, toen hij
sprak van een noodtoestand, ik zou het willen noemen een rommel, en wanneer
er inderdaad niet spoedig verandering komt, wordt deze rommel nog grooter!
Met de examens komt men in groote moeilijkheden. Het is slechts te danken
aan de groote krachtsinspanning van leeraren en studenten, dat de toestand niet
veel erger is en de gevolgen van dien rommel niet naar buiten tot uiting zijn gekomen.

Blijft het aantal studenten toenemen, zoo moet op een gegeven oogenblik de
bom bersten. Daarom zou ik dit wetsontwerp zoo spoedig mogelijk tot wet willen

zien verheven. Daarmede wordt vrijheid van onderwijs gewaarborgd, terwijl
men voortdurend kan blijven aandringen op wetswijziging, ten doel hebbende,
het instellen van een zesde faculteit. Voor dat werkplan valt toch zeker iets te zeg-
gen! Beschouwt men de zaak vanuit dit standpunt, dan is er voor de Commissie
zeker reden, dank uit te spreken aan den afgetreden Minister van Landbouw.
Nijverheid en Handel en aan den tegenwoordigen Minister, die zonder groote
bezwaren de verdediging van deze wet op zich heeft genomen. Al zijn alle wenschen
hiermede niet bevredigd, de Maatschappij zal er toch dankbaar voor moeten zijn,
indien het ontwerp spoedig tot wet wordt verheven.

De heer Dr. Bemmelts: De redevoering van Prof. de Jong heeft vele van mijn
bezwaren doen vervallen. Wanneer men echter uit zijn mond moet vernemen, dat
er een noodtoestand bestaat, mag men niet aarzelen het wets-ontwerp aan te nemen,
ook al wordt men niet ten volle bevredigd! Ik heb ook met genoegen geconstateerd,
dat de heer De Jong de meening deelt, dat de eindoplossing moet zijn gelegen in
het instellen van een zesde faculteit en hij derhalve geen bezwaar heeft tegen de
voorgestelde motie.

Eén bedenking is niet weerlegd, n.1. deze, dat door de geneeskundige faculteit
voortdurend uitnemende krachten aan de veeartsenij kundige hoogeschool zullen
worden onttrokken. Indien de studenten van de veterinaire hoogeschool den toe-
gang tot de colleges der medische faculteit werd toegestaan, zou deze gedeeltelijk
ondervangen worden, doch waar dit niet het geval is, blijft het bestaan.

De Voorzitter, resumeerende de besprekingen, constateert met genoegen,
dat tegen het praeadvies als zoodanig geen principieele bezwaren te berde zijn
gebracht, het debat was niet gericht tegen het door de Commissie ingediende rap-
port. Het is dan ook een groote voldoening voor het Hoofdbestuur, wanneer het
de zekerheid heeft, dat het in zijn pogingen, om, tot een goed wetsstelsel te geraken,
de geheele Maatschappij achter zich heeft.

De heer Dr. van der Plaats: Ik zou thans nog een enkel woord willen zeggen
omtrent de inwendige regeling.

Ten opzichte\'van het promoveeren zal het wetsontwerp niet veel verandering
brengen, dit zal in het buitenland mogelijk blijven; aan den bestaanden toestand
voegt men alleen de gelegenheid toe, om in Nederland den doctorstitel te verkrijgen

De Commissie spreekt in haar rapport de meening uit, dat het diergeneeskundig
onderwijs geen bizondere behoefte heeft aan een afzonderlijke propaedeusis, maar
die propaedeusis op de veeartsenijkundige hoogeschool zal beter zijn dan die op de
universiteit, terwijl voor vijftig nieuwe leerlingen geen plaats zou zijn op de uni-
versiteit. Voor het onderwijs in physica, botanie, zoölogie, parasietenleer, urine-
onderzoek enz., zal men op de universiteit vele hulpmiddelen missen, waarover wij
beschikken. De medische hoogleeraren benijden dan ook de wijze, waarop bij
de veterinaire opleiding de anatomie in het eerste jaar reeds wordt behandeld.
Ook meen ik, dat het veel beter zou zijn, wanneer de aanstaande veeartsenij-
kundigen in hun onmiddellijke nabijheid inlichtingen en hulp kunnen verkrijgen.

Met den heer Schimmel ben ik het eens, dat het wenschelijk is, de positie van
den administrateur niet in de wet te regelen, buiten dezen kunnen wij echter niet,
daar de hoogleeraren te veel van hun kostba.ren tijd zouden moeten missen voor

het voeren der administratie. Zoo heeft Prof. Hamburger zeer veel moeite met het
beheer van het physiologisch instituut en het zou wel eens kunnen gebeuren, dat er
ten slotte geen geld meer overbleef voor verwarming! Het voordeel van één hooge-
school is dan ook, dat het geheele beheer in één hand kan worden gesteld. De hoog-
leeraren dienen zooveel mogelijk te worden ontlast van de administratie; het feit, dat
zij eenigszins worden beperkt in hun vrijheid, is eerder een voor-dan een nadeel.

De heer Prof. de Jong: De opmerking van Dr. van der Plaats, dat door het
scheppen van de gelegenheid, om aan de veeartsenij kundige hoogeschool te pro-
moveeren, niet wordt belet, dat men promoveert in het buitenland, is zeer juist.
Degene, die den doctorstitel in het buitenland heeft gehaald, kan dien met succes
in ons land voeren, en nu moge men daaraan minder waarde toekennen dan aan
die, in eigen land verkregen, beide geven toch aan, dat de bezitter daarvan een
belangrijke hoeveelheid werk achter den rug heeft.

Waar de promotie in het buitenland echter mede plaats heeft op een proefschrift,
daar meende de Commissie, dat het den Minister had getrcffen, dat het schrijven
van een proefschrift in het buitenland wel wat al te vlug van stapel loopt. Stelt
men echter in het buitenland even hooge eischen als hier te lande, zoo zijn alle
bezwaren opgeheven. Ik vermeen dat vele van die buitenlandsche proefschriften,
hoogstens als bijdrage in een wetenschappelijk tijdschrift in aanmerking zouden
kunnen komen. Het denkbeeld, dat men maar naar Bern behoeft te gaan om ge-
makkelijker zijn doctorstitel te halen en men daar kan slagen met een proefschrift
van anderhalve pagina, moet verdwijnen. Men kan nu wel zeggen, dat de eene
candidaat daaraan meer moeite besteedt dan de andere, maar per slot van rekening
komen zij er allen. Werkelijk, ten opzichte van de promoties in het buitenland
is er something rotten in the state!" Daarom meende de Commissie, dat ons land
een gunstig voorbeeld zou geven, wanneer de gelegenheid werd opengesteld, om
hier te lande te promoveeren op dissertaties, zooals bij de universiteiten en aan
de Technische Hoogeschool gebruikelijk is, maar zij wenscht geen verbod op het
voeren van een, in het buitenland behaalden doctorstitel.

De positie van den administrateur zal allesbehalve een onschuldige zijn; staande
tusschen curatorium en senaat zal hij tot op zekere hoogte eigen inzichten kunnen
volgen, hetgeen noodwendig aanleiding geven moet tot wrijving. Bovendien moet
men den directeur van het instituut niet ontlasten van de verantwoordelijkheid
voor de administratie. De hoogleeraren dienen voor een bestelling niet vooraf
den administrateur te raadplegen te hebben, daar deze, als het verlof afkomt,
dan wel eens overbodig zou geworden kunnen zijn. De administrateur mag derhalve
net zijn iemand, die met een soort van gezag wordt bekleed.

Ik heb Prof. Hamburger eens naar zijn administratieve werkzaamheden ge-
vraagd, en deze deelde mij mede, dat nu alles op gang was, de last gering was.

De heer Dhont: Ik vermeen te kunnen constateeren, dat er twee stroomingen
in de vergadering zijn: de ééne gevoelt meer voor het rapport der Commissie en
de andere meer voor het denkbeeld van den heer Hoogkamer. Wanneer beide
zaken aan het oordeel van de vergadering worden onderworpen, zal in ieder geval
de motie van Dr. Remmelts overbodig zijn.

De heer Prof. de Jong: Het voorstel van den heer Hoogkamer kan niet in
stemming komen, wijl het niet in behoorlijken vorm is ingediend.

Men kan een besluit nemen over het praeadvies van het Hoofdbestuur en over
de motie van Dr. Remmelts, maar niet over het eerste.

De heer Dhont: Ik zou het den meest aangewezen weg vinden, wanneer aan
de Regeering een verslag van deze vergadering werd aangeboden, wijl men alleen
daardoor een juist inzicht kan krijgen in de opvatting van de leden der Maatschappij.

De heer Dr. Bakker: De vergadering dient eerst te beslissen omtrent het rapport
der Commissie en daarna over de motie van Dr. Remmelts. Het voorstel van den
heer Hoogkamer kan volgens het Reglement niet in stemming worden gebracht.

De heer Mazure zegt, dat men eerst de opinie der afgevaardigden zou kunnen
vragen, wijl de meesten een bindend mandaat hebben.

De heer Dr. Bakker: Men zou eerst een beslissing over het geheel kunnen
nemen, en daarna het oordeel vragen over eventueele aanvullingen.

„Voorstellen, niet in het programma opgenomen, worden niet in behandeling
gebracht, tenzij zij voor den aanvang van de vergadering den Voorzitter schrifte-
lijk zijn aangeboden en door minstens drie afgevaardigden of, van het Hoofdbestuur
uitgaande, door twee afgevaardigden worden ondersteund".

De Heer Hoogkamer: Mij wel; de zaak verandert er niets door, daar uit een
uitslag van de stemming over het praeadvies voldoende zal blijken of men ten
opzichte van het vraagstuk Hoogesehool of Universiteit, mee wil gaan met de
denkbeelden der commissie of met die van mij.

De Voorzitter: Ik stel voor, eerst de door het Hoofdbestuur voorgestelde
redactie-wijzingen in het rapport der Commissie in stemming te brengen.

Het voorstel van het Hoofdbestuur, om het aantal abnormale verlossingen te
brengen op vijf, mèt de verplichting, dat iedere candidaat tevens minstens vijf
abnormale verlossingen van groote huisdieren moet hebben bijgewoond, wofdt in
stemming gebracht en aangenomen met 131 tegen 24 stemmen, terwijl 1 stem in
blanco was uitgebracht.

Vervolgens wordt het geheele rapport der Commissie in stemming gebracht en
aangenomen met 112 tegen 11 stemmen en 1 stem in blanco.

De heer Dr. Schimmel: Deze motie is in strijd met het praeadvies, zoodat de
Regeering aangaande de denkbeelden in de Maatschappij, aan het weifelen zal
geraken.

De heer Paimans: De motie is overbodig, nu het rapport van de Commissie
is aangenomen, vooral, waar zij slechts een wensch uitdrukt.

De heer Dr. Remmelts: De motie kan zeer goed worden gehandhaafd. Ik zou
gaarne het oordeel van de vergadering over deze willen vastleggen; het Hoofdbestuur
kan er altijd nog een toelichting voor de Regeering bijvoegen.

De heer Dr. Bakker: Ik dring er op aan, dat zij in stemming wordt gebracht.
Het is zeer wenschelijk, dat de vergadering zich omtrent de zesde faculteit uit-

spreekt, zoodat het Hoofdbestuur bij aanneming van deze, een uitvoerige toelich-
ting aan de Regeering zal kunnen overleggen.

De heer Dr. Schimmel: Nu men haar vergezeld wil doen gaan van een uitvoerige
toelichting, heb ik tegen het in stemming brengen, geen bedenkingen meer.

De heer Wester: De motie kan moeilijk in stemming komen. Persoonlijk ben
ik tegen deze; en het zou kunnen gebeuren, dat ik mij niet kan vereenigen met
de stem, die door de afgevaardigde van mijn afdeeling wordt uitgebracht. In ieder
geval zal de stemming onzuiver zijn.

De heer Paimans: Ik ben het daarmede eens. De afgevaardigden hebben zich
nog niet omtrent de motie kunnen beraden.

De heer Dr. Bakker: De stemming behoeft volstrekt niet onzuiver te zijn, want
de afgevaardigden hebben zich toch een oordeel kunnen vormen na de gehouden
gedachten wisseling?

,,De vergadering van de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland,

spreekt als haar oordeel uit, dat de eind-oplossing van het vraagstuk „veeartsenij-
kundig onderwijs" moet worden gevonden in de stichting van een zesde faculteit
aan de Utrechtsche universiteit".

ï Het Hoofdbestuur heeft gemeend, geen uitvoering te moeten geven aan het
voorstel van de Afdeeling Nieuw-Zuid-Holland, om een onderzoek in te stellen,
of in het buitenland een zesde faculteit, dan wel een geheel zelfstandige lioogeschool,
mécr voldoet. De ervaring op dit gebied is nog te gering, terwijl een dergelijk onder-
zoek tevens te tijdroovend zou zijn.

2". Aan den Directeur-Generaal is toegezonden een rapport omtrent de dis-
cussies, gehouden op de bizondere algemeene vergadering van 29 November 1913,
naar aanleiding van het gesprokene door den afgevaardigde van de Afdeeling
Groningen-Drenthe over de verhouding tusschen de veeartsen en de rijksserum-
inrichting, welk rapport is ontleend aan gegevens uit de notulen.

3°. Aan de dochter van wijlen den heer Van Esveld, Mevr. S. J. Weener
geb. Van Esveld, is een gebonden, gecalligrafeerd verslag van de stichting en de
overdracht aan het Hoofdbestuur van het „Van EsvELD-fonds" geschonken.

4°. Het eerelid Dr. D. F. Driessen is op 2 Januari 1914 overleden. In afle-
vering 2 van het Tijdschrift is een waardeerende biograpliie van de hand van Dr.
Schimmel verschenen. Het Hoofdbestuur heeft een brief van rouwbeklag aan de
familie gericht, waarop een dankbetuiging is ingekomen van Mevr. de Wed. Dr.
D. F. Driessen geb. Van der Ven, mede namens de familie; ook is een krans
gezonden, terwijl de heer Quadekker de Maatschappij aan het station heeft ver-
tegenwoordigd bij het overbrengen van het lijk naar het crematorium te Bremen.

5°. Het rapport omtrent het veeverzekeringswezen zal in behandeling worden
genomen, wanneer daartoe voldoende tijd beschikbaar blijft.

De heer Prof. De Jong. Ik zou wenschen dat, wanneer in het vervolg weer
rapporten werden uitgebracht door het Hoofdbestuur aan den Directeur-Generaal,
de Maatschappij daarmede in kennis werd gesteld.

De heer Dr. Bakker. Ik zal deze zaak nader toelichten. Nadat de Directeur-
Generaal de gedachtenwisseling omtrent de rijksseruminrichting had bijgewoond,
vroeg hij het Hoofdbestuur, een overzicht daarvan, met advies. Wij hebben
derhalve van voorlichting gediend, als Hoofdbestuur en niet namens de Maatschap-
pij. Het is zeer goed mogelijk, dat het rapport nog in het Tijdschrift ter kennis
der leden wordt gebracht.

De heer Prof. De Jong: Ik zal niet dieper op deze zaak ingaan, alleen ik zou deze
bespreking gaarne nauwkeurig genotuleerd zien, omdat ik later nog op deze kwestie
wensch terug te komen.

De heer Barendregt: In de vergadering van 4 Februari j.1. der afdeeling
Nieuw-Zuid-Holland, heb ik niet kunnen nalaten, uiting te geven aan de teleur-
stellende gedachte, welke bij mij was opgekomen na kennisname van het feit, dat
het Nederlandsch Instituut van Landbouwkundigen een congres had uitgeschreven
en door praeadviseurs doen voorbereiden, ten einde het wetsontwerp op de paarden-
fokkerij te bespreken. Toen vroeg ik mij n.1. af: Waarom de landbouwkundigen
wèl en de veeartsen niet?

Niemand in den lande zal toch openlijk durven tegenspreken, dat wetenschappe-
lijke veeteelt of zoötechnie een essentieel onderdeel der veeartsenij kundige studie
is. Wanneer men dan ook daarop betrekking hebbende wetten of wetswijzigingen
gaat uitvaardigen, rust op ons de onafwijsbare plicht, deze goed onder de oogen
te zien en den inhoud te toetsen aan het algemeen belang en aan dat der veeartsen.
Mocht daarbij blijken, dat die voorschriften daartegen ingaan, zoo late men zijn
waarschuwende stem hooren, opdat zij zal doordringen tot in de regeeringsbureaux
en de wetgevende vergadering.

Het stellen van de vraag, waarom de landbouwkundigen wèl en de veeartsen
niet hun aandacht aan deze zaak wijden, sluit in zich een stil verwijt aan het adres
onzer Maatschappij.

Het heeft mij echter aangenaam getroffen, in het Tijdschrift te hebben kunnen
lezen het protest van het Hoofdbestuur aan het Nederlandsch Instituut van Land-
bouwkundigen. Ik wensch gaa.rne een eeresaluut te brengen aan het Hoofdbestuur,
dat het niet heeft geschroomd daar, waar men ons ter zijde heeft gesteld, dit in
onomwonden termen kenbaar te maken.

Het mag toch wel eens gezegd worden, dat de behandeling, die de veeartsen-
veeteeltkundigen moeten ondervinden van de zoogenaamd wetenschappelijke
landbouwkundigen, is grievend en beleedigend. Het is dan ook begrijpelijk, dat de
laatsten trachten de veeartsen dood te zwijgen; ik denk hier aan het voorgevallene
te Amsterdam.

Ik wil vooropstellen, dat het mij een fout voorkomt, zich op een onzalig oogenblik
te hebben laten verleiden den naam der Maatschappij te wijzigen en daaruit te
schrappen de woorden „en veeteelt". Men moge nu zeggen, dat „veeartsenijkunde"

in zich sluit „veeteelt", de zaak staat anders, wanneer men de woorden „en veeteelt"
met opzet doet vervallen, te meer, waar men zich in de laatste jaren officieel weinig
of niet aan veeteeltkundige onderwerpen heeft laten gelegen liggen.

Vooral in deze zaak geldt echter het bekende: Waar een wil is, is een weg. Boven-
dien, men heeft hier keuze.

Het Hoofdbestuur kan de toezegging doen, zelf de vraagstukken op dit gebied
aan te vatten en deze bij voorkomende gelegenheid op de algemeene vergadering
te doen behandelen; tot praeadviseurs zouden dan steeds de meest geschikte mannen
worden uitgekozen, zij, die ten opzichte van hun kennis geen leentjebuur behoeven
te spelen en waarop men rekenen kan.

Een andere weg ware de benoeming eener permanente Commissie voor veeteelt -
aangelegenheden, welke het Hoofdbestuur van een deel zijner taak zou kunnen
ontlasten en de verantwoordelijkheid van de voorbereiding en de besprekingen
zou dragen. Ik ben in het algemeen echter geen voorstander van het instellen van
dergelijke permanente commissies, weshalve ik aan den eersten weg de voorkeur
vermeen te moeten geven. Misschien zijn er nog wel andere oplossingen mogelijk.

Waar onze afdeeling medegaat met mijn voorstel, om tegenover de steeds van
alle zijden opdringende landbouwspecialiteiten de collega\'s, welke zich geroepen
gevoelen, bij veeteeltzaken op den voorgrond te treden, te ruggesteunen, zoo noodig
door een goed gemotiveerde uitspraak der Maatschappij, daar zou het mij aange-
naam zijn, van vergadering en het Hoofdbestuur de toezegging te mogen verkrijgen,
dat op het gebied der veeteelt, in onze Maatschappij meer werkzaamheid dan tot
op heden zal worden ontwikkeld.

Ik twijfel niet, of men zal de noodzakelijkheid hiervan inzien, al ware het slechts
om allen, die buiten de Maatschappij staan, te overtuigen, dat onder de veeteelt-
specialiteiten van verschillende opleiding de veeartsen altijd zullen blijven een niet
te verwaarloozen groep, die er trotsch op kan zijn, in den loop der tijden haar
sporen op dit gebied te hebben verdiend en welke bereid is, haar beste krachten
te wijden aan de bevordering der rationeele veeteelt, een bron van welvaart voor
ons vaderland, die te rijkelijker zal vloeien naarmate onder de landbouwers juister
begrippen veld winnen, begrippen welke de praktizeerende veeartsen zonder op-
houden hebben te propageeren.

Ten slotte moet mij een andere stuitende zaak van het hart, n.1. de van
rijkswege toegekende belooning aan de veeartsen, leiders bij het veeteeltonderwijs
aan de landbouw-wintercursussen. Wat de landbouwkundigen de veeartsen ook
mogen benijden, het zal zeker niet zijn het loon van / i.— per lesuur. Spr. is één-
maal het twijfelachtig genoegen te beurt gevallen, zulk een cursus te geven,
maar toen hij een tweede keer daarvoor werd aangezocht, heeft hij den Voorzitter
der betrokken afdeeling gesteld voor de keuze van een hooger loon, of kosteloos
onderwijs met officieel bedankje na afloop. Ik geloof dat het Hoofdbestuur een
goed werk zou verrichten met de bestaande misstanden op dit gebied onder de
oogen te zien en te trachten, te bevoegder plaatse hierin verandering ten goede
te brengen.

De heer Overbeek: Ik moet opkomen tegen de woorden ,,zoogenaamde land-
bouwkundigen". Ik zou den heer Barendregt gaarne willen verzoeken deze
woorden terug te nemen.

De heer Barendregt: Wanneer iemand daarin iets stuitends vindt gelegen,
doe ik dit gaarne. Het is mijn bedoeling niet geweest, iemand, ook maar in het minst
te kwetsen. Ik heb gezegd: „zoogenaamd wetenschappelijke landbouwkundigen",
omdat ik niet precies weet hoe de titel is van de te Wageningen gevormde landbouw-
kundigen.

D e V o o r z i t t e r: Er is reeds een commissie benoemd voor de belangen van
de paardenfokkerij. In ieder geval zal rekening worden gehouden met hetgeen de
heer Barendregt te berde heeft gebracht.

De heer Barendregt: Dit doet mij veel genoegen. Het zal echter raadzaam
zijn, belangrijke mededeelingen in het Tijdschrift te doen; zoo is het zeer wensche-
lijk, dat het vraagstuk van de runderfokkerij eens onder de oogen wordt gezien
en beveel ik ook de kwestie van de belooning in de aandacht aan.

De Voorzitter: Het Hoofdbestuur zal deze zaken in overweging nemen
en ten opzichte daarvan deligent blijven.

De heer Prof. De Jong: In welk stadium verkeert thans de kwestie, die onlangs
verdeeldheid in de Maatschappij heeft gebracht en oorzaak is geweest dat de re-
dactie van het Tijdschrift nog niet voltallig is?

D e V o o r z i 11 e r: Besloten is deze aangelegenheid in de volgende algemeene
vergadering tot oplossing te brengen.

De heer Prof. De Jong: De enquête-commissie zju zoo spoedig mogelijk rapport
uitbrengen; ik ben dienaangaande zeer teleurgesteld en zou gaarne eenige inlich-
tingen ontvangen.

De heer l)r. Bakker: Ik herinner aan het besluit, dat de driehoofdige redactie
zou blijven bestaan tot na het indienen van het rapport der enquête-commissie,
zoodat we dit dus eerst zullen hebben af te wachten. Het Hoofdbestuur heeft zich
met de tegenwoordige redactie verstaan, die momenteel geen bezwaren heeft op
dezelfde wijze door te gaan.

De heer Prof. De Jong: Ik dank Dr. Bakker voor de gegeven inlichtingen en
breng thans het volgende ter sprake:

In het wetsontwerp tot wering van vleeschwaren, die voor de gezondheid scha-
delijk zijn, komt een bedenkelijke passage voor, welke de veeartsen hebben te
danken aan hun collega\'s, ik bedoel de kwestie van de keuring vóór het slachten.
Nu zal binnenkort te Maastricht een Congres voor Openbare Gezondheidsregeling
worden gehouden, waarop dit wetsontwerp in den breede zal worden besproken
en waaromtrent een Commissie praeadvies zal uitbrengen. De mogelijkheid bestaat,
dat de zaak in een minder gewenschte richting gestuurd wordt, waarom ik het
noodzakelijk vind, dat alle veeartsenijkundigen, die belang stellen in het wets-
ontwerp, naar het Congres optrekken. Mede geef ik in overweging, een groot aan-
tal competente mannen daarheen af te vaardigen, opdat de verdediging zoo sterk
mogelijk zij.

Tevens zou ik zooveel mogelijk invloed willen zien uitoefenen op de zuster-
verenigingen, b.v. de vereeniging van slachthuis-directeuren, die reeds een publi-
catie omtrent dit wetsontwerp het licht heeft doen zien. De Maatschappij is ver-
plicht bewijs te geven, van veel belangstelling in het wetsontwerp.

De heer Dr. van der Plaats: Ik deel in deze de meening van Prof. De Jong,
doch wil er op wijzen dat het Gezondheidscongres geen besluiten neemt. Het

verslag der gedachtenwisseling wordt eenvoudig aan de Regeering gezonden en
behoeft dus het aantal bezoekers niet grooter te zijn dan het aantal sprekers.

De heer Prof. De Jong: Het is mijn bedoeling, een zoo groot mogelijk aantal
sprekers uit veeartsenijkundige kringen te doen optreden. Het zou een allerbe-
denkelijkst verschijnsel zijn, indien tegenover een klein aantal van dezen, vele
»nX-veeartsenijkundigen op het congres het woord voerden. Een résumé van de
besprekingen wordt aan de Regeering toegezonden, maar daaruit blijkt dan ook
de mate van belangstelling in het wetsontwerp van de zijde der eersten.

De Secretaris: De afgevaardigde van de afdeeling Friesland zou een be-
spreking inleiden, doch met het oog op den vergevorderden tijd zal hij deze tot
een volgende vergadering uitstellen.

De heer Dr. Van der Sande: Inspecteur van het Landbouwonderwijs. Ik wensch
aan de vergadering mijn dank uit te spreken voorde mij aangeboden gelegenheid, om
deze zeer belangrijke discussies bij te wonen. Ik zal niet in gebreke blijven, den
directeur-generaal van deze op de hoogte te stellen. Aangezien de ontwerp-wet
onderwijs eerstdaags in de afdeelingen der Tweede Kamer in behandeling zal
komen kan van de zijde der Regeering daarover geen overleg meer worden gepleegd,
doch ik twijfel niet, of de Minister en de directeur-generaal zullen met belangstelling
van de hier gehouden besprekingen kennis nemen. Het is mij aangenaam te kunnen
constateeren, dat er bij de vergadering geen twijfel bestaat, of het is inderdaad
de bedoeling der Regeering geweest, aan de veeartsenijkundige wetenschap die
plaats te geven, welke zij voor haar ontwikkeling noodig heeft.

DeVoorzitter: Ik geloof deze bijeenkomst te kunnen sluiten, maar vooraf
mijn dank aan den heer Dr. Van der Sande voor zijne belangstelling; het was
ons bizonder aahgenaam hem in ons midden te mogen zien. Ook mijn dank aan
de commissie van rapporteurs, de afgevaardigden en aan de overige leden, in \'t
bizonder aan hen die aan de verschillende debatten hebben deelgenomen.

Bepalingen tot wering van vleesch en vleeschwaren, die voor de volksgezond-
heid schadelijk zijn.

In antwoord op de beschouwingen en opmerkingen, voorkomende in het Voor-
loopig Verslag, wordt het volgende aangevoerd.

§ 1. Inleiding. Met voldoening werd door de ondergeteekenden in het Voor
loopig Verslag gelezen, dat men algemeen de indiening van het wetsontwerp
met erkentelijkheid had begroet. Wordt die voldoening eenigszins getemperd
door de uiting van twijfel of met de voorgestelde regeling het beoogde doel zal
worden bereikt, de ondergeteekenden zijn door de opmerkingen in het Verslag
niet geschokt in hun vertrouwen, dat dit wel het geval zal zijn. Zij hebben dan
ook goeden moed, dat het met gemeen overleg zal gelukken, op den voorgestelden
grondslag een regeling tot stand te brengen, die inderdaad doeltreffend zal zijn.

Hieronder zal blijken, dat op verscheidene punten aan bezwaren en wenschen
wordt tegemoet gekomen, maar de ondergeteekenden achten, den grondslag van
het ontwerp, n.1. uitvoering van de wet door gemeentelijke keuringsdiensten,
onveranderd te moeten handhaven. Niet, omdat zij gemeentelijke diensten feil-
loos achten of omdat zij zich zouden overgeven aan den waan, dat met die diensten
het doel van het wetsontwerp in volmaaktheid zal worden bereikt. Zij zijn zich
van de onvolkomenheden, die de praktijk te aanschouwen zal geven, zeer wel
bewust, maar zij achten de ontworpen regeling met die onvolkomenheden, — die
geenszins zullen beletten, dat het groote doel van deze wetsvoordracht wordt
bereikt — in \'s lands belang verre te verkiezen boven een Rijksdienst, die in ieder
geval zeer duur zou werken, daar de centraliseering een ongewenschte en onvader-
landsche richting zou inluiden en de volmaaktheid van werking zekerlijk ook
niet zou brengen. Gaf de rijksdienst automatisch uniformiteit — en alleen daarvoor
kan hij bepleit worden — dan bleven zeker klachten over starheid en gemis aan
voeling met de bevolking niet uit; werd daarentegen bij een rijksdienst aange-
stuurd op eenige soepelheid met inachtneming van het gestelde doel, dan werd
den gemeentelijken diensten genaderd en verviel het motief voor de instelling
van een rijksdienst.

Met betrekking tot de beide punten, waarop in dit deel van het Verslag de
aandacht wordt gevestigd, wordt het volgende opgemerkt.

In het allereerste stadium van voorbereiding van dit wetsontwerp is overleg
gepleegd met het bestuur van den Slagershond; later heeft overleg niet plaats
gehad. Tijdens de samenstelling van deze Memorie heeft den eerst-ondergeteekende
evenwel een uitvoerig schrijven van den Nederlandschen Slagershond bereikt;

aan de daarin uitgesproken wenschen, die niet veel afwijken van de beschouwingen
in het Verslag, is goeddeels voldaan.

De vrijheid, die volgens het wetsontwerp aan de Regeering zal worden gelaten,
is niet grooter, dan de aard van het onderwerp vordert, en is inderdaad onmisbaar.

i°. Artikel i, tweede lid. De wet zal, volgens de voorgestelde redactie, be-
antwoorden aan de tegenwoordige behoeften. Het is evenwel mogelijk, dat het
vleeschverbruik zich wijzigt en dat de behoefte opkomt aan bescherming van
de volksgezondheid tegen ondeugdelijk vleesch van andere, dan in het eerste
lid genoemde, dieren. Die behoefte kan min of meer tijdelijk zijn. Tegenover
deze onzekerheden is de beperkte vrijheid, die het 2de lid zal geven, vrijwel on-
misbaar. Binnen den termijn van 2 jaar zal beslist moeten en kunnen zijn, of
het eerste lid van artikel 1 der wet gewijzigd zal worden.

2°. Artikel 2, tweede lid. De voorschriften zullen binnen het kader van de
wet: wering van voor de volksgezondheid schadelijke vleeschwaren, moeten blijven,
maar voeling moeten houden met den steeds wisselenden stand van industrie,
techniek en wetenschap. De wet kan dat niet doen.

3°. Artikel 10 is vervangen door eene andere bepaling, waarover hieronder.
Artikel 43 (nieuw 46) is niet dan een overgangsmaatregel, die, zooal niet nood-
zakelijk, dan toch gewenscht is om aanpassing aan de wet gemakkelijk te maken.
Welk bezwaar deze beperkte vrijheid tot tijdelijke verlichting van lasten kan
opleveren, vermogen de onder^eteekenden niet in te zien.

4°. Artikel 18. Bij dit artikel is gevolgd het voorbeeld van de wet op de uit-
voerkeuring van vleesch. Al de, in art. 18 genoemde, onderwerpen zijn van tech-
nischen aard. Zou het inderdaad een goede methode van wetgeving zijn, indien
de volksvertegenwoordiging moest vaststellen, bijv. welke ingewanden aan een
ter keuring aangeboden geslacht dier moeten zijn gehecht; welke ziekteverschijn-
selen aan lever, milt en dergelijke, aanleiding tot afkeuring mogen geven; welke
methode van chemische of andere bewerking van vleesch moet worden gevolgd
voor bruikbaar- of onbruikbaarmaking van vleesch? Het gaat hier in hoofdzaak
om het vastleggen van, meer dan eens wisselende, uitkomsten van wetenschappelijk
onderzoek en ervaring. Terecht wordt de opmerking gemaakt, dat de bewinds-
lieden op deze punten zelf niet deskundig zijn. Zouden niet, evenzeer als zij, ook
de leden van de volksvertegenwoordiging moeten afgaan op adviezen van des-
kundigen?

Voor zoover de belangen van handel of bedrijf in het gedrang kunnen komen,
kan daartegen worden gewaakt door betrokken corporaties te hooren. En mocht
met die belangen niet in die mate als noodig en mogelijk is, rekening worden ge-
houden, dan zal de verantwoordelijke bewindsman tot verdediging van zijn stand-
punt of tot wijziging van de voorschriften gebracht kunnen worden.

§ 2. Uniformiteit der keuring. Taak der gemeente. Ten onrechte wordt in
het \\ oorloopig Verslag de veronderstelling geuit, dat de Regeering eigenlijk van

een rijkskeuring de beste uitkomsten verwachtte maar voor de consequenties
was teruggeschrikt. Zij heeft integendeel een rijkskeuring van den aanvang af
verwerpelijk geacht. Uit de wijzigingen van eenige artikelen van het ontwerp zal
blijken, dat met opmerkingen van het Verslag rekening is gehouden, opdat de
eenheid nog beter gewaarborgd worde, maar de grondslag — uitvoering door
de gemeenten — achten, gelijk reeds in § i bleek, de ondergeteekenden onver-
anderd te moeten handhaven.

Een vergelijking met de Woningwet kan niet dan zeer gebrekkig zijn. Immers
de volkshuisvesting bleef ook na de invoering dier wet zaak van gemeentelijke
huishouding. De vleeschkeuring zal, wordt dit ontwerp wet, rijkszaak, zaak van
plaatselijk zelfbestuur worden. Daardoor is thans ook geen behoefte aan bepalingen
als van art. 8 der Woningwet. Is aan art. 20 niet voldaan binnen den, krachtens
art. 45 (nieuw 48) vast t\' stellen, termijn, dan zullen de artt. 126 en 127 der Ge-
meentewet toegepast moeten worden. In verband hiermede is in het ontwerp
een nieuw artikel 23 ingevoegd. De aandacht wordt er evenwel op gevestigd,
dat, ook volgens het oorspronkelijk ontwerp, de gemeente in de organisatie van
den keuringsdienst en in de uitvoering van de wet niet onbeperkt zouden worden
vrijgelaten; de verordeningen zouden aan de goedkeuring van Gedeputeerde
Staten worden onderworpen.

Het gewijzigde artikel 22 en het nieuwe artikel 23 geven aan het hooger gezag
voldoende macht, om ook in plattelandsgemeenten een behoorlijke uitvoering
van de wet te waarborgen.

Volkomen gelijkwaardigheid van de keuringen door het geheele land is, naar
de meening van de ondergeteekenden, een hersenschim. Al was er een rijksdienst,
en al zouden er, in voldoend aantal, slachthuizen over het geheele land verspreid
zijn, (dit oj) zich zelf is reeds vrijwel onbereikbaar) dan nog zou het Rijk het niet
in zijn macht hebben, een voorname voorwaarde voor gelijkwaardigheid van alle
keuringen te vervullen: een stel keurmeesters van gelijke bekwaamheid en degelijk-
heid en gelijk oordeel. Ten onrechte wordt dan ook in het Verslag te veel nadruk
gelegd op de absolute gelijkwaardigheid van alle keuringen, die immers niet zoozeer
in het belang der volksgezondheid als wel van den handel verlangd wordt. De
eerste vraag, die te stellen valt is: zal met de voorgestelde regeling voor de gezond-
heid schadelijk vleesch geweerd worden? Die vraag mag veilig bevestigend beant-
woord; het Verslag behelst trouwens geen argument van ontkennende strekking.
Na die vraag komt deze andere: hoe kunnen de belangen van den handel het
meest gebaat worden? Daarom streeft het ontwerp naar gelijkwaardigheid van
de keuringen, en de wijzigingen, in art. 18 aangebracht, hebben datzelfde doel.
Maar hier zal men steeds zich in onvermijdelijke onvolkomenheden hebben te
schikken. En gesteld al, dat het mogelijk ware, alle keuringen volkomen gelijk-
waardig te maken, bij het vervoer van de eene gemeente naar ecne andere zou
het vleesch toch steeds aan zooveel schadelijke invloeden blootgesteld blijven,
dat absoluut vrije invoer in eene andere gemeente reeds uit dien hoofde niet te
aanvaarden zou zijn.

Voor zoover men in de oude artikelen 8 en 9 een beletsel zien kon voor de op-
richting van slachthuizen, is dat bezwaar door de wijziging van die artikelen onder-
vangen.

Bij nadere overweging is de oorspronkelijke bepaling van art. 10 uit het wets-
ontwerp geschrapt, omdat inderdaad de bescherming van de volksgezondheid
in geen enkele gemeente ten volle ontbeerd kan worden.

Overigens kan noch aan dat artikel noch aan art. 43 (nieuw 46) ontleend worden
een argument voor de stelling, dat de Regeering weinig vertrouwen zou hebben
in een goede uitvoering van de wet. In het algemeen reeds is het een, voor den
ernst der Regeering weinig vleiende, veronderstelling, dat zij zelve weinig vertrou-
wen zou hebben in eene goede uitvoering van een wetsvoorstel, dat zij doet. Hoe
kan men een dergelijke veronderstelling verbinden aan ééne bepaling, die alleen
werd voorgesteld om de wet niet verder te doen reiken dan noodig zou kunnen
blijken, en aan een andere bepaling (art. 43 oud), die uitsluitend ten doel heeft
een tijd van overgang te laten om aanpassing aan de volledige doorvoering der
wet te vergemakkelijken? In de Memorie van Toelichting is duidelijk uiteengezet,
dat dit het eenige doel was.

§ 3. Huisslachting. De schrapping van het eerste lid van art. 9 maakt ingaan
op de hier voorkomende beschouwingen overbodig.

§ 4. Dubbele keuring (tweeledige keuring). Ook 11a gezette overweging van-
de bezwaren tegen de tweeledige keuring meenen de ondergeteekenden, het wets-
ontwerp op dit punt onveranderd te moeten handhaven. Van veterinaire zijde
wordt, zooal niet eenstemmig, dan toch in overgroote meerderheid de keuring
vóór het slachten onmisbaar geacht voor een afdoende vleeschkeuring. De waar-
neming van het levende dier wordt noodig geacht om sommige verschijnselen
in het geslachte dier te kunnen begrijpen. De Duitsche wetgeving stelt dan ook
de keuring vóór het slachten verplicht. Bovendien is die keuring onmisbaar ter
controleering van noodslachtingen. Zonder plicht tot keuring vóór het slachten
zou de weg geopend zijn, om vleesch van zieke dieren ter keuring aan te bieden
met verzwijging van de ziekte; de waarborgen voor een juiste uitspraak zouden
daardoor zeer worden verminderd. Ziekte op zich zelve ontslaat niet van de keuring
— zooals in het verslag wordt verondersteld. Immers, ingevolge art. 3 is nood-
slachting alleen geoorloofd in geval van ziekte, gepaard met onmiddellijk dreigend
levensgevaar. Niet licht zal een veearts, zelfs een ervaren hulpkeurmeester, als hij
weet met noodslachting te doen te hebben, ten aanzien van den ziektetoestand
van het dier vóór de slachting op een dwaalspoor geleid worden. Valt de keuring
vóór het slachten weg, dan vervalt ten deze ook alle zekerheid.

Dat de huisslachting zou worden belemmerd door de keuring vóór het slachten,
kan niet worden toegegeven, aangezien die keuring zal kunnen geschieden ter
plaatse van en onmiddellijk vóór de slachting. Het beroep, in het Voorloopig
Verslag op de huisslachting gedaan, zou, gesteld dat het argument op zich zelf
juist ware, alleen kunnen gelden tegen een verplichting tot oprichting van slacht-
huizen, vermits daardoor op den duur de huisslachtingen (slachtingen te huis)
onmogelijk zouden worden gemaakt.

Acht de Regeering het behoud van de „levende keuring" op grond van weten-
schap en praktijk dus noodig, zij kan niet toegeven, dat die keuring tot hinderlijke
bepalingen aanleiding zou geven. De keuring kan betrekkelijk eenvoudig zijn voor

den deskundige en, zoo noodig, ter slachtplaats geschieden. Eenige vermeerdering
van arbeid veroorzaakt zij wel, maar die kan niet groot zijn en wordt ruimschoots
opgewogen door de zekerheid, die zij, volgens het oordeel van de deskundigen,
zal geven.

Dat ook hier op art. 43 (nieuw 46) geen beroep kan worden gedaan tegen het
voorstel der Regeering zal uit de Memorie van Toelichting en uit het boven aan-
gevoerde duidelijk zijn geworden. Ten overvloede wordt er nog op gewezen, dat
de ontheffing niet alle slachtdieren zal betreffen.

§ 5. Leemten in het wetsontwerp. Dieren, die een natuurlijken dood zijn ge-
storven, behoeven niet onvoorwaardelijk te worden afgekeurd. Vleesch van een
dier, dat is overleden b.v. tengevolge van hartverlamming, maagzweer (bij kal-
veren) of trommelzucht, kan voor menschelijk voedsel nog goed zijn.

De ondergeteekenden achten, dat het wetsontwerp voldoende waarborgen
schenkt met betrekking tot de fabrieken van vleeschwaren. Art. 2, 2de lid, voorziet
in het bereiden van vleeschwaren en in het gebruik van stoffen daarbij; de wet
zelve zal de strekking hebben te waken tegen het gebruik daarbij van ondeugdelijk
vleesch; art. 19 voorziet in de eischen, waaraan de inrichtingen zullen hebben te
voldoen, terwijl ten slotte art. 42 (nieuw 45) voorziet in het toezicht en het op-
sporen van overtredingen. Waaraan, naast dit alles, ter beveiliging van de volks-
gezondheid nog behoefte zou bestaan, is niet duidelijk.

De bepaling van art. 32 (nieuw 35) is, in verband met het nieuwe art. 10, aange-
vuld met: „vleeschwaren". Bij art. 33 (nieuw 36) behooren vleeschwaren niet
genoemd te worden, omdat dit artikel alleen terug slaat oj) d§ artt, 27—29. De
bepalingen betreffende vleeschwaren (art. 30) worden gedekt door art. 34 (nieuw
37)-

Een wettelijke verplichting tot het uitbrengen van een jaarverslag is niet noodig.
In dit onderwerp kan worden voorzien bij den algemeenen maatregel van bestuur
ter uitvoering van art. 31 (nieuw). Zie over dat artikel hieronder.

Artikel 4. De slotwoorden van het derde lid beteekenen niet hetzelfde als
„vernietigen". Vernietigen kan geschieden door b.v. verbranden, maar niet overal
zal gelegenheid tot vernietiging zijn. Onbruikbaar maken geschiedt door een of
andere chemische bewerking — (b.v. overgieten met petroleum) —, dat kan wel
overal geschieden. Daarom moet op behoud van de slotwoorden prijs worden
gesteld.

In de gevallen, waarin vernietiging of onbruikbaarmaking van vleesch zal moeten
plaats vinden, heeft men te doen met absoluut ondeugdelijke, zelfs schadelijke,
waar. Al ware art. 152 iste lid, der Grondwet reeds in werking getreden, dan zou
er alle aanleiding zijn, daarom bij deze wet schadeloosstelling uit te sluiten. V oor
toekenning daarvan bestaat naar de meening van de ondergeteekenden geen enkele
reden. Er wordt in de bedoelde gevallen geen schade geleden, omdat het gaat
om een onverhandelbaar en onverbruikbaar product.

Artikel 8. De redactie van het eerste lid is gewijzigd in overeenstemming met
de opmerking in het Voorloopig Verslag.

In verband met de gewijzigde lezing van art. 24 (nieuw: 25) is tegemoetkoming
aan den wensch van het gemeentebestuur van Amsterdam niet noodig en niet
wel mogelijk. Volgens het gewijzigde art. 24 zal steeds onder verantwoordelijkheid
van een veearts gekeurd worden. Het is reeds praktijk in de gemeenten met keurings-
diensten, dat de eenvoudige keuringen geschieden door hulpkeurmeesters en de
moeilijkere gevallen worden behandeld door den veearts. Op dit punt zal dus de
toestand overal dezelfde zijn.

Het tweede lid van het artikel is gewijzigd in overeenstemming met de opmerking
in het Voorloopig Verslag.

Artikel 9. De vrijstelling van de huisslachting is geschrapt, op grond van de
overweging, dat huisslachting alleen voor huiselijk gebruik vrijwel niet schijnt voor
te komen.

Het tweede lid is gewijzigd overeenkomstig de opmerkingen, in het Voorloopig
Verslag gemaakt, behoudens dat de invoer niet beperkt is tot die, welke plaats vindt
door middel van den openbaren dienst. Er is geen enkele reden om een slager te
beletten, zijn klanten in eene aangrenzende geijieente per fiets door zijn knecht te
laten bedienen. Ter wering van misbruik is evenwel een bepaling opgenomen in
art. 21 onder e, krachtens welke de gemeenteraad voorschriften zal vaststellen
om controleering mogelijk te maken. Bepaald zal kunnen worden b.v., dat de mand,
waarin het vleesch bezorgd wordt, den naam van den slager zal moeten dragen;
dat bij het vleesch een briefje moet zijn, vermeldende den naam van den klant, voor
wien het bestemd is, enz.

Artikel 10. Nader is overwogen, in hoever de regeling nog versterkt zou kunnen
worden, opdat de gemeentelijke diensten zoo goed mogelijk w-erken. Het is denkbaar,
dat men in een gemeente genoegen neemt met personeel, dat zijn jilicht niet meet
voldoende betracht, en dat alle middelen om het gemeentebestuur tot ingrijpen te
overreden, falen. Dit zou in de eerste plaats leiden tot een onbillijkheid tegenover
andere gemeenten, naar welke vleesch zou worden uitgevoerd en die haar keurings-
diensten wel goed zouden doen werken. Daarom zou tegenover de nalatige gemeente
■een afzonderingsmaatregel toegepast moeten worden, n.1. verbod van uitvoer van
vleesch en vleeschwaren. Die maatregel zal den handel wel spoedig tot inkeer brengen
en met hem het gemeentebestuur. Heeft zoo de landsregeering gewaakt voor de
belangen van de burgerij in de andere gemeenten, dan mag het veilig aan de inge-
zetenen der gemeente zelve worden overgelaten, de eigen zaken in orde te brengen
-en een beteren toestand in het leven te roepen. Is dat geschied, dan kan het verbod
worden ingetrokken. Deze gedachte is neergelegd in het eerste en het derde lid van
art. 10.

In het tweede lid worden twee uitzonderingen op het verbod gemaakt. In de eerste
plaats de zuiver particuliere zendingen (art. 9), die voor de verantwoordelijkheid
der belanghebbenden kunnen worden gelaten, wanneer het verbod in de Staats-
courant is geplaatst. In de tweede plaats de uitvoer-keuringen. Vleesch, dat krachtens

de wet van 1907 tot den uitvoer wordt toegelaten, wordt voorzien van een ,,label."
Wordt het niet tot dien uitvoer toegelaten, dan wordt het, almede door ambtenaren
van den rijksdienst voor de uitvoer-keuring, voor binnenlandsch verbruik goedge-
keurd of afgekeurd en dienovereenkomstig gemerkt. Er is geen reden, om vleesch,
dat aldus is gekeurd, door het verbod te treffen; maar het spreekt van zelf, dat de
rijksdienst voor de uitvoer-keuring zich niet zal laten gebruiken voor de ontduiking
van een verbod, indien blijkt, dat de uitvoer naar het buitenland niet dan een voor-
wendsel is om het vleesch gekeurd te krijgen.

Artikel 16. Het tweede lid is gewijzigd in verband met de wijziging van art. 8,
iste lid.

Artikel 17. Goedkeuring van den ambtenaar van het openbaar ministerie
wordt door den Minister van Justitie noodig geacht omdat het vleesch stuk van
overtuiging ten dienste van de Justitie is.

Artikelen 18 en 21. l)e bepalingen van artikel 21, a (vorm van de goedkeuring),
h, d en e zijn overgebracht naar artikel 18 ter tegemoetkoming aan de geopperde be-
denkingen. Bovendien is de redactie van e (nieuw d) verduidelijkt. Bepaling van de
tijden, waarop en waarbinnen, en d» wijze, waarop de keuring en herkeuring moeten
geschieden, dient, naar het oerdeel van de ondergeteekenden, te worden overgelaten
aan de gemeenteraden, vermits daarbij met plaatselijke gebruiken en toestanden
rekening moet worden gehouden. In artikel 21 is intusschen nog als verplicht onder-
werp opgenomen: de termijnen voor de kennisgevingen. Men kan ten deze met te
meer gerustheid vertrouwen op de plaatselijke regelingen, omdat artikel 22 de voor-
schriften onderwerpt aan de goedkeuring van Gedeputeerde Staten. Bovendien is de
waarborg van dat artikel nog versterkt.

In verband met de wijzigingen van deze artikelen is de redactie van de artt. 4, 3e
lid, 6 en 7 gewijzigd.

De ondergeteekenden achten het, ook na overweging van hetgeen daartegen is
aangevoerd, gewenscht, de bepaling van de wijzen van slachten over te laten aan een
algemeenen maatregel van bestuur. Het is geen goede methode van wetgeving,
technische voorschriften als deze in de wet vast te leggen, omdat de wet te weinig
zich kan aanpassen aan mogelijke veranderingen van techniek of wetenschappelijk
inzicht. Voor wettelijke omschrijving zou de in het Voorloopig Verslag aangegeven
bepaling zeker riet deugdelijk zijn, omdat 1 onder bedwelming ook valt narcoti-
seering, die toch zeker niet bedoeld wordt; 2°. behalve de beoogde bedwelming ook
dooden door een schietmasker voorkomt en toelaatbaar is.

Artikel 19. De redactie van het artikel is eenigszins gewijzigd om duidelijker te
doen uitkomen, dat de voorschriften alleen ten doel mogen hebben wering van, voor
de volksgezondheid schadelijke, producten. Overigens moge — wat betreft de vrij-
heid, die hier aan de Regeering zou worden gegeven — worden verwezen naar het in
§ i aangevoerde.

In de bepalingen ter uitvoering van de wet op de uitvoerkeuring van vleesch
komen mede voorschriften voor ten aanzien van slachthuizen. Van botsing met

Hir.d ;rvvet en Veiligheidswet is daarbij nooit sprake geweest, doordat die voor-
schriften — met een beperkte strekking — een gansch ander doel hebben dan de
bepalingen van beide genoemde wetten. De ervaring leert, dat zij naast die wetten
staan en onmisbaar zijn. Een verband, als in artt. nbis en 12bis der Hinderwet ge-
legd, is hier daarom niet noodig. Het ligt in de bedoeling, bij de uitvoering van deze
wet in hoofdzaak bovenbedoelde voorschriften te volgen.

Onder slachthuizen worden in het artikel ook en vooral bedoeld particuliere in-
richtingen. De gemeentelijke slachthuizen zullen van de te geven voorschriften geen
hinder ondervinden, omdat zij aan veel hoogere eischen beantwoorden dan in het
Koninklijk besluit ten aanzien van particuliere inrichtingen gesteld zullen kunnen
worden.

Artikel 21. Men zie voor de bepaling onder e hetgeen bij artikel 9 is aangevoerd.
Tegen overtreding kan bij de plaatselijke verordening straf worden bedreigd. Zwaar-
dere strafbedreiging is niet noodig, omdat de overtreding alleen kleine hoeveel-
heden vleesch kan betreffen.

Artikel 22. Aan de eerste opmerking is gevolg gegeven door aanvulling van het
eerste lid.

Ten aanzien van de inrichting der inspectie wordt verwezen naar de nieuwe
artikelen 31 en 32. In dit artikel wordt bedoeld de inspecteur van het district.

In navolging van art. 35 der Armenwet is het artikel alsnog in dien zin gewijzigd,
dat ook de inspecteur bij de Kroon in beroep kan komen Dit ter betere waar-
borging van een doeltreffende regeling.

Artikel 23 (nieuw). In het ontwerp ontbrak dusver een bepaling, die den ge-
meenteraad zou verplichten met de uitspraak van Gedeputeerde Staten of van de
Kroon rekening te houden. Het nieuwe artikel 23 waarborgt, dat ook hier de artt.
126 en 127 der Gemeentewet, zoo noodig, toegepast zullen kunnen worden.

Artikel 23 (nieuw: 24). De voorwaarden, onder welke voor de inrichting van
den gemeentelijken keuringsdienst rijksbijdragen verleend zullen worden, zijn nog
niet in bijzonderheden overwogen. In hoofdzaak zal een bijdrage alleen gegeven wor-
den, indien de kosten van een behoorlijken dienst te hoog zijn om doorkeurloonen

gedekt te worden en de financieele toestand van de gemeente hulp billijkt. Vóór dat
tot de vaststelling wordt overgegaan, zal met Gedeputeerde Staten overleg worden
gepleegd.

Wettelijke verplichting tot oprichting van slachthuizen, zij \'t ook binnen grenzen,
achten de ondergeteekenden voorhands niet geraden.

Artikel 24 (nieuw: 25). Het artikel is in dien zin gewijzigd, dat een hulpkeur-
meester alleen onder verantwoordelijkheid van een veearts zal mogen werkzaam zijn.

Voor de bevoegdheid, om als hulpkeurmeester op te treden, zullen in het algemeen
zekere eischen van bekwaamheid worden gesteld. Hoever daarbij zal worden ge-
gaan, staat nog niet vast. Hierover zal met veterinair deskundigen overleg worden
gepleegd. Van de eischen zal ook afhangen, hoever de bevoegdheid zal kunnen gaan.

Wettelijke plicht om de herkeuring op te dragen aan meer dan één veearts zou
verder gaan dan thans praktijk is. Meermalen toch nemen ook belanghebbenden ge-
noegen met herkeuring door één veearts, indien deze iemand van onbetwist gezag is
Het is raadzaam dit punt aan de plaatselijke verordeningen ter regeling over te
laten.

Het behoeft geen nader betoog, dat meer dan ééne gemeente zich de diensten van
een zelfden veearts, zelfs van een zeilden hulpkeurmeester zal kunnen verzekeren.

Artikel 25 (nieuw: 26). Bij nadere overweging is de redactie in overeenstemming
met die van art. 4, 3⁰. der Hinderwet gebracht. Vetsmelterijen worden hier af-
zonderlijk genoemd, omdat zij ook in art. 19 afzonderlijk zijn genoemd. Zooals te-
recht in het Verslag wordt opgemerkt, zijn voor de werkzaamheden, die in vet-
smelterijen geschieden, de gemeentelijke (en ook andere) slachthuizen in het al-
gemeen minder geschikt. Daarom zullen voor vetsmelterijen, als afzonderlijke inrich-
tingen, ook afzonderlijke voorschriften gegeven moeten worden.

De bepaling van art. 4, 3⁰. der Hinderwet betreffende den duur der verordening
is hier niet overgenomen, omdat een verbod kan blijven gelden zoolang de gelegen-
heid in de andere gemeente openstaat.

Artikel 26 (nieuw: 27). Alsnog is aan dit artikel een nieuw lid toegevoegd,
analoog aan het tweede lid van art. 29 (nieuw: 30). Nadere motiveering is hierbij
overbodig.

Artikel 27 (nieuw: 28). De redactie is gewijzigd in overeenstemming niet die van
art. 29 (nieuw: 30) onder b.

Artikel 29 (nieuw: 30). Nadere aanduiding van vleeschwaren is hier niet moge-
lijk en niet raadzaam. De industrie wisselt onophoudelijk; wettelijke begrenzing zou
neerkomen op gelegenheid tot wetsontduiking. Het belang van de volksgezondheid
vordert op dit punt onbeperkte vrijheid van de Regeering.

Artikelen 31 en 32 (nieuw.) Toen het wetsontwerp werd voorbereid en ingediend,
was tevens aanhangig een wijziging van de Gezondheidswet, ten doel hebbende o.m.
de invoering van vakhoofdinspecteurs. Was die regeling wet geworden, dan had bij
dit wetsontwerp nadere voorziening achterwege kunnen blijven. Thans moet alsnog
voorziening getroffen worden.

fn het Verslag wordt bij artikel 22 terecht de wensch geuit, dat de centrale leiding;
van den nieuwen dienst aan een hoofdinspecteur-veearts zal worden toevertrouwd-
Van de zijde der veeartsen is eenzelfde verlangen met klem te kennen gegeven. De
ondergeteekenden achten, dat deze speciale dienst ook onder speciale leiding moet
staan, zal het doel der wet bereikt worden en de speciale deskundigheid en de
noodige eenheid gewaarborgd zijn. Het ligt in de bedoeling, den hoofdinspecteur te
benoemen tot buitengewoon lid van den Centralen Gezondsheidsraad. Dat College
zal daardoor in staat zijn, zich op de hoogte van dezen dienst te stellen (de hoofd-
inspecteur zal den Raad van voorlichting moeten dienen) en der Regeering ad-
viezen te geven, terwijl aan den anderen kant de hoofdinspecteur zijn krachten in

hoofdzaak aan dezen dienst zal kunnen geven en niet een goed deel van zijn tijd in
beslag zal zien genomen door de, dikwijls tijdroovende, beslommeringen, die het
gewoon lidmaatschap van den Raad medebrengt. Vooral in den eersten tijd zal dit
een groot voordeel zijn; op het beleid van den hoofdinspecteur zal voor de goede en
toch gemakkelijke doorvoering van de wet zeer veel aankomen.

Het ligt in de bedoeling, den dienst zoo eenvoudig als mogelijk is, in te richten,
maar het is thans nog niet mogelijk, dienaangaande reeds vaste lijnen te trekken.

Artikel 31 (nieuw: 34). Het artikel is alsnog aangevuld zóó, dat ook strafbaar
zal zijn slachten in strijd met de voorschriften van den algemeenen maatregel van
bestuur. Voorts is aan het artikel een tweede lid toegevoegd ter waarborging, dat
een geslacht dier in den voorgeschreven toestand aan keuring worde onderworpen.
Het ontbreken van een orgaan kan aan een onwillekeurige omstandigheid te wijten
zijn, maar het kan ook gevolg zijn van een toeleg, om den ambtenaar, met de
keuring belast, op een dwaalspoor te leiden. In het laatste geval zal, bij herhaling,
straf moeten volgen.

Artikel 32 (nieuw: 35). De redactie van het artikel is aangevuld zóó, dat vast
staat, dat de keuring moet zijn geschied overeenkomstig deze wet.

In een nieuw, derde lid is alsnog een strafbedreiging opgenomen tegen vervoer van
vleesch in strijd met de gegeven voorschriften.

Artikel 36 (nieuw: 39). Wanneer beslist is, dat vleesch door sterilisatie bruik-
baar moet worden gemaakt, is een andere behandeling b.v. zouten, niet toelaatbaar.
Vernietiging zou een uiterste zijn, waarmede in den regel deze ongehoorzaamheid
niet behoeft te worden gestraft, omdat de volksgezondheid het niet vordert. Daar-
om is de strafbedreiging alsnog aangevuld ter voorziening in dit geval.

Artikel 37 (nieuw: 40). Zooals terecht wordt opgemerkt, wordt, in hetgeen hier
is bepaald, voor een gedeelte voorzien in de artt. 174 en 175 van het Wetboek van
Strafrecht. Dit maakt intusschen deze speciale voorziening niet overbodig.

Immers de artt. 174 en 175 vinden door hun beperkte omschrijving betrekkelijk
weinig toepassing. Bij de jongste voorstellen tot herziening van het Wetboek van
Strafrecht is dan ook een ruimere redactie ontworpen.

De speciale regeling zal derogeeren aan de algemeene van het Wetboek van Straf-
recht. Valt iemand onder het bereik van de beide strafbepalingen, dan wordt, volgens
het algemeen beginsel, toegepast de strafbepaling met de zwaarste hoofdstraf.

Artikel 39 (nieuw: 42). De ondergeteekenden achten een plicht tot openbaar-
making van de uitspraak bij een eerste veroordeeling niet gewenscht, wijl, wellicht,
noodeloos hard. Anders is het in geval van herhaling. Voor dat geval kunnen zij
dan ook niet instemmen met het, in het Verslag aangevoerde, bezwaar tegen im-
peratieve openbaarmaking van de rechterlijke uitspraak. Zij achten integendeel
imperatieve openbaarmaking der uitspraken bij herhaling van de, in dit artikel
bedoelde, ernstige feiten gewenscht.

Artikel 40 (nieuw: 43). Het komt den ondergeteekenden niet noodig voor, het
in art. 37 (40) vermelde strafbare feit, — zoo dit opzettelijk wordt gepleegd —-,

tot de misdrijven te rekenen. De rechter zal, indien het ieit een ernstig karakter
vertoont, tot hechtenis kunnen veroordeelen, wat wel voldoende zal zijn om de
wet te doen naleven. De ondergeteekenden beamen niet de opmerking, dat, in
alle gevallen, waar die gezondheid onmiddellijk wordt bedreigd, oplegging van
boete moet zijn uitgesloten. Alles hangt hier af van den ernst van het feit en van
den omvang van het gevaar. Bij voorbaat is te dien aanzien een uitspraak niet
wel mogelijk.

Artikel 41 (nieuw: 44). In verband met de nieuwe artt. 31 en 32 wordt voor:
„inspecteurs" gelezen: „ambtenaren, ingevolge art. 31." Ook de hoofdinspecteurs
moet de, in dit artikel omschreven, bevoegdheid hebben.

Artikel 47 (nieuw: 50). De slachtingen aan de Rijksveeartsenijschool behoeven
niet te worden uitgezonderd, omdat in die inrichting alleen met wetenschappelijk
doel wordt geslacht.

Wordt er, bij hooge uitzondering, eens een dier, dat ter verpleging in de inrichting
was opgenomen, in nood geslacht, dan wordt het overeenkomstig de plaatselijke
verordening door den eigenaar ter gemeente-slachtplaats aan keuring onderworpen.

Het artikel is nader aangevuld, opdat in de behoeften der praktijk zoo volledig
mogelijk voorzien worde. Er wordt vleesch uitgevoerd naar b.v. Duitschland. De
toestand, waarin het voor dien uitvoer moet verkeeren, laat keuring volgens de voor-
schriften van het ontwerp niet toe. Andere landen kunnen almede bijzondere eischen
stellen. Om dezen uitvoer niet te belemmeren, moet het vleesch aan de toepassing
van de binnenlandsche keuring onttrokken worden. Er zullen evenwel voorschriften
noodig zijn ter wering van misbruik. Welke die voorschriften zullen moeten zijn,
zal afhangen van de eischen, die het buitenland stelt. Zij moeten daarom bij alge-
meenen maatregel van bestuur gegeven worden.

Voorts kan vleesch, dat goedgekeurd is volgens de wet van 1907, (zie de toelichting
tot art. 10, 2de lid), veilig tot het verbruik worden toegelaten. Nadere voorschriften
zijn ook hierbij evenwel noodig, omdat het kan voorkomen, dat op een oogenblik
een groote hoeveelheid, aldus goedgekeurd, vleesch in eene gemeente aanwezig is.

Artikel 48 (nieuw: 51). In het ontwerp van de Armenwet kwam aanduiding van
jaartal en nummer voor. Die aanduiding is daaruit geschrapt op verzoek va,n de
Commissie van Voorbereiding, die met een beroep op aanhangige andere wetsont-
werpen de overbodigheid daarvan bepleitte. Die overbodigheid werd destijds en
wordt ook thans nog door de Regeering beaamd.

Artikel 49 (nieuw: 52). De hier gebruikte uitdrukking stemt overeen met de in
andere wetten voorkomende o.a. in de Armenwet en de Invaliditeitswet. Waarom
zij niet goed zou zijn, wordt niet aangetoond. Daarom schijnt er voor verandering
niet voldoende reden.

Gewijzigd ontwerp van wet houdende bepalingen tot wering van vleesch en
vleeschwaren, die voor de volksgezondheid schadelijk zijn.

Wij WILHELMtNA, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden,
Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat het wenschelijk is bepalingen
vast te stellen tot wering van vleesch- en vleeschwaren, die voor de volksge-
zondheid schadelijk zijn;

Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der
Staten-Generaal hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en
verstaan bij deze:

1. Deze wet verstaat onder slachtdieren: eenhoevige dieren, runderen, scha-
pen, geiten en varkens.

2. Bij algemeenen maatregel van bestuur kan deze wet geheel of ten deele
voor ten hoogste twee jaren op andere dieren dan de in het eerste lid bedoelde
van toepassing worden verklaard.

a. vleesch: gestorven of gedoode slachtdieren of deelen van deze, daaronder
begrepen ongeboren vruchten, mits die dieren of die deelen noch verduurzaamd,
tenzij door afkoeling, noch toebereid zijn.

Van de voorgaande bepaling zijn uitgezonderd hoornen, hoeven, klauwen,
borstelsj wol, huiden, voor zoover deze laatste niet afkomstig zijn van varkens,
en andere bij algemeenen maatregel van bestuur aan te geven, voor technische
doeleinden bestemde, deelen;

b. vleeschwaren: verduurzaamd, tenzij door afkoeling, of toebereid vleesch,
ook indien het met andere stoffen vermengd is.

2. Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven
betreffende het verduurzamen en toebereiden van vleesch en wordt bepaald,
welke stoffen bi] het bereiden van vleeschwaren niet mogen worden gebruikt.

c. dat onmiddellijk gevaar oplevert voor de veiligheid van personen of
goeceren.

2. Gestorven en in nood gedoode slachtdieren zijn aan de keuring na het
slactten onderworpen.

3. Doodgeboren dieren; ongeboren vruchten; gestorven eenhoevige dieren
en runderen, welke jonger zijn dan zeven dagen; en gestorven schapen, geiten
en varkens, welke jonger zijn dan dertig dagen, worden vernietigd, tenzij het vleesch
overeenkomstig de voorschriften, vastgesteld krachtens artikel 18, voor voedsel
voor mensch en dier onbruikbaar wordt gemaakt.

1. Een slachtdier wordt geslacht en na het slachten gekeurd in de gemeente,
waar het vóór het slachten gekeurd is.

2. Gestorven en in nood gedoode slachtdieren worden gekeurd in de gemeente,
waar zij gestorven of in nood gedood zijn, tenzij zij ter keuring en verdere slach-
ting overeenkomstig de voorschriften van de plaatselijke verordening worden
vervoerd naar het slachthuis van eene naburige gemeente.

Hij, die een slachtdier wil slachten of doen slachten, geeft daarvan vooraf
kennis overeenkomstig de voorschriften, vastgesteld krachtens de artikelen 18
en 21.

De eigenaar, houder of hoeder van een slachtdier, dat gestorven of in nood
gedood is, geeft daarvan kennis overeenkomstig de voorschriften, vastgesteld
krachtens de artikelen 18 en 21.

1. Indien vleesch, gekeurd volgens de bepalingen van deze wet of van de
„wet op de uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staatsblad n°. 217)" in eene andere
gemeente wordt ingevoerd, kan het in die gemeente uitsluitend onderworpen
worden aan een onderzoek, of sedert de keuring in de gemeente van uitvoer
veranderingen zijn opgetreden, waardoor het voorwaardelijk goedgekeurd of
afgekeurd moet worden.

2. Voor de keuring, bedoeld in het eerste lid, mogen rechten slechts geheven
worden tot zoodanige bedragen, dat het ingevoerde vleesch niet hooger worde
belast dan vleesch van, in dezelfde gemeente geslachte, dieren, tenzij door Ons,
behoudens het bepaalde in artikel 254 der Gemeentewet, eene hoogere heffing
wordt goedgekeurd.

Vleesch, dat gekeurd is volgens de bepalingen van deze wet of van de „wet
op de uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staatsblad n°. 217)" kan bij eene hoe-
veelheid van ten hoogste vijf kilogram in eene andere gemeente zonder onderzoek
of keuring worden ingevoerd, inelien de persoon, voor wien het bestemd is, en
de, met hem samenwonende, personen niet werkzaam zijn in het slagersbedrijf,
in het bedrijf der verduurzaming of bereiding van vleesch of in den handel n
vleesch of vleeschwaren.

i. Indien in eene gemeente de voorschriften van deze wet of te harer ui-
voering gegeven onvoldoende worden nageleefd, kan door Ons het vervoer van

vleesch en vleeschwaren uit die gemeente verboden worden. Ons besluit wordt
met redenen omkleed en in de Nedcrlandschc Staatscourant geplaatst.

2. Het verbod treft niet het vervoer van vleesch, bedoeld in artikel 9, en het
vervoer van vleesch, dat krachtens de „Wet op de uitvoerkeuring van vleesch
1007 (Staatsblad n°. 217)" tot uitvoer naar het buitenland wordt toegelaten of
is goedgekeurd en als zoodanig gemerkt.

3. Het verbod wordt ingetrokken, zoodra de goede naleving van bovenbe-
doelde voorschriften verzekerd is.

1. Bij de keuring vóór het slachten wordt, schriftelijk, vergunning of voor-
waardelijke vergunning tot slachten gegeven.

2. De vergunning vervalt, indien het dier niet geslacht is binnen tweemaal
vier en twintig uren na den dag, waarop de keuring plaats vond. Deze termijn
kan tweemaal telkens met ten hoogste tweemaal vier en twintig uren verlengd
worden.

Bij de keuring na het slachten wordt het vleesch goedgekeurd, voorwaardelijk
goedgekeurd of afgekeurd.

1. De eigenaar, houder of hoeder van een slachtdier kan in geval van voor-
waardelijke vergunning tot slachten, en de eigenaar van het geslachte dier kan
in geval van voorwaardelijke goedkeuring of van afkeuring van het vleesch, her-
keuring vorderen op kosten van ongelijk.

2. Met betrekking tot de herkeuring geldt hetgeen in de artikelen 11 en 12
is bepaald met betrekking tot de keuring.

1. Indien bij de keuring het vleesch voorwaardelijk is goedgekeurd niet
binnen den, bij de goedkeuring gestelden, termijn aan de voorwaarden is voldaan
en herkeuring niet is gevorderd, wordt het vleesch onbruikbaar gemaakt voor
voedsel voor mensch en dier.

2. Indien bij de herkeuring het vleesch voorwaardelijk is goedgekeurd, en
niet binnen den daarbij gestelden termijn aan de voorwaarden is voldaan, wordt
het vleesch onbruikbaar gemaakt voor voedsel voor mensch en dier.

Indien bij de keuring het vleesch is afgekeurd en herkeuring niet is gevorderd,
of indien bij de herkeuring het vleesch wordt afgekeurd, wordt het onbruikbaar
gemaakt voor voedsel voor mensch en dier.

1. Bij de keuring of de herkeuring vóór het slachten wordt het slachtdier en
bij de keuring of de herkeuring na het slachten wordt het vleesch voorzien van
één of meer merken.

2. Indien bij invoer in eene andere gemeente het vleesch wordt goedgekeurd,
wordt het voorzien van één of meer merken.

1. Indien een der, bij de artikelen 35 of 39 strafbaar gestelde feiten is op-
gespoord, wordt het vleesch, waarmede dat feit is gepleegd, in beslag genomen
en, op kosten van den overtreder, voor zooveel mogelijk, gekeurd of herkeurd.

2. Indien het vleesch wordt goedgekeurd of voorwaardelijk goedgekeurd,
wordt het, met goedkeuring van den betrokken ambtenaar van het openbaar
ministerie, aan den belanghebbende teruggegeven, nadat deze de kosten der keu-
ring zal hebben voldaan.

3. Indien het vleesch wordt afgekeurd, of indien in geval van voorwaardelijke
goedkeuring, niet binnen den, bij de keuring gestelden termijn aan de voor-
waarden is voldaan, wordt het vleesch, in het laatste geval, na andermaal in be
slag te zijn genomen, evenwel tijdens den loop der strafzaak niet dan na ver-
kregen goedkeuring van den betrokken ambtenaar van het openbaar ministerie,
onbruikbaar gemaakt voor voedsel voor mensch en dier.

4. Indien een der, bij de artikelen 36, 37 of 40 strafbaar gestelde feiten, is
opgespoord, worden het vleesch of de vleeschwaren, waarmede het feit is gepleegd,
in beslag genomen en onbruikbaar gemaakt voor voedsel voor mensch en dier.
welke onbruikbaarmaking evenwel tijdens den loop der procedure niet kan ge-
schieden dan na verkregen goedkeuring van den betrokken ambtenaar van het
openbaar ministerie.

d. in welken toestand een geslacht dier moet verkeeren, totdat met de keu-
ring wordt begonnen;

e. de modellen voor de vergunning en de voorwaardelijke vergunning tot
slachten, bedoeld in artikel 11;

/. op welke wijze voorwaardelijk goedgekeurd vleesch btuikbaar mag worden
gemaakt voor voedsel;

g. op welke wijze slachtdieren en vleesch bij de keuring en de herkeuring
worden gemerkt;

i. op welke wijze vleesch en vleeschwaren voor voedsel voor mensch en dier
onbruikbaar moeten worden gemaakt;

k. aan welke voorwaarden bij het vervoer van vleesch van de eene gemeente
naar de andere, uitgezonderd het vervoer, bedoeld in art. 9, moet worden vol-
daan.

2. Bij algemeenen maatregel van bestuur kunnen voorschriften worden ge-
geven met betrekking tot de wijzen, waarop slachtdieren mogen worden geslacht.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden ter wering van, voor de volks-
gezondheid schadelijke, producten eischen gesteld, waaraan slachterijen, vleesch-
winkels, bewaarplaatsen van vleesch, vleeschwarenfabrieken, vilderijen, penserijen,

drogerijen, rookerijen, zouterijen, van dierlijke stoffen, vetsnielterijen en inrich-
tingen, bestemd tot bewaring of verwerking van bloed of dierlijken afval, moeten
voldoen.

2. De kosten van den keuringsdienst worden, voor zoover zij niet door de
heffing van een keurloon worden bestreden, gedragen door de gemeente.

1. De verordening op den keuringsdienst bevat, behalve andere bepalingen,
die de raad te dien aanzien wil maken, voorschriften met betrekking tot:

b. de plaats voor de keuring vóór en na het slachten en voor de keuring, be-
doeld in artikel 8, eerste lid;

c. den termijn, binnen welken de kennisgeving, bedoeld in artikel 7, en den
termijn, binnen welken na de kennisgeving, bedoeld in de artikelen 6 en 7, de keu-
ring moet geschieden;

d. de ambtenaren, die met de keuring en de ambtenaren, die met de her-
keuring belast zijn;

e. voorwaarden, waaraan moet worden voldaan bij den, in artikel 9 bedoelden,
invoer van vleesch uit eene andere gemeente, voor zoover die invoer niet geschiedt
door middel van een openbaren dienst.

2. De gemeenteraad stelt voor de, onder d van het vorige lid bedoelde, amb-
tenaren eene instructie vast, waarbij mede worden geregeld hunne benoeming,
hunne schorsing, hun ontslag en hunne bezoldiging.

1. De besluiten tot vaststelling, aanvulling, wijziging of intrekking van de ver-
ordening op den keuringsdienst en van de instructie voor de, met de keuring en de
herkeuring belaste, ambtenaren zijn onderworpen aan de goedkeuring van Gede-
puteerde Staten. De artikelen 196 en 197 der Gemeentewet zijn van toepassing
met dien verstande dat de daar genoemde termijn wordt gesteld op twee maanden.

2. Alvorens te beslissen winnen Gedeputeerde Staten het advies in van den
inspecteur, belast met het toezicht op de naleving van deze wet. Zij zenden den
inspecteur afschrift van hun besluit.

3. Het besluit van Gedeputeerde Staten, waarbij de goedkeuring wordt ge-
weigerd, wordt met redenen omkleed.

4. De gemeenteraad en de inspecteur kunnen van het besluit van Gedeputeerde
Staten binnen dertig dagen na ontvangst van het afschrift van het besluit bij Ons
in beroep komen. Artikel 201 der Gemeentewet is van toepassing.

5. Wordt, buiten het geval van voorziening, bedoeld in het vierde lid, het be-
sluit van Gedeputeerde Staten door Ons vernietigd, dan hebben deze opnieuw
uitspraak te doen met inachtneming van Onze beslissing.

6. De artikelen 166 en 169—173 der Provinciale Wet en de artikelen 166,168,
172 en 174- 177 der Gemeentewet zijn van toepassing, met dien verstande, dat de

afkondiging geschiedt binnen veertien dagen na de dagteekening van het besluit,
waarbij de goedkeuring is verleend, en dat het formulier van afkondiging bij alge-
meenen maatregel van bestuur wordt vastgesteld.

Indien de goedkeuring is geweigerd, neemt de gemeenteraad, met inachtneming
van de uitspraak van Gedeputeerde Staten of, ingeval van beroep, van Ons een
nieuw besluit binnen drie maanden na de dagteekening van het besluit van Gedepu-
teerde Staten of van Ons.

Onder voorwaarden, bij algemeenen maatregel van bestuur te stellen, kunnen
uit \'s Rijks kas aan gemeenten, afzonderlijk of gezamenlijk:

a. rentedragende voorschotten worden verstrekt voor de oprichting van open-
bare slachthuizen,

b. bijdragen worden verleend in de voor rekening der gemeenten blijvende
kosten van de keuringsdiensten.

Met de keuring en de herkeuring van slachtdieren en van vleesch worden alleen
belast personen, die in het bezit zijn van het diploma van veearts, bedoeld in artikel
13 van de wet van 8 Juli 1874 (Staatsblad n°. 99); met de keuring, onder toezicht
en verantwoordelijkheid van deze personen, kunnen in de, bij algemeenen maat-
regel van bestuur aan te wijzen gevallen, mede worden belast personen, die volgens
regels, bij algemeenen maatregel van bestuur vast te stellen, bevoegd zijn als hulp-
keurmeester van vee en vleesch op te treden.

i Een gemeenteraad kan verbieden het oprichten, hebben of gebruiken van
slachterijen, vilderijen, penserijen, drogerijen, rookerijen, zouterijen van dierlijke
stoffen, vetsmelterijen en inrichtingen, bestemd tot bewaring of verwerking van
bloed of dierlijken afval, indien de ingezetenen van die gemeente krachtens eene
regeling het bedrijf kunnen uitoefenen in een slachthuis in eene naburige gemeente.

2. Het bepaalde in de artikelen 22 en 23 is op de verordening en op de regeling,
bedoeld in het eerste lid, van toepassing.

1. Invoer van vleesch heeft plaats langs de, door Onzen Minister van Binnen-
landsche Zaken in overleg met Onzen Minister van Financiën aan te wijzen, eerste
kantoren, waar het op kosten van den invoeder door een, door Ons aan te wijzen,
ambtenaar wordt gekeurd.

2. Het eerste lid is in de, bij algemeenen maatregel van bestuur aan te wijzen
gevallen niet van toepassing op kleine hoeveelheden vleesch, bestemd uitsluitend
voor huishoudelijk gebruik van, aan de grenzen wonende, personen.

3. Onze Minister van Binnenlandsche Zaken kan den invoer toestaan var
vleesch, dat zich bevindt in of op een middel van vervoer en bestemd is uitsluitend
voor het persoonlijk gebruik van hen, die daarin of daarop verblijven.

Bij algemeenen maatregel van bestuur wordt bepaald, onder welke voorwaarden
de invoer van vleesch geoorloofd is.

2. Afgekeurd vleesch wordt volgens, door Ons te geven, voorschriften door de
zorg van den ambtenaar, bedoeld in artikel 27, eerste lid, onbruikbaar gemaakt voor
voedsel voor mensch en dier, tenzij het binnen tweemaal vier en twintig uren door
de belanghebbenden wordt uitgevoerd nr.ar het land van herkomst.

3. Onbruikbaarmaking voor voedsel voor mensch en dier geschiedt onverwijld,
indien het vleesch dreigt in ontbinding over te gaan.

2. Onze Minister van Binnenlandsche Zaken kan den invoer toestaan van
vleeschwaren, die niet in den algemeenen maatregel van bestuur zijn genoemd,
indien zij zich bevinden in of op middelen van vervoer en bestemd zijn uitsluitend
voor het persoonlijk gebruik van hen, die daarin of daarop verblijven.

Onder de bevelen van Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken wordt het
toezicht op de naleving van deze wet opgedragen aan een hoofdinspecteur en aan
inspecteurs, die door Ons worden benoemd, geschorst en ontslagen, en wier werk-
kring en bevoegdheden bij algemeenen maatregel van bestuur worden geregeld.

Burgemeester en wethouders geven aan den bevoegden ambtenaar alle ver-
langde inlichtingen betreffende de naleving van deze wet en van de, te harer uit-
voering gegeven, voorschriften. De hoofden en bestuurders van bedrijven en onder-
nemingen, op welke voorschriften van deze wet of te harer uitvoering gegeven
van toepassing zijn, geven aan den bevoegden ambtenaar de verlangde inlichtingen
omtrent zaken en feiten, de naleving van die voorschriften betreffende.

Hij die de kennisgeving, voorgeschreven in de artikelen 6 en 7, niet of niet over-
eenkomstig de daar bedoelde voorschriften doet, wordt gestraft met hechtenis van
ten hoogste acht dagen of geldboete van ten hoogste vijftig gulden.

i. Hij die een aan keuring onderworpen slachtdier zonder vergunning slacht,
of bij het slachten handelt in strijd met voorwaarden, waaronder de vergunning

tot slachten is verleend, of met de, krachtens artikel 18, tweede lid, vastgestelde,
voorschriften met betrekking tot de wijzen, waarop slachtdieren mogen worden
geslacht, wordt gestraft met hechtenis van ten hoogste dertig dagen of geldboete
van ten hoogste driehonderd gulden.

2. Hij die een geslacht dier, dat niet verkeert in den toestand, beschreven
krachtens artikel 18, eerste lid, letter d, ter keuring aanbiedt, wordt gestraft met
hechtenis van ten hoogste drie maanden of geldboete van ten hoogste driehonderd
gulden.

1. Hij die vleesch, dat aan keuring is onderworpen, doch niet van het voor-
geschreven merk is voorzien, of vleesch, dat niet overeenkomstig deze wet of de, te
harer uitvoering gegeven voorschriften is gekeurd, verkoopt, te koop aanbiedt,
vervoert, doet vervoeren, aflevert, ten geschenke geeft, tot vervoer of aflevering
voorhanden heeft, of, tenzij in afwachting van de keuring, in voorraad heeft, wordt
gestraft met hechtenis van ten hoogste drie maanden of geldboete van ten hoogste
driehonderd gulden.

2. Hij die in strijd met een verbod, uitgevaardigd krachtens artikel 10, uiteene
gemeente vleesch of vleeschwaren vervoert of doet vervoeren, wordt gestraft met
hechtenis van ten hoogste drie maanden of geldboete van ten hoogste driehonderd
gulden.

3. Hij die, behoudens het bepaalde in artikel g, vleesch van de eene gemeente
naar de andere vervoert zonder dat aan de voorwaarden, vastgesteld krachtens
artikel 18, eerste lid, letter k, wordt voldaan, wordt gestraft met geldboete van ten
hoogste honderd gulden.

Hij die vleesch invoert in strijd met het bepaalde in artikel 27, of in strijd met de
bepalingen van den algemeenen maatregel van bestuur, bedoeld in artikel 28, wordt
gestraft met hechtenis van ten hoogste dertig dagen of geldboete van ten hoogste
driehonderd gulden.

Hij die wederrechtelijk of zonder inachtneming der, te dien aanzien, gegeven
voorschriften vleeschwaren invoert, of, wetende, dat zij aldus zijn ingevoerd,
vleeschwaren verkoopt, te koop aanbiedt, aflevert, ten geschenke geeft, tot ver-
voer of aflevering voorhanden heeft, in voorraad heeft, vervoert of doet vervoeren,
wordt gestraft met hechtenis van ten hoogste dertig dagen of geldboete van ten
hoogste driehonderd gulden.

Het hoofd of de bestuurder van een bedrijf of eene onderneming van verduur-
zamen en toebereiden van vleesch of van bereiden van vleeschwaren, waarin een
der voorschriften van den algemeenen maatregel van bestuur, bedoeld in artikel 2,
tweede lid, wordt overtreden, of het hoofd of de bestuurder van eene inrichting, als
bedoeld in art. 19, welke niet voldoet aan de eischen, gesteld bij den algemeenen
maatregel van bestuur, bedoeld in artikel 19, wordt gestraft met hechtenis van ten
hoogste dertig dagen cf geldboete van ten hoogste driehonderd gulden.

Hij die vleesch wederrechtelijk onttrekt aan keuring of herkeuring, of aan bruik-
baarmaking of onbruikbaarmaking voor voedsel voor mensch en dier, wordt ge-
straft met hechtenis van ten hoogste dertig dagen of geldboete van ten hoogste
driehonderd gulden.

Hij die vleesch, dat afgekeurd is, of onbruikbaar gemankt is voor voedsel voor
mensch en dier, of dat bedorven of op andere wijze ondeugdelijk geworden is, of
vleeschwaren, die bereid zijn in strijd met de voorschriften van den algemeenen
maatregel van bestuur, bedoeld in artikel 2, tweede lid, of die bedorven of op andere
wijze ondeugdelijk geworden zijn, verkoopt, te koop aanbiedt, aflevert, ten ge-
schenke geeft, tot vervoer of aflevering voorhanden heeft, in voorraad heeft, of,
tenzij ter naleving van eenig wettelijk voorschrift, vervoert of doet vervoeren,
wordt gestraft met hechtenis van ten hoogste dertig dagen of geldboete van ten
hoogste driehonderd gulden.

Het maximum van de straffen, bij de artikelen 33 -40 bepaald, wordt verdubbeld,
indien tijdens het plegen van de overtreding nog geen jaar is verloopen, sedert
eene veroordeeling van den overtreder wegens een der, in die artikelen strafbaar
gestelde, feiten onherroepelijk is geworden of de, bij die veroordeeling opgelegde
geldboete is betaald.

1. Bij eene eerste veroordeeling wegens een der, in de artikelen 34, 35, 3-, 39
of 40 strafbaar gestelde feiten, kan de rechter de openbaarmaking van zijne uit-
spraak gelasten.

2. Indien de overtreder binnen vijf jaren, nadat de eerste veroordeeling onher-
roepelijk is geworden of de opgelegde boete is betaald, andermaal wegens een die
feiten wordt veroordeeld, gelast de rechter de openbaarmaking van zijne uit-
spraak.

I)e, bij deze wet strafbaar gestelde feiten, worden beschouwd als overtredingen.

Met het opsporen van de, in deze wet en in de, bij deze wet bedoelde, plaatselijke
verordeningen strafbaar gestelde, feiten zijn behalve de ambtenaren, aangewezen
bij artikel 8 van het Wetboek van Strafvordering, belast de marechaussee, de
ambtenaren van de Rijks- en gemeentepolitie, de ambtenaren, belast met de
keuring van slachtdieren, en de ambtenaren, ingevolge artikel 31, belast met het
toezicht op de naleving van deze wet.

1. De personen, bedoeld in artikel 44, zijn bevoegd binnen den kring, waarin
zij werkzaam zijn, erven, weiden, diergaarden, stallen, middelen van vervoer,
slachterijen, vleeschwinkels, bewaarplaatsen van vleesch, vleeschwarenfabrieken,
vilderen, penserijen, drogerijen, rookerijen, zouterijen van dierlijke stoffen, vet-
smelterijen en inrichting, bestemd tot bewaring en verwerking van bloed of dier-

lijken afval, en voorts alle lokalen of plaatsen, waar een der, in artikel 44 bedoelde,
strafbare feiten plaats vindt of waar redelijkerwijze vermoed kan worden, dat
zoodanig feit plaats vindt, binnen te treden. Wordt hun de toegang geweigerd dan
verschaffen zij zich dien desnoods met inroeping van den sterken arm.

2. In plaatsen, in het eerste lid bedoeld, die tevens woningen zijn of alleen
door eene woning toegankelijk zijn treden zij tegen den wil van den bewoner niet
binnen dan op vertoon van een schriftelijken bijzonderen last van den burgemeester
of den kantonrechter. Van dit binnentreden wordt door hen procesverbaal opge-
maakt, dat binnen tweemaal vier en twintig uren aan dengene, in wiens woning is
binnengetreden, in afschrift wordt medegedeeld.

Door Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken kan ten aanzien van eene ge-
meente voor ten hoogste vijf jaren na het in werking treden van deze wet ontheffing*
worden verleend van de keuring vóór het slachten van schapen, geiten en varkens,
onder voorwaarde, dat vleesch van die dieren niet uit die gemeente wordt uitgevoerd.
Van deze voorwaarde is uitgezonderd het vervoer, bedoeld in artikel 10, tweede lid.

Inrichtingen, bedoeld in artikel 19, welke op 1 Januari 1913 bestonden, zijn ge-
durende vijf jaren na het in werking treden van den, in dat artikel bedoelden, al-
gemeenen maatregel van bestuur vrijgesteld van de daarin te stellen eischen. Het
bepaalde in artikel 38 is, voor zocveel die eischen betreft, op de houders van die
inrichtingen gedurende dien termijn niet van toepassing.

1. De verordeningen op den keuringsdienst worden in gemeenten, waar zij nog
niet bestaan, vastgesteld binnen een, door Ons te bepalen, termijn.

2. Voorschriften van plaatselijke verordeningen, regelende het onderwerp,
waarin deze wet voorziet, worden binnen een, door Ons te bepalen, termijn in over-
eenstemming gebracht met de bepalingen van deze wet.

Alle stukken, uit deze wet voortvloeiende, zijn vrij van rechten en kosten en van
de formaliteit van registratie.

Deze wet is niet van toepassing op dieren, welke voor wetenschappelijk onder-
zoek zijn bestemd en, onder nader bij algemeenen maatregel van bestuur te bepalen
voorwaarden, op vleesch, dat bestemd is voor uitvoer naar het buitenland of dat
goedgekeurd is krachtens de „wet op de uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staats-
blad n°. 217)."

Voor, met name aan te wijzen, artikelen kan in de werkingtreding vroeger wor-
den bepaald dan voor het overige gedeelte der wet.

Lasten en bevelen, dat deze in het Staatsblad zal worden geplaatst, en dat alle
Ministerieele Departementen, Autoriteiten, Colleges en Ambtenaren, wie zulks aan-
gaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden.

Personalia. Bij beschikking van den Minister van Binnenlandsche Zaken,
van 23 April 1914, n°. 5987, afdeeling Onderwijs, voor het tijdvak van
i Mei tot en met 31 December 1914, benoemd tot assistent aan de Rijks-
universiteit te Leiden voor de vergelijkende pathologie, dr. J. Roos, thans
assistent buiten bezwaar van \'s Rijks schatkist, aldaar.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ges
durende de maand Maart 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Maart 1914 nog niet geëindigd waren.

Ueber den Ablauf der .Magenverdauung des normal gefütterten und getränkten
Pferdes.

Scheunert en Schattke deden zeer interessante proeven omtrent bovenstaand
onderwerp:

Hnnne conclusies komen op het volgende neer: de maag van een normaal en op de
gewone tijden gevoederd paard is nooit leeg, maar bevat altijd resten van een of soms
meer vorige maaltijden. De hoeveelheid van de vorige maaltijden achtergebleven, is
dikwijls zeer groot. De bij de verschillende maaltijden geslikte hoeveelheden liggen
laagsgewijs op elkaar. Het totaal gewicht der maaginhoud bedraagt doorloopend
gewoonlijk minstens 9 K.G. In de maag heeft doorloopend vertering van eiwitten
en koolhydraten plaats; het % gehalte aan verteringsprodukten is steeds ongeveer
hetzelfde. De wateropname heeft geen waarneembaren invloed op de vertering en
werkt niet storend. Het opgenomen drinkwater verlaat voor het grootste gedeelte
zeer spoedig weer de maag, gaat uit de slokdarm, langs maagwand en maaginhoud
naar de pvlorus, het omspoelt de maaginhoud en dringt er meer of minder dii p in
door, het diepst bij geringe (voedsel) vulling. Het water passeert dus voor het groot-
ste gedeelte de maag. Het is van geen belang of men voor of na het eten laat drinken
en hoeveel water wordt opgenomen; men kan dat dus aan de dieren zelf overlaten.
Opgeloste geneesmiddelen gaan natuurlijk met het water, voor \'t grootste deel in
den darm. Het opgenomen water dringt voorzoover het niet reeds te voren geresor-
beerd is, na ongeveer een uur tot in den blinden darm door.

Forssell schrijft in het Zeitsch. f. Tiermedizin 1913. 13. 1. over maagkoliek bij
paarden, tengevolge van vertraagde afvoer naar den darm en daardoor gisting van
de inhoud en maagve-rwijding, die maagbersting (van de achter (rechter ) maagwand)
kan tengevolge hebben. Overvoedering behoeft niet altijd oorzaak te zijn, dikwijls
is het grondlijden eem chroniese maagaandoening, (die door slecht gebit kan zijn
veroorzaakt). De diagnose kan dikwijls slechts door rectaal onderzoek gesteld wor-
den; men voelt de milt naar achteren verplaatst.

Wat de behandeling betreft, is invoeren van slokdarmcatheter en aftappen van
gas en vloeibare inhoud van belang. F. vond echter meer baat bij behandeling met
melkzuur 1.2 gram 75 % melkzuurop ¹/₂L. water, dat bij voorkeur met het Gold-
beck\'se apparaat (gebogen metaalbuis net op \'t eind een caoutehouc ballon) wordt
ingegeven. Meestal is één gift voldoende, desnoods na ¹/₂^³J_i "^{ur een 2e} dosis. Het
middel moet zoo spoedig mogelijk worden toegediend, en daar het in geen geval
schaadt, ook in die gevallen waar alleen de waarschijnlijkheidsdiagnose maagkoliek
luidt. Na de behandeling laat men het dier een dag vasten.

Bij de behandeling van koliek veroorzaakt door verstopping van het colon bij paar-
den waarschuwt Merillat in de Amer. vet. review 1913. XLIV. 2, tegen middelen
als eserine en arecoline die meer kwaad dan goed doen. Een eerste vereiste is de

enorme uitgedroogde voedselmassa in het colon te verweeken en dit kan het best
geschieden door toediening van een groote hoeveelheid warm water zoowel door de
maag (met maagcatheter) als per anum. Na de aanwezige faeces in het achterste deel
der dikke darm door clysma te hebben verwijderd, brengt M. een caoutchoucslang
zoover mogelijk in den darm en vult het rectum met natte proppen, die hij bij persen
van het dier met de hand tegen den anus, tegen houdt, teneinde het weer uitwerpen
van het water te beletten. Langzaam en gedurende geruimen tijd wordt water in-
gebracht, telkens ophoudende wanneer het dier perst. Op deze manier dringt het
water tamelijk diep in den darm. Na afloop kunnen andere middelen worden
aangewend bv. aloè en lijnolie.

Parker raadt in de Amer. vet. review. 1913. XLIII 3. p. 328, aan bij elk koliek-
geval opium te geven; het neemt kramp-irritatie en pijn weg, hetgeen in \'t begin hoofd-
zaak is. Dikwijls wordt te kleine dosis gegeven. P. geeft een paard 110 gram lau-
danum ineens, en ieder uur weer 55 gram, tot de verschijnselen over zijn. (In het
Recueil de méd. vét. schreef enkele jaren geleden Dassonville een interessant
artikel over koliek, en beval ook opium aan in groote dosis. — Ref. meent ook dat
bij koliek een symptomatiese behandeling (tegen de pijn) een eerste vereiste is,
en geeft steeds een groote dosis opium of extr. hyoscyami. Daarna kan zoo noodig
en zoo mogelijk, een causaalbehandeling worden ingesteld.

In enkele gevallen, bv. bij vergiftiging, kan het aangewezen zijn daarmee direct
te beginnen. Waarschijnlijk is het dikwijls mogelijk, door een vroege behandeling
niet narcotica, secundaire storingen, als darmdislocaties, te voorkomen.

Du diagnostic de quelques gastropathies ehroniques du cheval par l\'hypersialie.

Pécus maakt bij chroniese gastritis van het paard attent op de verhoogde speeksel-
afscheiding van dergelijke dieren. Verdere verschijnselen bij deze chroniese maag-
lijders kunnen zijn: magerheid, nu en dan koliek, grillige eetlust.

De verhoogde speekselafscheiding uit zich van tijd tot tijd — soms \'s morgens
vóór het eten, soms direct na het eten of later. Het dier gaat dan kauwbewegingen
maken, slikt speeksel door en likt met de tong aan zijn voerbak of aan andere voor-
werpen. P. raadt een behandeling aan als door Hayem bij den mens toegepast, en
die eigenlijk neerkomt op een soort Karlsbader kuur.

Gedurende enkele weken \'s morgens een sterk verdunde oplossing van chloor-
natrium en sulphas sodae soms met toevoeging van bicarbonas sodae.

Combaret, een frans veearts geeft een eenvoudige praktiese manier aan om aan
paarden dranken in te geven. Het hoofd van het dier wordt op de gewone wijze
hoog gehouden (\'t best door het op te trekken aan twee touwen, aan weerzijden aan
het stalhalster bevestigd.) De ingever plaatst zich op een verhevenheid en giet een
gedeelte van de drank in de mond (boven de tong.) Direct daarop giet hij of een
helper in een der neusgaten een kleine hoeveelheid zuiver en iets lauwwarm water
(hoogstens een paar eetlepels vol). Door de prikkel van het water, wordt reflectories

een slikbeweging opgewekt, zoodra men dat merkt, houdt men op met water in den
neus te gieten. Men herhaalt deze handelwijze tot de heele drank opgedronken is.
Bij eenige oefening gaat het zeer vlug en verliest men geen druppel. (Deze methode is
wel te onderscheiden van het ruwe en gevaarlijke en afkeurenswaardige ingeven
van medicijnen door de neusgaten.)

Vele dermatosen, b.v. pruritis, urticaria, erythemen, furunculose, enz. en even-
eens aandoeningen van het mondslijmvlies, kunnen verbonden zijn met gastro-intes-
tinale anomaliën, welke laatste dikwijls de primaire oorzaak zijn van de betreffende
ziekteprocessen. Een behandeling van de primaire aandoening is, naast een lokaal-
behandeling wenselijk, en daarop wordt volgens Sfiethoff nog veel te weinig
de aandacht gevestigd.

Hij vond b.v. bij pruritis in 75 % der gevallen, maagstoring; evenzoo bij 58 %
der gevallen van chron. urticaria en erytheem. (soms per —, meestal sub — of in-
aciditeit.)

De wisselwerking tussen maaganomalie en dermatose is nog niet volkomen opge-
helderd, maar berust zeer zeker op intoxicatie — hetzij door van buiten ingevoerde
giftstoffen, tenzij door toxine-vorming in het darmkanaal door abnorme inwendige
sekretie of wel door darmbacteriën.

Whitehouse constateerde een geval van lebmaagruptuur bij een koe. Het or-
gaan was enorm uitgezet door voedselmassa, en op drie plaatsen gescheurd, met uit-
storting van voedsel in de buikholte.

Omasum en reticulum ook sterk met voedsel gevuld. Rumen niet erg gevuld, met
droge inhoud. Oorzaak onbekend. — W. vergat de pylorus te onderzoeken.

In de cliniek van prof. Ghisleni kwam een paard in behandeling dat steeds na de
maaltijden gedurende korten tijd koliek-verschijnselen had. Onder aan de buik,
tussen sternum en navel was een zwelling, die bij palpeeren uit een groote harde
zware massa bleek te bestaan en in geringe mate bewegelijk was. Rectaal onderzoek
leverde niets op.

G. maakte de diagnose darm-calculus in colon of voorste gedeelte van coecum.
Hij narcotiseerde het paard met aether, bracht het in rugligging en maakte een
30c.M. lange incisie door de buikwand links van de mediaanlijn. Het was echter
niet mogelijk de steen naar buiten te brengen, en de wond werd weer gehecht en was
in 20 dagen genezen. Twee maanden later werd nog eens de operatie beproefd; de
laparotome werd nu een weinig hooger gedaan, en ook weer evenwijdig aan de linea
alba. De steen die in het voorste gedeelte van het coecum bleek te zitten werd met

moeite buiten de wondopening gebracht — een paar ligaturen werden om het
coecum gelegd om terugglijden in de buikholte te voorkomen. De steen werd ver-
wijderd, de darmwanden gehecht, serosa tegen serosa. Het paard was in 20 dagen
hersteld en had geen koliek meer. De steen woog 8 K.G.

De radicale genezing van chroniese typhusbacillendragers (na genezen typhus)
door interne medicamenten, is tot nog toe niet gelukt.

Deze bacillendragers vormen een doorloopend gevaar voor hun omgeving en zijn
zelf ook steeds blootgesteld aan auto-infekties als, chole-cystitis typhosa, hard-
nekkige darmcatarrh enz. Daar in die gevallen galblaas en gal wegen voornamelijk
als broedplaatsen der typhusbacillen zijn te beschouwen, raadt Dehler, bij derge-
lijke personen cholezystektomie aan. Hij haalt eenige voorbeelden aan, waarbij na
wegnemenig der galblaas en tijdelijke drainage naar buiten van de ductus hepaticus
de faeces der patiënten typhusbacillenvrij werd.

Hofmann behandelde 4 gevallen van buikvlies tuberculose (mens) door na lapa-
rotomie de zieke deelen, zoowel net Peritoneum parietale als de aangedane darm-
lussen, met 10% Joodtinctuur te bepenseelen, en daarna de operatiewond te sluiten.

Er ontwikkelt zich een chemotactische peritonitis zonder koorts. Herstel in onge-
veer 4 weken.

Emmerich schrijft over de nieuwere behandeling der cholera.
De ziekte symptomen worden hoofdzakelijk veroorzaakt door het, door de cholera
vibrionen uit de nitraten van het in de darm aanwezige voedsel, gevormde vrije
salpeterigzuur en nitrieten. Het organisnu reageert daarop door enorme transsudatie
yan vloeistof van het bloed in de darm, waardoor ¹/₃ tot ²/₃ van de bloedvloeistof
verloren gaat.

Rogers behandelt de zieken met groote hoeveelheden rijstwater dat door zijn
sterk alkaliese reaktie het giftige zuur in het minder schadelijke natriumzout ver-
andert. Verder spuit hij intraveneus hypertoniese zoutoplossing in. Later gebruikte
R. met uitstekend succes inplaats van rijstwater, permanganas kalicus in o. 1—0.5
promille-oplossing dat hij ad libitum inplaats van water liet drinken.

Emmerich stelt voor liever het geheel onschadelijke kolloide Mn. 0.2 (mangaan
peroxyde) te geven, met wat zoutzuur zuur gemaakt en met water verdund.

Kan men reeds bij de allereerste verschijnselen ingrijpen dan is een nitraat-vrije
voeding reeds instaat prophylacties de cholera aanval te voorkomen. E. laat dan
bovendien de patiënt 1 pro-mille-oplossing van amido-sulfo-zuur in kleine hoeveel-
heden drinken, dat het salpeterigzuur in vrije stikstof verandert.

Korte mededeelingen uit de chirurgische cliniek van
\'s Rijks veeartsenijschool,

Den I3den September 1913 werd in de stationnaire cliniek ter
behandeling opgenomen een i^-jarige bruine merrie van gekruist
Belgisch ras. De eigenaar had verzocht een bij teen, welke aan de
mediale zijde van het rechter voorbeen aanwezig was, operatief te
verwijderen.

Door het lange behang was van den bij teen weinig te zien; al-
leen het ondereinde van het hoefje was zichtbaar. De afmetingen
er van zijn af te leiden uit de nevenstaande afbeeldingen. De over-
tollige teen bleek door middel van een vrij grooten gewrichts-
knobbel te articuleeren met het distale einde van het mediale
griffelbeen. Alleen het hoefje van den teen was geïsoleerd, het
overige, kroon- en kootbeen, was vergroeid met den hoofdteen.

Het dier was zeer boosaardig, waarom het, voor de bediening
door het stalpersoneel en de nabehandeling, door het dagelijks
toedienen van brometum natricus (60 gr. de die) in het drink-
water, kalm werd gehouden.

Voor het verrichten der operatie werd het veulen den 25sten
September in de travail-bascule gebracht en in rechter zij ligging
gehouden. Door het linker voorbeen naar voren te fixeeren was de
mediale zijde van het rechter onderbeen voor manipulaties goed
toegankelijk. Bloedledigheid werd verkregen door het spiraals-
gewijs omwinden in centrale richting van een EsMARCH\'sehe
lis, welke werd vastgelegd onder den carpus, terwijl het operatie-
veld gevoelloos werd gemaakt door subcutane injecties van 1 %
novocaïne-oplossing. Om het teenlid gemakkelijk te kunnen ïso-
leeren, werden in de lengterichting van den teen twee gebogen
huidsneden gemaakt, welke elkander eenerzijds boven het koot-
gewrichtje, anderzijds in de plooi naast de kroon van het hoefje
ontmoetten. Met het oog op de aan te leggen hechting werd evenwel
zooveel mogelijk van de huid gespaard. Verder bestond de ope-
ratie in het opheffen der losse verbinding van het kroon- en koot-
beentje met de omgeving en opvolgende exarticulatie in het
XLI 29

kootgewrichtje. Bij dit laatste moesten de buigpeesjes worden
doorgesneden. Deze konden nog ver naar boven, naast het griffel-
been, worden vervolgd. Om de achterblijvende difformiteit zoo
gering mogelijk te doen zijn, werd het sterk ontwikkelde distale
einde (gewrichtshoofd) van het griffelbeen in schuine richting
afgezaagd, terwijl de scherpe randen der zaagvlakte met een beitel
werden afgerond. De huidwond werd gehecht met knoophech-
tingen van zijde en bedekt met een droog antiseptisch verband.

Bij de eerste vernieuwing hiervan, den 2gsten Sept. bleek,
dat de wondsecretie nog al belangrijk was, zoodat genezing per
primam niet was verkregen en de hechtingen konden worden
verwijderd. De verdere behandeling bestond nu in het dagelijks
reinigen der wond, in massage der wondranden met ung. acidi
borici (daar deze neiging vertoonden calleus te worden), het cau-
teriseeren der granulaties met lapis infernalis en opvolgend ver-
binden met een antiseptisch droog verband.

Met nog een kleine streepvormige granuleerende wond, waarvan
verdere behandeling aan de cliniek onnoodig was, kon het dier den
27sten October naar den eigenaar terugkeeren. De achtergebleven
difformiteit was, zooals uit de afbeelding blijkt, uiterst gering-
Kreupelheid was noch vóór, noch na de operatie aanwezig.

Den I3den September 1913 kwam aan de chirurgische cliniek
een 2-jarige donkerbruine merrie van gekruist inlandsch ras in
behandeling. Het dier had aan de basis van het rechter oor een
cyste ter grootte van een eendenei. Dicht aan den uitwendigen
benedenrand van de oorschelp was een kleine opening aanwezig,
waaruit zich bij sterk drukken een grijsachtig slijmig vocht ont-
lastte. De difformiteit, welke aan het slaapbeen bestond en het
onderzoek met de sonde waren voldoende om de aanwezigheid van
een tandmassa vast te stellen.

De operatie, welke moest bestaan in exstirpatie van de cysteuse
membraan in toto en de verwijdering van de kies geschiedde bij
het liggende dier onder aseptische cautelen en locale anaesthesie
en anaemie. Dit laatste was verkregen door inspuiting in de om-
geving van de cyste met novocaïne-adrenaline-oplossing. Nadat
een huidsnede was gemaakt door de fistelopening in de lengterich-
ting van het hoofd, kon de cyste worden los geprepareerd van de
omgeving. Om collabeeren van den gevulden zak, door afvloeien

van het vocht, te voorkomen werd de kleine opening er in met een
chirurgische lis dichtgesnoerd. Dit maakte de bewerking gemakke-
lijker.

Op de plaats, waar de cyste innig was verbonden met het on-
derliggende been werd zij afgesneden; hierna vloeide de inhoud
onmiddellijk af. Nu was zichtbaar een sterk gewelfde, onregel-
matig gevormde beenplaat, welke bij nader onderzoek op enkele
plaatsen doorboord, op andere plaatsen zoo dun bleek te zijn, dat
zij met de vingers was in te drukken. Na verwijdering van deze
plaat, hetgeen geschiedde met behulp van beitel en koorntang,
was een weeke weefselmassa zichtbaar, waarbij pulpa-strengen
waren aan te toonen, welke naar de diepte liepen. Het lag dus voor
de hand, dat het verwijderde beenplaatje den alveolus had gevormd
voor de kies, waarvan thans de wortel was blootgelegd.

Ier onderscheiding van de meest voorkomende eigenlijke tand-
cyste, waarbij de kroon van den tand in het inwendige van de
cyste is gelegen, was bij deze patiënte dus aanwezig een tand-
wortelcyste, waar het eerst de wortel wordt aangetroffen. (Cadiot).

Een kiezentang volgens Günther werd, zoover als mogelijk was,
op den wortel aangelegd, waarmede na veel moeite een zeer groote
kies werd verwijderd. Zooals de afbeelding doet. zien, is nagenoeg
de gewone vorm aanwezig. De moeilijkheid aan deze extractie ver-
bonden, was toe te schrijven aan de aanwezigheid van nog twee
kleinere kiezen, welke op de eerste pasten en elke beweging er van
belemmerden. Deze konden nu gemakkelijk met den exporteur
worden geëxtraheerd. Eén hiervan bleek slechts een vormlooze
tandmassa te zijn, terwijl de andere zeer duidelijk de prachtige
structuur der email-plooien liet zien.

Op het slaapbeen was het negatief van de kroon der eerstver-
verwij derde kies goed te voelen; de indeukingen kwamen volkomen
overeen met de verhevenheden en omgekeerd.

Nadat de nog aanwezige beenpuntjes waren verwijderd,werd het
bovenste twee derde gedeelte der huidwond met knoophechtingen
van zijde gehecht, het onderste derde gedeelte werd ten behoeve
van drainage open gelaten. Gedurende een drietal weken na de
operatie geschiedde de nabehandeling aan de cliniek; daarna werd
zij aan den eigenaar overgelaten.

De kiezen wogen gedroogd resp. 75.501, 18.971 en 5.601 gram,
zoodat het drietal gezamenlijk het niet geringe gewicht van 99.893
gram vertegenwoordigde. De afmetingen zijn af te leiden uit
de boven de afbeelding aangebrachte maat.

3". Selerostomum edentatum in een tumor aan den navel en een ontstoken
zaadstreng bij een veulen.

Den 8sten October 1913 werd aan de chirurgische cliniek van
\'s Rijks veeartsenijschool ter behandeling aangeboden wegens een
vermoede navel- en balzakbreuk een 1 ^-jarige ruin, schimmel,
van gekruist inlandsen ras.

Bij onderzoek bleek ter plaatse van den navel een gezwel te
bestaan ter grootte van een ganzenei. De consistentie er van deed
denken aan een week fibroom. Een breukpoort was niet aan-
wezig en repositie kon niet worden bewerkstelligd. De zwelling
werd gediagnostiseerd als een tumor, waarvan de aard eerst na
exstirpatie was vast te stellen.

In de linker scrotaalstreek bevond zich een harde peervormige
zwelling ter grootte van een vuist. Deze intumescentie zette zich
niet voort in het lieskanaal. Hier werd dus aanwezig geacht een
funiculitis zonder fistelopening.

Ten behoeve van de operatie in de schaamstreek werd het dier
den i/den October in de travail-bascule in linker zijligging gebracht;
het rechter achterbeen werd in gebogen toestand naar voren uit-
gebonden. Na behoorlijke desinfectie van het operatieveld werd
voor het verkrijgen van locale anaesthesie en anaemie een 1 % novo-
caïne-adrenaline oplossing gespoten in de omgeving van den
tumor. Ten einde de nabijheid van den hals er van te bereiken,
werd een lange canule (15 c.M.) gebruikt. Nu kon zonder reactie
van het dier rondom het castratie-litteeken een ovalair-snede
worden gemaakt, waarvan de lengte-as ongeveer 15 c.M. bedroeg.
Vervolgens werd de sterk verdikte zaadstreng van de omgeving
geïsoleerd, wat voor een groot deel stomp met de vingers, voor een
ander deel met behulp van schaar en scalpel geschiedde. Arteriëele
bloeding werd door torsie of onderbinding tot stilstand gebracht.

Het beloop van de operatie leerde mij tevens te doen te hebben
met een hernia scrotalis epiploica; in den steel-van den tumor
onder de uitwendige liesring was bij palpatie de aanwezigheid van
net in de vaginaalscheede vast te stellen. Dit was een complicatie,
welke mij verhinderde de funiculitis op de gewone eenvoudige
wijze, met behulp van den emasculateur, te verwijderen. De breuk-
zak met inhoud werd nu eenige malen rondgedraaid en zoo hoog
mogelijk een houten klem geappliceerd.

Vervolgens werd overgegaan tot exstirpatie van den tumor in
de navelstreek. Na de noodige voorbereidingen, als scheren, desin-
fecteeren en plaatselijk anaestheseeren, werd in de mediaanlijn

een huidsnede gemaakt ter grootte van het gezwel. Daarna
werd het gezwel vrij geprepareerd tot aan de onduidelijk
gesteelde basis. Het leek alsof de tumor uit de buikholte sproot.
Hoewel een eigenlijke breukpoort niet aanwezig was, bleek de
navelopening toch niet normaal afgesloten te zijn, maar opgevuld
met week weefsel, dat gemakkelijk indrukbaar was. Vermoed werd,
dat er een communicatie, hoe klein ook, moest bestaan van de
peritoneaal-holte met een mogelijk aanwezige ruimte in den tu-
mor. Veiligheidshalve werd daarom het gezwel met een elastische
ligatuur afgebonden. De tumor, ontdaan van de dikke huid, was
van buitengewoon weeke consistentie; hij gaf geheel den indruk
van een met vocht gevulden zak. Evenwel kwam bij herhaald
pungeeren geen vloeistof te voorschijn. Eenige centimeters be-
neden de ligatuur werd het gezwel afgesneden en nader onderzocht.
Bij insnijden bleek het te zijn structuurloos, gelatineus weefsel
(vandaar de fluctuatie) van vuilbruine kleur, terwijl hierin verspreid
werd aangetroffen een zes-tal strongyliden, waarvan de soort
als sclerostomum edentatum werd vastgesteld.

Het ligt dus voor de hand, dat de woekering een product was
van de invasie dezer strongyliden, afkomstig, hetzij uit de peri-
toneaal-holte, hetzij van buiten het peritoneum, namelijk uit de
ruimte tusschen peritoneum en musculatuur.

Zes dagen na de operatie werd de ligatuur en het necrotische
weefselfragment afgestooten. De achterblijvende granuleerende
wond met nog eenigszins verdikte randen genas vrij spoedig onder
een antiseptische emolliëerende behandeling.

Drie dagen na de operatie werd de verdikte zaadstreng eenige
centimeters beneden de houten klem afgesneden en nader onder-
zocht. Ook hierin vond ik tot mijn verrassing vijf, voor een deel
nog levende, strongyliden; deze waren opgesloten in een weeke
weefselmassa. Ongetwijfeld is dus ook deze chronische funicu-
litis met weefseldegeneratie door de strongyliden veroorzaakt.

Den 27sten October, dus 10 dagen na de operatie,viel de houten
klem af en de wond welke achterbleef, was den ioden November
zoover genezen, dat het dier naar den eigenaar kon worden terug-
gezonden.

In het tijdschrift van 1911, pag. 573, publiceerde ik een arti-
keltje over terpentijnolie waarin o.a. wordt gezegd, dat de onder-
huidsche injectie van dit middel geen hyperleucocytose zou veroor-
zaken. Ik heb deze uitspraak nog eens weer aan een nadere
controle onderworpen en ben daardoor tot een ander inzicht
gekomen.

Mijn assistenten de H.H. Beyers, van Soest en Schuitemaker
hebben tellingen verricht, met het volgende resultaat:

11 ,, 7832000 ,, ,, en 9200 witte bl. lich.
Daarna op dienzelfden dag injectie aan de voorborst subcutaan

12 December (16 uur na de injectie) 8792000 roode bl. lich.,
12600 witte bl. lich.-, lymphocyten 20%, polynuclcaire leucoc. 80%.

2°. Bij een ander dampig, eveneens overigens gezond cavalerie-
paard werden geteld:

(de zwelling was nog gering),
den tweeden dag 9712 roode bl. lich. 23750 witte bl. lich.

(sterke zwelling, groote pijnlijkheid),
den derden dag roode bl. lich. 7064000, witte bl. lich. 15000.
den vierden dag roode bl. lich. 8032000, witte bl. lich. 16350.
den zesden dag roode bl. lich. 10000000, witte bl. lich. 11840.
3⁰. Bij een paard met voortdurend te hooge, schommelende
temperatuur en sterke vermagering waarvan de oorzaak niet
met zekerheid is bekend geworden, werd als curativum 8 gram
ol. terebiuthinae geïnjicieerd.

Later daalde het aantal witte bloedlich. weer tot 9000. Het aantal
polynucl. lcucocythcn bleef echter hooger dan vóór de injectie.
(± 50% tegenover ± 40% lymphocyten).

Resultaat heeft deze injectie overigens niet gehad. De tempe-
ratuur schommelde gedurende een paar dagen na de injectie
niet zoo sterk, was later echter weer als te voren. Ook de algemeene
toestand was niet verbeterd.

4⁰. Den 28sten Maart 1913 kwam een paard in behandeling met
infectieuse pleuro-pneumonie, waarbij de pleuritis vooral op den
voorgrond trad. Het verloop was sleepend, zoodat na 14 dagen
de demping nog bestond, de temperatuur nog te hoog was en schom-
melde. Het aantal witte bloedlichaampjes was in \'t begin 17523
geweest (polynucleaire leuc. 80%, lymphoc. 20%) en was toen nog
12882 (polynucleaire leuc. 74%, lymphoc. 25%). Een maandna
aankomst was de toestand nog vrijwel dezelfde: steeds verhoogde,
schommelende temperatuur; pols iets boven 40. De demping was
nog niet geheel verdwenen.

binthinae te behande-
len (aan de voorborst
ter weerszijden van de
mediaanlijn 6 gram).

Na de injectie: i°. dag. leucocyten 20000; neutrophile leuc. 84%.
lymphocyten 15%, eosinophile leuc. 0.2%.

2°. dag: leucocyten 18800, neutrophile leuc. 87%. lymphocyten
9%, eosinophile leuc. 0%.

3⁰. dag leucocyten 17220, neutroph. leuc. 80%. lymphocyten
18%, eosinophile leuc. 0.8%.

5°. dag leucocyten 14820, neutrophile leuc. 64%. lymphoc. 24%,
eosinophile leuc. 8.3%.

Interessant is ook te zien hoe den vijfden dag na de injectie de
temperatuur daalt, en 9 dagen er na de temperatuur onder 38°
komt en daar blijft. Toen eerst was het dier definitief genezen.

Mijn indruk was dat het genezingsproces inderdaad, zooal niet
opgewekt door de terpentijn dan toch in ieder geval hierdoor is
bespoedigd. l)e hyperleucocytose die optrad, zal hieraan door ver-
meerderde phogocytose wel niet vreemd zijn.

Opmerking verdient het, dat vooral de polynucleaire leuco-
cythen door de terpentijninjectie vermeerderen.

NASCHRIFT. Dezer dagen werd in mijn kliniek wederom
een paard met pleuritis, met ol. terebinthinac geïnjicieerd. Hierbij
werd echter hoegenaamd geen vermeerdering van leucocythen
waargenomen. Het aantal werd na de injectie niet hoogcr dan
ruim 8000. Het dier stierf.

Na de inzending van mijn beschouwing in de vorige aflevering
over art. 8, is verschenen de Memorie van Antwoord nopens be-
doeld wetsontwerp en is tevens ingediend een gewijzigd ontwerp
van wet. Hierin is de redactie van bedoeld artikel, eerste lid,
gewijzigd in overeenstemming met opmerkingen in het Voorloopig
Verslag en geworden als.volgt:

„Indien vleesch, gekeurd volgens de bepalingen van deze wet
of van de „wet op de uitvoerkeuring van vleesch 1907 (Staatsblad
n°. 217)" in eene andere gemeente wordt ingevoerd, kan het

in die gemeente uitsluitend onderworpen worden aan een onder-
zoek, of sedert de keuring in de gemeente van uitvoer verande-
ringen zijn opgetreden, waardoor het voorwaardelijk goedgekeurd
of afgekeurd moet worden."Alleen dus een keuring op veranderingen,
het aangebrachte goedkeuringswerk geeft overigens vrijen toe-
gang en daaraan mag niet getornd; ook niet bij gerechten twijfel;
ook niet in de gevallen, door mij genoemd en die zich, vooral in
den beginne, nog wel eens voor zullen doen. Hoe moet dan de be-
trokken keuringsveearts handelen? Enkele collega\'s, die ik daar-
naar vroeg, antwoordden: „O, daar houd ik me dan niet aan."
Natuurlijk niet, omdat ze de verantwoordelijkheid niet op zich
wenschen te nemen van fouten, door anderen begaan; maar dit kan
toch onmogelijk de bedoeling van den wetgever wezen en moeilijk-
heden zullen dan ook niet uitblijven.

Volgens het gewijzigde art. 24 (nieuw art. 25) zal steeds onder
verantwoordelijkheid van een veearts gekeurd worden. Daarmede
wordt dus de mogelijkheid, dat hulpkeurmeesters zelfstandig met
de keuring worden belast, uitgesloten en vervalt dus de door mij
onder ten 2e geopperde bedenking en het door het Gemeentebe-
stuur van Amsterdam aangevoerde bezwaar. Met deze, ook door
mij zeer gewaardeerde wijziging, meent de regeering alle bezwaren
tegen art. 8 te hebben weggenomen en oogenschijnlijk is dit ook
het geval, waar toch overal de veeartsen de verantwoordelijke
personen zullen zijn, moet toch ook een goedkeuringsmerk het
vleesch overal vrijen toegang verschaffen, behalve dan voorzoover
het daaraan mogelijk optredende veranderingen betreft en toch is
dit volgens mij niet het geval. Ieder deskundige is feilbaar en
onder iedere catagorie van ambtenaren treft men er aan, die het
met hun werk niet zoo precies nemen en zoo zullen er ook onder de
met de uitvoering dezer wet belaste ambtenaren zijn, die de voor-
schriften niet zullen toepassen zooals dat voor eene goede werking
der wet en voor de volksgezondheid noodzakelijk is en juist deze
personen zullen vrij spel hebben, zooals ik reeds heb aangetoond;
hiertegen dient gewaakt en het eenige middel daartegen zal zijn:
toelating der keuring bij invoer in eene gemeente, niet alleen op
veranderingen, maar op alle mogelijke afwijkingen, natuurlijk
onder de noodige waarborgen tegen willekeur, zoodat de ambte-
naar, die het vleesch toelaat, daarvan ook de verantwoordelijkheid
op zich kan nemen.

In de Memorie van Antwoord wordt onder pag. 2. bij „Unifor-
miteit der keuring" gezegd:

heele land is, naar de meening van ondergeteekenden, een hersen-
schim. Al was er een rijksdienst en al zouden er in voldoend aantal
slachthuizen over het geheele land verspreid zijn (dit op zich zelf
is reeds vrijwel ondenkbaar) dan nog zou het Rijk het niet in zijn
macht hebben, een voorname voorwaarde voor gelijkwaardigheid
van alle keuringen te vervullen: een stel keurmeesters van gelijke
bekwaamdheid en degelijkheid en gelijk oordeel."

Hoewel dit volkomen juist is, wat het laatste betreft, ben ik toch
ten opzichte van de gelijkwaardigheid der keuringen minder pes-
simistisch gestemd en meen ik dit niet als een hersenschim te
moeten beschouwen, want juist in de te geven voorschriften vol-
gens art. 18 en de uitvoering daarvan ligt de uniformiteit der keuring;
vooral op de uitvoering komt het aan, vooral bij de noodslachtingen,
die voor het grootste gedeelte worden geconsumeerd in de groote
steden, waar goed ingerichte keuringsdiensten bestaan en alle
waarborgen aanwezig zijn, dat het vleesch nog eens goed wordt
nagekeken, zoodat geen dieren in consumptie worden gebracht,
welke afgekeurd moesten worden, maar die bij eersten uitspraak,
om welke reden dan ook, voorzien zijn van een goedkeuringsmerk.
Hier zit dus de controle op de uitvoering van de gegeven voor-
schriften, welke controle veel zal bijdragen tot de gelijkwaardigheid
en de uniformiteit der keuringen.

„De eerste vraag, die te stellen valt, is: zal met de voorgestelde
regeling voor de gezondheid schadelijk vleesch geweerd worden?
Die vraag mag veilig bevestigend beantwoord; het Verslag behelst
trouwens geen argument van ontkennende strekking."

Ik meen opgrond van eigen ervaringen de aangehaalde gevallen
die vraag niet zoo positief bevestigend te kunnen beantwoorden
en acht een vraagteeken hier zeer op zijn plaats. Deze twijfel is
echter door eene geringe wijziging weg te nemen.

Niettegenstaande dus, nevens vele andere, ook de wijziging,
volgens welke de veearts als hoofd van den gemeentelijken keurings-
dienst zal optreden, het wetsontwerp veel beter doet beantwoorden
aan haar doel, meen ik toch, dat de volksgezondheid nog beter
beschermd zal wezen, indien art. 8 alsnog in de, ook door de uit de
Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde benoemde
Commissie aanbevolen wijze wordt veranderd. Dat daarbij speciale
bepalingen gemaakt moeten worden voor noodslachtingen, acht ik
niet noodzakelijk, daardoor wordt het geheel meer ingewikkeld en
omslachtiger. Wel is wenschelijk eenige waarborg tegen willekeur
zooals dat ook door genoemde Commissie is aangegeven.

Zooals het programma van deze vergadering vermeldt, zal ik
een voordracht houden over de steriliteit van het rund.

Mijn bedoeling hierbij is, U een en ander mede te deelen over de
voornaamste oorzaken en de behandeling der steriliteit van het
vrouwelijk rund, voor zoover dit uit een practisch oogpunt van
belang is.

Ik zal dus niet uitwijden over de oorzaken, waardoor ook de
stier de schuld kan zijn van het gering resultaat der door hem ver-
richte dekkingen en U ook niet vermoeien en wellicht vervelen
met uitvoerige theoretische beschouwingen over de steriliteit
van het vrouwelijk rund in het algemeen.

Slechts in het voorbijgaan wil ik er op wijzen, dat men kan on-
derscheiden congenitale en later verkregen steriliteit, blijvende
en voorbijgaande; verder steriliteit doordat de bronst, de tochtig-
heid achterwege blijft en die, waarbij verschijnselen van tochtig-
heid wel en somstijds in sterke mate worden waargenomen.

Wanneer tochtigheid wel optreedt kan steriliteit aanwezig zijn
doordat de dekking niet behoorlijk kan plaats hebben, veel meer
echter niettegenstaande deze goed wordt verricht.

Nu zal ik niet verder gaan napluizen op hoeveel manieren die
verschillende vormen van steriliteit kunnen voorkomen.

Prof. Broman zegt, dat een Amerikaansche kwakzalversfirma
beweert dat er bij den mensch 276 soorten van steriliteit zijn,
welke zij echter alle genezen kan. Ook als men het laatste er af
laat, zal het wat het rund betreft, even goed als voor den mensch,
nog wel wat overdreven zijn.

Toch is het aantal groot, maar de meeste hebben in hoofdzaak
theoretische waarde,en practische slechts in zooverre dat ze mogelijk
zijn en werkelijk wel eens ooit worden geconstateerd.

Verreweg de meeste van die zaken treden slechts sporadisch op
en kunnen dus niet de oorzaak zijn van de klachten, welke men
hier en daar van de veehouders verneemt, dat verscheidene koeien
niet drachtig worden.

te gaan, wat wel de oorzaak kan zijn, dat somtijds in enkele streken
een groot aantal koeien niet of heel moeilijk, d.i. slechts na veel
dekkingen, drachtig worden; want hierover hoort men van den kant
der veehouders ook hier te lande wel klachten.

Opmerkelijk evenwel is het dat van den kant der veeartsen
hier in Nederland nog niet zooveel daarover is gehoord.

Vermoedelijk is dit wel daaraan toe te schrijven dat de vee-
houders wel in \'t algemeen er over klagen, maar dat zij, aangezien
de koeien niet ziek zijn, niet in concrete gevallen den veearts vragen
een onderzoek in te stellen. Was dit wel het geval, dan zou het
zeker meer de aandacht hebben getrokken.

In enkele andere landen, voornamelijk Zwitserland en later ook
Denemarken is dat geschied; maar daar zijn de omstandigheden
ook anders.

Daar zijn, vooral in Denemarken, veel groote bedrijven van 100,
200 en zelfs veel meer runderen, waarbij in hoofdzaak melkerij en
weinig fokkerij en nog minder vetweiderij wordt uitgeoefend.

Wanneer daar 10, 20 tot zelfs 30% van de koeien niet drachtig
worden, dan is dat een enorme schade; zij moeten met veel verlies
worden opgeruimd en door dure andere worden vervangen.

Hier in de kleinere bedrijven, waar het aantal natuurlijk niet
zoo groot is en waar ze meestal in het eigen bedrijf vetgeweid en
door eigen vaarzen vervangen kunnen worden, is de schade niet
zoo groot en geeft het wel aanleiding tot klachten, maar niet in
zoo ernstige mate.

De veehouders moeten echter eerst weten dat er ook wel wat
tegen te doen is, voor zij er de veeartsen over opreken.

De veeartsen zullen dus als het ware het initiatief moeten nemen,
zij zullen zich tot de veehouders moeten wenden en met hen er
over spreken. Dit acht ik dan ook den weg. Natuurlijk niet in dien
zin dat de veearts rondgaat om zijn diensten te presenteeren, maar
zoo, dat bij gelegenheid in een gemoedelijk praatje of in de pers
van de gewone boeren, gewezen wordt op de mogelijkheid om het
drachtig worden te bevorderen, niet door poeders en flesschen
zooals die door kwakzalvers in den handel worden gebracht, maar
door de koeien daarvoor te behandelen.

Intusschen, dan moet de veearts vasten gror.d onder de voeten
hebben, dan moet hij weten, in de eerste plaats welke in de ver-
schillende gevallen de oorzaken zijn en in de tweede plaats welke
behandeling in de verschillende omstandigheden moet worden
ingesteld.

In \'t begin heb ik er op gewezen dat steriliteit in veel verschillende
vormen kan optreden.

\\\\ ij hebben hier voor ons doel alleen te maken met de twee
volgende: i°. op het oog gezonde runderen,welke al of niet drachtig
zijn geweest, dus koeien of vaarzen worden niet tochtig en 2°.
op het oog gezonde runderen welke al of niet drachtig zijn geweest,
worden geregeld alle drie weken of soms een of twee dagen binnen
de drie weken tochtig, soms zelfs vrij hevig, maar ze worden niet
drachtig, niettegenstaande zij worden gedekt door een stier, welke
andere runderen wel bevrucht.

Deze twee vormen heel scherp uit elkander houden is echter
niet mogelijk, daar bij den eersten later ook wel tochtigheid op-
treedt en deze bijgevolg dan overgaat in den tweeden.

In het jaar 1900 heeft\' Zschokke de resultaten medegedeeld
van zijn belangrijke studies en onderzoekingen omtrent steriliteit
Hij gaf uitvoerige theoretische beschouwingen en vestigde er de
aandacht op dat ovariaalcysten niet alleen bij brulzieke koeien
voorkomen, maar ook en zelfs meer, bij runderen, welke geen ver-
schijnselen van nymphomanie vertoonen en toch niet drachtig
worden. Hij sprak daarbij van „Stillochsigkeit."

Zschokke wees er verder op dat, behalve de cysten, welke hij
uitvoerig behandelt, in het ovarium nog andere abnormaliteiten
kunnen voorkomen en meer speciaal het corpus luteum persistens,
het blijvend corpus luteum.

Normaliter verdwijnt het corpus luteum verum spoedig na den
partus, maar somtijds, vooral bij aanwezigheid van abnormalen
inhoud in de uteruis door chronische endometritis en volgens
Zschokke ook bij verstrekking van veel krachtvoeder, wordt het
niet geresorbeerd en zoolang het persisteert, wordt het rund in
den regel niet tochtig.

Deze mededeeling van Zschokke over het corpus luteum persis-
tens heeft buiten Zwitserland, waar het blijkens de woorden van
den schrijver bij de veeartsen reeds lang bekend was, weinig de
aandacht getrokkken. Althans ik heb het nergens, waar overigens
het werk van Zschokke werd aangehaald, vermeld gevonden.
Eerst nadat Hess er in 1906 en 1909 meer uitvoerig over heeft
geschreven, is er meer rekening mee gehouden.

In 1905 werd door Hess in het rapport over de enquête bij de
Zwitsersche veeartsen naar de folliculaire of granuleuse scheede-
catarrh er op gewezen, dat veel veeartsen meenen, dat deze ziekte

Dit vond vooral weerklank in Duitschland en de scheedecatarrh
kreeg algemeen de schuld van het niet-drachtig worden en van het
opbreken niet alleen maar ook van het veelvuldig aborteeren.

Later is evenwel gebleken dat men de scheedecatarrh wel wat
al te zwart had afgeschilderd. In sommige streken vond en vindt
men nog overal scheedecatarrh, zoowel in stallen waar de fokkerij
normaal verloopt, als in stallen, waar men moet sukkelen; en wan-
neer meerdere runderen aborteeren, zijn blijkens ingestelde onder-
zoekingen, bijna altijd de bacillen van Bang in het spel.

Toch is aan den anderen kant de scheedecatarrh beslist niet
geheel onschuldig. Afgezien van de mogelijkheid dat de stier niet
alleen in het praeputium wordt aangetast, maar ook in de diepere
deelen en daardoor niet meer wil springen of impotent wordt,
kan in het acuut stadium wanneer dit aanwezig is, tijdelijk sterili-
teit het gevglg zijn en in sommige speciale gevallen kan dit ook
in het chronisch stadium en zelfs na het herstel nog het geval zijn.

In 1906 deelde Hess mede dat zijn ondervinding hem had ge-
leerd, dat menigmaal koeien, welke volkomen normaal hadden
gekalfd, met normalen afgang der secundinae, en ook zelfs vaarzen,
welke niet drachtig waren geweest, geregeld alle drie weken, of
somtijds i of 2 dagen binnen dien tijd, tochtig en meestal flink
tochtig, maar niet drachtig werden. Hierbij was meestal geen
spoor van endometritis, maar wel een vergroot corpus luteum.
Dit was dus geen corpus luteum verum persistens, want het stond
niet in verband met een voorafgaande drachtigheid, maar het was
een corpus luteum spurium hypertrophicum. Tevens gaf hij als
zijn vermoeden te kennen en later in 1909 en 1911 heeft hij aan de
hand van statistieken bewezen, dat deze runderen, of wel lijdende
waren aan chronische folliculaire scheedecatarrh, of wel daaraan
geleden hadden. Ook indirect kan dus dc chron. foll. scheede-
catarrh somtijds aanleiding geven tot steriliteit.

Intusschen had ook in Denemarken de steriliteit de aandacht
getrokken en het is voornamelijk Albrechtsen die daar zijn
licht heeft doen schijnen in 1909 en 1910.

Deze wees er op dat koeien, veel meer dan men zoo oppervlakkig
wel meent, lijden aan chronische endometritis, dat fluor albus
en chron. endometritis niet synoniem zijn. Bij doelmatig en nauw-
keurig onderzoek vindt men heel dikwijls chronische endometritis,
zonder dat uitvloeiing bestaat. Menigmaal bestaat alleen hyper-
aemie en hypertrophie van de portiovaginalis en de koeien welke

aanvankelijk niet tochtig werden, kunnen dat later dan wel worden
maar ze worden niet drachtig. En wanneer men dan tevens een
corpus luteum persistens of een cyste in een ovarium vindt,
dan is dit slechts secundair, het gevolg der prikkeling door de
endometritis en men behoeft er zooals Albrechtsen toen be-
weerde, geen rekening mee te houden.

Die chronische endometritis zou voornamelijk het gevolg zijn
van het niet tijdig afgaan der secundinae en wijl dit het meest
voorkomt bij abortus, indirect van de infectieuse abortus.

Veel veeartsen meenen evenwel dat chronische endometritis
ook dikwijls door andere oorzaken ontstaat, en meer speciaal
ook door den stier kan worden overgebracht.

Als oorzaken van de steriliteit, voor zoover we die bij de vrouwe-
lijke runderen moeten zoeken, hebben we dus, afgezien van die
sporadische oorzaken, welke we laten rusten en behalve de acute,
folliculaire scheedecatarrh ook de cysten in het ovarium,welke niet
zoo heel veel worden waargenomen, verder het corpus luteum verum
persistens en de chronische endometritis,welke meestal met elkaar
in verband staan en ten slotte het corpus luteum spurium hyper-
trophicum, dat volgens Hess het gevolg is van de chron. follicul.
scheedecatarrh.

Maar welke oorzaken hebben nu in Nederland de schuld? Wat
leert hier dc ondervinding?

Heel groot is deze, wat mij persoonlijk betreft, nog niet. Wan-
neer de veehouders niet om hulp vragen dan loopt men ze niet zoo
direct achterna en de veehouders met een gemoedelijk praatje
er opmerkzaam op te maken, daarvoor ben ik niet zoo goed in de
gelegenheid als de practicus. Het is dan ook eigenlijk met het doel
U daartoe op te wekken, dat ik er hier over spreek.

Toch zijn wij in de buitenpraktijk in de gelegenheid geweest
enkele koeien te onderzoeken, met het volgens resultaat:

16 koe endometr. en corp. lut.
Wanner we dit lijstje van 16 koeien nagaan, blijkt dat er slechts

dat het ovarium van beteekenis is) en als men de vergroote cervix
ook nog als endometritis beschouwt, 7 met endometritis en een
corpus lut., maar dan toch nog 6 met enkel een corpus luteum
hypertrophicum.

Nu was het ons niet mogelijk na te gaan, of dit laatste steeds
het gevolg was van chron. folliculaire scheedecatarrh, zooals Hess
beweert. Enkele runderen leden er aan, andere niet en bij deze
laatste was niet altijd met zekerheid uit te maken, of ze er al dan
niet aan geleden hadden.

Wellicht kan het zijn nut hebben, even te wijzen op de manier,
waarop het onderzoek plaats heeft.

Men stelt in een vaginaal en een rectaal onderzoek; het laatste
is van de meeste beteekenis.

Vaginaal voelt men even of de cervix vergroot en of zij geopend
is; dit is heel eenvoudig.

Het rectaal onderzoek is ook eenvoudig, maar daarbij zijn toch
enkele zaken, waarmee rekening gehouden moet worden.

Het rectaal onderzoek betreft de uterus en de ovariën. Men baalt
eerst de faeces uit het rectum of meestal komen ze vanzelf wanneer
men de hand, zoodra ze de anus is gepasseerd, een w⁷einig terugtrekt,
en dan de vingers uitspreidt, zoodat lucht in het rectum komt.

Daarna gaat men met de hand weer in het rectum en wacht het
geschikte oogenblik af om het onderzoek in te stellen, want noch
wanneer het rectum ballonvormig is verwijd, noch wanneer het
gecontraheerd is, kan men de noodige palpatie verrichten. Dit is
alleen mogelijk, wanneer de wand van het rectum goed slap is,
maar dan kan men ook zonder gevaar de uterus en de ovariën
betasten niet alleen, maar zelfs geheel omvatten.

Men moet er wel aan denken, dat bij het rund de ovariën betrek-
kelijk klein zijn, het rechter is altijd iets grooter dan het linker,
volgens SiMON rechts gemiddeld 4.3 c.M. lang, 2.8 c.M. breed en
2.53 c.M. dik, links 3.71 c.M. lang, 2.36 c.M. breed en 2.15 c.M.
dik, wegende rechts gemiddeld 14.33 Gram en links 10.11 Gram.

Om zich bij het onderzoek te oriënteeren, zoekt men eerst in
den regel op den voorrand van den bekkenbodem de cervix,
welke heel gemakkelijk als een langwerpig, betrekkelijk dik en
tamelijk vast aanvoelend lichaam wordt gevonden. Men vervolgt
deze naar voren en voelt dan duidelijk de bifurcatie van de uterus.
Daarna vervolgt men de beide hoornen en voelt of het corpus
uteri en een of beide hoornen verdikt zijn, dus of de uterus al of
niet uitgezet en symetrisch is.

Het aanvoelen der uterus kan verschillend zijn; dat hangt er
van af of ze al dan niet in erectie is.

Wanneer men onmiddellijk rectaal exploreert, dan is dat, al-
thans wanneer de koe niet tochtig is, meestal niet het geval, maar
door het wrijven over de uterus komt ze in erectie; men bemerkt
dan dat ze wat vaster wordt op het gevoel en dat de groote curva-
tuur van de hoornen wat meer omhoog komt.

Heeft men onmiddellijk te voren vaginaal geëxploreerd, dan is
ze meestal reeds in erectie door het wrijven langs den vaginaal-
wand en het betasten van de portio vaginalis.

Het is van beteekenis dat men hiermee rekening houdt, anders
zou men uit het verschillend aanvoelen soms verkeerde conclusies
trekken.

Wanneer de koe niet drachtig en de uterus normaal is, dan zijn
de hoornen vrijwel symetrisch en dun. Is ze drachtig, dan wordt
reeds na 6 weken a 2 maanden de uterus merkbaar asymetrisch.
De drachtige uterus, vooral de bevruchte hoorn, wordt dan slap
fluctueerend.

Hierdoor kan men de drachtige uterus zeker onderscheiden van
de normale niet-drachtige en ook vrij zeker van de uterus eenigszins
uitgezet door een purulenten inhoud. Hierbij toch is meestal de
uitzetting symetrisch en wat strakker gespannen, meestal is de
utêrugwand een weinig verdikt en men voelt contracties van de
uterus-musculatuur.

Ik zeg meestal, want het gebeurt wel eens dat het verschil
niet zoo heel duidelijk is.

In dat geval kan men vaginaal de cervix onderzoeken. Deze is
bij drachtige runderen vast gesloten en in het orificium externum
bevindt zich taai slijm. Bij chronische endometritis is het orificium
externum geopend en er bevindt zich geen zuiver taai slijm, doch
meer een vuile mucopurulente massa. Nu en dan, en volgens
Albrechtsen niet zoo heel zelden, is dit ook het geval bij drach-
tige dieren; maar dan zou volgens hem in den regel abortus
volgen.

Nadat men aldus de uterus heeft onderzocht, en het is van zeer
groot belang dit onderzoek nauwkeurig te verrichten, want men
moet, voordat men verder gaat, met zekerheid weten of al dan niet
drachtigheid aanwezig is, volgt men met de vingers eerst den eenen
en dan den anderen uterushoorn en voelt dan vanzelf het ovarium
aan het einde daarvan. De beide ovariën worden dan onderzocht op
de aanwezigheid van cysten en abnormale corpora lutea; hetzij
dan corpora lutea vera persistentiae of corpora lutea spuria hyper-

trophica. Bij aanwezigheid van een cyste voelt men een fluctueeren-
de, bij aanwezigheid van een abnorm corpus luteum een niet fluc-
tueerende verdikking of in \'t laatste geval eigenlijk meer een aan-
hangsel.

Als het rectum goed slap is, kan men het ovarium evengoed
betasten als de uterus en dan kan men den toestand daarvan ook
goed beoordeelen.

Mocht bij het onderzoek blijken dat het rund niet drachtig is
en werd aan cervix, uterus noch ovarium iets abnormaals gevonden,
dan zou men de cervix nog kunnen bezichtigen volgens de methode
van Albrechtsen, om te zien of de cervix soms alleen hyper-
aemisch is en niet of slechts heel weinig gezwollen. De wijze waarop
men dat doet is dezelfde als we aanstonds bij de behandeling nader
zullen bespreken.

Over deze vraag zou men breedvoerige beschouwingen kunnen
houden, maar Gebauer heeft onlangs in de Deutsche Tierarztl.
Wochenschrift in het kort de indicaties aangegeven en daarmee
kan ik me wel vereenigen; daarom zal ik die weergeven.

i°. Als een op het oog gezonde koe 2 maanden na het kalven
niet tochtig wordt; dit met het oog op endometritis, cysten in \'t
ovarium of corpora lut. pcrsist.

3⁰. Als een vaars of koe wel tochtig wordt maar niet drachtig
(corp. lut. hypertr. en ook chron. endometritis, cysten en corp.
lut. persist.).

4⁰. In stallen, waar opbreken in sterke mate heerscht, 2 a 3
maanden na de laatste dekking om te weten of drachtigheid aan-
wezig is of een cyste in \'t ovarium.

Nu blijft ons nog te bespreken welke behandeling moet worden
ingesteld; wat moet behandeld worden, het ovarum of de uterus?

Nu zult ge het wellicht overbodig vinden dat te zeggen, maar
geheel overbodig is het toch niet, want als men de eerste verhan-
deling van Albrechtsen, en een vroegere van Hess leest, dan
maakt de eerste den indruk dat men altijd de uterus moet behan-
delen en dat dan de afwijkingen in de ovarien wel vanzelf ver-
dwijnen en de tweede juist omgekeerd.

In hun allerlaatste mededeelingen, Hess 1911 en Albrechtsen
1913 zijn ze intusschen wel wat minder exclusief geworden.

Een corpus luteum wordt rectaal afgeknepen. Wie dat het eerst
heeft aangegeven, is mij niet bekend. Zschokke schreef in 1898
en 1900 dat het toen reeds veel door de Zwitsersche veeartsen
werd gedaan, volgens Zschokke was Viluger in Auw, ruim 40
jaar vroeger een der eersten. Buiten Zwitserland heeft pas de meer
uitvoerige bespreking daarvan door Hess in 1906 de aandacht
getrokken.

Dat afknij pen der\' corpora lutea gaat in den regel heel gemakke-
lijk. Als men er maar even met vinger en duim op knijpt dan laten
ze los; slechts zelden zitten ze wat vaster. Dit is dus heel eenvoudig
en als men zich vooraf goed heeft overtuigd dat de koe niet drachtig
is, kan men bij het onderzoek direct de behandeling instellen.
Maar men moet zeker zijn dat de koe niet drachtig is, want zou
men een corp. lut. verum uitdrukken, dan zou verwerpen vrij
zeker het gevolg zijn. Ook deze mededeeling door Zschokke in
1900 gedaan, vindt men nergens aangehaald; alleen Hess heeft
ze in 1906 weer herhaald. De practische zaken door Zschokke
in 1900 aangegeven zijn behalve door Hess vrijwel over het hoofd
gezien; alleen de zuiver theoretische heeft men aangehaald.

Behalve drachtigheid is er nog een zaak, welke niet uit het oog
verloren mag worden, dat is de nabloeding in het ovarium.

Alle schrijvers wijzen er op, dat nabloeding voorkomt en dat
zelfs verbloeding mogelijk is. Van de verbloeding haalt echter
niemand een voorbeeld aan, behalve Zschokke, die er op wijst,
dat Graber in 1898 een geval heeft medegedeeld, dat door dezen
in 1892 werd waargenomen.

Van den eenen kant hoort men nu dat duizenden corpora lutea
worden afgeknepen, want niet alleen in Zwitserland maar ook
in sommige streken van Duitschland, Zweden en Denemarken
wordt deze behandeling veel toegepast. Volgens mondelinge mede-
deeling van een Zweedsch veearts, gaan veel veeartsen in Dene-
marken en Zweden niet met Albrechtsen mee om alleen de uterus
te behandelen.

Wanneer men nu van den anderen kant nagaat, dat nog altijd
wordt verwezen naar dat eene geval van verbloeding in 1892, dan
zal dat gevaar wel niet zoo groot zijn en zal dat geval wel aan heel
speciale omstandigheden, misschien haemophylie, toegeschreven
moeten worden en men zal dus daarmee geen rekening behoeven te
houden.

Zoo zou ik tot voor enkele weken hebben gesproken, maar sinds
dien tijd is het anders.

In de eerste plaats is een van de koeien, welke op de buiten-
praktijk werden behandeld, aan verbloeding gestorven en een
paar dagen daarna zag ik dat Wyssman in het Schweizer Archiv
elf gevallen mededeelt, van hem zelf 3 en van twee collega\'s elk 4.

Wyssman vestigt er de aandacht op, dat in 9 van deze 11 geval-
len de uterus eenigszins was uitgezet door een purulenten inhoud.
Dit was eveneens het geval bij de koe in onze buitenpraktijk.
Vooral in die gevallen is het dus zaak met de mogelijkheid der
verbloeding rekening te houden.

Vooral in die gevallen, maar ook anders, moet men daarom na
het afknijpen van het corpus luteum gedurende eenigen tijd het
ovarium tusschen vinger en duim vasthouden, om daardoor de
bloeding te verhinderen.

Bij eenige uitzetting van de uterus door een purulenten inhoud,
zou men misschien zelfs nog verder kunnen gaan en den eigenaar
na de behandeling zeggen dat hij het moet laten weten als de
koe eenige uren later soms ziekteverschijnselen vertoont. De
verbloeding geschiedt natuurlijk vrij langzaam en men zou dan
door alsnog het ovarium saam te knijpen, de verdere bloeding en
door toepassing van physiol. NaCl-oplossing, de gevolgen der reeds
bestaande bloeduitstorting kunnen voorkomen. In het geval
door ons waargenomen, was de koe des namiddags om circa drie
uur behandeld; \'s avonds zag de eigenaar dat ze ziek was en den
volgenden morgen om 6 a 7 uur stierf ze. Als de eigenaar het \'s a-
vonds had laten weten, was de koe misschien nog te redden geweest.

Graber, die dat geval van verbloeding mededeelt, zegt een
tweede koe door later comprimeeren van het ovarium nog gered
te hebben. Tevens moet men nog rekening houden met de mogelijk-
heid, dat het corpus luteum recidiveert, zoodat somtijds het af-
knijpen herhaald moet worden.

Bevindt zich een cyste in een ovarium, dan behoeft men die
slechts stuk te knijpen. Zangger heeft dit reeds in 1859 gedaan,
maar buiten Zwitserland is het bekend geworden door Zschokke
in 1900.

Hiervoor moet in den regel wat harder geknepen worden dan bij
een corpus luteum, maar meestal gelukt het toch wel. Natuurlijk
moet men het alleen probeeren wanneer het rectum verslapt is,

Gaat het zóó niet, dan gelukt het soms nog wel wanneer men
met de eene hand in het rectum gaat en met de andere in de vagina.
Een enkele maal gelukt het ook dan nog niet en dan zou men

onder fixeering van het ovarium door de hand in het rectum met
een troicart of spitse bistouri de cyste door de vagina kunnen
aansteken, of men zou ook een poosje kunnen afwachten in de
hoop dat dan de cyste wat grooter en de wand dunner zal zijn.

Inspuiting van alcohol of joodtinctuur in de cyste door middel
van een door Bertschv in 1906 daarvoor aangegeven speciale
spuit, heeft niet veel resultaat gegeven volgens Lagner (Zurich
1909).

Voor de aandoening van de mucosa van uterus en cervix is als
behandeling vooral van beteekenis de methode van Albrechtsen.
Hiervoor zijn speciale instrumenten noodig. Het volledig instrumen-
tarium in étui, zooals Albrechtsen het heeft aangegeven, kost
135 Mark, maar zooals we zullen zien heeft men het volledige nu
juist niet noodig.

Voor de behandeling volgens deze methode, evenals ook voor
de bezichtiging van de cervix, waarover we bij het onderzoek
spraken, haalt men de cervix naar buiten, dat is ongeveer tot aan
de vulva. \'Dat gaat heel gemakkelijk. Men doet het nadat men eerst
een vaginaalspeculum van Albrechtsen heeft ingebracht, welke
men laat vasthouden door een helper, die den staart terzijde houdt.
Dan neemt men een dubbel haakje in de hand, gaat daarmee in de
vagina, slaat het haakje in de cervix, haalt deze naar zich
töê êiï grijpt ze dan ter betere fixeering met een haaktang. Het
haakje en de haaktang laat men vasthouden door een 2den helper.

Meer instrumenten heeft men eigenlijk niet noodig; de andere
kan men wel missen.

Indien de uterus vergroot is en een purulenten inhoud heeft,
gebruikt Albrechtsen wel verschillende catheters en zoo noodig
zelfs dilatators om de cervix te verwijden, maar dat is overbodig.
Als maar rekening wordt gehouden met het eigenaardig zigzag-
vormig verloop van het cervix kanaal dan kan men ook met een
gewone wondspuit wel de c..a. 50C.c. l.uGOL\'schesolutie (1—3—97)
in de uterus brengen. Met de korte canule heeft men niet evenals
met de sonde het gevaar van de uterus te perforeeren.

Bovendien penseelt men de portio vaginalis met Tinctura Jodii,
althans wanneer deze hypertrophisch of hyperaemisch is, wat
meestal wel het geval is. Is de hypertrophie heel sterk, dan kan het
soms wenschelijk zijn aanhangsels met een gewone schaar er af
te knippen. Vooral wanneer de uterus wat sterk is aangetast, moet
volgens Albrechtsen de behandeling wel eens en enkele malen
zelfs meer dan eens, herhaald worden.

alsof de ovariaalaandoeningen, de cyste en het corpus luteum
persistens slechts het gevolg waren van het uteruslijden niet alleen,
want dat kan tot zekere hoogte wel waar zijn, maar ook dat ze na
de behandeling van de uterus verdwenen. Wellicht in gevolge
de pertinente verklaring van Hess, dat zulks althans zeker voor
de cyste niet opgaat, hetgeen hem gebleken was bij cysten, welke
niet stuk geknepen konden worden, heeft Albrechtsen in zijn
laatste mededeeling (1913) ook aangeraden de cysten zoo mogelijk
stuk te knijpen, maar van het wegnemen van een corpus luteum
wil hij nog niets weten, dat acht hij overbodig.

Hij raadt daarentegen wel sterk aan, vooral prophylactisch te
werken, door bij retentio secundinarum niet tevreden te zijn met
zoo spoedig mogelijk de nageboorte te verwijderen, maar ook de
endometritis te behandelen door herhaalde rijkelijke uitspoeling
met physiologische NaCl-oplossing. In het begin als de uterus
nog groot is, gebruikt hij wel 30 en zelfs 40 liter.

Hess verviel aanvankelijk in een ander uiterste en wilde alleen
maar het corpus luteum persistens afknijpen; daardoor treden
uteruscontracties op,welke men volgens Zieger, en Hess wijst daar
ook op, nog kan bevorderen door rectale massage van de uterus.

Volgens zijn laatste mededeeling (1911) wil Hess echter ook naast
het ovarium de uterus behandelen, althans wanneer deze een puru-
lenten inhoud heeft en dan met een adstringeerende, desinfecteeren-
de irrigatie. Hij raadt daarbij aan de door Messerli aanbevolen
0.5 % oplossing van Nitras argenti.

Volgens Reistnger kan men de eenvoudige catarrh van uterus
en cervix ook behandelen door Jodium bougies (Novojodin 2,
Tannine 0.5, Butyr-cacao 3.5) in de cervix te brengen. Door
anderen zijn, wanneer de cervix voldoende geopend is, ook ichtyol-,
bacillol- en tannoform-bougies aangeraden.

Bovendien kan men de uterus-contractie bevorderen door
geneesmiddelen, secale cornutum inwendig of het extract daarvan
subcutaan en vooral ook Oleum terebinthinae inwendig; maar
dit schijnt in \'t algemeen toch overbodig te zijn.

Ofschoon nu, zooals uit het medegedeelde blijkt, de beide hoofd-
personen Hess en Albrechtsen wel wat tot elkaar zijn gekomen
en de meeste veeartsen in Denemarken en Zweden ook de ovariën
behandelen, is het toch opvallend, dat in Zwitserland de ovariën
en in Denemarken de endometritis meer de aandacht trokken.

Vermoedelijk is dit wel daaraan toe te schrijven, dat in Dene-
marken meer infectieuse abortus als primair lijden voorkomt en
in Zwitserland meer de infectieuse vaginitis. Deze veroorzaakt wel

het corpus lut. spurium hypertrophic., maar daarop heeft Hess
pas later de aandacht gevestigd; aanvankelijk zal men de beide
abnormale corpora lutea wel met elkaar verward hebben.

Aangezien nu in Nederland de beide primaire aandoeningen
wel voorkomen, zal het zeker voor ons wel het verstandigste zijn,
met uterus en ovarium beide rekening te houden. Mijn statistiekje
leert ook wel dat zulks noodig is, maar het is nog zoo klein, dat
men daar niet al te veel op kan rekenen. Een grootere ondervinding
zou wel eens een andere verhouding kunnen geven.

En hiermede, M. H., heb ik U den tegenwoordigen stand van
zaken zoowat meegedeeld; ik hoop dat Gij U daardoor aangespoord
zult gevoelen, ook aan het werk te gaan, niet alleen wegens de bron
van inkomsten voor de praktizeerende veeartsen, ofschoon dit
natuurlijk niet uit het oog verloren behoeft te worden, vooral
wanneer binnen heel enkele jaren het aantal veeartsen zooveel
grooter is, maar vooral ook wegens het groot belang voor de vee-
houders. De bestrijding van de steriliteit is mijns inziens werkelijk
als een nationaal belang te beschouwen.

T. VAN HEELSBERGEN.
Conservator aan het Instituut voor Parasitaire en Infectieziekten te Utrecht.

In verband met de vele gevallen van vleeschvergiftiging welke voor en na bij
den mensch worden waargenomen bracht Prof. de Jonc. het volgende rapport uit:

Prof. de Jong wijst er op dat de meeste gevallen van vleeschvergiftiging bij
den mensch veroorzaakt worden door de Bacillus enteritidis Gärtner of door den
paratyphus-B. bacillus type Schottmült.er.

Vooral deze laatste oorzaak doet de vraag ontstaan welk verband er kan be-
staan tusschen de gevallen van vleeschvergiftiging en den paratyphus van den
mensch welke mede door een paratyphus-B. bacillus type Schottmüller kan
worden veroorzaakt. Tot op heden is deze vraag echter nog niet beantwoord,
hoewel we mogen aannemen dat de paratyphus bij den mensch in de meeste ge-
vallen niet veroorzaakt wordt door het consumeeren van ondeugdelijk vleesch.

Wat nu de vleeschvergiftigingen aangaat, deze worden dikwijls waargenomen
na het gebruik van vleesch, afkomstig van merkbaar zieke of den natuurlijken
dood gestorven dieren.

Vooral het vleesch van in nood geslachte dieren of van die, welke den natuur-
lijken dood gestorven zijn, is in dit opzicht gevaarlijk. Wat ligt meer voor de hand
dan het vermoeden, als zouden deze dieren geleden hebben aan eene ziekte,
veroorzaakt door hetzelfde microörganisme als dat, aangetroffen bij den besmet-
ten mensch.

Echter leert ons de kennis der dierziekten, dat bij hen infekties veroorzaakt
door de bacillen van Gartner of Schottmüller niet talrijk zijn, terwijl de prak
tijk bewijst, dat wanneer dergelijke ziekten voorkomen, het vleesch van deze
dieren in den regel niet gevaarlijk is. Prof. de Jong is dan ook de meening toege-
daan dat het aetiologisch verband tusschen deze dierziekten en gevallen van
vleeschvergiftiging zeer gering is. Hij wenscht veel meer naar voren gebracht
te zien het feit, dat vleesch, afkomstig van in nood geslachte of den natuurlijken
dood gestorven dieren daardoor in zoo hooge mate gevaarlijk is voor de gezond-
heid van den mensch, omdat gebleken is, dat dergelijk vleesch eene zeer geschikte
voedingsboden vormt voor vele bacteriën, zoo ook voor den bacil van Gartner
en van Schottmüller.

Deze beide laatste bacteriën nu komen zeer verspreid in de natuur voor en
zijn in staat een saprophytisch bestaan te leiden.

in 1906 en 1907 gelukte het aan Prof. de Jong bedoelde bacteriën uit spina-
zie en andijvie af te zonderen.

Verder zijn microben met de eigenschappen van den paratyphus B.-bacillus
of van den bacil van Gartner gekweekt uit de uitwerpselen van volmaakt ge-
zonde dieren,

Zoodra het lichaam door een of andere oorzaak ziek wordt, haasten zich der-
gelijke bacillen datzelfde lichaam secundair te besmetten, treedt de dood in, dan
dringen ze ook postmortaal in de verschillende deelen van het cadaver binnen,
vooral in het spierweefsel, waarbij ze de vaatscheden en het bindweefsel
volgen.

Aan het einde van het rapport worden de volgende feiten of waarschijnlijk-
heden geresumeerd.

i°. Dat de ziekten onzer slachtdieren, veroorzaakt door bacillen uit de para-
typhus. B. enteritis-groep, slechts bij hooge uitzondering de oorzaak kunnen zijn
van de vrij talrijke vleeschvergiftigingen.

2°. Dat de bacillen, waarvan hier sprake is, in de natuur als saprophyten voor-
komen en gedeeltelijk als uitscheidingsproducten van zieke of genezen dieren en
menschen (bacillendragers).

3°. Dat zij zelfs normaal kunnen voorkomen bij menschen of dieren, die niet
ziek zijn geweest.

4⁰. Dat zij in die gevallen gemakkelijk de oorzaak kunnen worden van secun-
daire infecties.

5°. Dat zij zich eveneens gemakkelijk in de cadavers of dierlijke producten
kunnen gaan vermenigvuldigen, zelfs wanneer die afkomstig zijn van gezonde
dieren, maar vooral wanneer zij afstammen van zieke dieren, omdat, in dit
laatste geval, die cadavers of producten een bijzonder gunstigen voedingsbodem
voor bacteriën vormen.

Prof. de Jong zou ter voorkoming van vleeschvergiftiging bi] den mensch
de volgende maatregelen getroffen willen zien.

i°. Het vleesch, afkomstig van wegens ziekte geslachte of van gestorven dieren,
worde niet tot het verbruik toegelaten niet alleen omdat in bepaalde gevallen
de oorzaak der z\'ekte of van den dood een vertegenwoordiger van de paratyphus-
B. of van de gartner-groep kan zijn, doch vooral, omdat in dergelijke geval-
len het vleesch gemakkelijk secundair door dergelijke bacteriën wordt besmet,
hetzij tijdens de ziekte, of wel na den dood.

2°. Eventueele latere besmetting van dergelijk vleesch of andere voedings-
middelen worde bestreden door zindelijkheidsmaatregelen en deugdelijke be
waring.

3°. De besmetting van vleesch of andere voedingsmiddelen, mogelijk door
aanraking met menschen of dieren, die bacillen uitscheiden, moet worden ver-
meden.

Over dit belangrijke onderwerp werden door Menetrier, Clunet, en Borrei
rapporten uitgebracht.

i°. Rapport: Menetrier et Ciunet: Données fournies par l\'experimentation
sur la nature et la pathologie des cancers.

In dit vrij uitvoerig rapport geven genoemde onderzoekers een zeer interes-
sant overzicht van het kankervraagstuk.

In het eerste deel van hun verslag worden die onderwerpen behandeld, welke
reeds in 1910 aan de internationale conferentie te Parijs bekend waren. Achter-
eenvolgens worden behandeld:

4°. chronische prikkelingstoestanden, welke velen eene aetiologische waarde
toekennen.

7°. spontane, verkregene en therapeutisch opgewekte immuniteit tegen en-
tingen met kankerweefsel.

Het tweede deel, van het rapport vermeldt die ontdekkingen welke na 1910
betreffende het kankervraagstuk zijn gedaan.

i°. Murray heeft aangetoond dat de progenituur van aan kanker lijdende
muizen percentsgewijze meer behept is met carcinomata dan die wier ouders vol-
komen gezond zijn.

2°. Peyton Rous zou het gelukt zijn om bij kippen kankergezwellen op te
wekken, door bij deze dieren eene gefiltreerde kankercellenemulsie in te spuiten.

Wanneer deze proeven van Peyton Rous nader bevestigd worden, zullen
voorzeker de opvattingen welke men omtrent de aetiologie, van de kanker hul-
digt, belangrijk worden gewijzigd.

3°. Carrel en Burrows is het gelukt om in vitro vermeerdering van kanker-
cellen te verkrijgen. Het gelukte hun om door middel van de verkregene cultuur
carcinoom bij dieren op te wekken.

Bij deze proeven werden de kankercellen gebracht in het bloedserum van het
dier, waarvan de tumor afkomstig was.

4°. Pierre Marie, Jean Clunet en Raulot Lapointe is het voor de tweede
maal gelukt om bij een rat een kwaadaardig gezwel door middel van X-stralen
op te wekken. Zij konden dezen tumor bij dieren gedurende 4 generaties voort-
kweeken.

5°. Haaland heeft getracht om door bepaalde immunisatiemethoden, welke
tegen het experimenteele kankergezwel (kankerweefsel enten bij gezonde dieren)
beschutten, ook de spontaan optredende tumor te bestrijden. Zijne proeven had-
den echter allen een negatief resultaat.

6-°. Wasserman heeft begin 1912 medegedeeld, dat het hem gebleken was, dat
de zouten van het element selenium een destructieve werking op kankerweef-
sel zouden uitoefenen. Deze destructieve werking zou ook langs de bloedbaan te
bereiken zijn. Ongelukigerwijze grenst de therapeutische dosis van Wasser-
man\'s praeparaat zoo dicht aan de letale, dat het experimenteeren er zeer gevaar-
lijk door wordt gemaakt.

Een ander bezwaar is nog, dat het bedoelde praeparaat (seleneosine) zeer moei-
lijk is samen te stellen en bij het transport spoedig van samenstelling verandert.

Een en ander is mogelijk de oorzaak geweest, dat de onderzoekingen van
anderen schipbreuk hebben geleden.

Men dient alzoo, voorzichtigheidshalve, zijn oordeel omtrent de waarde van
dit middel nog eenigen tijd op te schorten.

In tegenstelling met Menetrier en Clunet is deze onderzoeker van oordeel
dat we als oorzaak der kanker een voorloopig nog onbekend virus hebben aan
te nemen.

Borrel heeft aan het instituut Pasteur te Parijs waargenomen, dat zoodra
in een kooi met muizen een geval van kanker zich voordeed, langzamerhand alle
oude muizen aan deze ziekte gingen lijden. Andere kooien, waarin de muizen
geheel onder dezelfde omstandigheden werden gehouden, bleven daarentegen
geheel van kanker verschoond. C\'est tout ou rien, zooals Borrel zich terecht
uitdrukt en de meest voor de hand liggende verklaring voor dit feit is voorzeker
eene bepaalde smetstof als ziekmakende oorzaak aan te nemen.

Eene tweede opvatting, welke mede door Borrel wordt gehuldigd, is dat
genoemde onbekende smetstof door parasieten zou worden overgebracht. Hij
baseert deze meening op het volgende feit:

In het centrum van deze kwaadaardige gezwellen treft men nu altijd een cy-
sticercus of resten ervan aan. Deze parasieten zouden dus de smetstof in het
weefsel brengen, Borrel is van meening dat zeer veel gevallen van kanker hun
ontstaan vinden in de verwonding welke vele parasieten in den darm van mensch
en dier veroorzaken. Het kankervirus, dat volgens Borrel dikwijls de parasiet
vergezelt, zou dan mede in de wond worden geïnoculeerd. Wat de seleneosine van
Wasserman aangaat, daarover laat Borrel zich niet bijzonder gunstig uit.

Hij acht het geen specificum en brengt de actie ervan geheel terug op de necro-
tiseerende werking, welke deze stof in groote dosis gegeven, op de vaatendotheliën
van den tumor uitoefent. Het tumorweefsel wordt dus slechter gevoed.

Geeft men zoodanige doses, dat de necrotiseerende werking achterwege blijft,
dan wordt volgens Borrel juist de groei van den tumor bevorderd.

Borrel wenscht prophylactisch de kanker te bestrijden, ten ie door de grootst
mogelijke reinheid van het lichaam in acht te nemen en ten 2de door uit den
darmtractus de parasieten te weren resp. te verwijderen.

Prof. de Jong, de Beurman en Gougerot en Bodin, brachten betreffende dit
onderwerp rapporten uit.

Prof. de Jong: Sur quelques detmatomycoses communes a l\'homme et ax<x
animaux au point de vue hygiénique.

In dit rapport wijst Prof. de Jong op het gevaar van besmetting hetwelk er
voor den mensch uitgaat van dieren, welke lijdende zijn aan herpes tonsurans,
favus of sporotrichose. Hij acht het wenschelijk dat wettelijke bepalingen ten op-
zichte van genoemde dierziekten in het leven worden geroepen en de volgende
maatregelen daarbij in acht worden genomen.

i°. In die landen, ^aar men veel gevallen van trichophytie bij den mensch
waarneemt, en waarbij men als ziektemakende oorzaak parasieten moet aannemen,
welke ook bij dieren kunnen voorkomen, is het aan te bevelen, deze ziekte bij de
dieren door wettelijke bepalingen te bestrijden.

2°. In landen, waar bij den hond veelvuldig huidziekten voorkomen en vooral
daar waar veel honden zijn, die geen eigenaar bezitten, moet men dergelijke zieke
honden van overheidswege laten vangen en eventueel doen afmaken. Een en
ander met de bepaling dat zulks niet geschiedt, wanneer de eigenaar in staat is
een certificaat van een veearts te overleggen, waarin vermeld staat, dat de hond
niet lijdende is aan een voor den mensch gevaarlijke ziekte.

3°. In geval van trichophytie of microsporie bij dieren is de veearts verplicht,
zooveel mogelijk maatregelen te treffen om de besmetting van den mensch tegen
te gaan.

4⁰. Hetzelfde, als onder 3, geldt voor gevallen van favus, welke bij dieren worden
aangetroffen.

5°. Waar gevallen van sporotrichose bij paard en hond als een lijden van de
huid en van de subcutis worden aangetroffen, daar is het in het belang van de ge-
zondheid van den mensch wenschelijk, dat men zich omtrent de uitgebreidheid
dier gevallen bij onze dieren op de hoogte stelt.

6°. Daar het waarschijnlijk is, dat onder de paarden, ziekten met name
„lymphangitis épizoötica en hyphomycosis destruens," zich gevallen van spor-
strichose bevinden, welke uit den aard harer ziekteoorzaak in staat zijn den
mensch te infecteeren, zoo is het vooral uit een diagnostisch oogpunt wenschelijk
genoemde ziekten nader te bestudeeren.

2°. Rapport: De Beurman en Gougerot; Sporotrichose spontanée des
animaux. (pathologie\'comparêe)

Die ziekteaandoeningen, welke tegenwoordig onder den naam van sporotri-
-chosen bekend zijn en welke tot de groep der schimmelziekten behooren, werden
tot voor korten tijd niet onderkend. Meestal werden dergelijke aandoeningen be-
schouwd als te zijn van tuberculeusen, malleusen of syphilitischen aard en golden
dan meestal voor ongeneeslijk. We danken het voornamelijk aan de onderzoekingen
van de Beurman en Gougerot dat we omtrent de parasitaire natuur van dit
lijden beter onderricht zijn en tevens in staat zijn de ziekte te genezen. De onder-
kenning van sporotrichose is tegenwoordig zelfs vrij eenvoudig. De groeiwijze
der schimmel op bepaalde voedingsmedia is zoo karakteristiek, dat men zich in
deze bezwaarlijk kan vergissen. Ook het cultiveeren van de parasiet uit de sporo-
tricheuse haarden levert weinig moeilijkheden op.

De Beurman en Gougerot beschrijven in hun rapport eerst de spontane
sporotrichose bij de rat, de hond, het muildier en het paard.

Daarna geven zij een overzicht over gevallen van sporotrichose, welke zij ex-
perimenteel bij dieren hebben kunnen opwekken.

Zij waren in staat alle tot nu toe bekende vormen van sporotrichose bij proef
dieren op te wekken en nader te bestudeeren.

Dat deze schimmelziekte wat zijn karakter aangaat niet ver afstaat van de
gewone infektieziekten (schizomyceten) bewijst het feit, dat ook hier in het bloed
van het aangetaste individu immuunstoffen worden gevormd. De agglutinatie
geldt ook hier als een waardevol ondérkenningsmiddel.

De cuti-reactie, de subcutane reactie en de intra-dermo-reactie gaan ook bij deze
ziekte op. Ze bezitten echter weinig zelfstandige waarde, daar gebleken is, dat
in de mondholte vegeteerende gistzwammen reeds in staat zijn een positieve
reactie te voorschijn te roepen. Ze kunnen dan ook hoogsten dienen ter onder-
steuning van de klinische diagnose. Wat de therapie bij deze ziekte aangaat, be-
reikt men meestal een gunstig resultaat met een jood-joodkaliumbehandeling.
Inwendig geeft men joodkalium, terwijl men de oppervlakkige huidaandoeningen
met joodtinctuur bestrijkt.

Ten einde recidive te voorkomen, dient men na de genezing nog minstens een
maand met deze behandeling door te gaan.

De prognose hangt volgens de Beurman en Gougerot geheel af van de onder-
kenning der gevallen.

Wordt de ziekte echter niet onderkend en worden geen jodium-praeparaten
verstrekt dan is het lijden in zeer veel gevallen ongeneeslijk.

In zijn rapport geeft Bodin allereerst een historisch overzicht van de verschil-
lende schimmelziekten.

Daarna volgt eene uitvoerige beschrijving van de favus, de microsporie en de
trichophytie.

Deze is gekarakteriseerd door twee opvallende symptomen nl. ie de napvorming
(scutula) en ten 2e het favushaar.

De nap is meestal rond een haarfollikel gelegen en bestaat uit een conglomeraat
van schimmelelementen.

Of het haar in het midden der follikel oorzaak is van de eigenaardige schotel-
vormige rangschikking der schimmelelementen of dat deze van nature eene derge-
lijke groei bezitten is tot op heden niet met zekerheid uitgemaakt.

Alhoewel ook op kunstmatige voedingsbodems de favusschimmel eenigszins de
napvorm aanneemt, toch schijnen de meeste onderzoekers tegenwoordig geneigd
om de haar in de follikel als oorzaak der napvorming aan te nemen.

De favus-haren zijn in tegenstelling met die, welke we bij herpes aantreffen,
lang en niet afgebroken.

Voordat de haren door de parasieten zijn aangetast en alvorens de nap gevormd
is, parasiteeren de schimmelelementen in de oppervlakkige epidermislagen en
veroorzaken ter plaatse een erythema scjuamosa. Wat de leeftijd der patiënten
aangaat worden zoowel volwassenen als kinderen door de ziekte aangetast.

Wat deze beide laatste diersoorten aangaat beschikt de literatuur nog over
weinig authentieke gevallen.

Het vormen van scutula is ook bij de dieren een pathognomonisch symptoom
alhoewel het soms zeer lastig is ze te onderkennen. Vooral bij de vogels is de nap-
vorming moeilijk waar te nemen. Dit is de reden geweest dat men er eenige jaren
geleden toe neigde de tot dien tijd als favus aangeduidde aandoeningen bij de kip
en de kalkoen voor trichophytie te houden, totdat het in 1909 aan Sabouraud,
Suis en Suffran gelukte op grond van nauwkeurige klinische waarnemingen
(positief de scutulavorming vastgesteld) deze quaestie op te lossen en de betreffende
aandoeningen bij deze dieren als echte favus te identificeeren.

Bij den mensch komt deze schimmelziekte in hoofdzaak voor op de behaarde
hoofdhuid van het kind.

Zoodra de leeftijd der puberteit intreedt, zien we de ziekte meestal van zelf
in genezing overgaan. Aandoeningen bij volwassenen behooren dan ook tot de
groote uitzonderingen. Men kan twee typen van microphyton onderscheiden.

Beide typen komen bij den mensch voor, doch al naar mate men door een van
beiden is aangetast verschillen de veroorzaakte huidlaesies.

Het type humaine veroorzaakt op de hoofdhuid van het kind kale min of meer
ronde plekken. Deze plekken zijn niet zeer talrijk en zijn met grijze schubben be-
dekt. Wat de haren aangaat, deze vertoonen een paar zeer karakteristieke eigen-
schappen. Ze zijn n.1. op ongeveer 4 a 5 m.m. afstand van de huid afgebroken en
door een grijzen mantel van schimmelsporen omgeven.

Ze verschillen dus vrij veel van het trichophyton-haar, hetwelk meestal direct
bij de huid is afgebroken en dat niet van een boven de huid uitstekende sporen-
mantel is voorzien. Ook de sporen zelf verschillen van die, welke we bij de tricho-
phytonschimmel aantreffen. Ze zijn klein en vormen door hunne ligging een soort
mozaïkwerk, terwijl de trichophytonsporen over het algemeen meer in rijen zijn
gerangschikt. Het type humaine veroorzaakt laesies, welke niet door ontstekings-
verschijnselen worden begeleid. Daarentegen treden deze in de huidaandoeningen
welke het type animal bij den mensch teweegbrengt sterk op den voorgrond.

Bij het type animal is zelfs in de lichtste gevallen een roodheid der aangetaste
huid waar te nemen. Zeer dikwijls treden echter de ontstekings-verschijnselen in
veel heviger mate voor den dag.

De bestaansvoorwaarden van het type animal schijnen eenigszins minder
beperkt te zijn dan die van het type humaine. Treffen we deze laatste in hoofdzaak
aan op de behaarde hoofdhuid van het kind, het type animal vinden we bovendien
bij den volwassen mensch in den baard en op de behaarde huid.

Wat de microsporie bij onze dieren aa.igaat, daaromtrent tasten we nog eenigs-
zins in het duister.

Uit eenige door Sabouraud, Cazalbou, Almy en Bodin medegedeelde geval-
len weten we dat ze voorkomt bij het paard en bij den hond.

De gevallen bij het paard beschreven, betroffen meest jonge dieren. De betref-
fende huidaandoeningen manifesteeren zich meestal aan de bovenvlakte van den
romp. Bij geen der dieren waren de extremiteiten in het proces betrokken. In het
beginstadium der ziekte gaan op de aangetaste huidplaatsen de haren eerst
overeind staan om daarna uit te vallen. Zoodoende blijven totaal kale plekken
over, welke meestal met droge, grijsachtige schubben zijn bedekt.

De gevallen welke bij den hond zijn geconstateerd, geleken in het algemeen
op die bij het paard.

Soms treft men echter bij deze dieren in aansluiting met het mycotische proces
eene etterige folliculitis aan.

3°. die welke eigenlijk in het haar thuis hooren, doch in het beginstadium ook op
of rondom het haar vegeteeren (neo-endothrix).

AI deze drie soorten komen bij den mensch voor. De trichophyton ectothrix
rekent men echter als te zijn van dierlijken oorsprong.

De trichophyton endothrix. Deze kenmerkt zich bij den mensch klinisch als volgt.

de onbehaarde lichaamshuid en het nagelbed kunnen eveneens door deze schim-
mel worden aangetast.

Op de behaarde hoofdhuid bestaan de laesies meestal uit talrijke, weinig om-
vangrijke, ronde, ovale of onregelmatige plekken, welke met schubben zijn bedekt.
Meestal bevinden zich op deze aangedane plaatsen nog vrij veel haren, waardoor
de plekken gemakkelijk de opmerkzaamheid kunnen ontgaan.

Tusschen de nog gezonde haren, bevinden zich die welke ziek en afge-
broken zijn.

De ziekte door deze endothrix vorm veroorzaakt is meestal zeer besmettelijk
en van langen duur.

De Trichophyton neo-endothrix. Meestal tasten deze schimmels den baard aan
en veroorzaken zij laesies, welke slechts van geringe ontstekingsverschijnselen zijn
vergezeld.

In de meeste gevallen, kan men bij deze huidziekte drie opeenvolgende stadia
onderscheiden.

i°. Een beginstadium, waarin de schimmel in de epidermis woekert, doch waar
bij de haren nog niet in het proces zijn betrokken.

2°. een stadium, waarin de haren worden aangetast en waarbij de huidaan-
doeningen op den achtergrond geraken.

Ook wat hun klinisch beeld aangaat, staan deze neo-endothrixschimmels dus
tusschen de endothrix en de ectothrixvormen in.

Bij de endothrixinfecties blijven n.1. de ontstekings-verschijnselen vrijwel
achterwegej terwijl de ectothrixaandoeningen met hevige ontstekings-verschijn
selen gepaard gaan. In zeer veel gevallen zijn de infecties bij den mensch van
dieren afkomstig.

De Trichophyton Ectothrix. Wanneer deze schimmelvorm de menschelijke huid
invadeert, dan zijn meestal diepgaande laesies, vergezeld van hevige ontste-
kingsverschijnselen het gevolg ervan.

Men neemt aan dat deze ectothrixvormen van dierlijken oorsprong zijn en dat
de besmetting alzoo van af het dier kan geschieden. Voor onbekende huidziekten
bij het paard, het rund, den hond, de kat en het varken zij men dus eenigermate
op zijn hoede.

De aandoeningen, welke deze schimmelvorm bij den mensch veroorzaakt, kunnen
zich op verschillende leeftijden en op verschillende plaatsen van de huid voor-
doen. Niet alleen dat de behaarde hoofdhuid in het ziekte-proces kan worden
betrokken, doch ook de baard en de onbehaarde lichaamshuid worden aangetast.
Wat de grootte der sporen aangaat dient men de trichophyton ectothrix, nogmaals
in tweeën onder te verdeelen n.1. die vorm waarbij men steeds kleine sporen aan-
treft, de trichophyton microides en die waarbij de sporen aanzienlijk grooter zijn, de
trichophyton megalosporon.

Over het algemeen vertoont de trichophyton microides microscopisch groote
overeenkomst met de microsporon, doch de rangschikking der sporen, welke
overigens in grootte overeenstemmen is verschillend. Is ze bij de trichophyton

microides parelsnoervormig bij de laatste vormen de sporen een soort van mozaik-
werk hetwelk het aangetaste haar gelijk een scheede omgeeft.

De triehophyton megalosporon is microscopisch gekenmerkt door zijn groote,
onregelmatige sporen, welke 4 a 8 micron in diameter zijn en eene verwarring
met de microsporen totaal buitensluiten.

Over het algemeen grijpt de microides-infektie vrij snel om zich heen, daar de
exsudatieve prccessen, welke de aandoeningen meestal vergezellen, de haren
snel doen uitvallen.

Bij de triehophyton megalosporon treden ook de ontstekingsverschijnselen,
sterk op den voorgrond, doch de klinische verschijnselen zijn over het algemeen
minder konstant als bij de microidesinfektie.

We weten dat ze voorkomt bij het rund, het paard, de ezel, bij den hond; doch
de goed geconstateerde gevallen zijn nog zeer weinig in aantal.

De trichophytie bij den mensch is dan ook oneindig beter bekend dan die van
het dier en het is te hopen dat de veterinaire onderzoekingen zich wat meer in
deze richting gaan bewegen.

Deze schimmel werd het eerst in 1893 door Sabouraud gevonden. Het ge-
val betrof een furunkuleuze aandoening terzijde van het neusgat bij een paard.
Later is dezelfde schimmel door tal van onderzoekers beschreven geworden.

Deze schimmel werd in 1898 door Matruchot en Dassonville geïsoleerd. Zij
zijn de eerste geweest, aan wien we eene goede klinische beschrijving der waarge-
nomen gevallen te danken hebben.

De gevallen betroffen een troep paarden, bij welke dieren zich op kruis en schou-
der talrijke kale plekken voordeden.

Het klinische verloop bepaalde zich tot de volgende feiten: Allereerst gingen
op de aangetaste huidplaatsen de haren min of meer onregelmatig overeind
staan. Daarna vielen ze uit en bleven er vochtige, grijze plekken achter. Deze
droogden spoedig op en zagen er dan uit als of ze met meel waren bestrooid.

Sabouraud isoleerde deze schimmel in 1909. De gevallen werden te Sedan
bij paarden waargenomen en kwamen klinisch veel overeen met de van Matru-
chot en Dassonville.

De aandoeningen welke door Bodin werden waargenomen bestonden uit groote,
kale plekken, welke somtijds conflueeren, zich kringsgewijs uitbreidden en meestal
met droge korsten en schubben waren bedekt.

De trichophytie bij het rund is reeds geruimen tijd bekend en onderzoekers als
Neumann hebben ze reeds beschreven.

Toch zijn het meest zeer oppervlakkige gegevens welke we omtrent de ziekte
bij deze diersoort bezitten.

Tot nu toe heeft het den schijn dat er bij het rund minder verschillende tricho-
phytonsoorten voorkomen dan bij het paard. Het is voornamelijk de Trichophyton
faviformes, welke uit de huidaandoeningen bij runderen is geïsoleerd.

Fox en Blaxall hebben in 1896 een Trichophyton faviformes beschreven en
in 1902 vonden Matruchot en Dassonville bij den hond een trichophyton,
waaraan zij den naam van Trichophyton caninum gaven. Waar bij deze dier
soort de huidziekten zoo talrijk zijn en de aetiologische momenten bij velen nog
in het duister liggen, daar is het voorzeker hier gewenscht dat de studie der ver-
schillende schimmelziekten ernstig wordt ter hand genomen.

Wat de behandeling der verschillende schimmelziekten aangaat, deze is enorm
vooruitgegaan sedert de toepassing der radiotherapie. Waar men in vele gevallen
vroeger machteloos tegenover stond, daar weet men tegenwoordig soms in enkele
weken genezing te verkrijgen. De onderzoekingen van Freund, Schiff, Shegler,
Kienbock en anderen, welke loopen van 1896 tot 1903 hebben ons geleerd dat de
X-stralen een zeer eigenaardige werking op de haarpapil uitoefenen.

Waar deze stralen in groote dosis geappliceerd de papil snel dooden, daar stel-
len middelmatige hoeveelheden de papil slechts tijdelijk buiten werking ; waarbij
dan het haar als vreemd voorwerp voorloopig wordt uitgestooten.

Wil men dus een epilatie der haren bewerkstellingen, ten einde daarmede de
schimmel mechanisch uit de huid te verwijderen, dan is de Röntgen behandeling
als het ware daarvoor het aangewezen middel. Op één zaak stuitte deze therapie
vroeger echter af, n.1. op de juiste doseering der stralen. Liet men de stralen slechts
even te krachtig inwerken, dan was dit reeds voldoende de haarpapil te dooden
en een continu haarverlies te veroorzaken. Geringe hoeveelheden hadden echter
de uitdrijving van het haar niet ten gevolge en brachten dus geen genezing. Om
kort te gaan, het was uiterst moeilijk de juiste doseering der X-stralen te bepalen
en de prognose was steeds dubieus. Totdat het in 1904 aan Sabour mjd en Notré
gelukte een instrument (radiometer) uit te denken, waarmede het mogelijk is
de juiste hoeveelheid stralen nauwkeurig te bepalen. Van dat moment af aan
is de radiun-behandeling een standaardtherapie geworden en vindt dan ook
ter genezing van bepaalde schimmelziekten bij den mensch zeer veel toepassing.

Geerling Goosens werd 15 April 1861 te Harderwijk geboren
en begon zijn studie aan \'s Rijks Veeartsenijschool op 1 September
1877; hij behaalde het diploma van met goed gevolg afgelegd
natuurkundig examen op 23 Juni 1880 en werd 27 Juli 1882 tot
veearts bevorderd. Bij koninklijk besluit van 19 Augustus 1882
werd hij, met ingang van 1 September d.a.v. voor den tijd van drie
jaar benoemd tot assistent bij de leervakken van ondergeteekende.
Hij was een goed assistent, zoodat het mij leed deed, dat hij zich
met ingang van 24 Februari 1885 te Houten ging vestigen, na bij
koninklijk besluit van 12 Februari eervol als assistent te zijn ont-
slagen.

In Houten praktizeerde destijds een oude empiricus; Goosens
was overtuigd dezen weldra op zijde te zullen streven. De oude
man stierf spoedig na Goosens\' komst en na korten tijd mocht
de laatste zich in een uitgebreide praktijk verheugen. Hij was in
Houten en omgeving zeer gezien en nam ook ijverig deel aan de
vergaderingen van de afdeeling Utrecht der Maatschappij ter
bevordering der veeartsenijkunde.

Helaas werd hij een 15-tal jaren geleden ziekelijk, en naarmate
deze ziekelijkheid toenam, trok hij zich meer en meer uit de veteri-
naire kringen terug en verminderde zijn praktijk. Dit was dermate
het geval, dat zich in 1913 een jong collega naast hem vestigde.
Zijn gezondheidstoestand liet intusschen steeds meer te wen-
schen over, tot hij op 6 Mei 1914 in den ouderdom van 53 jaar
overleed, nalatende een weduwe met twee kinderen.

Goosens beloofde als assistent veel. Van zijn hand verschenen
toen de volgende artikelen in het Tijdschrift voor Veeartsenij-
kunde: Over het uitwendig gebruik van jodojorm (Deel 12, blz. 199);
Kreupelheid bi] een paard ten gevolge van een kneuzing van den
nervus radialis (Deel 21, blz. 207); Over vreemde voorwerpen, met
het voedsel opgenomen (Deel 23, blz. 3).

In 1889 was hij lid der Commissie in zake het verrichten van
heelkundige operatiën door de leerlingen van \'s Rijks Veeartse-
nijschool.

Prof. Dr. REINHOLD SCHMALTZ. Atlas der Anatomie des Pferdes. Drilter
Teil. Die Lage der Eingeweide nach Gefrierpraparaten. Verlagsbuchhandlung
von Richard Schoetz. Berlin 1914. Preis 18 Mk.

Van bovengenoemde atlas verscheen in 1901 het eerste, in 1009 het tweede en
ziet thans het derde deel het licht. Het laatste handelt over de ligging der inge-
wanden, gedemonstreerd door 12 dwarsdoorsneden van het bevroren paarden-
lichaam en door twee mooie, groote teekeningen van den romp van het paard,
waarvan resp. de linker- en rechterborst- en buikwand zijn weggenomen. De ver-
houding van de oppervlakkig gelegen ingewanden ten opzichte van elkander zijn
hierop zeer duidelijk en overzichtelijk aangegeven. Ter nadere verklaring zijn op
een doorschijnend papier, dat de plaat geheel kan bedekken, niet alleen de namen
der verschillende deelen vermeld, maar ook de ribben, het schouderblad, de achter-
rand der anconei, enz. zijn hiêrop geteekend, waardoor de ligging der ingewanden
ten opzichte van verschillende vaste punten der lichaamswand kan worden be-
paald, zoodat op eenvoudige wijze de orientatie bij het levende dier kan plaats
vinden. Deze beide platen verhoogen de waarde van het derde deel van dezen atlas
ten zeerste.

Minder overzichtelijk, maar voor een nauwkeurige studie van de ligging der
ingewanden van belang zijn de twaalf afbeeldingen der dwarscoupes. De eerste 4 be-
handelen de situs viscerum in het cavum pectoris, in de volgende 3 wordt naast het
caudale deel der borstkas een overzicht gegeven van het intrathoracale gedeelte
der buikholte met de organen, die daar zijn gelegen. Duidelijk blijkt uit deze af-
beeldingen hoe gauw men dit gedeelte bij het levende dier te klein schat. De laat-
ste 5 zijn doorsneden van de rest der buikholte en van het cavum pelvis.

Behalve, dat uit deze platen een voorstelling gemaakt kan worden van de lig-
ling der ingewanden, kan men zich ook een goed idee vormen van de topografie
der spieren aan den romp en de bovenste gedeelten der ledematen.

De schrille kleuren, waarin deze figuren zijn uitgevoerd, mogen de organen zeer
zeker duidelijk naast elkander laten zien, de schoonheid van het geheel wordt er
niet door verhoogd.

Aan de afbeeldingen gaat een stukje tekst vooraf, waarin naast verklarende
mededeelingen over de platen ook eenige praktische mededeelingen worden ge-
maakt, o.a. over de ligging en exploiratie van de milt, over de plaats van darm-
punctie. Nauwkeurig wordt de ligging van coecum en colon gedemonstreerd. Men
moet bij het lezen er van er om denken, dat Schmaltz zijn eigen nomenclatuur
gebruikt, die afwijkt van die welke in de handboeken van Martin en Ellen-
berger-Baum wordt gebruikt; zoo kent hij o.m. geen klein of vlottend colon, maar
rekent het tot het rectum; hij spreekt niet van flexura diaphragmatica, maar van
flexura gastrica. Afgezien van het feit, welke der namen een juistere aanduiding
geven, moet het betreurd worden, dat in de voornaamste veterinair-anatomische
werken niet dezelfde nomenclatuur werd gebruikt.

De tekst wordt besloten met de mededeeling, van de wijze waarop de ,,Gefrier-
durchschnitte" zijn gemaakt. Hierbij vind ik o.a. een opmerking over de methode

van Paulli. Terecht noemt Schmaltz dit een zeer goede manier voor de demon-
stratie van de ligging der ingewanden. Zij bestaat hierin dat het cadaver wordt op-
gespoten met een sterke formaline-oplossing. Na eenige dagen is het dier volkomen
stijf en kan zelfs op zijn vier beenen staan met hoofd en hals gestrekt.

Door het maken van groote vensters in borst- of buikwand, zelfs door wegname
van de geheele buikwand kan dan de situs viscerum gedemonstreerd worden.

In hoeverre deze methode te verkiezen is boven die van bevriezen durf ik niet
aan te geven, omdat ik de laatste nooit heb zien toepassen. Wel kan met groote
zekerheid worden gezegd dat de eerste voor het onderwijs gemakkelijker en voor de
afdeeling goedkooper is.

Het geheele derde deel van Schmaltz\' atlas maakt een aangenamen indruk
en is keurig afgewerkt. De veterinaire litteratuur is er met een goed werk door
vermeerderd. Krediet.

Heeren afdeelingssecretarissen, die nog niet hebben voldaan aan
het bepaalde in art 11 van het Huishoudelijk reglement (indienen
jaarverslag) worden beleefd verzocht zulks alsnog zoo spoedig
mogelijk te doen.

De Mij. ter bevordering van de Veeartsenijkunde in Nederland be-
sluite de kosten, voortspruitend uit de exploitatie van het Tijdschrift
voor Veeartsenijkunde, aanzienlijk te doen verminderen door toe-
passing der volgende middelen:

3⁰. de verslagen, begrootingen en andere publicatiën van Rijks-
wege, alsmede de staten van uitvoerkeuringen en de uit de dagbladen
overgenomen veeartsenij kundige en veeteeltkundige aangelegenheden
betreffende berichten, niet meer in het Tijdschrift op te nemen-,

Daar de exploitatiekosten van het Tijdschrift in de laatste
jaren aanzienlijk zijn gestegen, — in 1908 bedroegen deze ongeveer

f 1600, terwijl voor 1914 ± f 5000 is begroot — en deze stijging
niet het minst gedurende de jaren, dat het tijdschrift tweemaal
per maand verschijnt, is waar te nemen, dient de vrees gekoesterd,
dat het orgaan binnen enkele jaren de draagkracht van de Maat-
schappij te boven zal gaan.

De afdeeling heeft daarom gezocht naar middelen ter bezuini-
ging en meent deze te hebben gevonden in het sub 1 tot 4 voorge-
stelde.

Sub 1. Door de afschaffing van het honorarium zal jaarlijks
ongeveer f 700 bespaard worden en het komt den leden der af-
deeling voor, dat de veeartsen uit liefde voor de Maatschappij
gaarne gratis hun copie zullen blijven leveren.

Sub 2. De afdeeling meent, dat de prijs per vel druks, die thans
betaald wordt, veel te hoog is; naar ingewonnen berichten kan
het drukken etc. voor ongeveer 10 gulden per vel minder geschieden.

Sub 3. Met betrekking tot de sub 3 bedoelde publicatiën zij
opgemerkt, dat men de opname dezer berichten in ons orgaan
overbodig acht, aangezien van deze mededeelingen reeds veel eer
door de dagbladen kennis kan worden genomen.

Waar deze, naar hare meening, overbodige lectuur, bovendien
de Maatschappij in 1910 op ongeveer f450, in 1911 op ongeveer
f 750 kwam te staan, acht de afdeeling het aangewezen, met deze
opname te staken.

Sub 4. De leden zijn voorts de meening toegedaan, dat ons
orgaan niet bestemd is, om dissertaties in haar geheel op te nemen;
zij acht de hieruit voortspruitende kosten (de plaatsing van de
dissertatie in het Tijdschrift van 15 Januari en 1 Februari 1914,
wordt met inbegrip van het honorarium geschat op ongeveer
f400.—) te groot en zij meent dus te moeten opmerken dat het
geheel overbodig is, een werk, waarvan voor de kennisneming
voldoende gelegenheid buiten het Tijdschrift geboden wordt, in
ons orgaan te doen afdrukken.

Daarentegen zou het op prijs worden gesteld, indien, gelijk
voorheen een kort referaat der dissertaties van Nederlandschc
collegae werd opgenomen.

De Maatschappij ter bevordering van de Veearstenijkunde in Ne-
derland spreke de wenscheli]kheid uit, dat zich in hare af deelingen
commissies vormen, bestaande uit drie personen, welke tot taak heb-
ben, den leden desgewenscht van advies te dienen inzake hun ambte-

lijke en finantieele verhouding tot provincie, gemeente cn ander pu-
bliekrechtelijke lichamen.

Enkele nog zijn de klachten, welke voor en na op afdeelings-
vergaderingen worden gehoord, betreffende de finantieele positie
van gemeente- en provinciale veeaFtsen.

In die gemeenten, waar men de keuring van vee en vleesch
wenscht in te voeren en dus een zekere evenredigheid dient gezocht
tusschen belooning en daarvoor verrichte prestaties, ondervond
een enkel collega reeds moeilijkheden.

Men is van meening, dat deze straks, als de wet op de vleesch-
keuring er is, niet zullen verminderen.

Eveneens zal dan, naar hare meening, daar, waar verordeningen
op de vleeschkeuring dienen ontworpen te worden, waarbij veler-
lei belangen van de betrokken veeartsen op \'t spel komen te
staan, deze belangen in het gedrang kxinnen komen.

Niet minder, waar het geldt geschillen met lichamen als vee-
verzekeringmaatschappijen, zal goede raad op prijs gesteld kunnen
worden. Ter wille van deze aangelegenheden en wellicht van nog
vele meer, meent de afdeeling, dat een groep van eenige te dier
zake ervaren collegae, voor elke afdeeling afzonderlijk, een wel-
kome instelling zal zijn.

Zij is, ondanks het bestaan eener Commissie van beroepsbelangen
overtuigd, dat een dergelijk afdeelings-commissie kan waarborgen
een meer vlotte en deugdelijke behandeling, omdat i°. persoon-
lijk contact tusschen de betreffende leden zonder veel bezwaar
zal kunnen worden verkregen; 2°. de leden meer op de hoogte
kunnen worden geacht van locale en provinciale aangelegenheden,
als collegae uit andere streken des lands.

Het Hoofdbestuur dringe er ter bevoegder plaatse op aan, dat aan
de Rijkskeuringsdiensten een onderzoek zal worden ingesteld naar
het voorkomen van trichinose onder de voor uitvoer geslachte varkens.

De gevallen van trichinose in het afgeloopen jaar geconstateerd
aan het slachthuis te Haarlem, bij dieren afkomstig uit de omgeving
van deze stad, hebben het vraagstuk der keuring op deze ziekte
naar voren gebracht. In één der vergaderingen van slachthuis-

directeuren is deze keuring urgent verklaard met het gevolg, dat
reeds op enkele slachthuizen een geregeld onderzoek naar deze
parasieten plaats vindt en dat deze kwestie op andere plaatsen
aanhangig is gemaakt. In de gemeentelijke slachthuizen wordt
echter maar een klein percentage der varkens uit Nederland ge-
slacht. Wil men een oordeel vellen over het voorkomen van tri-
chinose in Nederland, dan kan men met de gegevens welke de
slachthuizen verstrekken, niet volstaan. Toch meent de afdeeling
Noord-Holland, dat het van zeer groot belang is, gegevens te
verzamelen die betrekking hebben op het geheele land, omdat
van het voorkomen van deze ziekte afhankelijk is de al of niet
verplichte keuring van ieder geslacht varken. Ze heeft gemeend,
dat, behalve de gegevens welke de gemeenteslachthuizen kunnen
verstrekken, de rijkskeuringsdiensten van voor uitvoer bestemd
vleesch in de eerste plaats voor deze aangelegenheid in aanmerking
komen, immers deze keurings-diensten zijn over het geheele land
verspreid en krijgen hun slachtdieren toegezonden uit alle oorden
van het Rijk. Wanneer aan deze keurings-diensten enkele jaren
alle varkens op trichinen worden onderzocht, dan is men in staat
te beoordeelen. mede in verband met de gegevens door de ge-
meente-slachthuizen verstrekt, van welke uitgebreidheid de ver-
spreiding der trichinose is, of er maatregelen genomen dienen te
worden tot de invoering van een algemeene keuring of dat de
besmetting in de omgeving van Haarlem geheel op zich zelf staat
en men dus dit tijdroovend onderzoek weer op zij kan zetten.

i°. Het Hoofdbestuur wordt uitgenoodigd een onderzoek in te stellen
en daaromtrent rapport uit te brengen, in zake de exploitatie van het
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde.

De steeds stijgende contributie, welke voor dit jaar reeds f 14.—
bedraagt, heeft de afdeeling Gelderland-Overijssel aanleiding ge-
geven zich ernstig met deze aangelegenheid bezig te houden. Men
was algemeen van gevoelen, dat de vermoedelijke oorzaak der
hooge contributie, die naar men meende in geen geval meer op-
gedreven mocht worden, kon gelegen zijn in de exploitatie van het
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde.

Daarin toch werden sedert eenigen tijd vellen druks aangetrof-
fen, die misschien weggelaten hadden kunnen worden zonder,,

dat aan de wetenschappelijke voorlichting der leden der Maat-
schappij werd te kort gedaan.

2°. De Af deeling Gelderland-Overijssel heeft de eer op nieuw in te
dienen haar voorstel van het vorig jaar betreffende de Bestuursin-
richting der Maatschappij, luidende:

De Algemeene vergadering of het Hoofdbestuur benoeme een Com-
missie van drie of meer leden met de opdracht een statuten- en regle-
mentswijziging voor te bereiden, ten einde tot een reorganisatie van het
Hoofdbestuur te komen.

ie. De algemeene vergadering overtuigd, dat het op den weg der
Maatschappij t.b. der veeartsenijkunde ligt om meer dan tot op heden
het geval is geweest, zich bezig te houden met de behandeling en be-
spreking van veeteeltkundige aangelegenheden, draagt het hoofdbe-
stuur op om:

a. telkens indien wetsontwerpen, rekende de veeteelt en de be-
langen der veeartsen, bij de Staten-Generaal nader ingediend, deze,
door daartoe bij uitstek bevoegde lieden der Maatschappij te doen
onderzoeken.

b. het door dezen uitgebrachte schriftelijk prae-advies ter kennis
te brengen der afdeelingen en

2e. De algemeene vergadering besluite een Commissie te benoemen,
wier taak zal zijn, met bekwamen spoed, een onderzoek te doen naar
de wijze, waarop het onderwijs in veeteelt voor de a.s. landbouwers
binnen de grenzen der geldende wettelijke bepalingen in Nederland,
kan worden verbeterd.

Waar op de van rijkswege gesubsidieerde rijkslandbouwcur-
sussen het onderwijs in veeteelt in den beginne steeds werd opge-
dragen aan veeartsen is deze taak veelal overgelaten aan onder-
wijzers met acte landbouw (lager onderwijs), welke acte geen
waarborg geeft dat het onderwijs in veeteelt behoorlijk tot zijn
recht komt.

bezoekt steeds grooter wordt, is dit voor de latere veefokkers
een onvoldoende opleiding en geeft zij dikwijls aanleiding tot min-
dere of onvoldoende waardeering van wetenschappelijk onder-
legde veeteeltkundigen en tot dwaalbegrippen, die later moeilijk
kunnen worden bestreden.

Het is wenschelijk deze cursussen uitsluitend te doen geven
door daartoe goed onderlegde veeartsen of landbouwkundigen.

Afdeeling Friesland: Aangenomen als lid de heer W. Oosten-
brug, te Hardegarijp.

Het Britsche Organisatie-Comité noodigt de leden van het
Congres allerdringendst uit de begroetingsbijeenkomst op Zon-
dagavond, den tweeden Augustus, in Hotel Cecil, Londen, te
willen bijwonen.

Het Nederlandsche Comité, hetwelk op Zaterdag 2 Mei te Utrecht
vergaderde, acht het gewenscht een hernieuwde oproeping tot
deelneming aan het Congres te Londen te richten tot de collega\'s
en hun dames. Het is van meening, dat velen zich misschien zul-
len laten terughouden wegens de tot nu toe zeer spaarzame mede-
deelingen, verstrekt door het organisatie-comité te Londen,
anderzijds door de niet zeer duidelijke gegevens omtrent logies
en hötelprijzen, terwijl het ten slotte ook vreest dat, ondanks de
verzekering in de vorige opwekking gegeven, het niet voldoende
machtig zijn van de Engelsche taal een bezwaar zal worden geacht.

Het Comité wil er met nadruk op wijzen, dat werkelijk de kos-
ten aan logies en verblijf in Londen verbonden, niet hooger zijn
dan b.v. in ons eigen land het geval is, en dat men toch heusch
met het oog daarop niet van een bezoek aan Londen behoeft af
te zien.

Lieden uit ons land, die in Londen en Engeland zeer goed bekend
zijn, geven de verzekering, dat men in Londen, wat hotels, verblijf
in boardinghouses, restaurants, enz. betreft, inderdaad zeer

goed en zeer goedkoop terecht kan, en dat men zich in geen geval
daardoor moet laten afschrikken nu er een welkome gelegenheid
bestaat om niet alleen veel beoefenaars van de wetenschap bijeen
te zien, doch om een van de voornaamste wereldsteden te leeren
kennen.

Bovendien, wij zijn aan Engeland thans ook wel wat belang-
stelling verplicht. Op geen enkel internationaal veeartsenij kundig
Congres waren zooveel Engelschen tegenwoordig als op dat in
den Haag, en wij mogen dus in dat opzicht wel iets terugdoen.

De taal kan verder geen bezwaar vormen. In een Metropolis
als Londen komt men terecht zonder dat men Engelsch kent.
Doch men vergete bovendien niet, dat men er als Hollander niet
alléén zal zijn. Afgezien van de zorgen die het Engelsche Comité
ongetwijfeld tot alle Congresbezoekers, niet het minst de dames,
zal uitstrekken, zou niets zoo aardig en zoo gezellig zijn als het
gezamenlijk reizen en verblijven van alle deelnemers uit Holland,
zoodanig, dat men ook daardoor voor onnoodige uitgaven wordt
gevrijwaard.

Juist omdat het Engelsche Comité nog geen voldoende gegevens
heeft kunnen verstrekken, de Hollandsche deelnemers echter zoo
spoedig mogelijk dienen te weten, waaraan zij zich te houden heb-
ben, werd in de vroeger genoemde vergadering van 2 Mei be-
sloten een tweetal heeren uit te noodigen een Commissie te vormen,
die een uitgebreide volmacht heeft om alle noodige gegevens te ver-
krijgen omtrent een gezamenlijk, degelijk, niet duur en gezellig
verblijf te Londen, en omtrent het bedrag, hetwelk overtocht
en verblijf vermoedelijk zullen eischen. Het Nederlandsche Comité
meent, dat de collega\'s het instellen van deze Commissie zullen
toejuichen, begrijpende dat zulks hun bezoek aan Londen, zeer
ten goede kan komen. Ware het mogelijk dat in Londen de Hol-
landsche deelnemers met hun dames in een, of in twee kort bij
elkander gelegen, hotels konden verblijven, dan zou dit het genot
van het uitstapje zeer verhoogen, en zouden in het bijzonder
ook de Hollandsche dames met genoegen aan het Congres kunnen
deelnemen.

Laat men zich dus in grooten getale, ook wat de dames betreft,
als lid aanmelden. De voorzitter van de Maatschappij ter bevor-
dering der Veeartsenijkunde zal zijn best doen in de verschillende
afdeelingen sympathie voor het Congres te wekken. De voor-
zitters der verschillende andere veterinaire vereenigingen zullen
eveneens tot deelneming aansporen, en de andere leden van het
Nederlandsche Comité zullen in eigen kring het doel zooveel mo-

gelijk bevorderen. Laten dus velen zich nu reeds voornemen de
reis mede te maken. Wij zijn het aan ons land en aan onzen stand
verplicht!

De tweede ondergeteekende blijft steeds bereid de bedragen
voor het lidmaatschap over te maken, indien hem f12.25 ^vooreen heer, of f3.15 voor een dame,- wordt overgemaakt. Maar
bovendien houdt hij zich aanbevolen voor mededeeling van de
namen van hen, die zich rechtstreeks te Londen als lid hebben
aangemeld, omdat daardoor het Nederlandsche Comité bekend
zal worden met het aantal der deelnemers uit Nederland, waardoor
het uitwerken van de plannen voor gezamenlijke overtocht, enz.
wordt vergemakkelijkt.

Alle verdere gewenschte inlichtingen worden zoo mogelijk,
gaarne verstrekt door den tweeden ondergeteekende, terwijl
de namen van de leden der bijzondere Commissie, in de vergadering
van 2 Mei benoemd, zoo spoedig mogelijk bekend zullen worden
gemaakt.

Bestrijding der Klein\'sche kippenziekte. Naar aanleiding van liet bericht over
dit onderwerp op blz. 28 van dit deel van het Tijdschrift wil ik zeer kort mijn
ondervinding met de enting mededeelen.

12 Juli 1913 entte ik op een boederij 115 of 116 kippen met serum tegen de
Kleinsche ziekte. Meerdere dieren waren al gestorven, een cadaver was opge
zonden naar de Seruminrichting. Diagnose: Kleinsche ziekte. Raad: enten eerst
met serum, 11a twaalf dagen met „entstof." (wat is dat?). 24 Juli 1913 kwam ik
dus weer voor de tweede enting; toen waren er nog maar een klein aantal in leven.
Daarop is de enting verricht. Sterfgevallen kwamen voor tot 30 Augustus. Sedert
niet meer; 11 kippen zijn in leven gebleven. De zeer filosofisch aangelegde boer
zeide bij mijn tweede bezoek; „nu ben ik er tenminste gauw af, vroeger stierf
telkens eens een, nu sterven ze bij troepjes." Vijf pas gestorven hoenders lagen
niet ver van elkaar bij de schuur.

zijn niet geënt geworden, maar naar een vrij ver verwijderd land gebracht, waar
een hok met ruime ren getimmerd werd.

De districtsveearts voor Overijsel, Dr. P. Schat, die bij het bezoek op 24 Juli
tegenwoordig was, adviseerde: drie weken 11a het laatste sterfgeval alles goed
schoonmaken, zoo mogelijk een nieuw hok in de schuur op een andere plaats
timmeren, en daarna de jonge hoenders pas op de boederij brengen. Dat is geschied
en met succes. Geen der jonge dieren is ziek geweest of is gestorven; ze leggen
goed.

Conclusies: 1. de enting is niet zeker, de veearts doet voorzichtig niette veel
te beloven; (dat komt meer voor; omgekeerd heb ik zeer veel succes met
abortus-entingen, andere collegae weinig).

Vedere bespiegelingen wil ik niet houden, alleen er op wijzen, dat ik ook uit
andere streken van slechte resultaten gehoord heb, uit weer andere trouwens
ook van zeer goede; en verder dat ik duizenden varkens geënt heb en dus ook wel
in staat zal zijn kippen te enten; dat het gewenscht is evenzeer de slechte resul-
taten te publiceeren, als de goede; en even herinneren dat de diagnose Klein\'sche
ziekte gesteld is door de seruminrichting zelf aan een gezonden cadaver.

Pluimveehouderij. De Vereeniging tot bevordering der pluimveehouderij en
tamme konijenteelt in Nederland heeft te Utrecht haar algemeene voorjaars-
vergadering gehouden.

De voorzitter, de heer F. E. Posthuma wees er met genoegen op, dat ter zake
van het onderwijs en de fokkerij reeds gunstige resultaten zijn bereikt. De bestrij
ding van de hoenderziekten kan nog niet op systematische wijze worden gevoerd,
vooral door gebrek aan hulp van den consulent, toch zijn reeds door verschil-
lende onderafdeelingen uitstekende maatregelen getroffen en kon ook hier en
daar, waar technische hulp kon worden verkregen, met succes worden opgetreden.
Spr. merkte verder op, dat de V. P. N. meer en meer begint te worden een
landbouwvereeniging.

In 1912 werd de eerste cursus in pluimveeteelt te Amersfoort gehouden. In 1913
werd die cursus herhaald en weer volgden 25 personen dezen cursus. In 1912 wer-
den drie wintercursussen in pluimveeteelt gehouden. Van de 27 in 1913 aange-
vraagde wintercursussen zijn er in het afgeloopen winterseizoen 24 gehouden,
■bcor de regeering werd hiervoor een subsidie van f 1827 toegestaan, waarvoor
dank betuigd wordt. Ook voor 1914 is weder een verzoek aan de regeering gedaan
tot het geven van steun voor den cursus te Amersfoort. Reeds nu hebben zich een
25 tal, meest landbouwonderwijzers, zich voor het volgen van dien cursus opge-
geven. Zoodra het proeffokstation zal zijn tot stand gekomen zullen meer cursussen
worden gegeven, o.a. voor opleiding van arbeidskrachten of voor hen, die zelf
een bedrijf hebben te besturen Ook in de wijze van verbetering van den hoender-
stapel is een belangrijke vooruitgang te constateeren.

Op de landbouwtentoonstelling heeft de V. P. N. voor het eerst al haar fok-
materiaal bijeengebracht. Jaarlijks stelt de V. P. N. f 2200 voor een keuring fok-
toomen beschikbaar. Wenschelijk is, dat van regeeringswege voor verbetering

van den hoenderstapel door middel van fokstations een bijzondere subsidie werd
verleend. Met groot genoegen werd gewezen op de medewerking van de regeering
tot het verkrijgen van steun voor het centraalproeffokstation. Plannen hier-
voor zijn in bewerking. Met de uitvoering zal worden begonnen, zoodra de gel-
den door de beide kamers zijn toegestaan. Ter zake van het pluimveeteelt-con-
sulentschap zijn belangrijke stappen te wachten. Het proeffokstation zal den con-
sulent in de gelegenheid stellen zijn werkkracht nog nuttiger aan te wenden in het
belang van alle pluimveehouders.

Daarvoor zullen hem assistenten moeten worden toegevoegd. Reeds is in deze
met de regeering overlegd gepleegd en vertrouwd wordt, dat dit tot goede resulta-
ten zal leiden. Het consulentschap legt aan de V. P. 3ST. een financieele last op van
f 3000 per jaar, welke last de V. P. N. niet langer kan dragen. De kwestie zal dus
tot een oplossing moeten komen.

Dank zij de V. P. N. is een krachtige actie in verschillende deelen des lands be-
gonnen tot wering van hoenderziekten; op de Veluwe, waar jaarlijks honderd
duizenden guldens verloren gaan, wordt met kracht opgetreden. Spr. bracht
hierbij dank aan dr. ten Hennepe voor zijn groote medewerking.

De heer H. B. Beaufort, de pluimveeteelt-consulent gaf daarna verslag van
zijn werkzaamheden in 1913. Deze bepaalden zich hoofdzakelijk tot de landbouw-
tentoonstelling, den cursus voor pluimveeteelt te Amersfoort en de wintercur-
sussen, de proeffokstations en de bestrijding der hoenderziekte. Aan de bestrijding
van de hoenderziekte kon niet datgene worden gedaan, wat wenschelijk was, daar
onderwijs en proeffokstations voorgaan. Noodig is daarom de aanstelling van
assistenten in verschillende deelen des lands. De wintercursussen zullen in het
komende seizoen belangrijk in aantal toenemen. Van die in den afgeloopen win-
ter gehouden , waren de resultaten goed. Wat de fokkerij betreft, deelde spr. mede
dat er in ons land 12 fokstations bestaan waarnaast 158 foktoomen. Veel werd
gedaan om de verbetering van den hoenderstapel zooveel mogelijk te bevorderen.
Gewenscht is de oprichting van meerdere fokstations met foktoomen als aanvulling.

Wat de hoenderziekte betreft, meende spr. te kunnen zeggen, dat de hoender-
cholera hier te lande ingevoerd werdt door invoer van daarmede belaste kippen
uit België. Hij kan zich echter niet vereenigen met voorstellen tot sluiting van de
grenzen voor den invoer dier kippen, daar dit repressaille-maatregelen tenge-
volge zou kunnen hebben, Wel acht hij wenschelijk en doeltreffend beperkende
bepalingen voor dien invoer. Ook had spr. bezwaar de hoenderziekte in de wet op
te nemen. Wel acht hij het wenschelijk, voorstellen te bevoegder plaatse te doen
inzake het vervoer en den verkoop van in zieken toestand zich bevindende hoenders.

Uit het bovenstaande blijkt dat de V. P. N. niet alleen haar aandacht schenkt
aan de hoenderfokkerij, maar ook aan de kippeziektcn. Om te voorkomen dat dit
geheel buiten de veeartsen om gaat, wordt het hoog tijd, dat zij zich meer met
die ziekten bemoeien. Ook zou het aanstellen van regeeringswege van een of twee
veearts-specialiteiten in hoenderziekten, geen slechte maatregel zijn. V.

Geeft met verschuldigden eerbied te kennen het Hoofdbestuur der Maatschappij
ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, overeenkomstig de opdracht
der Buitenge wQne Algemeene Vergadering, gehouden te Utrecht, 14 Maart J914,
dat in deze vergadering behandeld is geworden het rapport, uitgebracht dooreene
Commissie uit genoemde Maatschappij, bestaande uit de Heeren:

Dr. D. L. Bakker, A. W. Heidema, Prof. Dr. D. A. de Jong, J. M. Knipscheer
en H. J. C. van Lent, waarin de resultaten zijn neergelegd van een onderzoek van
het ontwerp van wet tot regeling van het Landbouw- en het Veeartsenijkundig
hooger onderwijs.

Aangezien de voornoemde Buitengewone Algemeene Vergadering der Maat-
schappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in\'Nederland slechts in een enkel
onderdeel van het rapport eene principieele wijziging heeft wenschelijk geacht,
meent het Hoofdbestuur te kunnen volstaan genoemd rapport, in bedoelden zin
gewijzigd, onder Uwe aandacht te brengen.

Rapport, uitgebracht door de commissie uit de Maatschappij ter bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland, belast met een onderzoek van „het ontwerp van wet
tot regeling van het landbouw- en het veeartsenijkundig hooger onderwijs."

Het behoeft geen betoog, dat de commissie het bedoelde wetsontwerp, met name
voor zoover daarin regeling van het hooger onderwijs in geneeskunde der dieren
wordt voorgesteld, met zeer bijzondere belangstelling heeft onderzocht. Eindelijk
toch wordt daardoor uitzicht geopend op vervulling van de zoo herhaaldelijk van
veeartsenij kundige zijde geuite wenschen; wenschen zoodanig billijk, dat het on-
begrijpelijk is waarom eerst in het jaar 1913 de Nederlandsche regeering den tijd
gekomen achtte het vóór dien geketende veeartsenijkundige onderwijs in zijn
ontwikkeling vrij te maken in elke richting en niet langer een toestand te doen voort-
duren, die toch eigenlijk voor docenten en studenten minderwaardig was en boven-
dien de algemeene belangen op bedenkelijke wijze schaadden.

Zeker is de Nederlandsche veeartsenijkunde dank verschuldigd aan minister
Talma, die het initiatief in deze aangelegenheid nam, en groote erkentelijkheid
aan Minister Trkub. nu het wetsontwerp bij het optreden van een nieuwe regeering
niet werd ingetrokken en hij de verdediging op zich wenscht te nemen.

Misschien zou het gevoel van dankbaarheid in belangrijke mate getemperd
moeten worden, indien het wetsontwerp slechts in schijn de zoo zeer noodige ver-
beteringen trachtte te brengen, inderdaad echter niet in staat mocht worden geacht

de vrijmaking te verzekeren. De commissie wil dus reeds dadelijk als haar meening
uitspreken, dat het wetsontwerp werkelijk in staat moet worden geacht aan de thans
aan \'s Kijks Veeartsenijschool heerschende onhoudbare toestanden een einde te
maken, ook al is de voorgestelde oplossing niet de eenige om hetzelfde doel te be-
reiken. Doch ook bij aanvaarding van het in het wetsontwerp neergelegde stelsel
d.w.z. regeling in éénzelfde wet met het hooger landbouwonderwijs, kan het ontwerp
inderdaad de belangen van het onderwijs in diergeneeskunde waarborgen, mits
slechts die bepalingen, welke bij handhaving een blijvende belemmering zouden
vormen, worden geschrapt of in gunstigen zin gewijzigd.

Uit het voorgaande valt reeds af te leiden, dat de commissie bedenkingen heeft
tegen gedachten, die bij den ontwerper van de wet hebben voorgezeten en tegen
verschillende onderdeelen van het ontwerp, welke als uitvloeisel daarvan zijn te
beschouwen. Zij wenscht die achtereenvolgens te behandelen, zonder daarnaast
telkens te wijzen op het vele goede en het vele doelmatige in het wetsontwerp.
Zij zal met name op den voorgrond dringen de naar haar meening ernstige tekort-
komingen opdat, indien zij door de Maatschappij worden erkend, door tijdige
publicatie het wetsontwerp is te verbeteren.

Zoo wenscht de commissie allereerst in verband met de reeds genoemde regeling
van landbouw- en veterinair onderwijs in één ontwerp dadelijk als haar meening
uit te spreken, dat het misschien zijn goede zijde kan hebben om opportuniteits-
redenen de regeling van dit landbouwkundig- en veeartsenij kundig onderwijs
aanhangig te maken, echter overigens zulke opportuniteit niet alleen niet is te
vinden in een oorspronkelijk verband, hetwelk tusschen beide zou bestaan, doch dat
het bovendien het wezen van beide takken van onderwijs geweld aandoet een dus-
danig verband te leggen. Het veeartsenijkundig onderwijs is in wezen geneeskundig
onderwijs, is nooit anders geweest en moet ook nooit iets anders worden. Daarmede
is voor goed gezegd dat er geen innig verband met het landbouwonderwijs bestaat
en dat elke band die wordt gelegd, gewrongen moet zijn. Dat de landbouw van de
geneeskunde der dieren profiteert wil allerminst zeggen, dat er tusschen het eind-
doel van de landbouwkundige- en de diergeneeskundige studie eenig verband moet
worden gelegd; en indien men aan de laatstgenoemde vooral als einddoel zou w^rillen
opleggen bevordering van de belangen van den landbouw, dan verliest men ten
eenenmale uit het oog, dat men het gewensrhte einddoel, d.i. de zoo hoog-weten-
schappelijke opleiding in de vakken van geneeskunde der dieren, zou willen prijs-
geven. In dit opzicht kan de commissie met de in de memorie van toelichting ont-
wikkelde beweegredenen niet medegaan, iets waarop nog nader bij de bespreking
van de omvorming der Rijks Veeartsenijschool in de hoogeschool en van het ge-
meenschappelijke college van curatoren wordt teruggekomen. Het feit dat de Rijks
Veeartsenijschool en de Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool onder één
departement zijn samengebracht vormt in dit opzicht geen deugdelijk argument.
Inderdaad ware het veeartsenijkundig onderwijs zeer goed aan het departement
van binnenlandsche zaken te verzorgen, waartoe het trouwens vroeger behoorde.

Onjuist acht de commissie ook te meenen, dat er een band tusschen veeartsenij-
kundig- en landbouwkundig onderwijs zou moeten bestaan, omdat de beide te
stichten hoogescholen gemeenschappelijke belangen zouden hebben en vooral omdat
de leerlingen der beide scholen later den landbouw en de landbouwers zullen hebben

voor te lichten. Gemeenschappelijke belangen bestaan er niet, ten minste de com-
missie weet ze niet te noemen en moge het genoemde levensdoel voor de dierenartsen
zijn weggelegd, dan mag zulks allerminst aanleiding vormen hef onderwijs aan beide
inrichtingen naar elkander te richten, zooals het in de memorie van toelichting heet.
Daarmede zou dan reeds dadelijk zoowel het karakter van hooger onderwijs als de
vrije ontwikkeling der wetenschap worden aangetast, iets wat zeer zeker in dierge-
neeskundige kringen nooit waardeering zou kunnen vinden. Bovendien is de mee-
ning, als zou de toekomst van het overgroote meerendeel der veeartsen het dienen
van landbouwbelangen zijn, inderdaad niet juist. De militaire paardenartsen, de
keuringsveeartsen, de. slachthuisdirecteuren en de dierenartsen in verschillende
niet al te kleine steden zijn niet te beschouwen als directe landbouwdienaren!

Welke opvattingen in landbouwkundige kringen te dezen opzichte mogen be-
staan laat de commissie in het midden, doch waar het algemeen belang het meest
gebaat is met de vrije ontwikkeling van het veeartsenijkundig onderwijs is elke
band, die zulks in gevaar brengt, te verwerpen.

Wenscht men dus ter regeling van veterinair en landbouwkundig hooger onder-
wijs de stichting van twee hoogescholen tot stand te brengen dan kan, gelijk gezegd,
om gelegenheidsreden tegen de gelijktijdige schepping geen bezwaar bestaan, doch
er dient geen band te worden gelegd ter wille van een verband, hetwelk niet bestaat.
De stichting van één landbouw- en veeartsenij kundige hoogeschool, waarop in
de memorie van toelichting wordt gedoeld zou dan ook ongetwijfeld een zeer on-
practisclie oplossing zijn door het te eng aaneenkoppelen van ongelijksoortige
wetenschappen Het faculteitskarakter zou aan elk der onderdeelen van een der-
gelijke hoogeschool moeten worden toegekend, een curatorium zonder neiging
om een knellenden band te leggen zou ingesteld moeten worden, waardoor dus
feitelijk weder twee zelfstandige hoogescholen zouden ontstaan. Ware het curato
rium daarmede niet in overeenstemming, dan waren voortdurend ernstige geschillen
te vreezen.

Wenscht dus de commissie de regeling van het landbouw en het veeartsenijkundig
onderwijs in één wetsontwerp niet als doelmatig te erkennen, omdat er verband
in onderwijs zou bestaan, zij wenscht ook uit te spreken, dat de benaming veeartse-
nijkundig onderwijs onjuist is, onulat het woord „veeartsenijkundig" niet aanduidt
tot welke wetenschap het opleidt. De commissie kan dus niet alleen niet meclegaan
met den door de ineenschakelingscommissie indertijd gebruikten titel voor vete-
rinaire hoogeschool, doch is van meening, dat de termen,, veeartsenijkundig hooger
onderwijs", „veeartsenijkundige hoogeschool" en „veearts" dienen te worden ge-
wijzigd als gevende niet aan, wat er mede is te bedoelen. De commissie merkt in
dat opzicht zeer beslist op dat, hoeveel eerbeid zij heeft voor een overeenstemmend
advies ter zake van eenige letterkundige hoogleeraren, dat advies niet dient te
worden opgevolgd, wanneer het niet de juiste oplossing brengt. De veearts van
tegenwoordig behandelt meer dan hetgeen men onder „vee" verstaat. Hij behandelt
„dieren". Het „artsenijkundig" in veeartsenijkundig drukt niet duidelijk uit dat
„geneeskundig" wordt bedoeld. De commissie meent dus dat gesproken dient te
worden van „diergeneeskundig hooger onderwijs", „dierenarts" en „diergenees-
kundige hoogeschool".

bij de dierenartsen, om in den vreemde te gaan promoveeren, mag geacht worden
te bewijzen, dat de neiging der studeerenden tot wetenschappelijke studie in hun
vak in hooge mate aanwezig is en daaruit wordt mede de wenschelijkheid der offi-
cieele sanctie als hooger onderwijs betoogd. De commissie wenscht er evenwel op
te wijzen, dat spoedige voorziening hier gewenscht is, omdat de promotie in het
buitenland de waarde van den doctorstitel in Nederland in het gedrang dreigt te
brengen. Trouwens, de Minister voelt dit, want verder in de memorie van toe-
lichting wordt gezegd dat hij van meening is ,,dat de promotie met zoodanige
waarborgen moet worden omgeven, dat zij een werkelijk wetenschappelijke waarde
verkrijgt en behoudt; het zal zijn streven zijn daarop toe te zien bij de nadere rege-
ling der examens en promoties". Inderdaad, hier heeft de wetsontwerper zich een
goed doel voor oogen gesteld, doch dan is ock de wijziging van den bestaanden
toestand een eisch van het oogenblik!

En iets later wordt gewezen op het belang van het bezit van wetenschappelijke
veeartsen voor landbouw en volksgezondheid, terwijl niet wordt gerept van het
groote nut van wetenschappelijk gevormde militaire paardenartsen en dierenartsen
in de steden. De commissie wijst hier nogmaals op om te doen uitkomen, dat de
opleiding aan een diergeneeskundige hoogeschool in verlerlei richting geschiedt.

De regeling van het veeartsenijkundig hooger onderwijs is o.m. noodig, zoo
zegt de memorie van toelichting, omdat de thans bestaande wettelijke bepalingen
van 8 Juli 1874 zoodanig verouderd zijn, dat aan herziening niet kan worden ge-
dacht. Niets is meer waar, doch er dient te worden toegevoegd dat er periculum
in mora is. De toevloed van leerlingen in de laatste jaren is zoodanig geweest, dat
de thans bestaande, door de Wet voorgeschreven studie-indeeling en examenregeling
aanleiding geven tot allerlei moeilijkheden, welke de studie op allerbedenkelijkste
manier benadeelen, omdat een ongeordende toestand is ingetreden.

De regeering heeft gemeend het vraagstuk van het veeartsenijkundig onderwijs
tot oplossing te moeten bfengen door voor te stellen de bestaande Rijks Veeartsenij-
school in een veeartsenijkundige hoogeschool om te zetten. Inderdaad schijnt het
der commissie, dat daardoor het gewenschte doel te bereiken is en vele der in de
memorie van toelichting genoemde argumenten moeten in dit opzicht als steek
houdend worden beschouwd. Zoo zullen er voorzeker moeilijkheden bestaan otn
de regeling tot stand te brengen door het instellen van een zesde —■ diergenees-
kundige — faculteit aan de Utrechtsche universiteit. Bestonden die echter niet,
dan zou de commissie een dergelijke oplossing zeer toejuichen. Ook daarom zou,
naar de meening der commissie, een zoodanige faculteit aanbeveling verdienen,
omdat de propaedeutische vakken aan andere faculteiten konden worden onder
wezen, terwijl zij meent dat het diergeneeskundig onderwijs geen bijzondere be
hoefte heeft aan een afzonderlijke propaedeusis. Om deze redenen zou zij het ook
wanneer dit kon geschieden en al mocht geen afzonderlijke faculteit mogelijk zijn
en dus een afzonderlijke hoogeschool de eenige oplossing vormen, niet erg vinden,
wanneer zelfs dan door de studenten verschillende propaedeutische vakken aan
de universiteit werden gehoord.

Misschien gaf dit besparing van kosten, terwijl de omgang met de studenten
aan de universiteit een groot voordeel is te achten. Opneming in de medische facul-
teit zou echter, zooals in de memorie van toelichting terecht wordt gezegd, een zeer

ondoelmatige oplossing vormen, alleen ware zij in ongunstigen zin te overtnffen
door de vroeger besproken vereeniging met een landbouwhoogesclhool. Het is da.11
ook der commissie eenigermate onduidelijk hoe de regeering, die zoo goed he: on-
doelmatige van het onderbrengen in de medische faculteit inziet, even verd;r in
de memorie van toelichting, er werd reeds op gewezen, niet het groote gtvaar
ziet dat het leggen van verband tusschen landbouw- en veeartsenijkundig onderwijs
onvermijdelijk voor het laatste moet opleveren. Daardoor bestaat eerst rechc ge-
vaar in het gedrang te komen.

De commissie wil niet verzuimen hier een speciaal onderdeel te bespreken, vaar-
uit eventueel verband tusschen veeartsenijkundig en landbouwonderwijs if te
leiden zou zijn, anderzijds echter het argument van een niet bestaand veóand
te baat genomen zou kunnen worden om het veeartsenijkundig onderwijs ii een
bepaald onderdeel te benadeelen. Het betreft de vorming van zoogenaamde zoötech-
nici, veefokkerijspecialisten, veeteeltsconsulenten, de deskundigen op het gtbied
van de huisdierteelt.

Het lijdt geen twijfel of de studie aan een hoogeschool voor diergeneeskunde,
waar anatomie en physiologie met embryologie en histologie zeer uitvoerig worden
behandeld, verschaft grondige voorbereiding voor de beoefening der huisdierteelt,
een bij uitstek wetenschappelijke voorbereiding; verder eisclit de dierpathologie
ook deugdelijk onderwijs in de meer bijzondere zoötechnische vakken, omda.t de
patholoog het normale en het deugdelijke in de dieren grondig dient te weten.
Dat brengt dus als van zelf mede, dat een dergelijke hoogeschool ook uitmuntend
geschikt is voor de vorming van de bedoelde specialisten. Zij gaat aan deze hooge-
school als het ware van zelf, is een natuurlijk uitvloeisel van de richting daarvan
en zulks blijkt ook wel uit het feit, dat in Zuid-Duitschland, in tegenstelling nïêt
het noordelijk deel, het meerendeel der huisdierteelt-leeraren wordt gevormd
uit het corps dierenartsen en vooral ook uit het feit, dat bij ons te lande het meren-
deel der cursussen in exterieur, paardenfokkerij en veertelt aan veeartsen \\\'ordt
toevertrouwd en zij zeer gewaardeerde adviseurs zijn voor fokvereenigingen, enz.

Dat een landbouwhoogeschool eveneens en misschien meer in het bijzonder
op de vorming van dergelijke specialisten wordt ingericht, is misschien even natuur-
lijk, alhoewel de daar gevormde deskundigen, juist wat de wetenschappelijke
basis betreft, waarschijnlijk minder uitvoerig worden onderlegd. Doch dit feit
op zich zelf behoeft geen band tusschen twee inrichtingen te leggen, die op zich zelt
twee afzonderlijke richtingen der natuurwetenschappen behartigen en dus niet
innig te verbinden zijn. Het algemeen belang brengt mede, dai men geen druk
uitoefent door het scheiden der inrichtingen, terwijl het eventens medebrengt,
dat men de zoötechnische studiën aan de diergeneeskundige hoogeschool, welke
door haar aard zooveel anders zijn dan aan een landbouwhooges:hoo], in het bij-
zonder bevordert. De veterinaire voorbereiding in dit opzicht dient gesteund te
worden onafhankelijk van de opleiding aan de landbouwhoogeschojl. Zou men even-
tueel, in het belang der bedoelde specialisten zelf, de voordeelei van beide rich-
tingen willen combineeren, dan zou b.v. voor dergelijke lanibouw-ingenieurs
het bezit van het diploma van candidaat in de diergeneeskundt verplichtend te
stellen zijn. Doch, het zij herhaald, het feit, dat de diergeneeskuncige studie opleidt
tot en, zooals van zelf spreekt, opleiden moet tot de vorming vai zoötechnici, kan

nooit jeduiden, dat er een band moet worden gelegd tusschen diergeneeskundige
hoogeschool en landbouwhoogeschool. Dan ware eventueel de door den minister
zelf terecht veroordeelde toevoeging aan een faculteit van geneeskunde nog béter
te vercedigen.

Waar dus elk verband, juist om verschil in studierichting, is te veroordeelen,
daar kan zeker niet worden aanvaard het beginsel van het gemeenschappelijke
college van curatoren, dat in dit opzicht voor het verband meer in het bijzonder
zou hebben te waken. De diergeneeskundige hoogeschool dient een college van
curatoren te hebben, dat voor haar belangen waakt en niet een college, dat haar
belangen toetst aan die van de landbouwhoogeschool, zooals de minister het toch
eigenlijk m de toelichting van artikel 32 wil zeggen. De objectiviteit kan in dit op
zicht liet bestaan. Het onvermijdelijk gevolg moet zijn een college van curatoren,
dat voor de landbouwbelangen, zetelende in de beide inrichtingen, waakt. Voor
geneesrunde is daar geen plaats en juist die richting mag in het curatorium der
diergeneeskundige hoogeschool niet ontbreken. Die school moet een eigen cura-
torium hebben en sommige leden der commissie achten zelfs om de gewraakte
bepaliig alléén het wetsontwerp uit een oogpunt van veterinaire belangen onaan-
nemelijk!

Na iet voorgaande heeft de commissie slechts weinig mede te deelen omtrent
de verschillende titels en artikelen van het wetsontwerp. Zij meent dat Titel II
niet ov_er de „scholen", doch over de „hoogescholen" zou moeten handelen en is
verder _siechts matig ingenomen met den „administrateur", in artikel 6 genoemd,
cliê vólgens artikel 43 het geldelijk en administratief beheer der hoogeschool zal
hebbel» te voeren en die zelfs volgens artikel 26 lagere beambten zal kunnen aan-
stellen. Het lijkt duidelijk, dat een dergelijk ambtenaar een machtsondermijner
is van curatoren en hoogleeraren, bovendien als staande tusschen curatoren en se-
naat zeer moeilijk zal worden geduld. Wil men curatoren een ambtenaar toestaan,
die voor hen geldelijk en administratief beheer voert, dan kan daartegen allerminst
bezwaar bestaan. Doch het is zeer onpractisch naast het college van curatoren
nog een ambtenaarspositie te scheppen, waaraan zeker ook macht is verbonden,
die zelfs op senaat en hoogleeraren zal uit te oefenen zijn. De toelichting, bij artikel
6 omtrent de functie van den administrateur gegeven, is in dit opzicht onvoldoende,
daar uit niets de noodzakelijkheid, of zelfs het gewenschte blijkt om in dit opzicht
een ambtenair, d:e niet onder de curatoren staat, in de wet op te nemen. De do-
centen en hun technische hulpkrachten van administratieve bezigheden te ont-
lasten gaat doodeenvoudig niet, daar de docenten de directeuren der instituten
en afdeelingen vormen, die bij hun leiding daarvoor hebben te zorgen, dat zij het
budget niet overschrijden, doch zeer zeker niet zullen kunnen werken en leiden,
indien er een comptabel ambtenaar bestaat, die meent onafhankelijk genoeg te
zijn om eenig gezag uit te oefenen. Wil men in dit opzicht degelijk te werk gaan,
dan stelle men natuurlijk administratieve hulpkrachten onder curatoren aan,
doch geve ook aan de afdeelingen of instituten, waar veel administratief werk is,
een afzonderlijke administratieve hulpkracht. Zooals de zaak wordt voorgesteld,
waarbij de instructie van den administrateur niet door curatoren zou worden ge-

regeld, deze zelfs lagere ambtenaren zou kunnen aanstellen, is de duidelijke kiem
voor groote onaangenaamheden gelegd.

Omtrent artikel 8 meende de meerderheid in de commissie dat onder s. de „land-
huishoudkunde" diende gelezen te worden de „algemeene landbouwkunde",
omdat onderwijs hierin den aanstaanden dierenarts eenig belang zou kunnen in-
boezemen, doch onoverkomelijke bedenkingen heeft de commissie tegen artikel 18,
hetwelk overeenkomt met de artikelen 44 en 91 der hoogeronderwijswet, met dit
verschil echter dat is weggelaten de volgende bepaling:

„Hoogleeraren, het lidmaatschap van een der beide Kamers van de Staten-
„Genera<J aanvaardende, zijn gedurende dat lidmaatschap van rechtswege op
„nonactiviteit en genieten de helft hunner jaarwedde als verlot-tractement."

Zooals uit de toelichting blijkt, is dit tweede lid met opzet weggelaten. Men leest
daar „Het overeenkomstig artikel uit de hoogeronderwijswet (art. 91) is niet geheel
„overgenomen; wat in het tweede lid van dat artikel is bepaald zou, in verband
„met artikel 16 van het ontwerp en met de vaak zeer beperkte keuze van speciale
„deskundigen in strijd kunnen komen met de belangen van het landbouw- en
„veeartsenijkundig onderwijs."

Deze opvatting dient toch inderdaad met kracht bestreden te worden. Moge
de keuze voor hoogleeraren beperkt zijn, zoo is dit ook voor andere wetenschappen
het geval, en evenmin als daar mag zulks hier een bezwaar vormen, nu in het al-
gemeen voor hoogleeraren in de Wet werd vastgesteld het beginsel, dat zij bij be-
noeming tot Kamerlid non-actief worden en de halve jaarwedde genieten.Komen
dergelijke gevallen voor bij hoogleeraren der te stichten hoogescholen dan moet
ook daar het algemeen belang den doorslag geven en de beoefenaars der
veeartsenijkunde en der landbouwkunde mogen eischen, dat hun hoogleeraren
het bekleeden van het kamerlidmaatschap niet onmogelijk wordt gemaakt. Het
betreffende artikel dient dus te worden aangevuld.

In artikel 30 moet, naar de commissie meent „Het tweede en het derde lid,enz."
gelezen worden: „Het tweede en het vierde lid", terwijl in artikel 32 het beginsel
van twee gescheiden colleges van curatoren met twee secretarissen dient te worden
vastgelegd.

Wat art. 49 betreft is het gewenscht, dat het aantal te verrichten abnormale
verlossingen bij groote huisdieren (paard of rund) op vijf bepaald wordt, terwijl
daaraan de bepaling dient te worden toegevoegd, dat iedere candidaat niet alléén
minstens tien normale, doch bovendien nog minstens vijf abnormale verlossingen
van groote huisdieren moet hebben bijgewoond.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland neemt de vrijheid op te merken, dat, wanneer in het onderhavige ont-
werp van wet zoodanige wijzigingen worden aangebracht als in het voorafgaand
rapport zijn voorgesteld, inderdaad onder de thans gegeven omstandigheden waar-
borgen gegeven worden, dat, wanneer het ontwerp tot wet verheven zal zijn,

het veeartsenij kundig onderwijs zich zal kunnen ontwikkelen op een wijze, die
beantwoordt aan het doel en in overeenstemming is met den tegenwoordigen
stand der veeartsenij kundige wetenschap.

Dat einddoel ligt besloten in de navolgende motie, met overgroote meerderheid
van stemmen door de Buitengewone Algemeene Vergadering bovenbedoeld aan-
genomen, welke luidt:

De Buitengewone Algemeene Vergadering der Maatschappij ter bevordering
der Veeartsenijkunde in Nederland, gehouden te Utrecht op 14 Maart 1914, ge-
hoord de discussiën over het ontwerp van Wet tot regeling van het Landbouw-
en het Veeartsenijkundig hooger onderwijs, spreekt als haar oordeel uit dat de eind-
oplossing van het vraagstuk „Veeartsenijkundig Onderwijs" dient te worden ge-
vonden in de toevoeging van een 6e. faculteit aan de Utrechtsche Universiteit.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij ter Bevordering
der Veeartsenijkunde in Nederland.

Verslag van de bijzondere vergadering der afdeeling Friesland op den 3ien Maart
1914 te Leeuwarden gehouden. Deze vergadering, bijeengekomen ter bepaling van
hel standpunt, door de Friesche veeartsen in te nemen tegenover de iste Frie-
sche Ond. landbouwpaarden-Verzekeringmaatschappij, werd door twaalf vee-
artsen bezocht.

Nadat per advertentie door de afdeeling was bekend gemaakt dat na 1 Juli
19 r 4, paarden, bij genoemde Maatschappij verzekerd, niet meer in behandeling
zouden worden genomen, was van de zijde van enkele paardenhouders de wensch
uitgesproken, dat een compromis de intrekking van het door de veeartsen genomen
besluit als gevolg mocht hebben.

Daar het geschil is gerezen, doordat de Maatschappij, na afkeuring van paarden,
deze door niet-deskundigen liet „behandelen", werd besloten, dat de afdeeling
op den wensch zou ingaan, doch een vergelijk slechts op den volgenden grondslag
mocht verwacht worden.

In geval van ziekte of ongeval heeft de behandeling plaats door een veearts,
de Maatschappij dient een tweeden veearts te benoemen, die in voorkomende
gevallen, in overleg met den eersten, een onderzoek instelt en advies uitbrengt,
welk advies de Maatschappij dient op te volgen.

Aan de Heeren Plet en Winkel werd opgedragen deze zaak met een commissie
uit de paardenhouders, te bespreken en zoo mogelijk tot een goede oplossing te
brengen.

Met ingang van i Juli a.s. is benoemd tot Rijkskeurmeester in A. D te Box-
meer, de heer J. Kets, thans als zoodanig werkzaam te Gieten.

Bij Koninklijk besluit van 27 April 1914 n°. 31 is, met ingang van 1 Mei 1914,
benoemd tot Rijkskeurmeester in algemetnen dienst iste klasse, de Rijkskeur-
meester in algemeenen dienst 2de klasse H. A. Welman, te Vlissingen.

Bij Koninklijk besluit dd. 1 Mei 1914, is met ingang van 1 Juli 1914 be-
noemd tot Rijkskeurmeester in algemeenen dienst 2de klasse, de geëxamineerde
veearts dr. S. Ferwerda, te Oldebroek.

Bij Koninklijk besluit van 6 Mei 1914, No. 60 is met ingang van 1 Juni
1914, aan den dirigeerend paardenarts, met rang van majoor, C. van Heels-
bergen, op zijn aanvrage, ter zake van langdurigen dienst, eervol ontslag uit
den militairen dienst verleend.

Fêtes du cent cinquantenaire de 1\'école nationale vétérinaire de Lyon. 26—27
Oct. 1912. Lyon. 1913. 8°. 155 p. 2 prts.

Statistischer Veterinär-Sanitäts-Bericht über die Baierische Armee für das Rap-
portjahr 1912. München. 1913.

Handbuch des Medizinal- u. Veterinärwesens im Kön. Sachsen. Nach dem
Stande vom 1.1. 1914. Bcarb. im Kgl. Landesgesundheitsamt. Dresden, C. Hein
rich, 1914. Gr. 8". 158 S. Mk. 1.60.

H. Kösters, Lehrbuch des Hufbeschlages. 6te Aufl. Hrsg. von Schlahe. Berlin,
Selbstverlag, 1914. 290 Abb. M. 6.50

W. Spierling, Ueber einen neuen Versuch die Erregbarkeit des Nerven ob-
jektiv zu messen. Inaug.-Diss. Berlin.

Lina Stern, Ueber den Mechanismus der Oxydationsvorgänge im Tierorganis
mus. Jena, G. Fischer, 1914. Gr. 8°. VI 61 S. 12 Abb. Mk. 2.90

Fr. Fromme, Untersuchungen über die tunika muskularis, die Ostia und die
plikae permanentes am Dickdarm der Haussäugetiere. Inaug.-Diss. Berlin.

W. Schulz, Untersuchungen über die Fossae synoviales (fossae nudatae)
des Pferdes. Inaug.-Diss. Berlin.

W. Ellenberger u. H. Baum, Lehrbuch der topograph. Anatomie des Pferdes.
Berlin, P. Parey, 1914. Geb. M. 22.—.

Alb. Oppel, Leitfaden für das embryologische Praktikum und Grundriss der
Entwicklungslehre des Menschen und der Wirbeltiere. Jena, G. Fischer, 1914.
Mit 323 Abb. Brosch. M. 10.—

L. G. Neumann, Parasites et maladies parasitaires du chien et du chat. Paris,
1914. Kl. 8°. X 348 p. 156 fig. Frs. 4.50.

Das Reichs-Viehseuchengesetz vom 26 Juni 1909 nebst den Ausführungs-
bestimmungen des Bundesrats und deren Anlagen sowie dem Preuszischen Aus-
führungs-Gesetz und der viehseuchenpolizeil. Anordnung. Textausgabe mit
Anmerkungen von H. Bojunga. Hannover, M. & H. Schaper, 1914-

H. Zwaenepoel, Hygiene vétérinaire comprenant 1\'hygiëne générale et 1\'hy-
giène spéciale des équidés, des bovidés, des ovidés, des races caprines, des suidés.
8 . 562 p.

J. Klein, Erfolgreiche Milchwirtschaft. Anleitung zum ration. Betriebe. 2te
Aufl. Berlin, P. Parey, 1914. Mit 98 Abb. M. 7.—

W. Müller—Lenhartz, Hygienisch einwandfreie Milch, ihre Gewinnung, ihre
Behandlung und ihr Wert. In Verbindung mit F. Löhnis hrsg. Berlin, P. Parey,
1914. M. 5 Taf. u. 3 Abb. M.

Handbuch der Nahrungsmitteluntersuchungen. Hrsg. von Beythieu, C.
Hartwich u. Klimmer. Lief. 1. Leipzig, Tauchnitz, 1914. 8°. 96S. 12 Abb. M. 2. 50.
Lief. 1: Das Fleisch.

G. Wilsdorf, Die Herdbuchführung im Dienste der Landestierzucht. Berlin,
Verlag der deutschen Gesellschaft für Züchtungskunde, 1914. M. 2.—

G. Bau, Die wichtigsten Blutströme in der Hannoverschen Pferdezucht, ihre
Charakteristik, Bedeutung und Verwendung, sowie ihre Träger. Berlin. Verlag
der Deutschen Gesellsch. f. Züchtungskunde. 314 S. 62 Abb. u. 258 Ahnentaf M. 3.50
J. Schmidt, Die mitteldeutsche Rotviehzucht. Hannover, M. & H. Schaper,
1914. 112 S. 20 Abb. M. 4.—.

Arbeiten der Deutschen Gesellsch. für Züchtungskunde. H. 19.
A. Brosch, Die Literatur über das Schwein von 1538 bis zur Gegenwart. Ber-
lin, Verlag Vereinigung Deutscher Schweinezüchter. Geb. M. 4.—.
Hfig. V. d. Verein Deutscher Schweinezüchter.

O. Knispel, Führung der Zuchtregister. Berlin, Deutsche Landwirtschaftsges,
1914.

C. W. Gay, Productive horse husbandry. Philadelphia and London, J. B.
Lippincott Company. 300 p. 173 ill. S 1.50

Kalender >ür den Kälte-Techniker. 1914. Hersg. von Geo. Göttsche. 6ter Jhg.
Altona, Verlag f. Kälte-Industrie, 1914. Kl. 8°. VII 277 S.m. Abb. Geb. M. 5.—
Krabbe, Unser Tierarzt oder: wie kuriere ich meine Tiere selbst? Ein unent-
behrl. Ratgeber zur Erkennung, Heilung und Verhütung der Krankheiten des
Viehs, Pferdes, Hundes u. Geflügels. Berlin, L. Schwarz & Co, 1914. Kl. 8°. 95 S.

L. Wagenfeld, De bekwame veearts. Groot volledig handboek der genees-
en verloskunde van het vee. 5de dr. bew. door W. F. Steygerwalt. Rotterdam,

Probst, Erfolgreiche bäuerliche Schweinezucht u.-Mast sowie die Anlage
zweckmässiger Schweineställe. Hrsg. vom Verband oberpfälz. Schweinezüchter

Theilhabf.r beweert dat de spontane genezing van carcinoom niet zoo zeldzaam
is als gewoonlijk wordt aangenomen. De casuistiek telt zelfs in de laatste jaren over
de 200, waarvan sommige zelfs tamelijk vergevorderde, gevallen. Ook bij operaties
waar niet alles verwijderd kon worden, blijft soms recidive achterwege. Volgens T.
ontwikkelt het carcinoom zich niet in normaal weefsel — bepaalde factoren, b.v.
slechte locale voedingstoestand zijn noodig — daarom is ook het litteeken der
operatiewond een praedilectie-plaats voor recidive. T. tracht de natuurgenezing
te ondersteunen door hyperaemie en door cacodyl-inspuitingen.

Tot nog toe was het zeer moeilijk syphilis-spirochaeten in reincultuur te krijgen.

Schereschewsky slaagde hierin. Hij entte een sy philispapelin gestold paarde serum
en doodde na 5 dagen de in de bovenste serumlagen optredende cultuur en bacterie-
verontreinigingen met 70 % alkohol. Na nog 5 dagen was in de onderste serumlaag
een reincultuur van spirochaeta pallida.

The treatment of rinderpest and haemorrhagie septicaemia with permangate of potash.

Walker behandelde een aantal gevallen van runderpest en haemorrhag. septi-
caemie, met permangan. kalicus, en had een grooter procent genezingen dan zonder
behandeling. Hij meent dat verdere proefnemingen aan te bevelen zijn. Hij gaf
aan volwassen dieren 3.5 gram maar gelooft dat men wel meer kan geven,\'b.v.
5.5 gram en zelfs tot 14 gram, aan dieren boven de 230 K.G.

Boulin had bij verschillende infectie-ziekten (haemorrhagiese septicaemia van
het schaap, typho-anaemie (influenza) van het paard, septicaemiese polyartliritis
bij pasgeboren veulens, succes met intra-musculaire injecties van een mengsel van
arseen- en kwikverbindingen, n.1. kwikzilver benzoaat en natrium arseno-methylicum.
(\'t laatste is een gedeeltelijk organiese As. verbinding, ook arrhenol genoemd
CHj AsO 3₃Na₂ 5 H₃0). Van ieder 1 gram, \'t geheel opgelost in 200 gram physiolog
NaCl-oplossing. Het ontstaande neerslag weer op, als men de vloeistof vóór
\'t gebruik in heet water dompelt.

Dosis der oplossing — paard en rund 40 c.c. — Na 2 dagen de dosis herhalen en
verder alle 3 a 4 dagen 20 c.c.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland neemt de vrijheid den Leden
in herinnering te brengen, dat dit jaar van 5 — 8 Augustus te
Londen het X^de Internationaal Veeartsenijkundig Congres zal
worden gehouden.

Het Hoofdbestuur is van meening, dat de Nederlandsche
veeartsen op dit Congres ook een moreelen plicht te vervullen
hebben. Door het schitterend succes van het in 1909 te
Scheveningen gehouden lX^de Congres heeft de Nederlandsche
Veeartsenijkunde zich een eervolle plaats veroverd bij de
internationale bemoeiingen om de Veeartsenijkunde tot hoogen
wetenschappelijken bloei te brengen. Als direct gevolg van
het welslagen in 1909 is ons land de eer te beurt gevallen
dat het Permanent Comité der Internationale Congressen op
zijne vergadering van 2 Juni 1911 te Baden-Baden besloot te
\'s Gravenhage het Permanent Secretariaat te vestigen, voor
welke vestiging een belangrijke bijdrage is verleend geworden.
Voegt men daarbij nu nog het feit dat onze Engelsche Collegae
zich in 1909 waarlijk niet onbetuigd gelaten hebben, dan moet
de overtuiging postvatten dat thans op ons de moreele ver-
plichting rust onzen roem te handhaven en dat zal geschieden
wanneer de Nederlandsche Veeartsenijkunde in Londen niet
alléén waardig wordt vertegenwoordigd door officieele afge-
vaardigden, maar ook door een groot aantal andere collegae.

Nederlandsche veeartsen, wordt lid van het Londensche
Congres en zoo eenigszins mogelijk, gaat er heen !

Therapeutische, casuïstische en statistische mededeelingen
uit de Kliniek voor Kleine Huisdieren van \'s Rijks-
Veeartsenijschool,

In het afgeloopen kliniekjaar (i September 1912 tot 31 Augustus
1913) werden in de polikliniek voor kleine huisdieren 2742 honden,
359 katten, 78 konijnen, 244 kippen en 91 andere vogelsoorten,
dus te zamen 3514 zieke dieren, ter onderzoek aangeboden.

Daar deze dieren gemiddeld drie maal onderzocht en behandeld
werden, geeft dit te zamen 10542 consulten van poliklinische
patiënten.

In de stationaire kliniek werden 268 honden opgenomen, be-
nevens een pauw en een haan. Daar enkele van de stationair ter
behandeling aangebrachte honden lijdende waren aan twee vol-
komen van elkaar gescheiden ziekten (intern en chirurgisch)
wordt het totaal cijfer met 318 ziektegevallen vermeerderd. Deze
werden tezamen 20417 keer behandeld, d. i. gemiddeld 56 behan-
delingen per dag.

Wat betreft de parasitaire en infectieziekten kwam in de eerste
plaats veel voor:

hondenziekte (Febris catarrhalis et nervosa infectiosa) (361 ge-
vallen), in de tweede plaats

Helminthiasis (Ascariasis, Taeniasis) (126 gevallen poliklinisch en
één geval stationair) erï verder:
Acariasis of Demodikosis (117 gevallen).

De hondenziekte kwam in de warmere jaargetijden gemiddeld
meer voor als in koudere nnaanden (speciaal December en Januari).
De diagnose hondenzieklte werd alleen dan gemaakt, wanneer
twee van elkaar verschillende ziekten voorkwamen, bijvoorbeeld
de exanthematische vorm gepaard gaande met bilaterale rhinitis,
of een bilaterale blennorrhoïsche conjunctivitis samengaande
met gastrische afwijkingen. Het veelvuldiger optreden van de
hondenziekte in de warmere jaargetijden (zomer, voorjaar, herfst)
moet wel daaraan toegeschreven worden, dat de in het najaar of
in \'t begin van den winter geworpen jongen in huis groot gebracht
worden, daardoor weinig aan de buitenlucht zijn blootgesteld
en dan op een leeftijd van 4 maanden tot 1 jaar veel vatbaarder
zijn voor het hondenziekte-virus dan de in het voorjaar (April
en Mei) ter wereld gekomen dieren, die veel meer in de vrije
natuur zijn.

De ziekte kwam in alle vormen voor. Het meest kwam
evenwel de gastro-intestinale vorm (201 gevallen) voor, die va-
rieerde tusschen een eenvoudige maagdarmcatarrh en een hae-
morrhagische gastro-enteritis, deze laatste meest gepaard gaande
met subnormale lichaamstemperatuur (temperaturen van 35—36.6°
C. waren geen zeldzaamheden).

Ook de nerveuze vorm werd 23 keer gediagnostiseerd. Daarbij
traden in vergevorderde stadia naast een gedeeltelijke soms ver
voortgeschreden verlamming van groote spiergroepen, die het
staan of opstaan van deze patiënten onmogelijk maakte, rhyth-
misch op elkaar volgende klonische krampen op, vooral van de
musculatuur van de slapen en van de voorste- en achterste extre-
miteiten, welke krampen zich uitsluitend tot de betrokken spier-
groep beperkten, en dikwijls wisselden in hevigheid. Voor dezen
vorm van hondenziekte werd overeenkomstig de optredende klini-
sche symptomen de naam Akinesis et Hyperkinesis rhythmica
partialis gekozen.

Wat den ouderdom betreft van de honden die voor hondenziekte
in behandeling kwamen, kon deze in 195 gevallen tamelijk nauw-
keurig bepaald worden. De meeste patienten kwamen op een
leeftijd variëerend tusschen 4 maanden en 1 jaar in behandeling
en wel het grootste aantal op een leeftijd van 6 maanden (34 geval-
len) en één jaar (22 gevallen).

Uit de tabel die een overzicht geeft van de gevallen waarbij
de leeftijd tamelijk nauwkeurig was vast te stellen (195 in getal)
is dit op te maken.

De therapeutische maatregelen beperkten zich, naast een
hygiënisch-diëetetische behandeling, tot een symptomatische.
Nu en dan werd een desinficiens inwendig gegeven, zooals guajaco-
lum of het goedkoopere carbonas Creosoti in hoeveelheden
variëerend tusschen 50—200 mgr. (0.05—0.2 gr.) tot zelfs 0.5 gr.
Verder werd voorgeschreven liquor arsenicalis Fowleri druppels-
gewijze toegediend in stijgende dosis tot ten hoogste 12—15 drup-
pels per dag voor groote honden; ook werd wel (hier meer met
prophylactische bedoelingen) lactas calcicus in hoeveelheden van
2—5 gr. door het voedsel gegeven. Genoemde geneesmiddelen
geappliceerd naast de hygiënisch diëetetische maatregelen, bleken in
geringe en niet te hevige gevallen van hondenziekte, goed te voldoen.

Subcutane injecties van Joodtrichloride i%o (2 maal daags,
10 dagen lang) waren bij hevige pulmonale en myelitische gevallen
onwerkzaam. Ook een intraveneuse injectie van neosalvarsan
(per K.G. 20 m.gr.) (0.02 gr.) driemaal toegediend, gaf in ver
gevorderde stadia van de myelitische vorm niet de minste ver-
betering.

In één geval van Akinesis et hyperkinesis rhythmica clonica
partialis werden intralumbale injecties toegepast (insteekplaats
tusschen de laatste lendenwervel en het os sacrum) van verschillende
concentraties van alypine-oplossingen gedeeltelijk mèt en gedeelte-
lijk zónder toevoeging van zoutzure adrenaline-oplossing (1 : rooo).
In het kort worden deze proeven medegedeeld:

Hollandsche herder, reu, 7 maanden, 10 K.G. lichaamsgewicht,
met akinesis et hyperkinesis rhythmica clonica partialis. Patiënt
is niet meer in staat op te staan, jankt en blaft bijna aldoor.

Den eersten dag werd het dier 5 c.c. van een 1 % Alypine-op-
lossing intralumbaal en 5 c.c. van dezelfde oplossing subcutaan
geïnjiceerd. Na vijf minuten heft het dier den kop op; 10 minuten
later wordt het dier geheel en al rustig, de clonische en rhythmische
krampen aan den hals en het linker achterbeen worden 20 minuten
na de injectie duidelijk minder. Na een uur is de toestand weder als
voor de injectie.

Den tweeden dag krijgt het dier een subcutane injectie van 10
c.c. van een 1 % alypine-oplossing. De werking is ongeveer dezelfde
als die van den vorigen dag, vooral wat betreft het rustiger worden
van het dier. De clonische krampen worden 10 minuten na de
injectie zeer veel minder in intensiteit, verder is de anders totaal
verlamde hond, in staat, zich eenige keeren, zei het ook moeilijk,
op de voorbeenen op te richten. Na een uur is weer hetzelfde ziekte-
beeld aanwezig als te voren.

Den derden dag werd het dier intralumbaal (insteekplaats ter
zijde achter de derde lendenwervel) 150 mgr. (0.15 gr.) alypine,
opgelost in 10 c.c. water (gesteriliseerd) ingespoten. Drie minuten
later houdt het aanhoudende janken op; de hond wordt rustig.
De krampen worden na 10 minuten iets minder in intensiteit; 20
minuten na de injectie staat het dier spontaan op en loopt met
ataktische bewegingen gedurende eenigen tijd (5—6 minuten)
in de kliniek rond. Bij snelle wendingen valt het daarbij nog
met het achterstel omver. Eenmaal rolt het over den rug heen
en staat daarna, met het hoofd schuddend, weer op.

Later bij het "liggen wordt het hoofd goed opgeheven, de blik
is levendiger en de hond reageert op alle toeroepingen, waarop hij
voor de injectie geen acht gaf. Dit betrekkelijk welzijn houdt ii
uur aan. Daarna nemen de clonische krampen weer toe in sterkte,
het dier heft nu slechts langzaam en moeilijk den kop
op, die beverig in de hoogte gebracht kan worden en dan
daarna öf op den grond öf in zijwaarts afgebogen houding op de
zijvlakte van den hals, krachteloos terugvalt. De jankaanvallen
treden in deze periode niet op. Intoxicatie-verschijnselen werden
niet waargenomen, ofschoon den hond 15 mgr. (0.015 gr.) alypina
pro K.G. lichaamsgewicht geïnjiceerd werden.

Den vierden (daaropvolgenden) dag krijgt de hond, die wat
betreft zijn vroegeren toestand, niets verbeterd is, dezelfde alypine-
hoeveelheid; (0.15 :10 aq. steril.) deze wordt intralumbaal achter den
laatsten lendenwervel geïnjiceerd. De verschijnselen zijn dezelfde
als die van den vorigen dag. Intoxicatieverschijnselen niet
aanwezig.

Den daaropvolgenden (5en) dag worden behalve een intralumbale
injectie van 10 c.c. alypineoplossing nog 0.03 gr. (30 mgr.)

zoutzure morphine subcutaan toegediend, om te trachten de
kalmeerende werking eenigen tijd te doen aanhouden. Vier minuten
na de injecties, die direct na elkaar geschieden, houdt het janken
en blaffen op, heft de patiënt den kop op en komt van zij- in buik-
ligging. De clonische krampen zijn zwakker. Negen minuten
na de injecties begint de hond luid te janken en tracht vóór op te
staan,wat hem evenwel niet lukt; 15 minuten na de injecties houden
de krampen bijna volkomen op. Na dertig minuten treden ze
evenwel weer te voorschijn. Na circa een uur bestaat weer de
vroegere toestand. Een langere kalmeerende werking is door de
geringe hoeveelheid morphine niet opgetreden.

Den zesden dag wordt nogmaals de alypinedosis verhoogd.
Het dier krijgt 0.2 gr. (200 m.gr.) alypine opgelost in 10 c.c. steriel

water subduraal. Het janken, dat de hond bijna aldoor doet,
tenminste in meer of minder sterke mate, houdt direct na de in-
jectie op. Tien minuten na de injectie tracht het dier overeind te
komen, maar nauwelijks op zijn beenen staande, valt het weer neder;
20 minuten na de injectie belikt de hond zich eenige keeren. De
psyche schijnt veel vrijer, verder reageert hij op elke toeroeping
door een levendig en goed oorenspel, terwijl hij den kop opheft en
met den staart kwispelt. De krampen zijn iets minder. Twee uur
na de injectie vervalt de hond weder in zijn vroegeren toestand.
Opvallende intoxicatie verschijnselen traden niet op.

Den 7en dag werd de intralumbale alypinedosis opgevoerd tot
0.3 gr. (300 mgr.) alypine, opgelost in 10 cc. steriel water. Dadelijk
na de injectie houdt het janken op en wordt de psyche van het
dier veel vrijer. Het dier heft enkele minuten daarna den kop op
en blijft hem gedurende 40 minuten lang met een opvallende
frischheid dragen. De krampen worden evenwel niet veel beïnvloed.

uur na de injectie tracht de hond zich weer op te heffen, komt
ook werkelijk op de been, valt daarna echter dadelijk weer
neder. Twee uur na de injectie gelukt het \'t dier weer overeind
te komen en bijna 10 minuten lang een flink eind (300 M.) teloopen.
Bij het staan wordt het linker achterbeen dat rhythmische clonische
krampen vertoont, niet belast. De defecatie, die anders bij het
liggen afging, geschiedt nu staande, hoewel zeer moeilijk, terwijl
het dier dreigt om te vallen; 2\\ uur na de injectie is het dier nog
rustig en zijn de krampen bij het liggende dier minder sterk. Na
drie uur is dezelfde ziektetoestand weer opgetreden als vroeger
(deels naar aanteekeningen van den, den hond behandelenden
med. vet. cand. Scheltema).

Den achtsten dag krijgt de hond 0.5 gr. alypine opgelost in 10 cc.
gesteriliseerd water, waaraan is toegevoegd 20 druppels van een
i %o oplossing van Hydrochloras Suprarenini (adrenalinum).
De adrenaline werd gekozen, om een meer intensieve vaat-
vernauwing en daardoor zoo mogelijk een langzamere resorptie, een
langere werking en een mindere intoxicatie door de alypine bij deze
hooge dosis 0.05 gr. (50 mgr.) alypine pro K.G. lichaamsgewicht
te verkrijgen. Direct na de injectie treedt een duidelijke tremor
musculorum op; de kop wordt evenwel toch in de hoogte gebracht;
de psyche wordt vrijer. Het janken houdt op. Na 20 minuten
verheft zich de hond spontaan en loopt wankelend op drie beenen
eenige keeren de kliniek rond. Het vermoeid zijn treedt
tamelijk snel weder op en wel veel vlugger dan den vorigen
dag. Na twee en een half uur vervalt de hond, die altijd nog een

bepaalde hoeveelheid voedsel tot zich genomen heeft, in zijn
vroegeren toestand.

Den 9en dag werden 0.6 gr. (600 mgr.) alypine tezamen met 10 cc.
gesteriliseerd water intra-lumbaal geïnjiceerd. Hierbij treden
ernstige intoxicatieverschijnselen op. Ofschoon direct na de in-
jectie het janken ophoudt en de kop met meer kracht opgeheven
wordt, de tonische-tetanische krampen, twee minuten na de in-
jectie, wijzen er op, dat een heftige intoxicatie is opgetreden
(pro K.G. lichaamsgewicht 0.06 gr.!) Deze tonisch-tetanische
krampen treden vooral op aan de voor- en achterbeenen en
verder ook aan hals en kopmusculatuur.

Nadat de halsmusculatuur de krampen gaat vertoonen treedt
onder steunen een glottiskramp op, die heftige dyspnoe veroorzaakt
waardoor het dier elk oogenblik dreigt te stikken. Korten tijd daarna
komt er schuim op de lippen en wordt de ademhaling zeer frequent
en rochelend. Verder is bilaterale mydriasis opgetreden. Cornea
reflex is nog aanwezig. Het aantal polsslagen wordt frequenter,
de hartslag wordt zwakker. De lichaamstemperatuur, die voor
de injectie 38.5° C. was, daalt tot 37.5⁰; 10 minuten later tot 36.5°.
Als sedativum krijgt de hond nog 0.1 gr. hydrochloras morphini,
waarop na eenige uren de dood intreedt.

Uit deze experimenten blijkt, dat x°. alypine intralumbaal (even-
tueel ook subcutaan) bij deze hevige myelitis en encephalitis,
(veroorzaakt door hondenziekte), waarbij verlammingen en par-
tiëele rhythmische en clonische krampen aanwezig waren, een
voorbijgaande, gunstige werking bezit; dat 2°. de hond zeer
hooge doses verdragen kan. Opvallende intoxicatie-verschijnselen
waren zelfs bij een doseering van 0.05 gr. alypine pro K.G.
lichaamsgewicht niet aanwezig. Daar bij dezen hond intra vitam
een myelitis, vooral van het lendenmerg bestond, kon men niet
met zekerheid bepalen, of de na de sectie gevonden en microsco-
pisch vastgestelde kleine bloedextravazaten in het lendenmerg en
de degeneratieve veranderingen van de gangliëncellen in de grijze
ruggemergsubstantie, niet gedeeltelijk moesten worden toegeschre-
ven aan de intralumbale injecties.

Enkele malen werden honden met hondenziekte ook met serum
behandeld van de Rijksseruminrichting te Rotterdam (serum
tegen hondenziekte). De injecties geschiedden slechts bij poli-
clinische patiënten, zoodat een nauwkeurig oordeel hierover
niet is te vellen.

policlinisch en één stationair het meest in behandeling. Bij jonge
honden tot circa 9 maanden was het voornamelijk ascaris mystax,
bij oudere dieren taenia cucumerina (dipylidium caninum) en
taenia coenurus. Dikwijls kwamen ook gevallen voor waarbij naast
de ascariden meerdere taeniae met de faeces afkwamen. Aan jonge,
nog krachtige honden werd santonine (0.03—0.15 gr. met 0.5 gr.
saccharum lactis) gegeven, 2—3 uur daarna gevolgd door een
ricinusemulsie; in enkele gevallen werd ook santonine tegelijk
met calomel (van dit laatste 0.05—0.15 gr.) te zamen met saccharum
lactis voorgeschreven. Als antitaenicum bleek dat gelijke deelen
kamala en verscli geraspte arecanoot in hoeveelheden van aa
0.25—5 gr. in alle gevallen goed werkzaam waren, wanneer de
honden daags te voren vastten en het middel in rauw vleesch
werd toegediend. Het daarna laten drinken van wat water voor-
kwam in den regel het hoesten en het braken. Aan de eigenaars
werd verzocht de afgekomen wormen in de policliniek te brengen,
wat ze ook meestal deden; daardoor kon veelal de taeniasoort,
resp. de ascaridensoort vastgesteld worden.

Heel dikwijls, namelijk bij 103 policlinische en 14 stationaire
patiënten (tezamen bij 117) kon acariasis resp. demodikosis
in verschillende uitbreiding worden vastgesteld. De naam demo-
dikosis werd daarom gekozen, omdat in de zoölogische werken
van den laatsten tijd meer de naam demodex dan acarus gebruikt
wordt. Ook voorkomt de naam demodikosis verwisseling met
ascariasis.

Het procentgetal van de demodikosis was bij de aan huidziekte
lijdende honden 20.7. De demodikosis werd vooral bij jonge
honden geconstateerd op een leeftijd van 5—10 maanden en
dikwijls samengaande met de hondenziekte. In één geval evenwel
was een hond met circumscript squameus eczeem in het verloop
van demodikosis, 5 jaar oud. In de meeste gevallen van squamo-
papuleuse (nodeuse) eczeemvormen bleek de behandeling met
balsamum peruvianum syntheticum (Perugeen) met spiritus
fortior (meestal in verhouding van 1 : 9 spiritus) goede resultaten
op te leveren. Dit werd öf locaal gebruikt öf ook wel helftsgewijze
ingeborsteld. Ook het zeepkresolliniment, bestaande uit een
x a 2% oplossing van Liquor cresoli saponatus (concentratie al naar
grootte en ouderdom van den hond) met gelijke deelen spiritus
(ook spiritus dilutus) en sapo kalinus bleek dikwijls goede werking
te hebben. Voor de rest werd bij de bestrijding van demodi-
kosis vooral aandacht geschonken aan de aanwezige dermatitis en

werd deze overeenkomstig behandeld. Zoo werd bijvoorbeeld een
stationaire hond (q maanden oud, bulldog) met heftige huidaandoe-
ningen, die in alle mogelijke vormen optraden, in het kort als
volgt behandeld: Een purulo-haemorrhagische dermatitis werd
tweemaal daags gedesinfecteerd met een lauw-warme 2 % op-
lossing van Liquor cresoli saponatus daarna bepoederd met
bolus alba, waaraan (0.5 : 50) kaliumpermanganaatpoeder als
desodorans was toegevoegd. Na drie weken vormden zich droge
korsten. Vervolgens werd zinkzalf aangewend, totdat de huid
tamelijk glad was geworden en weinig oneffenheden meer
vertoonde. Daarna werden spiritueuse middelen te baat ge-
nomen (zeepkresol (2%), pix liquida (1 : 10), perugeen (1 : 10).
De verdikte huid aan de extremiteiten werd tweemaal, elke keer
veertien dagen lang, met tanninezalf (1 : 10 ungt. paraffïni) ge-
masseerd.

Gedurende de heele behandelingsperiode (1 jaar) sliep en at de
hond verbazend goed en veel. Nu, na verloop van een jaar, is
bij den hond, die vroeger geheel kaal was, met uitzondering van de
nekstreek, waar de huid nu nog iets verdikt is, het haarkleed weer
geheel teruggekeerd. In de nekstreek worden eerst na het maken
van meerdere preparaten nog enkele mijten gevonden.

Bij drie aan demodikosis lijdende en gestorven honden (2 daarvan
werden korten tijd policlinisch, één 4 dagen lang stationair be-
handeld, de laatste vertoonde verschijnselen van gastroenteritis
(hondenziekte-enteritis) luidde de pathologisch-anatomische
diagnose als volgt:

i°. Acute gastroenteritis — chronische nephritis — keratitis —
acariasis;

2°. parenchymateuse nephritis — subacute gastro-enteritis —
dilatatio cordis ventriculi sinistri — acariasis;

3⁰. chronische induratieve nephritis — chronische maag-
catarrh — dilatatio cordis ventriculi sinistri — mucopurulente
bronchitis et pneumonia catarrhalis — ascariasis — acariasis.

Uit deze drie sectie verslagen blijkt dat de dieren niet ge-
storven zijn aan acariasis, maar dat verschillende zware orgaan-
aandoeningen, vooral nephritiden, maag- en darmaandoeningen en
eenmaal een purulente bronchopneumonie, ziekten, die in het
verloop van hondenziekte dikwijls worden aangetroffen, den dood
van bovengenoemde honden veroorzaakten.

Dergelijke sectie beelden treft men ook aan bij niet be-
handelde dieren, zoodat de therapeutische maatregelen, vooral
wat betreft de geneesmiddelen, zoools die in onze kliniek

gebruikt en voorgeschreven worden, niet als oorzaak van de ziekte
van deze inwendige organen kunnen aangemerkt worden.

De nog meer geconstateerde Phthiriasis (28 gevallen policlinisch
en 4 stationair) was grootendeels toe te schrijven aan vlooien
(ctenocephalus). Slechts in twee gevallen waren haematopinen de
oorzaak, die in ontelbaar aantal vooral in de nek- en halsstreek,
en op de staartwortel genesteld waren. Door den hond geheel te
wasschen met 1—% oplossingen van Liquor cresoli saponatus,
dat om de drie dagen en in het geheel vier keer aangewend
werd, bleek er na een tijdsverloop van 12 dagen genezing opge-
treden te zijn.

Uiterst zelden (bij een totaal van 565 honden lijdende aan een
huidaandoening in slechts 6 gevallen) werd als de veroorzaker
van een met hevige jeukte en hoofdzakelijk squamopapuleus eczeem
verloopende huidziekte sarcoptes gediagnostiseerd. In één geval
was het sarcoptes minor in de andere gevallen sarcoptes squamiferus
(major). De behandeling door helftsgewijze inborstelen (bij kleine
honden en jongehondenVadeel perdag)met Liquor Cresoli saponatus
(2%) bij kleine honden 1%) en gelijke deelen sapo kalinus en spi-
ritus (Braridl. Gmeinersche liniment) voerde steeds, zelfs in ver
gevorderde stadia in een tijdsverloop van drie weken tot 2^ maand,
tot het gewenschte doel. Hoewel de twee in de stationaire cliniek
behandelde honden als „verbeterd" ontslagen werden, moet dit
daaraan toegeschreven worden, dat de eigenaars, de nog niet
volkomen behaarde dieren, om kosten te besparen gaarne verder
thuis zelf nabehandelden.

Dit was ten deele ook de reden, waarom bij andere huidaandoe-
ningen bijv. bij demodikosis en eczemen van honden in de sta-
tionaire cliniek, deze patiënten bij hun vertrek onder de rubriek
„verbeterd" moesten worden ondergebracht.

De overige huidziekten werden al naar de huidveranderingen
behandeld. Opvallend is het groote aantal vooral van policlinisch
ter onderzoek aangeboden honden met niet-parasitaire eczemen,
die vooral in de warmere jaargetijden van April tot September
veel voorkwamen.

Ook ontstekingen der uitwendige gehoorgang, in diverse vormen,
kwamen poliklinisch in de warme jaargetijden meer voor als in
den Winter. Een stationair behandelde hond met onge-

De secties, zoowel als de pathologisch-histologische onderzoekingen (ook van
tumoren) werden in het pathologisch instituut gedaan: Directeur Dr. Markus
en prosector Dr. Schornagel. Beiden heeren betuig ik hier mijn dank daarvoor.

neeselijke chronische verruceuze otitis externa werd op verzoek
van den eigenaar pijnloos afgemaakt. Daar bij dezen hond (10-
jarige bastaard pointer) het lijden reeds meer dan drie jaar bestond,
en een uiterst stinkende reuk uit de met purulent exsudaat
gevulde gehoorgang kwam, en men bovendien bij de sondeering,
die uiterst voorzichtig moest geschieden, maar toch goed met
een knopsonde kon uitgevoerd worden, direct op oneffen been-
stukjes (gehoorbeentjes, mediale wand van het pars-tympanica
ossis petrosi) meende te stooten, werd bij dezen hond een per-
foratie van het trommelvlies en een etterige middenoorontsteking
aangenomen. Bij de sectie bleek er evenwel geen perforatie aan-
wezig te zijn, het middenoor was intact, slechts in de nabijheid
van het trommelvlies een weinig hyperaemisch. Men mag
hieruit besluiten dat de sondeering van het trommelvlies, dat
individueel bij den eenen hond meer dan bij den anderen gespannen
is, wat betreft de diagnose van een trommelvliesperforatie, geen
nauwkeurige resultaten geeft. Bovendien leert dit geval ons, dat
zelfs bij het bestaan van een etterige otitis externa met foetide
stank gedurende drie jaar er nog geen hevige, in ieder geval nog
geen purulente ontsteking van het middenoor aanwezig behoeft
te zijn.

Wat het optreden van Emphysemen als ziekte v/h respiratie-
apparaat (4 policlinische gevallen) betreft, handelde het hier in
drie gevallen over ouderdomsemphysemen (honden boven de 10
jaar). De achterste grenzen van het volle percussieveld van de
longen strekten zich meestal uit tot aan den rand van het hypo-
chondrium, tenminste in het bovenste en middelste percussiege-
bied. Arsenic (Liquor arsenicalis Fowleri) verzachtte dit lijden.

Naast catarrhen van den larynx (39 gevallen policlinisch,—
6 gevallen stationair) kwamen ook veel btonchitiden en broncheoli-
tidcn, vooral van chronischen aard, voor. In eenige gevallen
van chronische broncheolitiden kon duidelijk een bilaterale
fremitus bronchialis geconstateerd worden.

Bij een, wegens chronische bronchitis ongeneeselijk verklaarden
Hollandschen herdershond, bevonden zich, bij de sectie direct bij
de bifurcatie van de trachea en vandaar uit tot enkele cM. in de
bronchiaalstammen, multipele tot erwtgroote granulaties van
het slijmvlies. De rest van het bronchiaal slijmvlies was iets ver-
dikt en vertoonde de verschijnselen van een chronische bronchitis.
Bij de palpatie van de trachea was bij dezen hond een duidelijke
tracheale fremitus en bij de palpatie van den thorax een duidelijke
bronchiale bilaterale fremitus te constateeren. De fremitus was

evenwel ook bij de palpatie van het strottenhoofd, hoewel in ge-
ringe mate, te voelen (laryngeale fremitus), ofschoon bij de sectie,
de larynx en het cervicale deel der trachea voor zoover deze kli-
nisch onderzocht konden worden, niet gestenoseerd waren. Ook
was bij het dier nu en dan, vooral na geforceerde bewegingen,
clinisch meer een laryngeale dan tracheale stridor te hooren, terwijl
de door de granulaties sterk vernauwde plaats aan het einde van
de trachea was gelegen en eigenlijk meer een tracheale resp. bron-
chiale stridor had moeten te voorschijn roepen.

Van de ziekten van het digestie_ apparaat domineerde in de eerste
plaats de acute gastritis (93 gevallen policlinisch, 10 stationair).
Bij 7 van de stationaire patiënten, die reeds 4—5 dagen bij den
eigenaar zeer ziek waren, bleef elke behandeling (warme omslagen,
kunstmatige voedering door rectale infusie van melk met druiven-
suiker) vruchteloos. De sectie toonde meestal het bestaan van een
hevige haemorrhagische gastritis aan, gedeeltelijk ook gepaard
gaande met intestinale veranderingen. Ook de haemorrhagische
gastro-enteritis vorderde een groot aantal offers, ondanks de behan-
deling 2—3 maal daags (ei en melk per os of door infusie, tanno-
form, tannalbine, rectale infusies en desinfecties van het darm-
kanaal met i—i°/oo kalium-permanganaat, 1—2 % aluin, 1 % acidum
tannicum, \\—1% creolin, Liquor cresoli saponatus, bacillol in
olieachtige suspensies). (Van 9 stationaire patiënten gingen er 7
aan de ziekte ten gronde). Volledigheidshalve zij hier medege-
deeld, dat de stationair opgenomen patiënten steeds de ernstig
zieke dieren betroffen — dit geldt ook gedeeltelijk voor de andere
stationair behandelde patiënten — die niet zelden bijna reeds ster-
vende waren. Het opnemen van dergelijke patiënten, schijnt mij
evenwel gewenscht toe, daar zeer zieke dieren voor de studie veel
belangrijker materiaal zijn (clinische onderzoek, behandelings-
methode, sectie enz.), dan minder zieke, welke daarna ge-
nezen — ten minste in de meeste gevallen — de cliniek weer ver-
laten. Voor de genezing van deze minder ernstige gevallen
van gastroenteritis is het voorschrijven van dieët wel één van
de voornaamste factoren om tot genezing te komen.

In één geval werd bij een 8-jarige Iersche Setter, die stationair
behandeld werd, en waarbij de eigenaar sedert £ jaar verschijnselen
van moeheid, weinig eetlust en langzaam in sterkte toenemende
omvangsvermeerdering van het achterlijf had opgemerkt, op grond
van clinische onderzoekingen, de daaraan volgende proefpunctie,
de physische, chemische en microscopische onderzoeking van de

door punctie verkregen vloeistof de diagnose: hydrops-ascites hae-
morrhagicus, tumor hepatis gesteld. I)e sectie bevestigde de eerste
diagnose: er was in de buikholte i L. serohaemorrhagische vloei-
stof aanwezig. Daarentegen was de bij de palpatie van de buik
duidelijk voelbare matig weeke gezwelmassa, die het grootste
deel van het abdomen opvulde en onder het hypochondrium zonder
clinisch aan te wijzen grenzen direct in de leverstreek overging,
geen levertumor, maar een menschenhoofd-groote tumor van de
milt, die aan het ventrale deel van deze was gelegen en direct aan
de lever grensde. De tumor fluctueerde op diverse plaatsen en
vertoonde op doorsnede multipele, holten gevuld met een serohae-
morrhagische vloeistof en fibrine (haematoom resp. angioma
spienis). De lever, de nieren en de darmlissen waren zeer anae-
misch. Tweemaal werd ook een maagdraaiing (torsio ventriculi)
gediagnostiseerd (acute tympanitis van het achterlijf binnen enkele
uren, links sterker dan rechts, vooral in het middelste mesogastrium.
Sterk tympanitische toon met metalen bijklank vooral ongeveer
een handbreedte achter het hypochondrium in het middelste
mesogastrium gedeelte). Beide gevallen verliepen doodelijk. Bij
de eene patiënte trad de dood binnen 24 uur op, bij de andere eerst
na 5 dagen, ofschoon bij dit dier bij de sectie van de maag bleek, dat
er een draaiing van 360° had plaats gehad. Laatstgenoemde hond
werd met infusies in de maag behandeld, in aansluiting waar-
van snelle wentelingen over den rug van rechts naar links, en
massage. van de buikstreek, werden aangewend. Bij de eerste
werd na 16 uur (tamelijk laat) tot laparotomie onder aethernarcose
overgegaan, waarna de maag in bijna normale positie werd
teruggebracht. Daarbij werd de hond op de rechterzijde neer-
gelegd, de huid op de gewone wijze voorbereid en daarna in
het middelste mesogastrium vlak bij het hypochondirum een zoo
groote lapsnede in T vorm gemaakt, dat men met de eene hand
langs het net gaande tot aan de rechter nier en bovenste lenden-
streek kon komen en met de andere hand in de nabijheid van de
ventrale leverrand tastte. Daarna pakte men met de bovenste
hand de groote, rechts liggende curvatuur van de tympanitisch
gezwollen maag en werd deze voor zoover dit mogelijk was,
naar den anderen kant teruggetrokken, terwijl met de andere hand
getracht werd, de naar links verschoven pylorus- en duodenaal ge-
deelten hunne normale ligging terug te geven. Daarbij werd een
duidelijk waarneembare verschuiving van de maag in de gewenschte
richting waargenomen. Daar evenwel de milt door de tympani-
tisch opgezette maag en den ventralen linkerleverlap abnormaal

ver gedisloceerd was, was een volkomen repositie, vooral van dit
orgaan, niet mogelijk. Uit de ligging van de milt en uit de tympa-
nitische verandering van de maag, mocht men besluiten dat de
maag zeker meer dan i8o° gedraaid was. I)e sectie van den hond
die in den loop van den nacht na de laparotomie was overleden,
gaf \'t volgende te zien: torsio ventriculi om de verticale as, van
achteren naar links en naar voren tot 90° toe. Hevige bloedingen
en stuwingsverschijnselen in de maag en darmwand. Maaginhoud
dunvloeibaar gemengd met een schuimige massa. Maag heel sterk
tympanitisch, milt sterk gestuwd en hoefijzervormig omgebogen.
De ligging van deze was tusschen maag en linker leverlappen.
Lever anaemisch. Bij den anderen hond, die verscheidene dagen
reeds policlinisch behandeld werd voor een oorverwonding en
getracht had het aangelegde oorverband door heftig schudden
en rollen, —• dit laatste wel de oorzaak zijnde der torsie — te ver-
wijderen, was het therapeutisch ingrijpen nutteloos. Bij de sectie
bleek er een torsio ventriculi van 360% te bestaan van rechts
naar links (intra vitam was slechts een middelmatige tympanitis
aanwezig). Deze sectie gaf het volgende beeld :

Geringe stuwingsverschijnselen. Milt slechts weinig vergroot.
Lever anaemisch. De darmen vertoonen geen stuwingshyperaemie.
in de maag slechts tot een bepaalde plaats gelocaliseerd. Meerdere
erosies Yan de mucosa bij den overgang van oesophagus in het
cardia-gedeelte van de maag. De maag bevat eenige geschilde
aardappelen en aardappelstukken en een groote hoeveelheid slij-
mig-vloeibare massa. De maag niet erg tympanitisch (wat misschien
in verband staat met het dikwijls inbrengen van de slokdarmsonde
waarbij zich soms groote hoeveelheden gas ontlasten). Zelfs
bij deze torsie van 360° was het intra vitam mogelijk nog een gummi-
sonde van i c.M. dikte door den oesophagus in den maag te brengen.
Dat de erosies van de mucosa, op den overgang van oesophagus
in \'t cardiagedeelte van de maag, aan deze sondeeringen zijn toe
te schrijven, is niet onwaarschijnlijk.

Bij de ziekten van het hart was vooral een 10 maanden oude
barzoi, met hartdilatatie, gepaard gaande met hydropische uit-
stortingen in het pericard, den thorax en het abdomen, interessant.
Bij dezen hond trad in een tijdperk van 4 weken, driemaal een
spontane resorptie op van de hydropische uitstortingen en wel
in zoo\'n mate dat men clinisch geen vloeistof meer kon aanwijzen.
De clinische diagnose (twee dagen voor den exitus letalis toen meer
duidelijke hydropische toestanden waren opgetreden) luidde:

Dilatatio cordis. Insufficientia valvularum atrio-ventricularis.
Hydropericardium, Hydrothorax, Hydrops-ascites (haemorrhagisch
transsudaat) Tumor hepatis. Nephritis. Ren migrans (ophthal-
moreactie met tuberculinum Koehii: negatief). De pathologisch-
anatomische diagnose was de volgende: hydrops ascites, hydro-
thorax en hydropericardium met zeer veel haemorrhagische vloei-
stof. In het pericardium was de hoeveelheid gering. Dilatatio cordis,
vooral rechts, maar ook links. De rechter ventrikelwand hoogstens
\\ c.M. dik. Daarbij een insufficientie van de atrioventriculair
kleppen. Linker nier zeer bewegelijk. Weinig niervet. De nier kan
een handbreed van de wervelkolom verwijderd worden. Anaemische
en haemorrhagische infarcten in de linkernier, ook in de rechter
maar hier minder. Lever is zeer groot en week, geringe veneuse
stuwing; Hepatitis.

De klinische diagnose „tumor hepatis" werd na de punctie
van het abdomen daarom gesteld, omdat zich vooral de ventrale
leverkwabben tamelijk hard en oneffen lieten palpeeren, verder
omdat de lever niet in toto duidelijk vergroot was, (onderzocht per
palpationem et percussionem) daarentegen wel in het ventrale
mesogastrium — en in het onderste middelste hypochondriumdeel,
terwijl de andere verschijnselen van een hepatitis intra vitam niet
aanwezig waren. De nephritis werd gediagnostiseerd door het
eiwitgehalte van de urine (2%₀ EsBAcn)en door het aantoonen van
enkele nierepitheliën. Daar de hond zeer vermagerd was en de
verdenking bestond dat dit op tuberculcusen grondslag berusten
kon, werd de ophthalmoreactie met alt-tuberculinum (Koen) in
één oog toegepast, evenwel zonder positief resultaat. De sectie
toonde ook geen tuberculose aan.

Van de ziekten van het urogenitaal apparaat kwamen vooral voor,
de bij de mannelijke honden veelvuldig optredende purulente
catarrhale postkitiden, die bij policlinische honden in 12 gevallen
en stationair in één geval behandeld werden (intrapraeputiale
uitspuitingen met 1 a 2% aluin, £ —1 °/₀₀ kaliumperman-
ganaat), en bij de vrouwelijke honden de lactatio abnormalis,
(11 policlinische, 2 stationaire gevallen) gewoonlijk precies in
die periode, dat zij hun jongen geworpen zouden hebben. Deze
teven hadden reeds vroeger verscheidene keeren jongen ge-
worpen of ze hadden nog nooit jongen ter wereld gebracht.
Het proces bij deze lactatio verliep in het algemeen goedaardig.
Slechts bij één hond ontwikkelde zich aan de laatste twee
mammae een etterige mastitis met sterke abscedeeringen, bij een

andere vormden zich daarna kleine chondrofibromen in twee
melkklieren. De behandeling bestond in een voorzichtig uitdrukken
van de dikwijls sterk gevulde mammae, deels ook door applicatie
van adstringeerende en desinficeerende vloeistoffen (aluin, azijn-
zuurwasschingen, loodwater-wasschingen), verder in \'t aanleggen
van matige drukverbanden, nu en dan bij geringe lactatie uit-
sluitend in het geven van natrium- of kaliumjodide (0.5—1 gr.),
in strooperige oplossingen.

Van de ziekten van het centrale zenuwstelsel kwamen verscheidene
gevallen van eclampsie van jonge honden voor, die zich in hun
groeiperiode bevonden (24 gevallen policlinisch) en 10 gevallen
van reflexepilepsiën-, aan de eersten werden hoofdzakelijk broom-
preparaten (broomkalium, broomnatrium, broomcalcium), aan de
laatsten naast dcriveerende, laxeerende geneesmiddelen (calomel),
evenzoo dezelfde sedativa toegediend.

Ook in dit jaar kwam weer een typisch geval van idiopathische
epilepsie bij een driejarige airedale terrier voor, die door broom-
kalium-giften verbeterde. Volgens den eigenaar leed deze hond
dikwijls aan deze aanvallen (dikwijls 2—3 keer per maand, vooral
in de warmere jaargetijden). Een dergelijke aanval werd een-
maal in den stal geconstateerd. Deze aanval werd voorafgegaan
door een kortdurende, geringe evenwichtsverstoring, die zich
uitte door waggelen met het lichaam van het staande dier
naar voren en naar achteren en in geringe mate naar zijwaarts.
Daarnaast werden geringe trekkingen van de oogleden waar-
genomen, evenzoo van de aangezichtsmusculatuur en kort daarop
van de geheele huidmusculatuur. Bijna oogenblikkelijk volgden
hierop bliksemsnel tonisch-tetanische krampen van alle spieren,
die ook op de spiergroepen van de extremiteiten overgingen, het-
geen een bijna oogenblikkelijk neervallen van den hond op de rech-
terzijde tengevolge had; op dit oogenblik jankte de hond op klagende
wijze. Gedurende het liggen domineerden in het ziektebeeld meer
de tonische, aanvalsgewijze optredende spierkrampen, die dan een
ruksgewijze kort heen en weer schudden van het dier tengevolge
hadden. Daarnaast traden kauwspierkrampen op van tonisch-
clonischen aard, een tamelijk sterk speekselen, hevige nystagmus
rotatorius, volkomen bewustzijnstoornis, verhoogde ademhalings-
frequentie gepaard gaande met op verren afstand hoorbaar laryn-
geaal in- en exspiratiegeluid, terwijl de mond halfgesloten was.
Dit waren de begeleidende symptomen van den slechts 1}—2
minuten durende epileptischen aanval.

Na het ophouden van de clonische krampen stond de hond
weer langzaam op, toonde zich vermoeid, bleef eenigen tijd met
den kop tegen den muur gedrukt staan, schudde zich daarna heel
zwakjes, toonde onder het loopen een waggelenden gang, liep met
den hangenden kop nog eenige keeren, maar steeds in minder
sterke mate, dan tegen het eene, dan tegen het andere voorwerp
aan, en was in circa 5—6 minuten, gerekend vanaf het begin
van den aanval geheel hersteld.

Niet zelden werden paraparesen of ook paralysen door druk
op het ruggemerg opgemerkt (compressus (compressio) medullae
spinalis). De naam „compressus" is daarom gekozen omdat hij
,,het samendrukken" van het ruggemerg op deze of geene plaats,
vooral in het lenden- of halsgedeelte van de medulla spinalis dui-
delijker op den voorgrond stelt, dan „compressio" „de omarming"
wat meer een drukwerking op het ruggemerg in circulaire richting
aangeeft.

Bij eenige ongeneeselijk zieke honden werd voor pijnloos af-
maken chloralhydraat gekozen, opgelost in mucilago gummi arabici,
als clysma met een kleine spuit rectaal ingespoten. In één
geval geschiedde dit bij een pinscher (I), lichaamsgewicht
xi K.G., in een ander geval bij een Duitsche staande hond (II)
van 30 K.G. lich. gewicht. De eerste kreeg 2 gr. pro K.G. — de
laatste 1 gr. pro K. G. lich. gewicht. De hoeveelheden 22 en 30 gr.
chloralhydraat werden in 30 resp. 60 gr. mucilago gummi arabici
opgelost en lauwwarm intrarectaal geïnjiceerd. Zoodra de dieren
diep ingeslapen waren, werd verder chloroform toegediend. De
dieren werden neergelegd en gefixeerd en na de injectie achter
iets in de hoogte gehouden. Het verloop was als volgt:

leden zijn verdwenen. Pupil-
reflex nog aanwezig. De tong
hangt zijdelings uit den bek.

tans, bilaterale myosis. Pols
is nog krachtig: 150 slagen in
de minuut (tachycardie). De
ademhaling iets frequent, maar
rustig; 36 ademhalingen.

chloroform voor den neus. Het
dier beweegt zich niet en blijft
in dezelfde houding liggen. De
ademhaling wordt wat frequen-
ter en wat oppervlakkiger: 42
per minuut. Pols wordt zwak,
klein en onregelmatig (5 minu-
ten later).

op. De reflexen, behalve de
patellairreflex, die nog in ge-
ringe mate aanwezig is, zijn
verdwenen. De pols stijgt tot
152 en is iets arhythmisch.
Gehoor is verdwenen. De adem-
haling wordt wat frequenter
en oppervlakkiger.

22 ,, ,, ,, ,, vaste slaap; toediening van chlo-
roform. Hond blijft in dezelfde
houding liggen en beweegt zich
niet \'t minst. De ademhaling
wordt wat dieper.

Bij drie andere honden, die eveneens pro K.G. lich. gewicht
i—2 gr. chloralhydraat kregen (op dezelfde wijze toegediend), trad
echter niet deze rustige slaap op, maar vertoonden een 5—10
minuten lang aanhoudend exitatie-stadium, gepaard gaande met on-
rust en jankaanvallen; dit waren evenwel geen ernstig zieke patiën-
ten. Bij heftig zieke dieren is chloralhydraat evenwel een zeer goed
bruikbaar narcoticum. Het sectie beeld wordt echter bij deze rectale
chloralhydraatinjecties of -infusies dermate veranderd, dat de
rectaal- en colonslijmvliezen sterk geplooid komen te liggen, als
gelooid er uitzien, hetgeen voor het eventueel aantoonen van ont-
stekingsprocessen in deze darmgedeelten moeilijkheden geven kan.

Voor het snelle afmaken bij ongeneeselijke ziekten werd meestal
nitras Stryehnini in hoeveelheden van 150—350 m.gr. (0.15—0.35)
opgelost in warm water (10—20 gr.) intrapulmonaal of intracar-
diaal geïnjiceerd. Typisch is hierbij, dat honden dadelijk na de
strychnineinjectie bliksemsnel over het lichaam \'gaande tetanische
krampen, met dikwijls kleine remissies, vertoonen, maar dat na
den dood alle karakteristieke verschijnselen van een strychninedood
afwezig zijn en het cadaver zich in niets meer onderscheidt van een
dier, dat niet door een vergift, hetwelk krampen veroorzaakt,
gedood is. Dikwijls treden, bij enkele honden kort na het op-
houden van de tetanische krampen, hevige, clonische krampaan-
vallen op, vooral van de extremiteiten, nu en dan onderbroken
door een strekkramp, verder nystagmus oscillatorius, zoodat het
aanbevelenswaardig is in dergelijke gevallen, nadat de injectie
heeft plaats gehad, het dier toe te dekken en het aan den kop te
fixeeren.

Als hoogste lichaamstemperatuur werd bij een bastaard-dog met
acute pleuritis 40.9 C.° en als laagste, bij een vier jaar ouden hond
met gastroenteritis-haemorrhagica een half uur voor den dood
30.8 C.° aangetroffen.

Van de chirurgische ziekten van den hond werden naast wonden
van alle soort (120 policlinische, 13 stationaire) en contusies van
de spieren (87 puliclinisch, 4 stationair) vooral fracturen aan de
extremiteiten in allerlei vorm, gediagnostiseerd (52 policlinisch,
10 stationair). Bij dieren boven de 8 jaar, werd in drie gevallen
bij dislocatio ad longitudinem cum distractione slechts fibreuse
callusvorming geconstateerd, hoewel de dieren kalk per os kregen
en de breukvlaktcn door middel van aluminiumijzerdraad en gips-
verbanden zoo goed als mogelijk tegen elkaar kwamen te liggen.
Deze honden belastten later wel het lidmaat een weinig, maar op
de plaats van de fractuur kon evenwel nog steeds een groote be-
wegelijkheid van de beenderen geconstateerd worden. Ook werden
dikwijls intracapsulaire fracturen gediagnostiseerd, die bij jonge
honden door dikwijls heel sterke callusvorming in 3—4 weken
genazen. Meestal evenwel veroorzaakten zij een ernstige ankylose
van het betrokken gewricht en daardoor blijvende stoornissen in
de actie van de stijfgehouden extremiteit. Groot was ook het aantal
Tumoren, welke na voorafgaande locale anaesthesie met 1—2 %
alypine vermengd met 5 druppels zoutzure adrenalineoplossing
(1 : 1000) op elke xo c.c., operatief werden verwijderd. Voorname-
lijk waren het tumoren van de melkklieren, verder van de huid,

het praeputium, de testes, de vagina en van het vestibulum vagi-
nae. Deze laatste was een lang gesteeld fibroom (Fig. i).

In bijgaande tabel, waarin ook enkele bij katten wegge-
nomen tumoren zijn opgenomen en ook van vogels (Fig. 2), is
de aard van de tumoren, voor zoover deze histologisch zijn onder-
zocht, aangegeven.

Bij de katten kwam dikwijls (27 gevallen) policlinisch de scabies
sarcoptica voor. Meestal werd deze met goed gevolg behandeld
met de HELMERicHsche zwavelzalf. Twee typische gevallen van
Favus werden evenzoo geconstateerd. De napvormige, krater-
achtige, weeke en rondachtige, ca. £ c.M. hooge schimmellagen
op de huid zaten bij een jonge kat van 4 maanden, vooral aan de

onderborst- en onderbuikstreek. Ze vertoonden verder een meer
langgestrekte vorm, week-crusteus en kwamen vooral bij de elle-
boogstreek in verschillende afmetingen voor (Fig. 3). Deze
schimmellagen konden gemakkelijk met den scherpen lepel afge-
krabd worden en werden microscopisch als achorion Schönleiniï
herkend. De jongen, die de kat in de polikliniek bracht, was even-
eens met Favus besmet,zoowel in het gezicht als aan zijn achter-
hoofd. Een bepenseelen 2—3 keer van de door de favus aangedane
huidplekken met jodiumtinctuur of een 2—3 maal daags inwrijven
van de zieke huidplaatsen met x a 2 % creoline-oplossing, resp.
cresolzeepzalf (0.5—1 %) voerden tot het gewenschte resultaat.

Van de ziekten der oogen was vooral eigenaardig een door het
invallen van een tafelmes in het rechter oog veroorzaakte prolapsus
iridis met prolapsus van den lens en een deel van het corpus vitreum.
De uit een spleetvormige opening in de cornea prolabeerende
cylindrische massa was met bloedcoagula bedekt (Fig. 4). De
therapie bestond hierin, dat na desinfectie en locale anaesthesie
van het oog, het grootste deel van de prolabeerende massa werd
weggenomen, verder in toucheeren met helsche steen, en in boor-
zalfverband.

Bij een policiinisch aangebrachten kater van 7 jaar, met cataract
van het linker oog, werd een chronische exsudatieve peritonitis ge-
diagnostiseerd. Lichaamstemperatuur 38.4° C., pols 200, getal der
ademhalingen 44. De ademhaling wat dyspnoïsch. Sterke bilaterale
uitzetting van het abdomen. Door middel van punctie krijgt men
iets meer dan een Liter geelwitte troebele vloeistof met een soortelijk
gewicht bij 15⁰ van 1017, alcalische reactie, 4% eiwit (Esbach).
Microscopisch werden in de veel sediment bevattende vloeistof
talrijke endotheliën gevonden, evenzoo witte bloedlichaampjes,
grootendeels uiteengevallen en vettig gedegenereerd (Fig. 5).
De overige inwendige- en chirurgische ziekten werden op dezelfde
wijze als bij den hond behandeld. Onder de corpora aliena, waarvoor
8 patiënten in behandeling kwamen, werden 5 vischhaken en drie
naalden met draad verwijderd. De vischhaken zaten aan het eind
van het rectum en hadden de perineaalhuid geperforeerd. Nadat
de weerhaakjes van de haken door de huid gedrukt en met een
fijne tang afgeknepen waren, kon men de rest heel gemakkelijk
van uit het rectum verwijderen.

Konijnen (in het geheel 78) kwamen vooral voor oorschurft
(16 gevallen) policiinisch in behandeling. De mijten (dermatocoptes)
konden heel makkelijk microscopisch en in allerlei stadia aange-

toond worden zelfs wel in het copulatiestadium. De therapie bestond
in het verweeken van de korsten met oliën, verder in de appli-
catie van antiparasitaire zalven (3—5 % Liquor cresoli saponatus
met axungia, 5% creolinezalf, etc.), die meestal twee keer per
dag in de gehoorgang ingewreven werden.

Tweemaal werd bij konijnen 4—5 dagen nadat ze gejongd hadden,
puerperale eclampsie geconstateerd, gepaard gaande met clonisch-
tonische krampen van de extremiteiten en verhoogde, gedeeltelijk
dyspnoïsche, ademhaling (78 pro minuut). Warme inwikkelingen
en het toedienen van broompreparaten bleken het verloop der
ziekte gunstig te beïnvloeden.

Onder de kippen en andere vogels werden van de infectieziekten,
vooral de diphtherie (39 gevallen) verder de contagieuse coryza
(13 gevallen) en de cholera gallinarum (6 gevallen) policlinisch
behandeld; ook werd er dikwijls in de policliniek gevraagd om ge-
neesmiddelen tegen de Klein\'scAö ziekte, die vele offers eischte. In
deze gevallen werd den eigenaars aangeraden hun kippen te laten
inenten, \'tzij op aanvrage, door de rijksseruminrichting, \'tzij door
den leeraar van de ambulatoire cliniek (prof\'. Paimans).

Besmette koppels worden eerst een of meermalen geënt met
immunserum, daarna met bacillen-cultuur. Gezonde toornen worden
alleen met bacillen-cultuur (vooraf op 70—80 °C. verhit) geënt.

Bij de diphtherie werd naast warmhouden van de dieren voor-
geschreven de zieke van de gezonde dieren te scheiden, desinfectie
van de plaats, waar ze gezeten hadden met kalkmelk (vooral wan-
neer er veel ziek waren), weeke voedering, verwijderen van de los-
zittende diphtherische massa\'s en locale bepenseeling met jodium-
tinctuur (5) en glycerine (20—25) of toediening van kreosoot (10—
15 m.gr. (0.01—0.05 gr.) pro die) in emulsie of pillenvorm, hetgeen
volgens enkele kippenhouders goede resultaten gaf. Bij de cholera
gallinarum werd voornamelijk in het drinkwater kopersulfaat
(één theelepeltje op \\ L. water) gegeven.

Als expectorans en anticatarrhalicum, deels ook als stomachicum
werden bij coryza en ook wel bij vogeldiphtherie, in het begin-
stadium, kleine hoeveelheden bicarbonas natricus, tezamen met
chloretum natricum en gelijke deelen gepulveriseerde semina
foenugraeci en fructus anisi door het voedsel heen gegeven (bic.
natric., chlor. natr.aa 100, pulv. sem.foenigraeci et fruct. anisi aa5o).

Minder dikwijls dan de ingluviïtis kwam de obstructio ingluvie
policlinisch in behandeling. Deze werd operatief behandeld door,
nadat de huid op de gewone wijze was voorbereid, een 7—8 c.M.

lange huidsnede aan te brengen en daarna een 5—6 c.M. lange
kropsnede, waarna met een pincet de voedselmassa — meestal
was het samengepakt stengelig gras —werd weggenomen. Na hech-
ting van den krop en van de huidwond werden de wondranden
met jodinmtinctuur bestreken. Een wegnemen van de hechtingen
was later meestal niet noodig. De wonden genazen meestal goed.
Alleen in enkele gevallen, waarin de kippen de Onderste
hechtingen met den snavel konden uittrekken of uitpikken, was
een genezing onmogelijk. Bij de ingluviïtis (kropcatarrh) bestonden
de therapeutische maatregelen in het voorschrijven van diëet,
het ledigen, resp. uitdrukken van de meestal zeer zure en penetrant
stinkende, dunslijmige kropinhoud (omhoog houden van de dieren
aan het abdomen en voorzichtig, aan sterkte toenemend, kneden van
den krop), verder in het uitspoelen van den krop met 2% aluin-
oplossing. Den eigenaar werd verder de raad gegeven, naast tamelijk
streng diëet (2 dagen), den dieren slechts in gekookte melk geweekt
wittebrood te geven en verder 3—4 eetlepels vol van een 1 % aluin-
oplossing.

Dikwijls kwamen ook bij de vogels gevallen voor van paresen
en paralyscn, resp. paraplegiën, gedeeltelijk beperkt tot de pooten;
soms ook waren de vleugels er tegelijkertijdinbetrokken(58gevallen
policiinisch). In drie gevallen werd ook een verlamming van
de nervus vestibularis aangetoond. Ook bij een duif werd een
verlamming van de nervus vestibularis aangetroffen. Deze duif
(Fig. 6, 2 jaar oud) kon nauwelijks meer staan en wanneer het dier
trachtte te loopen, viel het, over den kop heen, neer. Wanneer het
opgebeurd werd, liet het zijn kop en hals slingerend naar beneden
en 180° gedraaid, hangen. Het gehoor scheen niet meer aanwezig;
maar dit is ook bij de vogels niet precies na te gaan daar bijvoor-
beeld geheel gezonde kippen op snel inblazen van de lucht in de
gehoorgang nadat de, de gehoorgang bedekkende vederen zijn
weggestreken, daarop weinig of in het geheel niet reageeren.

Interessant was het geval van een kip, die een volkomen spastische
paralyse van de extremiteiten en een partiëele parese der vleugels
vertoonde (Fig. 7). De anamnese luidde, dat de hen (2% jaar oud)
een goede eierlegster was, dat ze sedert drie dagen niet meer loopen
en de vleugels bewegen kon, ofschoon de voedselopname nog heel
goed was. De overige kippen (14 stuks) vertoonden geen ziekte-
verschijnselen. De psyche was bij de goedgevoede hen vrij. Li-
chaamstemperatuur 40.8. Aantal ademhalingen 26. Ademhaling
rustig. Pols 340 in de minuut. Harttonen zuiver. Faeces normaal
van uiterlijk. Krop matig met graan (voornamelijk maïs) gevuld.

Zichtbare slijmvliezen rood gekleurd. Het dier schreeuwt luid.
Ooglid en pupilreflex nog aanwezig. De rechtervleugel is motorisch
verlamd, maar nog gevoelig. Aan de beide achterste ledematen is
de motiliteit en sensibiliteit verdwenen. Femur-tibiaalreflex resp.
patellairreflex is niet meer op te wekken. Therapie bestond,
naast rust en warmte, (zacht stroobed) in subcutane injecties van
nitras strychnini (om den anderen dag¹/₅m.gr. per kilo lich. gewicht).
Na 5 injecties werd de huid in de omgeving van de insteekplaats
wel iets necrotisch (blauwgroen gekleurd), maar voor de rest was
het dier veel verbeterd. Het kon de pooten weer heel goed belasten;
ook was de eenzijdige verlamming van den vleugel verdwenen.

Een heel sterk uitgebreid subcutaan emphysecm, dat zich vanaf
de voorste halsstreek tot in de vleugelstreek beiderzijds uitbreidde
en dat in drie dagen ontstaan zou zijn, werd bij een pas 14 dagen
oud kuiken, geconstateerd (Fig. 8). De lich. temperatuurwas4i.4°C.;
het aantal ademhalingen liep tot 44. De ademhaling was
moeilijk en dyspnoeïsch. Men hoorde, vooral bij diepe inspiraties
een duidelijk bilateraal nasaal ademhalingsgeruisch. Pols 380.
Na trocareeren stroomde door de trocar tamelijk veel, iets
stinkende, lucht naar buiten, die ten slotte vermengd werd met een
witte schuimende vloeistof.

Voor een 7 dagen te voren geleverd hanengevecht, moest een
krachtige haan boeten met een phlcgmoneusc ontsteking van den kam
en de lellen, die het dier te gronde richtte. De kam en lellen waren
zeer warm en sterk oedemateus gezwollen en zoo in gewicht toe-
genomen dat zij den kop en hals van het dier naar beneden deden
vallen. Het uitgeputte dier liet den kop steeds rusten op deze ge-
zwollen deelen (Fig. 9).

Ofschoon het „de eieren niet kunnen kwijtraken" bij de kippen in
het algemeen veel voorkomt, zijn er dan toch meestal tè groote,
maar van een kalkschaal voorziene eieren aanwezig. In één geval
van retentio ovorum kon mijn vroegere assistent, Dr. Doeve, nu
gouvernementsveearts te Cheribon, bij een Hollandsche boerenkip,
die bij eersten oogopslag tengevolge van het sterk opgevulde ab-
domen den indruk maakte van een kip lijdende aan hydrops-ascites,
8 eieren zonder kalkschaal (vlieseieren), door voorzichtig te
drukken op het abdomen de een na den ander door de cloaca
verwijderen. Twee eieren werden bij de extractie stuk gedrukt,
de overige zes eieren, die slechts door een week elastisch, zijdeachtig
vlies omgeven waren, waren voor het spontaan leggen van de hen
veel te groot. Het gewicht van deze eieren was 75, 77, 79, 82, 85
en 88 gr. De omtrek op hun dikste plaats bedroeg 14.5—15 c.M.,

de lengte 17-18 c.M. Van de twee stuk gedrukte eieren, en van een
derde, was de inhoud crème-geel. Het eene ei met crême-gele inhoud
was ondoorzichtig. Na het stukbreken van dit ei was van een dooier
niets te zien. De inhoud had geen bizonderen reuk en was tamelijk
dun vloeibaar. De vijf andere eieren waren doorzichtig met uit-
zondering van een meer of minder ronde, geelachtige schijf (eier-
dooier), die bij bewegen van het ei zich steeds mee bewoog. De
diffuus gele inhoud van het eene ei coaguleerde bij het koken niet
zoo snel als de eiwitmassa van een doorzichtig, voor dit doel
geopend, ei. De reactie van de inhoud der onderzochte eieren was
alcalisch. Het specifiek gewicht van de diffuus gele inhoud
bedroeg 1,033, dat van de eiwit-massa van het eene onderzochte,
doorzichtige ei met afzonderlijken dooier, 1035 (Fig. 10 toont 4 van
deze vlies-eieren).

De beste methode om vogels goed en rustig te onderzoeken,
bestaat daarin, dat bij het op de zijde neergelegde dier, de hals in
rechte richting, naar voren, langzaam en voorzichtig gestrekt wordt
en verder met de linkerhand de kop en het voorste halsdeel
zoo gefixeerd blij ft, (waar bij evenwel iedere sterke drukuitoefening
vermeden dient te worden), dat de duim van de hand achter den kam,
de wijsvinger in de ondersnavelstreek vóór de lellen en de overige
vingers achter de lellen en iets gebogen komen te rusten (Fig. 11).

Daar het aantal polsslagen bij de hoenders dikwijls stijgt tot
boven de 400, kan de nauwkeurige bepaling van het aantal slagen
slechts geschieden door telkens tot 10 te tellen en elk tiental met
een vinger aan te duiden.

Teneinde bij kleine dieren (hond, kat en vogels) alle voorkomende
temperaturen te bepalen, heeft men hiervoor een thermometer
noodig met een graadverdeeling van 30.5—45⁰ C.—

Aan alle collega\'s die aan de Kliniek voor kleine huisdieren
materiaal voor het onderwijs stuurden, betuig ik gaarne mijn dank,
en ik hoop, dat onze kliniek zich steeds in hun belangstelling zal
mogen blij ven verheugen.

Merkwaardigerwijze is in de litteratuur zeer weinig te vinden
over strongylose bij geiten, wat scherp afsteekt tegenover het vele
wat daaromtrent bij schapen bekend is. Reeds gedurende een paar
jaren was het mij bij het microscopisch onderzoek van de faeces
van zieke geiten opgevallen, dat strongyliden toch ook bij deze
dieren menigvuldig voorkomen.

In den laatsten tijd was ik in de gelegenheid deze zaak wat nader
te bestudeeren.

Voor een goed inzicht komt het mij wenschelijk voor, een drietal
typische gevallen te beschrijven.

i°. Een éénjarig geitje werd aan de Veeartsenijschool ter onder-
zoek afgestaan.

De anamnese luidde, dat het diertje steeds magerder werd in
weerwil van goed eten. De ontlasting was nooit dun geweest. De
patiënt dronk veel. Een broertje van het dier was om dezelfde ziekte
reeds bij een vilder terecht gekomen, terwijl de moeder ook eenigs-
zins vermagerde in weerwil van veel eten. De geiten waren meestal
op stal, werden echter ook wel eens vastgezet op een naburig stukje
hooggelegen weiland.

Status praesens. De patiënte is zeer mager en dor. De slijmvliezen
zijn zeer anaemisch. Temp. 38°5. Pols no. De faeces zijn iets
harder dan gewoon. Hierin worden veel strongyluseieren gevonden.
In de urine is een geringe hoeveelheid eiwit aanwezig, overigens is
ze normaal. Hgl. (Sahli) 30. Het aantal roode bloedlichaampjes
is tot 9 mill. gedaald (normaal -f 16 mill.). Het aantal witte is
10000 (normaal). Galkleurstoffen zijn in het serum niet aanwezig.
De erythrocyten vertoonen verschillenden vorm (poikylocytose),
verschillende grootte (anisocytose) en zijn als met hagel door-
schoten (ongekleurde plekken). Geen kernhoudende erythrocyten;
geen basophile punctatie, geen polychromatie.

De verhouding der witte bloedlichaampjes is: polynucleaire
leucocythen 69%; lymphocythen 30%; eosinophile cellen 1%.

Het diertje werd meer en meer kachectisch, at zeer weinig meer,
en werd na een week afgemaakt. Een behandeling werd niet in-
gesteld.

Sectie. Het cadaver was zeer oedemateus. De buikholte bevatte
ongeveer \\ Liter transsudaat (S. G. 1.008, eiwitgehalte 0.2 %
geen cellen). Eveneens was vocht in borst en pericardiaalholte
aanwezig. De lymphklieren waren oedemateus gezwollen. I)e
organen waren normaal. Een paar cystic. tenuicollis bevonden zich
aan het schijl.

De inhoud van de lebmaag en van den dunnen darm bevatte
behalve massa\'s amoeben van verschillend soort, tweeërlei soort
wormen met bijbehoorende eieren.

a. Strongylus contortus; rood, soms kurketrekkervormig ge-
kronkeld, met om den darm geslingerden uterus; ^ 13 m.M. lang,
en 300 micron breed. Het mannetje heeft aan het achtereind
een groote klok, met twee lange naar achteren uitstekende

spicula. Het vrouwtje heeft een spitse staart. De eieren zijn ovaal,
bevatten geen embryonen, zijn onduidelijk gedeeld, en zijn 4- 70
bij 50 micron groot (half zoo breed als lang).

Deze strongyliden werden los in de lebmaag-inhoud gevonden,
niet aan het slijmvlies vast gezogen; wellicht doordat het onder-
zoek van de lebmaag eenigen tijd na den dood plaats vond. Ze
waren in betrekkelijk gering aantal aanwezig en konden op zichzelf
door hun aantal bezwaarlijk tot de geconstateerde cachectische
verschijnselen aanleiding geven.

b. Daarnevens werden echter in zeer groot aantal gevonden, heel
dunne, draadvormige, witte wormpjes, welke nauwelijks met het
bloote oog te zien waren. Ze zijn dwarsgestreept; de lengte is —
5-J m.M., de breedte -J- 75 micron., de verhouding is dus ongeveer
i : 60—70. Het vooreinde is dunner dan het achtereinde.

Op 4 150 mier. van de mondopening is een inkeeping te con-
stateeren; blijkbaar op de plaats waar de porus secretorius
(van het watervat-stelsel) is gelegen.

slokdarm is zeer lang; de anus ligt
dicht bij het achtereinde. Het man-
netje heeft een klok, met twee korte
spicula; het vrouwtje een korte spitse

Vooreinde van trichostrongylus subtil,s; _staart. _{De yulva som£ moeili}j_kindeuking op de plaats van de porus _t(j ^^ _{düürdat zg geen k}j_ep

vertoont, maar een weinig opval-
lende opening. Ze is gelegen op ongeveer \\ van de lichaamslengte
van achter af gerekend.

Er waren veel meer vrouwelijke dan mannelijke individuen aan-
wezig. De dieren waren geslachtsrijp; de vrouwtjes bevatten
eieren. De eitjes zijn lang ovaal. De afmetingen varieeren nog al,
b.v. 87 bij 40 micron of 97 bij 45; of 45 bij 118. Dit hangt ook af
van den stand welke het ei onder het microscoop heeft ingenomen.
De eieren zijn blijkbaar meer of min napvormig, wat te zien is
als er een met den vloeistofstroom wordt meegesleept, en om zijn as
rolt. Daardoor komt het dat dikwijls de eenc zijde vlak is, of in-
gedeukt in plaats van convex gebogen; echter kan het ei in een
anderen stand ovaal schijnen.

Tegenover de eieren van str. contortus valt steeds de lengte
op. Het protoplasma is weinig gedeeld. In geen enkel ei werd een
embryo gezien.

Niet geslachtsrijpe exemplaren (larven) werden er slechts zeer
enkele gevonden, ter lengte van 250—300 micron.

De inhoud van den blinden darm bevatte slechts eieren; in de
faeces werden evenmin wormen of larven gevonden.

Het slijmvlies van maag en darmen was niet ontstoken. Ook
knobbeltjes werden er op gemist. De kachexie moet dus worden
toegeschreven aan het zeer groot aantal medeëters naast de pro-
ductie van toxische stoffen. Wellicht opmerkenswaardig is echter,
dat de anaemische verschijnselen hierbij niet zoo sterk gepronon-
ceerd waren als bij distomatose in het laatste stadium voorkomt.
Dan vindt men steeds kernhoudende erytrocythen, basophil gegra-
nuleerde roode bloedlichaampjes, polychromatie, sterke poikylo-
cytose en anisocytose, terwijl hier slechts een niet zeer sterke
poikylocytose en anisocytose was te constateeren. Trouwens bij
distomatose daalt het aantal roode bloedlichaampjes ook veel
sterker, dan hier het geval was. Ook hier weer geen eosinophilie,
wat ik trouwens nooit door darmparasieten bij dieren heb waar-
genomen (wel bij vermineuse bronchitis).

Vermeldenswaard is wellicht, dat de inhoud van de lebmaag
zeer weinig zuur reageerde, een omstandigheid, die trouwens bij
anaemie van andere origine ook schijnt voor te kunnen komen.

Bij het nagaan der litteratuur over strongyliden uit maag en
darmen bij herkauwers bleek mij, dat de hier door mij beschreven
strongylus-soort wellicht identisch is met de trichostrongylus sub-
tilis door Looss in 1895 in Egypte gesignaleerd (Centralblatt für
Bact. und Parasitenkunde (originale) Bd. 39), en later door hem
geïdentificeerd met Strongylus gracilis (Raillet). De teekeningen
door Looss gepubliceerd van het staarteinde der wijfjes en der
bursa der mannetjes komen overeen met de vormen, die deze kleine
wormpjes bij onze geiten vertoonen. Echter zijn de opgegeven
maten voor de eieren eenigszins anders, en spreekt hij, noch Baillet
noch iemand anders, over de toch zoo in het oog vallende en typische
inkeeping bij de porus secretorius.

2°. Een mager, tweejarig geitje werd ter behandeling aangeboden,
en aangekocht. Het dier was zeer mager, at weinig, vertoonde diar-
rhee, en was sterk anaemisch. Bij microscopisch onderzoek van de
faeces werden zeer vele strongyluseieren gevonden, vele strongylus-
larven en ook distomumeieren. In één preaparaat, ongecentri-
fugeerd, 45 str. eieren, 25 larven, en 4 distomum-eieren.

De eieren waren 85—100 mier. lang en 40—50 mier. breed. Het
protoplasma was moerbeivormig geconglomereerd (morulavorm).
Daarom heen is een heldere doorschijnende ruimte, waaromheen
weer de dunne schaal. De vorm van de eieren is in den regel niet
zuiver ovaal; aan één zijde zijn ze afgeplat of soms zelfs concaaf.

Enkele eieren werden gevonden met de afmetingen 50 bij 70; —
dus waarschijnlijk afkomstig van strongylus contortus. De andere
eieren waren blijkbaar weer die van Trichostrongylus subtilis
(,gracüis).

Hier werden in tegenstelling met het onder i°. beschreven geval
veel embryonen in de faeces gevonden. Ze verkeerden alle in het-
zelfde stadium van ontwikkeling, en waren 250—300 mier. lang
en 12—20 mier. breed. De mond was ongewapend, de staart zeer
kort, de beweeglijkheid gering.

Merkwaardigerwijze waren in de eieren geen embryonen te zien,
zooals dat bijv. bij longwormziekte zoo duidelijk is waar te nemen
bij de eitjes, welke met de faeces worden geëlimineerd, en ook
bij sclerostomatose van paarden wordt gevonden.

Het bloedonderzoek had de volgende resultaten: Hgl. (Sahli)32.
Roode bl. lich. 7000000; witte bl. 8000 (normaal 16000000 en 8000—
10000). Poikilocytose, anisocytose. Geen eosinophilie. Het serum
was dun, bleek, bevatte een weinig galkleurstoffen (door de disto-
matose).

De urine bevatte niets abnormaals; ook geen galkleurstoffen,
noch urobiline, wat overigens door de distomatose heel goed
mogelijk was geweest.

Sectie: De inhoud van de lebmaag, bevatte slechts zeer weinig
volwassen wormpje; weinig larven, en veel eieren. In tegenstelling
dus met geval het onder 1⁰., waar veel wormen in de lebmaag-
inhoud werden gevonden. Desgelijks was het gesteld met de in-
houd van den dunnen darm. In het coecum waren meer larven
aanwezig, en nog meer in den dikken darm. Ook het aantal eieren
was in de faeces betrekkelijk grooter dan in de inhoud der voorste
darmgedeelten, natuurlijk tengevolge van het indikken van den
darminhoud.

De vraag was nu: „waar zijn de wormen, die al die eieren hebben
geproduceerd ?"

In het af schraap set van het Icbmaagslijmvlies waren massa\'s ge-
slachtsrijpe trichostrongyliden te vinden en ook enkele larven. —
Macroscopisch waren ze niet te zien. Na drukken van een stukje
slijmvlies tusschen twee voorwerpglaasjes waren de wormpjes bij
vergrooting als roode strepen te vinden. De lebmaag was niet ont-
stoken ; geen knobbeltjes.

De vorm en grootte kwam overeen met de trichostrongylus
onder i°. beschreven, slechts de bursa scheen nu anders gevormd,
doordat de twee lappen waren toegeslagen.

In het afschraapsel van het dunne darmslijmvlies waren slechts
enkele wormpjes te vinden. In de mucosa van het coecum waren
ze niet aanwezig.

De luchtwegen waren normaal; geen longwormziekte. Ik wijs
daarop, omdat hier toch larven werden gevonden in de faeces,
welke nu dus afkomstig waren van de maag- (darm) strongyliden.

Marek merkt op; dat de eieren uit de faeces bij strongylose van
maag en darmen nooit embryonen bevatten, en eieren, die wel
embryonen bevatten afkomstig zijn uit de luchtwegen.

Ik ben ook steeds van die meening geweest. In dit geval vond
ik nu toch larven in de faeces. De longen bleken intact. Hoewel er
wel is waar geen eieren werden gevonden met embryonen, zullen
er toch moeten geweest zijn, anders kan men het groote aantal
larven in het soecum niet verklaren. Onder bepaalde omstandig-
heden schijnen dus de larven ook bij maag- (darm) strongylose
reeds in den tractus intestinalis uit de eieren te kunnen kruipen.

3°. Een ter onderzoek aangebrachte, drachtige tweejarige
geit, vertoonde sneeuwwitte slijmvliezen, slechte eetlust en
eenigszins dunne ontlasting.

In de faeces werden distomum- en strongyluseieren gevonden.
De gemeten strongyluseieren hadden de volgende afmetingen:
81—45 (ovaal); 84—35 (concaaf op een zijde); 75—30 (napvormig);
60—48 (vlak op één zijde). De diagnose was dus distomatose
en strongylose.

In verband met de afmetingen van de eieren werd vermoed,
dat naast strongylus contortus (60—48), en trichostrongylus sub-
tilis (84—35) nog een derde strongylussoort aanwezig zou zijn.

Bij de sectie werden massa\'s distomen in den lever gevonden.
Dit was de hoofdzaak blijkbaar.

In de inhoud van de lebmaag en den dunnen darm werden weer
weinig wormen gevonden (opening dadelijk na den dood). Ook op
het slijmvlies van den dunnen darm waren weinig strongyliden te
vinden. Des te meer echter waren ze vertegenwoordigd op het
slijmvlies van de lebmaag, vooral van het pylorus-gedeelte.

Er waren drieërlei soort aanwezig: i°. str. contortus (weinig);
2°. trichostrongylus subtilis (gracilis) en 3⁰. een derde soort. De tricho-
strongylus kon weer slechts gevonden worden door microscopisch
onderzoek van het oppervlakkig schraapsel van de lebmaag (ver-
grooting 30 en meer). Hun aantal was betrekkelijk niet groot.

de trichostrongylus gracilis. Het voorste deel is betrekkelijk nog
iets dunner. De lengte is ongeveer tweemaal zoo groot als die van
trichostrongylus. Deze wormpjes zijn dus met het bloote oog zeer
wel te vinden. Op een versche lebmaag zijn ze als fijne, roode
draadjes te zien. De lengte van de wormpjes is 7—9 m.M.; de
vrouwelijke individuen zijn iets langer.

De mond vertoont zijdelingsche verbreedingen, en lijkt daardoor
plat. De porus secretorius is duidelijk te zien, en ligt op 250—350
mier. van den mond. De slokdarm is ongeveer 600 mier. lang.

De vul va ligt op ongeveer één vijfde tot één zesde van de
lichaamslengte, van het staarteinde gerekend. Ze is van een klep
voorzien, die bij oudere individuen een enkele keer rosarood is.
Ter plaatse is de omvang van het lichaam iets grooter (— 20 mier.).
De anus ligt op ongeveer 130 mier. van het staarteinde. De staart
is bij de vrouwelijke individuen vrij lang en draagt aan het
einde een sierlijke knop.

Er zijn bij de mannetjes twee spicula aan-
wezig, die niet uitsteken buiten de bursa. De
bursa vertoont niet duidelijk een specialen
vorm. Het onderzoek ervan wordt bemoeilijkt
doordat ze meestal toegeslagen schijnt. Dit is
trouwens ook bij de andere strongyliden, welke
niet vrij in maag of darminhoud worden ge-
vonden, veelal het geval, waardoor de onder-
kenning der soorten naar de eigenschappen der
bursa, zooals bij de zoölogen gebruikelijk is,
mij voor den klinicus bezwaarlijk lijkt. Door de typische knop aan
het uiteinde van den staart is onderzoek van het wijfje, naar het
mij voörkomt, tenminste voor deze strongylusvorm, ter identifi-
ceering beter geschikt.

De eieren bleken bij meten in de baarmoeder, of dadelijk na het
uitdrukken, ongeveer 90 bij 40 mier. en hebben een moerbeivormig
geconglomereerd protoplasma (morula-vorm).

Bij het nagaan der litteratuur bleek mij, dat de hier beschreven
strongylusvorm het meest overeenkomt met de str. ventricosus
zooals die door Rudolphi e.a. is beschreven. Een nauwkeurige
beschrijving met maten vindt men echter nergens. Van de typi-
sche knop aan het uiteinde der staart bij de wijfjes is nergens
sprake. Ook is het „buikige" van deze worm bij onze geiten
weinig opvallend

maag-(darm) strongylose. De dieren toonden dikwijls behalve
blijvende magerheid, weinig ziekteverschijnselen.

Resumé: Bij geiten in Nederland komt maag- (darm) strongylose
veelvuldig voor. Ze wordt veroorzaakt door minstens drie strongy-
lusvormen, die te zamen of afzonderlijk kunnen voorkomen. Dik-
wijls komen ze tegelijk voor met distomum hepaticum.

Wanneer ze in betrekkelijk groot aantal voorkomen, geven ze
aanleiding tot anaemie en vermagering, in weerwil van goed eten;
soms zelfs tot kachexie.

De diagnose is zeer gemakkelijk. Men maakt daartoe met water
een papje van de faeces, en neemt dadelijk na het omroeren een
weinigje van het vocht ter onderzoek op strongyluseieren. Men
zoekt de eieren het best met Obj. 4 en Oc. 1 Leitz (vergrooting 90).
Men dient er vooral voor te zorgen, dat het faecespapje eerst duchtig
wordt omgeroerd, omdat anders de eieren naar beneden zijn ge-
zonken, en in de bovenste laag niet, of spaarzaam te vinden zijn.

De intensiteit van de invasie beoordeelt men naar het aantal
eieren, welke men gemiddeld in eenige praeparaten vindt.

Bij de Saaner-geiten, die in den laatsten tijd veel in Nederland
worden gehouden, komt nog al eens strongylosis voor. Bij uit Zee-
land in 1913 aan de Seruminrichting gezonden geiten, die anae-
mies en mager waren, werd als oorzaak der ziekteverschijnselen,
een strongylus gevonden, die door collega Dr. H. van Straaten
en ondergeteekende, als strongylus retortaeformis (Zeder) werd
gedetermineerd. (Syn. Strong. colubriformis Giles, Strong. insta-
bilis-railliet, Strong. gracilis-mac Fadyean).

Na een ongesteldheid van twee dagen overleed op 13 Mei 1914
te Winterswijk, in den ouderdom van 48 jaar, Jan Theodoor
van Lohuizen. Hij werd 14 Februari 1866 te Epe geboren en begon
zijn studie aan \'s Rijks Veeartsenijschool in September 1882. Op
3 Juli 1885 bekwam hij zijn diploma wegens met goed gevolg af-
gelegd natuurkundig examen en werd 4 Augustus 1887 tot veearts
bevorderd. Den i^sten November van dit jaar vestigde hij zich te
Lemmer, doch vertrok reeds 1 April 1888 naar Geesteren en 1 Mei
1890 naar Winterswijk, in welke laatste plaats hij tot gemeente-
veearts en keurmeester was benoemd. Op 6 Augustus 1901 werd hij
voor den tijd van 3 jaar benoemd tot plaatsvervanger van den
districtsveearts wien Zutphen als standplaats was aangewezen;
na afloop van dezen termijn werd hij daarvan definitief plaats-
vervanger.

Van i April 1907 was hij dienstdoend districtsveearts en belast
met het onderzoek van uit Duitschland aan de grensstations Win-
terswijk en Kotten weder ingevoerd vleesch, nadat het in Duitsch-
land was geweigerd.

Bij Koninklijk besluit van 9 Januari 1909, n°. 19, werd hij tot
31 December van dat jaar aangesteld tot rijkskeurmeester voor
het onderzoek van voor uitvoer bestemd vleesch te Winterswijk.

Met ingang van 1 Januari 19x2 werd hij voor één jaar benoemd
tot rijkskeurmeester in buitengewonen dienst, en bij Koninklijk
besluit van 23 Januari 1914, n°. 14, werd hij met ingang van
i Februari daaraanvolgend rijkskeurmeester in algemeenen dienst
2dé klasse, onder toekenning van gelijktijdig eervol ontslag als
rijkskeurmeester in bijzonderen dienst.

Van Lohu izen heeft zijn leven gewijd aan de veterinaire praxis
en aan de keuring van vleesch, bestemd voor in- en export; hij kende
nauwelijks andere behoeften. Ten einde zich, vooral voor de laatste
meer te bekwamen, nam hij in Augustus 1903 deel aan een cursus
voor practische vleeschkeuring, en in September 1904 aan een
zoodanigen voor elementair bacteriologisch onderzoek, beide te
Utrecht.

Ook wat betreft de publicatie zijner rijke ervaring heeft hij zich
niet geheel onbetuigd gelaten. In deel 23 van het Tijdschrift voor
Veeartsenijkunde schreef hij over: Periodieke kreupelheid van het
xli 35

paard, en in deel 32 van dit Tijdschrift over: Uterusruptuur intra
gravitatem en De extractor volgens Pflanz.

Sedert 29 Juli 1892 was hij met Mejuffrouw Piiilippina Gezina
Aletta le Cavelier gelukkig gehuwd; dit huwelijk is kinder-
loos gebleven. Zijn begrafenis op 16 Mei werd onder anderen bij-
gewoond door den Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst
Dr. H. Remmelts, door den Districtsveearts F. S. J. Veeze en
den Heer M. de Ridder, namens de afd. Geld.-Overijsel der Maat-
schappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland. Hoe
de afgestorvene daarbij werd gehuldigd, moge blijken uit het vol-
gende, voorkomende in de Winterswijksche Courant van 19 Mei
1914.

„Zaterdag is het stoffelijk overschot van den heer J. Th. v. Lo-
huizen, vroeger rijksveearts, alhier, sinds 1 Maart rijkskeurmeester
2de klasse in buitengewonen dienst aan den schoot der aarde toe-
vertrouwd. Toen de kist in de groeve was gedaald trad de heer
F. S. J. Veeze, Districtsveearts te Arnhem, naar voren en zei het
volgende:

Hier gekomen om de laatste eer te bewijzen aan onzen collega,
mijn vriend van Lohuizen, wil ik niet van hier gaan alvorens,
ook namens mijn collega\'s, met een enkel woord van sympathie
en dankbaarheid zijn nagedachtenis te hebben geëerd. Van Lo-
huizen was iemand, die zich geheel gaf aan zijn werkkring. Hij
voelde zich alleen gelukkig in zijn werk en aan den huiselijken haard,
bij haar, die in weerwil van haar dikwijls wankele gezondheid,
met zooveel toewijding in lief en leed meer dan 23 jaren met
hem door dit leven is gegaan.

In het maatschappelijk leven trad Van Lohuizen weinig of niet
op den voorgrond. Het lag niet in zijn aard. Met zijn bescheiden-
heid en zijn grooten eenvoud, die kenmerken zijner degelijkheid,
was het hem als het ware een behoefte geworden zich min of meer
terug te houden. Wij, zijn collega\'s weten evenwel, wie en wat hij
was.

Groot was steeds de belangstelling, waarmee door ons in de
wetenschappelijke vergaderingen der afd. Gelderland-Overijssel van
de Maatschappij ter bevordering der veeartsenijkunde in Nederland,
alwaar hij zoo gaarne in ons midden vertoefde, werd geluisterd
naar hetgeen hij daar ten beste gaf, en niet minder groot was die
belangstelling in de artikelen, welke in zijn gezonde dagen, van zijn
hand verschenen in het Tijdschrift der zooeven genoemde Maat-
schappij .

heb ik hem steeds meer leeren waardeeren en hoogachten, niet
alleen als een bekwaam veearts van Winterswijk en als plaats-
vervangend districtsveearts, waarbij hij zich deed kennen als ijverig
en nauwgezet ambtenaar met een zeer hoog staand plichtsbesef.

Voor onze Regeering waren zijne bekwaamheden en goede
karaktereigenschappen niet verborgen gebleven. Vandaar dan ook,
dat hij nog slechts enkele weken geleden werd aangesteld tot rijks-
keurmeester in bij zonderen dienst en daarmede werd opgenomen
in het corps der staatsambtenaren.

Van Lohuizen is te vroeg van ons heengegaan. Zoo gaarne
hadden wij hem een langer leven gegund, ook al, omdat hij nog vele
jaren nuttig werkzaam had kunnen zijn in zijn nieuwen werk-
kring, waarin hij zich zoo goed op zijn plaats gevoelde en dat ook
werkelijk was.

Van hem kan worden gezegd, dat hij gewerkt heeft, zoolang
als zijn gezondheid het toeliet, zoolang als het dag voor hem was.

En nu, nu de nacht over hem is gekomen, die nacht, waarin
niemand meer arbeiden kan, is het voor ons, zijn collega\'s, een
behoefte van deze.plaats te getuigen van zijn bekwaamheid, van
zijn plichtsbetrachting, van zijn vele goede karakter-eigen-
schappen, welke wij ons steeds zullen blijven herinneren.

Moge dit mede ten troost zijn voor zijn zoo zwaar getroffen
echtgenoote en familie, ook voor zijn reedszoo hoogbejaarde moeder.

Toen deze rede, met bewogen stem uitgesproken, was geëindigd,
trad de heer H. M. van Dam, de oudste der hulpkeurmeesters
op de slachterij naar voren. Hij gevoelde zich als oudste, namens
de keurmeesters, gedrongen een woord tot afscheid te spreken aan
het graf van den heer Van Lohuizen, hun chef. Wat was deze
in zijn leven steeds vol van den keuringsdienst, en thans is hij
plotseling uit zijn werkkring en zijn familiekring weggerukt.

Hij heeft getoond een humaan, welwillend chef te zijn, onder
wiens leiding het een lust was te werken; hij was voor allen een vriend
in den waren zin des woords.

Namens de collega\'s nam de heer van Dam dan ook afscheid
van den besten chef, wiens nagedachtenis bij zijn ondergeschikten
in dankbare herinnering zal blijven. De familie kan er van overtuigd
zijn, dat hij en zijn collega\'s ten zeerste deelnemen in dit zoo groote
verlies.

Namens de weduwe, moeder, broers en zusters en andere
familie zeide de heer professor J. Ritsema Bos, de oudste zwager

van den overledene, allen hartelijk dank voor de bewijzen van sym-
pathie in den vorm van bloemen en woorden.

Daarna ging men van den doodenakker in het besef een be-
kwaam en uitstekend burger weggebracht te hebben."

Een tweetal kransen dekte de baar; één van de afdeeling
Gelderland-Overijsel der Maatschappij ter bevordering der Vee-
artsenijkunde en één van de onder hem werkzaam geweest zijnde
hulpkeurmeesters.

In de maand April j.1. is aan alle leden der Maatschappij een
vertrouwelijke circulaire toegezonden en verleden week een vragen-
lijst in zake den werkkring van hulpkeurmeesters en veeopzichters.
Indien er, onverhoopt, leden mochten zijn, die een of beide beschei-
den niet ontvangen hebben is ondergeteekende gaarne bereid
deze op aanvrage, alsnog toe te zenden.

Enquête-commissie. De Commissie van enquête naar de grieven der veeartsen
heeft, naar aanleiding van vele aanvragen van tal van collegae, de eer mede
te deelen, dat haar rapport in de laatste dagen van de maand Maart aan het
Hoofdbestuur is toegezonden.

Wij W ILHEI. MINA, bij de gratie Gods, Koningin der nederlanden»
Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat de bij de toepassing der Wet
op de paardenfokkerij 1901 opgedane ervaring heeft aangetoond, dat het wenschelijk
is nieuwe wettelijke voorschriften tot regeling van de Staatszorg voor de paarden-
fokkerij uit te vaardigen;

Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord en met gemeen overleg der
Staten-Generaal hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en ver-
staan bij deze:

a. de zorg, dat voor dekking van merriën worden gebruikt hengsten, die als
fokdieren zijn goedgekeurd;

c. het verstrekken van steun aan openbare paardenstamboeken en andere
vereenigingen op het gebied der paardenfokkerij;

a. door erf, de aanhoo>righeid van eene woning, alsmede een van de omgeving
kennelijk afgescheiden, niet openbaar terrein;

b. door houder van een hengst of eene merrie, hij, bij wien de hengst of de
merrie blijvend is opgestald.

Het is verboden tot dekking van merriën hengsten te gebruiken, die niet zijn
goedgekeurd, hetzij voor het geheele Rijk, hetzij voor het gedeelte van het Rijk,
waarin de dekking plaats vindt.

Het in het vorige lid bepaalde is niet van toepassing, indien tijdens de dekking
en de tien daaraan voorafgaande dagen de hengst en de merrie in vollen en on-
voorwaardelijken eigendom toebehoorden aan één persoon of aan meer personen,
behoorende tot één gezin.

Ieder der in het vorige artikel bedoelde commissiën bestaat uit drie leden en
ten minste vier plaatsvervangende leden.

De leden en plaatsvervangende leden worden door Ons benoemd, geschorst
en ontslagen.

Hetgeen verder op de commissiën en hare werkzaamheden betrekking heeft,
wordt bij algemeenen maatregel van bestuur geregeld.

De commissiën worden voor het veeartsenijkundig onderzoek bijgestaan door
een of meer veeartsen.

De in het vorige lid bedoelde veeartsen en hunne plaatsvervangers worden door
Ons benoemd, geschorst en ontslagen.

De keuringen door de commissiën worden jaarlijks in de onderscheiden provinciën
gehouden op de door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel aan te
wijzen plaatsen en dagen.

In iedere provincie worden de keuringen en de daarmede verband houdende
werkzaamheden in overleg met de betrokken commissie geregeld en geleid door
eene provinciale regelings-commissie.

De leden van de provinciale regelingscommissiën worden, onder goedkeuring
van Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, benoemd door de
Gedeputeerde Staten, de in de provincie gevestigde landbouwmaatschappijen
welke meer dan zeshonderd leden tellen, en vereenigingen, welke een openbaar
paardenstamboek hebben aangelegd, of afdeelingen daarvan gehoord.

Aan iedere provinciale regelingscommissie wordt door Onzen Minister van Land-
bouw, Nijverheid en Handel, in overleg met Onzen Minister van Oorlog een lid
toegevoegd.

Hetgeen verder op de provinciale regelingscommissiën en hare werkzaamheden
betrekking heeft, wordt bij algemeenen maatregel van bestuur geregeld.

Bij de keuringen wordt onderzocht, of de hengsten, het ras in aanmerking ge-
nomen, geschikte fokdieren zijn.

De commissie, die de keuring heeft verricht, geeft den eigenaar of den houdei
van den hengst zoo spoedig mogelijk kennis van den uitslag, onder mededeeling,
n geval van afkeuring, van de redenen, welke tot afkeuring hebben geleid.

Indien een hengst wordt afgekeurd, staat den eigenaar of houder gedurende
drie dagen schriftelijk beroep open bij eene commissie van beroep, samengesteld
uit de betrokken commissie, aangevuld met vier plaatsvervangende leden.

Indien de commissie van beroep een nieuw veeartsenijkundig onderzoek noodig
acht, wordt zij voor dat onderzoek bijgestaan door drie door Onzen Minister van
Landbouw, Nijverheid en Handel aan te wijzen veeartsen, bedoeld in artikel 6.

Indien een hengst in beroep wordt afgekeurd, stort de eigenaar of houder een
door Ons te bepalen bedrag voor vergoeding van kosten in \'s Rijks kas.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven omtrent
de keuringen.

Door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel kunnen vereenigingen,
welke een openbaar paardenstamboek hebben aangelegd en welke voldoen aan de
bij algemeenen maatregel van bestuur te stellen voorwaarden, worden bevoegd
verklaard, om in het stamboek ingeschreven hengsten goed te keuren voor dekking
in het bij de bevoegdverklaring te vermelden gedeelte van het Rijk, waarin de
vereeniging werkt.

Alle goedgekeurde hengsten worden voorzien van een merk, waarvan het model
en de wijze, waarop het zal worden aangebracht, door Onzen Minister van Land-
bouw, Nijverheid en Handel zullen worden vastgesteld.

Aan den eigenaar of houder van een goedgekeurden hengst wordt een schrifte-
lijk bewijs afgegeven, dat de hengst voor dekking is goedgekeurd.

Het is verboden een niet goedgekeurden hengst van twee jaar of ouder te houden
op een erf, waar een goedgekeurde hengst tegen betaling beschikbaar is voor
dekking.

Door of namens Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel kan ont-
heffing worden verleend van de in het vorige lid veivatte verbodsbepaling.

Aan den eigenaar of houder van een goedgekeurden hengst worden een of meer
dekboeken met dekbewijzen verstrekt.

De eigenaar of houder van een goedgekeurden hengst is verplicht de hem ver-
strekte dekboeken en dekbewijzen nauwkeurig in te vullen.

De eigenaar of houder van een goedgekeurden hengst, welke tot dekking is
gebruikt, geeft op de eerste aanvraag binnen het jaar van dekking aan den eigenaar
of houder van de merrie een dekbewijs af, volgens een door Onzen Minister van
Landbouw, Nijverheid en Handel vast te stellen model.

Bij algemeenen maatregel van bestuur wordt vastgesteld aan welke verdere
verplichtingen de eigenaar of houder van een goedgekeurden hengst zal moeten
voldoen.

Ieder, die eigenaar of houder is van een tweejarigen of ouderen hengst, is verplicht
hiervan bij den burgemeester der gemeente zijner inwoning aangifte te doen binnen
eene maand, nadat de hengst twee jaar is geworden of in zijn bezit is gekomen,
alsmede vóór den eersten Februari van elk jaar.

De burgemeester geeft van deze aangifte kosteloos een bewijs af, volgens een
door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel vast te stellen model.

De eigenaar of houder van eene merrie, welke een veulen heeft geworpen, is
zoolang het veulen niet is gespeend, verplicht, om op vordering onmiddellijk het
betreffende dekbewijs te vertoonen aan de in het eerste lid van artikel 37 bedoelde
ambtenaren.

Met het dekbewijs, bedoeld in het vorige lid, wordt gelijkgesteld eene verklaring,
gewaarmerkt door het bevoegde gezag eener buitenlandsche gemeente, dat de merrie
in die gemeente is gedekt.

Het in het vorige artikel bepaalde is niet van toepassing, indien de eigenaar
van eene merrie een bewijs, als bedoeld in artikel 23, kan overleggen en hieruit
blijkt, dat hem tijdens de dekking en de tien daaraan voorafgaande dagen een hengst
van twee jaar of ouder in vollen en onvoorwaardelijken eigendom toebehoorde.

Eveneens is het in het vorige artikel bepaalde niet van toepassing in de bij al-
gemeenen maatregel van bestuur aan te wijzen gevrllen.

Jaarlijks wordt ten behoeve van subsidiên voor de paardenfokkerij een bedrag
op de Staatsbegrooting uitgetrokken.

De verdeeling der gelden geschiedt, na toekenning van een vast bedrag voor
iedere provincie, naar den maatstaf van het aantal merriën, die gedurende het
afgeloopen jaar in ieder provincie zijn gedekt door een goedgekeurden hengst.

Eene merrie, gedekt buiten de provincie, waar zij thuis behoort, wordt geacht
en ziju gedekt in de provincie van herkomst.

Het beheer over en de besteding van de gelden is, met inachtneming van de door
Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel te geven voorschriften,
opgedragen aan de provinciale regelingscommissiën.

a. tot het toekennen van premiën en bijdragen aan den eigenaar of houder
van daarvoor in aanmerking komende paarden;

b. ten behoeve van andere bij algemeenen maatregel van bestuur aan te wijzen
doeleinden.

De toekenning van premiën en bijdragen geschiedt door een of meer provinciale
keuringscommissiën.

De provinciale keuringscommissiën worden benoemd door de provinciale rege-
lingscommissiën.

De provinciale keuringscommissiën worden voor het veeartsenijkundig onderzoek
bijgestaan door ten minste één veearts.

Aan iedere provinciale keuringscommissie wordt door Onzen Minister van Land-
bouw, Nijverheid en Handel in overleg met Onzen Minister van Oorlog een lid
toegevoegd.

Voor piemiën cn bijdragen komen bij uitsluiting in aanmerking paarden, die
in de provincie, waar de keuring plaats heeft, thuis behooren, of, voor zoover
het dekhengsten betreft, daar gestationneerd zijn of worden.

De toekenning van premiën en bijdragen geschiedt vergelijkenderwijze, doch
alleen voor paarden, welke, op zichzelf beschouwd, waardig zijn, om te worden
bekroond.

Voor premicn en bijdragen kemen bij uitsluiting in aanmerking paarden, die zijn
ingeschreven in de door de provinciale regelingscommissiën onder goedkeuring
van Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel aan te wijzen openbare
paardenstamboeken, of, indien zij jonger zijn dan drie jaren, afstammen van een
hengst en ecne merrie, welke in de stamboeken zijn ingeschreven.

Indien het stamboek, waarin een hengst van drie jaar of ouder is ingeschreven,
is aangelegd door eene vereeniging, welke bevoegd is verklaard, om in het stamboek
ingeschreven hengsten goed te keuren voor dekking, moet deze hengst, zoolang
hij zich bevindt in het gebied, waarover de vereeniging werkt, om voor een premie
of bijdrage in aanmerking te komen, door de vereeniging voor dekking zijn goed-
gekeurd.

Hetgeen verder op de toekenning van premiën en bijdragen betrekking heeft,
wordt bij algemeenen maatregel van bestuur geregeld.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven omtrent
het verstrekken van steun aan vereenigingen, welke een openbaar paardenstamboek
hebben aangelegd, en aan andere vereenigingen op het gebied der paardenfokkerij.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven betreffende
de inrichting en werkzaamheden van het in het vorige lid bedoelde depót.

Met het opsporen van de in deze wet strafbaar gestelde feiten zijn belast, behalve
de bij artikel 8, i° tot en met 6°, van het Wetboek van Strafvordering aangewezen
ambtenaren:

Met het opsporen van overtredingen van de artikelen 20 en 21 en van den alge-
meenen maatregel van bestuur, bedoeld in artikel 22, zijn bovendien belast de
secretarissen der provinciale regelingscommissiën.

De in het eerste lid van het vorige artikel bedoelde ambtenaren zijn bevoegd
besloten lokalen en erven binnen te treden. Indien dit binnentreden geschiedt
tusschen zonsonder- en zonsopgang, wordt door hen een proces-verbaal opgemaakt,
dat binnen tweemaal vier en twintig uren aan dengene, in wiens lokaal of erf is
binnengetreden, in afschrift wordt medegedeeld.

Indien hun de toegang wordt geweigerd, verschaffen zij zich dien desnoods
met inroeping van den sterken arm.

In woningen treden zij tegen den wil van den bewoner niet binnen dan op vertoon
van een schriftelijken, bijzonderen last van den burgemeester of van den kanton-
rechter. Van dit binnentreden wordt door hen een proces-verbaal opgemaakt,
dat binnen tweemaal vier en twintig uren aan dengene, in wiens woning is binnen-
getreden, in afschrift wordt medegedeeld.

n. f 300.— de eigenaar, houder of geleider van een hengst, die dezen tot dekking
van eene merrie bezigt of doet of laat bezigen in strijd met het bepaalde bij artikel 3;

b. f 100.— de eigenaar of houder van eene merrie, die deze laat dekken door
een hengst in strijd met het bepaalde bij artikel 3;

c. f ioo.— hij, die in het openbaar tot dekking van eene merrie een hengst
aanbeveelt of aanbiedt, die volgens artikel 3 daarvoor niet mag worden gebezigd;

g. f .50.— overtreding van den algemeenen maatregel van bestuur, bedoeld in
artikel 22;

Met gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren wordt gestraft hij, die een
merk, als bedoeld in artikel 17, valschelijk plaatst of een echt vervalscht, met
het oogmerk om den hengst, waarop het is geplaatst, te gebruiken of door anderen
te doen gebruiken, alsof het merk echt en onvervalscht was.

Met gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren wordt gestraft hij, die een dek-
bewijs opmaakt valschelijk of vervalscht, met het oogmerk om het als echt en
onvervalscht te gebruiken of door anderen te doen gebruiken.

De in artikel 39 bepaalde geldboeten worden verdubbeld of hechtenis van ten
hoogste drie maanden wordt opgelegd, indien tijdens het plegen van de overtreding
nog geen jaar is verloopen sedert de schuldige wegens een der in artikel 39, 40
of 41 strafbaar gestelde feiten onherroepelijk is veroordeeld of de opgelegde geld-
boete of het maximum van een der in artikel 39 bedreigde geldboeten betaald is.

De in deze wet strafbaar gestelde feiten worden beschouwd als overtredingen,
behalve de bij artikel 40 of 41 strafbaar gestelde feiten, welke als misdrijven worden
beschouwd.

De krachtens deze wet opgemaakte stukken zijn vrij van zegel en van de for-
maliteit van registratie.

Ieder, die op het tijdstip van het in werking treden van artikel 23 dezer wet
eigenaar of houder is van een twee-jarigen of ouderen hengst, is verplicht hiervan
binnen eene maand aangifte te deen bij den burgemeester der gemeente zijner
inwoning.

Met het in werking treden van artikel 3 dezer wet vervalt de wet van 21 Juni 1901
(Staatsblad n°. 156), houdende bepalingen betreffende de Staatszorg voor de paar-
denfokkerij.

n°. 156), houdende bepalingen betreffende de Staatszorg voor de paarden-
fokkerij, blijven hare werkzaamheden verrichten, tot dat zij door andere, volgens
deze wet, zijn vervangen.

De tijdstippen, waarop onderscheidenlijk de voorschriften dezer wet zullen in
werking treden, worden door Ons vastgesteld.

Lasten en bevelen, dat deze in het Staatsblad zal worden geplaatst en dat alle
Ministeriëele Departementen, Autoriteiten, Colleges en Ambtenaren, wie zulks
aangaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden.

(Aan de memorie van toelichting ontleenen wij het algemeen gedeelte, en de
toelichting betreffende enkele artikelen speciaal voor veeartsen van belang. Red.)

Bij Koninklijke Boodschap van 27 Maart 1911 werd aan de Tweede Kamer
der Staten-Generaal ter overweging aangeboden een ontwerp van wet, tot aanvulling
en wijziging van de wet van 21 Juni 1901 (Staatsblad n^ü. 156), houdende bepalingen
betreffende de Staatszorg voor de paardenfokkerij. Afgezien van verschillende
wijzigingen van eenigszins ondergeschikt belang, was de bedoeling van dit ontwerp
in de eerste plaats het dekken van merriën met niet goedgekeurde hengsten met
meer kracht te kunnen keeren en voorts om rle toekenning van subsidiên ten be-
hoeve van de paardenfokkerij te regelen op een grondslag, die meer rekening zou
houden met het streven om het bedrijf der paardenfokkerij ook in op het oogenblik
achterlijke streken te versterken.

Dit wijzigingsontwerp vestigde de bijzondere aandacht van belanghebbenden
bij en belangstellenden in de Nederlandsche paardenfokkerij op de bestaande
regeling van de Staatszorg voor dezen tak van het landbouwbedrijf, waarbij
velen tot de slotsom kwamen, dat de thans van kracht zijnde wet gebreken
heeft, welke door het wijzigings-ontwerp niet zouden worden weggenomen; ja,
dat enkele dier gebreken door dat ontwerp nog in hooge mate zouden worden
verergerd. Een en ander moge door de volgende uiteenzetting worden verduidelijkt.

§ 1. Zooals bekend is, tracht de wet van 21 Juni 1901 de paardenfokkerij te
bevorderen door eene verplichte hengstenkeuring met vrijlating van de fokrichting,
terwijl daarnaast voor \'t verleenen van premiën en bijdragen aan provinciale re-
gelingscommissiën subsidiên worden verleend. I)e keuring der hengsten geschiedt
door eene algemeene keuringscommissie, bestaande uit twee onafhankelijk van
elkaar werkende subcommissiën, waarvan de subcommissie A, bestaande uit drie
veeartsen, voor alle provinciën dezelfde samenstelling heeft, terwijl de subcommissie
B wordt gevormd uit den voorzitter der algemeene keuringscommissie en twee voor

iedere provincie wisselende leden, zoodat zij voor iedere provincie eene anderesa-
menstelling heeft en er dus feitelijk 11 subcommissiën B bestaan.

Ten einde de vrijheid van fokrichting, d.i. de vrijheid om dat type v_t;n paarden —-
tuigpaard, trekpaard, harddraver, pony, enz. — te fokken, hetwelk de fokker
in zijn bedrijf en in zijne omstandigheden het voordeeligst acht, of hetwelk het
meest met zijne neigingen strookt, te verzekeren is in de wet voorgeschreven (art.
7, lid 3) dat de subcommissie B de hengsten beoordeelt naar bouw, stand en gang,
het ras in aanmerking genomen, doch dat zij buiten beoordeeling blijft vim de
fokrichting. Moet b.v. een Oldenburgsche hengst worden gekeurd, dan heeft
de subcommissie B alleen te beoordeelen ot dit dier voldoet in bouw, stand en
gang aan de eischen, die aan een goeden Oldenburgschen hengst moeten worden
gesteld. Voldoet het dier daaraan, dan moet het door deze commissie worden goed-
gekeurd, ook al is het geplaatst in eene streek, waar uitsluitend Belgische paarden
worden gefokt en dus de fokrichting van het trekpaard bestaat.

Nu brengt de wisselende samenstelling der subcommissie B mede, zooals de
ervaring heeft geleerd, dat de inzichten dezer commissies niet steeds dezelfde zijn,
zoodat niet zelden een hengst, die in het eene gewest wordt afgekeurd, in een ander
wordt goedgekeurd niet alleen, doch later met de hoogste premie wordt bekroond.
De grond voor dit verschillend oordeel moet eensdeels hierin worden gezocht,
dat de subcommissie B in de eene provincie hare eischen hooger stelt dan hare
zuster in een andere provincie; anderdeels daarin, dat de eene commissie meer
dan de andere van het te keuren dier verlangt, dat het beantwoordt aan het plaat-
selijk of persoonlijk gewenschte type en minder aan dat van het ras, waartoe het
behoort. Ook schijnt het voor te komen, dat eene commissie zich bij hare beoor-
deeling laat leiden door het getal hengsten, hetwelk zij voor de fokkerij in hare
provincie noodig acht, ten einde de concurrentie te verminderen en het dekgeld
op een hooger peil te kunnen houden. Voldoen in zulk eene provincie b.v. 80 heng-
ten in meerdere of mindere mate aan de eischen, welke men aan geschikte fokdieren
mag stellen, doch acht men voor de fokkerij slechts 60 noodig, dan worden er
ook slechts ongeveer 60 goedgekeurd. Elke aanvoer van jonge of nieuwe hengsten
brengt in zoo\'n geval de kans op afkeuring van enkele andere hengsten mede.

De gevolgen van de verschillende beoordeeling van denzelfden hengst in twee
provinciën sticht in de eerste plaats verwarring bij de fokkers, doch geeft ook aan-
leiding tot zonderlinge toestanden. Het is b.v. voorgekomen, dat een hengst,
gestald ndbij de Noord-Hollandsche grens in Utrecht, in deze provincie werd af-
gekeurd, doch in Noord-Holland werd goedgekeurd. Liet de eigenaar het dier in
Utrecht dekken, dan pleegde hij eene strafbare handeling; over de grens, in Noord-
Holland, geplaatst, mocht de hengst echter alle merriën, welke hem uit Utrecht,
Noord-Holland en andere provinciën werden toegevoerd, bespringen. Dat dergelijke
toestanden den eerbied voor de wet niet verhoogen, zal wel voor ieder begrijpelijk
zijn.

§ 2. Eene tweede moeilijkheid, voortspruitende uit de wisselende samenstelling
der subcommissie B van de algemeene keuringscommissie, is de slechts voor ééne
provincie geldende goedkeuring, welke het gevolg heeft, dat de verhuizing van
fokhengsten van de eene provincie naar de andere met allerlei bezwaren gepaard

gaat, daar telkens een nieuwe keuring vereischt wordt, waarbij, al is het dier ook
ergens goedgekeurd, de mogelijkheid van afkeuring volstrekt niet uitgesloten is.
Welke moeilijkheden hieruit voor verkoopers van fokhengsten voortvloeien, werd
telken jaie ondervonden bij den verkoop van hengsten, opgefokt in het hengst-
veulendepót te Bergen op Zoom. Door de commissie voor den verkoop goedgekeurde
en voor hooge prijzen verkochte hengsten moesten in de provinciën, waarheen
ze vervoerd werden, opnieuw worden gekeurd en tengevolge van afkeuring, waar-
door ze hunne waarde grootendeels verloren, worden teruggenomen.

§ 3. Eene derde moeilijkheid van de bestaande regeling is, dat in iedere pro-
vincie ééne commissie alle hengsten, tot welk ras zij ook behooren, moet keuren.
Hiervoor wordt eene kemiis vereischt, waarover slechts weinig personen beschikken.
Nu zijn er op dit oogenblik bij de verplichte hengstenkeuring ongeveer 60 personen
a)s vaste, wisselende en plaatsvervangende leden betrokken, van wie een belangrijk
aantal zich niet volledig op de hoogte kan stellen en houden van den stand dier
paardenfokkerij in de streken, vanwaar fokmateriaal wordt betrokken, en dus
van de eischen, aan elk paardenras te stellen. Evenmin kunnen zij zich de noodge-
kennis van de beste fokstammen en hunne geschiedenis verwerven. De vraag is
daarom gerezen of onder deze omstandigheden wel steeds de personen worden
gevonden, aan wie de beoordeeling der hengsten van zoo uiteenloopende rassen
met gerustheid kan worden toevertrouwd. Ook al worden aan de commissie plaats-
vervangende leden toegevoegd bij wier benoeming in \'t bijzonder rekening wordt
gehouden met hunne kennis vin een bepaald paardenras, dan blijft dit bezwaar
doch bestaan, hetgeen bij den invoer van dure hengsten en het introdjceeren
van eene nieuwe fokrichting niet zonder bedenking is te achten. Bij het steeds duur-
der worden van goede fokhengsten mag ieder eigenaar eischen, dat de keurings
commissie, die zijn eigendom door afkeuring zoo aanmerkelijk in waarde kan doen
dalen, tot het beoordeelen van zijn dier in alle opzichten bevoegd is.

Het wijzigingsontwerp, dat in iedere provincie naast de subcommissie B ook
nog eene commissie van beroep voor elk paardentype voorschreef, maakte de
benoeming van nog een gxooter getal deskundigen noodig, waardoor een bestaand
gebrek nog werd vergroot.

§ .j. Blijkt uit het vorenstaande, dat de wijze, waarop de samenstelling der
subcommissie B van de algemeene keurings-conimissie is geregeld, niet vrij is van
bedenking, het splitsen dier keuringscommissie in twee subcommissiën, A en B,
wordt ook bezwaarlijk geacht. Iedere subcommissie toch keurt op zich zeil en let
daarbij op bepaalde onderdeelen: subcommissie A keurt op stillen kolder, gebreken
aan oogen, ademhalingswerktuigen en geslachtsdeelen; subcommissie B op bouw,
stand en gang enz. Het dier wordt pis het ware in tweeën geplitst, waardoor tegen-
over een door de subcommissie A gevonden gebrek niet gesteld kunnen worden
de door de subcommissie B geconstateerde voortreffelijke eigenschappen, hetgeen
tengevolge kan hebben, dat dieren worden afgekeurd, die, indien ze door ééne
commissie waren gekeurd en waarbij goede en minder goede eigenschappen tegen
elkaar in de weegschaal hadden kunnen worden geplaatst, zeker zouden zijn goed-
gekeurd.

Hieruit volgt meteen, hoe bezwaarlijk het is in de wet voor te schrijven, welke
gebreken beslist tot afkeuring van een hengst moeten leiden, en dit te meer, daar ten
aanzien van de overerfelijkheid van bepaalde gebreken de denkbeelden zich met den
tijd kunnen wijzigen. In de bestaande wet is, zooals reeds werd opgemerkt, voor-
geschreven, dat de subcommissie A keurt op stillen kolder en op gebreken aan oogen,
ademhalingswerktuigen en geslachtsdeelen. ,,Het constateeren van een of meer
dezer gebreken," zoo luidt het voorschrift verder, „moet in den regel tot afkeuring
leiden."

Hierin is te weinig en te veel bepaald. Een dier met stillen kolder zal wel nimmer
worden voorgebracht, en zoo ja, dan stellig moeten worden afgekeurd. Toch kan
met het bestaande voorschrift goedkeuring bij wijze van uitzondering op den regel
plaats vinden. In dit geval is dus het voorschrift niet streng genoeg. Ten opzichte
van de gebreken aan oogen, ademhalingswerktuigen en geslachtsorganen gaat het
voorschrift veel te ver, wijl in het geheel geen onderscheid is gemaakt tnsschen
erfelijke en niet erfelijke gebreken, zoodat b.v. een overigens uitstekende hengst,
die door een ongeluk één o<g heeft verloren, als regel moet worden afgekeurd.

Gelukkig is dit nimmer gescnied, daar de subcommissie A zich niet aan de letter
der wet heeft gehouden, doch zooveel mogelijk gehandeld heeft naar hare eigen
inzichten. Ware zij daarbij niet met veel beleid, gematigdheid en voorzichtigheid
opgetreden, dan zoude het wettelijk voorschrift a.anleiding tot groote moeilijk-
heden hebben kunnen geven. Ten opzichte van één gebrek, te weten comage,
heeft zij echter, in verband met eene haar verstrekte mondelinge opdracht, voor
hengsten beneden jaar het voorschrift der wet opgevat, alsof dit geene enkele
uitzondering toeliet. Dit heeft de afkeuring van dure hengsten, die overigens in alle
opzichten uitmuntten en waarvan enkele naar het buitenland zijn verkocht en al-
daar met hooge prijzen zijn bekroond, tot gevolg gehad.

Daardoor is duidelijk de onhc udbaarheid gebleken van het stelsel van twee
onafhankelijk van elkaar werkende keuringscommissiën en tevens de noodzakelijk-
heid van ééne commissie, die, voorgelicht door veeartsen, de goede en minder goede
eigenschappen van een hengst tegen elkaar kan doen opwegen.

In de gebleken noodzakelijkheid tot wijziging van het besproken voorschrift
ligt mede een der bezwaren tegen de handhaving der bestaande wetgeving.

§ 5. De bestaande regeling brengt mede. dat alle hengsten ieder jaar opnieuw
moeten worden gekeurd. Da.arbij komt het niet zelden voor, dat oude hengsten,
die jaren achtereen zijn goedgekeurd, ja zelfs geprimeerd, zonder dat op de afstam-
melingen wordt gelet, wegens ouderdomsgebreken, — te weinig drafbeweging,
te slappen rug enz. —, worden afgekeurd. Deze nimmer ophoudende keuring
maakt een fokhengst als bezitting onzeker en is daardoor niet bevordelijk aan den
lust om van zoo\'n dier eigenaar te wezen.

Ten slotte zij opgemerkt, dat de bestaande wetgeving geene rekening houdt met
den vooruitgang der fokleer. De hengsten worden slechts naar het uiterlijk gekeurd,
terwijl met hunne afstamming en overervende eigenschappen in het geheel geene
rekening behoeft te worden gehouden. Wat helpt echter het mooiste exterieur,
wanneer het niet overerft? Eokdieren moeten niet wordeen beoordeeld naar het
exterieur alleen, doch naar hunne fokwaarde, welke, behalve van het exterieur,
in de allereerste plaais afhankelijk is van hunne afstamming en overervingsver-

mogen. Zoolang alleen op het exterieur wordt gelet, rust het streven naar vooruit-
gang in de fokkerij niet op voldoend deugdelijke gronlslagen.

Het was niet mogelijk aan J deze bezwaren, welke de grondslagen van de be-
staande wetgeving raken, tegemoet te komen door aanvulling van het wijzigings-
ontwerp. De ondergeteekende meende daarom in eene herhaalde wijziging van het
ontwerp geen uitkomst te moeten zoeken, doch tot intrekking er van en tot den op-
bouw eener geheel nieuwe wettelijke regeling te moeten besluiten.

§ 6. Zoodra aan dit voornemen gevolg was gegeven, heeft de Directeur-Gene-
raal van den Landbouw, vergezeld van den Inspecteur van den Landbouw en den
ambtenaar, die met het ontwerpen dei wettelijke regeling belast is, zich naar de
onderscheiden provinciën begeven, ten einde over het systeem voor de nieuwe
wettelijke regeling met de provinciale regelingscommissiën voor de paardenfokkerij
van gedachten te wisselen. ïe voren was wel is waar reeds meermalen met afge-
vaardigden dier commissiën beraadslaagd, doch in verband met het groote belang
der zaak scheen het wenschelijk alle leden dier commissiën als het ware in hun
eigen huis te hooren. Daarna is het ontwerp van wet nog besproken met het Be-
stuur van het Nederlandsché Landbouw-Comité, met afgevaardigden van de in
Nederland bestaande parrdenstamboekvereenigingen, met afgevaardigden van de
verschillende provinciale regelings-commissiën, benevens de voorzitters van de
subcommissiën der algemeene keuringscommissie en met enkele personen meer.
Op zeer geringe uitzonderingen na hebben al deze corporaties en personen zich met
het stelsel van het ontwerp vereenigd.

In het thans aangeboden ontwerp zijn de hoofdbeginselen der bestaande wet:
de gedwongen hengstenkeuring, de vrijheid van fokrichting en het steunen der
paardenfokkerij door toekenning van premiën en bijdragen, gehandhaafd. In de
wijze, waarop de verplichte hengstenkeuring is geregeld, worden echter belangrijke
veranderingen voorgesteld.

Volstrekt onverdeeld was men in alle provinciën van oordeel, dat de verplichte
hengstenkeuring moest worden gehandhaafd. Hoezeer men ook in beginsel de
voordeelen van een stelsel van vrijheid niet kon miskennen, was het algemeene
gevoelen, dat die vrijheid nog niet kon worden toegekend, zonder de paarden-
fokkerij een gevoeligen slag toe te brengen. l)e fokkers, zoo was het algemeen oor-
deel, zijn nog niet tot dat stadium van ontwikkeling gekomen, dat zij aan zichzelf
overgelaten kunnen worden. Te meer zou een dergelijke sprong in het duister
onverdedigbaar zijn, daar niet kan worden ontkend, dat de geldende wet van ?.i
Juni 1901 op de ontwikkeling van de paardenfokkerij een gunstigen invloed
heeft gehad. Niet door een sprong in het duister, doch geleidelijk, door ontwik-
keling van de belanghebbenden, de fokkers, moest men aan het euvel van den
dwang trachten te ontkomen en aansturen op een stelsel van grootere vrijheid.
Het gehandhaafde stelsel van dwang moet worden verzoend met een stelsel van
opvoeding tot meervrijheid; op dien grondslag is, zooals nader zal blijken, hetwets-
ontwerp opgebouwd.

Ook de vrijheid van fokrichting moet worden gehandhaafd. Niet de overheid,
maar de fokker zelf moet beslissen, welke fokrichting voor zijn bedrijf en in zijne

omstandigheden moet worden gevolgd om blijvend de meeste voordeelen te kun-
nen behalen. Elke wettelijke regeling, welke in dezen den lokker aan banden zoude
leggen, zoude niet te handhaven zijn, doch tevens eene verantwoordelijkheid op de
Regeering leggen, welke door haar niet kan worden gedragen.

Ten aanzien van den geSdelijken steun voor de paardenfokkerij zij opgemerkt,
dat deze nog niet kan worden gemist, zooals hieronder nader zal worden uiteengezet.

§ 7. Eene belangrijke wijziging wordt voorgesteld ten aanzien van de ver-
plichte hengstenkeuring en de wijze, waarop deze zal worden toegepast. Zal aan
de bezwaren, welke hiervoor in de §§ 1—3 zijn ontwikkeld, worden tegemoet ge-
komen en tevens de vrijheid van fokrichting worden gehandhaafd, dan zal de
keuring moeten geschieden door Rijkscommissiën, die over het geheele land keuren
en zoodanig zijn samengesteld, dat de hoofdtypen der paarden gekeurd worden
door afzonderlijke commissiën. Bij zoodanige regeling wordt voorkomen, dat de
locale inzichten, zich uitende in de richtingen, waarin de fokkerij zich beweegt,
en in het «streven der verschillende paarden-stamboekvereenigingen, zoodanig
op den voorgrond treden, dat de vrijheid van fokrichting daardoor geheel aan
banden wordt gelegd. Bij de bestaande regeling komen deze laatste inzichten, o.a.
tot uiting in de wisselende leden der subcommissie B. en in het getal leden der
keuringscommissiën voor het toekennen van premiën "en bijdragen.

Het ontwerp van wet, houdende bepalingen betreffende de Staatszorg voor de
paardenfokkerij, aangeboden aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal bij
Koninklijke boodschap van 14 Mei 1900, schreef in artikel 2, eerste lid, voor: „De
algemeene keuringscommissie bestaat uit vijf vaste en twee voor iedere provincie
wisselende leden." Van de vijf vaste leden zouden drie veeartsen zijn, vormende
samen de subcommissie A. De subcommissie B zoude worden samengesteld uit
twee Rijksleden en twee provinciale leden en zulks om aan geen der beide groepen
een bepaald overwicht te geven. Er werd naar gestreefd „om gelijktijdig het Rijks-
belang te behartigen en de verschillende locale inzichten tot hun recht te doen
komen."

Men wenschte echter van verschillende zijden de plaatselijke inzichten meer
tot hun recht te doen komen en stelde voor de subcommissie B samen te stellen uit
twee Rijksleden en drie provinciale leden of uit één Rijkslid en twee provinciale
leden. In den laatstgenoemden zin is ten slotte beslist: de subcommissie B bestaat
uit één vast lid en twee voor iedere provincie wisselende leden.

Ook bij de provinciale keuiingscommissiën, welke belast zijn met de keuringen
voor de toekenning van premiën en bijdragen, is er in de meeste provinciën naar
gestreefd de locale inzichten te doen domineeren en zijn steeds naast den veearts
en het door den Minister van Oorlog aangewezen militaire lid drie provinciale
leden benoemd in bijna alle provinciale keuringscommissiën.

i en einde wrijving te voorkomen tusschen de provinciale regelingscommissiën
en de stamboekbesturen, heeft men latei steeds bevorderd, dat de leden van de
stamboekbesturen zooveel mogelijk eene plaats weid gegeven in de provinciale
regelingscommissiën.

Van de too leden dier gezamenlijke commissiën zijn dan ook 69 tevens lid van
het bestuur eener stamboekvereeniging.

Op deze wijze zijn echter de plaatselijke inzichten bij de verplichte keuring
hier en daar zoodanig naar voren gekomen, dat de vrijheid van fokrichting, een der
grondslagen van de wet, waardoor de rechten der minderheden moeten worden
gewaarborgd, niet overal meer verzekerd is en met een beroep op „den stand der
paardenfokkerij" of op het „niet passen van een hengst in eene provincie" dieren
worden geweerd, die, hoe goed ook in hun soort, niet passen in de fokrichting,
welke de betrokken commissie voor eene provincie of een deel ervan de beste acht,
waardoor het den landbouwers, die eene andere meening zijn toegedaan, bezwaar-
lijk wordt gemaakt die paarden te tokken, welke zij voor hun bedrijf en in hunne
omstandigheden het meest passend achten.

De ondergeteekende heeft er geen enkel bezwaar tegen, ja, hij acht het zelfs
noodzakelijk, dat bij de premiekeuringen gelet wordt op de fokrichting, welke de
meeste aanmoediging verdient; hij wenscht ook aan den invloed van locale inzichten
niets te kort te doen en deze zelfs gelegenheid te geven tot vergrooting van invloed,
mits de vrijheid van fokrichting onverminderd gehandhaafd blijft.

Hij meent deze tegenstrijdigheid van belangen te kunnen ondervangen door,
meer dan tot dusverre is geschied, medezeggenschap te geven aan de stamboek-
vereenigingen. Daardoor is het mogelijk in de thans gevolgde lijn voort te werken
niet alleen, doch tevens een stap te doen in de richting van meerdere vrijheid voor
hen, die fokken met stamboekpaarden. In het ontwerp wordt in verband met een
en ander voorgesteld de goedkeuring van hengsten voor dekking op te dragen aan
Rijkscommissiën en daarnaast — onder bij algemeenen maatregel van bestuur
te stellen voorwaarden, — aan de stamboekvereenigingen, de bevoegdheid te ver-
leenen tot goedkeuring van die hengsten voor dekking, welke in het stamboek zi n
ingeschreven. Deze laatste goedkeuring zal zich uit den aard der zaak tevens moeten
beperken tot het gebied, waarover de betrokken vereeniging werkt.

Heeft bij de bestaande iegeling na de goedkeuring der hengsten bij de verplichte
Rijkskeuring desverlangd de beoordeeling voor de inschrijving in een stamboek
jilaats, in den gedachtengang, die aan het ontwerp ten grondslag ligt, zal bij aan-
neming ervan eerst de inschrijving en goedkeuring voor het stamboek der tot
goedkeuring bevoegd verklaarde stamboekvereenigingen kunnen plaats vinden.
De dan nog overgebleven hengsten, die niet in het stamboek zijn ingeschreven en
goedgekeurd, hetzij omdat zij tot eene andere fokrichting behooren, hetzij omdat
zij niet aan de voor de inschrijving en goedkeuring gestelde eischen voldoen, of
omdat zij niet voor de inschrijving werden aangeboden, worden gekeurd door
Rijkscommissiën, in dier voege, dat ten minste drie commissiën worden benoemd:
eene voor de trekpaarden, eene voor de tuigpaarden en eene voorde hiervan afwij-
kende vormen (dravers, volbloeden, pony\'s).

Aanvankelijk zal er wellicht op gerekend moeten worden, dat niet alle ver-
eenigingen, die openbare stamboeken hebben aangelegd, de bevoegdheid tot
goedkeuring van hengsten voor dekking zullen kunnen erlangen, en zullen dus de
Rijkscommissiën op den voorgrond treden. Naarmate echter die vereenigingen
zich meer ontwikkelen en hare stamboeken voldoen aan de voorwaarden, welke
daaraan met het oog op de eischen van een rationeel stam boekwezen redelijker-
wijze moeten worden gesteld, kunnen de stamboekjury\'s de eerste plaats gaan
innemen en de Rijkscommissiën meer eene aanvullende taak verkrijgen en belast

zijn met de zorg, dat geen onrechtvaardigheden worden begaan en de vrijheid
van fokricliting wordt gewaarborgd. Bij de voorgestelde regeling wordt dus aan
belanghebbenden de gelegenheid geven zelf de behartiging hunner belangen in
handen te nemen. Daardoor verkrijgt de wet eene opvoedende strekking en ver-
liest zij voor een deel het karakter van politiewet. Hierin is naar de meening van
den ondergeteekende een groot voordeel gelegen.

Op dit oogenblik bestaan de volgende openbare stamboeken, welke voor de
fokkerij van landbouwpaarden van beteekenis zijn:

5. de Nationale Vereeniging tot bevordering der paardenfokkerij in Neder-
land (voorheen het Nederlandsch Paardenstamboek), werkende over de
provinciën Overijssel, Utrecht, Noordholland, Zuidholland en Noordbra-
bant (met afzonderlijke stamboeken voor het tuig- en het trekpaard.);

6. het Geldersch Paardenstamboek (met afzonderlijke afdeelingen voor het
tuig- en het trekpaard);

Waar hier van tuigpaarden sprake is worden in hoofdzaak Oldenburgsche en
Oostfriesche of daarmede gekruiste paarden bedoeld, terwijl van de trekpaarden
uitsluitend het Belgische wordt gefokt. Niet iedere provincie brengt een eigen
paard voort, doch de beide hoofdvormen worden in verschillende provinciën ge-
fokt. Friesland, Drenthe, Overijssel, Utrecht en Noordholland fokken nog bijna
uitsluitend tuigpaarden; Zeeland en Limburg uitsluitend trekpaarden, terwijl in
Groningen, Gelderland, Zuidholland en Noordbrabant zoowel tuig- als trekpaar-
den worden gefokt.

Uit het ge/egde vloeit voort, dat eene provinciesgewijze organisatie van de
stamboeken niet rationeel is. Er moet naar meerdere samenwerking tusschen de
stamboeken worden gestreefd, zóó .dat de fokkers van hetzelfde paardentype
samenwerken in ééne stamboekvereeniging. Wenschelijk ware één stamboek voor
het Nederlandsche tuigpaard en één stamboek voor het Nederlandsche trekpaard,
benevens kleinere stamboeken voor afzonderlijke typen, zooals de Hackney, het
Friesche paard enz.

Sedert de werking der Wet op de paardenfokkerij 1901 is ook het stamboek-
wezen in ons land meer ontwikkeld, en niettegenstaande de gebreken, welke de
bestaande organisaties aankleven, is toch de invloed der stamboekvereenigingen
voortdurend toegenomen, zoodat tegenwoordig vele fokkers niet alleen den eisch
stellen, dat een hengst volgens de wet is goedgekeurd, doch ook, dat hij in een stam-
boek is ingeschreven. Gewoonlijk worden dan ook de meeste goedgekeurde heng-
sten in stamboeken ingeschreven, zooals uit het volgende staatje moge blijken.

Nu zoude men van oordeel kunnen zijn, dat deze toestand kon worden bestendigd,
doch dan zoude men de stamboekvereenigingen steeds in een toestand van on-
mondigheid houden en tevens in hare vrijheid van beweging belemmeren. De
paardenfokkers moeten zelf hunne zaken leeren behartigen, evenals dit ook de
rund veefokkers met succes doen. Niet de Regeering moet door hare organen aan-
wijzen, welke hengsten voor de fokkerij mogen worden gebruikt, doch de georgani-
seerde fokkers moeten dit doen. Het Rijk moet daarbij steun geven door, zoolang
dit nog noodig blijkt, te zorgen, dat voor de fokkerij ongeschikte hengsten niet
voor dekking worden gebruikt, er tevens voor wakende, dat de vrijheid van fok-
richting niet wordt belemmerd en er geene onbillijkheden worden begaan. Van
Rijkswege moet tevens, door aanstelling van consulenten, voor de noodige voor-
lichting der fokkers worden gezorgd.

Door vasthouding aan de bestaande regeling zouden de stamboekvereenigingen
ook in hare beweging worden belemmerd. Al meer en meer toch beginnen de be-
ginselen der nieuwere fokleer door te dringen en leert men begrijpen, dat niet al-
leen wat uiterlijk aan een dier valt waar te nemen een maatstaf is voor zijn waarde
als fokdier, doch dat zijne fokwaarde vooral wordt bepaald door datgene, wat
het van zijne ouders en voorouders heeft geërfd en op zijn nakroost overbrengt.
Men leert al meer en meer de beteekenis inzien van het fokken volgens bloed-
lijnen en eischt tevens van een stamboek, dat het niet uitsluitend een register
is van uitmuntend geachte dieren, doch als het ware een „burgerlijke stand" van
stammen van dieren, waarin zoowel de goede als minder goede leden worden
opgenomen, zoodat de bloedlijnen niet worden verbroken en er over de fokdieren al
de gegevens worden medegedeeld, welke voor de beoordeeling hunner waarde
noodig zijn.

stamboek niet steeds moet worden voorafgegaan door eene keuring, doch dat af-
stammelingen van stamboekdieren ook krachtens recht van geboorte in het stam-
boek moeten kunnen worden ingeschreven. De Nationale Vereeniging tot bevorde-
ring der paardenfokkerij in Nederland heeft dienaangaande reeds de noodige
maatregelen getroffen.

Hoe meer de beginselen der nieuwere fokleer ingang vinden, hoe meer de over-
heid zich van ingrijpen moet onthouden en hoe meer zij moet overlaten aan de
fokkers zeiven. Door steun, leiding en voorlichting moet de overheid trachten
de maatschappelijke krachten tot ontplooiing en tot zelfstandig werken te brengen.
De bedoeling van artikel 16 is, dit opvoedende element te brengen in de wet tot
regeling van de Staatszorg voor de paardenfokkerij.

Is eene stamboekvereeniging naar eisch georganiseerd en voldoen zij en haar
stamboek overigens aan bij algemeenen maatregel van bestuur te stellen voor-
waarden, o.a. omvattende, dat men zich bij de goedkeuring der hengsten zal hou-
den aan voor te schrijven regelen, die in overleg met belanghebbenden zullen wor-
den vastgesteld, dan kan haar door den Minister de bevoegdheid tot goedkeuring
van in het stamboek ingeschreven hengsten voor dekking worden verleend.

Deze goedkeuring zal slechts gelden voor het gedetlte van het Rijk, waarover
de stamboekvereeniging werkt, eensdeels om concurrentie van de stamboekvereeni
gingen te vermijden, doch voornamelijk om den prikkel tot samenwerking te be-
houden. Werkt eene stamboekvereeniging, die bevoegdheid tot goedkeuring van
hengsten voor dekking heeft, over slechts ééne provincie, dan zullen de door haar
goedgekeurde hengsten niet in eene andere provincie mogen dekken zonder vooraf-
gaande goedkeuring door eene Rijkscommissie of door eene aldaar tot goedkeuring
bevoegde stamboekvereeniging. Werkt de eerstbedoelde vereeniging echter over
meer dan eene provincie, dan is de kring, waarbinnen een door haar goedge-
keurde hengst mag dekken zonder eene tweede keuring te ondergaan, veel ruimer.
De verschillende eigenaren en houders van stamboekhengsten en derhalve ook de
bonden van hengsthouders en de stamboekvereenigingen krijgen daardoor meer
belang bij onderlinge samenwerking.

Aangezien de hengsten, welke door de Rijkscommissiën worden goedgekeurd,
zullen mogen dekken in het geheele land en de door stamboekvereenigingen goed-
gekeurde hengsten ook ter keuring aan de Rijkscommissiën kunnen worden aange-
boden, zijn door de voorschriften in het wetsontwerp alle bezwaren tegen de provin-
ciale regeling, welke de grondslag der bestaande wetgeving uitmaakt, opgeheven.
Ook het hengstveulendepót zal zich beter kunnen ontwikkelen, terwijl het ge-
ringer getal leden der Rijkscommissiën in staat kan worden gesteld zich meer
volledig op de hoogte te stellen in binnen- en buitenland van de fokkerij der paar-
den, welke zij moet keuren, zoodat men verzekerd kan zijn van bevoegde keurders,
te meer, daar het aantal te keuren typen en rassen gelijktijdig voor ieder commissie-
lid kleiner wordt.

§ 8. In het wetsontwerp is tevens tegemoetgekomen aan het tot dusverre be-
staande bezwaar, dat de keuring van hengsten geschiedt door twee onafhankelijk
van elkaar werkende commissiën, door deze, evenals zulks overal in het buitenland
plaats vindt, op te dragen aan eene commissie, welke voor het veeartsenijkundig
onderzoek wordt bijgestaan door een of meer veeartsen. Het ligt daarbij in de be-

doeling, dat bij de keuringen, waarop eer. groot getal dieren wordt voorgebracht
steeds drie veeartsen zullen aanwezig zijn, doch dat bij de keuring van slechts,
enkele dieren de bijstand van een of twee veeartsen zal worden gevraagd.

Ten einde de stamboekvereenigingen in staat te stellen de keuring van hengsten
voor dekking naar behooren te verrichten, zullen één of meer veeartsen op den-
zelfden voet als voor de Rijkscommissiën ter beschikking van de keuringscommissie
der stamboekvereeniging worden gesteld. In hoeverre het wenschelijk mocht zijn
aan de stamboekjury\'s van Regeeringswege een lid toe te voegen, kan bij de vast-
stelling der voorwaarden, waaronder aan stamboekvereenigingen de bevoegd-
heid tot keuring van hengsten wordt verleend, nader worden overwogen.

§ 9. Verder is voldaan aan het reeds zoo dikwijls geuite verlangen, dat op de
keuringen beroep zal zijn. De regeling van het beroep is als volgt.

Tegen het besluit tot afkeuring van hengsten door eene Rijkscommissie staat
beroep open bij eene commissie van beroep, bestaande uit de commissie, die in
eerste instantie keurde, aangevuld met vier plaatsvervangende leden. Acht deze
commissie van beroep een nieuw veeartsenijkundig onderzoek noodig, dan worden
daarvoor drie plaatsvervangers van de veeartsen, die het eerst keurden, aange-
wezen. Hiervoor zijn niet meer in \'t bijzonder de klinische leeraren der Rijks-
veeartsenijschool aangewezen, omdat aan dezen bezwaarlijk bij de wet eene taak
kan worden opgelegd, welke op een bepaald oogenblik niet door hen zoude kunnen
worden vervuld. Wel ligt het in de bedoeling de meeste der genoemde leeraren
onder de plaatsvervangers op te nemen.

W^ranneer een in een stamboek ingeschreven hengst ter keuring voor dekking
aan eene stamboekjury wordt aangeboden en wordt afgekeurd, dan kan de eige-
naar of houder zijn dier ter keuring voorbrengen bij eene Rijkscommissie en komt
bij afkeuring door deze zijn geval dus overeen met dat van een eigenaar of houder,
die terstond zijn hengst bij eene Rijkscommissie heeft voorgebracht en wiens dier
door deze is afgekeurd.

§ 10. Waar het beginsel van verplichte keuring in de wet gehandhaafd blijft,
ontstaat voor den wetgever de plicht te waken, dat de desbetreffende bepalingen
niet tot eene bespotting worden gemaakt en is het dringend noodig met meer kracht
dan volgens de geldende wet het dekken van merriën met niet goedgekeurde
hengsten te keeren. Zooals reeds in de toelichting tot het thans ingetrokken ont-
werp werd meegedeeld, zijn, hoewel het euvel niet in alle deelen van ons land in
even sterke mate optreedt, de klachten over overtreding der wet algemeen.

De meeste misbruiken schijnen plaats te vinden in Noord-brabant, Zuidholland,
Noordholland en Limburg, hoewel ook in Gelderland en Utrecht overtredingen der
wet volstrekt niet tot de zeldzaamheden behooren. Uit eene door de Gedeputeerde
Staten van Noordbrabant ingestelde enquête blijkt zelfs, dat van de 7X35 in die
provincie in 1907 gedekte merriën niet minder dan 1070, dat is bijna een zevende
gedeelte, door ongekeurde of afgekeurde hengsten zijn gedekt

Dat de bij de wet verboden dekkingen een zoo grooten omvang hebben kunnen
aannemen, is in het bijzonder te wijten aan de omstandigheid, dat vele
paardenfokkers niet voldoende overtuigd zijn zichzelf te benadeelen door hunne
merriën door ongekeurde of afgekeurde hengsten te doen dekken. In de hand ge-

werkt wordt verder, deze betreurenswaardige toestand, doordat de overtredingen
in vele gevallen bijzonder moeilijk vast te stellen zijn; allerhande voorzorgen wor-
den genomen, om de overtredingen aan het oog van de politie te onttrekken. In de
eerste plaats doen de oveitreders daartoe de dekking meestal plaats vinden in een
besloten lokaal, waarin de politie niet dan met inachtneming van de bij de wet
voorgeschreven formaliteit mag binnentreden. Ook door fictieven verkoop van de
merrie aan den hengsthouder, waardoor van de uitzonderingsbepaling van het
tweede lid van artikel i der bestaande wet gebruik kan worden gemaakt, wordt de
wet ontdoken. Ten slotte zijn de betrekkelijk geringe straffen, welke tegen over-
treding der wet zijn bedreigd, er niet op berekend, om van het kwaad af te schrikken.
Om al deze redenen kan, naar de stellige overtuiging van den ondergeteekende,
zonder nadere voorschriften het kwaad niet doeltreffend worden bestreden.

Herhaaldelijk en met nadruk werd reeds op het onvoldoende der bestaande
wettelijke voorschriften de aandacht gevestigd door de met de handhaving der
wet belaste rechterlijke ambtenaren, door de algemeene keuringscommissie en de
provinciale regelingscommissiën voor de paardenfokkerij en door sommige provin-
ciale besturen. Maar ook van de zijde der hengstliouders zelve worden telkens
weer klachten vernomen en wordt op verbetering van den bestaanden toestand
aangedrongen. Daar toch, anders dan in andere landen, zooals Duitschland en
Frankrijk, in ons land het hengsthoudersbedrijf uitsluitend aan het particulier
initiatief is overgelaten, is van concurrentie met minderwaardige hengsten, welke
natuurlijk tegen een zeer laag dekgeld kunnen dekken, in verband met de groote,
aan het houden vun veelal kostbare hengsten verbonden risico\'s, in vele streken
verlies voor de hengstliouders het gevolg en worden particulieren er steeds meer
van afgeschrikt om zich Werkelijk deugdelijke hengsten aan te schaffen.

Ondeivindt zoo het bedrijf der paardenfokkerij in het algemeen van den be-
staanden toestand groote nadeelen, ook het gezag van en de eerbied voor de wet
worden er door ondermijnd.

Ten einde aan deze bezwaren tegemoet te komen, zijn in het ontwerp de noodige
voorschriften gegeven, welke bij de behandeling der artikelen nader ter sprake
zullen worden gebracht.

§. 11 Evenals de gedwongen hengstenkeuring, is ook het stelsel van het be-
vorderen der paardenfokkerij door het toekennen van premiën en bijdragen in de
ontworpen wettelijke regeling behouden. Met dit stelsel kan nog niet worden ge-
broken, daar er nog veel te verrichten valt, om de paardenfokkerij in ons land op
die hoogte te brengen, waarop zij zal moeen staan om blijvend een viuchtdragende
tak van het landbouwbedrijf te worden.

Zooals bekend is, zijn de van ouds bestaande Nederlandsche paardenrassen
bijna geheel verdwenen en worden er in de laatste jaren krachtige pogingen aange-
wend om nieuwe landrassen op te bouwen, waarvoor ten behoeve van het tuig-
paard het materiaal grootendeels wordt ontleend aan Oldenburg en Oost-Fries-
land (Hannover) en ten behoeve van het trekpaard aan België. Dat de invoer
van manlijk fokmateriaal uit deze landen van beteekenis is, moge blijken uit de
navolgende gegevens.

Het is nu van groot belang te achten, dat bij de vorming van een kern van
zuiver gefokte stammen van tuig- en trekpaarden van Rijkswege steun wordt
verleend, eensdeels om den invoer van kostbaar fokmateriaal te bevorderen, ander-
deels om beste dekhengsten en fokmerriën in het land te bewaren en in de derde
plaats door de stamboekhouding, grondslag voor eene zuivere teelt, zooveel moge-
lijk te ontwikkelen en op eene goede basis te vestigen.

Bij de bevordering van de paardenfokkerij van Rijkswege moet hoofdzakelijk
het oog gevestigd zijn op de instandhouding en voortdurende versterking van de
zuivere teelt, derhalve op het behoud en de vermeerdering van het fokmateriaal
en niet op het fokken van handelsdieren, voorzoover deze door kruising worden
verkregen.

Om dit doel te bereiken, kan geldelijke steun van het Rijk niet worden ont-
beerd, doch moet deze ook doelmatig worden gegeven. Dit kan het best ge-
schieden, door bij uitsluiting de premiën en bijdragen te verleenen voor in stam-
boeken ingeschreven hengsten en merriën en daarvan afstammende jonge dieren.
In het voorgestelde ontwerp is dan ook een voorschrift met deze strekking opge-
nomen.

Evenals in de bestaande wet is in het ontwerp de verdeeling der beschikbare
subsidiën gebaseerd op het totaal getal gedekte merriën in het afgeloopen jaar in
iedere provincie. Het ligt echter in de bedoeling, dat voortaan ook de kosten van
de keuringen en de verdere uitgaven voor de provinciale regelingscommissiën
uit de subsidiën worden bestreden. Deze uitgaven bedragen jaarlijks ruim
f22.000. In verband hiermede zal het noodig zijn het jaarlijks op de Staatsbe-
grooting uit te trekken bedrag voor subsidiën van f 75.000 op f 100.000 te brengen
Dit bedrag is echter niet, zooals bij de bestaande regeling, in het ontwerp veimeld,
opdat de vrijheid behouden blijve om naar bevind van zaken te handelen. Verder
wordt voorgesteld ten behoeve van iedere provincie een vast bedrag, hetwelk
voorloopig op f 2500 ware te bepalen, beschikbaar te stellen en de verdeeling van
de dan nog resteerende gelden te doen geschieden naar den maatstaf van het aan
tal gedekte merriën per provincie in het afgeloopen jaar. Op deze wijze zal het
ook mogelijk zijn eenigen meerderen steun te geven aan die provinciën, waar de
paardenfokkerij op dit oogenblik nog achterlijk is.

Ten einde een juist beeld te verkrijgen van de financieele gevolgen, ivelke eene
verdeeling van het Rijkssubsidie volgens den hiervoor omschreven maatstaf zal
hebben, worden de feitelijk in 1912 uitgekeerde bedragen in den hieronder volgenden
staat vergeleken met die, welke provinciesgewijze zouden zijn uitgekeerd, indien
voor iedere provincie een vast bedrag van f2500 ware toegekend en het totaal
bedrag der subsidiën op f 100.000 was berekend.

Ten slotte moge worden opgemerkt, dat ten aanzien van enkele onderwerpen,
welke thans in de wet van 21 Juni iqoi zijn geregeld, wordt voorgesteld deze te
regelen bij algemeenen maatregel van bestuur. Het ligt in de bedoeling deze be-
stuursmaatregelen te ontwerpen in voortdurende samenwerking met deskundigen
en belanghebbenden.

Artikelen 4, 5 en 6. Het ligt in de bedoeling ten minste drie Rijkscommis-
siën te benoemen, ééne voor de keuring van trekpaarden, ééne voor de keuring
van tuigpaarden en ééne voor de keuring van hiervan afwijkende vormen zooals
dravers, volbloeden, pony\'s, enz. Mocht blijken, dat b.v. voor de keuring van tuig-
paarden twee of meer commissiën noodig zijn, dan moet voor de benoeming daar-
voor gelegenheid wezen. Vandaar dat niet wordt voorgesteld een bepaald getal
Rijkscommissiën te benoemen.

Elke commissie zal bestaan uit drie leden ten minste vier plaatsvervangende
leden. Dit laatste in verband met de samenstelling der commissie van beroep,
bedoeld in artikel 13.

Aangaande den duur der benoeming, de aanwijzing van den voorzitter, de wijze
waarop deze wordt vervangen, den bijstand, te verleenen door een secretaris enz.
en hetgeen betrekking heeft op de werkzaamheden der commissiën, wordt eene

regeling voorgesteld bij algemeenen maatregel van bestuur. Ook bij de bestaande
regeling worden verschillende onderwerpen betreilende de samenstelling en de werk-
zaamheden der algemeene keuringscommissiën bij zoodanigen maatregel geregeld
(artikel n, sub a, b, c, i, k, /,) Ondergeteekende achtte het wenschelijk deze de-
tailregelingen niet in de wet op te nemen.

Voor de toelichting van artikel 6 moge allereerst worden verwezen naar het-
geen in § 8 wordt vermeld, terwijl voorts wordt opgemerkt, dat de taak der vee-
artsen niet, zooals thans, beperkt blijft tot een onderzoek op stillen kolder en
gebreken aan oogen, ademhalingswerktuigen en geslachtsdeelen, doch hun onder-
zoek zich uitstrekt tot alle gebreken, ten einde dienaangaande de commissie van
advies te dienen.

Artikel 7. Het ligt in de bedoeling jaarlijks in het voor- en najaar de ge-
wone keuringen te houden. Ondergeteekende acht het echter niet noodig in de wet
vast te leggen, dat deze keuringen moeten geschieden, zooals thans is voorge-
schreven, in Februari of Maart, in September, October of November. Evenmin
behoeft naar zijne meening in de wet te worden opgenomen, welke colleges en
commissiën voor de vaststelling der dagen en plaatsen voor het houden der keuringen
moeten worden gehoord. Een en ander dient z.i. te worden geregeld in een regle-
ment voor de keuringen, waarvan bij artikel 15 nader sprake zal zijn.

Artikel 15. Het ligt in de bedoeling in overleg met deskundigen en belang-
hebbenden een keuringsreglement samen te stellen en dit vervolgens bij algemeenen
maatregel van bestuur te doen vaststellen, waarin alles wat op de keuringendoor
de Rijkscommissiën en de commissiën van beroep betrekking heeft, wordt geregeld.

Ondergeteekende geeft hieraan de voorkeur boven eene regeling van enkele
hoofdzaken in de wet, zooals is geschied in art. 7, sub. 3 en 4, van de wet van 1901.
De te regelen materie toch is geheel van technischen aard, terwijl bij de te geven
voorschriften rekening moet worden gehouden met den stand der overervings-
leer en der veeartsenij kundige wetenschap. Evengoed als de keuringscommissie
geacht wordt te weten, welke eischen zij aan een goeden fokhengst van een be-
paald type moet stellen, evengoed weten ook de veeartsen, welke gebreken een
hengst als fokdier ongeschikt maken. In de nieuwste keuringsreglementen zooals
o.a. dat, hetwelk geldt voor Rijnpruisen, wordt dan ook geene opsomming meer
gegeven van erfelijke gebreken, welke aanleiding tot afkeuring moeten geven.

Aangezien, zooals hiervoor reeds is betoogd in § 4, de mogelijkheid moet bijven
bestaan, dat de commissie bij hare beoordeeling goede en minder goede eigenschap-
pen tegen elkaar in de schaal legt, wordt het uiterst moeilijk in de wet bepaalde
voorschriften te geven. De deskundigen alleen kunnen in overleg met belang-
hebbenden een gedragslijn vaststellen, waaraan zij zich als regel zullen houden,
ten einde de eenheid in de keuringen te verzekeren. Die gedragslijn kan beter in
een keuringsreglement dan in de wet worden neergelegd.

Het ligt in de bedoeling de nakoming van de daarvoor in aanmerking komende
bepalingen van het keuringsreglement op te nemen onder de voorwaarden, te
stellen aan stamboekvereenigingen, welke de bevoegdheid tot goedkeuring van
ingeschreven hengsten voor dekking wenschen te erlangen. Aangezien de keurings-

commissie eener stamboekvereeniging wordt bijgestaan door dezelfde veeartsen
als de Rijkscommissie, is de eenheid van keuring gewaarborgd. Wenscht eene
stamboekvereeniging echter hoogere eischen te stellen ten aanzien van som-
mige gebreken, dan behoeft daartegen van de zijde der Regeering geen bezwaar
te worden gemaakt.

Artikei.en 30 en 31. Evenals tot dusverre geschiedde, wordt voorgesteld
ook in \'t vervolg de provinciale keuringscommissiën te doen benoemen door de
provinciale regelingscommissiën.

Het komt den ondergeteekende niet noodig voor, dat, zooals thans het geval is,
in iedere provinciale keuringscommissie een geëxamineerd veearts zitting heeft.
Wel dient aan iedere commissie voor het veeartsenij kundig onderzoek een veearts
te worden toegevoegd.

Op dezelfde gronden als in de toelichting bij artikel 9 werd uitgezet, is het wensche-
lijk te achten, dat aan iedere provinciale keuringscommissie door den Minister van
Landbouw, Nijverheid en Handel in overleg met den Minister van Oorlog een lid
wordt toegevoegd. Door deze regeling, waarmede de Minister van Oorlog zich
heeft vereenigd, zal het mogelijk zijn het getal leden der provinciale keuringscom-
misiën tot drie te beperken.

Het ligt in de bedoeling ten aanzien van de benoeming der provinciale keurings-
commissiën voorschriften te geven in den algemeenen maatregel van bestuur,
bedoeld in art. 10.

ACADÉMIE ROYALE DES SCIENCES ET DES LETTRES DE DANEMARK
Questions mises au concours pour l\'année 1914

Les veaux nouveau-nés sont très sujets à des infections mortelles ayant l\'intes-
tin pour foyer et pour agents divers bacilles appartenant au groupe: Eberth-coli.
A l\'encontre de ces formes pathogènes, qui ont fait l\'objet de recherches assez
approfondies, les bacilles, du même groupe, qu\'on rencontre dans l\'intestin des
veaux nouveau-nés bien portants, sont peu connus.

Une étude sérieuse de ces derniers aurait quelque chance de contribuer à la
solution de cette question, également importante aux points de vue pratique et
scientifique, qui est de savoir si les bacilles virulents ci-dessus nommés doi-
vent être regardés comme des formes spécifiques ou bien s\'il faut y voir des mi-
crobes intestinaux acquérant, dans des conditions spéciales, une certaine virulence.
L\'Académie offre donc un prix de 800 couronnes, prélevé sur le legs Classen, pour
une réponse satisfaisante au sujet suivant;

Étude comparée des formes de microbes, appartenant au groupe: Eberth-coli,
qui se rencontrent dans le canal intestinal des veaux nouveau-nés bien portants, et
de celles, appartenant au mfme groupe, qui déterminent des infections intestinales
chez les veaux nouveau-nés. On devra surtout tenir compte des propriétés séro-
logiques des formes en question et de leur faculté de provoquer la fermentation
des saccharides et des alcools polyvalents.
Le délai expirera le 31 octobre 1915.

Le réponses aux questions de concours peuvent être rédigées en danois, en
danois-norvégien, en suédois, en anglais, en allemand, en français ou en latin.
Les mémoires ne porteront pas le nom de l\'auteur, mais une devise et seront ac-
compagnés d\'une enveloppe cachetée portant la même devise et renfermant le nom
la profession et l\'adresse du concurrent. Les membres danois de l\'Académie ne sont
pas admis à concourir. Le prix accordé à une réponse satisfaisante, lorsqu\'aucun
autre prix n\'est spécifié, est la médaille d\'or de l\'Académie, d\'une valeur de 320
couronnes (environ 440 francs).

Avant l\'expiration du délai indiqué pour chaque question, les mémoires devront
être adressés au secrétaire de l\'Académie, M. H.-G. Zeutiif.n, ancien professeur
à l\'Université de Copenhague. Les décisions seront publiées dans le mois de février
suivant, après quoi les auteurs pourront retirer leurs mémoires.

Paardenarts Ned. O.-I. Leger. Staatscourant No. 118 bevat een oproeping van
sollicitanten vcor militair paardenarts in Nederlandsch Indië.

Personalia. Te Bern is gepromoveerd tot doctor in de veeartsenijkunde op
een proefschrift: „Metritis beim Hinde, aetiologisch betachtet", de heerB. Eggink,
veearts te Twello.

Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel,
van 22 Mei 1914. Directie van den Landbouw, n°. 4182, iste afdeeling, is met
ingang van 16 Juni 1914, aan den tijdelijken assistent bij de cliniek en de heel-
kundige leervakken aan \'s Kijks Veeartsenijschool te Utrecht, H. Detmers, en
aan den tijdelijken assistent bij de cliniek en de bijzondere ziektekunde en
geneesleer aan diezelfde inrichting, K. Schuytf.maker, op hun verzoek, eervol
ontslag als zoodanig verleend. Schornagel.

STAAT van de gevallen \\^an besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ges
durende de maand April 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin April 1914 nog niet geëindigd waren.

Bradley zag van 25 muilezels in 18 dagen 14 sterven; ziekteverschijnselen waren,
bleeke slymvliezen, zwakte, slijmige ontlasting — duur der ziekte 1 a 2 dagen. Bij
sektie werden in het coecum slijmvlieslaesies gevonden en in darm en darmwand
massa\'s wormen, n.1. sclerostomum tetracantum en scl-equinum.

De dood werd toegeschreven aan toxaemie, veroorzaakt door de toxines der wor-
men. (In ons land komen sterfgevallen bij veulens tengevolge van sclerostomiasis
herhaaldelijk voor.— Collega Beunders wees er in een vergadering der afd. Gro-
ningen-Drente zeer terecht op dat die aandoening meer de aandacht verdient).
Zooals bekend is, komen er bij het paard vier soorten voor. De laive van sclerosto-
mum vulgare (bidentatum) veroorzaakt vooral de bekende worm-aneurysmata in
de darm-arteries, met in sommige gevallen doodelijke darmaandoening met koliek
(door vaatverstopping). Meer kwaad doen de sclerostomum larven echter direct in
de darmwand, waar ze of met de bloedstroom, of in de meeste gevallen zelfstandig,
(door aanboring) terecht komen, en wormknobbeltjes veroorzaken, die in later sta-
dium met het darmlumen communiceeren. Verschillende primaire of secundaire
(door bacterie-infectie) storingen kunnen het gevolg zijn van enteritis.

De ontwikkelingsgang der larven in het paardelichaam is nog niet volledig be-
kend. Volgens sommige onderzoekers b.v. Raii.liet behoort het verblijf in de bloed-
vaten tot de ontwikkelingscyclus der parasiet, terwijl anderen b.v. Colin, van meen-
ning zijn, dat de in de bloedvaten geraakte larven, verdwaalde exemplaren zijn
en dat de gewone ontwikkelingsgang bestaat in inkapseling in den darmwand.
De duur der ontwikkelingsgang is ook nog niet voldoende bekend; na een infectie
duurt het zeer zeker enkele maanden, voor geslachtsrijpe wormen in den darm
zijn en de gastheer dus wormeieren in zijn faeces heeft.

De spoedig uit de eieren vrijkomende larven gaan in het water of door uitdrogen
spoedig te gronde, blijven op vochtige plaatsen echter in leven, ondergaan in
i a 3 weken een paar vervellingen en wachten dan als rijpe larven op een nieuwen
gastheer. De rijpe larven zijn veel resistenter en kunnen niet alleen op vochtige
plaatsen, maar ook in water en bij lage temp. van bijna 0°. in leven blijven.

Medicamenteuze behandeling der ziekte met de bekende wormmiddelen en syinp-
tomatiese behandeling kunnen in bepaalde gevallen in aanmerking komen. Van
meer belang is het echter de ziekte te voorkomen. Met het oog op de groote uitbrei-
ding en het feit dat ook vele gezonde paarden sclerostomen hebben, is het in de
praktijk vrij wel onmogelijk alle parasietendragers (door microscopies onderzoek
der faeces) op te sporen en hunne parasieten door wormmiddelen te dooden. Het
eenige wat wel te bereiken is, is de gelegenheid tot infektie zooveel mogelijk te beperken.
De paarden besmetten zich op stal of in de wei. Het is nu zeer goed mogelijk het
leven der larven in de stal onmogelijk te maken door te zorgen voor een zindelijke
droge stal, zonder spleten en gaten waar zich vochtige mest in kan verzamelen.
Turfstrooisel zal zeker de voorkeur verdienen boven stroo. (Dr. Capeli.e wees hier
reeds op (blz. 113 van dit tijdschrift). De mest moet niet blijven liggen maar zoo

dikwijls mogelijk worden verwijderd. Weilanden die niet al te laag liggen (tenzij in
een polder) zou men kunnen draineeren en nivelleeren, de slootkanten door stekel-
draadheining afzetten, zoodat de dieren daar niet kunnen drinken, en een drink-
plaats voor het vee aanleggen, desnoods in een der slooten, die daarvoor ter plaatse
voldoende uitgediept is. De toegang tot de drinkplaats moet droog en niet modderig
zijn; en er moet gezorgd worden, dat geen waterplanten in de drinkplaats groeien
en dat de dieren zelf er niet in kunnen loopen. Een en ander om de volgende reden:
De wormlarven blijven wel in leven in het water, maar zakken heel spoedig op den
bodem en blijven daar liggen, als men niet in het water roert — bij strongylus-
en ook ankylostomum-larven nam ik dat herhaaldelijk waar. Zorgt men nu dat de
dieren gedwongen zijn uit diep, helder water te drinken, dan hebben ze geen kans
zich te infecteeren. Het overgroeien van waterplanten moet verhinderd worden
daar de larven zich daaraan vast kunnen hechten. Ook tegen besmetting in de wei
met andere wormen b.v. leverbotten en strongylussoorten bij rund en schaap zouden
bovengenoemde maatregelen heilzaam zijn. Of ze prakties uitvoerbaar zijn, moet
in ieder speciaal geval uitgemaakt worden.

Bij runderen (kalveren uitgezonderd) moet men van medicamenteuze behande-
ling van maag- en darmwormziekten niet veel verwachten, daar de toegediende
vaste of vloeibare geneesmiddelen eerst in de pens terechtkomen, en daar zoo wor-
den verdund, dat zeer waarschijnlijk van een inwerking op de wormen in lebmaag
en darm geen sprake meer is — ik kon mij door herhaalde proeven daarvan
overtuigen (zie Ree. de méd. vét. Maart 1907). Bij schapen en geiten zal het
wel niet anders zijn. Prophylacties kan men echter veel doen; n.1. zorgen voor
een zindelijken, drogen stal. In stallen voor geiten kan men voor dat doel
de houten vloer een paar voet of meer boven den grond leggen en met een
trap of schuine plank met den beganen grond vei binden. In de stal moet men iuif
en voerbak aanbrengen, opdat de dieren niet van den grond behoeven te eten. De
jias uit de (in de mest der dieren aanwezige) wormeieren komende larven gaan door
uitdroging spoedig te gronde. Zorgt men nu door hygieniese maatregelen dat
de dieren weinig gevaar loopen zich telkens weer op groote schaal te besmetten,
dan zullen niet te zwakke, goed gevoede en verzorgde dieren in de meeste ge-
vallen een niet al te hevige infectie wel kunnen doorstaan, en herstellen. De in de
darm aanwezige wormen sterven toch na verloop van tijd af (met ankylostomum-
duodenale besmette mensen, zijn zonder nieuwe infectie, na 5 jaar wormvrij).

El R\'ock (cachexie et anémie progressive des ovins et bacille de Preisz-Nocard.)

Boquet (Algiers) vond bij een schaap, gestorven aan een in Algiers bekende
schapenziekte El R\'ock, in het bloed, in het synoviaalvocht van het ontstoken heup-
gewricht, in de pus van een subcutaan abces en in de faeces kleine onbewegelijke
staafjes met afgeronde einden, en in hunne eigenschappen overeenkomende met
de bacil van Preisz-Nocard. — Subcutane enting met culturen der bacil bij eea
schaap, veroorzaakte een abces, intraveneuze inspuiting van 5 c. c. serumbouiHon-
cultuur (sedert 6 dagen uit bloed gekweekt), gaf een ziektebeeld gelijk aan de na-

tuurlijke ziekte: snelle vermagering, verlies van eetlust, cachexie, dood. Ook toe-
diening van culturen per os had vermagering, diarrhee en cachexie ten gevolge,
soms met doodelijlcen afloop. Een lam dat eerst een subcutane inspuiting van
bacillencultuur had gehad met abcesvorming, verdroeg later een dosis per os, zonder
ziekteverschijnselen, was dus door de subcutane enting immun geworden.

B. concludeert, dat bovengenoemde ziekte, die gewoonlijk aan lebmaagstrongv-
liden wordt toegeschreven, een infectie is van het darmkanaal uitgaande en ver
oorzaakt door de Preizs-Nocard\'se bacil. — (Daar B. met zijn bacillen de ziekte-
verschijnselen kon teweeg brengen, moeten ze wel als de oorzaak beschouwd wor-
den). Sommige franse onderzoekers zijn anders geneigd de rol van maag- en darm-
nematoden als ziekteoorzaak gering te schatten, ze zouden alleen door verwonding
van het slijmvlies aan pathogene bacteriën een porte d\' entrée verschaffen. Deze
zienswijze is zeker overdreven. Verschillende maag- en darmnematoden kunnen
wel degelijk in groote hoeveelheid optredend, ziekte en dood van den gastheer
veroorzaken, zoo b.v. strongylus bij schaap en geit, en sclerostomum bij het paard,
en ankylostomum bij den mens. De werking berust zeer zeker gedeeltelijk op
toxinen, gedeeltelijk op mechaniese irritatie en ontsteking van het slijmvlies. In
vele gevallen zullen echter secundaire bakterie-infekties een rol spelen).

Examen des sérums de cheveaux atteintis d\'ascaridiose par la méthode d\' Abderhalden.

Rubinstein en Julien onderzochten volgens de methode van Abderhalden,
het serum van paarden met ingewandswormen (ascaris megalocephala) om te
zien of dat serum ook specifieke fermenten bevat ten opzichte van de eiwitstoffen
van het wormtoxine. Zij experimenteerden met het (eiwithüudende) lichaamsvocht
der wormen en vonden dat van 20 sera van met ascariden behebde paarden, 18 een
positieve reactie gaven. Hunne onderzoekingen bewijzen dat bij aanwezigheid
van darmwormen de wormtoxinen door den gastheer worden geresorbeerd en dat
daartegen specifieke stoffen in het bloed worden afgescheiden.

Meijer wijst er op dat slapeloosheid slechts een symptoom is (gewoonlijk van
functioneele nerveuze storingen) en men in de eerste plaats er op bedacht moet zijn,
de oorzaak te behandelen. Dikwijls is het echter noodig, direct tegen het verschijn-
sel op te treden, en dan zijn, als men met hypnose of hydrotherapie niet kan vol-
staan, de volgende médicamenten het minst schadelijk: Valeriaan preparaten,
broomzouten, aspirine (0.5 gr. volwassen mens), veronal, dit. volgens onderzoe-
kingen van Jacoby liever niet bij storingen in de bloedsomloop, zoo bij hart- en
longaandoeningen en arteriosclerose, (0.5—1 gr.), adoline en luminal. Het is raad-
zaam, met de middelen af te wisselen, en niet te lang achtereen slaapmiddelen
te gebruiken.

Lidmaatschap io^de Internationaal Veeartsenij-
— kundig Congres. — Londen. -

Het wezen van de „Influenza pectoralis". (Brustseuche, Borstziekte, Pleuro-
pneumonia contagiosa.)

Niettegenstaande de van vele zijden ingestelde bacteriologische
onderzoekingen, verkeerde men bij den aanvang der twintigste
eeuw omtrent het wezen der borstziekte volkomen in het duister.

E. Klebs schijnt in 1877, de eerste geweest te zijn, welke in
gehepatiseerde longen van den mensch „schizomyceten" waar-
nam. In 1881 vond Eberth in een geval van pneumonie en
meningitis, kleine bijna ronde lichaampjes, terwijl één jaar later
Friedländer coccen van elipsvormige gedaante in het infil-
traat der alveoli beschreef. In 1884 na de onderzoekingen van
Fraenkel, toenmaals assistent van Prof. von Leyden, werd alge-
meen als de oorzaak van de pneumonie van den mensch aange-
nomen, een diplococcus, van ovale of lancetvormige gedaante.

Vóór Schütz, welke na zijne onderzoekingen in 1887 een diplo-
streptococcus als oorzaak van de borstziekte der paarden be-
schouwde, schijnt Friedberger in 1874, evenals Siedamgrotzki
reeds bij microscopisch onderzoek in het pleuritis exsudaat van
een paard ,,coccen" te hebben aangetoond. Peterlein, Perroncito
Brazzola evenals Mendelsohn vonden in gehepatiseerde
longen van paarden ,,diplococcen" gelijkende op die van den
mensch. Lustig meende in 1885 de verwekker van de borstziekte
gevonden te hebben; de resultaten zijner proefnemingen werden
echter nimmer bevestigd.

De onderzoekingen van Rust (1887) Hell en Foth (1888),
Chantemesse & Delamotte (1888), Cadéac (1889) Fiedler (1891),
Falke, en Silvestrini & Antonini (1899) bevestigden Schütz\'
meening.

Volgens deze onderzoekingen gelukte het bij paarden eene
pneumonie te verwekken door inspuiting van diplo-streptococcen
culturen in de longen (Schütz) evenals in de trachea (Hell).
Dit gelukte Cadéac eveneens bij ezels, terwijl Fiedler volgens

Tegenover deze groep van onderzoekers staan zij, die aan de
ovale bacillen als oorzaak van de borstziekte grootere beteekenis
tcekennen.

Persoonlijk deelde collega Lavalard, die reeds meer dan 40
jaren aan het hoofd der Parijsche Rijtuig-Maatschappij staat, mij
mede, dat zelfs Pasteur in 1881 zijne aandacht aan de borst-
ziekte wijdde. Pasteur entte konijnen met neussecreet. Deze
succombeerden en uit verschillende organen kweekte hij ovale
bacillen in reincultuur (bouillon), welke zeer veel overeenkomst
vertoonden met den verwekker der Vogelcholera. Nimmer heeft
Pasteur echter deze ovale bacil als de oorzaak der borstziekte
beschouwd. In 1890 verschenen de onderzoekingen van Babès,
welke hij als voortzetting van Pasteurs\' onderzoek opvatte.

Babès vond in de longen van paarden, naast diplostreptococcen,
welke overeenkwamen met die door Schütz aangegeven, ovale
bacillen, die zoowel wat morphologische als pathogene eigenschap-
pen betreft, zeer veel overeenkomst vertoonden met de ovale ba-
cillen der konijnensepticaemie en der vogelcholera. Directe in-
spuitingen dezer ovale bacillen in de longen verwekten doodelijke
pneumonieën met necrotische haarden. Ook in het pleuritis exsu-
daat, het bloed en het peesscheedevocht werd de aanwezigheid
dezer ovale bacillen bacteriologisch vastgesteld.

Als voortzetting der experimenten van Babès moeten de onder-
zoekingen van Lignières (1896—1900) beschouwd worden.

Lignières stelt zich de werking der ovale bacteriën in verband
met de diplostreptococcen van Schütz als volgt voor. De ovale
bacillen overstroomen het organisme van het paard slechts in het
aanvangstadium der ziekte, waarbij zij den bodem voor inwerking
der Schützsche diplostreptococcen voorbereiden en gaan daarna
snel ten gronde.

Waar is het, dat zeker bij 90% en meer der gevallen de ovale
bacillen bacteriologisch niet aangetoond kunnen worden. Lignières
hypothese past zich ten opzichte hiervan dus aan de werkelijkheid
vrijwel aan.

Na 1900 werden voornamelijk in Duitschland nadere onder- ■
zoekingen aangaande het wezen der borstziekte ingesteld, o.a. door
den Oberstabs-veterinair Dr. Tröster, bacterioloog aan de Mili-
tair Veterinair Akademie en Prof. R. Ostertag, welke in het Kon.
Institut für Infektionskrankheiten te Berlijn plaats vonden.
Tröster bracht aan den Minister van Oorlog, Ostertag aan den

Minister van Landbouw uitvoerig verslag uit van hunne onder-
zoekingen gedurende 1900—1902.

De onderzoekingen van Tröster welke in het bijzonder inge-
steld werden ter kunstmatige verwekking van de borstziekte
vielen negatief uit. Ook Ostertag verkreeg geen resultaat. Het
slot van zijn rapport luidde:

„Die Versuche sind schliesslich abgebrochen und auf eine
gelegenere Zeit verschoben worden, da die weitere experimen-
telle Verfolgung der Frage mit den gegebenen Hilfsmittelen Aus-
sicht auf Erfolg nicht versprach".

Daar de borstziekte in het bijzonder voor de slagvaardigheid van
het leger steeds een groot gevaar oplevert, verzocht Z. M. Keizer
Wilhelm, Prof. Robert Koch naar het wezen der borstziekte
onderzoekingen in te stellen. Nu mocht men veronderstellen, dat
dienaangaande spoedig meer licht zou verspreid worden. Helaas,
bleek dit niet het geval, want de door Koch verkregen resultaten
leverden geen nieuwere inzichten in het wezen der borstziekte,
dan die welke Z. M. reeds vernomen had door de ijverige onder-
zoekingen zijner bekwame militair-veterinairen, van welke vooral
dienen genoemd te worden: wijlen General-Veterinair Hell en
de Oberstabs-Veterinair Dr. Tröster.

In het bijzonder kon Koch aan de diplostreptococcen, hoe
vaak deze ook in de luchtwegen en de zieke longen gevonden
werden, slechts beteekenis toekennen van secundaire ziektever-
wekkers, te meer, daar:

i°. met een reincultuur dezer diplo-streptococcen de borst-
ziekte niet kan verwekt worden, en

2°. in enkele, wel is waar zeer acute, gevallen van borstziekte
de aanwezigheid dezer diplo-streptococcen niet kan aangetoond
worden.

Dit bleek evenmin het geval met de overige in de aangedane
longen vaak aangetroffen bacteriën, waaronder na de diplo-
streptococcen, de ovale bacillen uit de groep der haemorrhagi-
sehe septicaemieën dienen genoemd te worden.

Eveneens werd zeer nauwkeurig nagegaan, zooals men dit van
dezen eminenten onderzoeker gewend is, of eventueel andere
d.eren als hospes of overdrager der smetstof in aanmerking kwa-
men, zooals vaak verondersteld werd.

Muizen en ratten, met faeces van borstziekte patiënten gevoe-
derd, werden nimmer ziek, zoomin als gezonde paarden, welke
gevoederd werden met faeces van muizen en ratten, en met
insecten, die in besmette stallen waren gevangen.

Vliegen, muggen, spinnen, kevers, wandluizen, scorpioenen
e. a. insecten, welke in besmette stallen aangetroffen waren,
werden met het stof dezer stallen gebracht in onbesmette stallen
en op gezonde paarden, zonder dat het een enkele maal gelukte
eene besmetting te verwekken. Ook vielen de infectie-onderzoe-
kingen met het eenige bloedzuigende insect, de haematopinus
marcrocephalus, dat tot nog toe bij het paard aangetroffen is,
negatief uit.

Het resultaat der serodiagnostische onderzoekingen was, dat
een extract van borstziekte organen gevoegd bij geïnactiveerd
serum van borstzieke-reconvalescenten niet de eigenschap bezat
complement (versch caviaserum) te binden.

Deze zeer uitvoerige onderzoekingen van Koch, welke ten
opzichte van het wezen der borstziekte absoluut negatief resultaat
opleverden, vonden ongeveer gelijktijdig plaats met die van Prof.
Tartakowsky welke op verzoek van de Russische Haupt-Militär-
Medizinal-Verwaltung ingesteld werden. Tartakowsky beves-
tigde ,,im grossen Ganzen" de conclusies van Babès en Lig-
nières, doch tevens, dat er buitendien, enzootieën en epizootieën,
evenals zelfstandige aandoeningen bij paarden voorkomen, die
eendeels met de borstziekte, anderdeels met Dieckerhoff\'s Scalma
overeenkomen, en die alléén door diplo-streptococcen zonder
medewerking der ovale bacillen verwekt worden; dit zouden zijn
atypische en boosaardige vormen van droes met verschillende
complicaties, zooals Pharyngitis, laryngitis, pharyngo-laryngitis,
bronchopneumonieën en pleuropneumonieën.

In 1907 verschenen de onderzoekingen van Prof. Lorenz, die
gevolgd werden door de mededeelingen van Dr. Koneff uitge-
bracht in een rapport op het 9e internationaal veeartsenij kundig
Congres te den Haag in 1909, onder den naam van „Bacillus
pleuropneumoniae contagiosae equorum". Tijdens de discussie
zeide Prof. Lorenz met verwijzing naar zijn publicatie woordelijk
het volgende:

Ich habe im Winter 1905/6 die Brustseuche deutlich in Form
einer Hautkrankheit auftreten sehen, es ist mir aber seit dem diese
Form nicht wieder zur Beobachtung gekommen und es ist daher
erklärlich, dass Andre diese Form nicht kennen.

Ich habe dreimal und zwar damals im Winter 1905/6 und später
noch zweimal aus der Haut des Patienten einen Coccus in Rein-
kultur züchten können, der sich in der Blutbahn von Kaninchen
in feine Stäbchen umwandelte, deren Reinzüchtung aus dem
Blut dieser Tiere mir gelungen ist. Ich habe aber daher jedesmal

beobachtet, dass mit dem Auftreten der Stäbchen im Blut die
Coccen darin verschwunden.

Ich habe mit aller Sicherheit im Jahre 1907, die Umwandlung
der Coccen in Stäbchen und umgekehrt die dieser Stäbchen in
Coccen in der Kultur beobachtet. Ich habe im Jahre 1908 genau
die selben Stäbchen in dem Sekret der Schleimhäute der Nase,
der Augen, und der Scheide von Brustseuchepatienten gesehen
und sie daraus in einzeln Fallen in Reinkultur erhalten, und ich
bin geneigt zu glauben, dass die von dem Referenten Herrn Koneff
aus den Blut brustseuchekranker Pferde gezüchteten Stäbchen
ebenfalls dieselben sind.

Voor belangstellenden stelde Collega Koneff virulente culturen
zijner bacil disponibel. Ik had het voorrecht twee agar-agar
culturen te ontvangen. Bij het bacteriologisch verwerken van een
dezer culturen bleek mij weldra, dat mij een reincultuur van Bac.
Subtilis ter hand gesteld was. Het onderzoek van de andere cul-
tuur leverde hetzelfde resultaat op. Op het oogenblik, dat ik den
bacil in den hangenden druppel bestudeerde, bracht Koneff
een bezoek aan de Rijksseruminrichting. Ik was aldus in de
gelegenheid den ontdekker der bacil uit te noodigen mij te willen
zeggen of de bacil, in den hangenden druppel onder microscoop
aanwezig, de door hem aangegeven bacil der borstziekte ver-
tegenwoordigde. Dit werd bevestigd. Toen ik hierop mededeelde,
dat ik deze bacil voor Bac. Subtilis hield, werd toegegeven, dat
de door hem ontdekte bacil met Bac. Subtilis zeer veel overeen-
komst vertoonde, doch dat het verschil slechts te vinden was
in de spoorvorming. Volgens teekening van Dr. Koneff vormt
de spoor zich in het centrum van de Bac. Pleuropneum-cont.-
equorum loodrecht op haar lengte-as, terwijl bij de Bac. Sub-
tilis de lengte-as van de spoor zich evenwijdig aan de lengte-as
der bacil uitstrekt.

Uit het verder bacteriologisch onderzoek der aangeboden cul-
turen bleek zonder eenigen twijfel, dat de „ontdekte" bacil van
de borstziekte identisch was met de Bac. Subtilis. Volgens
Koneff is de bacil gedurende de eerste 3—4 dagen aanwezig in
het bloed van die dieren die hooge temperatuur hebben. Opmer-
kelijk is het, dat het hem niet altijd gelukte de bacil uit het bloed
te kweeken. In de Berl. Tierärztl. Woch. 1913 XXIX 33 publi-
ceerde Koneff de „gunstige" resultaten, volgens zijne methode
bij de bestrijding der borstziekte verkregen. In verband met hetgeen
ik over de z.g. KoNEFF\'sche Bac. pleuropneumonia cont. equorum
mededeelde, zal het wel overbodig zijn nader op deze „methode"

in te gaan. Wegerer ging bij de bestrijding van de borst-
ziekte onder de paarden van het ie Masurische Veld-Artillerie
Regiment volgens Knoff\'s aanwijzingen te werk. Zooals te
verwachten was werd in geen enkel opzicht eenig resultaat bereikt.
Het slot van Wegerer\'s mededeeling (Tierärztl. Rundschau
April 1914) luidde:

,,Da besondere Umstände, auf die das Fehlergebnis der Impfung
zurückgeführt werden könnte, nicht vorhanden waren, so erscheint
es, dass der Konewschen Schutzimpung der angegebene Wert
nicht unter allen Umständen beizumessen ist.

In het Zeitschr. f. Infektionskrankheiten Bd. 8 Hft. 2/3 1910,
verschenen de onderzoekingen van Pfeiler. Aanleiding tot deze
onderzoekingen was n.1., dat bij eene intraveneuse inspuiting
van 120 cc. eener diplostreptococcenbouillon-cultuur bij een
proefpaard van het Hygiënisch Institut symptomen optraden,
die aan „borstziekte" deden denken.

In hetzelfde tijdschrift Bd 6 Hft. 1 1909 zijn door Pfeiler
met medewerking van Hempel mededeelingen gedaan over
„Komplementbindungsversuche mit dem Diplococcus-pleuro-
pneumoniae Schütz".

Prof. Dr. Gaffky, directeur van het Institut für Infektions-
krankheiten te Berlijn, werd na den dood van Koch aangewezen
diens onderzoekingen voort te zetten. Deze onderzoeker heeft
nu, met medewerking van officieren van gezondheid en militaire
paardenartsen, nogmaals miscroscopische onderzoekingen inge-
steld en wel in den ruimsten zin en met gebruikmaking der
nieuwste methodes.

Hij heeft 523 deelen van organen en over de 4000 dekglas-
praeparaten onderzocht met verschillende hardings- en kleurings-
methodes en geen bacteriën of protozoën gevonden.

Ook de op groote schaal aangelegde culturen op voedingsmedia
van verschillende samenstelling gaven een negatief resultaat. De
gekweekte lagere organismen verschilden niet van die bij gezonde
paarden gevonden en waren niet in staat de ziekte te verwekken.

De groote moeilijkheid bij de onderzoekingen was over jonge
paarden te kunnen beschikken, waarvan men met zekerheid
wist, dat deze niet aan de ziekte geleden hadden. Van de jonge
remontepaarden kon men dit niet altijd met zekerheid te weten
komen, wel van de zes maanden oude veulens door de land-
bouwkamer van Brandenburg verstrekt.

Proeven werden genomen om na te gaan in welke organen het
eerste ziekteproces optrad en tevens getracht het incubatietijd-
perk te bepalen. In twee gevallen moet een incubatietijdperk van
-j- 30 dagen worden aangenomen. Koch had ook reeds gevonden
dat de ziekte eerst na 19—32 dagen uitbrak bij paarden in be-
smette stallen geplaatst.

Evenals Koch kwam ook Gaffky tot de ervaring dat het niet
mogelijk was konijnen, caviae evenals veulens ziek te
maken door toediening van afscheidingsproducten of organen
van een aan borstziekte lijdend veulen; ook niet door muizen en
ratten als tusschendragers te gebuiken. Uitvoerige proeven met
allerlei insecten en parasieten, in de stallen voorkomende, gaven
eveneens een negatief resultaat.

Den ien Juli 1908 werd ik door den Inspecteur van den genees-
kundigen Dienst der Landmacht na overleg van den Minister
van Oorlog met den Minister van Landbouw, bij de Rijksserum-
inrichting gedetacheerd, ten einde besmettelijke paardenziekten
nader te bestudeeren.

Volgens de resultaten verkregen bij de officiëele onderzoekingen
door Ostertag, Tartakowsky en Koch, waarbij zelfs laatst-
genoemde het wezen der borstziekte der paarden volkomen open
verklaarde, was de hoop eenig resultaat bij de bestudeering dezer
ziekte te verkrijgen zeer gering.

1. Bacteriologisch onderzoek van longaandoeningen van ver-
schillenden aard, welke geconstateerd werden bij de wekelijks aan-
gevoerde engelsche slachtpaarden, welke aan het abattoir te
Rotterdam geslacht werden.

2. Bacteriologisch onderzoek van bloed, secreta, exsudata
en van verschillende organen, afkomstig van aan borstziekte
lijdende of gestorven dieren.

4. Bereiding van polyvalente sera, ter bestrijding van de di-
plostreptococcen en van de ovale bacillen, bacteriën, waaraan
door tal van onderzoekers verschillende beteekenis in verband
met de aetiologie der borstziekte, is toegekend.

Het resultaat dezer onderzoekingen, die steeds met de noodige
voorzichtigheid met het oog op Malleus, werden ingesteld, was,
dat de bacteriën, die bij de verschillende longaandoeningen (zooals
chronische lobaire pneumonie; broncho-pneumonia catarrhalis
acuta en subacuta; interstitieele pneumonie; purulente broncho-
pneumonie; chronische pneumonie; broncho-pneumonie met
etterhaardjes), afzonderlijk en gezamenlijk aangetroffen werden,
meerendeels waren:

Coccen, n.1. staphylococcus albus, aureus en citreus; diplo-
coccen; strepto-coccen; sarcina; bipolaire bacillen; staafvormige bac-
teriën van verschillende vorm en grootte (meestal bac. subtilis en
bac. pyocyaneus) en voorts coli-bacillen.

Bij de talrijke onderzoekingen van het bloed uit de vena
jugularis, van aan normaal verloopende borstziekte lijdende en
herstellende paarden konden nóch microscopisch noch bacterio-
logisch bacteriën aangetoond worden.

Het roestkleurig sputum, dat slechts in zeer geringe mate uit
de neusopeningen bij borstzieke patiënten, met duidelijk waar-
neembare pneumonie symptomen te voorschijn kwam, bleek in
den regel te bevatten:

Diplostreptococcen; staphylococcen albus en aureus; subtilis
en colibacteriën; sarcina en bac. pyocyaneus. Zeer sporadisch
bleek het voorkomen van ovale bacillen.

Negatief was het bacteriologisch onderzoek van het pleuritis-
exsudaat uit de borstholte van paarden, waarbij volkomen her-
stel in korten tijd intrad. De kleur van dit pleuritis exsudaat was
als die van bloedserum. Tijdens de borstziekte enzoötieën igio-\'n
en 1911—\'12 in het remonte-depót werd het onderzoek zoowel
van het bloed als van het pleuritis-exsudaat, welke beide vochten
terstond verwerkt konden worden, tal van malen herhaald, steeds
echter met negatief resultaat; nócb bacteriën noch protozoën
konden aangetoond worden. De voedingsbodems, waarin de enting

geschiedde, bestonden uit: bouillon, serum-bouillon; agar-agar;
serum-agar-agar, en gestold bloedserum.

Daarentegen werden zoowel in het bloed der longen als in het
pleuritis-exsudaat van aan borstziekte- (pleuro-pneumonie) ge-
storven paarden, zoowel vóór als na den dood, diplostreptococcen
aangetoond.

Dit was o.a. het geval bij de paarden Nos. 19, 651 en 917 welke
tijdens de enzoötieën 1910—\'12 aan pleuro-pneumonie succom-
beerden. In deze gevallen was de kleur van het pleuritis-exsudaat
steeds vuilrood. Muizen subcutaan met dit pleuritis-exsudaat geënt,
stierven binnen de 36 uren. In het pleuritis-exsudaat was het
voorkomen der diplostreptococcen meer dat van streptococcen.
(korte ketenen van 4—6 coccen)

Het bacteriologisch onderzoek van het vocht eener peesscheede-
ontsteking (groote sesamscheede), welke bij een der reconvalescenten
was opgetreden 14 dagen na zijn herstel van borstziekte, viel be-
treffende de aanwezigheid van diplostreptococcen positief uit.

Behalve streptococcen waren eveneens staphylococcen aan-
wezig. Alhoewel dit vocht onder aseptische cautelen was opge-
vangen, kon mogelijke verontreiniging hebben plaatsgevonden,
want door de verzending per post kon het verwerken eerst 2 dagen
na het verzamelen geschieden. Stabveterinair Aulich deelde
in het Ztschr. f. Veterinairkunde 1908 Heft 1 mede, diplostrep-
tococcen te hebben aangetoond in het vocht eener peesscheede-
ontsteking, welke na borstziekte was opgetreden. Tijdens de
borstziekte enzoötieën 1910—\'11 en 1911—\'12 in het remonte-
depót was ik in de gelegenheid herhaalde malen terstond bij het op-
treden dezer secundaire peesscheede-ontstekingen dit vocht
bacteriologisch te verwerken, thans gelukte het mij nimmer bac-
teriën daarin aan te toonen. Meer dankbaar was het onderzoek der
uit verschillende streken van ons land toegezonden longen van
paarden, die tijdens het verloop van „Influenza," zooals de
diagnose meestal zonder nadere aanduiding luidde, gesuccombeerd
waren. Zeer waarschijnlijk zullen onder deze longaandoeningen
pneumonieën zijn voorgekomen, welke tijdens het verloop van
Pferdestaupe optraden. De bacteriën, welke na volledig bacterio-
logisch verwerken werden aangetroffen, waren:

Diplostreptococcen, (in vloeibare media tot kleine streptococcen
uitgroeiend); staphylococcen (albus, aureus, en citreus); ovale
bacillen; sarcina; subtilis; pyocyaneus en coli-bacillen. Over-
wegend was steeds de aanwezigheid der diplostreptococcen.

Door het uitstrijken op agar-agarvoedingsbodems zoowel als
door enting van muizen en cavia\'s werden deze verschillende bac-
teriën in reinkultuur verkregen. Slechts in een naar verhouding
klein aantal gevallen konden ovale bacillen uit het bloed van
caviae in reincultuur gekweekt worden.

Bij twee acute lobaire pneumoniën, welke te Rotterdam
direct bacteriologisch verwerkt konden worden, bleken strepto-
coccen in bijna reine cultuur aanwezig te zijn. Immers de tweede
uitstrijk bleek bij nauwkeurig onderzoek reeds alleen diplo-strepto-
coccen coloniën te bevatten, die zeer virulent bleken te zijn (na
subcutane enting van muizen trad de dood binnen 24 uur in).

Slechts in deze 2 gevallen kon van eene „specifieke" infectie
(van eene streptocococcen-pneumonie) sprake zijn, terwijl in de
overige gevallen mijns inziens van „gemengde" infectie moest
gesproken worden.

Ook in het neusslijm van gezonde paarden, kon herhaalde malen
de aanwezigheid der genoemde bacteriën aangetoond worden. Het
microscopisch onderzoek van verschillende organen, als lymph-
klieren, hart, lever, milt, nieren, door uitstrijkpraeparaten, hebben
niet tot bijzondere uitkomsten geleid. Evenmin gelukte het in uit-
strijkpraeparaten van bloed en andere lichaamsvochten met toe-
passing van de verschillende kleurmethoden protozoën (trypano-
somen en spirochaeten) aan te toonen.

1. Muizen subcutaan met roestkleurig sputum geënt stierven
in den regel binnen 2 of 3 x 24 uur. Uit het hart werden vaak
staphylococcen gekweekt. In verschillende gevallen bleek de muis
tengevolge eener diplo-streptococcen-septicaemie, slechts spora-
disch tengevolge eener ovale bacillen-septicaemie te zijn gesuc-
combeerd.

2. Muizen subcutaan geënt met secreet uit de bovenste lucht-
wegen van aan borstziekte gestorven paarden stierven in den regel
binnen de 24 uur tengevolge eener diplostreptoccen septicaemie.

3. Met bloed op verschillende dagen genomen van typisch
lijdende paarden in normaal verloopende ziektegevallen werden
geënt:

4. Evenmin gelukte het bij deze proefdieren met het helder ge-
kleurde pleuritis-exsudaat eenige reactie te voorschijn te roepen.

Na paarden subcutaan ingespoten te hebben met peesscheede-
vocht van peesschedenontstekingen, die tijdens of in het reconvale-
scent stadium optraden, kon bij deze dieren na 24 uur ter plaatse,
slechts resorptie geconstateerd worden.

Uit deze onderzoekingen bleek dus, dat de borstziekte in
haar wezen niet is eene bacteriaemie.

5. Het vuilrood, haemorrhagisch pleuritis-exsudaat, her-
haalde malen ingespoten zoowel intraveneus als intratracheaal,
kon paarden niet infecteeren. Dit pleuritis-exsudaat, was afkomstig
van paarden lijdende aan pleuropneumonie, en zoowel vóór als
na den dood dezer paarden steriel afgetapt. Bacteriologisch kon-
den in dit exsudaat steeds diplo-streptococcen aangetoond worden.

Een veulen, waarvan met zekerheid bekend was, dat het nim-
mer aan de borstziekte geleden had, werd:

1. intratracheaal ingespoten met 10 cc. eener longmassa, welke
als volgt verkregen was. Een croupeus longstukje, van een aan
pleuro-pneumonie gestorven borstziektepatiënt, werd op steriele
wijze fijngesneden en in steriel mortier met gesteriliseerde keu-
kenzoutsolutie gemassereerd. Ter verwijdering van vaste partikeltjes
werd deze massa door een dun laagje watten gefiltreerd.

Alvorens ingespoten te worden, werd daaruit geënt. De intratra-
cheale reactie verliep zonder eenige reactie.

2. Veertien dagen later werd bij hetzelfde veulen 10 cc. eener
dergelijke massa intrapulnwnaal ingespoten, deze massa bevatte,
evenals de voor de intractracheale injectie gebruikte vloeistof in
hoofdzaak; diplo-streptococcen; staphylococcen; ovale en subtilis
bacillen. Hierop volgde slechts eene geringe thermische reactie
van i,2°C, welke nauwelijks 24 uur aanhield.

Hetzelfde experiment geschiedde bij een 4-jarig paard. Hier-
bij werd 10 cc. eener als boven gepraepareerde en door watten
gefiltreerde longmassa intraveneus ingespoten. Ook thans was het
resultaat negatief. Meerdere malen werd dit experiment bij andere
paarden herhaald, doch steeds zonder resultaat. Het gelukte dus
niet paarden, die onder dezelfde omstandigheden en in denzelfden
stal verkeerden, waarin reeds meerdere gevallen van borstziekte
opgetreden waren, met bloed met pleuritis-exsudaat of met pees-
scheedevocht afkomstig van paarden, die aan borstziekte lijdende

waren en hiervan herstelden te infecteeren, niettegenstaande ver-
schillende maanden later geconstateerd werd, dat de paarden,
waarbij deze verschillende vochten ingespoten waren, tijdens de
proefneming niet immun voor de borstziekte waren. Evenmin ge-
lukte het paarden de borstziekte te bezorgen met pleuritis-exsu-
daat en met longmassa\'s van gestorven paarden, waarin zoowel
diplo-streptococcen als ovale bacillen aanwezig waren.

Het bleek dus absoluut onmogelijk op kunstmatige wijze
gezonde niet immune paarden te infecteeren.

Onderzoekingen met het door bougies gefiltreerde bloed, zoo-
als deze door Pfeiler ingesteld waren, hadden dus ook geen
zin.

Daar het noch aan Ostertag, noch aan Koch gelukt was met
reinculturen zoomin door SCHÜTz\'sche diplo-streptecoccen als door
LiGNiÈREs\'sche ovale bacillen de borstziekte bij gezonde paarden
te doen optreden, was het overbodig deze nauwkeurige experi-
menten, die met het oog op de proefdieren tevens zeer kost-
baar zijn, te herhalen.

Pfeiler ging alsnog daartoe over (Ztschr. f. Infektionskrankh.
2.3. Heft 1910). Zoowel reincultuur van diplo-streptococcen als
van ovale bacillen werden afzonderlijk of gezamenlijk op verschil-
lende wijze bij een 24-tal proefpaarden ingespoten. Pfeiler meent
uit deze experimenten te moeten concludeeren, dat het gelukt is,
met intraveneuse inspuitingen van ScHüTz\'sche diplo-streptococ-
cen bij paarden pleuropneumonie verwekt te hebben. Mijns inziens
zijn deze onderzoekingen meer als een bijdrage te beschouwen tot
de vraag: „In hoeveel tijd en met welke hoeveelheden van virulente
diplo-streptococcen en ovale bacillen, afzonderlijk of na elkan-
der intraveneus ingespoten, zijn paarden te dooden?

Zij, die zich bezighouden met de bereiding van sera tegen de
pneumonie-streptococcen en tegen de ovale bacillen, weten hoe
nauwkeurig rekening moet gehouden worden met de hoeveelheid
van de, vooral in den aanvang der immunisatie en ook later, in te
spuiten virulente culturen, ter voorkoming van ernstige verliezen
van serumpaarden tengevloge van septicaemieën en van compli-
caties, die tot afmaking leiden. Een intraveneuse inspuiting door
Pfeiler van 150 cc. eener ovale bacillen-cultuur bij een paard,
had binnen de 24 uur den dood ten gevolge (septicaemie), terwijl
eene intraveneuse injectie van 500 cc. diplo-streptococcenbouillon-
cultuur bij een paard door Prof. Ostertag, reeds na 3 dagen aan-
leiding gaf tot afmaking van dit paard.

eehter in zooverre interessant dat complicaties als peesscheeden-
en oogontstekingen evenals hoefbevangenheid konden verwekt
worden, waarop nader zal worden teruggekomen.

IV. Bereiding van Sera tegen dt pneumonie-streptococcen en
tegen de ovale bacillen.

Daar de onderzoekingen van Ostertag, Tartakowsky en
Koch, tot geen resultaat hadden geleid, lag het voor de hand, dat
eensluidende bacteriologische onderzoekingen, het volgen van
denzelfden weg dezer eminente bacteriologen, stellig geen andere
uitkomst zou verkregen worden. De mogelijkheid was echter niet
uitgesloten, dat door het zich begeven op een zijweg iets kon bereikt
worden, hetgeen aanleiding kon geven, dat de sluier, die de aetio-
logie der borstziekte bedekt, zou worden wegegenomen.

Deze zijweg was gedeeltelijk betreden door Ostertag, doch
is door hem verlaten geworden. Met het betreden van dezen
zijweg wordt bedoeld: de bereiding van sera ter afwering van
diplo-streptococcen als van ovale bacillen infecties.

Ostertag begon zijne experimenten in Juli 1900 bij 3 paarden,
één ezel, 2 schapen en 2 geiten. Beide laatstgenoemde dieren suc-
combeerden aan gewrichtsontstekingen, tengevolge van de in-
spuitingen met streptococcen. Een van de drie paarden stierf
reeds in September aan purulente peesscheede-ontstekingen, ter-
wijl het tweede paard in Maart 1901, 2 uur na de laatste cultuur-
injectie sneuvelde. Wat er geworden is van het derde paard en den
ezel, die ten slotte een scrum leverden, dat bij eene inspuiting van
0.2. cm. muizen tegen eene doodelijke streptococcen dosis beschut-
te, heeft Ostertag niet nader meegedeeld.

Het gelukte mij, met voorkoming van complicaties, die tot
afmaking der serumpaarden moesten leiden, binnen 8 maanden
polyvalente sera te verkrijgen. Daar het optreden van complica-
ties niet uitgesloten was, bleek het gewenscht alsnog met de im-
munisatie van twee paarden te beginnen, Medio 1910 had ik
totaal 6 paarden te mijner beschikking, waarvan 3 paarden voor
de bereiding van serum tegen de pneumonie-streptococcen en de
andere 3, voor de bereiding van serum tegen de ovale bacillen, in
behandeling waren. Van Juli 1908 tot Juli 1910 moesten 2 paar-
den die met pneumonie-streptococcen geïmmuniseerd werden we-
gens purulente gewrichtsontsteking, door verbloeding gedood wor-
den. De verschillende pneumonie-streptococcen en ovale" bacillen,
welke bij het bacteriologisch verwerken der onder 1 en 2 genoemde
onderzoekingen in reincultuur verkregen waren, werden ter in-
traveneuse inspuiting bij de serumpaarden aangewend.

Deze onderzoekingen werden met medewerking van Dr. H. E.
Reeser, bacterioloog bij de Rijksseruminrichting verricht en
werden ingesteld om na te gaan of in geïnactiveerd serum tegen de
diplo-streptococcen en tegen de ovale bacillen, bloed en pleuritis-
«xsudaat van aan typische borstziekte lijdende paarden comple-
mentbindende stoffen aanwezig waren ten opzichte van diplo-
streptococcen en ovale bacillenextracten.

De te onderzoeken vochten (bloed, bloedserum en pleuritis exsu-
daat) werden ter inactiveering gedurende \\ uur verhit op 56° C.

Het complement bestond uit versch cavia serum, dat als volgt
verkregen werd. Na desinfectie van den hals werd het bloed na
eene halssnede in eene petri\'sche schaal opgevangen. Door
schuinplaatsing na stolling van den bloedkoek werd het serum ver-
zameld. Was dit roodgekleurd, dan werd het vóór het gebruik ge-
centrifugeerd.

Voor elke nieuwe proef werd eene andere cavia opgeofferd,
<iaar het complement zijne werkzaamheid spoedig verliest.

De 5 % oplossingen van gewasschen roode schapenbloedichaampjes
werd als volgt verkregen. Een schaap werd -[- 50 cc. bloed afge-
tapt. Dit werd ^ 15 min. gedefibrineerd en in steriele buisjes ^ 10
minuten gecentrifugeerd (4000 omwentelingen per minuut).

Vervolgens werd het serum afgeheveld, vervangen door physio-
logische keukenzoutsolutie. (0.8%) geschud en nogmaals gecen-
trifugeerd. Dit werd alsnog 2 malen herhaald. Aldus verkrijgt men
schapenbloedlichaampjes, waarin het serum door physiologische
keukenzout-solutie vervangen is. Een 5 % emulsie wordt hier-
van gebruikt.

Het haemolytisch serum voor schapenbloed, werd verkregen door
een konijn intraveneus 40 cc. gewasschen schapenbloedcellen
in te spuiten. Na 14 dagen wordt onder aseptische cautelen het
bloed van het konijn verzameld (maximum -[- 80 cm³), en na 24 uur
gestaan te hebben wordt het serum op steriele wijze afgezogen.
Is het niet steriel of niet helder dan werd het door Maassen bougie
gefiltreerd. Door gedurende i uur te verhitten op 56° C. wordt dit
haemolytisch serum van zijn complement beroofd.

Ter bereiding van het ovale bacillen extract werd uitgeggaan van
9 verschillende ovale bacillen stammen, terwijl voor de bereiding
van het diplo-streptococcen-extract ruim 20 verschillende stammen
dienden. De ovale bacillen, zoowel als de diplo-streptococcen
agar-agar-culturen waren 3 X 24 uur bij 37⁰ C. gecultiveerd.

De cultuur van deze buizen werd met behulp van een plati-
nanaald na vooraf op iedere cultuur 5 cc. steriele physiologische
keukenzout-solutie gedaan te hebben in een steriel fleschje ge-
bracht. Dit werd geplaatst één uur bij 6o° C. in waterbad en vervol-
gens 5 dagen bij 37⁰ C., waarin het steeds zoo veel mogelijk ge-
schud werd. Daarna werd het gecentrifugeerd. De op den bodem
der centrifuge buis neergeslagen ovale bacteriën resp. diplo-strep-
tococcen, werden in steriele mortier gebracht en met de heldere
vloeistof uit de centrifugebuizen onder toevoeging van kwarts-
.zand gedurende één uur flink gewreven. Na centrifugeeren verkreeg
men het heldere extract.

Bij iedere proef ging vooraf de bepaling van de hoeveelheid
haemolytisch serum noodig om 1 cc. eener 5 % emulsie van schapen-
bloedcellen met behulp van complement op te lossen (de waarde-
bepaling van den heamolytischen amboceptor).

Aangezien 0.0005 cc. de kleinste dosis haemolytisch serum was,
welke met een overmaat van complement volkomen haemolyse
van i cc. eener 5 % oplossing van gewasschen schapenbloed-
lichaampjes gaf, werd, bij het controleeren van het serum tegen de
ovale bacillen, gebruik gemaakt van 0.001 cc. Ter beantwoording
van de vraag: met welke dosis complement moet de proef verricht
worden; werd als volgt te werk gegaan;

Als complementdosis werd gebruikt 0.05 cc. dat is de kleinste
dosis waarbij nog juist volkomen haemolyse intrad.
Het verloop van de eigenlijke proef volgt hieronder.

b. De onderste grens, waarbij het extract nog voldoende werk-
zaam is, ligt bij o.i cc.

Thans werd nagegaan A. of pleuritis exsudaat en B. of bloed-
serum afkomstig van een borstziekte patiënt, ten opzichte van een
extract van ovale bacillen complementbindende stoffen bevat.

Patiënt had typische borstziekte, het pleuritis exsudaat was op
steriele wijze afgetrapt. Alvorens tot de proef over te gaan werd
van het pleuritis exsudaat op agar en gelatine geënt. Voorts werd
een muis subcutaan en een cavia intraperitoniaal geënt, terwijl
een stukje stolsel onder de huid van een konijn werd gebracht. Geen
dezer proefdieren succombeerde. Om volkomen helder pleuritis-
exsudaat te verkrijgen, werd dit door een Maassen filter gefiltreerd.

De bereiding van het extract geschiedde op dezelfde wijze; de
5 % gewasschen roode schapenbloedlichaampjes werden echter
vooraf gesensibiliseerd.

Ter verkrijging van gesensibiliseerde roode bloedlichaampjes
werd als volgt te werk gegeaan.

Bij 50 cc. gewasschen schapenbloedcellen wordt een overmaat
van inactief haemolytisch serum toegevoegd; na schudden laat
men ze £ uur bij 37⁰ C. staan, waarbij de bloedcellen zich met
den haemolytischen amboceptor laden. Vervolgens wordt gecentri-
fugeerd en de bovenstaande vloeistof afgeheveld en vervangen
door physiologische keukenzout-oplossing.

(De afgehevelde vloeistof wordt bewaard voor de amboceptor-
contröle proef). Schut opnieuw en centrifugeer nog 2 malen. De
aldus verkregen roode bloedlichaampjes zijn voldoende met
haemolytischen amboceptor geladen om na toevoeging van com-
plement, haemolyse, te doen ontstaan.

De amboceptor controle-proef dient verder om uit te maken of
voldoende haemolytischen amboceptor aan de roode bloedlichaam-
pjes is toegevoegd. Is nu overmaat toegevoegd, dan is in de af-
gehevelde massa vrije haemolytische amboceptoren aanwezig
en moet bij deze vloeistof, roode bloedcellen en complement ge-
voegd, haemolyse optreden.

Bij de volgende proef gaven het titreeren van het complement
en de amboceptor-contröleproef het volgende resultaat.

De grensdosis waarbij nog juist haemolyse intrad was 0.01;
bij de proef werd daarom gewerkt met 0.015. Controle N°. 8 geeft
aan, dat de dosis komplement (o.icc.) toegevoegd aan icc. ge-
wasschen roode bldl., die dus niet geladen waren met haemolyt.
amboceptoren, uit zich zelf geen haemolyse verwekt, terwijl N°. 9
aangeeft, dat in icc. van de heldere vloeistof, na de eerste maal
centrifugeeren van bloedlichaampjes en haemolytisch serum ver-
kregen en aangegeven onder den naam „amboceptorcontröle"
voldoende haemolytische amboceptoren aanwezig waren om na toe-
voeging van o.icc. complement en 1 cc. gewasschen roode bldlich.
haemolyse te doen ontstaan, waaruit volgt dat de gesensibili-
seerde roode bldlichaampjes volkomen met haemolytische am-
boceptoren geladen waren.

Proef C. Ovale bacillenextract ten opzichte van bloedseram borst-
ziekte patiënt N°. 364.

Uit vorenstaande proeven B. en C. blijkt:
Het pleuritis-exsudaat afkomstig van paard N°. 874 dat aan
borstziekte (pleuropneumonie) lijdende was, bevatte complement-
bindende stoffen, daar het met een ovale bacillen extract ver-
mocht remming der haemolyse te veroorzaken.

Volgens proef C. bleek dit niet het geval te zijn voor het bloed-
serum afkomstig van paard N°. 364. Bij dit paard was tijdens de
borstziekte in geringe mate eene longcongestie aanwezig.

A. Proef met diplo-streptococcenextract en pleuritis-exsudaat
Borstziekte patiënt N°. 254.

De complementcontröleproef had uitgewezen, dat als comple-
mentdosis 0.05 cc. moest genomen worden,
ie. De eigenlijke proef geschiedde als volgt:

B. Proef. Diplo-streptococcen-extract met bloedserum borstziekte-
patiënt n°. 417.

C. Proef, di-plo-Streptococcen extract — immun Serum tegen de
diplo-streptoccoccen.

Uit deze drie proefnemenigen kan dus geconcludeerd worden,
dat het serum tegen diplo-streptococcen, zoowel als het bloed-
serum en het pleuritis-exsudaat van verschillende aan borstziekte
lijdende paarden complement-bindende stoffen bevatten, daar zij
met diplo-streptococcen-extract remming der haemolyse vermogen
te veroorzaken.

De proef werd herhaald voor het paard N°. 806 dat aan normaal
verloopende borstziekte lijdende was. Het bloed was op den der-
den dag bij eene lichaamstemperatuur van 40.3C. genomen. Klinisch
kon met zekerheid geen aandoening der longen gediagnostiseerd
worden. Vooraf was bepaald, dat als complement-dosis 0.075 cc.
moest genomen worden.

Met ovale bacillen extract viel de reactie negatief uit, zoodat het
bloed van den patiënt in dit geval geen complementbindende stof-
fen bevatte. Remming der haemolyse werd dus alleen met diplo-
streptococcen en niet met een ovale bacillen extract verkregen.

Pfeiler & Hempel waren bij soortgelijke onderzoekingen tot de
volgende resultaten gekomen:

„Es ist nicht gelungen, mit Hilfe der Komplementbindings-
methode zu ermittelen, ob der SciiüTz\'sche Brustseuche-strepto-
coccus oder die Pasteurella equina (ovale bacillen) Beziehungen zur
Brustseuche der Pferde haben."

Ten opzichte van de ovale bacillen kwam het verkregen resultaat
met het onze overeen; niet echter met dat der diplo-streptococcen,
daar wij dienaangaande steeds positieve uitkomsten bij onze on-
derzoekingen verkregen.

Deze onderzoekingen werden ingesteld om de betrekking na te
gaan van de pneumonie (diplo) streptococcen en van de ovale
bacillen, tot de borstziekte.

a. afkomstig van borstzieke paarden, op verschillende dagen na
het optreden der ziekte;

b. afkomstig van paarden, die gedurende hun verblijf in het
remontedepöt voor de borstziekte onvatbaarheid getoond had-
den;

d. afkomstig van een veulen, waarvan met zekerheid bekend
was, dat het steeds gezond was geweest.

De agglutinatie is het eerst door Gruber-Durham e.a. be-
schreven. Zij merkten op, dat het serum van menschen, die aan
Cholera of Typhus leden of wel in het reconvalescentstadium ver-
keerden, in staat was, cholera-resp. thyphusbacteriën, welke eerst
homogeen in de cultuur verdeeld en beweeglijk waren tot vlokken
te doen samenballen. Microscopisch zag men, dat de beweeglijk-
heid verloren was, de bacteriën lagen op hoopjes. Het scheen als-
of de bacteriën aan elkaar kleefden, vandaar den naam agglutinatie.
Daar ook normaal serum deze eigenschap bezit moet men eene grens
trekken; men houdt de reactie voor positief indien in sterke ver-
dunning van serum met de cultuur de agglutinatie nog plaats vindt.
Normaal serum geeft vaak nog agglutinatie bij 1:50 terwijl het
serum van typhuslijders in veel sterkere verdunning soms zelfs
1:5000, nog een fraaie agglutinatie geeft. De bacteriën worden hier-
bij niet gedood, ze kunnen zich nog vermenigvuldigen en zijn ook
nog virulent.

bereiding van sera tegen de pneumonie-streptococcen had ik
geconstateerd, dat deze pneumonie-streptococcen in verband met
hun groei in bouillon in twee groepen kunnen verdeeld worden. Tot
de eene groep behooren zij, die in bouillon kleinere of grootere
vlokken vormen, die op den bodem bezinken of die gesuspen-
deerd blijven; tot de andere, de kleinste groep behooren de diffuus
groeiende pneumonie-streptoccocen.

Het waren de culturen der streptococcen dezer laatste groep,
18 a 24 uur bij 37⁰ C. gecultiveerd, welke zich uitsluitend voor
het onderzoek der verschillende bloedsera leenden.

Ten einde miswijzingen met homogene pneumonie-streptococ-
cen-bouillonculturen te voorkomen, werden eveneens controle-
proeven ingesteld, die als volgt plaats vinden:

Van eene 24 uur oude pneumonie-streptococcen-serumbouillon
cultuur werd de serumbouillon na centrifugeeren door steriele
physiologische keukenzoutsolutie vervangen. Laatstgenoemd werd
weder door afhevelen en door filtreerpapier van het bezinksel
verwijderd.

Aan den vloeistofrand van elk reageerbuisje gevuld met het te
onderzoeken serum in verschillende verdunningen werd nu eene
2 m.gr. öse pneumonie-streptococcen-bezinksel zorgvuldig af-
gestreken. Deze reageerbuisjes werden van een wattenprop voor-
zien en minstens zes uur in een broedstoof geplaatst.

ie. De minste verdunning van het serum, waarbij agglutinatie
alsnog optrad was 1:10000. Dit gold o.a. voor sera afkomstig
van borstzieke patiënten op den ₃den en 4den dag na de infectie.

2. De verkregen agglutinatie-waarden bij paarden, die ge-
durende hun verblijf in het remontedepöt niet aan de borstziekte
geleden hadden, ging het getal 2000 niet te boven.

3e. Met het serum van oude treinpaarden kon bij eene verdun-
ning van 1:500 en zelfs van 1:1000 positief resultaat verkregen
worden.

5- Voor ovale bacillen vielen de agglutinatie-onderzoekingen
negatief uit; met uitzondering van het serum van paard N°. 874

Hiermede kon bij eene verdunning van 1:500 positief resultaat
verkregen worden. (Het pleuritis exsudaat van dezen patiënt be-
vatte eveneens complementbindende stoffen ten opzichte van een
ovale bacillen extract).

Alvorens tot de vermelding van klinische waarneming en de be-
strijding der borstziekte enzoötiën van 1910—\'11 en 1911—\'12
over te gaan, lijkt het mij gewenscht het een en ander aangaande
onze remontepaarden te doen voorafgaan.

Regel is, dat alle paarden, welke ten behoeve van het leger
worden aangekocht, eerst in het remontedepöt komen.

Verreweg het grootste contingent leveren de jaarlijks in Ierland
aangekochte jonge paarden.

In 1910 bedroeg dit aantal 447; in 1911:403. De aankoop heeft
om bepaalde redenen steeds plaats einde April of begin Mei.

Alvorens de voor de commissie geschikt lijkende paarden uit
alle deelen van Ierland, afkomstig uit stallen van fokkers, van
particulieren, gekocht op markten, onbeslagen heen en weer ge-
zonden en vervoerd per spoorwagen en per boot, op stal van den
handelaar zijn gekomen, hebben deze dieren reeds heel wat achter
den rug, en mocht dit nog niet het geval zijn, dan draagt het
hernieuwde contact met paarden uit andere streken op den voor-
loopigen eindstal, stellig het zijne bij, dat weder een deel der paar-
den aan verschillende min of meer ernstige aandoeningen van den
luchtweg gaan lijden. Met eenige zekerheid kan gezegd worden, dat
verschillende dezer jonge paarden op het oogenblik, dat zij als
remontepaard aangekocht worden, zich bevinden in het incubatie
stadium van ziekten speciaal van die der ademhalingswegen. Als
men nu denkt, dat „het leed" na aankoop geleden is, dan heeft men
het mis. Alvorens deze dieren in onze weiden aankomen, valt er
nog zeer veel voor, hetgeen uit het volgende blijkt:

Bekend is het, dat verschillende dezer jonge paarden tijdens
het transport naar Nederland noch drinken noch eten willen.
Het vijf malen in en uitladen zoowel van spoor als schip, alvorens
in de weide te zijn aangekomen; de langdurige reis na voorafgaande
vermoeienissen; de overgang van het meer gelijkmatige klimaat
van Ierland naar ons klimaat met de in de maand Mei dikwijls
groote temperatuursverschillen; de veeal vochtige ligplaats in de
weide; de verandering van water en voedsel van vaak niet vol-

doende samenstelling; het niet voortdurend deskundig toezicht,
dat in verafgelegen weiden niet mogelijk kan zijn, ziedaar zoovele
oorzaken dat deze jonge paarden er spoedig slecht uitzien en ont-
zettend slap worden en dat zij minder weerstand kunnen bieden
aan de inwerking van bacteriën op de luchtwegen, waarvoor jonge
paarden in het algemeen eene praedispositie bezitten. Nadeelige
gevolgen blijven dan ook nimmer uit en jaarlijks worden verliezen
geleden, welke vooral het gevolg zijn van ernstige ontstekingen der
diepere luchtwegen. Het zenden van de Iersche remontepaarden
naar de weiden is noodzakelijk, aangezien in het remontedepöt
bij hun aankomst nog geen ruimte beschikbaar is. De hier aan
wezige paarden van den vorigen aankoop zijn dan nog niet naar de
corpsen vertrokken. De weiden bevinden zich in de nabijheid van
Leiden, Utrecht, Apeldoorn en Deventer, waar particulieren bij
contract de zorg voor het weiden op zich hebben genomen.

Met de behandeling van en het toezicht op de weidepaarden zijn
belast de militaire paardenartsen der nabijgelegen garnizoenen.
Waar paarden geweid worden is een militaire wachter, die onder
meer er op heeft te letten of een paard hoest, of het wel graast en
de overige paarden wel volgt. Hij moet een ziek paard kunnen be-
merken en zorgdragen, dat een dergelijk wellicht aan borstziekte
of goedaardigen droes lijdend paard wordt opgestald.

Dat dit toezicht als voldoende kan beschouwd worden, zoo-
dat een ziek, koortsig paard tijdig opgemerkt wordt en zoodoende
voorkomen wordt, dat het gedurende een kouden nacht of in aan-
houdende regen in de weide blijft, kan volgens mij niet beweerd
worden.

Meestal blijven deze paarden tot de eerste dagen van September
in de weide. Mijns inziens is dit veel te lang. Voedzaam gras is
de laatste maanden gewoonlijk niet aanwezig. Van de enorme
vliegenplaag in de maand Augustus hebben de dieren zeer veel te
lijden. Beschutting tegen de brandende zon (als boomen of een
open stal) is in de meeste weiden niet aanwezig. Is laatstgenoemde
er wèl, dan komen de dieren alleen bij avond en \'s nachts naar
buiten om te grazen. Vaak zijn de nachten reeds koud of valt er
aanhoudend regen en vinden de dieren geen droge ligplaats. Het
verblijf in de weide in het najaar is niet alleen oorzaak, dat zij
sterk in voedingstoestand teruggaan, maar zij komen dan tevens
in het slechtste jaargetijde in het remontedepöt. Zij zijn door
en door slap, terwijl dikwijls maanden verloopen voor zij een
weinig op kracht komen. Het sterk achteruitgaan in voedings-
toestand ophet einde van den weidegang moet eveneens op rekening

gesteld worden van het gelijktijdig optreden van parasieten als:
strongylus, gastrophilus, pediculae en herpes, die het hunne
bijdragen tot vermindering van het weerstandsvermogen. Met het
achteruitgaan in voedingstoestand en het optreden dezer para-
sieten gaat dan als het ware gepaard het optreden van aandoeningen
van de voorste en diepere luchtwegen zooals neuskeelcatarrh en
bronchiaalcatarrh.

Hiermede staat het tijdstip van het optreden der borstziekte
in het remontedepöt in verband, hetgeen ten opzichte van de
aetiologie dezer ziekte mijns inziens van belang is.

In afl. 12 van het „Tijdschrift voor Veeartsenijkunde 1912
beschrijft Van Zij verden de contagieuse pleuro-pneumonie onder
de remontepaarden.

Behalve eene beschrijving van de verschijnselen, waaronder
de ziekte optreedt en hoe deze moeten worden behandeld, worden
middelen aangegeven om de ziekte zooveel mogelijk te voorkomen
en om het verliescijfer er van zoo laag mogelijk te maken.

Van Zijverden zegt nu aangaande het tijdstip van optreden
der borstziekte in het remontedepöt:

„Het is de vraag of deze aandoeningen waarmede de jonge paar-
den uit de weide in het remontedepöt aankomen, de borstziekte
niet inleiden, in elk geval hebben ze een grooten invloed op het
verloop er van."

Behalve Iersche komen ook inlandsche paarden in het Remon-
tedepöt. In 1910 ten getale van 136, in 1911 ten getale van 120.
Deze worden bij gedeelten door de inlandsche remontecommissie,
gedurende het geheele jaar (met uitzondering van de maanden Mei
en Juni) meestal direct van de fokkers gekocht. Deze inlandsche
paarden zijn 3 tot 5 jaren oud en uitsluitend bestemd voor de
Veld-Artillerie. Zij komen rechtstreeks naar het remontedepöt.
Maar voor ze daar aankomen is er, hoewel in mindere mate dan
met de Iersche remontpaarden, heel wat mee gebeurd. Wanneer
eene infectie-ziekte onder de paarden van een fokker uitbreekt
kan meestal als aanleidende oorzaak opgespoord worden: „con-
tact met vreemde paarden." Meerendeels zijn deze inlandsche
paarden dan ook niet aan goedaardige droes en andere infecti-
euse aandoeningen der luchtwegen lijdende geweest, niettegen-
staande met eenige zekerheid gezegd kan worden, dat in het al-
gemeen wat inrichtingen der stallen en verpleging der paarden
betreft bij de fokkers, aan geringere hygienische eischen voldaan
w^rordt, dan in het remontedepöt.

heden, het voorafgaand veel van het dier vergend onderzoek op
cornage in een jaargetijde waarin ongunstige weersgesteldheid regel
is, zijn oorzaak, dat deze inlandsche remontepaarden ziek met neus-
catarrh, hoestende of met verhoogde temperatuur in het depot
aankomen. Weldra blijken zij ook aan goedaardigen droes te lijden.
Zij zijn nu eene nieuwe bron van infectie en maken dat op deze wijze
de goedaardige droes in het remontedpöt voortdurend in mindere
of meerdere mate blijft heerschen. Zij leveren niet alleen eene nieuwe
bron van infectie op voor de aanwezige paarden, maar zij zijn zelf
ook veel vatbaarder voor de in het remontedepöt jaarlijks op-
tredende borstziekte.

Vaak traden dan ook bij deze nieuwe aankomende paarden z.g.
menginfécties (Mischinfektionen) op, welke veel kwaadaardiger
zijn en ongunstiger verloopen dan dit anders het geval is.

Dank zij de preventieve aanwending van het droesserum trad
hierin, hetgeen nader blijken zal eene groote verandering ten goede op.

Bijzonderheden en waarnemingen betreffende de borstziekte vanaf
de oprichting van het remontedepöt.

Daar in 1908 de woning, het archief, door het afbranden van het
herstellingsoord is vernield, ben ik aan de mededeelingen van
Generaal Knel oud-Directeur van het remonte-depot en aan die
van collega Knipscheer veel verschuldigd, te meer, daar zij mij
verschillende gegevens verschaften, die ik vermeen als bewijzen te
kunnen te berde brengen tot het verklaren van het wezen der borst-
ziekte. Sedert de oprichting van het remontedepöt in October 1886 is
er bijna geen jaar voorbijgegaan of onder de aangekochte paarden
trad borstziekte op.

De wijze van optreden was volgens Knipscheer (Tijdschr. v.
Veeartsenijkunde 1908) meestal dezelfde. Slechts aangaande het
tijdstip van de optreding der eerste ziektegevallen, was verschil
waar te nemen. Zoo deden zich in het najaar van 1907 reeds bin-
nen één week na aankomst uit de weiden eenige gevallen voor, zoo-
als Knipscheer zich uitdrukt: „met een volledig ziektebeeld, on-
der meer met uitgebreide pneumonie." Vaak verloopen weken, dat
geen enkel verdacht verschijnsel kan worden waargenomen, alle
paarden goed eten en niet hoesten. Meestal kort na elkander laten
dan in verschillende stallen plotseling enkele paarden hun haver
geheel of gedeeltelijk onaangeroerd, hoesten een weinig en hebben
verhoogde lichaamstemperatuur. Dikwijls heeft herstel in 24
uur plaats. Eenige dagen later laten weder enkele paarden hun
haver liggen. Dit herhaalt zich, in de eerst aangetaste stallen

komen wederom gevallen voor, de symptomen vermeerderen zich en
worden ernstiger en duidelijke gevallen van aandoening der borst-
organen zijn dan waar te nemen."

Dit kan ik onderschrijven voor de enzoötiën 1910—\'11 en 191 r —
\'12; 4 weken na aankomst der weidepaarden in het depot werd
de borstziekte volgens de voorschriften als ,,heerschend" gemeld.

Ik deel Knipscheer\'s meening, dat de oogenschijnlijk gezonde
weidepaarden de smetstof medebrengen. Dat de bron van be-
smetting in het depót zelf zou gelegen zijn, wat buitenstaanders
wel eens beweren is ook daarom niet aannemelijk, omdat jaar-
lijks vóór de komst der nieuwe paarden alle stallen terdege wor-
den schoongemaakt en ontsmet.

De bodem der stallen, welke uit vastgeloopen aarde en zand be-
staat, wordt afgegraven; de voerbakken worden buiten den stal
gebracht en gereinigd; zolders, ramen, deuren en muren afgestoft,
afgeschrobd en met behulp van een handbrandspuit met creoline-
oplossing bespoten; de muren worden gewit en de bodem met
nieuwe aarde aangevuld. Persoonlijk heb ik kunnen waarnemen,
dat eene dergelijke reiniging voldoende is,

In Februari en Maart bezorgde ik kunstmatig, door subcutane
inspuiting van enkele c.M³. virulent bloed, aan ruim 600 jonge
remontepaarden de ,,Pferdestaupe,"

Uit mijn studie over deze ziekte, aan welker besmettelijkheid
niet te twijfelen valt, is gebleken, dat na de genoemde reiniging der
stallen bij geen enkel der in September nieuw aangekomen paar-
den deze ziekte optrad.

Ik vermeen aan de volgende waarnemingen eene bijzondere
beteekenis te moeten toekennen.

ie. In de naaste omgeving van het remontedepöt kwamen
nimmer gevallen van borstziekte heerschend voor;

2e. Het roggestroo (1200.000 K.G. per jaar) wordt geregeld ge-
durende het voorkomen der borstziekte door 250 boeren ge-
leverd en per wagen bespannen met één of twee paarden aange-
voerd, zelfs van plaatsen 25 K.M. van het remontedepöt verwijderd.

3e. De mest der paarden van het remontedepöt wordt per
spoor naar tal van ver afgelegen plaatsen vervoerd, zelfs naar
het buitenland. Nimmer heeft dit tot het heerschend optreden van
de borstziekte aanleiding gegeven.

4e. Meer dan eens is door paardenartsen ernstig getracht door
onmiddellijke verwijdering en afzondering reeds bij het allereerste
verdachte ziektegeval en van de daarna komende zieken de uit-
breiding tegen te gaan, doch steeds zonder resultaat.

Als bewijs hiervoor haalt Knipscheer aan: Bij de enzoötie van
1905—\'06 waren de paarden uit de weiden te Beekbergen, waar
borstziekte tot kort voor hun vertrek naar het remontedepöt
was voorgekomen, opgestald in de verwijderd liggende zoogenaam-
de quarantaine stallen N°. 28 en 29 (± 10 minuten gaans van de
groote groep van stallen gelegen).

Doch onder deze paarden trad de ziekte vooreerst niet meer
op. Dit geschiedde eerst geruimen tijd later, nadat de borst-
ziekte reeds langen tijd had geheerscht in de groote groep van stal-
len waar paarden gestald waren uit weiden, gelegen in geheel andere
streken.

5e. Het is voorgekomen, dat de borstziekte niet binnendrong
in twee stallen, ofschoon ze tusschen de andere lagen, waarin de
ziekte gedurende lange maanden uitgebreid heerschte. Zelfs
opzettelijk ingebrachte zieken (waarvan er één ter plaatse stierf)
vermochten geen besmetting te brengen. En hoogst merkwaardig
juist op den dag, voor het vertrek dezer schijnbaar onvatbare
paarden en toen in het depot geen enkel geval meer voorkwam,
trad onder hen het eerste geval van borstziekte op. Daarna hebben
zich onder deze paarden nog 25 gevallen voorgedaan, waarvan
twee met doodelijken afloop.

6e. De andere -J- 40 oudere werkpaarden, z.g. treinpaarden,
worden niet door de borstziekte aangetast, ofschoon hun stal
waarin zij zijn ondergebracht (No. 6) te midden der andere ligt.
Het is maar eenmaal voorgekomen en wel gedurende de enzoötie
1905—1906 toen 2 dezer paarden en een officierspaard duidelijk
aan borstziekte leden met lichte pneumonie, doch zonder pleu-
ritis.

Deze 40 paarden zijn in 15 jaren ongeveer 4 maal verwisseld,
zoodat zij als ± ^I5° paarden mogen worden aangemerkt.

7e. Meestal blijven 100 a 200 van de op 3-jarige leeftijd aan-
gekochte remontepaarden gewoonlijk nog in het tweede jaar in
het depot. Hebben deze het jaar te voren eene borstziekte-enzoötie
medegemaakt, dan is het eene groote zeldzaamheid als 1 of 2 van
dit aantal het volgend jaar opnieuw wordt geïnfecteerd, meestal

geen. Tijdens de enzoötie van 1910—\'11 constateerde ik een zeer
slepend verloop der ziekte in stal 25, met ieer onregelmatige
tusschentijden. Er verliepen zelfs 3 maanden alvorens zich weder
een nieuw geval voordeed.

Op deze wijze werden 2 paarden ziek, die reeds langer dan een
jaar in dezen zelfden stal waren.

8e. Stal No. 26 ligt tusschen No. 25 en 27 en was van 1907—
1908 bezet met 5-jarige paarden; de drie stallen behooren tot een-
zelfde blok en hebben dus hetzelfde personeel. In September brak
de borstziekte uit, weldra in 25 en later in 27, maar in Februari
was 26 nog de eenige der 30 stallen, waarin zich geen geval had
voorgedaan. Ten slotte trad ook in dezen stal de borstziekte op,
zeer slepend en het aantal patiënten was gering.

De eerste patiënt wordt meestal vlug door meerdere gevolgd;
na één of twee weken wordt het melden van zieken minder, na
maanden sporadisch.

ioe. Gedurende de verschillende enzoötiën evenals voor die van
19x0—\'11 en 1911— \'12 is in het remontedepöt geconstateerd, dat
meestal een der hoekpaarden van den stal het eerst aan borstziekte
leed.

11e. In die stallen, welke het laatst gebouwd zijn en die wat in-
richting, ruimte en luchtverversching betreft aan billijke hygiensche
eischen voldoen, is het verloop der borstziekte langzamer en blijft
deze ziekte maanden lang heerschen.

12e. In eenzelfde enzoötie gebeurt het enkele malen, dat een
paard, nadat het geheel hersteld was, voor de tweede maal aan de
ziekte ging lijden, na een min of meer groot tijdsverloop.

13e. Uit meteorologische gegevens valt moeilijk af te leiden hoe-
veel invloed de weersgesteldheid op het ontstaan der ziekte oefent.

De meeste ziektegevallen worden tegelijk gemeld bij vochtig-,
guur-, winderig- of mistig weer, in het bijzonder bij N.W. wind.
Helder, zonnig, droog weer zonder scherpen wind, heeft een merk-
baar gunstigen invloed op het verloop der ziekte. Hierbij dient
echter te worden opgemerkt, dat bij ongunstige weersgesteldheid

de paarden meer in de stallen verblijven. Zij krijgen alsdan be-
weging in den stal. Door het losloopen, stoeien etc. wordt veel stof
veroorzaakt, zoodat de gelegenheid tot besmetting aldaar veel grooter
is dan in de loopplaatsen en in de weide, alwaar tevens de verschil-
lende lagere organismen, die met de geëxpectoreerde en andere
secreta uitgescheiden door de inwerking van de zon, het licht en
andere invloeden eerder vernietigd worden. Op zon- en feestdagen
blij ven de paarden binnen. Rioleering is in de stallen niet aanwezig-
urine en mest, hoewel deze laatste zooveel mogelijk verwijderd
wordt, verspreiden schadelijke gassen. De temperatuur en de at-
mospheer laten dan ook bij ongunstig weder of na en op zon- en
feestdagen te wenschen over. In direct verband staat hiermede het
aantal nieuwe borstziekte-gevallen. Hoe vaker en hoe langer te
stallen geventileerd en de paarden in de drijf- en loopplaatsen ge-
lucht kunnen worden, des te geringer is het aantal paarden, dat
voor borstziekte in behandeling komt.

Een van de eerste vereischten, waaraan een goede Gemeentelijke
Keuringsdienst moet voldoen, is het bezitten van een logisch ge-
dachte en uitgewerkte verordening. Zonder deze staat de geheele
dienst op losse schroeven en hangt zijn succes af van de meer of
mindere gevatheid van de personen, wier bedrijf door de verorde-
ning aan banden gelegd wordt. Het mag dus wel verwondering
baren, dat er zoovele verordeningen zijn, die in talrijke opzichten te
wenschen overlaten.

Een verklaring van dit verschijnsel is door ieder, die wel eens de
wordingsgeschiedenis van een vleeschkeurverordening heeft bij-
gewoond, gemakkelijk te geven.

Keuringsveeartsen zijn nu eenmaal geen juristen, zij bepalen
zich tot het aangeven van de regeling uit een technisch oogpunt, of
wat, jammer genoeg, nog vaker het geval is, zij maken een ontwerp
kant en klaar na meerdere bestaande verordeningen geraadpleegd te
hebben, door uit alle eenige bepalingen over te nemen. De jurist,

die deze lappendeken ter beoordeeling krijgt, is in den regel niet
competent om een dergelijk technisch stuk in zijn volle draag-
wijdte te beoordeelen en bepaalt zich tot kleine redactie-wijzigingen
zonder de kern te durven aanraken. Zoo ontstaat door te goed ver-
trouwen van den een in den ander zeer dikwijls een mislukt pro-
dukt, dat in de praktijk al spoedig fiasco lijdt. Daarbij komt nog,
dat het genus slager en vleeschverkooper uit den aard der zaak over
een groote dosis behendigheid beschikt om door de mazen der
wet te kruipen, dikwijls op bewonderenswaardige wijze.

Zoo langzamerhand worden nu wel deze mazen gestopt en wordt
het den overtreders al moeilijker en moeilijker gemaakt, doch nog
tal van verordeningen vertoonen bedenkelijke leemten en gapingen.
Een leidraad, evenals eenige jaren geleden voor melkkeuring is ge-
publiceerd, zou daarin goede veranderingen kunnen teweeg-
brengen.

Want vrijspraken op grond van slechte redactie en deze komen
meer voor dan men oppervlakkig denkt, kunnen niet anders dan het
prestige der keuringsdiensten verlagen.

Enkele gevallen van zoodanige vrijspraken en leemten wil ik
hier in \'t kort memoreeren:

Tal ven verordeningen in gemeenten met slachthuis bevatten
de volgende bepaling: „het is verboden versch vleesch hetwelk
„niet op het openbaar Slachthuis is gekeurd en ten blijke daarvan
„overeenkomstig de voorschriften enz. is gemerkt, teverkoopenenz.

De N. R. Ct. van onlangs (Februari of Maart) bevatte een
voorstel van B. en W. van Rotterdam tot wijziging van dit artikel.
De reden zal wel zijn, dat ieder vrijgesproken moet worden, die
„ongestempeld" vleesch verkoopt enz. Immers het artikel stelt uit-
drukkelijk alleen en uitsluitend strafbaar het vcrkoopen van vleesch
dat aan twee eischen niet voldoet, t.w.

i°. niet op het Openbaar slachthuis gekeurd is doch tevens
2°. ten bewijze, dat het daar niet gekeurd is, gestempeld is.
Van ongestempeld vleesch blijkt dus niet door een stempeling
dat het niet aan het openb. slachthuis gekeurd is en de verkoop
hiervan kan derhalve straffeloos plaats hebben.

*) De heer van Oven Haarlem schreef mij naar aanleiding hiervan, dat de
Veterinair-hygiënische Vereeniging een dergelijke leidraad gepubliceerd had. Door
informatie bij den secretaris, den heer van Harreveld, is mij gebleken, dat
deze leidraad nog omgewerkt moest worden, alvorens gepubliceerd te kunnen
worden. Het exemplaar, dat ik door de welwillendheid van den heer van Oyen
ter inzage heb ontvangen, bleek mij een nagenoeg getrouwe copie te zijn van
een verordening (of omgekeerd) waarmede ik thans moet werken en die in
velerlei opzichten in de praktijk te kort is geschoten. Den heer van Oyen betuig
ik hier voor zijn voorlichting mijn hartelijken dank.

Andere verordeningen stellen wel den vorm en het aantal der
goedkeuringsmerken vast, doch bepalen niet de plaatsen, waar
deze merken gezet moeten worden.

\\\\ ordt nu iemand in zoo\'n gemeente bekeurd wegens het ver-
koopen van vleesch b.v. een vierendeel van een dier zonder goed-
keuringsmerken, dan verdedigt hij zich door te zeggen, dat nergens
in de verordening verplichtend is gesteld, dat op dat vierendeel
de goedkeuringsstempels moeten worden aangebracht, en dat de
mogelijkheid niet buitengesloten is, dat de stempels op de andere
drie vierendeelen hebben gestaan.

Met het z.g. „losse vet" is het nog erger gesteld, ja ik meen te
kunnen zeggen, dat een handige vethandelaar nooit bekeurd zal
kunnen worden wegens het voorhanden hebben van ongestempeld¹)
vet. Als hij zorgt, dat van ieder heel nierbed, krans of net een stuk
afgesneden wordt, dan kan hij volstaan met te beweren, dat op dat
afgesneden stuk, dat hij toevallig juist verkocht heeft, het stempel
gestaan kan hebben.

Zoo is ook niet de invoer van hersenen en zwezerikken uit
andere gemeenten waar geen keuring bestaat tegen te gaan, zoolang
men in de gemeente zelf deze organen van in de gemeente ge-
slachte dieren niet Van een bepaald goedkeuringsmerk voorziet.

Ook is het bekend, dat van sommige organen de merken door het
vervoer of door herhaald overpakken kunnen verdwijnen ten-
minste wanneer zij, zooals gebruikelijk is, bestaan uit alcohol,
glycerine en een kleurstof. Vooral voor levers, speciaal runder-
levers geldt dit. Uit proeven, die ik hieromtrent heb genomen,
bleek mij, dat op goed afgedroogde runderlevers, die na het stempelen
en nadat de stempelinkt opgedroogd was, in een emmer leiding-
water werden gelegd, dikwijls na twaalf uren geen spoor van een
stempel, zelfs geen blauwkleuring van de gestempelde plaats meer
zichtbaar was. Varkenslevers vertoonden zelfs na een dag nog het
stempel en longen en vleesch waren op deze wijze niet van het
stempel te ontdoen. Men zal er dus toe moeten overgaan om
runderlevers op een andere wijze te merken b.v. door ze een brand-
merk te geven ²). Zooals bekend is, worden dikwijls levers geruimen
tijd in water gelegd, voordat zij tot worst verwerkt worden en deze
handeling, die de verdwijning van het stempel tengevolge kan heb-
ben, is moeilijk te verbieden,

1 \') Ik heb hier alleen het oog op het voorhanden hebben, niet op het invoeren.
W^:aar ik hier spreek van ongestempeld, bedoel ik natuurlijk: niet van gemeente-
wege van goedkeuringsstempels voorzien.

Voorts zijn er verordeningen, die verbieden den verkoop van
ongekeurd vleesch. Nu rijzen de vragen: in welke gemeente ge-
keurd, door een gemeente-ambtenaar of door den slager gekeurd,
het mag dus ook afgekeurd zijn, als het maar gekeurd is.

Andere verordeningen weer bepalen, dat van de voorgenomen
slachting „kennis moet worden gegeven" ten bureele van den
Keuringsdienst. Iemand die slacht zonder aan te geven wordt
vrijgesproken omdat de verordening niet imperatief voorschrijft,
dat hij zelf de aangifte moet doen, doch de mogelijkheid open laat,
dat een ander het voor hem doet.

Vele verordeningen schrijven voor, dat de lymphklieren niet
aangesneden en de baarmoeder onopengesneden moeten zijn. Ver-
wijdering van lymphklieren en opentrekken van den baarmoeder
met een haak mag dus wel geschieden.

Ik wil hiermede het als inleiding bedoelde aangeven van spits-
vondigheden en technische onvolmaaktheden sluiten en een andere
belangrijker kwestie behandelen n.1. deze:

Ik stel mij hier op het, in alle keuringsverordeningen aange-
nomen standpunt, dat de uitspraak omtrent het al of niet deugde-
lijk zijn van het vleesch in de allervoornaamste plaats afhangt van
den toestand der organen en dat een bakteriologisch vleeschonder-
zoek wel meerdere zekerheid kan geven, doch niet in de plaats
mag treden voor het totnutoe gevolgde systeem van vleesch-
keuring.

Ik heb hier dus het oog op vleesch, dat:
of ingevoerd wordt, hetzij frauduleus, hetzij volkomen overeenkom-
stig de bepalingen, doch waaraan een of meer organen ontbreken,
of ongestempeld wordt aangetroffen bij vleeschverkoopers in de ge
meente of in de gemeente vervoerd wordt.

of fraudideus wordt ingevoerd, resp. aanwezig is, terwijl de organen,
die voor de keuring noodzakelijk zijn er aan bevestigd zijn.

Toen ik voor de taak gezet werd, deze kwestie te regelen, deed
ik, wat te doen gebruikelijk is, ik raadpleegde verschillende be-
staande keuringsverordeningen. En daarbij kwam ik tot het
verrassende resultaat, dat er verordeningen zijn, die deze kwestie
in \'t geheel niet regelen, zelfs er met geen woord van reppen,
terwijl andere dit slechts ten halve doen. Beide manieren zijn na-
tuurlijk even ongewenscht.

De verordeningen verbieden den invoer van versch vleesch in
kleinere stukken dan heele of halve dieren en bepalen dat aan een

•der helften de organen met de natuurlijke verbindingsmiddelen
bevestigd moeten zijn. Wordt vleesch in afwijking van deze be-
paling ingevoerd, dan is er derhalve een overtreding gepleegd.

Voorwerpen, waarmede een overtreding gepleegd is, kunnen of
moeten worden in beslag genomen, niet alleen om als stuk van over-
tuiging te kunnen dienen, maar ook dikwijls om bij rechterlijk
vonnis verbeurd verklaard te kunnen worden, om dus de straf-
maat te kunnen verhoogen. Ten opzichte van enkele voorwerpen,
namelijk de levende voorwerpen en aan bederf onderhevige
waren, waaronder dus versch vleesch behoort, brengt deze inbe-
slagname eigenaardige moeilijkheden met zich mee. Immers tot het
moment dat het vonnis onherroepelijk is geworden, moet het
in beslag genomen voorwerp, dat ter griffie gedeponeerd moet
worden, bewaard blijven. Wordt de verdachte vrijgesproken, dan
moet hem het vleesch in denzelfden staat, waarin het op het
oogenblik van de aanhouding verkeerde, worden teruggegeven.
Men mag derhalve het vleesch of het vet niet op een of andere
wijze conserveeren door zouten, rooken of smelten, omdat het
.daardoor in waarde vermindert.

Voor levende voorwerpen is deze kwestie hier en daar geregeld.
Gevangen vogels, die in beslag genomen zijn, mogen of moeten
dadelijk worden losgelaten, ondermaatsche gevangen visch wordt
dadelijk in het water geworpen. Ook de Jachtwet geeft een op-
lossing aan en wel in dier voege, dat gestroopt wild, dat in be-
slag genomen is, aan den meestbiedende verkocht wordt waarna
de opbrengst ter griffie gedeponeerd wordt.

Doch in de praktijk der vleeschkeuring is de zaak ingewikkel-
der geworden door de omstandigheid, dat dergelijk vleesch niet
gekeurd kan worden, dat de deskundige zich onthouden moet van
het uitspreken van een oordeel en dat het vleesch niet in con-
sumptie gebracht mag worden alvorens te zijn goedgekeurd.

Wettelijk zou het geheel juist zijn, dergelijk vleesch in beslag
te nemen en ter griffie te deponeeren en het verder aan den
griffier over te laten, wat hij met het vleesch wil doen, doch
praktisch komt dit natuurlijk neer op een vernietiging van het
vleesch en dit is niet altijd gewenscht. Ik stel bijvoorbeeld de
mogelijkheid, dat iemand geheel te goeder trouw een geslacht
dier invoert, doch bij het vervoer raken een of meer organen los,
of hij heeft een of ander orgaan bij de slachting los gesneden.
Is zulk vleesch niet bedorven of ondeugdelijk, mag men dan zoo
ver gaan den eigenaar alles af te nemen en het vleesch door het te
deponeeren aan de vernietiging prijs te geven? Men kan natuur-

lijk deze vraag bevestigend beantwoorden door te zeggen, dat de
menschen dan maar beter moeten oppassen en dat de goeden het
met de kwaden moeten ontgelden, doch blijkens de meeste keurings-
verordeningen blijken talrijke mijner collega\'s de meening toege-
daan te zijn, dat deze maatregel ook hen te kras is, althans nage-
noeg overal wordt een andere weg ingeslagen om tot een oplos-
sing te komen en wel door den invoerder in de gelegenheid te stel-
len, het vleesch onder zekere voorzorgen uit de gemeente te ver-
wijderen.

En voor deze maatregel valt veel te zeggen. Den ambtenaar
moet natuurlijk in dezen eenig vertrouwen worden gegeven in
zijn beleid. Hij moet kunnen beoordeelen of de overtreding ge-
heel te goeder trouw en onbewust heeft plaats gehad, dan wel
of er van opzet sprake is. Ook moet hij weten, dat er geen kans
bestaat, dat het onder toezicht uitgevoerde vleesch wederom de
gemeente binnen gesmokkeld kan worden. Het is toch herhaalde
malen voorgekomen, dat de overtreder die onder politietoezicht
met zijn vleesch over de grens werd gezet, even over de grens een
café binnen ging en de politie uren achtereen liet schilderen,
totdat het hem behaagde verder te trekken. Ook is het gebeurd,
dat dergelijk vleesch onder toezicht naar het station werd gebracht
en daar werd bevracht, doch door den eigenaar even later werd
opgehaald en in veiligheid gebracht buiten het bereik van de
ambtenaren. Met al deze zaken moet men rekening houden als
men dergelijk vleesch uit de gemeente wil voeren. Men moet de
waarborgen kunnen vinden en eischen, dat de uitvoer werkelijk
plaats heeft op zoodanige wijze, dat het niet gemakkelijk weer
ingevoerd kan worden. Is dit mogelijk, dan is het principe van
onthouding van keuring, tenzij het ondeugdelijk blijkt te zijn,
(als het bedorven is, of hydropisch of i.d.) mijns inziens wel aan-
bevelenswaardig, al moge de toepassing van het bekende gezegde:
ben ik mijns broeders hoeder, uit een moreel oogpunt tot be-
denkingen kunnen leiden. Waar het hier echter betreft een keuze
te doen uit meerdere halve oplossingen, zal allicht die, welke
voor de betrokken gemeente het gemakkelijkst is, worden gekozen.

Het vleesch afkeuren omdat het schadelijk kan zijn, komt neer
op vernietiging van maatschappelijk kapitaal, waar zulks mis-
schien niet noodig is. Door het ontbreken der organen kan men
het niet goedkeuren, het ter griffie deponeeren komt eveneens
neer op vernietiging. W eliswaar stelt men door het terugzenden
andere gemeenten bloot aan het gevaar, dat in het nuttigen van
ongekeurd vleesch gelegen is, maar men dient hierbij wel in het

oog te houden, dat de gemeente, waarheen het vleesch gezonden
wordt, in den regel de gemeente van hérkomst is en reeds uit de
verzending uit die gemeente blijkt, dat daar geen goed geor-
ganiseerde keuringsdienst bestaat, zoodat deze gemeente, ook
buiten dit spreciale geval om, haar inwoners ten allen tijde onge-
keurd vleesch laat nuttigen. En verder kan men nog tegenover het
nobele motief der tegenstanders van de verwijdering de even
menschlievende meening stellen, dat bij afkeuring van dergelijk
vleesch ook de invoerder te goeder trouw geheel noodeloos ge-
troffen kan worden.

Iets anders wordt de zaak, wanneer vleesch frauduleus wordt
ingevoerd of in de gemeente wordt aangetroffen, wanneer daarvan
de voor de keuring noodige organen bevestigd zijn. Hier bestaat
dus de mogelijkheid om een uitspraak over de al of niet deugde-
lijkheid te doen.

Er zijn verordeningen, die bepalen, dat ook dit vleesch niet
gekeurd mag worden, doch voorzoover het niet ondeugdelijk
blijkt te zijn, met toestemming van den Directeur buiten de ge-
meente mag worden gebracht. Zoo bevat de Amsterdamsche
keuringsverordening de navolgende bepaling: „Vleesch dat niet
overeenkomstig de bepalingen ter keuring wordt aangeboden of
dat wegens overtreding der Algemeene Politie-Verordening naar
het abattoir is gebracht, wordt niet van de goedkeuringsmerken
voorzien. Het kan indien het niet ondeugdelijk blijkt te zijn,
met toestemming van den Directeur hetzij door de eigenaar buiten
de gemeente worden vervoerd of op het abattoir worden be-
handeld als vleesch, bedoeld in art. 16 (vleesch dat gesteriliseerd
of gezouten kan worden).

Hierbij rijst de bedenking of de redactie: niet overeenkom-
stig de bepalingen enz. ter keuring wordt aangeboden of dat
wegens overtreding der Alg. Pol. verordening naar het abattoir
is gebracht, wel goed gekozen is. De beslissing of werkelijk niet
overeenkomstig de bepalingen der verordeningen is gehandeld
en of er een overtreding heeft plaats gehad, berust niet bij den
bekeurenden ambtenaar, noch bij den directeur, deze mogen
slechts vermoeden, de rechter alleen beslist of werkelijk een over-
treding is gepleegd. En volgens dit artikel zou met het uitvoeren
uit de gemeente of het steriliseeren dus gewacht moeten worden
tot de uitspraak onherroepelijk is geworden.

Men zal dus moeten spreken, wanneer men tenminste de op-
lossing op deze wijze wenscht aan te geven, van vleesch, waarvan
door den directeur vermoed wordt, dat het niet overeenkomstig

de bepalingen is ingevoerd enz., hoewel men hierbij een bepaling
maakt van een nagenoeg onbegrensde draagwijdte, terwijl den
directeur een uitvoerende macht wordt gegeven van zoo grooten
omvang, dat zij waarschijnlijk gequalificeerd zal worden als
machtsoverschrijding.

Hetzelfde geldt natuurlijk in even sterke mate ten opzichte
van ingevoerd of in de gemeente aanwezig vleesch, dat wegens
het ontbreken der organen niet gekeurd kan worden, doch hierbij
is mijns inziens geen andere oplossing mogelijk, terwijl bovendien
de bepaling zoodanig kan geredigeerd, dat men spreekt van
vleesch, dat wegens het ontbreken der organen of anderszins niet
gekeurd kan worden. Dit kan natuurlijk de directeur beslissen en
hierbij blijft dus de ongeoorloofde machtsdelegatie uit.

Voor vleesch, dat wel gekeurd kan worden, is echter nog een andere
oplossing van de moeilijkheid mogelijk en wel deze: het aan een
onderzoek onderwerpen en het goed of afkeuren. Ingeval van
afkeuring wordt verder de gewone, in de verordering voorge-
schreven behandeling gevolgd, alleen wanneer het goedgekeurd
wordt, komen weer vragen, die tot oplossing gebracht moeten worden..

In de eerste plaats: moet het vleesch, na goedkeuring zonder
meer aan den overtreder teruggegeven worden? Maar werkt men
dan niet juist de fraude in de hand? Wordt de overtreder genoeg-
zaam afgeschrikt wanneer hij weet, dat hij, ingeval hij aange-
houden wordt, weliswaar een kleine geldboete krijgt, maar toch
nog de kans heeft, dat hij zijn vleesch terug krijgt, een kans die
er na de veelvuldige toepassing van het bakteriologisch vleesch-
onderzoek niet kleiner op is geworden? En zal daarenboven de
straf, die de rechter uitspreekt, niet in het voordeel van den be-
klaagde beïnvloed worden, als deze magistraat, die als leek op
het gebied der vleeschkeuring niet zoo\'n groote overtreding zal
zien in het frauduleus invoeren of vervoeren van vleesch, dat
blijkens het onderzoek „toch immers goed was," verneemt
dat het vleesch goedgekeurd is?

Ik vrees, dat door teruggave, van het vleesch na goedkeuring
het doel, wering van fraude, niet bereikt wordt, en daarom voel ik
er veel voor om de strafmaat, zij het dan ook indirect, te ver-
hoogen, door den overtreder in de gelegenheid te stellen, ook dit
vleesch onder toezicht uit de gemeente te verwijderen en het niet
van de goedkeuringsmerken te voorzien. Mocht de invoerder
dit niet wenschen of mochten zich andere bezwaren voordoen,
die het uitvoeren beletten, dan blijft slechts de wettelijke weg open
van de inbeslagname.

Er is nog een andere oplossing mogelijk, doch deze druischt
lijnrecht tegen de bepalingen van het Wetboek van Strafvordering
en de Gemeentewet in, dat is n.1. het vleesch na goedkeuring
taxeeren en het aan den belanghebbende terug geven nadat de
geschatte som ten kantore van den keuringsdienst gestort is.
In enkele gemeenten blijft het geld daar tot de uitspraak, in
andere wordt het naar de griffie van het kantongerecht overge-
bracht. Beide manieren zijn wettelijk niet juist.

,,De Raad kan op overtreding zijner verordeningen, voor zoo-
veel daartegen niet bij eene Wet een algemeene Maatregel van in-
wendig Bestuur of eene provinciale Verordening is voorzien,
hechtenis van ten hoogste zes dagen of geldboete van ten hoogste
vijfentwintig gulden stellen, alsmede verbeurdverklaring van de
voorwerpen door middel van de overtreding verkregen, of waar-
mede de overtreding is gepleegd, voorzoover zij den veroordeelde
toebehooren."

Deponeeren van een geschat bedrag en verbeurdverklaring van
dat bedrag door den kantonrechter is dus onmogelijk, ook al geven
sommige keuringsverordeningen dat aan. Wil of moet men in
beslag nemen, dan moet het voorverp waarmede de overtreding
gepleegd is, in beslag genomen worden. Daarenboven mag dit
vleesch niet aan het keurlokaal blijven, doch het dient onmiddel-
lijk als stuk van overtuiging ter griffie te worden gedeponeerd.
Wat de griffier met dit vleesch wil doen kan ons vrijwel onverschil-
lig zijn, doch één handeling mag hij er beslist niet met doen; hij
mag het niet verkoopen en de opbrengst tot de uitspraak be-
waren.

En toch was deze oplossing voor inbeslaggenomen en goed-
gekeurd vleesch de eenige juiste en de eenige billijke oplossing.
In de Jachtwet, die ook verbeurdverklaring van inbeslaggenomen
voorwerpen voorschrijft, heeft men deze moeilijkheid, die zich ook
ten opzichte aan het inbeslaggenomen wild deed gelden, geregeld
op de door mij voor inbeslaggenomen goedgekeurd vleesch ge-
wenschte doch thans nog onuitvoerbare manier, n.1. door het te
verkoopen en de opbrengst ter griffie te bewaren, zoodat later
door den kantonrechter verbeurdverklaring van de opbrengst
uitgesproken kan worden of ingeval van vrijspraak of wanneer
blijkt, dat het inbeslaggenomen wild den veroordeelde niet toebe-
hoort, teruggave van het geld kan geschieden.

Artikel 161 van de Gemeentewet, waarschijnlijk gemaakt in een
tijd toen er van gemeentelijk toezicht op voedingsmiddelen, die

aan bederf onderhevig waren, nog weinig of geen sprake was,
eischt mijns inziens in dezen geest dringend een aanvulling. De
Ambtenaar van het O.M. moet de bevoegdheid hebben om het
goedgekeurde in beslaggenomen vleesch te verkoopen en den kan-
tonrechter moet de bevoegdheid gegeven worden om tot ver-
beurdverklaring te kunnen overgaan van de inbeslaggenomen
voorwerpen of hun opbrengst in geld. Zoolang dit niet geschiedt,
blijft het sukkelen met elke inbeslagname van aan bederf onder-
hevige voorwerpen.

In gemeenten, waar men reeds nu het principe van waardeering
van inbeslaggenomen en goedgekeurd vleesch en het teruggeven
van dit vleesch na storting van het geschatte bedrag heeft aan-
vaard, kan zich nog de mogelijkheid voordoen, dat de overtreder
weigert dit bedrag te storten. Dit is o.a. in deze gemeente geschied
met vet, dat niet overeenkomstig de bepalingen was ingevoerd
en voordat het teruggegeven kon worden, eerst gesteriliseerd
moest worden. De invoerders weigerden het vet na de sterilisatie
tegen de getaxerde waarde terug te nemen. Nu wilde het noodlot,
dat, blijkbaar onopzettelijk, in de strafbepalingen, de verbeurd-
verklaring ontbrak, hoewel andere artikelen wel spraken van inbe-
slagname en verbeurdverklaring, terwijl tot overmaat van ramp
de overtreders nog op den koop toe werden vrijgesproken wegens
een andere onvolkomenheid in de verordening, waarin de vol-
gende bepaling voorkwam:

„Door den Raad kan onder nader vast te stellen voorwaarden aan
„bepaalde personen vergunning worden verleend tot het invoeren
van ingewanden enz. van elders geslachte dieren."

De vrijspraak van den rechter grondde zich hierop, „dat het
„artikel de verplichting om bij invoer van deelen van dieren
„het ingevoerde voorzien te hebben van stempels en verklaringen
„van goedkeuring van den veearts-keurmeester in de plaatsen
„van herkomst, afhankelijk stelt van de voorwaarde, dat die
„dieren elders geslacht zijn!! Het wettelijke bewijs, dat dit vleesch
inderdaad niet van in de gemeente Enschede geslachtte dieren
afkomstig was, daarna uitgevoerd en daarna weer ingevoerd,
scheen niet geleverd te kunnen worden.

En zoo kreeg men niet alleen de vrijspraak maar daarenboven
nog adressen van de invoerders om schadevergoeding voor hun vet,
dat intusschen talk geworden was en hun vleesch, waarvan natuur-
lijk niets meer over was.

Omdat wij, niet-juristen zoo gemakkelijk verdwalen in het
doolhof van het strafrecht, ben ik persoonlijk, en zeker wel meer-

dere collega\'s met mij, huiverig mij daarin te wagen en hoewel
■de ervaringen van de laatste jaren ons langzamerhand den weg
hebben geleerd, blijven er nog genoeg dwaalwegen bestaan. Alleen
de rechte weg, het deponeeren en verbeurdverklaren van geld
inplaats van vleesch, kan ons helpen, doch deze weg is tot nu toe
nog niet gebaand.

Mijns inziens had men de strijd om schadevergoeding kunnen
voorkomen door het goedgekeurde vet, na de weigering om het
tegen betaling terug te nemen, over te brengen ter griffie als inbe-
slaggenomen voorwerp en het aan den griffier of den Ambtenaar
van het O. M. over te laten, wat er verder mee moest gebeuren.
Of deze handelwijze billijk was, laat ik in \'t midden doch zij werd
gerechtvaardigd door de recalcitrante houding der belanghebbenden

Zoolang echter art. 161 der gemeentewet niet is gewijzigd,
zoolang zal men met aan bederf onderhevige inbeslaggenomen
voorwerpen niet anders kunnen handelen dan het ter griffie te
deponeeren en het daar te laten totdat het vonnis onherroepelijk
is geworden.

En zoolang deze aangegeven leemte blijft bestaan, voel ik er
billijkheidshalve veel meer voor om den eerst aangegeven weg
te bewandelen en het vleesch, waarmede een overtreding gepleegd
is, of waarvan vermoed wordt, dat er een overtreding mee ge-
pleegd is, voorzoover er geen termen bestaan om het af te keuren,
niet van de goedkeuringsmerken te voorzien en het onder geleide
uit de gemeente te doen brengen. Ik geloof dat men dan van
twee kwaden het minst erge gekozen heeft.

Men voorkomt hierdoor de zekerheid, dat het vleesch bederft,
men laat zich niet in met de vraag of het den veroordeelde toebe-
hoort en men \'verzwaart er in sommige gevallen de dikwijls te
kleine straf door en men voorkomt daarenboven de vraag of
het vleesch bij eventueele vrijspraak wel rechtmatig in beslag
genomen is.

Doch de nadeelen, die aan deze handelwijze verbonden zijn en
die de moreele plichten van de gemeenten ten opzichte van el-
kaar raken, moeten hierbij niet geheel weggecijferd worden, al
heeft de eene gemeente ook meer verantwoordelijkheidsgevoel
dan de ar.dere. En bovendien is en blijft dit uitvoeren toch een
oplossing, die voor de Ambtenaren gemakkelijk is, doch die tot
onbillijkheden kan leiden. Het is en blijft een halve oplossing,
omdat een geheele niet te vinden is.

Ligt het daarom niet op den weg van de belanghebbenden,
directeuren van slachthuizen en hoofden van keuringsdiensten

om te trachten een aanvulling van artikel 161 der gemeentewet
te krijgen, waarbij in beslag genomen en goedgekeurde goederen
die aan bederf onderhevig zijn, getaxeerd of verkocht kunnen wor-
den terwijl de rechter de gestorte geschatte waarde of de opbrengst
van de verkoop kan verbeurd verklaren?

Voor eenige jaren werd deze ziekte voor het eerst door mij waar-
genomen. Op een hoeve kreeg ik bericht, dat een der kalveren erg
ziek was, n.1. erge diarrhee. Den volgenden dag was het reeds dood.
Vervolgens nog een paar kalveren en hokkelingen. Ik dacht aan
een vergiftiging en stelde er den districtsveearts mede in kennis.
Aanvankelijk was geen zekere diagnose te maken. De patiënten
werden plotseling erg ziek, hadden heftige diarrhee en waren binnen
24 uren dood.

Bijna alle runderen op deze boerderij kregen tranende oogen
in verband met een weinig conjunctivitis. Ook oudere koeien werden
aangetast, het proces duurde langer, er ontwikkelde zich niet
alleen een conjuctivitis maar ook een keratitis. De cornea werd
wit, troebel, en bij sectic aan het abbatoir in Groningen kregen we
het volgende ongeveer te zien.

Toen het hoofd van de romp gescheiden werd, liep heel wat
vocht uit de hersenholte, en was een meningitis aanwezig. Verder
een croupeus diphterische ontsteking van de neus-slijmvliezen,
en conjunctivitis met keratitis, een croupeus-diphterische ontsteking
van de baarmoeder en een haemorrhagische ontsteking der darmen.

Bij slechts één rund, er stierven of werden afgemaakt zeven stuks,
zag ik hersenverschijnselen en was het dier erg opgewonden, liep
tegen den muur etc.

Eenige werden met ichthargan behandeld. Omtrent de resultaten
valt weinig te zeggen, in elk geval is behandeling hiermede niet
afdoende. Het was des zomers, de runderen liepen in de weide,
dus van donkere stallen, etc., wat gewoonlijk mede als oorzaak
wordt opgegeven, geen sprake.

Sedert werd deze ziekte meermalen door mij waargenomen, zoo
ook den 15 Nov. 1.1.

Ik werd gehaald bij een rund, hetwelk verstopt heette. Daags
te voren thuis gehaald, had het nog niet gemest. Bij onderzoek
vond ik het volgende:

De oogen waren gezwollen, traanden, de conjunctivae waren
erg rood en gezwollen.

Ook de neus vloeide en het neusslijm vlies zag er rood uit, terwijl
eveneens het scheedeslijmvlies er rood uitzag en met slijmige etter
bedekt. De temperatuur was 4i-5°C., de hartstoonen volgden snel
op elkaar, doch de toonen waren goed te onderscheiden. Het dier
stond erg suf, had een moeilijke ademhaling, rilde voor en na, terwijl
de horens, vooral aan de basis heet aanvoelden. Mijn diagnose was
boosaardige kopziekte.

Therapie: ichthargan intraveneus, terwijl ik tevens een kleine
dosis sulfas natricus toediende.

Den volgenden dag was de temperatuur nauwelijks 40X., doch
de toestand slechter. Het dier stond nog suffer en lusteloozer,
het hart werkte veel slechter, snel en bonzend. Descheede was niet
meer zoo diffuus rood, doch meer pleksgewijs als kleinere en groo-
tere bloedingen in het slijmvlies.

Daar ik vreesde voor miltvuur, nam ik een weinig bloed uit
jugularis, maakte een paar uitstrijkpreparaatjes en kleurde met
1 % saffranineoplossing. Ik vond geen miltvuurbacillen maar kleine
ovale bacillen, waarvan soms de uiteinden iets donkerder gekleurd
waren dan de rest. (Het bloed was zoo aseptisch mogelijk opge-
vangen in een steriel flesc.hje waarin het vloeide door een gutta-
percha buisje, dat met de aderlaatnaald verbonden was).

Was eerst mijn plan het dier te laten afmaken bij negatief onder-
zoek, thans liet ik het leven, daar, waar hier zoo duidelijk het beeld
eener septichaemie aan \'t licht kwam, ik het dier na afmaking
toch niet goed kon keuren voor de consumptie.

Den hierop volgenden morgen was het dier dood en kon ik sectie
verrichten voorzooverre dit aan een boerderij mogelijk is.

Hierbij vond ik het neusslijm vlies en dat der boezems donker-
rood gekleurd. In de holten zat een vuile slijmerige etter.

Vooral de basis van de tong, de keel en het strottenhoofd waren
erg ontstoken, ook het slijmvlies van de trachea. De longen zelf
toonden weinig afwijkingen. Aan de oogen was weinig te zien
behalve conjunctivitis.

De hersenvliezen waren duidelijk ontstoken. De milt was wel
gezwollen, maar stevig.

Het geheel toonde het beeld eener septichaemie. Met hoofd-
verschijnselen van neus, keel en mond.

Ik vond het laatste geval juist daarom zoo interessant, daar
hierbij in het bloed kleine ovale bacillen werden aangetroffen.

Als men de literatuur nagaat, zijn het vooral Nocard en
Leci.ainche geweest die op dit gebied onderzoekingen hebben
verricht. Nocard vond n.1. op de pseudemembranen van de keel-
bacillen, welke veel overeenkomst hadden met die van de haemorrh.
sceptichaemi.

Volgens Leclainche zou de ziekte verwekt worden door een
virulente variëteit der coligroep. Deze bacil zou in cultuur een
zwaar vergift afscheiden, hetwelk in weinige minuten reeds zeer
ernstige vergiftigingsverschijnselen bij jonge runderen verwekt na
inspuiting.

Hij stelt zich voor, dat de bacil in groote hoeveelheid zich in de
darmen vermenigvuldigt, naar de darmschijlsklieren gaat en on-
dertusschen toxine produceert, welke toxine de verschillende af-
wijkingen verwekt. Tevens zegt hij echter, dat de bacil behalve
in het darmkanaal en bijbehoorende klieren ook in de hoornen
en sublinguale lymphklieren door hem gevonden werd. Mij dunkt,
dat deze verspreiding moeilijk anders, dan langs de bloedbanen
te verklaren is.

Verder wordt in \'t algemeen aangenomen, dat deze ziekte niet
besmettelijk is, sedert ik echter deze ziekte bij zoovele dieren tegelijk
waarnam, acht ik het toch steeds gewenscht de zieken van de
gezonden af te zonderen. Ook in de litteratuur worden heel wat
voorbeelden genoemd, waarbij meerdere dieren tegelijk aangetast
waren.

Op blz. 722 van deel 40 van dit Tijdschrift deelt Raabe twee
gevallen van tuberculose mee, welke hij geconstateerd heeft bij
runderen van melkerijen in zijn ressort. Uit deze gevallen put hij
het bewijs, dat ook in Indië tuberculose in hevige mate bij runderen
kan voorkomen, al is het dan ook bij de niet-inheemsche rassen.

Blijkbaar was Raabe niet op de hoogte van de litteratuur over
tuberculose onder het rundvee in Indië, want reeds meermalen
is hierop gewezen.

Door \'t Hoen werden in 1901 te Pajacombo 52 inlandsche
runderen getuberculineerd, waarvan 2 dieren dubieus reageerden
en de voerige negatief (Veeartsenijkundige bladen in Nederlandsch
Indië 1902).

Penning schreef in de Veeartsenijkundige Bladen van 1905
en 1906 een uitvoerig artikel over zijn in 1904 verkregen resultaten
bij de tuberculinatie van het in de melkerijen ter hoofdplaats
Semarang aanwezige melkvee. Hij tuberculineerde 303 runderen.
Hiervan waren stuks geïmporteerde Australische runderen
en de overige 262 inheemsche, meest gecroiseerde runderen. Aan
tuberculose werden 3 dieren lijdende bevonden, n.1. één Australi-
sche geïmporteerde koe en twee gecroiseerde, hier geboren. Een der
twee laatste was door de eerste geïnfecteerd, terwijl van de tweede
de oorsprong der ziekte niet was na te gaan.

Op blz. 337 en volgende van deel 22 (1910) der Veeartsenijkundige
Bladen deelt De Blieck een en ander mede over het resultaat
zijner proeven met tuberculine. In vereeniging met Van Velzen
werden de runderen eener melkerij te Soerabaia getuberculineerd
en reageerden 5 der 32 dieren positief. Uit dit onderzoek, alsmede
in verband met de resultaten der tuberculinaties, door \'t Hoen
en Penning verricht, komt De Blieck tot de volgende conclusies:

2. De ziekte is en wordt nog steeds voor het grootste gedeelte,
zoo niet geheel, geïmporteerd met Hollandsche en Australische
runderen, die uitsluitend voor de melkerijen bestemd zijn.

3. De subcutane tuberculinatie moet in Indië, wegens de in-
constante lichaamstemperatuur in het bijzonder bij pas geïmpor-
teerde runderen, alsmede door de klimaatinvloeden waarschijnlijk
anders beoordeeld worden dan in koelere streken; het is noodig
uitvoerige proeven hieromtrent te nemen.

4. De conjunctivale tuberculinatie geeft zeer goede resultaten
voor de onderkenning der tuberculose.

Hetzelfde is te verwachten van de andere locale tuberculinaties;
het is gewenscht ook dit met zekerheid vast te stellen.

a. tot het geregeld onderzoek der geïmporteerde buitenlandsclie
runderen, welk onderzoek bij voorkeur in de quarantainestallen
moet geschieden.

b. tot het onderzoek van de runderen van alle in Ned. Indië
aanwezige melkerijen. Van Gemeentewege kan een tuberculose-
onderzoek van in haar ressort aanwezige melkrunderen geboden
worden; hiermede dient echter een onteigeningsmaatregel gepaard
te gaan.

import van runderen, afkomstig uit landen buiten Ned. Indië,
waar tuberculose voorkomt, aanleiding kan geven tot uitbreiding
der ziekte en omdat de melkerijen de brandpunten der ziekte zijn.
De verplichte aangifte is natuurlijk eveneens van belang en wel
om de tuberculeuse dieren buiten de melkerijen te bereiken; men
kan echter aannemen, dat dit getal gering zal zijn.

Op blz. 17 en volgende van deel 23 (1911) der Veeartsenij kundige
Bladen deelen De Blieck en Smit de resultaten mee der verdere
onderzoekingen omtrent tuberculose en tuberculinatie in Ned.-Indië.

Op de methoden van tuberculinatie en de wettelijke voorschriften
daaromtrent acht ik niet noodig verder in te gaan, daar mijn doel
alleen is aan te toonen, dat reeds geruimen tijd het bestaan van
tuberculose onder rundvee in Indië bekend is.

Ten slotte nog een enkele opmerking. Raabe schrijft aan het
eind van zijn mededeeling: Het gevaar van besmetting der om-
geving blijkt evenwel minder groot te zijn dan in Holland (als
bewijs daarvan gelde, dat géén der overige runderen van den Heer
D. te M. reageerde op de tuberculinatie, terwijl bedoeld ziek dier
toch maandenlang tijd gehad heeft haar buren te infecteeren).
Zeer zeker is dat voor een groot deel te danken aan de ruime, luch-
tige en gewoonlijk zeer zindelijke stallen, welke wij hier op Java
bij door Europeanen gedreven melkerijen in den regel aantreffen.
Het spijt mij te moeten constateeren, dat ik het in dezen niet
met Raabe eens kan zijn. Integendeel, niettegenstaande de
ruime, luchtige en zindelijke stallen is het gevaar voor besmetting
der omgeving absoluut niet te onderschatten, hetgeen kan blijken
uit de sedert 1 Januari 1911 in alle melkerijen in de gemeente
Soerabaia verrichte tuberculinaties. Niettegenstaande in 191 x en
1912 in alle melkerijen de positief op de tuberculinatie gereageerd
hebbende dieren onteigend en afgemaakt zijn, blijkt in dit jaar bij
scherper doorgevoerde controle in verschillende melkerijen nog vrij
veel tuberculose voor te komen, een gevolg van infectie door de
in de vorige twee jaren aangehouden dubieus gereageerd.hebbende
dieren.

door mij sinds i Januari van dit jaar tot op heden getuberculi-
neerd 1083 runderen, waarvan 52 positief reageerden en zijn afge-
maakt. Ik dien hierbij op te merken, dat het percentage meer dan
5 % is, daar van die 1083 runderen vele dieren twee en drie maal-
zijn onderzocht en dan telkens als nieuw dier zijn aangeteekend.

Over de resultaten door De Dof.s en mij verkregen zal eerst-
daags een mededeeling in de Veeartsenij kundige Bladen ver-
schijnen.

Het jaarverslag van den Inspecteur Penning vermeldt, dat op i Jan. 1913 aan-
wezig waren 31 gouv. veeartsen, 10 inlandse veeartsen en 116 vee-mantri\'s. Aan de
formatie van 40, ontbraken dus nog 9 gouv.-veeartsen. Het voortdurend gebrek
aan veeartsen moet natuurlijk storend werken op den dienst. De ambitie van
hollandse veeartsen om naar Indie te gaan in gouvernements-dienst is in de laatste
jaren niet groot. Over de oorzaken is reeds herhaaldelijk geschreven en gesproken;
ze zijn: onvoldoende bezoldiging, waardoor de vooruitzichten in Nederland beter
zijn dan die in Indië, en ontevredenheid in het corps, waardoor jongeren niet worden
aangemoedigd maar afgeschrikt. De eerste oorzaak kan en moet door het gouver-
nement worden weggenomen, dat verplicht is aan zijn ambtenaren een menswaardig
bestaan te verschaffen en tot nu toe met tractementen en pensioenen lang niet
genoeg rekening heeft gehouden met de mindere waarde van het geld, bij vroeger
vergeleken. Het is noodig die traktementen te verbeteren. Het „lokaas" studie-
toelage kan dan vervallen, het heeft ook het groote nadeel, dat het van beide kanten-
iets , ,gedwongens" geeft; men is aan elkaar gebonden, ook bij later gebleken mindere
geschiktheid of lust.

Voor een geest van ontevredenheid in het corps zijn in zooverre de chefs aan-
sprakelijk te stellen, dat zij moeten trachten door humaan en tactvol optreden
het zoover te brengen, dat hunne ondergeschikten met liefde dienen. Minderwaardige
elementen dienen zoo mogelijk geweerd, en indien aanwezig, ontslagen te wprden.
daar ze in het onderhavige geval veel meer kwaad dan goed doen. De niet-minder-
waardigen hebben echter aanspraak op een zekere mate van zelfstandigheid in
hun ressort, waar ze al spoedig de eerste en beste deskundige zijn. Treedt een chef
betweterig, ontactvol en onwelwillend op, wil hij alles altijd alleen en beter weten,
duit hij geen zelfstandige meening, die niet met de zijne overeenkomt, blaamt hij
steeds zonder ooit te prijzen, dan kweekt hij ten laatste al naar den aard der be-
trokken personen, mismoedigheid, onverschilligheid of oogendienarij, en hij dient
de zaak slecht, daar hij toch onmogelijk ondanks ijver en groote werkkracht, alles
alleen kan doen en weten.

Wanneer het gouvernement de grieven der gouv.-veeartsen wegneemt, zal het
zich niet te beklagen hebben over onvoldoende toevoer van hollandse veeartsen.
Maar eerder de ,,embarras du choix" hebben, want ontdaan van die grieven is de
betrekking voor wetenschappelijk aangelegde jongelui zeer aantrekkelijk.

Ondanks het gebrek aan veeartsen was het jaar 1912 voor de Indiese veestapet
niet ongunstig.

Miltvuur werd waargenomen op Java (Batavia, Cheribon), Madoera en Sumatra
(Palembang en Padang Sidempoeam) in \'t geheel 144 gevallen.

Septichaemia epizoötica kwam vrij veel voor onder buffels op Java en Madoera;
752 zieken, waarvan maar 4 herstelden. 438 werden geslacht en 310 stierven.
Bij deze ziekte worden alle karbouwen in de besmette kampongs zoo spoedig
mogelijk op stal gezet, de dieren die de smetstof dan nog niet hebben opgenomen,
blijven gezond. De maatregel wordt pas opgeheven, 28 dagen 11a het laatste ziekte-
geval. Daar de meeste inlandse veehouders maar een of twee karbouwen hebben
is deze maatregel niet al te bezwaarlijk, [n Bantam werd een deel der verdachte
dieren (3542 stuks) geënt met een vaccin van het veeartsenijkundig laboratorium
te Buitenzorg (de bereidingswijze wordt niet opgegeven). Van deze dieren stierven
20, is 0.22 %, 14 tot 30 dagen na de enting, aan de ziekte, die dieren hadden dus
door de enting geen voldoende immuniteit gekregen. De inspecteur is over die enting
niet erg te spreken en voelt meer voor opstallen der veestapel en eventueel behande-
ling der ziektegevallen met immunserum. Hij zegt in het rapport, dat het een
onmogelijkheid is gebleken om door immuniseeren van alle dieren eener streek
door middel van vaccinatie, de verbreiding der ziekte te voorkomen, daar in dit
geval niettegenstaande opstallen en vaccinatie de ziekte zich toch verbreidde. Om bij
deze eene, niet geslaagde proef, direct die onmogelijkheid te decreteeren, gaat wel
wat ver. Als de entstof niet krachtig genoeg was, kan men men een sterkere pro-
beeren. In het verslag van het veeartsenijkundig onderzoek en onderwijs laat de
chef van het veeartsenijkundig laboratorium, De Blieck, zich over bovengenoemde
enting in Bantam veel gunstiger en meer optimisties uit. Volgens hem ziet de
bevolking het nut van de preventieve vaccin-enting in, en kwamen in verschillende
kampongs waar geënt was, geen verdere gevallen voor, terwijl in naburige, niet-
geënte kampongs de ziekte verder ging. Een voordeel van de. enting is ook, dat de
dieren niet zoo lang behoeven gestald te worden.

Curatief had soms immunserum een goede werking en het is aan te raden, als
men het spoedig aan de zieke dieren kan toedienen. Natuurlijk is bij septichaemia
epizoötica, in streken waar de ziekte dikwijls optreedt en waar men over voldoende
hulppersoneel beschikt, de preventieve enting met verzwakte bacillencultuur of
de simultaan-enting met immunserum en bacillencultuur, de aangewezen methode.
Het is dan ook te hopen dat de proeven in die richting worden voortgezet.

Mond- en klauwzeer kwam veel voor op Java en Madoera en Sumatra\'s Oost-
kust — vooral in de streken waar veel vee-verkeer is. — De inspecteur zegt zeer
terecht dat het te betwijfelen is, of het wel gelukken zal deze riekte uit te roeien;
dat zal zeker niet lukken, de strenge maatregelen daartoe noodig, zijn moeilijk
door te voeren, daar in Indië geen melkvee is, is de materieele schade ook geringer
dan in Europa.—

Malleus werd nog op vele plaatsen aangetroffen op Java, Madoera, Lombok,
Soembawa, Celebes en op sommige andere eilanden sporadies, in \'t geheel 2152
gevallen, waarvan 1472 op Java en Madoera en 550 op Soembawa. Door de nieuwe
wet van 1912 is het mogelijk de door klinies onderzoek of door malleïnisatie ziek
bevonden dieren te onteigenen en af te maken. Door stelselmatig opsporen der
ziektehaarden is de kwade droes in de laatste jaren met veel succes bestreden en
zal het mogelijk zijn deze plaag van het paardenras in Indië binnen eenige jaren
geheel uit te roeien. Aan het veeartsenijkundig laboratorium te Buitenzorg werden
proeven gedaan om paarden tegen malleus te immuniseeren door middel van bacil-
len-preparaten. Het resultaat was onbevredigend. De experimenten worden voort-
gezet en men hoopt een geschikte immunisatie-methode voor de praktijk te vinden,
en men stelt zich voor dat dit een belangrijk hulpmiddel bij de bestrijding van malleus
zal zijn. Ik kan mij dit laatste moeilijk voorstellen en hecht aan die proeven alleen
wetenschappelijke waarde. Hoogstens zou men kunnen trachten, occulte (goed con-
troleerbare) gevallen van malleus te behandelen volgens de wright\'se vaccine-
methode,voor de bestrijding van malleus is men in Indië voldoende uitgerust, en zijn
geen verdere methodes noodig, hoogstens meer personeel.

Surra werd in alle residenties van Java en Madoera geconstateerd, meestal
sporadies, eenmaal in Solo als kleine enzootie; toch kwamen op Java en Madoera
onder paarden, runderen en buffels ruim 1100 sterfgevallen aan die ziekte voor.
Op Soembawa stierven er 5000 paarden en 3000 buffels aan. Op dit eiland werd
veel te laat een onderzoek naar den aard der ziekte ingesteld, toen er al eenige
duizenden dieren gestorven waren. Worden de eerste sterfgevallen gerapporteerd
en onderkend, dan is het dikwijls mogelijk maatregelen te nemen. Deze bestaan in
het tijdelijk opsluiten der dieren in stallen, die eenigszins donker moeten gehouden
worden, opdat geen bremzen en horzels binnenkomen; deze vliegen brengen in
Indië de ziekte over. Bij paarden heeft deze maatregel succes — na eenige dagen
zijn de dieren die besmet waren, ziek geworden en kunnen gedood worden, daar ze
toch aan de ziekte sterven, de overigen kunnen worden losgelaten en blijven ge-
zond zoolang ze niet door een horzel worden gestoken, die pas te voren bij een surra-
ziek dier bloed heeft gezogen. Bij runderen en buffels is de zaak veel moeilijker,
daar bij deze dieren surra zeer chronies verloopt, soms zonder duidelijke verschijn-
selen. Het opstallen kan hier niet prakties doorgevoerd worden en de dieren kunnen
maandenlang smetstofdrager blijven. Surragevallen onder runderen en buffels
komen veelvuldig op Java en Sumatra voor en het is niet mogelijk deze ziekte uit
te roeien. Enzootieën kunnen ontstaan, wanneer (gelijk ook in het jaarverslag
wordt opgemerkt) door schaarste aan veevoeder of drinkwater de dieren genood-
zaakt zijn zich op een kleine oppervlakte te verzamelen (b.v. bij een drinkplaats) —
zij loopen dan de kans, gestoken te worden door een horzel, die pas bij een ziek dier
heeft gezogen, en dus met surra geënt te worden.

Aan het veeartsenijkundig laboratorium werden proeven gedaan om surra bij
het paard te genezen. Ofschoon het gelukte, ent-surra (door virulent bloed inspui-
ting opgewekt) te genezen met een gecombineerde kuur met atoxyl en auripigment,
hielp dat middel niet bij spontane surragevallen. In Engels-Indië, en ook een
enkele maal in Ned.-Indië, heeft men met arsenicum- en antimoon-preparaten
surragevallen genezen. De behandeling is nog te omslachtig om in het groot toe-

gepast te worden. Verdere proeven worden in die richting gedaan, ook te Buiten-
zorg.

Piroplasmose „kwam zeer verbeid voor — echter werden slechts sporadiese
gevallen geconstateerd." Dat is alles wat in het jaarverslag van den inspecteur
over deze belangrijke ziekte (of liever ziekten) wordt gezegd. Het constateeren van
sporadiese gevallen, moet niet worden opgevat als zou de ziekte sporadies voor-
komen. In vele streken heeft ieder rund piroplasmose in latenten vorm. Ofschoon
de inheemse dieren er veelal weinig onder lijden, krijgen pas ingeweide dieren de
ziekte in hevigen, soms doodelijken vorm, zoodat ze soms een bezwaar vormt
tegen het verbeteren van het inlandse rund door andere rassen. Maatregelen tegen
de ziekte zijn in Indië niet gemakkelijk te nemen, echter zouden in aanmerking
dienen te komen: enting van geïmporteerde dieren met immun-bloed, en bestrijding
der ziekteoverbrengende teeken door teekenbaden.

In het veeartsenijkundig laboratorium te Buitenzorg werden ook bij buffels
piroplasmen gevonden, en wel de soorten: babesia mutans en anaplasma vaginale.
Bij het rund komt behalve deze twee, nog de Babesia bigemina voor. Het syste-
maties onderzoek van de bloedzuigende insekten in Indië (met het oog op de ver-
schillende veeziekten, waarvan ze de overbrengers zijn), is zooals de Blieck zeer
terecht opmerkt, urgent.

Tuberculose kwam nog voor onder australies melkvee in Oost-Java; door krachtige
maatregelen (tuberculinatie van de verdachte, en afmaken van de zieke dieren)
zal het mogelijk zijn, binnen korten tijd deze ziekte geheel te doen verdwijnen.

Rabies werd over geheel Indië verspreid, waargenomen. Aan het Instituut
Pasteur werd hondsdolheid vastgesteld bij 312 honden, 5 katten, 2 koeien, 3 apen
en i varken.

Lymphangitis infectiosa, dat gewoonlijk op Sumatra\'s Oostkust bij runderen
voorkomt, werd in 1912 niet gerapporteerd.

Pleuro-pneumonia contagiosa (besmettelijke longziekte) onder runderen, werd
te Soerabaja ontdekt onder melkvee; 34 zieke- en verdachte runderen werden af-
gemaakt; waarschijnlijk is daarmee de ziekte uitgeroeid. Longziekte is uit Australië
ingevoerd, de invoer van vee uit Australië is daarom sedert 1911 verboden.

Varkenspest en borstziekte bij varkens, kwam voor op Sumatra\'s Oostkust. Deze
ziekte was vroeger in Indië onbekend en werd sedert 1908 in Deli en later in de
Karo-Battaklanden, waargenomen; waarschijnlijk is ze in 1908 door varkens uit
China of Australië ingevoerd. Onderzoekingen aan en door het veeartsenijkundig
Laboratorium te Buitenzorg, maakten uit, dat men werkelijk met varkenspest
te doen had (mijn veronderstelling, dat het runderpest zou zijn, is dus onjuist
gebleken). Er zijn maatregelen voorgeschreven om de ziekte te bestrijden, en de
invoer van varkens uit het buitenland is tijdelijk verboden.

Ter bevordering der runderfokkerij en ter verbetering van het inlandse ras,
werden in 1912 weer van gouvernementswege fokstieren aan de bevolking verstrekt,
en wel 685 stuks. Begin 1913 waren op Java en Madoera aanwezig 2182 gouverne-

ments-fokstieren, waarvan 928 van het javaanse, 29 van het balineese, 548 van
het madoereese, 610 van het bengaalse en 67 van australiese of hollandse rassen.
Ook werden weer eenigen (44) bengaalse koeien gekocht, zoodat begin 1913
aanwezig waren 597 stuks. Hieruit werden in 1912 maar 163 kalveren geboren,
dat is zeer weinig. Ook naar Soemba werden 10 bengaalse koeien en een stier ge-
zonden. Het doel van het aanschaffen van bengaalse koeien is, om op den duur
duur zelf bengaalse fokstieren te kweeken en minder afhankelijk te zijn van Engels-
Indië.

Naar de eilanden Flores, Adoenara, Soemba en Timor werden madoereese fok-
koeien en -stieren gezonden; in \'t geheel 120 koeien en 10 stieren. Ook werden op
Soemba 24 australiese wolschapen ingevoerd, om te trachten daar een ras te fokken,
dat door zijn wolproductie, een bron van inkomsten voor de bevolking zou kunnen
worden. In de Kampongs, worden in de Javaanse nederzettingen aldaar, met gouver
nementshulp, runderfokkerij op kleine schaal gedreven.

Langs de noordkust van Java waar de bevolking de slechte gewoonte heeft,
de beste karbouwen te verkoopen, waardoor het ras degenereert, werden pogingen
aangewend, goede buffelstieren te laten aanhouden. Deze pogingen hadden niet
overal succes.

Om de paardenfokkerij te bevorderen, heeft het gouvernement in verschillende
residenties op Java en op Sumatra dekhengsten gestationneerd, in \'t geheel waren
begin 1913 op Java 12Q, en op Sumatra\'s Westkust 69 en op Sumatra\'s Oostkust
14 aanwezig.

Op Soemba, Flores en Soembawa werden ook dekhengsten aangeschaft, van
Sandelhout, of inheemsch ras, terwijl op Soemba 8 arabiese dekhengsten aan ver-
schillende fokkers in bruikleen werden afgestaan. De bedoeling van de laatste
maatregel is, een ras te fokken dat grooter is dan de Sandelhouten, die langzamer-
hand te klein werden. De resultaten zijn voorloopig goed. Op Soemba is een veulen-
depót opgericht, waar men zal trachten, de beste jonge hengsten aan te koopen,
om ze op de omliggende eilanden als dekhengst te stationneeren.

Op de gouvernements-stoeterij te Padalarang waren begin 1913 aanwezig,
3 Sandelhout-dekhengsten, 35 Sandelhoutfokmerries, 7 australiese en 4 gekruist
Sandel-australiese fokmerries, 112 Sandelhoutveulens en 17 gekruiste veulens.
Daar de behoefte gevoeld werd, paarden te fokken grooter en met meer massa,
dan de Sandelhouts, werd besloten de reinteelt van Sandelhouts te Padalarang
te beperken en maar 20 Sandelhout-merries daarvoor aan te houden, verder om
10 Sandelhoutmerries te kruisen met een arabier-hengst, en nog 20 australiese
merries aan te schaffen, om met Sandelhout-hengsten te kruisen. De eerste generatie
van deze kruisingen zal niet voor de voortteling gebruikt worden, ook de 2e genera
tie meerendeels niet, pas de derde komt in aanmerking. Het zal de vraag zijn ol
deze genoeg „massa" zal hebben om aan de gestelde eischen te voldoen, en in elk
geval zal het vele jaren duren, eer op deze manier een voldoende aantal dekhengsten
gefokt zijn. Dit is ook wel gevoeld en daarom is besloten één volbloed australiese
pony-hengst aan te koopen en te stationneeren, ten dienste van de merries 4^erbevolking in de Preanger. In plaats van één, was het waarschijnlijk doelmatiger
geweest, een grooter aantal aan te schaffen.

stations opgericht voor bengaalse of halfbloed-bengaalse geiten met bengaalse-
bokken — over de resultaten kon nog niet voldoende worden geoordeeld.

Voor de varkensfokkerij werd op Sumatra (Tapanoeli) een poging gedaan, om
met Yorkshire-varkens uit Australië, het inheemse ras te verbeteren. De inge-
voerde dieren of hunne afstammelingen gingen te gronde, zoodat deze proef mis-
lukte.

Over \'t geheel ontbreekt het bij het gouvernement niet aan goeden wil, om de
veeteelt van de bevolking in Indië te verbeteren — dat de pogingen daartoe niet
altijd slagen, ligt voornamelijk aan gebrek aan medewerking en indolentie van die
bevolking. Vroeger waren ook wél eens slechte voorlichting en onvoldoend des-
kundig toezicht, oorzaken van niet-slagen; de lijdensgeschiedenis van de maatrege-
len ter bevordering der paardenfokkerij op Java is in dit opzicht leerrijk. Het
spreekt van zelf, dat leiding en toezicht in handen moeten zijn van zootechnici, en dat
zijn in Indié hoofdzakelijk de gouvernements-veeartsen. De bevolking moet door
overreding tot medewerking gebracht worden, de inlandse veeartsen en veemantri\'s
kunnen hiertoe veel bijdragen. Gedwongen castratie van de mannelijke dieren,
die niet voor de fokkerij in aanmerking komen, is noodig; veetentoonstellingen,
aanhoudpremies voor goede fokdieren, zijn wenselijk.

Aan de inlandse veeartsenijschool te Buitenzorg studeerden in 1912—1913,.
31 leerlingen, waarvan 15 van Java, 11 van Sumatra en 5 van Menado.

Het Hoofdbestuur heeft gemeend, naar aanleiding van het
door den Heer Directeur-Generaal van den Landbouw op de Alge-
meene Vergadering van de Hollandsche Maatschappij van Land-
bouw, gehouden te Amsterdam op j 1 Maart j.1. gesprokene over
de tarieven, door veeartsen voor entingen tegen vlekziekte vastge-
steld, den Heer Directeur-Generaal een rapport aan te moeten
bieden, waarin de besproken en veroordeelde tarieven zijn ver-
dedigd. Hieronder volgen het verslag van genoemde rede en een
afschrift van het den Heer Directeur-Generaal toegezonden rapport

Namens het Hoofdbestuur,
P. K. M. Houba, Voorzitter,
H. A. Vermeulen, iste Secretaris.

In de Algemeene Vergadering der Hollandsche Maatschappij van Landbouw,
«ten nen Maart j.1. te Amsterdam gehouden, kwam o.m. aan de orde een voorstel
van de afdeeling Oudewater en Omstreken, luidende:

,,De Algemeene Vergadering van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw
„draagt aan het Hoofdbestuur op, alle gepaste middelen aan te wenden tot het
,,verkrijgen van intrekking van het Ministerieel Besluit van n Februari 1913, N°. 35,
,,in het belang van den veehouder en van \'s Rijks schatkist. "

„Het Hoofdbestuur is van meening dat de lage prijs, die voor de sera, sinds de
,,nieuwe regeling, moet worden betaald, geen beletsel zal en mag zijn voor de
„landbouwers om deze sera te gebruiken.

„Het kan zich dus niet vereenigen met den wensch van de Afdeeling Oudewater,
„om de regeering te verzoeken genoemd Ministerieel Besluit weder in te trekken."

Ten einde de vergadering voldoende in te lichten en in staat te stellen zich een
oordeel te vormen over de werking der Rijksseruminrichting, had het Hoofdbestuur
aan de Regeering verzocht, iemand van harentwege deze vergadering te doen bij-
wonen, om, desgewenscht, in- of voorlichting te geven.

De Directeur-Generaal van den Landbouw, de heer P. van Hoek, had dit .ver-
zoek gaarne ingewilligd en was zelf gekomen om de noodige inlichtingen te ver-
strekken. Hij dankte den Voorzitter voor de gelegenheid hem geboden, om iets te
zeggen over de werking van de Rijksseruminrichting en over het, door de Afdeeling
Oudewater aangevallen tarief van het serum en sprak daarna ongeveer het volgende:

Dat aanvankelijk de sera en entstoffen gratis verstrekt werden, vond zijn grond
in dezelfde gedachte, als die, welke ten grondslag ligt aan het verleenen van gelde-
lijke bijdragen, waardoor het initiatief bij de landbouwers wordt opgewekt en hun
de weg wordt gewezen ter ontw\'ikkeling van hun bedrijf. Door kosteloos deze stof-
fen te verstrekken, wilde men haar nuttige werking algemeen bekend maken en de
aanwending ervan ingang doen vinden.

Men is daarbij zelfs zoover gegaan, o.a. bij de inenting tegen miltvuur, dat deze
niet alleen op kosten van den Staat geschiedde, doch dat deze tevens de risico op
zich nam, ingeval van sterfte van ingeënte dieren binnen 365 dagen.

Nu is het doel, bekendmaking van de nuttige werking van entstoffen door gratis
verstrekking zeker uitmuntend, doch eenmaal moet dat doel worden bereikt en
dan is er geen enkele aanleiding meer om met die kostelooze verstrekking van be-
kende entstoffen voort te gaan.

Men kan natuurlijk van meening verschillen over het oogenblik, waarop de
nuttige werking van entstoffen voldoende bij de landbouwende bevolking is door-
gedrongen, doch ieder zal het toch wel met mij eens moeten wezen, dat men niet
kan blijven doorgaan, met de kostelooze verstrekking ervan. Dan toch zou deze
vorm van Staatsbemoeiing den vorm aannemen van Staatsbedeeling, waarbij
de Staat de risico-premie van een deel van \'t bedrijf van den landbouwer gaat
dragen en hem gratis geneesmiddelen verschaft.

De sera en entstoffen toch werken öf voorbehoedend öf genezend. Bij \'t toe-
passen van voorbehoedende entingen tracht de belanghebbende de risico, die hij

loopt, dat zijn dieren ziek zullen worden, te verminderen en daardoor schade te
voorkomen. De kosten van de entingen kunnen dus eenigszins worden vergeleken
met de premie voor brandverzekering. En evenmin als men verdedigen kan, dat
de Staat de brandverzekeringspremiën van de landbouwers zoor zijn rekening moet
nemen, evenmin kan men verdedigen, dat de Staat de kosten van \'t enten der
landbouwdieren in gewone omstandigheden moet betalen. Ook bestaat er geen
enkele grond om van Staatswege de geneesmiddelen voor zieke landbouwdieren
te bekostigen.

Wanneer eenmaal het doel der kostelooze verstrekking van entstoffen is bereikt,
moet daarmede worden opgehouden, niet alleen omdat men anders onbillijk zoude
worden tegenover andere bedrijven, die niet op dezelfde wijze door den Staat worden
gesteund, doch ook omdat men den landbouwenden stand zou leeren vegeteeren
op \'s lands kas, waardoor noch de zelfstandigheid van de landbouwers wordt ver-
sterkt, noch hun zedelijke kracht wordt verhoogd.

Aangezien verwacht mocht worden, dat genoeg was gedaan om de sera en ent-
stoffen ingang te doen vinden, was het oogenblik gekomen om met de kostelooze
verstrekking op te houden en de bekende sera en entstoffen tegen een bepaald
tarief ter beschikking te stellen.

Djt tarief is zoo laag gesteld, dat ongeveer ¹/_a wordt gerekend van de prijzen in
het buitenland, van enkele zelfs nog veel minder. In elk geval wordt ver beneden
den kostenden prijs geleverd, zoodat de Staat nog altijd geld op de Rijksserum-
inrichting toelegt.

Behalve op dezen algemeenen grond over de instelling van een tarief moge ik
op enkele andere wijzen.

De aanvragen om sera en entstoffen namen zoodanig in omvang toe, dat de be-
grooting voor de Rijksseruminrichting voortdurend klom, en er niettegenstaande
de steeds toenemende productie toch nog klachten werden geuit over gebrek
aan sera, niet tijdige zending enz.

Aan die voortdurend stijgende uitgaven kon onmogelijk op den duur worden
voldaan, tot groote schade van de ontwikkeling en de werkzaamheid der Rijks-
seruminrichting en dus ook tot schade van den landbouw, voor welke deze nuttige
inrichting in \'t leven is geroepen.

Alleen wanneer tegenover de uitgaven voor deze inrichting ook inkomsten kwa-
men te staan, zou haar gestadige ontwikkeling verzekerd zijn.

Van alle zijden werden klachten gehoord over de wijze waarop met deze stoffen
werd omgesprongen. Met dure sera werden tal van inspuitingen gedaan, die, hadden
ze door belanghebbenden moeten worden betaald, achterwege zoud n zijn gebleven.
Overtollige hoeveelheden werden aangevraagd, terwijl velen niet de noodige zuinig-
heid met het verstrekte materiaal betrachtten. Gevallen hebben zich voorgedaan,
dat kistjes met sera en entstoffen bij landbouwers werden achtergelaten en in
handen vielen van onbevoegden. Ik meen dat op die manier duizenden van guldens
zonder eenig nut verloren zijn gegaan.

Zoo iets kon onmogelijk langer worden bestendigd. Wat mij aangaat, ik wenschte
voor dien toestand niet langer de verantwoordelijkheid op mij te nemen.

Voorts wensch ik nog op te merken, dat het taiief ook noodig was om de waarde
der sera en entstoffen voor de practijk te bepalen. Hoe nauwkeuriger de prijs
daarvan wordt bepaald in verhouding tot den kostprijs, hoe beter maatstaf men
omtrent de economische beteekenis dier stoffen krijgt. Hoe belangrijk een entstof
ook moge wezen uit een wetenschappelijk oogpunt, wanneer ze te duur is om alge-
meen ingang te kunnen vinden, hoe minder haar beteekenis is voor den landbouw.
Gaat men gratis entstoffen verstrekken, dan ontbreekt elke maatstaf voor de be-
paling der economische waarde dier stoffen en gaat men voort met de bereiding
van te dure entstoffen, dan besteedt men schatten gelds voor iets, wat toch geen
toekomst heeft.

Aan de vaststelling van het tarief liggen dus goede, degelijk gronden totgrond-
slag.

Dat de invoering ervan van invloed zou wezen op de hoeveelheden sera en ent-
stoffen, die zouden worden gevraagd, was te voorzien, eensdeels omdat er misschien
minder zou worden geënt, anderdeels omdat er zuiniger met de entstoffen zou
worden gehandeld.

Wanneer nu uit de door de seruminrichting verzonden sera en entstoffen in 1911,
1912 en 15 Februari 1913—15 Februari 1914 blijkt, dat die hoeveelheden belangrijk
zijn ingekrompen, dan is onmogelijk uit te maken, voor welk gedeelte dit aan het
geringer aantal entingen en voor welk gedeelte dit aan de grootere zuinigheid bij
het gebruik der stoffen is toe te schrijven.

Dat er minder geënt wordt en is, is zeer goed mogelijk; een bewijs dat nog niet
allen van \'t nut der entingen zijn doordrongen. Dit mag echter geen reden zijn om
tot kostelooze verstrekking terug te keeren, daar zij, die nu nog niet overtuigd zijn,
ook door het gratis verstrekken dit niet zullen worden.

Zonder twijfel werkt hier ook, dat sommige entstoffen in verhouding tot het te
verkrijgen of te verwachten resultaat, te duur zijn. Welnu, dan hebben deze ook
geen voldoende practische waarde.

Dat de entingen o.a. tegen vlekziekte door de invoering van het tarief zooveel
duurder zouden zijn geworden, kan ik niet toegeven.

Volgens den directeur van de Rijksseruminrichting bedragen de kosten voor
inenting van varkens, indien men zooveel ent dat ongeveer 50 c.M³. serum en
5 c.M³. cultuur wordt gebruikt,

Bij een grooter getal wordt de prijs aanmerkelijk lager. Volgens het oude tarief
was de entprijs 30 ct. Deze zou dus nu bij preventieve enting van 36—50 ct. moeten
loopen. Verschillende veeartsen hebben echter tarieven van / 0.60 tot / 1.— vast-
gesteld. Het duurder worden der entingen is dus niet uitsluitend aan het tarief
te wijten. Moet een groot getal varkens geënt worden, dan zou dat ook nu nog wel
voor / 0.30 per stuk kunnen worden gedaan.

Ten slotte zij meegedeeld, dat de directeur der Rijksseruminrichting mij o.a.
in Juni 1913 schreef:

„Ik heb steeds gemeend, dat de ontwikkeling der Rijksseruminrichting zelfs te
„snel heeft plaats gehad, en dat het personeel en de beschikbare localiteiten niet
„geëvenredigd waren aan het vele werk, dat er thans reeds moet gedaan worden.
„Erkend moet worden, dat het ingevoerde tarief de werkzaamheden tot meer
„normale verhoudingen heeft teruggebracht."

Ik ben van oordeel, dat we op den goeden weg zijn. Met genoegen heb ik uit het
praeadvies van \'t Hoofdbestuur gezien, dat dit van meening is, dat het tarief moet
worden gehandhaafd, en ik hoop voor de eer der Hollandsche landbouwers, dat
deze vergadering het gevoelen van \'t Hoofdbestuur zal deelen.

Deze rede oogstte bijna algemeenen bijval; de vergadering vereenigde zich blijk-
baar geheel met de aangevoerde motieven, en verwierp met bijna algemeene stem-
men het voorstel der Afdeeling Oudewater.

Waar Uw HoogEdelGestrenge op de 54ste algemeene vergade-
ring der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland, gehouden te Utrecht, den 2Öen en 27en September
1913 er Uwe bevreemding over hebt te kennen gegeven, dat ver-
schillende klachten omtrent de Rijks Seruminrichting en de aan-
wending in de veeartsenijkundige praktijk der van genoemde in-
richting betrokken sera en cultures U geheel onbekend waren en
U daaraan hebt toegevoegd, dat U het in den vervolge op prijs
zoudt stellen wanneer dergelijke klachten te Uwer kennis werden
gebracht, heeft het Hoofdbestuur de eer Uwe welwillende aandacht
te vragen voor de volgende opmerkingen, die het meent te moeten
maken naar aanleiding van het verslag der door Uw HoogEdel-
Gestrenge op den nen Maart 1914 te Amsterdam gehouden alge-
meene vergadering der Hollandsche Maatschappij van Land-
bouw, uitgesproken rede, zooals dit verslag te vinden is in
het nummer van het Nederlandsch Landbouwweekblad van
21 Maart 1914.

Deze opmerkingen gelden de door U in bovenbedoelde rede ge-
noemde cijfers, U verstrekt door den Directeur der Rijks Serum-
inrichting. Deze berekening is in de eerste plaats gebaseerd op
het vroegere „dertig cents tarief," hetwelk bij de praktiseerende

Veeartsen indertijd algemeen, en, naar de meening van het Hoofd-
bestuur zeer terecht, groote ontevredenheid verwekte.

De veeartsen hebben dan ook noode en vooral omdat zij aan
deze, ten opzichte der vlekziekte, goede geneesmethode geen be-
lemmering wilden in den weg leggen, dit tarief aanvaard.

Echter waren de veeartsen gerechtigd, behalve een honorarium
van dertig cents per varken, bovendien, nog de visite in rekening
te brengen, hetgeen dan ook in sommige streken wel, in andere
weer niet, in toepassing werd gebracht. Hieruit volgt reeds, dat
de tarieven opgesteld, in verband met de door den Directeur der
Rijks Seruminrichting verstrekte gegevens, niet onaanvechtbaar
te achten zijn.

In de tweede plaats echter zijn deze gegevens gebaseerd op de
aanwendingsvoorschriften, zooals die door bovengenoemde in-
richting worden aangegeven. Deze voorschriften zijn nu in de prak-
tijk blijkens ingewonnen inlichtingen onjuist gebleken.

De hoeveelheid serum, welke bij de preventieve enting dient te
worden ingespoten, bedraagt bij varkens
tot 50 K.G. jo gram,

zoodat uitgaande van een serumprijs per 100 gram en een cultuur-
prijs per 5 c.c.M. de prijs per enting bedraagt 9, 17 en 22 cent, en
waar nu de in te spuiten varkens gemiddeld behooren tot de 2e
rubriek, bedraagt de gemiddelde prijs per varken voor de eerste
enting f 0.17 en voor de 2e enting (alléén cultuur) / 0.02.

dat gezorgd moet worden voor aanschaffing, onderhoud en zorg-
vuldige reiniging van instrumenten, waarbij vooral de injectie-
naalden herhaaldelijk vernieuwd of hersteld moeten worden;

dat serum en cultuur — verloren gegaan door breuk tijdens het
vervoer van af de verzending door de Rijks Seruminrichting, door
bederf bij het in voorraad houden in tijden van gering gebruik,
door vernietiging van overschotten (vooral cultuur) — betaald
moeten worden;

dat op de boerderij vaak de noodige hulp ontbreekt, zoodat ver-
schillende praktiseerende veeartsen er reeds noodgedrongen toe
zijn overgegaan voor eigen rekening een helper mede te nemen;

dat eindelijk het inenten van varkens tegen vlekziekte aan
schoeisel en kleeding een meer dan normale slijtage veroorzaakt;

nijkundige praktijk behoort, welke zeer onaangename arbeid ook
gehonoreerd dient te worden;

dan wil het Hoofdbestuur voorkomen, dat een tarief van zestig
cents voor ie enting en veertig cents voor de 2e enting, zooals
dit tarief door de vereeniging van praktiseerende veeartsen be-
noorden het Y voor preventieve entingen is vastgesteld, zeer bil-
lijk te achten is.

Wat de noodentingen betreft, heeft bovengenoemde vereeniging
— wier tarieven als voorbeeld worden genomen, omdat de op-
positie tegen de voor entingen in rekening gebrachte prijzen
hoofdzakelijk uit Noord- en Zuid-Holland stamt —als tarief aan-
genomen voor biggen f 0.60 en voor oudere varkens f 1.—. De be-
noodigde hoeveelheid serum bedraagt voor verdachte varkens het
dubbele der hoeveelheid voor preventieve entingen en kost dus het
serum bij enting van verdachte varkens gemiddeld f 0.34, terwijl
voor zieke varkens gemiddeld 50 gram serum wordt gebruikt en
de kosten hiervoor dus gemiddeld f 0.40 bedragen.

Waar nu bij enting van verdachte of zieke varkens steeds een
„spoedvisite" moet worden afgelegd, daar vroegtijdig ingrijpen
een eerste vereischte is, kan naar de meening van het Hoofdbe-
stuur het gemiddeld tarief van f 0.80 voor noodentingen niet on-
billijk worden geacht.

Waar zeer zeker de veehouders recht hebben op een billijke be-
handeling door de praktiseerende veeartsen, is het echter even-
eens het goed recht van de laatsten hunne belangen te verdedigen.

Reden waarom het Hoofdbestuur voor bovenstaande uiteen-
zetting beleefd Uwe aandacht vraagt.

De Maatschappij zal op het a.s. Xe Internationale Veeartsenij-
kundige Congres te Londen vertegenwoordigd worden door haren
Voorzitter, den Heer P. K. M. Houba. te Maastricht.

Heeren Leden wordt bekend gemaakt dat het huishoudelijk
gedeelte van het programma van de a.s. Algemeene Vergadering
zéér uitgebreid zal zijn.

Teneinde de discussiën zooveel mogelijk te bekorten, wordt
dringend verzocht de a.s. Zomervergadering van de Afdeelingen,
waarin bovengemeld programma moet worden besproken, te
bezoeken, zoodat de Afgevaardigde de tolk kan zijn van zeer
velen, zoo mogelijk van allen.

Algemeene Afdeeling: Aangenomen als lid de heer Dr. M. H-
J. C. Thomassen te Breda.

Overgegaan van de afd. Noord-Brabant tot de Algemeene
afdeeling de heer Jos. G. Th. Arntz.

De vijf vergaderingen in het jaar 1913 gehouden, gaven alle het bewijs van een
opgewekt vereenigingsleven; respectievelijk bezochten 15, 18. 19, 25 en 30 leden
de verschillende bijeenkomsten.

Daar de leden geregeld zorgden voor een goed voorziene agenda, welke zoowel
vak- als wetenschappelijke onderwerpen bevatte, mochten de vergaderingen ook
steeds een vruchtbaar karakter dragen.

In het begin van het jaar werd een eind gemaakt met de vervolgcursus 1912 -1913
waar Prof. de Jong de leer van Infectie en Immuniteit in gecondenseerden vorm
ten gehoore bracht.

Het moet den veearts, die uit den aard van zijn werkkring niet in staat is, de
snelle ontwikkeling dezer wetenschap bij te houden, een verkwikking des geestes
zijn bij monde van den heer De Jong van dit gebied, in zoo korten tijd, als die in
een vervolgcursus voor dergelijke onderwerpen is uitgetrokken, zooveel en op zoo\'n
wijze te mogen opnemen, als hier het geval was.

Een uitvoerig verslag van een voordracht van Prof. de Jong over „Nieuwigheden
voor de praktijk, op het gebied der besmettelijke ziekten", gehouden te Groningen,
werd door den Heer Attema uitgebracht.

Wetenschappelijke mededeelingen, over verloskunde in voordrachtvorin, door
den Heer Ten Hoopen, alsmede vele in korter bestek, werden op meerdere ver-
gaderingen afgestoken.

Vooral de behartiging der vakbelangen nam een groot deel in van den vergader-
tijd.

Over de medewerking van den veearts in de veearbitrage, over tarieven in zake
gezondheidscertificaten en entingen, niet minder over onderwerpen van oecono-
mischen en hygienischen aard, als veeverzekering, het ontwerp-wet betreffende het
Veeartsenijkundig Staatstoezicht, de Vleeschkeuring, werd gesproken.

Het Bestuur bestaat uit de heeren J. R. Huizinga, voorzitter; A. H. Veenbaas,
vice-voorzitter; S. Kingma, penningmeester; Dr. A. J. Winkel, secretaris.

Leden: J. Attema, Kollum; K. Bergsma, Oosterwierum; R. Bergsma, Sneek;
R. Boer, St. Anna-parochie; A. de Boer, Akkrum; K. T. de Boer, Drachten;
Th. Bosma, K. Edel, Balk; C. A. Eggink, Gorredijk; H. F. Eggink, Beetsterzwaag;
R. Feddema, Ferwerd; G. Feikema, Sneek; M. A. Hibma, Franeker; B. J. C.
Hubenet, J. R. Huizinga, Murmerwoude, J. Jansma, Joure; S. Kingma, Menaldum

H. Postma, Oosterwolde; G. A. de Raadt, Hardegarijp; S. H. Schaap, St. Nicolaas-
ga; S. P. Schaap, Surhuizum; J. Schuurmans, Bolsward; H. van Staa, Leeuwarden;
W. van Staa, Sneek; C. Tenhaeff, Leeuwarden; G. Terpstra, Roordahuizum;
A. Veenbaas, Wolvega; H. Veenstra, Leeuwarden; M. J. Veenstra, Leeuwarden;
Dr. H. J. de Vries, Harlingen; Dr. A. J. Winkel, Akkrum; H. Ymker, Koudum;
J. M. A. Zwart, Leeuwarden, J. Zweers, Wolvega.

Op i Januari 1913 telde de afdeeling 45 leden; een verlies van 2 leden valt te
boeken, waarvan 1 door vertrek naar elders n.1. Dr. D. L. Bakker naar Alkmaar,
terwijl de heer J. Vlaskamp te Deventer als lid der afdeeling bedankte wegens
overgang naar de afdeeling Overijssel.

De ontslagname ging echter eerst in op i Januari 1914. Het ledental vermeerder-
de met 2, door ballotage der H.H. G. Langeler te Markelo en G. van Soest te
Borculo, zoodat het getal leden op 31 December 1913 47 bedroeg.

In de November-vergadering had de benoeming plaats van een penningmeester
ter vervanging van den heer E. J. Dommerhold, die periodiek aftrad; in zijn plaats
werd gekozen de heer M. de Ridder. Overigens had geen wisseling in het bestuur
plaats. Vijf vergaderingen werden gehouden, waarvan 3 te Arnhem en 2 te Zutphen.
De Januarivergadering was een bijzondere als uitvloeisel van een genomen be-
sluit in de Decembervergadering van het vorige jaar, om het rapport betreffende
de reorganisatie van de bestuursinrichting der Maatschappij, nader te bespreken.
Het resultaat van de daarover gevoerde discussie, die zich kenmerkte door rijk-
dom aan opinies en woordenweelde, was, dat eene toelichting tot een eventueele
wijziging zoude worden ingediend.

De vier overige vergaderingen hadden plaats in Maart, April, September en
November.

De opkomst der leden naar de verschillende vergaderingen, was meer dan be-
droevend. Het absenteïsme woedde dit jaar in nog heviger mate dan in 1912. Op
elke vergadering moest de voorzitter wanhoopsverzuchtingen slaken over de blijk-
baar minimale belangstelling die nagenoeg steeds dezelfde leden schijnen te ge-
voelen voor het vereenigingsleven; een gevolgtrekking die men wel maken moet,
wanneer toch de presentielijsten uitmaken dat gemiddeld 11 leden aanwezig zijn;
dus weer gemiddeld 6 belangstellenden minder op elke vergadering, dan het vorige
jaar. Nog duidelijker treedt dit euvel aan den dag, waar juist in dit verslagjaar
op 3 vergaderingen zeer belangrijke voordrachten zijn gehouden. Zelfs op de April-
vergadering, waar Professor de Jong als spreker optrad en waar niemand, tenzij
onoverkomelijke bezwaren had mogen ontbreken, waren slechts 16 leden aanwezig.
Is het wonder, dat dit chronisch absenteïsme telkens en telkens onderwerp van

bespreking uitmaakte, dat naar de oorzaak gevorscht werd en naar eventueele
middelen ter verbetering? Veler opinie was dat voor niet-weinigen der wegblijvers
de prima causa gelegen was in het vergaderen op Zondag. Ten einde hieromtrent
meerdere zekerheid te verkrijgen, werd de volgende maatregel genomen. Aan alle
leden werd een circulaire van onderstaanden inhoud gezonden, met een er bij ge-
voegde, gefrankeerde briefkaart, waarop gedrukt het adres van den secretaris.

Op elke afdeeelingsvergadering is tot onzen spijt geconstateerd dat de opkomst
der leden zóó zeer te wenschen overlaat. Bovendien heeft het de aandacht getrokken
dat onderscheiden leden in de laatste jaren geen enkele bijeenkomst bezochten; zoo
wèl, dan bij hooge uitzondering. De beteekenis van trouwe opkomst behoeft niet
nader uiteengezet te worden. — het Bestuur is overtuigd dat elk lid zich hiervan
volkomen bewust is.

Er moet derhalve een bepaalde oorzaak zijn, een bezwaar, dat voor de steeds
afwezige medeleden, een overwegend motief is, om hun wegblijven te rechtvaardigen,

Verondersteld werd dat in het vergaderen op Zondag voor meerder leden de reden
van hunne afwezigheid is gelegen.

Teneinde hieromtrent vaste gegevens te verkrijgen, om daarop afgaande, de
gedragslijn ten deze in de toekomst te kunnen bepalen, is op de afdeelingsvergade-
ring op 21 September 1.1. te Arnhem gehouden, besloten elk lid een gefrankeerde
briefkaart te doen toekomen, met verzoek daarop zijne zienswijze over deze aan-
gelegenheid kenbaar te willen maken. Voor het geval men niet op Zondag wenscht
te vergaderen en voorliefde voor een bepaalden dag mocht hebben, kan men in-
vullen aan welken werkdag men de voorkeur geeft.

Ondergeteekende verzoekt vriendelijk, ingesloten kaart ingevuld terug te zenden
binnen 14 dagen na ontvangst.

Ofschoon de, in verband met de ingesloten antwoorden te volgen gedragslijn,
eerst in de Maartvergadering van 1914 zal kunnen worden bepaald, kan onderge-
teekende thans reeds mededeelen dat uit de in 1913 ingekomen antwoorden van
38 leden er 13 bezwaar hebben om op Zondag te vergaderen.

M. G. de Ridder, over: Veeartsenijkundige controle der Amhemsche melkinrich-
ting; waarin spreker de vraag behandelt, hoe eene controle moet zijn die beantwoordt
aan billijk gestelde hygiënische eischen, welke practisch uitvoerbaar zijn en boven-
dien niet te duur voor eene inrichting die zich ten doel stelt, goede gezonde melk
in den handel te brengen tegen een prijs die de draagkracht der bevolking niet te
boven gaat. Uit de uiteenzetting blijkt dat bij de Arnhemsche melkinrichting de
controle, bestaande uit een chemische, en veeartsenijkundige, aan de gestelde
eischen voldoet.

Professor Dr. D. A. de Jong, over „Immuniteit." Waar de hoog begaafde sprekei
meende te moeten opmerken: De gustibus non est disputandum"omdat hij verwacht
had dat de leden dezer afdeeling, die er eene is bij uitstek van practitci, gevraagd zou-
den hebben een voordracht over de toepassing der immuniteitsleer, scheen intusschen
de professor toch wel begrepen te hebben, dat de leden onder den korten titel van
het onderwerp toch ook verwacht hadden bij een bespreking over immuniteit
een en ander te vernemen over hare toepassing; immers in dezen geest werd het
onderwerp behandeld.

Ik meen, ter beantwoording van deze vraag niet beter te kunnen doen dan uit
de betreffende notulen eenige zinsneden te lichten.

,,De voorzitter zegt den begaafden spreker bijzonderen dank voor de bereid-
willigheid betoond, om voor deze afdeeling te hebben willen spreken; de professor
„heeft ons hoogelijk verplicht; het aandachtig gehoor en de bewijzen van instem-
„ming na afloop, gaven duidelijk weer, de algemeene sympathie. Kan het anders?
„vraagt de voorzitter. De methode van uitleg, de zinsbouw, kortom het geheel
„maakte niet alleen indruk, maar kon aangrijpend genoemd worden.

„Degustibus non est disputandum! zoo zeide de geachte professor in den aan-
„vang van zijn voordracht. Maar de voorzitter zegt: onze smaak was nog zoo
„slecht niet. Het behandelde onderwerp heeft massa zaken duidelijk gemaakt,
„die we ons nog niet konden verklaren — door de voordracht is dat alles duidelijk
„geworden. Hij eindigt zijne verplichtende woorden tot Prof. de Jong met den
„wensch: Tot weerziens in onze afdeeling."

De 3e wetenschappelijke voordracht hield Dr. S. G. Zwart, met het onderwerp
keuring van noodslaehtingen door practiseerende veeartsen."

Een zeer interessant overzicht van de microörganismen, welke vleeschvergif-
tiging bij de consumenten teweegbrengen, en de plaatsen waar deze lagere orga-
nismen zich bevinden, werd den aanwezigen gegeven, terwijl spreker daarna aan-
gaf hoe, in gevallen van noodslaehtingen, te handelen.

Uit de gestelde vragen bleek dat zoowel de voordracht van den heer De Ridder,
als die van Dr. Zwart ook in hooge mate de belangstelling der toehoorders had-
den weten te boeien.

Nog dient vermelding de excursie die de leden onder leiding van collega De
Ridder maakten naar de stallen van Bronbeek. Op maatschappelijk gebied hield
de afdeeling zich bezig met de questie van de werkzaamheden der hulpkeurmees-
ters waar deze in gemeenten werkzaam zijn buiten leiding van veeartsen; verder
met het ontwerp vleeschkeurwet en met het vee verzekeringswezen.

Zooals van eene vereeniging, waarin de practiseerende veeartsen 90% van het
ledental uitmaken, te verwachten is, werden onder vrije mededeelingen belangrijke
zaken betreffende de praktijk behandeld, terwijl daarnaast interessante mede-
deelingen uit vleesch- en melkhygiëne werden verstrekt. Met welk een schat van
ervaringen, naar aanleiding van vragen, inlichtingen en mededeelingen, die men
onderling zoude kunnen uitwisselen, zouden de leden niet kunnen verrijkt worden,
als de meesten eens braken met dat ellendige stelsel van laissez faire, laissez passer.

Aan het einde van het verslag is een woord van waardeering op z\'n plaats aan
bet adres van Dr. Bakker, die door zijne benoeming tot districtsveearts te Alk-

hiaar — als lid onzer afdeeling bedankte. Dr. Bakker heeft zich steeds als een bui-
tengewoon ijverig lid doen kennen; zijne altijd deugdelijke adviezen werden zeer
op prijs gesteld.

In het vereenigingsjaar 1913 werden drie vergaderingen gehouden, n.1. op 22
Februari, 26 Juli en 22 November, welke vergaderingen werden bezocht door resp.
17, 12 en 16 leden. Een groot deel van den tijd werd besteed aan het behandelen
van huishoudelijke zaken der afdeeling en van de belangen der Maatschappij.
De afdeeling zag een voorstel uit haar midden, n.1. dat, betreffende onderzoek naar
den werkkring der hulpkeurmeesters van vee en vleesch, door de 54ste Algemeene
Vergadering aangenomen.

Behalve mededeelingen uit de practijk, welke hieronder volgen, en meestal
aanleiding gaven tot een geanimeerde gedachtenwisseling, werd door den heer
J. H. Hartog een voordracht gehouden over de operatie tegen cornage volgens
Williams, en werden door den heer Dr. Baudet Trypanosomen gedemonstreerd,
levend en in gekleurden toestand.

Een bijzonder geval van eczema solare bij het rund, door den heer E. H. Berch
Gravenhorst;

De financieele toestand der afdeeling was gunstig; het saldo vermeerderde
met f 30.—-. De contributie voor het jaar 1914 werd, in verband met de verhoogde
bijdrage aan het Hoofdbestuur, bepaald op / 15.—.

Het aantal gewone leden bedroeg op 1 Januari\'13, 5i;het aantal buitengewone2.
Gedurende het jaar 1913 bedankten als lid de heeren K. T. de Boer, C. J. G.
van der Kamp, J. van Klaveren en dr. H. Markus — in dienzelfden tijd werden
als nieuwe leden aangenomen de heeren dr. G. Krediet, J. L. Petten, H. S.
Frenkel en A. J. M. Rutgers — zoodat op 1 Januari 1914 het aantal gewone
leden 51, en het aantal buitengewone leden 2 bedroeg.

In de plaats van den periodiek aftredenden voorzitter, den heer H. Anker,
werd verkozen de heer J. J. Wester; in de hierdoor ontstane vacature werd tot
ondervoorzitter verkozen de heer dr. J. H. Picard.

Het bestuur der afdeeling is thans als volgt samengesteld: Voorzitter. J. J. Wes-
ter; Onder-voorzitter: dr. J. H. Picard; Penningmeester: J. P. van der Slooten;
Secretaris: dr. H. Schornagel.

Op uitnoodiging van het Nederlandsche Comité zullen onderge-
teekenden trachten de noodige voorbereidingen te treffen, opdat
de Nederlandsche bezoekers van het congres niet te duur een ge-
zellig verblijf wordt verzekerd.

De eerste stappen daartoe zijn reeds gedaan. We stellen ons voor
de reis gezamenlijk te maken, in hetzelfde hotel te logeeren en
een programma uit te werken voor de geheele week, waartoe wij
medewerking hebben verkregen van Dr. van Rijn te Londen. Na-
tuurlijk wordt hierbij rekening gehouden met de plannen, die het
Engelsche Comité ten aanzien van festiviteiten of uitstapjes maakt.

Het ligt voorloopig in de bedoeling Zaterdag x Aug. te vertrek-
ken met de dagboot van Vlissingen ^ n uur v.m. Behalve het
genoegen van een zeereis bij mooi weer, biedt dit het voordeel, dat
nog bij daglicht de treinreis van Queenboro naar Londen wordt
gemaakt.

Indien de tijd het toelaat, kan de avond nog worden besteed
aan een bezoek aan een der vele interessante variété-theatres.

Zondag bezoek aan Hampton Court, \'s avonds de bekende
reünie in het Hotel Cecil (invitatie van het Engelsche Comité).

Eenige Nederlandsche dames en heeren, woonachtig te Londen
zijn bereid gedurende den geheelen duur van het verblijf aldaar ons
gezelschap van dienst te zijn. Hoofdzaak is intusschen, dat
we zoo spoedig mogelijk weten, hoeveel personen van de partij
zullen zijn.

Het zal eerst daarna mogelijk zijn een goede regeling te treffen
voor het logies en een raming van de kosten te maken.

Wie medegaat, wordt verzocht zich zoo spoedig mogelijk, uiter-
lijk voor i Juli a.s., aan te melden bij den 2en ondergeteekende,
adres: Bankastraat 4k, Den Haag.

Verslag der vergadering van de afdeeling Groningen-Drenthe, gehouden 16 Mei J.l.

Als candidaat voor de a.s. vacature in het hoofdbestuur wordt gekozen de heer
A. H. Veenbaas met 11 stemmen; op den heer Dhont waren 3 stemmen uitgebracht.

Door den heer W. tenHoohen wordt,als afgevaardigde ter j.l. gehouden bijzon-
dere algemeene vergadering, verslag uitgebracht. De heer Kroes houdt een voor-
dracht, over het paard. Aan de hand van Wilhelm Bölsche geeft hij een over-
zicht over de ontdekkingen van den laatsten tijd op palaeonthologisch gebied;
hoe b.v. naast de meerdere lichamelijke ontwikkeling van het paard, ook z\'n been-
stelsel is geperfectioneerd, op een wijze, die het mogelijk maakt dat dit groote dier
zich snel kan verplaatsen, waardoor z\'n strijd om het bestaan, zooveel gunstiger
wordt, omdat de groote verdediging van het paard bestaat in z\'n vlucht en z\'n
groote opmerkzaamheid, waar en wanneer er gevaar dreigt. Het verband tusschen
z\'n hersenen en z\'n beenen is zeer groot; de zintuigen, reuk en gehoor zijn goed ont-
wikkeld, niet het gezicht. Het paard moet kunnen vluchten op de onbeperkte
ruimte, niet door water of bosch gestoord; het moet de hindernissen op grooten
afstand waarnemen. Wanneer het in de cultuurstaat vlucht — op hol slaat —
maakt het zich zelf en anderen tot slachtoffer.

De naam Equus Caballus, beduidt dat het een dier is dat vaak in \'t span wordt ge-
bruikt, waarbij dan opgelijkheid (aequalitate) wordt gelet, en dat hetuitdekribbeeet.

Bij de oude geschiedschrijvers vindt men zeer merkwaardige mededeelingen
uit het leven van het paard en vooral Dr. Jonstons heeft op dat gebied veel ver-
zameld. Er blijkt uit dat dit dier reeds in de oudheid zeer in aanzien stond, b.v. bij
de Sirkassiers mocht de gemeene man geen paarden houden, Atheus, koning der
Scyten, roste zelf zijn paarden; terwijl in veel landen de uitvoer van paarden was
verboden en ze door hun eigenaren zeer werden verwend.

Over den anatomischen bouw en de levensverrichtingen heerschten vele dwaal-
begrippen, toch wist Absyrtus reeds, dat het paard geen galblaas had en bepaalde
men reeds vroeg den ouderdom naar den vorm der tanden.

Steeds werden de manen als het grootste sieraad van het paard genoemd en gold
het als een vernedering, wanneer de manen werden afgeknipt. De trots van het
paard werd er mee gebroken; het paard zonder manen liet toe, door een ezel
gedekt te worden.

Het geslachtsleven wordt door Aristoteles, Absyrtus, Plinius e.a. beschre-
ven, als zeer opgewekt, terwijl toch een groote kieschheid aan den dag werd gelegd
ten opzichte van de geslachtsgemeenschap. Evenals Oedipus, schaamt zich de
hengst, die ontdekt dat hij met z\'n moeder gepaard heeft, en ook hij zoekt al zwer-
vende den dood.

Niet altijd was er geslachtsgemeenschap noodig voor de produktie van een
veulen, \'t geschiedde ook volgens sommigen door den wind en door fluiten, terwijl
weer anderen merriën zeer moeilijk laten opnemen, alleen b.v. in de namiddag.
De maan heeft veel invloed, dat spreekt van zelf. Een merrie, 3 dagen vóór volle
maan gedekt, geeft een hengstveulen; 3 dagen na volle maan, wordt het een merrie.
Abortus wordt opgewekt door kaarsrook en door ezels, die drachtige merries
dekken, terwijl de verlossing wordt bevorderd door het dichtknijpen van de neus-

gaten. Heimaphroditen kende men ook en met verachting wordt er op gewezen
dat Nero dergelijke gedrochten bereed.

De deugden van het paard op het gebied van snelheid, volharding, aanhanke-
lijkheid, liefde tot het veulen worden hoog geroemd en met historische feiten ge-
staafd; b.v. Bucephalus (ossekop) van Alexander de Groote bracht, toen het
gewond was, eerst z\'n meester in veiligheid, alvorens neer te storten en de paarden
van Patroklus weenden bij den dood van hun meester.

Wolven, olifanten en kameelen zijn voor het paard een gruwel; het dier wordt
zelfs zenuwachtig door het geluid van een trom met wolfsleer bespannen, terwijl
Cvrus de paarden van Croesus op de vlucht dreef, door het neerwerpen van ka-
meelenlijken.

De invloed van de plantenwereld op het paard, is ook zeer interessant; zoo
zijn er planten die de hoefijzers doen afvallen wanneer het paard ze betreedt.

Het spreekt van zelf dat ook de produkten van het paard van groote beteekenis
zijn. Paardemelk geeft vruchtbaarheid aan de vrouwen, paardebloed geneest geel-
zucht, het vet drijft de nageboorte af, de gal is zeer kwaadaardig, paardenharen,
ergens opgehangen weren de vliegen, paardeschuim en urine drijven wormen af
en geven, aan daarmee ingewreven wapenen het vermogen, steeds doorbloedende
wonden toe te brengen. Pest en tuberculose zijn door paardenspeeksel te genezen.

Ook de rassenleer der paarden, wordt door de oude geschiedschrijvers behandeld
en hier en daar treffen we mededeelingen aan, die thans nog zeer geldende zijn;
zoo wordt b.v. van het Hollandsche-, vooral het Zuid-Hollandsche paard gezegd,
dat het kloek was; het Friesche moedig en vleezig, geschikt voor krijgspaard, en
was het Geldersche — van de Hoogduitsche paarden — alleen strijdbaar.

Uit alles blijkt, dat veel uit het leven van het paard is opgeteekend, dat het
weliswaar met dikwijls onvoldoende hulpmiddelen en met de begrippen van eertijds
uitvoerig is bestudeerd en een belangstelling en vereering genoot, die wel wat af-
steekt bij den gaandeweg minderen omgang van den mensch met het paard, nu
zooveel aandacht wordt geschonken aan z\'n belagers, zooals het rijwiel, de auto enz.

Bij de rubriek: „Vrije Mededeelingen", wordt vernomen dat door verschillende
leden bijdragen zullen worden gegeven in de eerstvolgende veigadering.

De heer v. Bergen kan zich niet houden aan het door de afdeeling vastgestelde
enttarief bij varkens, omdat z\'n collega\'s in het afwijken daarvan, voorgaan.
De voorzitter — de heer Lameris — toont zich geen voorstander van tarieven;
opgedane ervaringen hebben hem dat geleerd; zooveel mogelijk moeten de gelde-
lijke zaken buiten de afdeelingsvergaderingen blijven. De heer Staal wenscht
— zonder zich voor ieder speciaal geval gebonden te achten — wel eenige regeling
in de vergoedingen voor veeartsenij kundige verrichtingen. Bestaat dat niet, dan
worden we met elkaar de dupe. De enttarieven zijn werkelijk niet hoog en de vee-
houders kunnen en willen ze allen zonder tegenzin betalen, wanneer ze begrijpen
dat ze vroeger daarin zijn verwend. De heer Wolf zou gaarne een voordracht
hooren van een der heeren der seruminrichting over entstofbereiding en wenscht
z\'n verzoek in de eerstvolgende vergadering nader te verklaren. Naar aanleiding
daarvan ontspon zich een vrij levendige discussie.

De eerstvolgende vergadering zal worden gehouden te Assen en zoo mogelijk
worden besloten met een diner, waarbij ook dames zullen aanzitten. Kroes.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ge*
durende de maand Mei 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Mei 1914 nog niet geëindigd waren.

Gedtnkboek der Haagsche tentoonstelling. Maastricht, Leiter-Nypels, 1914.
4°. 264 biz. 289 afb. Premie van ,,De Veldbode".

(Voor abonnés van „De Veldbode" f 2.50)
P. T. Cadiot et F. Breton, Médecine canine. Paris, Asselin et Houzeau, 1914.
Eug. Fröhner, Lehrbuch der Arzneimittellehre für Tierärzte, iote Aufl.
Stuttgart, F. Enke, 1914. XV 538. M. 14.—

G. Müller, Handbuch der Arzneiverordnungslehre f. Tierärzte. Berlin, 1\'.
Parey, 1914. Geb. M. 7.50

A. I.ungwitz, Wandtafeln zur Beurteilung der natürlichen Pferde-Stellungen.
Suppl. Wandtafeln zur Beurteilung der Füsse u. Hufe des Pferdes m. Rücksicht
auf Zehenachse und Hufform. 7te Neudr. durchgesehen von M. Lungwitz. Han-
nover, M. & H. Schaper, 1913. 10 Taf. u. 1 Bl. 78 x 52.5 C.M. In halbleinw.-

H. Kösters, Lehrbuch des Hufbeschlages. 6te Aufl. Hrsg. von Schlake. Berlin,
Selbstverlag, 1914.

A. Oppel, Lehrbuch der vergl. mikroskopischen Anatomie der Wirbeltiere.
In Verb, mit Ballowitz, Brock, Disselhorst u. A. hrsg. Tl. 8. Die Hvpophysis
cerebri von W. Stendell. Jena, F\'ischer, 1914. Gr. 8°. X -I- 168 S. 92 Abb. M. 8.—
E. Th. von Brücke, Der Säugetierorganismus und seine Leistungen. Tl. 1.
Leipzig, Reclam, 1914. 192 S. Mit 4 bunten u. drei einfarb. Taf. u. 21 Zeichn.

Zus. m. Tl. 2 geb. M. 1.75. In Ldr. o. Pgm. M. 2.50
Bücher der Naturwissenschaft hrsg. v. Siegm. Günther. Bd. 22.
E. Rühl, Stoffwechselversuche mit Elastin und über den Einfluss grosser
W\'assermengen auf das Drehungsvermögen des Blutplasmas resp. Serums. Inaug.-
Diss. Berlin 1914.

E. Mangold, Die Erregungsleitung im Wirbeltierherzen. Ein Vortrag nach
vergl. physiol. Untersuchungen. Jena, G. Fischer, 1914. Gr. 8°. 36 S. 16 Fig.

Sammlung anat. u. physiol. Vorträge u. Aufsätze hrsg. von E. Gaupp u. W.
Trendelenburg. H. 25 (Bd. III, H i.)

P. Friedrich, Die Verknöcherung der Kehlkopf- und oberen Luftröhren-
knorpel des Pferdes. Inaug.-Diss. Berlin. 1914.

O. Charnock Bradley, The Dissection of the dog. London, Longmans, Green
& Co, 1914. 4⁰. W. 69 ill. (41 col.) Sh. 10/6 n.

Kisskalt und Hartmann, Praktikum der Bakteriologie und Protozoölogie.
Th. 1. Bakteriologie. 3te Aufl. Jena, G. Fischer, 1914. 8". VIII 4-112 S. 40
Abb. Brosch M 3.— Geb. M 4.—

Merkbüchlein über den ansteckenden Scheidenkatarrh oder die Knötchen-
seuche der Rinder. Hrsg. von Zuchtverband für Fleckvieh in Niederbayern.

R. Offermann, Ueber die serologischen Untersuchungsmethoden als Hilfs-
mittel zum Nachweis der Trypanosomenkrankheiten, im bes. der Beschälseuche.
Inaug.-Diss. Berlin. 1914.

C. Dammann, Die Bekämpfung der Tiertuberkulose. Leipzig, J. A. Barth,
1914. Separat-Abdruck aus „Handbuch der Tuberkulose". Bd. 1.

Paul Th. Müller, Vorlesungen über allgemeine Epidemiologie. Jena, G
Fischer, 1914. Geb. M. 6.50

B. Kahnert, Beiträge zur Bakteriologie der Zahnkaries beim Pferde. Inaug.-
Diss. Berlin. 1914.

R. O. Neumann u. M. Mayer, Atlas und Lehrbuch wichtiger tierischer
Parasiten u. ihrer Ueberträger mit bes. Berücksichtigung der Tropenpathologie.
München, Lehmann\'s Verlag, 1914. 8°. VI 580S. M 1300 färb. Abb. auf.
45 lithogr. Taf. und 237 Textfig. Geb. M 40.—

A. Kuszmaul, Zwanzig Briefe über Menschenpocken- und Kuhpockenimpfung.
Gemeinverständi. Darstellung der „Impffrage". Hrsg. von H. A. Gins. Berlin,
R. Sciioetz, 1914. 8°. VIII 116. M 1.75

H. Waldmann, Untersuchungen über die beim Pferde und Hunde vorkommen-
den braunen Zahnbeläge. Inaug.-Diss. Berlin. 1914.

J. R. Möhler, A. Eichhorn and J. M. Buck, The diagnosis of dourine by
complément fixation. Pathological division, Bureau of Aminal Industy. U.S.A.

K. Schoeps, Ueber die Veränderungen der äusseren Haut bei der Schweine-
pest. Inaug.-Diss. Berlin. 1014.

H. Braun u. E. Teichmann, Erfahrungen über die tierischen Tripanosomen-
Krankheiten Deutsch Ost-Afrikas. Leipzig, J. A. Barth, 1914. 39 S. 2 Abb. u.
1 Taf. M 1.75

Beiheft zum Archiv f. Schiffs- und Tropenhygiene u.s.w. hrsg. von C. Mense.
Deutsche Milchivirtschaft in Wort und Bild. Red. von K. Priedel und A. Keller.
Halle, C. Marhoi.d, 1914. M 6.—

Annuaire de la station agronomique de l\'Etat, station laitière, Bruxelles. 1913.
Schcts eener melkwet. Uitg. van het „Genootschap ter bevordering van melk-
kunde".

Nassauisches Stutbuch, Bd. 1. Hrsg. von der Stutbuchcommission der Landwirt-
schaftskammer f. den Regierungsbezirk Wiesbaden. M 5.—
Schröter, Haustierzucht in den Tropen und Subtropen. Hamburg, F. W.
Thaden, 1914.

R. Bartens, Vererbungs- und Exterieur-Studien im englischen Vollblut.
Dargestellt an deutschen Vollblutbeschälern und ihrer Nachkommenschaft.
Berlin, Verlag der Sport-Welt.

Harter, g., Das Rätsel der denkenden Tiere. Wien u.s.w., Braumüller 1914.
v. Maday, Gibt es denkende Tiere? Leipzig, u.s.w., W. Engelmann, 1914.
K. Schade, Veronika, Erlebnisse und Beobachtungen eines Soldatenpferdes
von ihm selbst erzählt. Dresden, Selbstverlag. Mit 24 Abb. u. Anhang. M. 0.6c

Croftan had bij pernicieuze a.naemie (mens) die gepaard ging met achylie of
hypochlorhydrie, succes met groote doses zoutzuur. Per dag 6 maal 15 druppels,
na de maaltijden,. daarbij sterk vleeschdieet en rast en darmspoelingen. Beterschap
na enkele weken.

Oyen beveelt in het Berl. Tier. Woch. 1913 XXIX, N°. 30 als behandeling van
straalkanker aan: zorgvuldige verwijdering der losse hoorn, drooghouden der zieke
deelen en alle i a 2 dagen penseelen met acet. pyrolignos. 2. formalin 1.

In hardnekkige gevallen, zoo noodig daarna bepoederen met airol. Hij had spoe-
dige genezing en geen recidive. Vrijburg.

Traitement des synovites tendineuses chroniques par l\'injection iodée et la cauteri-
sation en pointes.

Floriot behandelde (op voorbeeld van Cadix, die de methode met succes toe-
paste) chroniese tendo-vaginitis bij paarden met Jodium tinctuur-inspuiting.
Door de canule der Pravaz. spuit, laat hij eerst eenige c.c. synoviaal vocht uit-
loopen, daarna wordt al naar de grootte der gal 2 a 4 Joodtinctuur ingespoten.
Na het verdwijnen der eerste ontstekingsverschijnselen tengevolge van de injektie
(na ± 14 dagen) wordt op de huid met brandijzer punten gebrand. F. behandelde
vier paarden met goed gevolg: de verdikkingen verdwenen geheel of bijna geheel.

Bouchet maakt bij de behandeling van oedemateuse zwellingen der achter-
beenen van paarden gebruik van de wetten der osmose, volgens welke een hypo-
toniese vloeistofoplossing door een permeabele membraan stroomt naar een hyper-
toniese oplossing die zich aan de andere kant der membraan bevindt. Hij begint
met het betreffende been te reinigen en te desinfecteeren, door wassen met zeep-
water en vervolgens met heete creolien-oplossing. Nu wordt eenmaal daags, van
kogel tot spronggewricht, tegen de haarrichting ingesmeerd met een mengsel van
2 glycerine 1 verzadigde keukenzoutoplossing in water. In twee, zoo behandelde
-gevallen was na 6 dagen het been normaal. Een causaalbehandeling moet natuurlijk
zoo mogelijk ook plaats hebben. Ook kan de behandeling soms gecombineerd worden
met andere middelen, massage, afstappen, enz.

Vansant schrijft over tenotomie der buigpezen bij peescontractuur, en is van
meening, dat de operatie bij niet al te ver gevorderde gevallen van steltvoet steeds
gedaan behoort te worden en dat 60—75% der dieren weer volkomen bruikbaar,

en 15—25% weer tijdelijk (voor enkele jaren) bruikbaar worden. Van groot belang
is, dat men na de operatie, het paard eenige passen laat doen om te zien hoe het
doortreedt (dit moet liefst iets meer zijn dan normaal, met het oog op latere lid-
teeken-contractie). Bij te steile stand of te sterk doortreden, moet men dan terstond
trachten te verbeteren door doelmatig hoef besnijden en geschikt hoefijzer. Bij
te sterk doortreden is het wenselijk dat het paard de eerste tijd veel ligt.

Cary deed in tw\'ee gevallen (achterbeen) tenotomie der hoefbeenbuiger beneden
het kogelgewricht, met uitstekend succes en beveelt deze operatie aan.

Berns geeft een beschrijving (met teekeningen) van behandeling van paarden
met radialis paralyse. Aan het zieke been wordt een ijzeren apparaat bevestigd
bestaande uit een gebogen staaf, loopende van hoef tot elleboog — aan het hoef-
ijzer en om het been bevestigd en met watten gevoerd. Het toestel zou de genezing
bespoedigen, en het dier in de gelegenheid stellen aan het zieke been rust te geven
en er ook op te steunen.

Lebasque probeerde bij paarden, lijdende aan herpes, verschillende middelen
en raadt de volgende behandeling aan: Haren kortknippen, huid op en om de aan-
gedane plekken afwassen met zeepwater en daarna met aether, vervolgens pen-
seelen met een mengsel van: acid. carbol, cryst. 15 gram.

2e en 3c dag nog eens penseelen. Er vormt zich een korst die na ^ 14 dagen
afvalt. In 3 weken zijn de paarden weer voor den dienst geschikt.

Brunner spoort aan tot voorzichtigheid in het gebruik met skopolamine, dat
in den laatsten tijd voor narcose veel gebruikt wordt, tegelijk met morphine of
pantopon, als subcutane injectie, een uur voor de toediening van chloroform of
aether. B. had een sterfgeval, dat hij aan de skopolamine toeschrijft.

Straub en Zehbe bevelen een nieuw opiumpreparaat aan, dat de voordeelen
van opium moet hebben en niet de nadeelen. (in constant gehalte aan alkaloiden).

Het bevat in hoofdzaak morphine en narkotine, is in water oplosbaar. Dosis =
3V2 ^x morphinedosis. In vergelijking met andere opiumpreparaten staat het het
dichtst bij pantopon (dat echter soms niet gewenste bijwerkingen heeft).

Dit nieuwe digitalispreparaat bevat volgens Harting alle op het hart werkende
glycosiden van de foliae digitalis, zonder de overtollige of schadelijke bestand-
deelen van die bladeren. Het wordt in oplossing (in ampullen) en in tabletten
in den handel gebracht. Eén cc. ampul inhoud = i tablet o. 100 gram foliae
digitalis titrata. De tot nog toe gebruikelijke digitalis-preparaten hebben het
nadeel, dat ze niet alle werkzame glycosiden der bladeren bevatten, ook zijn som-
mige b.v. digitoxine en digitaline, moeilijk in water oplosbaar.

Kretschmer vermeldt een geval van vergiftiging met Hormonal (intraveneus
wegens chroniese obstipatie toegediend). Verschijnselen: zware collaps, die drie
uren duurde en subcutane toediening van coffeine en adrenaline-kcukenzout-
oplossing noodig maakte. Rosenkranz bericht ook over een geval, waarbij na intra-
veneuse inspuiting van 10 cc. terstond verschijnselen optraden als bij embolie,
hevige benauwdheid, (luchthonger) daarna zware hoofdpijn- Ook FrischBERG zag
in een geval dergelijke hevige en onaangename nevenwerkingen. Hij roemt overigens
de snelle en voortreffelijke therapeutische werking.

Geissler gebruikte in de psychiatrische kliniek in Keulen dit nieuwe slaap-
middel met succes. Luminal (phenylathylbarbituurzuur) is een met veronal
verwant preparaat dat zich van andere gebruikelijke slaapmiddelen daardoor
onderscheidt, dat het niet alleen per os doch ook subcutaan goed bruikbaar is.
(voor subcut. gebruik wordt het in water oplosbare natriumzout genomen). Werking
na i— i¹/,, uur en gewoonlijk de heele nacht aanhoudend. Geen onaangename neven-
of nawerking. Dosis mens 0.4 gram.

Prof. Gill van het New-York American Vet. College gebruikt met uitstekend
gevolg extractum cannabis als anaesteticum bij operaties o.a. cornard operatie,
ovariotomie, enz. Paarden van 400 a 600 K.G. kregen 10 a 15 cc. gefiltreerd vloei-
baar extract van cannabis americana intrajugulair. De dieren werden na weinig
minuten slaperig en vielen spoedig in vasten slaap, die nog wel een uur na afloop der
operatie aanhield, daarna waren ze nog eenige uren slaperig.

(Het middel is in de veeartsenijkunde weinig bekend. Fröhner zag bij honden
zelfs met groote doses (per os) weinig werking. Het herba cannabis indicae is als
haschisch bekend om zijn verdoovende werking.

Een gezond dierenhart klopt regelmatig. De prikkel tot con-
tractie ontstaat door het veneuse bloed in den sinus venosus op
den grens van de vena cava en den rechter-boezem. Daardoor
ontstaat eerst de contractie van de boezems.

De prikkel wordt langs den spierbundel van His voortgeleid
op de kamers, die zich daarna ook contraheeren.

Feitelijk komt daardoor dan ook physiologisch de kamercontrac-
tie iets later dan de boezemcontractie.

Na de ventrikel-contractie treedt de refractaire pauze in, n.1.
de periode waarin physiologisch het hart niet tot contractie kan
worden gebracht. Deze rustpauze stelt het hart in staat zich voor
de volgende contractie voor te bereiden. Die pauze tusschen de
hartscontracties is bij gezonde individuen steeds vrijwel even lang.
Hierdoor is de hartslag rhytmisch en regelmatig.

Drie eigenschappen van het hart leiden dus tot dit resultaat:
i°. de contractiliteit; 2°. de periodiek terugkeerende prikkelbaar-
heid; 3°. het geleidingsvermogen voor den prikkel.

Soms is de hartslag onregelmatig, arythmisch, door wijziging
van die eigenschappen.

Daardoor kan een contractie optreden vlak achter den voor-
gaande, dus eigenlijk in de rustpauze. Dit noemt men dan een
extrasystolé. Deze is kleiner dan gewoon.

Het hart heeft door die snelle opvolging meer behoefte gekregen
aan rust dan na een gewone hartslag. Ten behoeve hiervan wordt
de opvolgende rustpauze langer dan gewoon. De pauze wordt
dan zo\' veel verlengd, dat de derde hartslag weer op zijn gewone

plaats valt (compensatorische pauze). Men ziet echter ook wel
extrasystolés optreden, zonder sterke pauzeverlenging.

Het kan zijn, dat de tweede kleinere hartscontractie (de extra-
systolé) ook een polsgolf doet ontstaan. Men voelt dan dus ook aan
de periphere arterie deze extracontractie.

Het komt echter dikwijls voor, dat deze extrasystolé niet in staat
is de bloedgolf tot in de peripherie op te stuwen (frustrane con-
tractie). De polsslag vertoont dan een z.g.n. intermissie; (er blijft
een slag weg); terwijl de hartslag slechts verplaatst werd. Echter
spreekt men in geval van extrasystolé ook van hartsintermissies.
Dergelijke extrasystolés treden in den regel onregelmatig op;
soms zeer zelden, soms menigvuldig.

2°. De contractiliteit kan verminderd zijn. Men hoort dan
meestal slechts een zwakke eerste hartstoon, zonder dat de tweede
toon volgt. De hartscontractie is dan dus niet sterk genoeg om
een behoorlijke hoeveelheid bloed in de arteriën te stuwen. Van harts-
intermissie kan ook hierbij eigenlijk geen sprake zijn. De polsslag
echter valt uit, en is dus wel intermitteerend. Deze contractiliteits-
vermindering treedt op bij extrasystolé, echter ook wel daar zonder.

3°. Het geleidingsv er mogen kan verminderd zijn, (door degene-
ratie van den bundel van His). Dat vermogen wordt dan nog
slechter na hartsarbeid. In plaats van zich in de rustpauze weer
geheel te herstellen wordt het na iedere contractie telkens zwakker
en zwakker en is de geleiding b.v. na 2 of 3 of 4 slagen voor een
oogenblik opgeheven. Er valt dan dus een hartslag weg, om de 2—3
of 4 slagen. Deze intermissies kunnen soms zeer regelmatig terug-
keeren b.v. telkens om de 2, of 3 of 4 slagen (allorythmie). Op
verschillende dagen kan dit bij hetzelfde dier eenigszins varieeren.
(Voorbeelden hiervan vindt men in de curven op blz. 736.)

Dat het geleidingsvcrmogen in zoo\'n geval verminderd is, blijkt wel
hieruit, dat de boezems zich dan soms wel samentrekken bij de op-
tredende prikkel, maar de kamers niet. Men hoort dan een korten
zachten tik in het bovenste gedeelte van het hart. De kamers trekken
zich niet samen, dus een polsgolf ontstaat dan niet. Wanneer
dit slechts nu en dan optreedt, spreekt men van ,,partieel
hartblok".

Er dient te worden opgemerkt, dat sommigen het geheel
wegvallen van een hartslag wel als een gevolg van overprikkeling
van den N. Vagus opvatten, en in het algemeen aan zenuw-
invloeden, bij het tot stand komen ook van deze onregelmatig-
heden in den hartslag een groote rol toeschrijven.

is opgeheven, en wel bij hartsdilatatie en ook bij myocarditis soms.
De boezems kloppen daarbij snel, de prikkel wordt echter niet op de
kamers overgebracht. Dan treden in de kamers automatische
contracties op, onafhankelijk van de boezemcontracties. Deze
kamercontracties geschieden dan in den regel langzaam (brady-
cardie). Er bestaat dus disaccoord (dissociatie), tusschen boezem
en kamercontracties. Dit noemt men ,,totaal hartblok\'\\

Doordat de prikkelbaarheid, de contractiliteit en het geleidings-
vermogen bij degeneratieve processen in het hart ook gelijktijdig
kunnen hebben geleden komen er overgangen en combinaties
dezer intermissievormen voor.

Bij koeien neemt men het verschijnsel zeer zelden waar. Van
718 koeien, in dit opzicht door mij gecontroleerd, hadden slechts
3 een intermitteerende pols. Van 105 legerpaarden vertoonden
daarentegen 20 hartsintermissies.

Het is vooral over de hartsintermissie bij paarden, dat ik gegevens
heb verzameld. Het resultaat daarvan wenschte ik hier te publi-
ceeren.

Slechts in enkele gevallen heb ik sphygmogrammen, respectieve-
lijk cardiogrammen gemaakt, en wel omdat het registreeren van
pols- en hartslag bij paarden zeer tijdroovend is, en niet gemakke-
lijk. Daarbij komt nog, dat men eigenlijk voor het goed analy-
seeren van de polscurve tegelijk een sphygmogram, een cardio-
gram en een curve van den jugularispols dient te maken, zooals
bij den mensch dan ook geschiedt. Dit heeft voor de gewone
vétérinaire kliniek geen waarde als zijnde veel te tijdroovend.
Wel kan ik mij echter voorstellen, dat voor de vergelijkende pa-
thologie van dergelijke dieper gaande studie bij paarden zeer wel
nut is te verwachten, omdat de intermissies bij paarden zoo
menigvuldig zijn.

De sphygmogrammen heb ik verkregen door onder het kogel-
gewricht een elastische bandage vrij strak aan te halen, waardoor
de arterie boven den kogel oploopt. Hier werd dan de pelotte
geplaatst. De zoo verkregen curve is heel goed bruikbaar, vertoont
echter geen groote uitslagen.

Omdat de registratie met de genoemde bezwaren gepaard gaat,
heb ik mij dus in hoofdzaak tevreden moeten stellen met klinische
waarnemingen met het oor; waardoor dus demonstratie van
verkregen resultaten niet kan worden gegeven.

Allorrhytmie met groepen van drie of vier polsslagen. De cijfers geven de tijds-
eenheden aan.

Bij paarden kan men soms polsintermissies waarnemen bij
schijnbaar gezonde, krachtige dieren. Dan blijkt dus klinisch van
schadelijke gevolgen weinig. Maar ook komen gevallen
voor waarbij de polsintermissies gepaard gaan met vermindering
van uithoudingsvermogen.

In het eerste geval kan men niet bepaald spreken van een hart-
lijden, in het tweede geval kan er wel van een hartlijden in optima
forma sprake zijn.

Veelal is men de meening toegedaan, dat de intermissies bij paar-
den, die behoorlijk hun werk kunnen verrichten, dus die van de
eerste categorie, eigenlijk physiologisch zijn. Ik ben echter tot de

conclusie gekomen, dat het verschijnsel ook dan pathologisch is,
en wijst op een degeneratie-proces in het hart. Op welke gronden
zal blijken.

Ik moet echter toegeven, dat pathologisch-anatomisch daarbij
degeneratie-verschijnselen niet steeds zijn aan te toonen. Trouwens
slechts seriecoupes vooral van de plaats waar de prikkel tot con-
tractie optreedt, en van de geleidingsbaan kunnen in dezen behoorlijk
resultaat geven. Deze zijn door mij niet gemaakt. Slechts in enkele
gevallen was ik in de gelegenheid de hartspier macroscopisch en
microscopisch te onderzoeken.

In gevallen van intra-vitam en post-mortem gemakkelijk te
constateeren hartaandoeningen, b.v. pericarditis en endocarditis
zijn dikwijls weinig intermissies op te merken.

Chronische myocarditis maakt daarop echter een uitzondering.
Daarbij ziet men steeds intermissies, met veelal zeer onregelmatigen
hartslag. Bij acute myocarditis echter is de hartslag in den regel
ook niet intermitteerend, evenmin als bij een acute endocarditis of
pericarditis. De hartslag is dan slechts zeer frequent. Acute
myocarditis, endocarditis of pericarditis zijn dan ook in het begin-
stadium bezwaarlijk van elkaar te onderkennen.

De hartsintermissies bij z.g.n. gezonde paarden neemt men het
best, het meest menigvuldig waar in absolute rust. Als de dieren
droomerig en volkomen kalm staan, hoort men b.v. regelmatig
om de drie of vier slagen een hartslag wegvallen. Ook wel minder
veelvuldig, en dan ook minder regelmatig.

Het meest neemt men intermissies waar, veroorzaakt door
vermindering van geleidingsvermogen. Met een goede phonendos-
coop hoort men dan de korte zachte boezemtoon in plaats van de
twee hartstonen der ventrikelcontractie. Veelal echter is de
boezemtoon niet of zeer slecht te hooren. Dit zou men echte
intermissies kunnen noemen.

Vrij onschuldige hartsintermissies verdwijnen bij excitatie
veelal. Vooral vermeerdering van frequentie van den hartslag
door beweging kan ze doen verdwijnen. Bij beweging wordt de
hartslag dan niet abnorm frequent. Ook bij het eten verdwijnen ze,
evenals bij heftige pijn. Zelfs het opzetten van een praam kan de
hartslag regelmatig doen worden bij de eerste excitatie. Ook bij
een maagkatarrh heb ik de intermissies wel zien verdwijnen.

Hieruit heeft men wel de conclusie willen trekken, zooals reeds
gezegd werd, dat deze intermissies feitelijk binnen de grenzen

van het normale liggen. Deze conclusie mag echter niet zoo maar
worden getrokken, omdat het hart over zeer groote reservekrach-
ten beschikt.

De hartslag, welke na de intermissie komt is steeds sterker dan
die, welke aan de intermissie voorafgaat. Wanneer b.v. regelmatig
om de 4 slagen de intermissie komt, worden de contracties hoe
langer hoe minder sterk totdat de intermissie intreedt. Daarna
komt dan de sterkere hartslag.

Ook is er wel eens verlangzaming te bespeuren van den hartslag
tot de intermissie komt. Na de iets langere rustpauze geschiedt
de opvolging dan weer iets frequenter.

Ik heb mij de vraag gesteld of deze z.g.n. onschuldige intermis-
sies eventueel toch het uithoudingsvermogen verminderen, al blijkt
dit in het gewone gebruik niet.

Objectief is dit niet steeds aan te toonen. Veelal wordt door den
gebruiker over vermindering van uithoudingsvermogen niet ge-
klaagd, wat echter ook niet bewijst dat het paard niet sterker zou
zijn als de intermissies er niet waren.

Ik heb in menig geval de „Leistungsfahigkeif\'van het hart
trachten te onderzoeken door arbeidsproeven, n.1. door controle
van de hartslag vóór en na een draf- of trekproef.

Ik moet echter erkennen, dat in menig geval van intermissies, de
hartslag na een geforceerden drafproef niet extra frequent werd,
noch extra lang frequent bleef. Dit heb ik trouwens zelfs soms
opgemerkt bij paarden, die toch wel verminderd uithoudings-
vermogen hadden, wat reeds bij het gewone gebruik was gebleken.
Onze klinische onderzoekingsmethoden zijn echter ten dezen op-
zichte nog alles behalve volmaakt.

De intermissies zijn echter lang niet altijd zoo onschuldig als
de hierboven beschrevenen.

Klinisch vertoonen de ernstiger te beoordeelen intermissies enkele
eigenaardigheden, die ze van de meer onschuldige kunnen doen
onderscheiden.

i°. Bij de meer ernstige gevallen wordt n.1. de hartsfrequentie
soms plotseling zeer groot, b.v. reeds door hard aanspreken, of
bij het omzetten, of na geringe beweging. Het hart is dan dus
meer excitabel, wat prognostisch van belang is. Zoo\'n sterk
excitabel hart met intermissies is zeker gedegenereerd, en
functioneert niet naar behooren. Dergelijke paarden hebben
weinig uithoudingsvermogen.

voor den dag in de overgangsperiode tot langzamer hartslag. De
hartslag is dan dikwijls rommelend.

2°. Bij zulke dieren treden de intermissies veelal sterker op bij
beweging, terwijl bij de meer onschuldige intermissies beweging
steeds de onregelmatigheid doet verdwijnen.

3°. Ook is bij de meer ernstige gevallen veelal op te merken,
dat de eerste hartstoon is gedeeld, dubbel, of gespleten.

Dat gespleten zijn treedt dan ook weer sterker op, hoe meer de
intermissie nadert. Na de intermissie is het eerst weer niet zoo zeer
aanwezig, waaruit blijkt, dat in die gevallen de verdubbeling van
den eersten hartstoon en de intermissies op dezelfde oorzaak
berusten.

Soms zijn de verschijnselen met intermissie gepaard gaande zeer
ernstig en uiten zich in onmacht en zenuwverschijnselen.

Oorzaken. Er zijn voor het optreden van intermissies bij dieren
vooral drie oorzaken aan te wijzen, n.1. i°. ziekten, speciaal infec-
tieuse borstaandoeningen; 2°. overinspanning; ₃°. intoxicaties.

Pneumoniën geven zeer spoedig aanleiding tot degeneratie van
de hartspier, waaraan de dieren meestal in laatste instantie sterven.
Veelal blijven bij herstel in verband met die degeneratie intermissies
achter, die dan dikwijls eerst optreden in het stadium van recon-
valescentie, waarschijnlijk voor een deel in verband met het dan
langzamer worden van den hartslag.

Die intermissies na ziekten kunnen blijvend zijn; ze kunnen
echter ook bij langdurige rust weer volkomen verdwijnen.

Overinspanning komt voor bij paarden in allerlei dienst; vooral
echter bij coursepaarden. Daarbij worden dan ook dikwijls inter-
missies geconstateerd en juist bij die dieren, die z.g.n. „het eind
niet kunnen uitloopen". Deze functiestoornis staat dan meestal in ver-
band met een vroeger opgetreden hartsdilatatie na te sterke inspan-
ning („cceurforcé").

Bij jonge paarden komen daarmee in verband zelden inter-
missies voor, tenzij ze te vroeg voor zware diensten worden ge-
bruikt. Ook zware landarbeid kan bij zeer jonge temperament-
volle paarden blijvende intermissies tengevolge hebben.

Bij paarden in het boerengebruik ziet men overigens betrek-
kelijk weinig intermissies. Degene die ze in sterke mate vertoonen
zijn dan nog al eens op reform gestelde leger- of trampaarden.

ouder de dieren worden, hoe frequenter het verschijnsel. Van 72
artilleriepaarden te Utrecht vertoonden 11 intermissies (15 %).
Van 32 treinpaarden 9 (28 %). De mogelijkheid bestaat, dat dit
in verband staat met het onder de legerpaarden veelvuldig voor-
komen van borstziekte, respectievelijk streptococcen-infecties.

Bij schimmelintoxicatie komen somwijlen sterke intermissies
voor, die na enkele dagen weer verdwijnen.

Dit ziet men ook wel optreden bij koeien. Aangezien de inter-
missies bij koeien overigens zoo weinig voorkomen, dient men bij
aanwezigheid er van bij het rund steeds aan de mogelijkheid van
schimmel-intoxicatie te denken.

Eigenaardig is ook dat ikterus bij honden dikwijls gepaard gaat met
intermissies van den hartslag en verlangzaming van de pols. Naar\'t
schijnt moet dit aan de intoxicatie door de circuleerendegalzure zou-
ten worden toegeschreven. Bij oude honden ziet men het verschijnsel
ook vaker dan bij jonge. Vooral bij trekhonden komen inter-
missies en later har tsdilatatie in die mate voor,dat men wel van een be-
roepsziekte zou kunnen spreken, zooals emphyseem dat is bij paarden.

i°. Een sterke, sneldravende russische hit liep iederen morgen in
zeven minuten van de Bilt naar Utrecht; wegens zijn temperament
kreeg het dier weinig krachtvoeder.

Na eenigen tijd vertoonde het dier verschijnselen van onmacht,
bestaande in ramen, slingeren, vallen.

Het dier was vrij sterk gedeprimeerd, vertoonde echter toen
in den gang geen afwijkingen meer.

De pols was zeer onregelmatig en intermitteerend, en werd bij de
minste beweging zeer frequent, ging als het ware op hol. De eerste
hartstoon was dubbel, de hartslag rommelend. Vergrooting van het
hart was niet objectief waar te nemen (door percussie).

De therapie bestond in rust, goede voeding en digitalis. Na een
week was de hartslag veel verbeterd; na 14 dagen was hij weer vrij
goed. Na dien tijd deed de hit weer dienst, maar nu kalmer.

In rust, was toen het hart volkomen normaal. Bij excitatie of na
eenige beweging vielen er echter nog enkele hartslagen uit, of
waren minder scherp geaccentueerd. Tien maanden na de behande-
ling bleek het hart volkomen normaal.

2°. Een harddraver werd ter onderzoek aangeboden, omdat het
dier „kolderachtige" verschijnselen vertoonde zoo nu en dan.
Het was voor rijtuigdienst verkocht, omdat het uithoudings-
vermogen sterk was verminderd.

Het dier was nu en dan erg suf, viel dan wel en ging door deketting.
Vooral trad dit verschijnsel op na een spoorreis.

De pols was langzaam, sterk arythmisch, en vertoonde een ge-
deelde eerste hartstoon. Rij de minste excitatie ging het hart op
hol. Hartsvergrooting was niet te constateeren. Het dier werd
in boerengebruik genomen. Na ± een jaar was de hartslag weer
normaal.

3°. Een sterk, robust, temperamentvol rijtuigpaard leed twee
keer aan pneumonie. Het longlijden genas prompt. Het hart was
echter iets arythmisch gebleven.

Daarna ging het dier op hol met een rammelend landbouwwerk-
tuig, liep door een hek, verwondde zich sterk en viel.

Ten behoeve van een carpaalwond moest het enkele dagen opgebon-
den staan, maar telkens viel het dier door het halstertouw, en ver-
toonde dan verschijnselen van depressie. („Hartblok"?) De hartslag
was daarbij sterk arhytmisch, met gedeelden eersten hartstoon.
Bij eenige excitatie ging het hart ophol, werd de pols zeer frequent.

Later kon het dier sleehts met intensieve voeding eenigszins
behoorlijk zijn dienst doen. Na eenige inspanning was de ademhaling
steeds zeer frequent, en stond er schuimig vocht op de neus-openingen.
De hartslag was steeds sterk arythmisch.

Ten slotte stierf het dier op den weg, na zeer sterke inspanning
voor een vrachtwagen, aan bloedingen in de hartspier.

4°. Een luxe-rijtuigpaard werd ter behandeling aangeboden
omdat het zeer spoedig vermoeid was, erg zweette en een zoo slappe
gang had, dat het vrijwel onbruikbaar was. Het dier was abusievelijk
op twee en een half jarigen leeftijd voor den vollen dienst
gebruikt, wierp onverwacht op drie jarigen leeftijd een veulen,
werd toen ziek, en was daarna nooit meer de oude.

Geen enkel orgaanlijden kon worden gevonden. Het hart was
echter arrhytmisch, en vertoonde een gedeelden eersten hartstoon.
De hartslag werd bij eenige excitatie dadelijk zeer frequent.

Sterke voeding werd voorgeschreven, voorzichtig gebruik aange-
raden, en liquor fowleri verstrekt. Het paard is daarop veel beter
geworden. Volkomen normaal was het hart een half jaar na het
eerste onderzoek nog geenszins.

5°. Een oude, eertijds beroemde Amerikaansche harddravers-
hengst vertoonde bij aankomst hier te lande reeds hartzwakte. Na
in training te zijn genomen traden spoedig zeer ernstige ver-

schijnselen van circulatiestoornis op. Na eenige ronden te zijn
gereden, gedroeg het dier zich zeer wild, steigerde en viel neer.
(„Hartblok"?)

Na zoo\'n aanval was het paard gedeprimeerd, en had een wanke-
lenden gang. Dit bleef nog een paar dagen aanwezig, en dan was
het dier weer normaal.

De hartslag was langzaam (30 in de minuut) vol, week en sterk
intermitteerend, nu en dan zeer onregelmatig, zelfs filant. De harts-
tonen waren niet sterk, maar zuiver. De eerste hartstoon was nu
en dan gedeeld. Na enkele passen ging het hart steeds als \'t ware
op hol. Telkens herhaalden zich de aanvallen bij training tot einde-
lijk de toestand van depressie stationair werd. Na langdurige be-
handeling met koude douches, arsenicum, joodkalium en rust
werd het dier oogenschijnlijk weer normaal, ook de hartslag nader-
de in rust tot het normale; slechts enkele intermissies konden wor-
den waargenomen. Na een honderd Meter draven echter was de
hartslag steeds weer zeer fequent en onregelmatig; zoodat het dier
niet meer in courses mee kon loopen.

6. Een renpaard was in tra ining genomen, echter al spoedig als on-
bruikbaar verkocht. Het dier kwam voor een chirugisch lijden in be-
handeling,waardoorik gelegenheid had ook het hart te onderzoeken.

De hartslag was langzaam (22—24) onregelmatig-intermitteerend
Bij de geringste excitatie (door aanroepen b.v.) werd de hartslag
zeer frequent, onregelmatig en bonzend. De eerste hartslag was ge-
deeld, vooral bij overgang tot den rustigen hartslag (,,bruit de
galop"). Dan kwamen de intermissies om de 2 a 3 slagen; in vol-
komen rust om de 6 a 7 slagen.

Bij het eten van haver was de hartslag regelmatig, zelfs nog een
half uur daarna was soms geen intermissie, noch gedeelde eerste
hartstoon te hooren, soms. De hartslag varieerde trouwens ook
in rust; de afwijkingen waren lang niet altijd dezelfde.

Het dier stond eenige weken op stal. De hartslag werd meer
en meer normaal; maar steeds bleef abnorme frequentie na eenige
excitatie bestaan, en steeds bleef het ,,bruit de galop" bestaan in
den overgang tot rust.

7. Een stalhouderspaard kwam in behandeling met de anamnese,
dat het niet eten wilde nadat het den vorigen dag een rit van 15
Kilometer naar buiten had gemaakt. Dit was reeds meer gebeurd.
Wanneer het dier zijn gewone dienst, voor een dokterskoetsje, in
stad deed, was het altijd even monter en opgewekt.

Het dier vertoonde een sterk intermitteerende pols. In rust
kwam om de 4 slagen telkens een rustpauze, overeenkomende met

vier slagen. De rustpauze duurde telkens ongeveer 5 seconden. De
polsfrequentie was 24 in de minuut.

Nu en dan hoorde men slechts den eersten hartstoon als een
korten tik; de tweede toon bleef weg, een polsslag was dan natuurlijk
niet te voelen.

Na een honderd Meter draven was de hartslag zeer frequent (80)
maar regelmatiger. De eerst hartstoon was na de beweging gedeeld.

Den volgenden dag, na rust, was de hartslag veel beter. De eerste
hartstoon was krachtiger, de intermissies waren zeldzaam.

Den daarop volgende dag, terwijl toch het dier steeds op stal
had gestaan was het hart weer minder krachtig. De intermissies wa-
ren echter toch niet zoo menigvuldig als in het begin. Wanneer een
intermissie in aantocht was werd de eerste hartstoon langzamer-
hand minder krachtig en ook gedeeld. Na de intermissie verdween dit
weer. Na een paar weken rust was de hartslag nu en dan nog sterk
intermitteerend, en dan weer beter. Na eenige excitatie (door het
hooren gaan van een ander paard b.v.) was de hartslag frequenter,
maar regelmatiger.

Ten slotte waren intermissies steeds aanwezig en werd het dier
maar weer in gebruik genomen. Na een half jaar bleek dat de
dienst voor een doktersrijtuig steeds uitstekend werd verricht. Een
reisje naar buiten had echter nog steeds ten gevolge, dat het paard
een paar dagen niet at.

8. Een harddraver kon de in den laatsten tijd „het eind niet
meer halen," draafde wel 500-1000 M. minder dan gewoon. Het had
dikwijls lichte neus-bloedingen gedurende de courses.

Het hart was intermitteerend, en spoedig abnormaal frequent,
Na een paar weken rust en wat arsenicum was het dier weer hersteld.

9. Een sleeperspaard had eenige zeer zware dagen achter den
rug. Het was toen paretisch, wankelde, struikelde, en was gedepri-
meerd. De hartslag was 60 in de minuut, zeer onregelmatig met inter-
missies om de 3 slagen, en nu en dan tachycardie.

Ook enkele maanden te voren had het dier na zwaren dienst
deze verschijnselen vertoond.

Na een aderlating, en eenige dagen rust deed het dier weer be-
hoorlijk dienst. De intermissies waren wel verminderd, maar toch
nog aanwezig.

10. Een op reform gesteld legerpaard had bij den verkoop in-
termissies. Later verdwenen ze vrijwel. Een dag stevig werken echter
kon ze weer te voorschijn doen komen.

11. Een geïmporteerde Hackney was een paar maanden ge-
leden zwaar ziek geweest (pneumomie en infectieuse enteritis). Het

dier was oogenschijnlijk weer gezond, at goed, maar was nog z.g.n.
„slap". Het hart sloeg onregelmatig intermitteerend. Soms kwamen
de intermissies om de 3 slagen, dan weer om de 5 of 7 slagen b.v.,
een enkele keer bleven twee slagen weg. Nu en dan was slechts de
boezemtoon te hooren. De eerste hartstoon was iets gedeeld, wat erger
werd tegen den tijd dat de intermissie optrad.

Na tien Meter gaan of eenige excitatie was de pols ± 80 slagen
in de minuut. De hartslag was dan regelmatiger.

12. Een boerenpaard had pneumonie gehad. De hartslag
was sterk intermitteerend (om de 3—4 of 5 slagen, soms twee uit-
vallend: De tweede hartstoon was verdubbeld. De ademhaling
frequent. Na een kwartier rijden was het dier zeer vermoeid, de
polsslag 100 en ademhalig zeer frequent.

Door een toeval stierf het paard. Degeneratie van de hartspier
kon niet worden aangetoond. Hier en daar bleken de pleuraplaten
door brides verbonden. De frequente ademhaling zal voor \'t minst
wel aan dit laatste moeten worden toegeschreven.

13. Een Hackney uit Engeland geïmporteerd is na aankomst
ziek geworden. Afgeleverd en in gebruik genomen blijkt het dier geen
behoorlijk uithoudingsvermogen te hebben. De veearts consta-
teerde een hartsgebrek. Ter fine van advies werd het paard naar
de veeartsenijschool gezonden.

Het dier was oogenschijnlijk volkomen gezond. De pols vertoonde
echter intermissies om de 3 slagen. Het aantal was 32. Om het
uithoudingsvermogen te controleeren werd het dier ingespannen en
een uur in draf gereden. Na terugkomst was de pols 60 met slechts
een enkele intermissie. Na 20 minuten rust was de pols reeds weer
38 na een half uur 35. Het paard at dadelijk was dus niet extra ver-
moeid.

Den geheelen dag bleven de intermissies vrijwel weg. Den vol-
genden dag waren ze weer aanwezig, maar nog minder frequent
dan gewoon.

Hoewel dus het hart bij deze proef geen bepaalde aanwijzingen
gaf omtrent verminderd uithoudingsvermogen, bleek toch bij het
rijden, dat het paard niet het temperament had en het uithoudings-
vermogen hetwelk men van een dergelijk jong raspaard mocht ver-
wachten. Het hart verbeterde gedurende den tijd dat het dier in
observatie was.

14. Een paard hetwelk aan de Veeartsenijschool werd behandeld
voor een absces aan den kogel, werd plotseling ernstig ziek. Het
dier had profuse diarrhee, en stonk enorm. Temperatuur 39."7. Pols

88. Bij den eersten hartstoon waren geruischen te hooren op het
punctum maximum van den mitralis.

Na enkele dagen zijn de geruischen verdwenen, de frequentie
wordt minder (60) maar er treden nu intermissies op, en „valsche
contracties" (boezemtoon)

Na 14 dagen was de pols 48 a 50, en bestonden de intermissies
nog. Na vier weken was het hart weer normaal.

15. Een paard hetwelk voor vlekziekteserumbereiding had
gediend kwam aan de veeartsenijschool.

Het dier was oogenschijnlijk gezond. De pols was echter zeer
frequent (75—85) en zeer onregelmatig, met periodes van tachy-
cardie en intermissies. De intermissies volgden echter volstrekt niet
regelmatig, integendeel ze komen zeer onregelmatig op. De
polsslagen zijn inaequaal; enkele zijn ternauwernood te
voelen. Na vijf minuten stappen was de frequentie tot 120
gestegen, en was de pols zoo onregelmatig, dat ze moeilijk te
volgen was.

Na en dan werd eenig bijgeruisch gehoord na den tweeden
hartstoon. Het hart bleek bij percussie eenigszins vergroot.

Het paard werd later afgemaakt wegens beenbreuk. Bij sectie
bleek de hartspier doorspekt met bindweefsel. Vlekziektebacillen
waren er niet meer in te vinden. (Naar mij werd meegedeeld komen
er onder de paarden, die gebruikt worden voor de bereiding van
vlekziekteserum zeer veel hart aandoeningen (ook endocarditis) voor).

16. Een wegens kreupelheid op reform gesteld artilleriepaard
werd door de Veeartsenijschool overgenomen, omdat het dier
regelmatig terugkeerende intermissies vertoonde. Na een maand
waren de intermissies verdwenen. Na een dag werken in het land
kwamen ze weer terug, hoewel in minder sterke mate.

17. Een zesjarige Hackney was wegens ongeneeslijke stijfheid
onbruikbaar geworden en werd door de school overgenomen,
omdat het dier allorrhytmie vertoonde. Regelmatig bleven om de
drie of vier slagen één of twee hartslagen weg, in den regel was dan
een korte, zachte tik van de boezems te hooren.

Teekenen van een hartlijden waren overigens niet aanwezig.
Toch kwamen bij het gebruik van cardiotonica (b.v. terpentijn
subcutaan) steeds geruischen voor den dag bij den eersten hartstoon.

Na den dood is geen hartlijden geconstateerd. Toch wijst een en
ander zeker wel op een degeneratief proces.

De toestand bleef gedurende de twee jaren dat het paard nog
aan de school leefde, steeds precies dezelfde.

afkomstig; de meeste der genomen experimenten die hieronder
volgen zijn op dit dier genomen.

18. Een achttienjarig artilleriepaard werd op reform gesteld,
omdat het den dienst nier meer kon verrichten, n.1. spoedig ver-
moeid was en een onregelmatige hartslag vertoonde. Drie jaar
te voren was het op de manoeuvres neergevallen (,,Hartblok"?).
Later had het verschillende keeren neusbloedingen.

De polsslag was onregelmatig intermitteerend (extrasystolés)
Om de twee, drie, of vier slagen ongeveer trad een grootere pauze
op. Polsintermissies kwamen meer voor dan hartsintermissies.
De frequentie was 36. Het dier leefde nog ^ een half jaar, zonder
dat het hart verbeterde. Sectie is niet kunnen worden verricht.
Ook van dit dier zijn enkele der curven afkomstig.

19. Bij een ouden dekhengst was de polsfrequentie normaal (32).
Vlak op den hartslag volgde nu en dan een tweede kleinere extra-
systolé. De opvolging was niet regelmatig. Ze geschiedde gemiddeld
2 a 3 keer in de minuut. De pols vertoonde dezelfde afwijking.

20. Een stalhouderspaard leed aan maag-darmkatarrh, door
het eten van schimmelig hooi. De hartslag was zwak en inter-
mitteerend, na eenige beweging bonzend.

Na verstrekken van beter voedsel en Sal carol. fact. was binnen
enkele dagen de maag-darmaandoening genezen en was ook de
hartslag weer normaal, zonder intermissies.

21. Een ander paard had eveneens een maag-darmkatarrh
door het schimmelig voedsel. De iste hartstoon was dubbel, de
hartslag zéér onregelmatig, intermitteerend. Na 5 dagen behandelen
met sal carol. factitium was de eetlust verbeterd en de hartslag
normaal.

Daartegenover weinig bij runderen en bij jonge prarden maar
weer zeer veel bij trekhonden.

Al kan dus niet steeds gemakkelijk objectief, naden dood bij dieren
met intermitteerenden hartslag, degeneratie van het hart of een
andere anatomische afwijking worden aangetoond, mag men toch
op grond van een en ander wel aannemen, dat tenminste veelal
hartsdegeneratie aan dit verschijnsel ten grondslag ligt.

Op grond van de overweging, dat hartsdegeneratie wellicht
een rol speelt bij het optreden van intermissies in den hartslag,
heb ik gedacht, dat dieren, welke dit verschijnsel vertoonen, in
zekeren zin materiaal konden vormen voor het bestudeeren van de
werking van cardiotonica en enkele andere middelen, door den
invloed van deze op de intermissies na te gaan.

Echter ben ik mij wel bewust, dat hier veel\'voetangels en klem-
men liggen, omdat de intermissies ook door andere omstandig-
heden, zooals uit het voorgaande gebleken is, zeer kunnen vari-
eeren.

Ik zal dan ook zonder veel commentaar het resultaat van mijn
experimenten meedeelen.

i°. Het paard bedoeld in de ziektegeschiedenis n°. 7, kreeg
7 gram pulv. foliorum digitalis. Den volgenden dag was de toestand
aanmerkelijk verslecht. In plaats van om de 4 slagen, kwamen
de intermissies reeds om de twee slagen, terwijl spoedig hartkloppen
optrad. Ook bij andere paarden heb ik dezelfde werking van digitalis
opgemerkt. Wanneer b.v. slechts enkele intermissies aanwezig
waren vóór het geven van digitalis, werd na het gebruik van 5
gram digitalisbladeren, gedurende enkele dagen, de toestand veel
slechter en traden b.v. de intermissies telkens op om de drie slagen.

Ook bij den mensch is opgemerkt dat digitalis bij intermissies
geen gunstigen invloed heeft.

2°. Vijf dagen na dit experiment, nadat de hartslag weer gewoon
was geworden (intermissies om de 4 slagen) werd 15gram ,,digalen\'"
subcutaan, geïnjicieerd.

Na 17 uur werd her resultaat voor het eerst nagegaan. Toen
bleek dat de hartslag volkomen normaal was: geen intermissies
meer, geen verdubbeling van den eersten hartslag. Het dier was
iets nerveus. Na 24 uur was de hartslag weer als vóór de proef,
de nervositeit was weer verdwenen.

Bij de eerste opname was op de injectieplaats een diffuse pijn-
lijke zwelling te bespeuren, die spoedig weer slonk.

Een ander paard met hartsintermissies (om de 3 of 4 slagen bleven
er een of twee weg,) en gedeelden eersten hartstoon, werd subcutaan
15 gr. digalen geïnjicieerd. Na eenige uren was het paard iets suf,
en was de eetlust verminderd. De hartslag was nog als te voren,
hoewel de digalen toch blijkbaar reeds een algemeene invloed
op het organisme had. Na 24 uur was de pols krachtig (40); de
intermissies waren verdwenen, de hartstonen waren zuiver. Toen
was er een pijnlijke zwelling op de injectieplaats waar te nemen.

Hiermede in verband steeg de temperatuur tot 39⁰. De zwelling
vermeerderde, de polsfrequentie en de temperatuur raakten ver-
hoogd gedurende een vijftal dagen, Al dien tijd was de pols regel-
matig en krachtig. Toen de zwelling verdween werd ook de pols
weer als vóór de proef.

Een derde paard met allorhytmie (intermissies om de 3 slagen
en boezem toon) kreeg 5 gram digalen intraveneus, wat zonder
invloed op de intermissies bleef.

Na enkele dagen werd het dier 15 gram digalen intraveus
geïnjicieerd. Twee uur na de injectie was de ie hartstoon in drieën
gedeeld („bruit de galop"). Invloed op de intermissies was niet
te constateeren.

Ik heb van de werking van digalen dus dezen indruk gekregen,
dat de pijnlijke zwelling op de injectieplaats na subcutane inspuiting
feitelijk, in hoofdzaak ten minste, de verbetering van den hartslag
voor hare rekening heeft, en dat overigens digalen evenmin als de
digitalisbladeren op de intermissies een specifieken invloed uitoefent.

Dat pijn deze hartsversterkende invloed kan hebben, bleek mij
toevallig doordat laatstbedoeld paard eens plotseling zeerpijnlijk
werd aan één der extremiteiten door kogeldistorsie. Gedurende
drie dagen waren toen de intermissies totaal verdwenen. Toen de
pijnlijkheid afnam, kwamen ook de intermissies terug.

3⁰. Een paard met allorrhytmie -(intermissies om de 4 slagen,
gedeelde eerste hartstoon) kreeg gedurende drie dagen twee maal
15 gram Digitalis dyalisaat („Bürger") overeenkomende met
6 gram digitalisbladeren. De hartslag ging hierdoor van 29 a 30
op 24 a 25 terug. De intermissies vermeerderden nog eenigszins
in aantal en ze werden langer.

De conclusie kan dus zijn, dat digitalis en digitalis praeparaten
geen gunstigen invloed op de intermissies hebben. Zou de werking
op den nervus vagus hierbij in het spel zijn?

4°. Een paard met allorrhytmie, (om de 3 slagen een a twee
slagen weg) en harts-frequentie 32, werd 8 Liter bloed uit de veua
jugularis genomen. Dadelijk daarna was de hartslag 50, krachtig
en zonder intermissies. Na 6 uur was de frequentie 42, en de
hartslag nog krachtiger en regelmatig. Twintig uur na de
aderlating was de frequentie 38, en kwamen de intermissies terug,
voorloopig nog minder in aantal. Na 2 dagen was de hartslag als
vóór de proef, wellicht zelfs iets minder sterk.

De cardiotonische invloed van aderlating, die bij hart- en asthma-
lijders meer en meer wordt geëxploiteerd bij den mensch, kwam
dus ook hier voor den dag.

De gunstige werking moet worden toegeschreven aan de
minder sterke vulling van het hart na de aderlating, waardoor
gedurende eenige tijd de hartspier zich minder heeft in te spannen.

5. Laatstbedoeld paard kreeg per os 400 gram alkohol van 20%.
Na een kwartier kwamen de intermissies minder veelvuldig voor.
Na een half uur waren er perioden van b.v. 20 slagen zonder één
intermissie. Na een uur naderde de toestand weer die van voor
de proef. Na twee uren waren de intermissies weer aanwezig als
voor het ingeven.

6. Hetzelfde paard kreeg eenige dagen later 800 gr. spiritus
van 40%, waardoor een stomatitis optrad, die hoewel niet ernstig,
toch het dier gedurende zes uren den eetlust benam. Werking
op het hart was echter niet te bespeuren. De intermissies bleven
bestaan; den volgenden dag was de hartswerking zelfs nog iets
slechter (weer intermissies).

Deze negatieve werking van de alkohol is moeilijk te rijmen
met die onder 5 beschreven; tenzij men aanneemt dat de dosis
te groot is geweest, en de exciteerende werking plaats maakte
voor een deprimeerende, resp. indifferente.

7. Ter controle werd het paard later 800 gr. alkohol van 44%
ingegeven. Den eersten dag was de werking op het hart vrijwel
nihil. De cardiotonische werking van alkohol was dus ook nu
afwezig. Wel was den volgenden dag de hartslag zonder inter-
missies; het paard had echter toen een heftige stomatitis, die wellicht
door de pijn deze werking tengevolge had.

8. Hetzelfde paard werd 40 gram campherolie (1:4) subcutaan
geïnjicieerd, waarna geen werking op de intermissies viel waar
te nemen.

9. Intraveneuse injectie van 2 gram campher opgelost in 80
gram alkohol (20%) en 320 aqua. Het eerste uur verliep zonder
werking. Anderhalf uur na de injectie was de polsfrequentie
50, de hartslag krachtig en zonder intermissies; daarbij eenige
excitatie en spierrillingen. Na vier uur was de pols weer 38 en be-
gonnen de intermissies weer terug te komen. Na acht uur was de
toestand weer als te voren.

10. Injectie 40 c.M³. aether sulfuricus subcutaan. In rust bleven
de intermissies dezelfde. Wel werd het hart meer excitabel, de
frequentie was n.1. bij het binnenkomen in den stand dadelijk 80.
De pijnlijke zwelling op de injectieplaats kan daartoe medegewerkt
hebben. Van gunstige werking op de hartsintermissies was geen
sprake.

Ook 50 gram aether sulfurieus met 1 Liter NaCl. solutie intra-
veneu bleef zonder invloed op het hart.

12. Hetzelfde paard werd subcutaan 50 m.gr. sulfas atropini
ingespoten. Na twintig minuten was de pols frequentie 80, de
hartslag was regelmatig geworden, zonder intermissies. Het
dier was iets geëxciteerd, en at gedurende een achttal uren niet;
de pupil was sterk verwijd.

Dezelfde werking werd verkregen met 25 en met 10 m.gr.
atropine. Ook daarna werd de pols zeer frequent en de intermissies
verdwenen.

Na ongeveer 4 uur was de polsfrequentie weer tot 46 gedaald
(vóór de proef was ze 30). Reeds toen kwamen de intermissies terug.

In verband met het feit dat verhoogde polsfrequentie steeds
de intermissies deed verdwijnen, en de intermessies reeds terug-
keerden terwijl er nog een eenigszins hoogere frequentie bestond,
meen ik dat er feitelijk geen aanleiding bestaat te concludeeren
tot een speciale intermissie verdrijvende werking van atropine.

Ik wijs daarop, omdat men steeds in de boeken leest, dat het
verdwijnen van de intermissies na atropineïnjectie wijst op den
invloed van den nerv. vagus als oorzaak der intermissies. Het wil
mij voorkomen dat men daarbij niet genoeg rekening houdt met
de polsversnellende werking van dit middel, wat op zichzelf reeds
aanleiding kan zijn, dat de intermissies verdwijnen.

13. Injectie van 0.5 gr. hydrochloras cocaïni had geen vermin-
dering van de intermissies tengevolge. Ik enjicieerde dit alkaloïd,
omdat het wel wordt gebruikt bij de z.g.n. „doping" van course-
paarden.

14. De injectie van 10 gram adrenaline (1:1000) gaf geen
verbetering der intermissies te zien; 20 gram adrenaline deed naast
heftig zweeten en spierrillingen, wel sterker polslag optreden,
zonder echter de intermissies te doen verdwijnen. Adrenaline staat
bij den mensch als een sterk candiotonicum bekend.

15. Subcutane injectie van oleum therebinthinae (6—10 gram)
deed strijk en zet de intermissies verdwijnen, terwijl daar
nevens de hartslag veel krachtiger werd. Men dient hierbij echter
vooral niet uit het oog te verliezen, dat deze terpentijninjecties
aanleiding geven tot zeer pijnlijke zwellingen.

Ter vergelijking werd 7 gram terpentijnolie in ol. olivarium
intratracheaal ingespoten. Het middel bleef toen zonder uit-
werking.

16. Ter vergelijking werd ook intraveneus 20 gram Tallianine
ingespoten (geozoniseerde terpentijnolie). Hierna werd inderdaad
vermindering der intermissies waargenomen, en versterking van
den hartslag. Den volgenden dag werd de injectie herhaald waarna
de werking nog beter te bespeuren was. Zooals bekend is werd
Tallianine vroeger nogal veel gebruikt bij borstziekte.

17. Ten einde den invloed te bepalen van sterkere spanning
der bloedmassa op de hartspier, werd 4 Liter NaCl. solutie
intraveneus geïnjicieerd. Den eersten dag daarop was volstrekt
geen verbetering waar te nemen; den volgenden dag scheen
eenige vermindering van het aantal intermissies te constateeren,
en ook minder gespleten zijn van den eersten hartstoon; in ieder
geval echter is de werking gering geweest, als ze er al was.

Een oude, sterk gebouwde trekhond werd aan de kliniek van
de veeartsenijschool ter behandeling aangeboden omdat het dier
in den laatsten tijd zijn dienst niet meer kon verrichten, wijl
het na eenige beweging telkens neerviel.

De hartslag en de pols waren sterk verlangzaamd (24—28—32)
maar regelmatig en uiterst krachtig.

Daarnaast echter was het bij bezichtiging en auscultatie duidelijk
waarneembaar, dat het bovenste deel van het hart (de boezems
zich -J- 120 keer in de minuut contraheerde. Een duidelijke vene-

Bij den eersten hartstoon trad later een niet scherp omschreven,
en weinig klankvol geruisch op. (Door insuffiscientie der atrio-
ventriculairekleppen). Het hartspercussieveld was sterk vergroot.
Wanneer het dier zich enkele passen bewoog, werd de hartslag
zeer frequent, en hield dan plotseling op. Het dier viel dan om,
en bewoog zich niet meer, was als dood. (Hersenanaemie?)

Na ongeveer een halve minuut kwam er een enkele hartslag
terug, eerst heel langzaam zich herhalend, later weer als tevoren.
Het dier stond dan weer op, en ging weer langzaam en lusteloos
mee. Deze aanvallen van onmacht (Adam-Stokes\' symptomen-
complex genoemd bij den mensch) herhaalden zich hoe langer hoe
meer ; op het laatstliggend in den stal, zonder eenige beweging
van te voren. Ten slotte bleef de patiënt in zoo\'n aanval.

In het begin waren sterke stuwingsverschijnselen aanwezig, (hydrops-
ascites en oedemen) later waren ze merkwaardigerwijze verdwenen.

Bij de sectie werd zeer sterke hartsdilatatie geconstateerd, zoo-
wel van het rechter- als van het linkerhart. De kleppen waren nor-
maal. Het hart woog 408 gram; de afstand van de punt tot de
coronair-arteriën was 11 c.M.; de dwarse doorsnee daar 12 c.M.

Overigens bestonden bruine longinduratie, muscaatlever, milt-
tumor, en schrompelnieren, alle karakteristieke gevolgen van
langdurige stuwing.*)

Een krachtige, 5-jarige colli leed aan sluiting van de rechter-
neusgangen. De pols was sterk onregelmatig-intermitteerend.
Het bovenste deel van de neusstreek, rechts, was eenigszins
gezwollen. Bij trepanatie bleek de rechterbovenste neusgang totaal
afgesloten door een myxomateusen tumor met beenige omgeving.
De tumor werd uitgekrabt en de opening doorgespoeld. Na korten
tijdwas de polsslag veel regelmatiger. De wond sloot zich voorspoedig.

De hartslag bleef voorloopig vrij goed, tot langzamerhand de
oude onregelmatigheid terugkeerde. Op grond hiervan werd reeds
het vermoeden uitgesproken, dat de tumor bezig was te recidiveeren,
wat bij trepanatie ook inderdaad bleek. Het dier werd daarop
afgemaakt.

Iets dergelijks is bij den mensch geconstateerd en experimenteel
bij honden en konijnen opgewekt. Het bleek dat er in de bovenste
rechter neusgang bij honden een plekje bestaat, hetwelk bij prik-
keling reflectorisch tot een onregelmatigen hartslag aanleiding
geeft. (Pflügers Archiv Bnd. 125. Blz. 377). Deze klinische
waarneming klopt hiermee volkomen.

Een zeer frequente en onregelmatig intcrmitteerende pols heb
ik ook wel eens waargenomen bij een paard met heftige neus-
bloeding (uit de luchtzak). De mogelijkheid bestaat dat daarbij
ook deze reflectorische prikkel in het spel was.

Gedurende de zomervacantie kwam aan de interne kliniek ter
behandeling een paard met z.g. hartblok, een hartsgebrek, dat
blijkbaar bij het paard zelden voorkomt en daarom hier beschreven
worde.

Op 6 Aug. werd mijn advies gevraagd door den heer V. d. L. voor
een 8-jarigen vosruin, die zou lijden aan kruiskolder en waarvan hij
gaarne opname in onze stallen zag. De anamnese luidde: Het
paard heeft steeds goed zijn werk gedaan, op 24 Juil is het van
Utrecht naar Haarzuilen geloopen in kalmen draf voor een licht
rijtuig; is bij aankomst aldaar neergevallen en heeft volgens de
koetsier koliek gehad. In stap naar huis geleid, heeft het onderweg
niets bijzonders vertoond, ging dadelijk goed aan het eten enz. Van
dien dag af of zou het paard van achteren slap zijn en tel-
kens in elkaar zakken. Het is met een scherp smeersel op den
rug behandeld. Bij stap, noch bij draf of bij beweging in het rond
zag ik iets van ataxie en ik was reeds geneigd den eigenaar te zeggen,
dat ik niets abnormaals kon ontdekken, toen plotseling bij een
achterwaartsche beweging, die ik het dier liet maken, het achteruit
viel en plat op den grond sloeg. Onmiddellijk stond het dier weer
op. Al dadelijk vermoedde ik, dat dit geen spierzwakte of iets derge-
lijks was, doch wel degelijk een aanval van vertigo. Een vluchtig
onderzoek van het hart maakte dit nog waarschijnlijker.

Patiënt werd nu voorzichtig naar school getransporteerd en aan
een nader onderzoek onderworpen. De voedingstoestand is vrij
goed, de algemeene indruk van het dier normaal; opvallend is, dat
verschillende lichaamsdeelen koud aanvoelen, b.v. het kruis en de
achterbeenen.

De pols is krachtig, vol, met vele op onregelmatige tijden terug-
keerende intermissies. Nu eenszijn de intermissies van langen, dan
weer van korten duur; soms is de pols betrekkelijk langen tijd
(} minuutb.v.) geheel regelmatig. Vandaar ook het wisselende aantal
polsslagen per minuut, nu eens telt men er 20 of nog minder dan
weer 40 a 50 per minuut; gemiddeld 28. Bij auscultatie van het hart
blijkt de eerste harttoon krachtig, gerekt, de tweede zwak, soms
bijna onhoorbaar. De hartslag is bonzend; de hartstoot in de 5e

Gedurende een intermissie hoort men in de 4e en 5e intercostaal
ruimten zwakke tonen, die ontstaan door de contractie der boezems.
Gemiddeld tel ik 72 boezemtonen per minuut. Ze zijn regelmatig.
Bijgeruischen niet te constateeren. Het gebied der absolute demping
blijkt zoowel naar boven als naar achter vergroot te zijn; naar achter
reikt het tot de 7e rib (normaal tot de 6e), dorsaal is de grens naar
schatting een paar vingerbreed hooger dan normaal. Ook rechts is
demping te constateeren..

De Vena jugularis vertoont een venenpols, niet echter steeds
duidelijk waar te nemen. Temperatuur en respiratie gewoon. De
slijmvliezen zijn iets vuil-geel. De eetlust is uitstekend. Het onderzoek
van faeces en urine levert niets afwijkends op. Het paard wordt in de
broek geplaatst en krijgt dagelijks 3 injecties van 30 gram kamfer-
spiritus; later, als door deze injecties zwellingen en een enkel absces
optreden, wordt kamferolie (1:4) ingespoten. Bovendien wordt
het paard 2x5 gram tinct. strophanti per os toegediend. Van
eenig effect dezer cardiotonica valt niets te bespeuren. De aanval-
len van vertigo herhalen zich telkens, zoowel in rust als in beweging.
Zet men het dier buiten op het gras, dan gaat het kalm grazen,
bij auscultatie hoort men het boven beschrevene; op een gegeven
moment hoort men secunden lang niets dan boezemtonen; het
paard begint te snuiven, de blik wordt angstig, het dier begint te
wankelen, en komt er op dat oogenblik niet een flinke kamercon-
tractie, dan valt het tegen den grond en buitelt daarbij niet zelden
over het hoofd. Doch niet zoodra ligt het paard of het springt ook
weer op en begint opnieuw te grazen, \'t Is werkelijk frappant te
zien, hoe snel alles in zijn werk gaat en hoe geheel normaal de pa-
tiënt dadelijk weer is. Het aantal aanvallen in een bepaald tijds-
bestek varieert zeer; soms wacht men er tevergeefs eenige uren op_Tdan weer herhalen ze zich zes en meermalen per uur. Eigenaardig
is, dat bij voorzichtig longeeren in de manege de hartslag niet
noemenswaard versnelt; ook de intermissies blijven hetzelfde.

Het bloedonderzoek, verricht op 10 Aug. toont aan, dat het
haemoglobinegehalte normaal is (60 %); het aantal erythrocythen
en leucocythen is verhoogd (resp. 13. 760.000 en 11.100), de ver-
houding der verschillende leucocythen-vormen is normaal. De hoe-
veelheid galkleurstoffen in het serum is vermeerderd; dit wijst op
een stuwing in de lever. Gedurende den geheelen tijd van waar-
neming blijft dit zoo;

maken; van de pols lukte mij niet, daar ik op geen der daarvoor in
aanmerking komende arteriën een voldoende uitslag kreeg. Ook
maakte de beweging van het paard het mij niet mogelijk. Weinig
oefening zal de derde factor voor de mislukking zijn. Een pelotte
op de hartstreek gaf tamelijk goede uitslagen. Ik heb in fig. A. een

gedeelte curve weergegeven, dat m.i. een goed denkbeeld geeft
van de onregelmatigheid van den pols. In het linker gedeelte ziet
men weinig ventrikel contracties (de groote toppen) met vele
boezem-contracties daar tusschen in. Iets later hebben de boezem-
contracties zich vaker voortgeplant op de ventrikels, krijgt men
dus meer kamercontracties en meer polsslagen. Bij het maken
der curven stond steeds iemand aan het hoofd de pols op te nemen
en steeds kwamen de polsslagen overeen met de groote uitslagen.

len: myocarditis, dilatatio cordis, hartblok. Zooals bekend wordt
de contractieprikkel voortgeleid van de boezems naar de kamers en
bij deze voortgeleiding spelen de atrioventriculaire fibrillen van
His een groote rol. Nu kan het voorkomen, dat bij anatomische
veranderingen van de kamermusculatuur, bij laesie van genoemde
spiervezelen van His en in de 3e plaats bij laesie van bepaalde
vagus-vezelen een stoornis in de geleiding optreedt en de contrac-
tieprikkel van boezem niet op kamer overgaat. Of door de lang-
durige rust öf door summatie van prikkels wordt na eenigen tijd de
geleiding weer hersteld en krijgt men weer een kamersystole.¹)
Bij den mensch neemt men deze stoornis, die het eerst beschreven
is door Huchard en door hem ter eere van de twee groote hartson-
derzoekers de ziekte van Stokes-Adams is genoemd, betrekkelijk
veelvuldig waar. Niet zelden gaan hiermede respiratie-stoornissen
gepaard. De oorzaak zoeken de medici meestal in arteriosclerose,
doch deze oorzaak zal bij onze huisdieren slechts zelden gelden.
Klinisch is het natuurlijk moeilijk uit te maken of men te doen
heeft met degeneratie van de hartspier, eventueel met de bundel
van His of met een aandoening van den N. vagus. Theoretisch
redeneerend, zou de injectie van atropine ons de differentiaal diag-
nose kunnen doen stellen, immers atropine werkt verlammend op
den N. vagus, zoo leert de pharmacologie. Wanneer men dus bij een
patiënt met hartblok na injectie van atropine geen invloed op het
hart hiervan kan zien, zou men moeten denken aan een laesie van de
N. vagus. Volgens nieuwere onderzoekingen ligt echter het aan-
grijpingspunt van atropine niet alleen in de uiteinden van den N.
vagus, doch ook in de hartspier zelf. I)us bij de beoordeeling van
dit diagnosticum zal men uiterst voorzichtig moeten zijn. Ik heb
onzen patiënt 30 mg. sulfas atropini onderhuidsch ingespoten,
heb van eenige versnelling van de hartactie niets kunnen waar-
nemen. ²)

In het laatst van Augustus verergerde de toestand van het
paard voortdurend. De aanvallen herhaalden zich met steeds
kleiner tusschenruimten en namen ook in heftigheid toe. Soms zag
men het paard elke 5 minuten met alle beenen van den grond in de
broek schommelen en was het te voorzien, dat het dier ieder moment
in een aanval dood zou blijven. Daarom werd besloten het dier
af te maken, doch juist kon de slager nog zien, dat het paard den

1 !) Is de geleiding heelemaal onderbroken dan ziet men dat kamers en voor-
kamers zich onafhankelijk van elkaar contraheeren.

2 ) Bij een normaal paard krijgt men na een dergelijke injectie steeds een
sterke polsversnelling (b.v. van 40 tot 90 en meer).

laatsten adem uitblies, toen hij kwam om het te dooden. De
voedingstoestand was den laatsten tijd veel minder geworden,
niettegenstaande flinke voedselopname.

Bij de sectie aan het abattoir bleek het hart zeer vergroot te zijn
en slap. Vooral de rechter harthelft was zeer slap. De grootste
dikte van de linker kamer-wand bedroeg 60 mm., die van den
rechter kamerwand 18 mm. Het gewicht was 5500 gr. (gemiddeld
is dit 4000 gr.), de lengte van de sulc. coronariae tot de spits
links 26 cm., rechts 35 cm. De grootste omvang van het hart was
ruim 65 cm. Aan geen der kleppen is iets abnormaals te ontdekken.
Microscopisch blijkt er een chronische interstitieele myocarditis te
bestaan met bindweefselhaardjes en lymphocythen-infiltraties
(Pathologisch instituut). Behalve een stuwingslever brengt de
sectie geen verdere afwijkingen aan het licht.

Het interesseerde mij na te gaan of er een oorzaak kon worden
opgespoord voor het ontstaan der myocarditis. Dit is mij echter
niet gelukt. De eigenaar beweert, dat het paard nooit inspannen-
den arbeid heeft verricht. Wel kwam ik te weten, dat het paard
nooit aan een halster heeft willen staan. Ieder oogenblik was het
paard met een stuk getrokken nieuwen halster \'s morgens op stal
gevonden. Daarom liep het den laatsten tijdin een box. Waarmijop
School nooit iets is gebleken dat het dier een hekel had aan vast-
staan, vermoed ik, dat het niet opzettelijk den halster vernielde,
doch \'s nachts aanvallen van vertigo kreeg en viel.

In de litteratuur heb ik over hartblok bij het paard geen andere
mededeeling kunnen vinden dan een van Liénaux en Hermans in
de „Annales de médécine vétérinaire." van 1910 N° 11.

De Nationale en Internationale Landbouwtentoonstelling te \'s-Gravenhage —
Scheveningen van wege de Koninklijke Nederlandsche Landbouwvereeniging
gehouden van 29 Augustus tot 15 September 1913, en beknopt beschreven door
Dr. D. L. Bakker, H. B. Beaufort, A. van Bkoekhuijzen, M. C. van Buuren,
E. J. Dommerhoi.d, A. A. ter Haar, T. C. Hootsen, A. J. Lako, A. van Leeuwen,
J. Reitsma, S. Rooda, L. Seegers, P. Veeman en nog anderen. Gedenkboek
uitgegeven door de Firma Leiter-Nypei.s te Maastricht. Prijs £ 3.—.

Terecht wordt dit boek een „gedenkboek" genoemd. Men vindt in woord en
beeld een beknopte schets van het vele, dat de tentoonstelling in den Haag te
zien gaf.

De uitstekende reproducties naar foto\'s van een groot aantal paarden, runderen,
schapen, geiten, varkens en honden alleen zijn voldoende om het werk groote waarde
te geven, zij leveren een overzicht van het beste fokmateriaal, dat op dit oogenblik
in alle deelen van Nederland voorkomt. Het is bekend, dat de firma Leiter-
Nypei.s in haar uitgaven steeds mooie afbeeldingen van dieren geeft, in dat ge-
denkboek heeft zij weer haar naam hoog gehouden.

In het algemeen zijn de foto\'s der dieren interessanter dan de foto\'s der andere
inzendingen. Van de inzendingen van \'s-Rijks Veeartsenijschool, van de Rijks-
seruminrichting en van den veeartsenijkundigen dienst zijn slechts twee foto\'s
opgenomen en ook van vele andere afdeelingen werden slechts enkele afbeeldingen
geplaatst. Dat is, geloof ik, goed gezien; omdat foto\'s van zulke inzendingen toch
steeds een zeer onvolledig beeld geven en dus betrekkelijk weinig waarde hebben.
Terecht is de hoofzaak gemaakt van de afbeeldingen der huisdieren zooals de
titel reeds aangeeft is de text, door een aantal deskundigen op verschillend gebied
bewerkt. Dadelijk kan ik zeggen dat zij een schat van gegevens verzameld hebben,
zoodat het gedenkboek daardoor groote blijvende waarde heeft. Het zou mij te
ver voeren als ik op de verschillende artikelen nader wilde ingaan, hetzij genoeg
er hier op te wijzen dat deskundigen getracht hebben kort en bondig weer te geven,
wat het voornaamste was in iedere afbeelding en dat velen kritische beschouwingen
leveren.

De volgende door veeartsen geschreven opstellen treffen wij in het gedenkboek
aan:

Het gedenkboek dient aangeschaft te worden door alle veeartsen. Het levert
veel en uitstekend materiaal voor ieder die zich interesseert voor de huisdierfokkerij
in Nederland.

De firma Leiter-Nypels verdient groote waardeering voor de durf, om in
een klein land een dergelijk prachtwerk uit te geven.

Het rapport van de Commissie van Enquête is aan alle leden der
Maatschappij verzonden.

Op het Gezondsheidscongres, gehouden te Maastricht op 12 en
13 Juni 1.1., is de Maatschappij vertegenwoordigd door haren
Voorzitter, den heer P. K. M. Houba en door de heeren Prof. Dr.
D. A. de Jong en J. J. F. Dhont.

Naar aanleiding van de ingestelde Enquête naar de werkzaam-
heden van veeopzichters heeft de vereeniging van districtsvee-
artsen verzocht de correspondentie te publiceeren welke in 1913
tusschen haar en het Hoofdbestuur gevoerd is in deze aangelegen-
heid. Het hoofdbestuur voldoet bij dezen aan dien wensch. Hier-
onder volgen het schrijven van het Hoofdbestuur van 18 Juli 1913
N°. 71 van genoemde vereeniging benevens het daarop ingekomen
antwoord van 25 Augustus d.v.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Vee-
arstenijkunde in Nederland heeft de eer zich tot Uwe Vereeniging
te wenden naar aanleiding van velerlei klachten, die het van de
zijde der praktizeerende veeartsen ter oore kwam omtrent werk-
zaamheden en het optreden der veeopzichters. Het Hoofdbestuur
wenscht hierbij de aandacht te vestigen op:
„de diagnostiek van miltvuur;
„het tuberculineeren van runderen;

U zoudt het Hoofdbestuur zeer verplichten indien U het Uwe
meening zoudt willen kenbaar maken omtrent de werkzaam-
heden, die aan deze veeopzichters kunnen en behooren te wor-
den opgedragen.

Namens het Hoofdbestuur,
H. Markus, Voorzitter,
H. J. C. van Lent, iste Secretaris.

In antwoord op Uwe missive van 18 Juli 1913 n° 71, betreffende
werkzaamheden der veeopzichters, heeft het bestuur der ver-
eeniging van districtsveeartsen de eer U, namens deze vereeniging
te berichten, dat gemelde missive in hare vergadering van
9 Augustus j.1. is besproken.

Onze vereeniging is van oordeel, dat in het algemeen aan vee-
opzichters hulpdiensten kunnen en behooren te worden opgedragen,
en dat, waar veeartsenij kundige kennis noodig is, de veearts dient
op te treden.

Wat ziekteonderzoek betreft diene, dat, waar artikel 13 der
veewet is gebazeerd op de veronderstelling, dat veehouders kunnen
waarnemen of verschijnselen van besmettelijke veeziekten al of
niet aanwezig zijn, de districtsveearts voor de veeopzichters
minstens dezelfde kennis moet aannemen.

Wat betreft politiediensten, deze kunnen in den regel belang-
rijk beter worden toevertrouwd aan de opzichters, dan aan gewone
politie.

Het is wellicht jammer, dat van de velerlei klachten, die het
hoofdbestuur van de zijde der practiseerende veeartsen ter oore
kwamen, geene met name worden genoemd. Was zulks wel geschied,
dan had wellicht kunnen worden gemeld, of naar de meening onzer
vereeniging de klachten al of niet berusten op juiste gronden, ter-
wijl aan billijke wenschen misschien tegemoet gekomen had kunnen
worden.

Wat de zaken aangaat, waarop U speciaal de aandacht vestigt,
kan het volgende worden gemeld:

De vergadering was eenstemmig van meening, dat de veeop-
zichter hiermede niets te maken moet hebben en ook niet heeft.

De heer Van Leeuwen meende uit een ter vergadering gedane
medcdeeling van ons lid, tevens hoofdbestuurslid Bakker, te
moeten opmaken, dat dit punt betrekking kon hebben op een kwestie
tusschen hem en den plaatsvervangenden districtsveearts Van Lent
in Januari 1911 ontstaan, naar aanleiding van een miltvuurgeval
in de gemeente Wamel. Uit de door den heer Van Leeuwen ter ver-
gadering gehaalde stukken, is gebleken, dat ook bij dat geval de
veeopzichter met de diagnose niets te maken heeft gehad, doch
dat deze is gesteld door den veearts Den Daas.

De vergadering was van meening, dat verschil moet worden ge-
maakt tusschen tuberculinaties, welke dienen ter eventueele be-
vestiging van een vermoeden op tuberculose, krachtens klinisch
onderzoek, zooals zij geschieden bij de bestrijding der ziekte, en die,
krachtens welke, bij het uitblijven van termische of andere re-
actie, attesten worden afgegeven, zooals die voor den exportevee-
handel. De laatste geschieden, naar de meening der vergadering
het best in haar geheel door veeartsen, bij de eerste kan de veeop-
zichter gevoeglijk als hulpkracht dienst doen en de praktijk eischt
zulks ook, daar het niet wel mogelijk is èn de vóórcontröle èn de
inspuiting èn de nacontróle geheel door den veearts te laten ver-
richten, daar deze daartoe gedurende den geheelen tijd der tuber-
culinatie ter plaatse zoude moeten zijn.

De hulp van den opzichter behoort zich naar de meening der ver-
gadering te beperken tot controle van den lichaamstemperatuur.

Enkele leden zien er geen bezwaar in, dat ook opdracht wordt ge-
geven te controleeren of de dieren na de inspuiting organische re-
acties, als hoesten, diarrhee, verdwenen eetlust, enz. vertoonen.

Eén der leden heeft, zooals hij vroeger in het tijdschrift reeds uit-
eenzette, persoonlijk geen bezwaar om bij de bestrijding der tuber-
culose in een gegeven geval door een vertrouwd en handig veeop-
zichter de inspuiting van tuberculine te laten verrichten. Hij zou
echter, indien hij weer voor deze vraag kwam te staan, rekening
houdende met de vroeger daartegen van de zijde der veeartsen ge-
voerde oppositie, dus zuiver uit utiliteitsoogpunt, deze kunstbe-
werking niet meer aan een veeopzichter opdragen.

3- Het nazien van stalontsmeting na miltvuur en andere besmet-
telijke veeziekten.

De vergadering was unaniem van meening, dat controle van
stalontsmetting, terwijl deze plaats heeft, geschikt kan worden.op-
gedragen aan opzichters.

Omtrent het nazien der ontsmetting na afloop, wanneer zij is
geschied onder politietoezicht, waren de meeningen verdeeld.

Vier der aanwezigen meenen in normale gevallen zonder be-
zwaar deze controle aan opzichters te kunnen overlaten, de zeven
overigen achten het noodzakelijk, dat in die gevallen de veearts
controleert.

De vergadering was unaniem van oordeel, dat de veeopzichters
bij markttoezicht niet zelfstandig mogen optreden, zoodat de
leiding steeds bij den veearts moet blijven.

Enkele leden meenen, dat de keuring van het vee, vóór de toe-
lating zooveel mogelijk of geheel moet geschieden door veeartsen,
terwijl anderen er geen bezwaar in zien, dat deze geschiedt door
opzichters, mits onder vétérinair toezicht.

Zeven der aanwezigen meenen, dat daarbij de veearts permanent
de keuring moet contröleeren, de vier overigen achten het voldoende,
wanneer op niet te groote markten een of enkele veeartsen aan-
wezig zijn, die door de opzichters kunnen worden geroepen, wanneer
deze afwijkingen meenen waar te nemen.

5. Het hersteld verklaren na sommige besmettelijke ziekten
(b.v. schapenschurft.)

De vergadering was van oordeel, dat hersteldverklaringen na be-
smettelijke veeziekten steeds behooren te geschieden door vee-
artsen.

Hoewel enkelen der aanwezigen van oordeel waren, dat tegen het
verzamelen van ziektestoffen door veeopzichters in het algemeen
weinig is in te brengen, acht de vergadering het toch niet wel moge-
lijk de vraag, zooals ze is gesteld, in haar algemeenheid te beant-
woorden. Wanneer nader kan worden gepreciseerd, wat wordt
bedoeld, kain in een volgende bijeenkomst deze kwestie wellicht
nogmaals onder de oogen worden gezien.

In de maand April is door het Nederlandsch Instituut van
Landbouwkundigen onderstaand epistel in meerdere groote dag-
bladen geplaatst.

Het Hoofdbestuur heeft gemeend hierop te moeten antwoorden
en het hier mede gegeven antwoord ter plaatsing aangeboden
aan het Nederlandsch Landbouwweekblad.

In de laatste vergadering van de Maatschappij van Veeartsenijkunde is door
de commissie die een onderzoek naar het Wetsontwerp voor het Hooger Landbouw-
en Veeartsenijkundig Onderwijs zou instellen, in haar daarover uitgebracht rapport
ook gesproken over de gelegenheid, die de toekomstige Diergeneeskundige-hooge-
school zou bieden voor opleiding van specialisten op het gebied der veeteelt,
van veeteelt-consulenten en dergelijke personen.

Wel achtte de commissie naast de opleiding aan genoemde hoogeschool ook een
landbouwkundige opleiding van gewicht, doch zij meende, dat het wenschelijk
zou zijn van de toekomstige veeteelt-consulenten b.v. het candidaatsexamen in
de diergeneeskunde te eischen, waarvan dan een studie aan de Diergeneeskundige
hoogeschool het noodzakelijk gevolg moet zijn. Wij verschillen in deze met ge-
noemde commissie van meening en wel op de volgende gronden.

Afgezien van de vraag of uitbreiding van de leerstof van bepaalde vakken aan
de Landbouw-hoogeschool met het oog op de toekomstige veeteelt-consulenten
wenschelijk zoude zijn, zijn wij van meening, dat de opleiding van specialisten
op het gebied der huisdierteelt een onderdeel van een landbouwkundige opleiding
aan de Landbouw-hoogeschool moet zijn, daar de teelt van onze huisdieren te
nauw verband houdt met verschillende onderdeelen van het landbouwbedrijf
en met de landhuishoudkunde om niet tegelijkertijd met deze onderdeelen onder-
wegen te worden.

]Sij de beoordeelingsleer van onze huisdieren is naast algemeene eischen aan
iedrr dier te stellen, rekening te houden met de omstandigheden, waaronder deze
dieien leven en is een nauwkeurige kennis van deze omstandigheden een eerste
vereischte voor een juist oordeel over de dieren, mede in verband met het doel
waarvoor ze zullen dienen. Voor de beoordeeling van deze omstandigheden is
een grondige kennis van het bedrijf noodig en deze wordt alleen door een degelijke
studie van den landbouw verkregen.

Een studie der voor ons land van gewicht zijnde binnen- en buitenlandsche
rassen is o.i. niet mogelijk dan gelijktijdig met een studie van den landbouw zelf,
daar men toch eerst dan de waarde van een ras kan beoordeelen als men weet,
hoe de landbouw-toestanden in de streek, waarin het leeft of waar het zal worden
ing;voerd, zijn; om deze toestanden te leeren kennen, wordt bekendheid met het

geheele landbouwbedrijf geëischt. Een college over deze rassen zal dan ook onvol-
komen en voor veeteelt-consulenten en dergelijke personen van minder gewicht
zijn, als niet de waarde van het ras in verband met den landbouw een groot onder-
deel van bespreking uitmaakt. Waar de specialisten op het gebied der huisdier-
fokkerij geroepen zullen zijn dikwerf hun oordeel over de beteekenis van een ras
voor den landbouw in een bepaalde streek te geven, is het voor hen een eerste
vereischte te weten, welke landbouwkundige eischen het ras aan zijne instand-
houding stelt en welke landbouwtoestanden er in de streek, waar het zal worden
ingevoerd, heerschen.

Wat de huisdierfokkerij in engeren zin betreft, is voor een goed begrip van de
erfelijkheid van de verschillende eigenschappen bij onze dieren een goede algemeene
kennis van de erfelijkheidsleer noodzakelijk en is het niet voldoende deze leer
alleen met het oog op de dieren te hooren voordragen, doch is een algemeen over-
zicht van de onderzoekingen over overerving bij plant en dier de grondslag, waarop
de speciale teelt van onze huisdieren zich moet baseeren en is dit algemeen over-
zicht het beste te verkrijgen aan een Landbouw-hoogeschool, waar door proef-
velden en instituten het zoo noodige practische onderricht kan worden gegeven
en waar aan demonstratie-materiaal zeker meer dan op een Diergeneeskundige
hoogeschool kan worden vertoond.

Wanneer de candidaat-veeteelt-consulent dan later gelijktijdig de college\'s
over veeteelt, waarin de meer speciale verschijnselen bij de erfelijkheid van de eigen-
schappen van onze huisdieren en de college\'s in plantenteelt, waarbij die der plan-
ten besproken moeten worden, volgt, wint zijn blik aan ruimte en kan dit niet
anders dan ten goede komen aan zijn oordeel over de huisdierfokkerij.

Ook wat de leer der veevoeding en der voedermiddelen betreft, doen zich voor
dengene, die aan een Diergeneeskundige hoogeschool zal worden opgeleid, be-
zwaren voor, vooral wanneer het de voedermiddelen betreft, die op de boerderij
zelf verbouwd worden en wanneer het de practische voeding van dieren onder
bepaalde landbouwkundige omstandigheden betreft. Om een goed begrip van de
waarde van deze voedermiddelen te hebben, is het toch zeer zeker wenschelijk,
dat men van den verbouw van deze producten op de hoogte is en in verband hier-
mede hunne kwaliteit kan beoordeelen en zal een bespreking van deze voeder-
middelen in verband met dezen verbouw of nadat men hiervoor de noodige kennis
verworven heeft, betere resultaten bij de vorming van deze consulenten opleveren.

Om de voeding van dieren in verband met het doel waarvoor ze dienen en in
verband met den aard van het bedrijf te kunnen beoordeelen, is kennis van den
landbouw noodig, daar het doel weer in verband staat met tal van economische
omstandigheden van den geheelen vaderlandschen landbouw en den aard van
het bedriif niet kan beoordeeld worden zonder een goed begrip van dit bedrijf zelf.

We meenen hiermede te hebben aangetoond, dat de landbouwkundige opleiding
gelijktijdig met de opleiding voor de dierenteeltmoet geschieden en het dus
gewenscht is van de specialisten, die de commissie bedoeld, te eischen:

2. Dat ze na dit landbouwkundig examen met behulp van hunne algemeene
kennis van de veeteelt nog meer speciale studie van dit onderwerp, zoowel practisch
als theoretisch, maken.

Willen ze eenigen tijd voor deze speciale studie besteden aan het volgen van
college\'s aan een Diergeneeskundige hoogeschool in Nederland of in het buitenland,
dan blijve dat hun eigen verkiezing en kan de wenschelijkheid daarvan door henzelf
in verband met de eischen, die de regeering aan de door haar te benoemen veeteelt-
consulenten wil stellen, beoordeeld worden.

Met onzen vriendelijken dank aan de Redactie voor de verleende plaatsruimte
hebben wij de eer te zijn:

In de Telegraaf van 7 April 1914 komt een ingezonden stuk voor
van het Ned. Instituut van Landbouwkundigen getiteld „Land-
bouwkundige of Veearts" en wel naar aanleiding van een aan de
Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland
uitgebracht rapport over het ontwerp-wet voor het Hooger Land-
bouw- en Veeartsenij kundig onderwijs, voor zoover dit rapport
behandelt de opleiding tot veeteeltkundige.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der Vee-
artsenijkunde in Nederland kan zich niet verklaren waarom het
Instituut er toe is overgegaan dit stuk wel aan de groote pers ter
plaatsing aan te bieden en niet aan de vakpers, waar toch het
groote meerendeel der lezers van de Telegraaf en andere groote
bladen niet competent te achten is om de zaak, waarom het hier
gaat, te beoordeelen.

Meer verwondering wekt het, dat de inzenders het niet noodig
hebben geoordeeld, — al was het maar met een enkel woord —- te
releveeren de gronden, waarop in bovenbedoeld rapport gecon-
cludeerd wordt, dat de veeteeltkundige de meest rationeele op-
leiding aan de a.s. Diergeneeskundige Hoogeschool kan ont-
vangen. \'t Zij ons daarom vergund deze gronden hier nader uit een
te zetten.

Men kan het onderwijs voor den a.s. zoötechnicus in twee
groepen scheiden: de voorbereidende en de eigenlijke studievakken.
Tot de eerste groep, die der voorbereidende vakken, behooren nu in
de eerste plaats — niemand zal dit wel kunnen tegenspreken — de
vergelijkende ontleedkunde der huisdieren, de physiologie, de
weefselleer en de embryologie; alle vakken, die door a.s. zoötechnici
in extenso moeten zijn bestudeerd en voor zoover mogelijk ook
praktisch beoefend. Dit geldt vooral voor de ontleedkunde, het
fundamenteele studievak, waarvan een grondige studie zonder

praktische oefening op het cadaver tot de onmogelijkheden behoort.
Ook uitgebreide kennis van physiologie, weefselleer en embryologie
behooren tot de vakken, waarop zich de geheele verdere studie der
a.s. veeteeltkundigen moet opbouwen en nu ligt het voor de hand,
dat de Diergeneeskundige Hoogeschool met haar schat van prae-
paraten, het vele te verwerken materiaal en het groot aantal college-
uren voor bedoelde vakken beschikbaar, de aangewezen inrichting
is voor het voorbereidend onderwijs der bovengenoemde specia-
listen.

Dat naast de studie van deze vakken ook die der meer speciaal
landbouwkundige vakken behoort tot den leerstof voor a.s. vee-
teeltkundigen spreekt van zelf, doch zij zijn niet de meest belang-
rijke voor hem, die later bij de beoordeeling van het exterieur, het
productievermogen, de verschillende gebreken, de nadeelen van
familieteelt, de erfelijkheidsleer, geheel moet bouwen op hetgeen de
studie van fundamenteele vakken hem heeft geleerd.

Vandaar dat in het rapport over het bovengemelde wetsontwerp,
als minste eisch, wordt gevraagd, het diploma van candidaat in de
diergeneeskunde voor den a.s. veeteeltkundige verplichtend te
stellen.

Waar nu alle overige voor den a.s. veeteeltkundige noodzakelijke
studievakken — gezondheidsleer, leer van het uitwendig voor-
komen, voederkennis, erfelijkheidsleer enz. (met uitzondering, voor
een gedeelte, der bovenbedoelde speciaal landbouwkundige vakken)
— aan de Diergeneeskundige Hoogeschool, evenals nu reeds aan
\'s Rijks Veeartsenijschool, worden onderwezen en in voldoende
mate kunnen worden onderwezen, waar bovendien de aan ge-
noemde school verbonden plantentuin gelegenheid geeft tot het
nemen van proeven met planten op het gebied der erfelijkheids-
leer, is het naar onze meening duidelijk, dat de a.s. Diergenees-
kundige Hoogeschool de meest geschikte inrichting zal zijn voor de
opleiding van veeteeltkundigen.

Het daarnaast of daarna volgen van eenige colleges in meer
speciaal landbouwkundige vakken zal zeer zeker van groot nut
voor hunne vorming en daarom verplichtend te stellen zijn. De
veeartsen verlangen trouwens geen monopolie, bewijze het feit
dat reeds in 1909, krachtens het besluit van de 50ste Algemeene
Vergadering der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland, bij de regeering is aangedrongen op het instellen van
een examen, tot het verkrijgen van een diploma van veeteeltkundige,
gelijk reeds in Duitschland geschiedt, in welk schrijven erkend is
geworden, dat ook onder wetenschappelijke landbouwkundigen

personen te vinden zijn, die als veeteeltconsulent belangrijke
diensten kunnen bewijzen, zij echter, evenals de veeartsen, zich
voor hunne vorming moeten specialiseeren.

Het Hoofdbestuur der Maatschappij
ter bevordering der Veeartsenijkunde
in Nederland,
P. K. M. Houba, Voorzitter.
Dr. H. A. Vermeulen, i*te Secretaris.

Door het overlijden van den heer D. F. van Esveld, was het noodzakelijk de
bibliotheek der Maatschappij zoo spoedig mogelijk te verplaatsen. Door den
toenmaligen voorzitter der Maatschappij, den heer Dr. H. Markus, werd een
localiteit in het Pathologisch Instituut als plaatsruimte voor de boekerij aangeboden.
Door het H. B. werd mij toen verzocht mij tijdelijk met de zorg der bibliotheek
te willen belasten, waarop in de e.v. Algemeene Vergadering mijne verkiezing tot
bibliothecaris volgde.

Bij het overbrengen der bibliotheek was deze in de grootste wanorde geraakt,
zoodat het zeer veel tijd kostte de heterogene bestanddeelen der boekerij weer
zoo goed mogelijk te rangschikken. Bij deze rangschikking kreeg ik tevens een goed
overzicht over den inhoud der bibliotheek, welk overzicht niet is te verkrijgen
uit den catalogus alleen.

In de eerste plaats kwam ik tot de overtuiging, dat het zeer moeilijk zal vallen,
iemand te vinden, die zooveel tijd zal kunnen en willen besteden aan de verzorging
der bibliotheek, als door wijlen den heer Van Esveld is geschied. De opzet der
bibliotheek is toch zoodanig, dat zelfs mijn voorganger niet in staat is geweest
alles te verwerken. De heer Van Esveld heeft de bedoeling bij het oprichten der
bibliotheek — n.1. het bijeenbrengen van alle publicaties van Nederlandsche vee-
artsen en van alle Nederlandsche publicaties op veeartsenijkundig gebied —
consequent doorgevoerd en dit vereischt zeer veel tijd. Mijn voorganger heeft
zooveel mogelijk alle geschriften, groot en klein, van Nederlandsche veeartsen,
vanaf het begin der vorige eeuw tot voor eenige jaren, uit tijdschriften, couranten
enz. verzameld en elk afzonderlijk doen inbinden.

Hierdoor is een kern gevormd van ongeveer 1000 boekdeeltjes; de meeste van
slechts enkele bladzijden; stapels couranten en artikeltjes liggen nog te wachten
om te worden ingebonden. Door mij is hiermede nog geen aanvang gemaakt;
eensdeels wegens gebrek aan tijd — de rangschikking der boeken heeft zeer veel
tijd gekost — maar vooral ook wegens het ontbreken van gelden, benoodigd voor
bindwerk.

verzamelen afzonderlijk inbinden en rangschikken van alle schrifturen van vee-
artsen, en artikels en ingezonden stukken uit couranten enz. niet worden vergoed
door het daardoor gestichte nut. Belangrijke publicaties toch, die waard zijn
om aan de vergetelheid te worden ontrukt, verschijnen toch bijna steeds in perio-
dieken of in brochurevorm en kunnen dan toch eenvoudiger in die tijdschriften
of in hun oorspronkelijke vorm bewaard blijven. Het is m.i. toch volmaakt nutteloos
om alles wat door een veearts wordt geschreven, en alle couranten-artikels waarin
het woord veearts of veeartsenijkunde voorkomt, in te binden en te bewaren;
er rest buitendien nog genoeg.

a. een aantal oude werkjes op algemeen veeartsenijkundig gebied; verder
oude brochures over veepest, longziekte enz.;

b. verschillende jaargangen van tijdschriften, verkregen door ruiling met
het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde;

Meermalen is bij mij de vraag gerezen, of het wel wenschelijk is om de bibliotheek
in haar tegenwoordige vorm te handhaven, en ik meen hierop ontkennend te
moeten antwoorden. Het is niet waarschijnlijk, dat men een collega zal kunnen
vinden, die tijd, ambitie en ruimte heeft om de boekenverzameling goed te ver-
zorgen; en zoo men al iemand bereid vindt, dan zal dit toch steeds voor een be-
trekkelijk beperkten tijd zijn. Het slot zal dan zijn, dat de steeds grooter wordende
bibliotheek öf vaak moet verhuizen, zeer tot haar nadeel, óf wel zij belandt ten
slotte in een vergeten hoekje, wat zeer te betreuren zou zijn.

Het ware m.i. zeer wenschelijk om zoo mogelijk onze bibliotheek onder te
brengen bij een reeds bestaande, waar de boeken goed zouden zijn geborgen en
door een deskundigen bibliothecaris goed zouden worden onderhouden. Dit zou
zeer goed mogelijk zijn, terwijl de bibliotheek toch nog als een zelfstandig geheel
zou kunnen blijven bestaan. Alleen op deze manier zouden de resultaten van den
zeer omvangrijken arbeid van wijlen den heer van Esveld voor het nageslacht
bewaard kunnen blijven.

Wil men echter dezen weg niet inslaan, dan moet men er toe overgaan jaarlijks
een vrij groote sorn beschikbaar te stellen om de bibliotheek naar behooren te
kunnen aanvullen en onderhouden, en als vergoeding voor beschikbaar gestelde
ruimte en eventueel voor de diensten van den bibliothecaris.

Ten slotte wil ik er nog op wijzen, dat de belangstelling in de bibliotheek van
de zijde der veeartsen al zeer gering is. Slechts zelden worden boeken ter lezing
gevraagd, wat wel zijn oorzaak vindt in \'t feit, dat de bibliotheek zeer onvolledig
is; ook worden niet veel boeken aan de bibliotheek afgestaan, zelfs proefschriften
worden slechts bij uitzondering geschonken.

Volgens art. 43 H. R. moet de bibliothecaris verslag uitbrengen over den
financiëelen toestand der bibliotheek. Waar echter de toestand van de kas der
Maatschappij geen noemenswaarde uitgaven voor de bibliotheek toeliet, zijn door
mij geen andere uitgaven gedaan dan porto\'s en assurantiekosten, welke bedragen
met den penningmeester zijn verrekend.

Den belangstellenden gevers bedank ik hierbij nogmaals voor hun geschenken
aan de bibliotheek. De bibliothecaris,

Het programma voor de a.s. Algemeene Vergadering zal in de
aflevering van 15 Juli worden opgenomen.

De regeling van dit congres is thans ver voortgeschreden; alles
voorspelt een groot succes. Hoewel de inteekenlijst voor de Engel-
sche veeartsen open blijft, is er reeds geld genoeg om alle vrees
voor financiëele moeilijkheden te verbannen. Door den Staat is een
ruime steun toegezegd, zooveel inderdaad als voor een dergelijk
congres maar van het Britsche gouvernement kon worden ver-
wacht. Zijne Majesteit de Koning heeft er in toegestemd om
Beschermheer van het congres te worden. De president van de
Board of Agriculture is voorzitter van een uitgebreid eere-comité,
dat mede omvat de Lord Mayor van Londen, en de ambassadeurs,
gêzanten en gevolmachtigden van de onderscheidene landen welke
op het congres vertegenwoordigd zijn. Afgescheiden van den ern-
stigen arbeid van het congres, is een zeer aantrekkelijk programma
voorbereid, waarvan de details binnenkort zullen worden vermeld.
Er wordt een „record" bezoek van vreemdelingen verwacht. Het
is noodig dat de dames voor vijf shillings als lid zijn ingeschreven,
daar op de avondfeesten alleen de leden toegang hebben. (The
Veterinary Record, 13 Juni 1914).

Nogmaals roept het Nederlandsche Comité allen collega\'s die
zich nog niet als lid hebben doen inschrijven toe, zendt de bedragen
op blz. 567 van dit Tijdschrift vermeld, spoedig aan den tweeden
ondergeteekende, die tot aan den isten Juli bereid blijft de gelden
over te maken! Een bijzondere Commissie, bestaande uit de heeren
J. J. F. Dhont en Dr. H. Remmelts is thans bezig het verblijf
der Hollanders in Londen voor te bereiden! Profiteert dus met
Uw dames van de uitnemende gelegenheid om Londen te leer en kennen
op zoo goedkoope en vriendelijke wijze als wellicht nooit meer wordt
aangeboden! ! !

Het Nederlandsche Comité:
W. C. Schimmel, Voorzitter.
D. A. de Jong, Secretaris.

Dit schrijven geldt jonge en aanstaande Collega\'s, die er over denken hun land
te verlaten en in lndië een bestaan te zoeken. Of Indië hun trekt uit zucht naar
het vreemde, om familierelaties of door herinneringen uit de kinderjaren, in elk ge-
val zal als hoofdfactor blijven gelden, de verbetering van positie en in de eerste
plaats van de finantieele positie, die hen aanspoort Holland te verlaten en in Indië
als Gouvernements-veearts een beter bestaan te vinden dan Holland kan bieden.

Opdat het niet heelemaal een "Jump in the Dark" zij, zullen de candidaten zoo-
veel mogelijk ingelicht willen zijn en informaties gaan inwinnen bij Collega\'s die
met verlof zijn ot die na hunne Indische iaren zijn gepensioneerd. De slotvraag is
dan gewoonlijk, „wat zoudt u me aanraden." Ziet daar de moeilijkheid.

Het is zoo moeilijk iemand raad te geven in een zaak, die voor zijn heele leven
beslissend is. Om den toestand juist en begrijpelijk te schilderen is eveneens moeilijk,
vooral voor menschen die Indië heelemaal niet kennen, en juist die vragen het eerst
om raad.

Van verschillende zijden werd over deze kwestie al geschreven en gesproken.
Dr. \'t Hoen hield over dit onderwerp een voordracht in Utrecht, die werd
afgedrukt in het Indische Tijdschrift (Deel 25 bldz. 121).

Van de Collega\'s Jeronimus en Doeve kwamen ingezonden stukken in het Hol
landsche Tijdschrift (Deel 40 afl.23eni6); de regeering plaatst geregeld hare op-
roepingen en toch blijven de veeartsen weg, vermoedelijk wel omdat geen enkel
collega hun in woord of geschritt tot komen aanzet.

Toen ik een paar jaar geleden in Holland was, heb ik brieven gelezen, heb ik
brieven ontvangen van oude en van jonge Collega\'s. De toon in die brieven was
ontevreden, aanmoediging om den Indischen dienst te aanvaarden ging daar niet
van uit, wel het tegendeel.

In \'t algemeen is de ambitie voor Indië bij de Hollandsche jongelui al niet bij-
zonder groot; wanneer dit dus niet een beetje aangemoedigd wordt, gaat men er
moeilijk toe over, zijn „Heimat" te verlaten, en in een vreemd land, want dat
blijft Indië voor ons, zijn heil te zoeken, en aangemoedigd wordt het niet.

Of van het corps veeartsen openlijk een stom uit mag gaan, lokkende of waar-
schuwende, daarover wordt verschillend gedacht. Nog voor kort besprak een van
de toonaangevende bladen deze kwestie en noemde het zooiets van „unfair" wan-
neer zich van de veeartsen hier een waarschuwende stem in Holland zou laten
hooren, het zou ondankbaar zijn tegenover het Gouvernement, den werkgever.

Ik kan deze opinie alleen dan deelen, wanneer een corps ambtenaren zich plaatst
tegenover het Gouvernement, en door solidariteit bepalingei. ol voorwaarden tracht
af te dwingen, die buitensporig kunnen worden genoemd. Wanneer echter de voor-
waarden van indiensttreding en de bepalingen waaronder gediend wordt onvol-
doende zijn en zich niet hebben aangepast aan veranderde tijdsomstandigheden;
wanneer met andere woorden de werkgever niet datgene geeft waarop billijkerwijze
aanspraak mag worden gemaakt, is men dan „unfair" wanneer men anderen, wan-

neer men Collega\'s waarschuwt die betrekking niet te ambieeren? Zou het in het
particuliere anders gaan? Nog sterker, is men niet verplicht te waarschuwen ?

Is het af te keuren, wanneer men als mensch zijn medemensch er op wijst, eene
betrekking af te wijzen waarmee men zelf niet tevreden is?

Is het af te keuren, zijn Collega te waarschuwen, ergens anders de betrekking
van veearts te aanvaarden, en niet hier, waar de betaling onvoldoende is, en men,
zooals de toestand tegenwoordig is, als veearts niet tot zijn recht komt?

Is het af te keuren, wanneer men als ambtenaar zijn best doet te zorgen dat ons
corps veterinaire ambtenaren niet in gehalte achteruit gaat en niet in een hoekje
wordt gedrongen, om ten achter te staan bij anderen, die geen hoogere aanspraken
kunnen doen gelden dan wij?

Den vogel lokt met zoet gefluit,
zoo worden ook door hem lokvinkjes uitgestuurd.

Eene studie-toelage wordt beloofd van / 3000; er wordt toegezegd dat voor de
oudere veeartsen de Hollandsche praktijk-jaren voor halve dienstjaren meetellen.
Lapmiddeltjes, die moeten dienen als lokaas. Daarmee wordt de positie van de
tegenwoordige veeartsen niet verbeterd, daarmee geeft men de jongere veeartsen
geen goede positie hier.

Dergelijke dingen doen meer kwaad dan goed, daar afdoende maatregelen daar-
door allicht worden verschoven, en \'t gehalte van de veeartsen die uit zullen ko-
men er stellig niet door verbetert.

Mag het goed gezien heeten van het Gouvernement, tot dergelijke middelen zijn
toevlucht te nemen? Dient de chef van dienst zijn corps, dient hij het Gouvernement
wanneer hij tot zulke maatergelen adviseert of deze steunt?

De opoffering van den kant van het Gouvernement is niet groot wanneer men
mag aannemen dat een veearts, die 20 jaren dient, het Gouvernement ongeveer
/ i ;oooo zal kosten, kan dat bedrag wel met 3 mille worden verhoogd. De onte
vredenheid in \'t corps neemt men daarmee echter niet weg, en nog steeds is het
spreekwoord waar, dat het met onwillige honden slecht hazen vangen is.

De nieuwe aanvulling, verondersteld dat, zooals collega Doeve het noemt, enkelen
op de lijm ingaan, zal die zijn zooals men mag verwachten en zooals men wenscht?
Zullen de besten uit de veeartsen op deze manier worden gewonnen/ Ik betwijfel
het, en ktuze heeft men niet meer, de candidaten voor Indië hebben geld gekost
en worden aangenomen, geschikt of niet.

Uitvoerig wordt deze uitééngezet door den adjunct-Inspecteur Van der Poel
als voorzitter van de Commissie van beroeps-belangen. (Holl. Tijdschrift Dl. 40
afl. I ), en vermeen ik daarnaar te mogen verwijzen.

De tweede griet geldt de regeling en de uitoefening van den dienst. Er heerscht
veel ontevredenheid in het corps. Vele oudere veeartsen verlangen hard naar het
einde, om na 20 jaar dienst, wanneer de finantieele omstandigheden niet al te on-
gunstig zijn, Indië den rug toe te keeren. Vele jongere veeartsen wachten op hun

eerste verlof, om in Holland te trachten werk te vinden en niet meer naar Indië
terug te keeren.

Als men nagaat, dat het betrekkelijk kleine corps veeartsen een te kort aanwijst
van X, dat er 3 met ziekte-verlof zijn, 2 met gewoon verlof, is het begrijpelijk dat de
overblijvende dienende veeartsen een onaangenamen tijd hebben. Vermeerdering
van werkzaamheden en van de hoogst onwelkome overplaatsingen zijn het ge-
volg er van. In mijn 16-jarigen diensttijd heb ik nu reeds mijn 9de standplaats,
niet gerekend de vele tijdelijke opdrachten.

Niets zou ons aangenamer\'zijn dan zooals vroeger meermalen geschiedde, aan-
moedigend te kunnen schrijven en daardoor mee te helpen ons corps compleet te
krijgen, zoolang echter de toestand is zooals tegenwoordig, zal dat onmogelijk gaan
en kunnen we niet anders doen dan de jongelui te waarschuwen, geen stap te doen
waarover ze spoedig berouw zouden hebben.

Wel begint er licht te komen aan den horizon. Het departement is met onze
grieven, de finantieele zoowel als de andere, bekend en naar ik verneem zijn er
voorstellen in zee om ze zooveel mogelijk weg te nemen. Ook onze vereeniging werkt
in dezen mee en mag worden verwacht, dat de verbetering komt, datonzefinantieele
positie behoorlijk wordt geregeld en de dienst eene decentraliseerende verandering
zal ondergaan, zoodat we weer met opgewektheid werkzaam kunnen zijn. Is het
zoo ver, dan zullen wij Gonvernements-Veeartsen de eersten zijn om u toe te
roepen „Komt naar Indië." Nu is mijn raad, kijkt de kat eens uit den boom, en
wacht nog een jaartje om te zien wat 1915 geeft.

Op 28 Mei is het voorloopig verslag verschenen. Aan de beschouwingen en op-
merkingen, waartoe het afdeelingsonderzoek in de 2de kamer der S.-G. aanlei-
ding heeft gegeven, ontleenen wij het volgende:

§ 1. Vele leden konden zich met het voorstel tot stichting van hoogescholen
voor landbouwkundig en veeartsenijkundig onderwijs niet vereenigen. Gold het
hier enkel het geven van den titel van hoogeschool aan de hoogere landbouw-
school te Wageningen en aan de veeartsenijschool te Utrecht, de zaak ware van
geringe beteekenis. De voorstellen der Regeering hebben echter eene veel verdere
strekking. Met de verandering van naam zal eene grootscheepsche inrichting
der nieuwe hoogescholen gepaard gaan. Zij zullen elk een breeden stoet van hoog-
leeraren met een rector-magnificus aan het hoofd erlangen en zonder twijfel zullen
voor het personeel en de hulpmiddelen dezer hoogescholen groote sommen noodig
zijn. Uit een financieel oogpunt is de tijd voor een voorstel, dat zoo belangrijke

uitgaven met zich zal brengen, slecht gekozen. De toestand van \'s lands financiën
is ongunstig en voor andere onderwerpen van Staatszorg zullen in de naaste toe-
komst groote geldelijke opofferingen gevraagd worden. De voortdurende en be-
langrijke uitzetting der Staatsuitgaven maakt het steeds dringender noodig bij
de beoordeeling van Regeeringsvoorstellen rekening te houden met de vraag,
op welke wijze de vereischte inkomsten zullen zijn te vinden. De belastingen zijn
voor onbeperkte uitzetting niet vatbaar. In de Memorie van Toelichting ontbreekt
elke raming van de kosten, welke de aanneming van het wetsontwerp met zich
zou brengen. Het is echter moeilijk van de Kamer te vergen, dat zij zal medegaan
met het wetsontwerp, wanneer haar elke mededeeling omtrent de daaraan ver-
bonden fmanciëele gevolgen wordt onthouden en deze leden verzochten dus,
dat bij de Memorie van Antwoord althans eene globale raming van de in de eerste
jaren te verwachten uitgaven zou worden verstrekt. Dit verzoek vond bij anderen
ondersteuning. Gcwenscht werd, dat uit de nader te verstrekken inlichtingen
ook zou blijken, welke vakken in de naaste toekomst aan ieder der beide hooge-
scholen zullen worden onderwezen; hoe de in artikelen 7 en 8 van het wetsontwerp
genoemde vakken zullen worden onderverdeeld; welke vakken door gewone of
buitengewone hoogleeraren of door lectoren zullen worden onderwezen; welke
bedragen in de eerste jaren noodig zullen zijn voor de salarissen der docenten
en voor de hulpmiddelen der hoogescholen.

Ook afgezien van de kosten, levert de aanstelling van een aantal nieuwe pro-
fessoren groot bezwaar op. Reeds nu zijn in ons land niet genoeg eminente weten-
schappelijke krachten voor eene goede bezetting van de leerstoelen der drie
Rijksuniversiteiten, der gemeentelijke en bijzondere universiteiten te Amsterdam,
der technische hoogeschool te vinden. Telkens levert eene behoorlijke vervulling
van openvallende vacatures groote moeilijkheid op. Het is duidelijk, dat uit dit
oogpunt eene belangrijke vermeerdering van het aantal hoogleeraren niet gewenscht
kan zijn. Hierbij komt, dat, gelijk uit de artikelen 7 en 8 van het wetsontwerp blijkt,
verscheidene van die nieuwe hoogleeraren onderwijs zouden geven in vakken,
zooals bij,voorbeeld de natuurkunde, de dierkunde, de plantkunde, waarin reeds
aan de universiteiten onderwijs gegeven wordt, zoodat de vraag voor de hand ligt,
of zij, die wetenschappelijk onderwijs op landbouwkundig of veeartsenij kundig
gebied verlangen, niet even goed de colleges in die vakken aan de universiteiten
kunnen bezoeken. Voor die vraag is te meer reden, omdat het hooger onderwijs,
dat landbouwkundigen en veeartsen behoeven, voornamelijk op de practijk
gericht behoort te zijn. Dit onderricht moet vakonderwijs zijn en een eenigszins
ander karakter hebben dan het gewone hooger onderwijs, dat in de eerste plaats
wetenschappelijke vorming bedoelt. Tot het verschaffen van zuiver wetenschappe-
lijk onderwijs op landbouwkundig gebied is stichting eener hoogeschool niet noodig,
maar nevens de hoogere landbouwschool, die dan zou blijven bestaan, uitbreiding
van de wis- en natuurkundige faculteit van eene der universiteiten met eenige
vakken voldoende. Het onderwijs in die vakken ware te geven door gewone of
buitengewone hoogleeraren, maar ten deele ook door privaat-docenten. Ten aan-
zien van het veeartsenij kundig onderwijs werd oplossing van de veeartsenijschool
in de medische faculteit der Utrechtsche universiteit aanbevolen. Met het oog
op de vele aanrakingspunten tusschen de geneeskunde voor menschen en voor

dieren werd deze oplossing alleszins aanbevelenswaardig geacht. Wordt op deze
wijze gehandeld dan zal de stichting van onnoodige nieuwe hoogescholen, die
èn wegens de belooning van het onderwijzend personeel èn wegens de materiëele
hulpmiddelen veel geld zouden kosten, vermeden worden. In de Memorie van
Toelichting wordt gezegd, dat men hier te doen heeft met uitvoering van artikel
XXV der wet op het hooger onderwijs. Men merkte intusschen op, dat dit artikel
in de wet is gebracht ten gevolge van de aanneming van een amendement van
den heer Heemskerk, waarvan de bedoeling was, dat er zal zijn hooger landbouw-
en handelsonderwijs, maar dat omtrent de inrichting van zoodanig onderwijs niets,
op welke wijze dan ook, zou worden gepraejudicieerd (Zie Handelingen 1903—
1904, bladz. 1450—1467).

Tegen de stichting eener veeartsenij kundige hoogeschool werden ook door
vele andere leden dan die, wier gevoelen hierboven werd vermeld, bedenkingen
geopperd, al erkenden zij, dat, vooral ten aanzien van de regeling der examens,
de tegenwoordige toestand niet kan worden bestendigd. Voor het veeartsenij-
kundig hooger onderwijs achtten ook deze leden aansluiting bij de universiteit
aangewezen. Volgens de Memorie van Toelichting (bladz. 5) vreezen bevoegde
beoordeelaars, dat de veeartsenijkundige belangen bij oplossing van dat onderwijs
in de medische faculteit in het gedrang zouden komen. Men zou gaarne vernemen,
wie deze „bevoegde beoordeelaars" zijn en welke gronden zij voor hunne meening
aanvoerden. Kan de Regeering met deze oplossing niet medegaan, dan ware,
naar men meende, boven de stichting eener nieuwe hoogeschool te verkiezen
aansluiting bi] de universiteit te Utrecht door inrichting eener zesde faculteit.
Blijkens het verhandelde in de vergadering der maatschappij tot bevordering
van de veeartsenijkunde geeft men ook in de kringen der veeartsen aan deze op-
lossing de voorkeur boven het voorstel der Regeering en heeft men zich bij dat
voorstel alleen neergelegd, omdat men reden meende te hebben te vreezen, dat
het departement van Landbouw, Nijverheid en Handel voor de inrichting van dit
hooger ondeiwijs niets zou doen, indien niet tot vestiging eener hoogeschool
wordt besloten. Dat die vrees niet ongegrond is, schijnt wel te blijken uit de ver-
klaring der Memorie van Toelichting, dat er veel zou moeten worden onderzocht
en overwogen en dat er dus een belangrijke tijd zou moeten verloopen, eer men
tot het vormen eener afzonderlijke faculteit zou komen. Dat deze oplossing over-
brenging van de zorg voor het veeartsenij kundig hooger onderwijs naar het de-
partement van Binnenlandsche Zaken met zich zou brengen en dat de afdeeling
Landbouw van het departement van Landbouw, Nijverheid en Handel dit denkelijk
met leede oogen zou zien, is eene reden te meer om te vreezen, dat van die zijde
zou getracht worden de zaak te laten liggen, indien blijken mocht, dat de Staten-
Generaal niet tot stichting eener hoogeschool geneigd zijn. Het spreekt vanzelf,
dat de Kamer in dergelijke pressie geene reden zal vinden om af te zien van eene
regeling van het veeartsenijkundig hooger onderwijs, welke naar hare meening
boven die van het voorstel der Regeering de voorkeur verdient. Dat er veel zou
moeten worden onderzocht en overwogen, voordat men zou kunnen komen tot
vorming eener zesde faculteit, werd niet ingezien. De wijziging der wet op het
hooger onderwijs, welke daarvoor noodig is, ware na hetgeen geacht moet worden
reeds voor dit wetsontwerp onderzocht en overwogen te zijn zonder veel moeite te

redigeeren. In de Memorie van Toelichting wordt voorts gezegd, dat vorming eener
afzonderlijke faculteit zou zijn het invoeren van eene ingrijpende nieuwigheid
bij het universitair onderwijs, maar waarom tegen deze nieuwigheid bezwaar
zou bestaan, meldt de toelichting niet. In andere landen heeft men geheel andere
faculteitsindeelingen dan in ons land. In Groot-Brittannië en in de Vereenigde
Staten van Amerika vindt men handels- en technische faculteiten. Waarom zou
men ten onzent niet eene faculteit voor het veeartsenijkundig onderwijs mogen
invoeren? Dat het onderwijs aan de universiteiten uitsluitend wetenschappelijk
zou moeten zijn, kan daartegen kwalijk aangevoerd worden. Stelt men dien eisch,
de medische faculteit ware aan de universiteit misplaatst. Bij de juridische fa-
culteit wordt juist het gemis van practische vorming der studenten sterk gevoeld.
Voor het verbinden van het veeartsenijkundig onderwijs aan de universiteit is,
gelijk reeds werd opgemerkt, te meer reden, omdat het wetenschappelijk onderzoek
van zieke dieren op tal van punten aanraking heeft met de geneeskunde voor
menschen, zoodat de faculteiten voor geneeskunde en voor veeartsenijkunde bij
elkaar steun en hulp kunnen vinden.

Het voorstel der Regeering tot vestiging eener veeartsenij kundige hoogeschool
vond bij een aantal leden eveneens instemming. Dezerzijds werd aangevoerd,
dat inrichting eener zesde faculteit aan eene universiteit eene afwijking van de
historische lijn zou zijn, welke, ook om de daaruit voortvloeiende consequenties,
zeker niet boven bedenking is. Zoo zou men, dezen weg voor de veeartsenijkunde
volgende, te Leiden eene faculteit moeten inrichten voor de Oostersche talen.
Sommige dezer leden zouden te minder bezwaar hebben tegen stichting eener
hoogeschool te Utrecht, indien deze het karakter verkreeg van een afzonderlijk
instituut verbonden aan de hoogeschool. Ook indien het veeartsenijkundig onder-
wijs bleef ressorteeren onder het departement van Landbouw, Nijverheid en
Handel, achtten zij het gewenscht het college van curatoren der Utrechtsche
universiteit te belasten met de zorg voor de veeartsen ij kundige hoogeschool.

Een lid wenschte samenvoeging van de veeartsenij kundige en de landbouw-
kundige hoogescholen tot ééne, te Wageningen te vestigen, inrichting. Werd te
Utrecht naast de universiteit eene veeartsenijkundige hoogeschool opgericht,
dan zou de laatste zijns inziens niet voor vol worden aangezien, hetgeen èn voor
de hoogleeraren èn voor de studenten ontmoedigend zou zijn. Men bespeurt dit
ook bij de opleiding van Indische bestuursambtenaren te Leiden. Het onderwijs
in de landbouwkunde en dat in de veeartsenijkunde zouden dan als twee afdeelingen
van ééne hoogeschool zijn te beschouwen en deze zou naar de meening van dit lid
zijn te brengen tot de zoig van het Departement van Binnenlandsche Zaken,
waaronder ook de andere instellingen van hooger onderwijs ressorteeren. Dit
denkbeeld vond bij anderen geen bijval. Samenkoppeling van het veeartsenijkundig
aan het landbouwkundig onderwijs werd dezerzijds afgekeurd.

Verscheidene leden meenden, dat er veel meer behoefte bestaat aan stichting
eener middelbare school voor veeartsen dan aan reorganisatie der veeartsenijschool.
Ten platten lande heeft men noodig veeartsen, die eene minder wetenschappelijke
opleiding hebben genoten, maar zich dan ook met lagere inkomsten tevreden
stellen. De tegenwoordige veeartsen vragen te hooge belooningen en hunne hulp
wordt dientengevolge door de landbouwers slechts spaarzaam ingeroepen. Waren

ten platte lande meer eenvoudige veeartsen beschikbaar, zij zouden ongetwijfeld
zeer veel te doen hebben. In elk geval dient te worden gezorgd, dat het onderwijs
aan de te stichten hoogeschool niet te theoretisch worde. Instelling van een docto-
raat werd door deze leden daarom niet wenschelijk geacht. Ook werd gevreesd,
dat de theoretische richting van het onderwijs bevorderd zou worden door in-
voeging van het veeartsenijkundig onderwijs bij eene universiteit.

Enkele leden uitten de vrees, dat de stichting van de nieuwe hoogescholen voor
de aanstaande landbouwkundigen en veeartsen zou leiden tot eene verlenging
van den studietijd, gelijk na de reorganisatie van het technisch hooger onderwijs
de studietijd voor aanstaande ingenieurs verlengd is. Zij zagen hierin eene verkeerde
strekking, omdat door het verlengen van den studietijd de kosten der opleiding
voor de studeerenden toenemen, waardoor de studie voor velen ontoegankelijk
zal worden.

§ 2. Sommige leden achtten het geen gelukkig denkbeeld voor de inrichting
van het landbouwkundig en veeartsenijkundig hooger onderwijs de wet op het
hooger onderwijs in die mate te volgen als in het wetsontwerp geschied is. De
wet op het hooger onderwijs bevat eene regeling, die voor vroegere toestanden
voldoende moge zijn geweest, maar die thans geenszins zoo vrij is van bezwaren,
dat zij als model zou mogen dienen. Veeleer is het gewenscht eene meer practische
regeling te treffen, welke later voor het gewone hooger onderwijs gevolgd zou kun-
nen worden. Met name werd bezwaar gemaakt tegen het instellen van een cura-
torium op den gewonen voet. Toen onze universiteiten klein en de wetenschappe-
lijke hulpmiddelen gering waren, moge het doelmatig zijn geweest het bestuur der
universiteit toe te vertrouwen aan een college, waarvan de leden het lidmaatschap
als eene onderscheiding ontvangen zonder zich aan hunne taak geheel te wijden,
thans schijnt zoodanige inrichting van het beheer niet meer gewenscht. De groote
uitbreiding, die aan de inrichting der hoogescholen is gegeven, heeft ten gevolge,
dat er voor het bestuur eener universiteit meer tijd gevraagd wordt dan zij, die
als lid van het college van curatoren optreden, daaraan kunnen geven. Waar het
onderwijs aan de nieuwe hoogescholen in hooge mate op de practijk zal moeten
worden gericht, zou zich dit bezwaar zeker ook bij die hoogescholen doen gevoelen.
Het ware daarom naar de meening dezer leden gewenscht geweest, dat de Regeering
niet enkel naar buitenlandsche instellingen had verwezen voor de toelichting
van haar voorstel, maar dat zij daarbij de practische wijze, waarop in het buitenland
het bestuur der hoogescholen is geregeld, als voorbeeld had gekozen.

De beide hoogescholen aan de zorg van één curatorium toe te vertrouwen
werd door vele leden niet wenschelijk geacht. Naar men meende, is het niet aan-
nemelijk, dat de beide instellingen bij het curatorium gelijke belangstelling zouden
vinden; het is te vreezen, dat de curatoren allicht aan de eene instelling meer zorg
zouden wijden dan aan de andere. In elk geval zullen.de belangen der beide hooge-
scholen beter verzorgd worden, indien voor elke daatvan een curatorium wordt
ingesteld. Het feit, dat, naar het voorstel der Regeering, de eene instelling te
Wageningen, de andere te Utrecht gevestigd zal worden, maakt de inrichting
van een curatorium te minder raadzaam.

§ 3- Sommige leden meenden, dat bij aanneming van de voorgestelde regeling
de zorg voor het landbouwkundig en veeartsenijkundig hooger onderwijs behoort
overgebracht te worden naar het Departement van Binnenlandsche Zaken. Vooral
nu de ineenschakelingsplannen vasten vorm hebben verkregen, ligt het, naar men
meende, voor de hand, dat alle soorten van onderwijs onder één Departement
worden gebracht. Dat het landbouwonderwijs rechtstreeks landbouwbelangen
dient, is nog geene reden den Minister van Landbouw met de zorg voor de land-
bouwkundige hoogeschool te belasten. De technische hoogeschool te Delft staat
immers ook niet onder het Departement van Waterstaat, maar onder dat van
Binnenlandsche Zaken. Men was van oordeel, dat het brengen van alle takken
van onderwijs onder één Departement de eenheid in de organisatie van het onder-
wijs zou bevorderen.

In de Memorie van Toelichting wordt gezegd, dat de naam „veeartsenijkundige
hoogeschool" gekozen is op overeenstemmend advies van eenige letterkundige
hoogleeraren. Gaarne zou men vernemen op welke gronden dit advies berust.
Sommigen achtten het wenschelijk in plaats van „veeartsenijkundig" de uitdrukking
„diergeneeskundig" te bezigen, aangezien de studie aan de hoogeschool niet alleen
het vee, maar ook andere dieren zal betreffen. Enkelen bevalen de uitdrukking
„veterinair" aan. Tegen dit laatste werd aangevoerd, dat het gebruik eener Neder-
landsche uitdrukking verkieslijk is.

Artikel 6. Zeer vele leden konden zich met het voorstel om nevens den secre-
taris van curatoren een administrateur aan te stellen, wien volgens de toelichting
alle zaken, betreffende de materieele huishouding dei beide scholen, daaronder
begrepen het comptabel beheer, zouden worden opgedragen, niet vereenigen-
Waar bij de zooveel meer uitgebreide universiteiten de secretaris van curatoren
voor de materieele huishouding zorgt, achtte men bij deze hoogescholen aanstelling
van een administrateur onnoodig. Men vreesde ook, dat die aanstelling tot moei.
lijkheden aanleiding zou geven, daar de hoogleeraren bezwaar zullen hebben
onder dezen ambtenaar gesteld te worden. Ook is het niet duidelijk, welke de
verhouding zal zijn van den administrateur tot den secretaris van curatoren.
Dezen kan, wordt van aanstelling van een administrateur afgezien, zoo noodig
administratieve hulp worden toegevoegd.

Naar aanleiding van deze beschouwingen werd door anderen opgemerkt, dat,
ofschoon de wet het niet beveelt, aan de technische hoogeschool een „ambtenaar
van administratie" verbonden is. Men vroeg, of deze ambtenaar onder den secre-
taris van curatoren werkzaam was. Aanstelling van een administrateur werd door
deze leden niet ondienstig geacht voor het verrichten van administratieve werk-
zaamheden. De bedoeling zal wel niet zijn de hoogleeraren ondergeschikt te maken
aan den administrateur.

Bij de algemeene beschouwingen is overigens reeds vermeld, dat en waarom vele
leden tegen instelling van één curatorium voor de beide hoogescholen bezwaar
hadden.

met artikel 7 letter i afgeleid, dat de bedoeling der Regeering is het onderwijs
in de veeteeltwetenschap in hoofdzaak aan de Iandbouwhoogeschool te doen geven.
Is dit inderdaad zoo, dan zou dat lid hiertegen bezwaar hebben. Het veeartsenij-
kundig onderwijs mag immers niet achtergesteld worden bij het landbouwkundig
onderwijs en voor veeartsen is ook kennis van het gezonde dier noodig.

Artikel 11. Vele leden achtten het, met het oog op de ervaring bij de univer-
siteiten opgedaan, niet wenschelijk te bepalen, dat — en dan nog wel telken jare__

prijsvragen zullen worden uitgeschreven. In den regel bederven de studenten der
universiteiten, die eene prijsvraag beantwoorden, daarmede den regelmatigen
gang hunner studie. Veel beter is het, dat de eigen studie en het eigen onderzoek
worde gewijd aan de samenstelling van een proefschrift. De beoordeeling der
ingezonden antwoorden eischt van de hoogleeraren veel tijd en, is het antwoord
zonder wetenschappelijke waarde, dan is die tijd als verspild te beschouwen.
Bij prijsvragen, waarvoor onderzoek in laboratoria verricht moet worden, is de
geheimhouding, die ondersteld wordt, bovendien moeilijk te verzekeren. Ook
zal het, vooral voor de veeartsenijkunde, niet gemakkelijk zijn telken jare een
geschikt onderwerp te vinden. Men gaf in overweging het artikel facultatief te
stellen. Sommigen, die meenden dat het geld, voor prijsvragen bestemd, beter
wordt besteed voor beurzen, wenschten het artikel te zien vervallen.

Artikel 12. Waar voor de Rijksuniversiteiten geene gelden voor studiereizen
worden verstrekt, achtten sommige leden het niet gewenscht dit wèl te doen
voor de nieuwe hoogescholen. Anderen meenden, dat juist bij deze hoogescholen
behoefte aan studiereizen zal bestaan en wenschten de voorgestelde regeling
ook voor de universiteiten en de technische hoogeschool in te voeren. Sommigen
verlangden de in het artikel genoemde bedragen verhoogd en, ook wat de studie-
beurzen betreft, bij voorbeeld op het dubbele gesteld te zien.

Verscheidene leden achtten het niet gewenscht de bedragen voor studiereizen
en voor beurzen zoo beschikbaar te stellen, dat die bedragen voor een bepaald
jaar worden bestemd. Het kan voorkomen, dat er jaren zijn, waarin geene stu-
denten eene studiereis verlangen te doen of er geene studenten zijn, die wegens
bijzondere liefde voor wetenschappelijke onderzoekingen voor zoodanige reis
in aanmerking behooren te komen. Hetzelfde geldt voor de beurzen. Het zou
weinig beantwoorden aan het doel, indien men jaarlijks daarmede een vast aantal
jongelieden begiftigde. Er moet uitgezien worden naar begaafde jongelieden,
die aanleg en liefde voor een wetenschappelijk vak hebben. Deze zijn niet ieder
jaar in gelijke mate te vinden. Men zal in het eene jaar meer, in het andere minder
dan het maximum noodig hebben, indien een oordeelkundig gebruik van de
staatsgelden wordt gemaakt.

Artikel 13. Het had de aandacht getrokken, dat in de Memorie van Toelichting
omtrent de aanstelling van lectoren wel eenige algemeenheden worden verkondigd,
maar dat geenszins duidelijk wordt aangegeven, hoe ten deze gehandeld zal wor-
den. „Van het aangeven van voorbeelden" — wordt daar gezegd — „meent
ondergeteekende" (bedoeld is denkelijk de Minister van Landbouw, Nijverheid en

Handel) „zich hier te moeten onthouden, omdat hij ten opzichte van dit, uit den
aard der zaak eenigszins netelige onderwerp vrij meent te moeten blijven." Men
begreep niet, waarom dit onderwerp zoo netelig zou zijn en betoogde, dat beoor-
deeling van de voorgestelde regeling niet wel mogelijk is, indien te dezer zake
niet meer licht wordt verstrekt. Op nadere inlichtingen werd derhalve aange-
drongen.

Sommige leden merkten op, dat blijkens art. 47 ook lectoren met het geven
van onderwijs in examenvakken zullen belast worden. Zij konden zich voorstellen,
dat lectoren worden aangesteld voor het onderwijs in bijkomstige vakken, waarin
geen examen wordt aigenomen. Worden lectoren echter belast met examenvakken,
dan begrepen zij niet, waarin — behalve in salarieering, rang en medezeggen-
schap— eigenlijk het onderscheid tusschen hoogleeraren en lectoren zou bestaan.
Naar het hun voorkwam, behooren alle docenten, die in examenvakken onderwijs
geven, den rang van hoogleeraar te hebben.

In verband hiermede werd de aandacht gevestigd op art. 38, volgens welk
artikel alleen de gewone hoogleeraren den senaat vormen. Buitengewone hoog-
leeraren en lectoren zouden dus, al geven zij onderwijs in belangrijke vakken,
van medezeggenschap zijn uitgesloten. Dit achtte men voor eene goede behartiging
der onderwijsbelangen even nadeelig als voor het prestige der vakken, door de
uitgesloten leeraren onderwezen.

Eenige leden wenschten in de wet bepalingen opgenomen te zien omtrent de
wijze van aanstelling en de rechtspositie van de lectoren. Aan de Rijksuniversi-
teiten wordt over die rechtspositie geklaagd.

Artikel 15. Gevraagd werd, waarom niet is voorgesteld het minimum-salaris
der hoogleeraren in de wet te vermelden, evenals is geschied in de wet op het
hooger onderwijs. Eenige leden vreesden, dat, indien dit minimum niet wordt
vermeld, de jaarwedden van sommige hoogleeraren op een zoo laag bedrag zouden
kunnen worden gesteld, dat hunne positie zou dalen tot het peil van zekere per-
sonen, in Frankrijk met den titel professeur en in Duitschland met den titel
Professor aangeduid. In elk geval zou men gaarne vernemen, op welke bedragen
de Regeering zich voorstelt de salarissen der hoogleeraren te bepalen.

Artikel 16. Sommige leden waren van oordeel, dat hier ook van de lectoren
melding behoort gemaakt te worden. Het gevaar werd niet denkbeeldig geacht,
dat anders de regeling van de taak der hoogleeraren zou leiden tot het belasten
en overbelasten van lectoren met het onderwijs in vakken, waarvoor zij niet
berekend zijn of geene roeping gevoelen.

Eenige leden achtten de redactie van dit uit de wet op het hooger onderwijs
overgenomen artikel niet duidelijk genoeg. Volgens den laatsten volzin van het
eerste lid kunnen de vakken door de Kroon worden verminderd of gewijzigd.
In het tweede lid wordt gesproken van „andere vakken". Men wil hier blijkbaar
zeggen, dat de hoogleeraar tegen zijn wil niet kan worden belast met het onderwijs
in vakken, in zijne aanstelling niet genoemd. Waar echter wijziging van de aan-
duiding dier vakken is toegelaten, zou bij die wijziging het onderwijs in nieuwe

vakken aan den hoogleeraar kunnen worden opgedragen, welke vakken dan niet
als ,.andere" zouden zijn te beschouwen.

Voorts werd opgemerkt, dat het niet juist is te spreken van vakken, die ver-
minderd oi gewijzigd kunnen worden.

Artikel 18. Het tweede lid van art. 91 der wet op het hooger onderwijs is hier
niet overgenomen. De daarvoor in Memorie van Toelichting geroemde reden
kwam verscheidenen niet voldoende voor. Aangevoerd werd, dat juist omdat de
keuze van personen, bekwaam tot het geven van onderwijs aan de nieuwe hooge-
scholen, zoo beperkt is, het optreden van zulk een deskundige als Kamerlid
bijzonder gewenscht kan zijn.

Anderen keurden de weglating van het tweede lid van art. 91 goed en achtten
tevens schrapping daarvan voor de universiteiten en voor de technische hoogeschool
gewenscht. De bestaande regeling geeft tot veel last bij het onderwijs aanleiding,
terwijl de keuze van leden der Kamer zóó ruim is, dat de schrapping der bepaling
geen bezwaar kan opleveren. Voor verschil van behandeling van de hoogleeraren,
in dit ontwerp en van de hoogleeraren in de wet op het hooger onderwijs bedoeld,
zag men geene reden.

Voorts werd opgemerkt, dat ten gevolge van de weglating van de bedoelde
bepaling het in art. 18 opgenomen voorschrift ook zal gelden voor hoogleeraren,
die tot lid van eene der beide Kamers van de Staten-Generaal worden benoemd.
De aanvaarding van dat lidmaatschap afhankelijk te stellen van de toestemming
der Kroon, achtten sommigen echter niet gewenscht. Naar hunne meening behoort
hieromtrent eene bepaling in de wet zelve opgenomen te worden.

Gevraagd werd, of het niet wenschelijk is in de wet te bepalen, dat de hoog-
leeraren moeten wonen in de gemeente, waar de instelling van onderwijs gevestigd
is. Men had hier voornamelijk het oog op het geval, dat de landbouwhoogcschool
te Wageningen gevestigd wordt. Uit het gezegde op blz. 10 der nota van de ver-
eeniging Studiebelangen, vertegenwoordigend lichaam der aan de hoogere land-
bouwschool studeerenden, mag worden opgemaakt, dat de omgang der leeraren
te Wageningen rnet hunne leerlingen thans wel iets te wenschen overlaat. Het werd
van belang geacht door eene wettelijke bepaling de vestiging van hoogleeraren
der nieuwe school te Arnhem of elders, waar het leven meer afleiding biedt dan in
het kleine Wageningen, te voorkomen.

Nog werd de opmerking gemaakt, dat de hoogleeraren aan de universiteiten
dikwijls door langdurige reizen aan hunne werkzaamheden worden onttrokken.
Het nut van deze reizen is, wanneer zij voor wetenschappelijke doeleinden worden
ondernomen, niet te ontkennen, maar de schade, daardoor aan het onderwijs toe-
gebracht, mag niet licht geteld worden. Dit kan inzonderheid bij de landbouw-
kundige en veeartsenijkundige hoogescholen het geval zijn, omdat dikwijls de
mogelijkheid om voor den reizenden hoogleeraar een tijdelijken plaatsvervanger
te vinden, zal zijn uitgesloten. Op een verbod werd niet aangedrongen, maar wel
op nauwlettend toezicht, dat niet te vaak verlof voor langdurige reizen worde
verleend.

Artikel 26. Hierboven is reeds vermeld, dat zeer vele leden bezwaar hadden
tegen aanstelling van een administrateur en dat anderen voor administratieve

bemoeiingen de aanstelling van zoodanigen ambtenaar gewenscht achtten. Bij
de bespreking van dit artikel verklaarden verscheidenen zich met het opdragen
van benoemingen aan den administrateur in elk geval niet te kunnen vereenigen.

Artikel 27. Tegen het vierde lid van dit artikel werd het bezwaar geopperd,
dat daarin niet schijnt voorzien te zijn het geval, dat iemand na eenige jaren
medische studie aan eene universiteit gemaakt te hebben, zonder voltooiing dier
studie, naar de veeartsenijkundige hoogeschool overgaat. Het werd billijk geacht,
dat de bedragen, door zoo iemand voor het onderwijs aan de universiteit betaald,
medetellen voor de vrijstelling, aan betaling van eene som van f 800 verbonden.
De voorgestelde bepaling schijnt dit uit te sluiten, omdat daarin gesproken wordt
van betaling van f 800 voor het onderwijs „der hoogleeraren en lectoren". Men
drong daarom op wijziging van het vierde lid aan.

Enkele leden hadden bezwaar tegen verhooging van de schoolgelden, die thans
voor de hoogere landbouwschool te Wageningen f 80 en voor de veeartsenijschool
i 100 bedragen.

Een ander lid opperde het denkbeeld een evenredig schoolgeld te herten en van
meer vermogenden den kostenden prijs te vergen. Anderen achtten zoodanige
regeling voor de nieuwe hoogescholen niet mogelijk.

Artikelen 32 en 33. Wordt een gemeenschappelijk curatorium ingesteld, dan
zouden, naar men meende, toch twee secretarissen noodig zijn, terwijl het aantal
leden in elk geval op ten minste 5 bepaald zou dienen te worden.

Verscheidene leden achtten het gewenscht te bepalen, waar de secretaris zal
moeten wonen.

Artikel 47. Eenige leden keurden af, dat geene bepaling is voorgesteld omtrent
de vakken, waarin examen afgelegd zal moeten worden. Zij verzochten, dat zoo-
danige bepaling alsnog in het wetsontwerp zou worden opgenomen.

Artikel 49. Naar aanleiding van het adres der maatschappij tei bevordering
der veeartsenijkunde werd verder gevraagd, of het niet gewenscht is het aantal
te verrichten abnormale verlossingen bij groote huisdieren op vijf te bepalen en
daaraan toe te voegen, dat iedere candidaat niet alleen ten minste tien normale,
maar bovendien nog ten minste vijf abnormale verlossingen van groote huisdieren
moet hebben bijgewoond.

Personalia. Bij Koninklijk besluit dd. 19 Mei 1914 n°. 58 zijn benoemd tot
vertegenwoordigers der Nederlandsche Regeering op het in de maand Augustus
1914 te Londen te houden Xde Internationale Veeartsenijkundige Congres:

Dr. L. de Blieck, directeur van het veeartsenijkundig instituut bij het depar-
tement van landbouw, nijverheid en handel te Buitenzorg;

Prof. Dr. D. A. de Jong, secretaris van de permanente commissie voor de inter-
nationale veeartsenijkundige congressen, te Leiden;

Dr. H. Remmelts, inspecteur van den veeartsenijkundigen dienst te \'s-Graven-
hage en

L. J. M. Rijnenberg, dirigeerend-paardenarts met rang van luitenant-kolonel,
te \'s-Gravenhage.

Bij Koninklijk besluit dd. 10 Juni 1914 n°. 43 zijn, met ingang van dien dag,
tot wederopzegging benoemd tot Rijkskeurmeester in bijzonderen dienst te Arnhem,
de veeartsen F. W. van Dulm en Dr. S. G. Zwart, respectievelijk directeur van
en keuringsveearts aan het gemeenteslachthuis aldaar.

Bij Koninklijk besluit dd. 12 Juni 1914 n°. 45 is, met ingang van 1 Juli 1914,
voor den tijd van twee jaren benoemd tot Rijkskeurmeester in algemeenen dienst
3de klasse, de geëxamineerde veearts J. J. Meier, te Utrecht.

Bij Koninklijk besluit van 17 Juni 1914 n°. 48, zijn met ingang van 1 Juli 1914
benoemd tot leden van de algemeene keuringscommissie voor de paardenfokkerij:

b. tot plaatsvervangende leden, J. C. Roodzant Kzn. te \'s-Gravenhage;
J. Plet, te Schoterland; A. G. Wassenaar te Oudeschoot, H. Welt te Uit-
huizermeeden. K. Büciili te Rotterdam, W. F. Altevogt te Klaaswaal, en
L. Louter te IJzendijke. Schornagel.

Volgens opgave van de Maatschappij Zeeland kost bij een
minimum van 20 personen een retour Vlissingen-Londen

Bovendien wordt voor de 21e persoon een vrijkaart verstrekt,
wat aan allen ten goede komt. Wij bevelen dit laatste aan, dus iste
klasse boot, 2e klasse trein.

De heenreis moet door allen gezamenlijk worden aangevangen;
de terugreis kan worden gesplitst. Ieder heeft dus het recht terug
te gaan met de dag- of nachtboot, die hij verkiest, binnen den
termijn van den duur van het retour (30 dagen). Dit heeft het voor-
deel, dat ook zij, die vroeger willen terugkeeren of langer in Enge-
land willen vertoeven, toch van de reductie kunnen profïteeren.

Wat verder het verblijf te Londen betreft, is het reiscomité
van oordeel, dat het niet wenschelijk is een voor allen bindende
regeling te treffen. Er zullen velen zijn, die alle vergaderingen
van het Congres moeten of willen bezoeken; anderen zullen zich
bepalen tot enkele vergaderingen; ook zal het gebruik maken van
lunch en diners in het hotel afhankelijk zijn van omstandigheden,
die nu nog niet zijn te voorzien, terwijl ook menigeen bezwaar

zal hebben zich voor de geheele week onvoorwaardelijk aan het
gezelschap te binden. Het comité meent, dat ieder in het algemeen
de noodige vrijheid van beweging moet worden gelaten en dat
zij zich in hoofdzaak moet bepalen tot het verstrekken van logies
en de samenstelling van enkele tochten en het opmaken van een
raming van kosten.

Voor het logies zijn we met eenige hotels in bespreking. Over
het algemeen zijn de hotels in het centrum duurder dan meer
daar buiten, maar het eerste heeft voor, dat minder van vervoer-
middelen, vooral des avonds, behoeft te worden gebruik gemaakt.
Volledig pension zal bij een behoorlijk aantal in een ie klas hotel
niet meer behoeven te kosten dan f 7.50. Dit pension omvat dan
kamer, licht en bediening, warm Engelsch ontbijt, warme lunch,
afternoon tea en diner. Zooals reeds echter werd opgemerkt,
zal dit niet verlangd worden; ook zijn wij Nederlanders niet gewoon
aan zooveel warms op denzelfden dag. Het wordt dan ook slechts
gemeld met de mededeeling, dat die prijs althans niet behoeft te
worden overschreden.

Een toer met auto Charabanc voor 27 personen van 10—4 nm.
door Londen zal op f 1.80 per persoon komen. Indien daarvoor
gelegenheid is, zonder aan de plannen van het Congresbestuur
nadeel te doen, zouden we dan bij de voornaamste bezienswaardig-
heden kunnen uitstappen.

De tocht per auto Charabanc op Zondag 2 Augustus naar Kew
Gardens en Hampton Court (indien dit niet in de excursies van
het Congres wordt opgenomen) zal voor 27 personen f 3.50 per
persoon komen.

In de variété-theaters zijn voor f3.— en ook voor f 1.80 zeer
goede plaatsen te verkrijgen.

De totale kosten voor hotel, maaltijden, twee rijtoeren, waaronder
begrepen bezoek aan Hampton Court en Kew Gardens en 2 avonden
naar een variété behoeft niet meer dan f 80.— a f 85.— te kosten,
aangenomen een gezelschap van 25—27 personen.

Natuurlijk zal ieder dit naar eigen verkiezing goedkooper en
duurder kunnen maken. Het beste lijkt ons, dat een regeling
wordt getroffen voor logies en ontbijt. Een ieder is dan vrij zijn
lunch en diner te nemen, waar hij dat wenscht, en betaalt zijn eigen
hotel-rekening.

In verband met het bovenstaande worden zij, die de reis willen
mede maken, verzocht inliggend billet p.o. in elk geval vóór
8 Juli a.s. ingevuld te zenden aan ondergeteekende.

Indien er op dien datum genoegzame deelneming is, kan daarna
nog wel een enkele worden aangenomen; indien zich minder dan
20 opgeven, zal het gemeenschappelijk reisplan moeten worden
opgegeven.

5. Public control of the production, distribution and sale of milk
in the interests of public health: Friday, August 7th. at 9 a.m.

(a) Meat poisoning — its Pathogenesis and the measures necessary to guard
against it .............Tuesday, August 4th. at 2 p.m.

(b) General principles to be observed in the Inspection of Carcases and
organs of Tuberculous Animals with a view to determine their safety as
articles of Human food......Wednesday, August 5th. at 2 p.m.

(c) Construction and interior of stables in relation to the prophylaxis of
diseases of animals, especially tuberculosis, and also to the hygiene of
milk (adjourned discussion) ¹) . . . . Thursday, August 6th. at 2 p.m.

1 ) Discussion adjourned from the IXth. Congress (Resolution of General
Meeting XII).

(d) The use of Drugs in the treatment of Disease caused by Nematode
Worms ..............Friday, August 7th. at 2 p.m.

(a) Diseases Transmitted by Ticks; their classification, Treatment and Pre-
vention ..............Tuesday, August 4th. at 2 p.m.

(ft) Diseases Transmitted by Winged Insects; their Classification, Treatment
and Prevention .........Wednesday, August 5th. at 2 p.m.

What influence has Heredity on the early development of affections which
impart the economic usefulness of horses. What are the manifestations of
these influences that should be avoided in the selection of breeding ani-
mals.¹). Thursday, August 6th. at 3 p.m.

To be held at the Hotel Cecil, Strand, London, W. C. from 8.30 to 10.30 p.m.
Tuesday, August 4TH.

Conversazione, given by the Organising committee, and members of the
royal college of veterinary surgeons, at the Natural History Museum,
South Kensington, to Membres of the Congress, from 9 to 11.30 p.m.
Wednesday, August 5th.

Official dinner of the congress, at the Hotel Cecil, Strand, W.C. at
7.30 p.m. Price of Tickets Gentlemen /l. 1 s. Lady 16 shillings, inclusive
of wines and cigars.

It is hoped that members will attend the official dinner in large numbers.
Those intending to be present should notify the Honorary Secretary not be-
fore Tuesday, July 28th. 1914.
Friday, August 7th.

1 ) In accordance with Resolution of the IXth. Congress (Fourth Sec-
tion IV, p. 3).

For morning and afternoon meetings:
Gentlemen: Morning coat or frock;
Ladies: Morning dress.
For all evening meetings, receptions, dinner etc.:
Gentlemen: Evening dress.
Ladies: Evening dress.
It may be necessary to wear levee dress or uniform for Government and Municipal
receptions. Instructions on this point will be given on the cards of invitation.
In order that there may be no mistake about invitations, members are requested
to register their names at an early date as well as those of their ladies. Cards
of invitation will be required for certain of the receptions, and members who
have not received these are requested to apply for them at the Secretary\'s
Office as soon as possible after their arrival in London.
The Office of the Secretary will be at the place of meeting during the Congress,
The Central Hall, Westminster, and will be open all day on Saturday, the
ist. August, and from Monday, 3rd. August till Saturday, 8th. August.

The Zoological Society has very generously presented 1000 tickets for free ad-
mission to the Zoological Gardens, for Foreign Members of the Congress only,
and available for Sunday, August 2nd. or Sunday, August 9th. There is no admission
to the Gardens on Sundays except by special tickets. Arrangements have been
made for Members to visit the Metropolitan Market, Deptford Cattle Wharf, and
Cold Storage Establishments during the week of the Congress.

A Ladies Committee is being formed to make arrangements for drives and
excursions for lady members.

Saturday, August 8th. Leave London (Paddington Station) about 1 p.m. Visit
the Castle, State Apartments (if open to the public) and Grounds. A pre-arranged
party may visit the famous herds of His Majesty King Georg V., by special permis-
sion. Return to London by rail, leaving Windsor in the evening.

Providing: I. Third class travel tickets from London to Windsor and back;
2. gratuities to railway servants; 3. the services of a competent representative to
act as Interpreter and generally supervise the arrangements.

The farms are about three miles from the station and a special fare will be
charged to those going there by motor.

Monday, August 10th. Leave London about 11 a. m., by motor via Barnes,
Kingston, Church Cobham, Byfllet, to Pirbright, to inspect the Cattle Testing
Station of the Board of Agriculture, returning via Chobham, Chertsey, Hampton
Court, Twickenham, Isleworth, and Kew Bridge, etc. to London, arriving back
about 7 p.m.

Providing: 1. Seat in motor conveyance; 2. gratuities to Driver; 3. the services
of a competent representative to act as Interpreter and generally supervise the
arrangements.

Applications for this excursion should be made early as the catering will require
to be arranged in advance.

Arrangements are being made to visit several important breeding Establishments,
including those of J. B. Joel Esq., at St. Albans, where the famous "Pretty Polly"
may be seen.

for Oxford. Drive in Oxford visiting Colleges, etc.
Proceed by train to Leamington, where the night
will be spent.

Castle, Shottery, Stratford-on-Avon etc. Leave
Stratford-on-Avon at 5.25 p.m. arriving London
about 7.50 p.m.

Providing: Third Class travelling tickets; 2. superior hotel accommodation consist-
ing of meat breakfast, table d\'hote luncheon, table d\'hote dinner, bedroom, lights,
and service, commencing with luncheon on August 10th. and terminating with
dinner on August nth.; 3. carriage drive in Oxford and circular motor tour from
Leamington through Shakespeare Country; 4. Omnibus transfer between station
and hotel on arrival and departure at Leamington; 5. fees to hotel and railway
servants, to drivers of the conveyances utilised, and admission fees to the places
of interest visited while on the drive, and motor tour; 6. the services of a competent
representative from London back to London.

Providing: 1. Travelling tickets, third class by rail and saloon on-steamers,
from London back to London; 2. Superior hotel accommodation commencing with
luncheon on Monday, August ioth., and terminating wich luncheon on Saturday,
August 15th.; 3. drive in Edinburgh and Glasgow, and from Keswick to Amble-
side; 4. omnibus transfers to and from hotels whenever necessary; 5. free convye
ance of 100 lbs. of baggage throughout; 6. fees to hotel and railway servants,
guards, drivers and expenses of sightseeing whilst with our representative on the
above mentioned drives; 7. the services of a competent representative from London
back to London.

Leave London (Paddington Station) at 8.45 a.m.
via Fishguard an Rosslare, arriving Killarney
at xo.2 p.m.

In the morning drive to the ruins of Muckross
Abbey. After luncheon proceed by train, to
Dublin, arriving in time for dinner.

To be spent in Dublin, a morning drive will be
arranged visiting the chief places of interest.

Morning will be spent in Dublin, and leave at 1.10
p.m. via Kingstown and Holyhead for Chester,
arriving in time for dinner.

Morning to be spent in Chester, a carriage drive
will be arranged for visiting the principal places
of interest. Leave Chester at 1.45 p.m. arriving
London 5.40 p.m. in time for members to leave
by the night services to the Continent.

(Those members wishing to arrive back in London
on Friday, August 14th. see special notice below).

Providing: 1. Travelling tickets, third class by rail and saloon on steamers,
from London back to London; 2. superior hotel accommodation consisting of
breakfast, table d\'hote, luncheon, dinner at table d\'hote, bedroom, lights and
service, commencing with luncheon on Monday, August 10th., and terminating
with luncheon on Saturday, August 15th.; 3. excursion of the Grand Tour of the
Lakes at Killarney: drive from Killarney to Muckross Abbey and back: drive in
Chester and Dublin; 4. Omnibus transfers to and from hotels whenever necessary;
5. free conveyance of 100 lbs. of baggage throughout; 6. fees to hotel and railway
servants, guards, drivers, and expenses of sightseeing whilst our representative
on the above mentioned drives and excursions; 7. the services of a competent
representative from London back to London.

Special Notice. Those members desiring to arrive in London on Friday, August
14th., can travel direct to London instead of breaking the
journey at Chester. London would be reached at 11.0 p.m.

The inclusive fare to travel with the above party round to
Chester and continue to London, arriving on Friday evening,
will be: £ 10.5.0.

The train from Chester to London has a dining car attached,
but the cost of dinner is not included.

Portsmouth and Ryde to Ventnor, arriving
12.58 p.m. Afternoon drive to Shanklin and
back.

Lymington to Brockenhurst, drive through New
Forest, luncheon at Lyndhurst and continue drive
in the New Forest to Minstead, Stony Cross and
Castle Malwood Lodge back to Brockenhurst,
returning by rail to London, arriving about
7.30 p.ni.

Providing: 1. Third class travel tickets from London back to London; 2. superior
hotel accommodation consisting of breakfast, table d\'hote luncheon, dinner at
talbe d\'hote, bedroom, lights and service, commencing with luncheon on Wednes-
day, August 12th., and terminating with luncheon on Friday, August 14th.;

3. drive from Ventnor to Shanklin and back: drive from Ventnor to Freshwater
Bay, also drive through the New Forest from Brockenhurst back to Brockenhurst;

4. transfer between station and hotels wherever necessary; 5. free conveyance of
hand baggage; 6. fees to hotel and railway servants, and to the drivers of the con-
veyances utilised; 7. the services of a competent representative from London back
to London.

Wanneer men de thermostabiele, phagocytose-bevorderende
immunstoffen (bakteriotropinen) identificeert met lytische am-
boceptoren dan moet men ook aannemen, dat ze in de leukocyten
een passend komplement binden en dat door samenwerking van
deze beide lichamen eene oplossing van de in de leukocyten opge-
nomen elementen plaats vindt. Treedt daarentegen in de phago-
cyten geen komplement in werking, dan mag men ook de bak-
teriotropinen niet als amboceptoren aanzien, omdat we onder am-
boceptoren lichamen verstaan, die de functie bezitten een bakterie
of cel onder inwerking van het komplement aan te tasten.

Nu zijn de betrekkingen van de leukocyten tot het komplement
reeds het onderwerp van talrijke onderzoekingen geweest, waarbij
in den regel 2 vragen onderscheiden worden:

b. of de leukocyten bij het ten gronde gaan (in of buiten het
lichaam) het zich daarin bevindende komplement in het serum
doen overgaan (hypothese van Metchnikoee).

Wat de herkomst van het komplement aangaat daarover
bestaat een groote litteratuur, voor een deel van den nieuw-
sten tijd. Ik noem o.a. de monographieën van Metciinikofe,
Fkiedbergkr en Hahn in Kolle-Wassermann Bd. IV, de mono-
graphie van Sachs over haemolysinen in Lubarsch-Ostertags-
Ergebnissen 1906, de verhandelingen op het Hygiëne-congres
in 1903 te Brussel benevens op een arbeid van Sciineider \')
„Die Praexistenz des Alexins im zirkulierenden Blut."

De eersten, die aantoonden dat leukocytenrijke exsudaten
sterker baktericied werkten als de betreffende bloedsera waren
Denijs, Kassin en Havet. ²) Dezelfde waarneming werd gemaakt
door Büchner ³), die tevens constateerde dat verwarming op
56° C. ook de leukocytenhoudende vloeistoffen van het bakteri-
ciede vermogen beroofde, waaruit hij concludeerde dat de bakterie-
vernietigende stoffen uit het serum en de leukocytenrijke exsu-
daten identisch waren. Door deze onderzoekingen voelde hij zich
gedrongen de leukocyten als de bronnen der alexinen aan te
zien, waarom hij aan deze cellen den naam van „alexocyten"

gaf. Büchnf.r bestreed echter beslist dat de leukoc.yten een
aktieve phagocytaire rol bij de baktericidie zouden spelen. Hij en
zijne leerlingen toonden, op grond van een reeks nadere onderzoe-
kingen, aan, dat het alleen physiologische secretieprodukten
van de leukocyten waren, die de genoemde werking te voorschijn
riepen. Volgens Rüchner vindt de secretie der werkzame stoffen
uit. de levende leukocyten plaats en is deze als uitdrukking van
een physiologische vitale functie op te vatten; voor een deel echter
zouden de alexinen ook bij het in het lichaam steeds plaats vin-
dende verval van leukocyten aan het serum worden afgegeven.
Wat verder de BücHNER\'sche hypothese aangaat de betrekkingen
tusschen komplement en leukocyten kunnen het best bestudeerd
worden bij de roode bloedlich. en zoo zijn er over de vraag of de
leukocyten haemolytisch komplement secerneeren ook onderzoe-
kingen van Grubf.r, Hokf., Neuff.ld en anderen.

Grubf.r ⁴) bracht in vitro bij elkaar gesensibiliseerde bloed-
lichaampjes met leukocyten, die in keukenzout-oplossing of in
aktief serum gebracht waren en bestudeerde nu de hierbij
intredende phagocytose. Hij toonde aan dat de extracellulair
gelegen bloedlichaampjes geen spoor van haemolyse vertoonden.

Hoke ⁵) bracht eenige c.c.m. versch konijnenserum tezamen
met leukocyten, die hij uit de borstholte van hetzelfde dier,
waarvan het serum afkomstig was, door aleuronaat-injectie had
verkregen, liet het mengsel l uur bij 37⁰ C. staan en centrifugeerde
de cellen af. Nu onderzocht hij de bovenstaande vloeistof op
haar haemolytisch vermogen tegenover caviabloed terwijl hij
als controle normaal konijnenserum gebruikte. Het bleek dat de
haemolytische werking van het serum door de behandeling met
leukocyten niet toe- maar afgenomen was en nadere proeven leerden,
dat deze afname op vermindering van het komplement beruste.
De leukocyten hadden dus niet alleen geen komplement gesecer-
neerd maar hadden zelfs een deel van het in het serum voorhandene
komplement geabsorbeerd. Soortgelijke proeven werden ook
door Neufeld genomen. Ook hij zag in leukocyten emulsies
met gesensibiliseerde schapenroodebloedlichaampjes nooit hae-
molyse optreden, in tegendeel hij zag evenals Hoke door leuko-
cyten een remming der haemolyse optreden. Ook Neuff.ld nam
daarom aan, dat de leukocyten geen noemenswaarde hoeveel-
heden komplement secerneerden, zoodat er dus geen sprake van
kan zijn, dat al het komplement in het serum door secretie der
leukocyten zijn ontstaan had te danken.

meening is die van Metchnikoff ⁶). Zijn hypothese, waarbij de
leukocyten eerst bij afsterven haar komplement zouden afgeven
raakt de kern van de humorale immuniteitsleer. In normale om-
standigheden zouden de alexinen nooit vrij in de lichaamssappen
circuleeren, maar in de phagocyten zijn besloten; in het organisme
zouden, onder normale omstandigheden, alleen de phagocyten
dus in staat zijn de kiemen te vernietigen, daar in het intakte
lichaam, volgens Metchnikoff, geen vrije, in het bloed circulee-
rende alexinen aanwezig zijn. Het circuleerende bloed is immers
volgens hem volkomen vrij van alexinen. Alleen daar waar leuko-
cyten toevalligerwijze ten gronde gaan (phagolyse) zouden alexinen
in de lichaamsvloeistoffen kunnen overgaan. Het komplement zou
het n.1. zijn waaraan de vertering van de in de leukocyten ge-
raakte bakteriën zou zijn toe te schrijven. Evenals de Pfeiffer\'
sche reaktie slechts door „phagolyse" tot stand zou komen,
zou volgens de leer van Metchnikoff de baktericiede kracht
van het serum te danken zijn aan een zeker aantal leukocyten,
dat bij het stollen van het bloed ten gronde gaat en dan komple-
ment aan het serum afgeven. (Het meerendeel der physiologen
neemt echter tegenwoordig aan dat bij de bloedstolling geen ver-
val van leukocyten plaats vindt). Trouwens, was de theorie van
Metchnikoff juist dan zou er tusschen bloedplasma en bloed-
serum een zeer groot verschil in bakterievernietigend vermogen
moeten waar te nemen zijn, hetgeen talrijke proeven van meerdere
onderzoekers als onjuist hebben uitgewezen. Deze veel bestreden
hypothese van Metchnikoff kan gecontroleerd worden op
bloedlichaampjes. Alle tot op heden gedane proeven om uit
leukocyten haemolytisch komplement te secerneeren hebben tot
negatieve resultaten gevoerd. Landsteiner ⁷) en Lambotte
en Stiennon ⁸) vonden dat zulke extrakten, in tegenstelling met het
bloedserum en de (exsudaat) vloeistoffen van hetzelfde dier, niet
in staat waren inaktief haemolytisch serum te kompletteeren.
Neufeld ⁹) rekende uit dat volgens de leer van Metchnikoff
één macrophaag zooveel komplement bevatten moest om 8000 —
10.000 gesensibiliseerde roode bloedlich. direct op te lossen.
Hij onderzocht nu in de hangende druppel leukocyten, die één of
meer gesensibiliseerde roode bloedlichaampjes in zich hadden
opgenomen en nam geen enkele keer waar, dat de bloedlichaampjes
in de phagocyten zóó snel werden opgelost, dat binnen weinige
minuten slechts schaduwen ervan waren overgebleven, zooals bij
extracellulaire haemolyse wordt waargenomen. De vertering der
roode bloedlich. geschiedde uiterst langzaam; na eenige uren kon

Neufeld het meerendeel der roode bloedlichaampjes nog normaal
in de leukocyten aantoonen. Ook Gruber verkreeg dergelijke
resultaten als Neufeld. Het intracellulaire en extracellulaire
oplossen der bloedlich. schijnen dus twee volkomen van elkaar
verschillende processen te zijn; de intracellulaire gelijkt meer
een vertering, die hoogstwaarschijnlijk is toe te schrijven aan de
vitale werkzaamheid van de cel en verloopt ongetwijfeld zonder
medewerking van het komplement.

In zooverre stemmen Metchnikoff en Buchner, niettegen-
staande principiëele tegenstelling, overeen dat beide de bakterie-
vernietigende eigenschappen van het bloed met de leukocyten
in nauwe samenhang brengen. Pfeiffer en Moxter ¹⁰) daaren-
tegen namen geen samenhang van het baktericied vermogen van
het bloed met de leukocyten waar. De proeven van deze beide
onderzoekers zijn niet de eenige gebleven, die de leer van de samen-
hang der leukocyten met de alexinen aan het wankelen brachten.
Er bestaat een zeer groot aantal nadere onderzoekingen, die
absoluut niet vóór een samenhang der alexinen en leukocyten
spreken.

Toch leek het mij gewenscht eens na te gaan of het misschien
zou gelukken met behulp van een leukocytenoplossend serum
uit leukocyten komplement af te scheiden.

De gedachte, overmatig gewoekerde cellen door cytolysinen
tot oplossing te brengen is, behalve bij de behandeling van carci-
noom, o.a. ook beproefd bij die ziekten, die op een pathologische
woekering der bloedelementen berusten. De weg, dien men eerst
insloeg was deze, dat men bloedbestanddeelen of bloedvormende
organen injicieerde in de hoop specifieke sera te verkrijgen. De
eerste, die er naar streefde een antileukocytair serum te bereiden
was Metchnikoff. ⁿ). Door onderhuidsche injektie van de milt
van ratten bij caviae verkreeg hij een serum, dat agglutineerend
en oplossend werkte op rattenleukocyten. De mononukleaire
werden het eerst aangetast en veranderd in heldere blaasjes met
zeer zichtbare kern, daarna kwam de beurt aan de polvnukleaire,
die dezelfde veranderingen ondergingen terwijl ten slotte de cellen
van Ehrlich (Mastzellen) aangetast werden. Het serum van de
vóórbehandelde caviae bevatte dus een zeer actieve leukocidine.
Spoot hij alleen mononukleaire leukocyten in dan nam hij toch
waar, dat het serum ook oplossend werkte op de polvnukleaire.
Verder bleek dat deze werking streng specifiek was; het serum dat
snel rattenleukocyten vernietigde toonde zich bijna onwerkzaam
tegen muizenleukocyten; -een serum geprepareerd tegen witte

bloedlichaampjes van het konijn, lostte alleen deze op en niet
die van de rat en omgekeerd.

Delezenne ¹²) berichtte in zijne bijdrage tot de studie der
antileukocytaire sera, dat hij door de injectie van enkel hondeserum
een tegen den hond gericht leukotoxin verkregen had. Funck ¹³)
spoot intraperitoneaal bij caviae konijnenmilt in; beginnende met
een halve milt en stijgende tot een heele spoot hij de dieren met
tusschenpoozen van 8—10 dagen zes maal in, waarna het serum
werd verzameld, hetwelk op zijn leukotoxische werking zoowel
in vivo (buikholte konijn) als in vitro (peritoneaal exsudaat van het
konijn, i druppel op 10 druppels physiologische keukenzoutoplossing)
gecontroleerd werd. In vitro nam hij na 2 uur een beginnende
degeneratie der witte bloedlichaampjes waar, welke degeneratie
na 24 uur met een volkomen vernietiging der leukocyten (zoowel
mononukleaire als polynukleaire) eindigde. Normaal caviaserum
had op de leukocyten van het konijn niet de minste werking.
Tot soortgelijke resultaten kwam Bierry ^l4) die eveneens consta-
teerde dat het serum van dieren, bepaalde leukocyten onbewegelijk
maakte en ze in ronde kogels veranderde.

Het zou te ver voeren alle studies over leukocyten hier te be-
spreken. Ik wil hier alleen slechts wijzen op artikelen van Flexner¹⁵)
Chi<I9Tian ¹⁶), Cesaris, Demel en Sotti "), Franca ^l8), Leschke¹⁹)
e.a. alle handelende over leukotoxinen.

Voor mijne proeven gebruikte ik leukocytolytisch serum ten
opzichte van paarden- en cavialeukocvten. Het eerste werd ver-
kregen door konijnen intravenus paardenleukocyten in te spuiten,
welke op de volgende wijze waren verkregèn. In een fleschje met
15 c.M³. /O natriumcitraatoplossing werd 100 c.M³. paarde-
bloed steriel opgevangen en dit rustig eenige uren neergezet,
waarna zich de roode bloedlichaampjes in een dikke laag op den
bodem hadden afgezet. Het troebele gele plasma werd afgepi-
petteerd en dit gecentrifugeerd (in een centrifuge met een gering
aantal wendingen, de watercentrifuge) waarna door 3 Xwasschen
met physiologische keukenzoutoplossing de leukocyten van het
aanhechtende plasma werden bevrijd. De zich op den bodem der
centrifugebuizen bevindende witte bloedlichaampjes werden in
10 c.M³. physiologische keukenzoutoplossing verzameld, welke
hoeveelheid het konijn als eerste injectie intraveneus werd in-
gespoten. De tweede injectie had 8 dagen later eveneens intra-
veneus plaats; de ingespoten witte bloedlichaampjes waren echter
nu niet afkomstig van 100 maar van 200 c.M³. paardenbloed;

de derde injectie 8 dagen na de tweede met 300 c.M³. en zoo
achtereenvolgens totdat het dier bij de zesde injectie intraveneus
de leukocyten van 600 c.M³. paardebloed had ontvangen. De
gebezigde konijnen, die de injecties zonder sterke reactiever-
schiinselen hadden verdragen, werden 10 dagen na de laatste
injectie door verbloeding uit de carotis gedood. Het steriel opge-
vangen bloed bleef 2 dagen rustig staan, waarna het zich af-
gescheide leukocytolytisch serum in kleine fleschjes in. den ijs-
kast werd bewaard.

De leukocyten noodig voor de bereiding van een leukocyto-
lytisch serum voor cavialeukocyten, verkreeg ik door caviae
intraperitoneaal in te spuiten 20 c.M³. pepton NaCl. opl. om na
6 uur met een canule uit de buikholte deze, nu leukocytenrijke
vloeistof weer te verzamelen. Gebruikte ik voor de i° intraveneuse
injectie mijner konijnen de leukocyten van 1 cavia voor de vol-
gende injecties, die 8 dagen na de voorafgaande plaats vonden,
bezigde ik telkens 1 cavia meer zoodat bij de 6° injectie de leu-
kocyten van 6 caviae ingespoten werden. Het verbloeden der
dieren had ook hier 10 dagen na de laatste injectie plaats.

In het bezit zijnde van deze anti-leukocytaire sera was het nu
de vraag of deze sera werkelijk leukocyten oplosten en 200 ja,
in welke hoeveelheid. Om dit te controleeren moeten behalve het
specifieke serum, nog 2 stoffen aanwezig zijn, nl. leukocyten (in ons
geval van paard of cavia) en Meerschweinchcnkomplement. I)e
leukocyten van paard en cavia kreeg ik op de wijze zooals boven
is medegedeeld. Speciaal voor deze proeven is het noodzakelijk
leukocyten te verkrijgen, die niets of zoo weinig mogelijk van hunne
vitale eigenschappen hebben ingeboet. Hier vooral dient er dus
op gelet te worden, dat de leukocyten grondig gewasschen en dus
van de aanhechtende vloeistof bevrijd worden. Dit is een punt van
belang daar we de aanwezigheid van kleine hoeveelheden ander
serum en voor alles van komplement moeten uitsluiten. In den
regel zal het voldoende zijn de cellen twee maal te wasschen maar
toch kan men zonder nadeel het wasschen nog meer herhalen.
Telang voortgezet centrifugeeren kan daarentegen de leukocyten
beleedigen. Men moet voor de proeven leukocyten gebruiken,
die pas uit het dier zijn gekomen; in de ijskast bewaarde cellen
zouden na 24—48 uur nog hare werking vertoonen.

Het benoodigde caviakomplement werd verkregen op de gewone
wijze door het bloed van een cavia in een steriele schaal op te vangen
en na stolling het serum te laten afscheiden.

van het serum aan verschillende buisjes, bevattende i c.M³.
van een emulsie van paardenleukocyten benevens een voldoende
hoeveelheid caviakomplement (0.3 c.M³.) dalende hoeveelheden
leukocytolytisch serum voor paarden-wittebloedlichaampjes toe-
gevoegd, terwijl als controle ook ec-n buisje zonder komplement,
enkele buisjes met leukocyten oplossend serum voor cavia-witte-
bloedcellen en enkele buisjes met normaal konijnenserum in de
proef werden opgenomen zooals in onderstaande tabel is weer-
gegeven.

Bij bovenstaande proef dient nog te worden opgemerkt, dat
de buisjes geplaatst werden bij 37⁰ C. terwijl op verschillende
tijdstippen tusschen 1 en 24 uur een druppel voor het microscopisch
onderzoek uit de verschillende buisjes werd genomen. Bij dit on-
derzoek (kleuring volgens Giemsa en Mag-Grünwald) bleek in
de buisjes 1, 2 en 3 een zeer sterke leukoevtolyse te hebben plaats
gevonden; na 2 uur was reeds in deze buisjes een beginnende
degeneratie der leukocyten waar te nemen, terwijl na 24 uur
het leukocytolytisch proces geheel was afgeloopen. In buisje 4
viel een nog wel goed zichtbare, maar toch zwakkere leukocytolyse
dan in de 3 eerste buisjes, te constateeren; de reactie trad hier
eerst na 4 uur in. In buisje 5 trad een twijfelachtige reactie in,
terwijl 6 en 7 geen oplossing der leukocyten was waar te nemen.

Wat de controle met de beide andere sera betreft kon alleen in de
grootere dosis: 0.5 c.M³. en 0.4 c.M³. bij het leukocytolytisch serum
voor cavialeukocyten en 0.5 c.M³. bij normaal konijnenserum en
uiterst zwakke leukocytolyse microscopisch aangetoond worden.
Beneden de genoemde hoeveelheden viel de reactie geheel negatief uit.

De verandering der leukocyten schrijdt steeds voort en men kan
alle phasen van het proces in de preparaten volgen wanneer men ze
bijv. met alkohol-aether fixeert en met Giemsa kleurt. Het eerst neemt
men waar, dat de kernen zich moeilijker en zwakker kleuren, er
treedt als het ware een verbleeking der kernen op, waarbij de
verschillende kerngedeelten zich tot 1 of 2 grootere kerndeelen ver-
eenigen, dan veranderen die konturen der leukocyten, de grenzen
worden min of meer gekarteld, de zwak-gekleurde kernen schijnen
zich tegen der rand der leukocyten uit te breiden. Het celproto-
plasma wordt korrelig, waarbij een uittreding van eosinophile
granula plaats vindt. Ten slotte verdwijnen de kernen geheel
en worden de leukocyten doorschijnend; tot een volkomen oplossing
der leukocyten komt het echter niet; de vormen der leukocyten,
waarin meestal ook nog de vorm van een kern te bespeuren is,
blijven achter.

Hetzelfde proces werd waargenomen, toen het leukocytolytiscli
serum voor cavialeukocyten op deze leukocyten inwerkte. Viel
hier de reactie eenigszins zwakker uit als bij de paardenleukocyten
(hetgeen ongetwijfeld zijn oorzaak vindt in de bereiding van het
leukocytolytisch serum; bij bet bereiden van het leukoc. serum tegen
paardenleukocyten werden naar verhouding veel grootere doses
leukocyten geïnjicieerd dan bij de bereiding van het cavialeuko-
cvtol. serum) toch was de leukocytose weer heel goed indepraepa-
raten te volgen. Ook hier gaf het soortvreemde serum en het nor-
maal serum alleen in de dosis van 0.5 c.M³. een zwakke degeneratie
der witte bloedcellen. Uit onderstaande tabel volgt één en ander
voldoende, zoodat eene beschrijving van het proces wel overbodig
geacht mag worden.

Behalve antileukocytaire immunlichamen bleken beide sera,
speciaal het leukocvtolytisch serum paard, bij onderzoek ook
haemolytische immunstoffén te bevatten, waaruit mijns inziens
niet de conclusie getrokken behoeft te worden, dat witte en roode
bloedlichaampjes een aantal gemeenschappelijke receptorentypen
gemeen hebben (Dungern, Metchnikoff? Moxter kregen bij
voorbehandeling met flimmerepitheel, melk, spermatozoën haemo-
lysinen). Veel eer schrijf ik de aanwezigheid van haemolysinen in
het leukocytolvtisch serum toe aan de bereiding en wel hier aan
dat het plasma, dat den konijnen intraveneus werd geïnjicieerd,
behalve een overwegend aantal leukocyten ook nog bevatten een
zeker aantal roode bloedlichaampjes, die zich nog niet op den
bodem hadden afgezet. De konijnen worden op deze wijze met 2
antigenen vóórbehandeld. Dat dit vermoedelijk wel de reden zal
zijn van de haemolytische werking der beide sera bleek nog nader
uit de omstandigheid, dat het leukocytol. serum paard veel sterker
haemolytisch werkte dan dat tegen cavialeukocyten; hetgeen weer
zijn oorzaak vindt in het feit dat het paardenplasma, dat den
konijnen werd ingespoten, bij microscopisch onderzoek een veel
grooter aantal roode bloedlichaampjes bevatte dan het peritoneaal-
vocht van de cavia. Werkte het leukocytol. serum paard toch nog
haemolytisch in een dosis van 0.005 c.M³., het leukocytol. serum
cavia gaf nog slechts haemolyse bij aanwending van 0.1 c.M³.
Tevens bleek hieruit, dat niettegenstaande bij de injectie de roode
bloedlichaampjes bij de witte verreweg in de minderheid waren,
toch het serum (speciaal het leukocytol. serum paard) nog in een
dosis (0.005 c.M³.) haemolytisch werkte, waarbij de leukocyten-

oplossende werking reeds lang negatief was. Ook bleek, dat het
leukocytol. serum paard niet haemolytiseh werkte voor het leuko-
eytol. serum cavia en omgekeerd.

Dat we in een leukocytolytisch serum een specifiek immunserum
bezitten en de leukocytolytische stoffen met echte ambozeptoren
op één lijn zijn te stellen bleek uit de omstandigheid, dat ze behalve
een soort-specifieke leukocytolyse ook de verschillende anderen
immuniteitsreakties gaven (Agglutinatie, Praecipitatie, Komple-
mentbinding) hetgeen hieronder in het kort zal worden medegedeeld.

Het voor de praecipitatie benoodigde leukocytenfiltraat werd
verkregen door leukocyten in een mortier met kwartszand en
phys. NaCl-oplossing gedurende 15 minuten fijn te wrijven in deze
oplossing daarna te filtreeren. Bij toevoeging van het bijbehoorende
serum werd op de grens der beide vloeistoffen een fraaie ring zicht-
baar; werden sterke verdunningen van het filtraat gebezigd dan
viel de reactie negatief uit. Geheel negatief was de reactie wanneer
bij het leukocyten filtraat van het paard het leukocytenoplossend
serum voor cavialeukocyten gebracht werd en omgekeerd.

Bij het beoordeelen van agglutinatie moet men voorzichtig zijn.
Ieder die met leukocyten gewerkt heeft, zal de ervaring hebben
opgedaan, dat ze gemakkelijk al uit zich zelf aan elkaar kleven,
zoodat men zeer licht tot verkeerde conclusies kan komen. Om een
homogene emulsie van leukocyten te krijgen is het noodig
deze minstens 3 X goed te wasschen, zoodat alle aanklevende
stoffen verwijderd worden en ook de emulsie zelf niet te dicht
maken, anders ziet men de leukocyten vaak al uit zich zelf op den
bodem zakken. Neemt men deze voorzorgen in acht, dan kan men
waarnemen, dat het leukocytolytisch serum ook agglutineerend
werkt en tevens dat deze agglutininen weer specifiek zijn voor be-
paalde witte bloedcellen. Nooit nam ik waar, dat het leukocyten-
oplossend serum voor cavialeukocyten ook die van het paard
agglutineerde en omgekeerd. Echter ligt de agglutineerende titer
dezer sera niet hoog; 1 : 100 is in den regel reeds de minimale grens
der agglutinatie. En nu de 3⁰ immuniteitsreactie: de Komplcment-
binding. Als extract werd gebruikt een helder leukocytenextract en
wel in dalende hoeveelheden van 0.5 c.M³. tot 0.05 c.M³. Als sera
werden aangewend de inaktieve leukocytolytische sera in hoeveel-
heden van 0.2 en 0.1 c.M³. terwijl als komplement het serum van
caviae gebezigd werd, waarvan de titer bij den voorproef op 0.05
c.M³. bepaald was. Werd dit geheel, de verschillende buisjes aan-
gevuld met physiologische NaCl-oplossing tot gelijke volumina,
i uur bij 37⁰ C. geplaatst en daarna 1 c.M³. 5 % schapen roode bloed-

lichaampjes de bepaalde dosis van het haemolytisch serum
toegevoegd, dan bleek, wederom na i uur bij 37⁰ C., dat in die
buisjes, waarin het soortgelijke serum op de witte bloedcellen had
ingewerkt, komplement te zijn gebonden, terwijl een fraaie haemo-
lyse werd waargenomen in de contrölebuisjes met normaal serum
en in die waarin het soortvreemde serum op de leukocyten had
ingewerkt.

Met deze leukoc.ytenoplossende sera, waarvan de zich daarin
bevindende leukocytolytische stoffen met het oog op het
bovenstaande, als echte amboceptoren opgevat moeten worden,
moesten nu leukocyten worden opgelost, ten einde de daaruit vrij
komende stoffen nader te kunnen onderzoeken en daar dit onder-
zoek plaats zou hebben op bakteriën zoo was het eerst noodige
steriele vloeistoffen te verkrijgen en zoo steriel mogelijk te werken.
Werden dienaangaande de noodige voorzorgen genomen, dan
moest aan die steriele vloeistoffen een zeker aantal bakteriën worden
toegevoegd en nadat de vloeistoffen eenigen tijd op de bakteriën
hadden ingewerkt, moest het aantal bakteriën in de verschillende
buisjes geteld worden. Werden door het leukocytolytisch serum
komplement of andere bactericiede stoffen uit de leukocyten ver-
wijderd, dan zou men mogen verwachten, dat in die buisjes een
geringer aantal bakteriën gevonden zou worden. Hier dient ook
even gewezen op de proeven van W\'assermann, die aantoonde,
dat na de injecties van leukocyten antikomplcmenten zouden ont-
staan, hetgeen voor hem reeds bewijs genoeg was dat de leukocyten
komplement secerneerden. Dat een leukocytolytisch serum werkelijk
antikomplcmenten bevat, bleek ook mij op de. volgende wijze.
Nadat ik de minimale hoeveelheid komplement had vastgesteld
(0.04 c.M³.), die in staat w^ras 1 c.M³. 5% schaperoodebloedlich.
2 x de titer dosis haemolytisch serum, op te lossen; voegde ik
bij de volgende proef aan die minimale hoeveelheid komplement
een zekere hoeveelheid leukocytolytisch serum voor cavialeukocyten
toe en nam nu in de verschillende buisjes remming der haemolyse
waar, terwijl die buisjes die normaal konijnenserum bevatten,
een fraaie haemolyse vertoonden, zooals in onderstaande tabel
nader is aangetoond.

Later toonden Gay, Moreschi e.a. echter aan, dat de injectie
van alle soort lichaamseiwit tot de vorming van komplement-
bindende antilichamen aanleiding geeft zoodat de proeven van
Wassermann dus geen bewijs waren, dat de leukocyten komple-
ment bevatten.

Keeren we nu terug op onze zooeven medegedeelde proeven met
leukocytolytische sera, leukocyten en bakteriën en zien we de
resultaten daarmede behaald eens onder de oogen. Deze proeven
geschiedden als volgt: aan een zekere hoeveelheid steriel leuko-
cytolytisch serum voor cavia witte bloedcellen (0.4 cM³) werd een
steriel verkregen cavialeukocyten emulsie (1 cM³) en dalende hoe-
veelheden komplcment toegevoegd; de controle proeven werden
verricht met normaal konijnenserum.

Na 16 uur werden preparaten vervaardigd uit de verschillende
buisjes en de leukocytolyse nagegaan. Buisjes 1, 2, 3 en 4 be-
vatten een zeer groot aantal sterk gedegenereerde leukocyten ter-
wijl in 5 en 6 een minder fraaie leukocytolyse was waar te nemen.
In de buisjes 7—12 met normaal konijnenserum was, zooals te
verwachten, was geen sprake van leukocytendegeneratie. Uit elk
dezer 12 buisjes werd 1 cM\'. van de bovenstaande heldere vloeistof
genomen en deze op steriele wijze in aanraking gebracht met 1 cM³.
van een zeer sterk verdunde typhusbacillen kuituur en daarna de
buisjes geplaatst bij 37°C. Op verschillende tijdstippen van 2—24 uur
werden kuituren uit de verschillende buisjes aangelegd om
het aantal bakteriën te tellen. Het resultaat was in het kort dit,
dat er absoluut geen verschil in bakteriën-aantal was waar te ne-
men in die verschillende buisjes. Toen ik de proef herhaalde
geheel op dezelfde wijze doch nu met paardenleukocyten en leuko-
cytolytisch serum voor deze bloedcellen kreeg ik een overeen-
komstig resultaat. Gelukte het dus op deze wijze niet een uitwer-
king van komplement of baktericiede stoffen op bakteriën aan
te toonen aan de andere kant is de mogelijkheid niet uitgesloten,
dat het leukocytolytisch serum het eventueele komplement in
de leukocyten bond of misschien zelfs vernietigde. Dezelfde op-
merking zou te maken zijn op de proeven van verschillende
autoren, die de herkomst van het komplement bestudeerden.
Zoo maakten o.a. Lippmann en Plesch²⁰) bij hunne studie ge-
bruik van de eigenschap van Thorium X om in groote doses
de leukocyten in het lichaam uit te trekken en concludeeren dan
uit de desniettegenstaande toch constante hoeveelheid komple-
ment, dat de leukocyten niet als de bronnen van het komplement
aangezien moeten worden.

Gelukt het aldus niet in vitro komplement aan te toonen, dan werpt
zich de vraag op of dit misschien in vivo wel mogelijk is. De proeven
dienaangaande hadden plaats op caviae. Van verschillende caviae
werd op 2 verschillende dagen wat bloed afgenomen en de minimale
hoeveelheid komplement bepaald noodig om met een zekere hoeveel-
heid inaktief haemolytisch serum, i c.M³. van een 5% schapenroode
bloedlich. emulsie op te lossen. Het bleek dat op die 2 verschillende
dagen die bepaalde komplement doses bij dezelfde cavia precies de-
zelfde was. Was de komplementtiter der caviae bepaald dan werden
enkele (groep A) ingespoten intraperitoneaal met 6 c.M³. leukocyto-
lytisch serum voor cavialeukocyten en andere (groep B) met
6 c.M³. leukocytol.-serum voor paardenleukocyten, waardoor bij
de caviae uit groep A den volgenden dag een zeer sterke leuko-

cytolyse was waar te nemen. 24 uur na de intraperitoneale in-
jectie van het serum werden alle caviae afgemaakt. Het eerste
wat opviel was dit dat alle caviae uit groep A een sterk haemo-
lytisch, wijnkleurig serum leverden hetgeen zijn oorzaak hierin
vindt, dat het behalve leukocytolytisch op dezelfde soort witte
bloedlich. ook haemolytisch werkte op dezelfde soort roodebloedlich.
omdat behalve witte ook roode bloedlich. bij de voorbereiding
waren gebezigd.

Nu werd de minimale komplementtiter der verschillende ca-
viae opnieuw bepaald en nu bleek dat niet alleen de verschillende
minimale komplementdoses uit groep B geheel dezelfde waren
gebleven, hetgeen te verwachten was, maar ook dat er bij de ver-
schillende caviae uit groep A vóór en na de injectie van het leuko-
cytolytisch serum hoegenaamd geen verandering in de hoeveelheid
komplement had plaats gevonden.

Op grond van bovengenoemde onderzoekingen schaar ik mij,
wanneer de mogelijkheid van de door mij bedoelde komplement-
binding door het leukocytolytisch serum ter zijde gesteld wordt,
bij hen die in de leukocyten niet de bronnen van bet komplement
zien.

Met belangstelling las ik in de aflevering van 1 Mei het interes-
sante artikel van Veenbaas over acetonaemie bij het rund. Zoo-
als Veenbaas aangeeft, werd dezelfde ziekte door mij indertijd on-
der den naam chronische kalfziekte besproken op een vergadering
der Afdeeling Friesland. Nu Veenbaas er een nieuw licht opwerpt,
meen ik, dat het zijn nut kan hebben, het door mij ingenomen
standpunt in korte trekken aan te geven en tegenover het nieuwe
van collega Veenbaas te plaatsen.

De door Veenbaas aangegeven symptomen, wijzende op traag-
heid der levensfunctie\'s, komen met de door mij waargenomen
en toen opgesomde overeen. Bovendien constateerde ik: een bleek
gekleurde (anaemische) slappe uier met schrompelige tepels, glas-
heldere urine, soms diarrhee, evenals dat bij kalfziekte bij uitzon-
dering wordt waargenomen, en als het lijden eenigen tijd heeft be-
staan hoesten, naar ik meen veroorzaakt door prikkeling van de
luchtwegen door de uitgeademde, den eigenaardigen chloroform-
aetherachtigen reuk verspreidende stof(fen) (dat dit aceton is, was
me toen nog niet bekend). Ook hebben de dieren dikwijls moeite
met het opstaan door zwakte van het achterstel. Op grond der
verschijnselen, die overeenkomen met die van kalfziekte, alleen
minder geprononceerd en chronisch verloopend, meende ik van
chronische kalfziekte te mogen spreken, vooral ook, omdat de
ziekte bij dezelfde dieren voorkomt, n.1. de beste melktypen, en
dikwijls bij één en hetzelfde rund daarmee afwisselt, en verder om-
dat dezelfde therapie genezing brengt.

Dat retensie van aseptische lochiën, zooals de Bruin aangeeft,
de oorzaak zou zijn, bestreed ik, met de volgende overwegingen:

1. omdat dan niet is aan te geven waarom de ziekte alleen bij
goede melkgeefsters zou voorkomen;

partus, soms eenige dagen er na, terwijl de lochiën rijkelijk af-
vloeien; en soms eerst weken later, als van lochiën geen sprake meer
is en men ook bij genezing geen lochiën meer te zien krijgt;

3. omdat de luchtinsufflatie-therapie dan geen herstel zou
kunnen brengen, immers, al werd er tijdelijke beterschap mee
verkregen, de nog in den uterus aanwezige lochiën zouden, in
de bloedbaan opgenomen, opnieuw intoxicatie moeten veroorza-
ken. Vaginaal heeft in den regel geen uitscheiding van lochiën
meer plaats, tenminste niet bij de gevallen, die meer dan twee
weken na den partus optreden.

4. omdat recidieve, die toch herhaaldelijk wordt waargenomen,
dan niet zou zijn te verklaren.

Dit zijn wel alle negatieve argumenten, doch door hun aan-
tal zijn ze m.i. niet zonder behoorlijke weerlegging te negeeren.

Mij nu verder bepalend tot hetgeen Veenbaas schrijft, kan
ik me niet vereenigen met de uitspraak „dat na luchtinsuffla-
tie altijd tijdelijke verslechtering van patiënte optreedt," doch meen
te kunnen constateeren, dat dit slechts zeer zelden het geval is.

Om aan te toonen, dat het lijden niet uitgaat van den uier,
zegt Veenbaas, dat de luchtinsufflatie niets bewijst omtrent den
aard der ziekte, omdat deze (de luchtinsufflatie) bij meerdere in-
toxicatie\'s goede diensten bewijst. Deze negatieve conclusie is
m.i. echter niet onaantastbaar. In de eerste plaats, welke zijn die
meerdere intoxicatie\'s en nam Veenbaas ze zelf waar? Deze vraag
naar aanleiding van het volgende: Een Friesche veearts had in zijn
jaarverslag over 1911 (?) vermeld, bij loodvergiftiging genezing te
hebben verkregen met de luchtinsufflatie. Dit paradoxale succes
frappeerde mij en toen ik daarna in den herfst van 1912 twee
koeien, lijdende aan saturnismus in behandeling kreeg, waarbij om-
trent de diagnose geen twijfel mogelijk was, doordat in het gevoeder-
de gras en in de drinkbakjes groote hoeveelheden menie werden ge-
vonden, besloot ik de luchtinsufflatie toe te passen, n.idat de in de
handboeken aangegeven therapie zonder gevolg gebleven was. Den
eigenaar werd medegedeeld, dat volgens een collega de kalfziekte-
therapie bij loodvergiftiging succes zou hebben, en alhoewel ik er
geen heil van verwachtte, werd hem voorgesteld tot deze behan-
deling over te gaan, baatte het niet, het schaadde ook niet en dan
was tenminste alles geprobeerd. Het resultaat nu was, dat bij de
patiënten niet de minste verandering was waar te nemen en sedert
dien is mijn geloof in de luchtinsufflatie bij saturnismus, voor
zooverre het aanwezig was geweest, geheel verdwenen.

Het is evenwel zeer goed denkbaar, dat bij bepaalde intoxi-
catie\'s, speciaal wanneer niet blijvend toxinen worden gevormd of
opgenomen, de luchtinsufflatie succes heeft, hetgeen men dan hier-
door zal kunnen verklaren, dat de vergiften een functie-stoornis
van den uier, zooals bij kalfziekte wordt aangenomen te bestaan,
veroorzaakten, dat de luchtinsufflatie deze stoornis en daarmede
de hieruit voortgekomen symptomen opheft, en aldus een belang-
rijke verbetering, of, als de oorspronkelijk opgenomen toxinen
reeds mochten zijn uitgewerkt, eventueel herstel, te weeg brengt.

Er bestaat bij de door Veenbaas beschreven patiënten ace-
tonaemie. echter in zeer verschillenden graad; zoo zelfs, dat de
diagnose alleen met behulp der legal\'sche reactie, althans niet af-
gaande op den reuk der uitgeademde lucht is te stellen. Wettigt
dit niet de vraag, of het aceton niet toevallig een bijkomstige stof
is en de eigenlijke toxinen dezelfde, thans nog onbekende, zijn als
die, welke de kalfziekte veroorzaken? Maar zelfs, wanneer we als
vaststaande aannemen, dat het aceton de boosdoener is, komt het
mij veel waarschijnlijker voor, dat het in den uterus gevonden
aceton daarin is gekomen uit het bloed, met de lochiën, dan dat
omgekeerd de acetonaemie zou zijn ontstaan, door resorptie, uit
de acetonhoudende lochiën. Waar de uitscheiding van aceton met
de melk, de faeces, de urine en de uitgeademde lucht vaststaat, is
deze met de lochiën zeer waarschijnlijk.

Dat de cervix niet gesloten en de uterus niet gecontraheerd zijn,
zooals door Veenbaas wordt waargenomen bij gevallen betrekke-
lijk kort na den partus, laat zich gemakkelijk verklaren door de
atonie van den uterus, die evengoed bestaat als de atonie van het
maagdarmkanaal. En dat in den niet gecontraheerden uterus lo-
chiën aanwezig zijn, spreekt vanzelf. Is de therorie van Veenbaas
de ware, dan zal de radicaal-therapie bestaan in uterus-irrigatie.
Bij den geopenden cervix is deze zeer goed toe te passen. Is het
aceton de oorzaak van de symptomen, en wordt het, zooals ik
aanneem, gevormd in den uier, dan zal bloed uit de meikader meer
acton moeten bevatten dan dat uit andere venen, b.v. de halsader.
Onderzoekingen in beide richtingen zullen zeer waarschijnlijk het
vraagstuk van het veelvuldig lijden, onder zoo verschillende be-
naming bekend, tot meer klaarheid, misschien tot volkomen op-
lossing kunnen brengen. Dat Veenbaas dit reeds gelukt is, het is
mogelijk, maar niet bewezen.

Mijn hulp werd ingeroepen voor een Duitsche dwergpincher,
die sedert den vorigen dag geen eetlust had en gedurende den nacht
meermalen een weinig lichtgeel gekleurd vocht had gebraakt,
de mij getoonde witte doeken leverden er het bewijs van.

De patiënt, die mij bekend was als een zeer druk zenuwachtig
dier, die het gewoonlijk door zijn blaffen onmogelijk maakte el-
kander te verstaan, lag rustig gedeeltelijk onder dekens gestoken
in een hoekje der sofa, echter door zijn heldere oogopslag geen
zieke schijnende. Het hondje was anderhalf jaar oud en in zeer
goeden voedingstoestand, de kleur van het mondslijmvlies was een
weinig anaemisch, ook bestond eenigszins foetor ex ore, er was
absoluut geen eetlust en buiten verwachting ook niet de minste
lust om welke vloeistoffen ook te gebruiken. De temperatuur was
38°5; aan de thermometer was normale ontlasting zichtbaar,
bij palpatie van abdomen niets geen afwijkingen ook niet de minste
pijn te bespeuren.

Mijn diagnose was „Catarrhus ventriculi". Ik legde een Priess-
nitz verband aan en diende een dessertlepel ol. ricinus toe, ook
werd een vloeibaar diëet voorgeschreven, dat bij weigering ervan
dikwijls en in kleine hoeveelheden toegediend moest worden.
Na eenige uren werd mij getelefoneerd, dat de olie er reeds was
uitgekomen, evenals wat melk met Vichy water en ook een weinig
bouillon, die men in tusschenpoozen lepelsgewijze had toegediend,
ik heb toen voorgeschreven een potio Riveri met tinct. opiï. spl.

Bij mijn tweede bezoek dien dag vernam ik, dat de drank geen
goede uitwerking had gehad en schreef toen wat bismuth salicy-
licum en anaesthesine voor en gaf tevens een subcutane morphine-
injectie.

Reeds vroeg in den ochtend van den volgenden dag; kreeg ik
de mededeeling, dat na eenige uren van rust de brakingen weder
waren aangevangen. Bij mijn bezoek was het opmerkelijk zoo
treurig de blik van het dier was geworden en nu en dan braakte
zij met zeer veel moeite en gepaard met hevige buikpers een
waterhelder slijmig vocht. De temperatuur was nog normaal
zoowel per rectum als bij het aanvoelen der huid. Na de maag met
physiologische keukenzout-oplossing en het darmkanaal met i %
lysoform-oplossing te hebben uitgespoeld en na het vernieuwen

van de Priessnitz heb ik een kamferaether injectie toegediend en
de patiënt rustig laten liggen. Het braken bleef echter aanhouden
en daar de zieke zichtbaar achteruitging, alhoewel eenigszins
onrustig toch zonder hevige pijnen te vertoonen, heb ik behalve
een paar kamferaether injecties geen medicijnen meer toegediend,
\'s nachts trad de dood in.

Daar het zeer acute verloop in verband met de weinige symp-
tomen mij wel wat raadselachtig voorkwam, heb ik sectie verricht
en frappant vond ik het te zien dat het duodenum 3 c.M. in de
maag was ingeschoven. Maag en darmen waren behalve een weinig
slijmig vocht volkomen ledig. Op de plaats der invaginatie was
het darmlumen volkomen afgesloten, een deel der dunne darmen
was gezwollen en haemorrhagisch verkleurd.

Vermoedelijk is de gastritis primair geweest en het lievige
braken bij aanvang de oorzaak der invaginatie, die op haar beurt
het braken heeft onderhouden en de dood tengevolge had.

Naar mijne meening was wellicht het kwaad alleen te keeren
geweest wanneer vroegtijdiger hulp was ingeroepen, maar toen
de invaginatie eenmaal bestond was\'t mijns inziens uiterst moeilijk
zon niet onmogelijk deze te onderkennen en ware dit zelfs het
geval geweest, zoo was een succesvolle behandeling zoo goed als
uitgesloten.

Groote spierwond aan den opperarm en radialis-paralyse aan het
andere voorbeen bij een paard,

N°. 260, merrie Ier, oud 8 jaar, kwam 22 November in behan-
deling voor een zeer groote spierwond van den linker opperarm.
Bij springoefeningen door het xste Regiment Huzaren te Ede
gehouden, weigerde het dier bij het springen zonder ruiter voor
een hindernis en opgejaagd als het werd wist het geen uitweg
meer en sprong bovenop het hooge ijzeren hek, dat het kazerne-
terrein omgeeft en waarlangs voor circa 40 meter de springhaan
was aangelegd. De ijzeren punten van het hek waren een handbreed
onder het gewricht ingedrongen en hadden een lapwond van een
manshoofdgrootte veroorzaakt. De musculus cleidomastoïdeus
was dwars doorgesneden en doordat de ijzeren punten over den

opperarm waren heengegaan waren de anconneï gedeeltelijk
losgewoeld. De onderste huidlap reikte tot beneden het elle-
booggewricht. Het dier steunde alleen op het rechter been, terwijl
in stap het vooruitbrengen van het linker voorbeen zoo goed als
nihil was. De wond werd met antiseptica o.a. met waterstofsuper-
oxyde gereinigd en met lauwwarme perubalsem ingespoten.
Het paard bleek spoedig onhandelbaar te worden (was van huis
uit erg zenuwachtig), zoowel zonder als met dwangmiddelen
en werd besloten het dier voor de noodzakelijke behandeling
neer te leggen. Op 26 November gelukte dit op een grasveld
naast den ziekenstal, na minstens een uur getobd te hebben.
De wond werd tlink gereinigd en dood weefsel werd afgeknipt.
Aan de basis van de onderste huidlap werd een tegenopening
gemaakt om de wondsecreta geregeld te kunnen laten alvloeien,
welke tot dusver sterke zwelling van het onderbeen hadden ver-
oorzaakt. Deze zwelling was den volgenden dag verdwenen.
Toen de kluisters losgemaakt waren kon het dier aanvankelijk
niet overeind. Door ondersteuning gelukte dit eindelijk na veel
moeite. Het dier bleek een complete radialis-paralyse van het
rechterbeen te hebben gekregen. Het linkerbeen, dat toch al zoo-
veel geleden had, moest toen de lichaamslast overnemen. Begrij-
pelijk was dit een groot inconveniënt en zag het er in den beginne
niet naar uit, dat er van de patiënt nog iets terecht zou komen.
Door meerdere menschen ondersteund, werd het dier naar een
box gebracht, waarin kortgeknipt stroo. Als therapie werd inge-
steld massage der huid ter plaatse van de rechter anconneï en
passieve beweging van het rechter voorbeen. De wond werd eiken
dag gereinigd en ingespoten met ol. terebinthinae en ol. olivarum
(1- 10). Tot 2 December steunde het dier uitsluitend op het linker-
voorbeen. Vanaf dien datum echter begon de verlamming rechts
voor, vooruitgang te vertoonen. 3 December kon het dier bij oogen-
blikken op het rechter voorbeen staan, wanneer het in het hand-
wortelgewricht ondersteund werd, om doorbuiging te verhinderen.
De wondgenezing ging ook goed vooruit; alleen moesten de spier-
stompen, om te sterke woekering tegen te gaan, zoo nu en dan
met lapis en zinkstaaf behandeld worden. Door de prikkeling der
ol. terebinthinae werd de granulatie flink aangezet en werd de
wondholte snel kleiner. De eetlust bleef geregeld goed; het volle
ration haver werd steeds opgegeten. Op 9 December vertoonde
het dier bij een klein eindje kalme draf slechts een enkele maal
struikelen van het rechter voorbeen. In stap was de ondersteuning
van het rechter voorbeen normaal. In draf was het wat kreupel

aan het linker voorbeen. 18 December was de wondgranulatie
door de snelle genezing op niveau gekomen en had deze een
breedte van 3 c.M. bij een lengte van 6 c.M. Het dier kreeg vanaf
dezen datum beweging aan de hand, om te trachten de geleden
spierfunctie aan den linker schouder te doen herstellen. Vanaf
25 December werd het dier als handpaard mede naar buiten
genomen. De beweging van het linker voorbeen naderde al meer
de normale, en op 12 Januari werd het dier weder in dienst ge-
steld.

In het tijdschrift van 15 Mei \'14, heeft collega Dommerhold
zijn ongunstige ondervinding gepubliceerd, opgedaan bij enting
tegen KxEiN\'sche ziekte.

Ik wil daarom het zeer goede resultaat meedeelen, door mij
verkregen bij de enting tegen hoendercholera.

De veehouder S. kwam bij mij met de mededeeling, dat reeds
vier van zijn hoenders waren gestorven in een verloop van vier
dagen. De dieren waren nauwelijks ziek, alleen wat suf geweest
en stierven in den loop van den dag.

Van diarrhee, krampen enz. had hij niets opgemerkt. Ik liet
hem een ziek, doch nog niet gestorven dier brengen, daaraan was
niet anders op te merken dan sufheid en wat verkleefde haren
om de darmopening. Bij de sectie bleek te bestaan geringe darm-
ontsteking, gezwollen ontstoken lever, en petechiën op het hart.

In uitstrijkjes van den milt werden sporadisch bacillen gevonden.
De preparaten van het bloed waren bij kleuring met carbolthionine
zeer mooi en bevatten tamelijk veel cholera-bacillen te midden
der kernhoudende roode bloedlichaampjes. Gedurende den serum-
aanvraag succombeerde nog een kip; na de enting hielden-echter
de sterfgevallen op, ofschoon de eigenaar tegen mijn advies in
na twee weken nog niet had gedesinfecteerd. De eieropbrengst
was na de enting verhoogd.

De ondergeteekende verzoekt den leden, welke tot op heden
in verzuim zijn gebleven de hen in April j.1. toegezonden vragen-
lijst, inzake den werkkring van veeopzichters en hulpkeurmeesters
in te zenden, zulks alsnog vóór 15 Augustus a.s. te willen doen.
Zoo noodig worden gaarne, op aanvrage duplicaten gezonden.

Algemeene Afdeeling: Aangenomen als lid I)r. B. B.
Lautf.nbach, Tebing Tinggi (Deli).

Programma van de 55ste Algemeene Vergadering op Vrijdag 25 en Zaterdag
26 September 1914, in de groote Concertzaal van het hotel de 1\'Europe te Utrecht.

Eerste gedeelte, Vrijdag 25 September 1914.
Aanvang der vergadering des namiddags één uur (precies).

3. Verkiezing van een 2en Secretaris der Maatschappij wegens
periodieke aftreding van den heer H. A. Kroes.

De 2e Secretaris is niet terstond herkiesbaar.
Door de afdeclingen N. Zuid-Holland, Noord-Holland,
Utrecht en Zeeland is als candidaat gesteld de heer J. J. F.
Dhont te Rotterdam, door de afdeelingen Friesland en
Groningen-Drente de heer A. Veenbaas te Wolvega

Daar de heer J. M. Knipscheer voor zijne benoeming,
ter voorziening van de vacature Abspoel heeft bedankt,
moet een nieuwe keuze worden gedaan uit de heeren,

De volmachten der afgevaardigden ingericht overeenkomstig art. 27 van
het huishoudelijk reglement, behooren vóór den aanvang der vergadering bij
den isten secretaris te zijn ingekomen.

militaire paardenartsen, leden der Maatschappij: Deze zijn
de H.H.: P. H. A. van Aelst te Amersfoort, Dr. E. C.
H. A. M. Bemei.mans te Tilburg, M. E. Baron Bentinck te
Bergen op Zoom, Dr. J. v. Dorssen te Arnhem, P. A.
van Driest te Amersfoort, Dr. J. Ec.gink te Milligen,
W. Folmer te Zutfen, D. H. Goossen te \'s-Gravenhage,
Dr. R. H. J. Gallandat Huet te Amersfoort, P. C. Muyzert
te Leiden, W. H. Picard te Ede, F. D. Sigling te Breda,
Dr. M. H. J. C. Thomassen te Ginneken en H. J. Weeken-
stroo te Amsterdam.

Het Hoofdbestuur stelt voor de bibliotheek der Maatschappij
niet langer te handhaven; den Raad van Bestuur van \'s Rijks-
Veeartsenijschool uit te noodigen uit bovenbedoelde bibliotheek
die der Rijks Vee artsenij school, naar keuze, aan te vullen;
daarna de Veterinaire Studentensocieteit ,,Absyrtus" in de
gelegenheid te stellen, uit het restant, hare bibliotheek aan te
vullen; waarna het overige onder de leden der Maatschappij
kan worden verkocht, evenals voortaan de Tijdschriften
welke jaarlijks inkomen, in ruil voor het onze.

Toelichting: Na het overlijden van den Heer D. F. van
Esveld is de bibliotheek der Maatschappij ondergebracht
op de zolders van het Pathologisch Instituut en onder het
beheer gesteld van den Heer Dr. H. Schornagel. Van
den directeur van het Pathologisch Instituut is een schrijven
ingekomen, inhoudende het verzoek, maatregelen te willen
nemen, dat de bibliotheek vóór x Januari 1915 is verhuisd,
terwijl met ingang van dezen datum, door den Heer Schor-
nagel ontslag is aangevraagd als bibliothecaris. De biblio-
theek is zéér onvoldoende ondergebracht; aanwezig zijn
twee groote kasten met deuren, waarin de boeken in meer-
dere rijen achtereen staan opgehoopt, twee kleine, mooie
kastjes die wijlen den Heer van Esveld zijn aangeboden,
bij gelegenheid van zijn 25-jarig leeraarschap en door hem
ten behoeve van de Maatschappij zijn afgestaan, voorts
vijf wrakke open bergplaatsen zonder achterwanden. Dit
alles is geheel onvoldoende, zoodat nog een groot gedeelte

van de verzameling in kisten opgeborgen ligt. Een kast
is geheel gevuld met ongeveer iooo keurig ingenaaide
boekdeeltjes, ieder bevattende een publicatie van een Neder-
landsch veearts; stapels couranten waarin zoodanige pu-
blicaties voorkomen liggen bijeen, om op deze wijze bewerkt
te worden. Het hoogst noodige bindwerk is niet verricht.
Een som van f iooo wordt geraamd om in de kosten te voor-
zien van aanschaffing van doelmatige berging en voor
bindwerk, terwijl een jaarlijksche post op de begrooting
zou moeten worden gebracht van f 500 voor onderhoud
en honorarium van den bibliothecaris. Deze toch moet,
behalve zijn salaris, een tegemoetkoming krijgen in de
kosten voor zijn huishuur; een ruimte van 8—4 Meter is
noodzakelijk om de bibliotheek behoorlijk te plaatsen.
De ervaring van den Heer Schornagki. heeft geleerd dat
de inzending van couranten-artikelen van veeartsen,
welke door wijlen den Heer van Esveld op hoogen prijs
werd gesteld, nagenoeg geheel is gestaakt en dat van de
bibliotheek zeer weinig gebruik wordt gemaakt. Gezien
de zéér hooge onkosten welke het voortbestaan der biblio-
theek zou medebrengen, het weinige nut dat zij oplevert
en het feit dat de veeartsen gebruik kunnen maken van de
bibliotheek der Rijks Veeartsenijschool, meent het Hoofd-
bestuur in het belang der Maatschappij te handelen voor
te stellen, genoemde bibliotheek niet langer te handhaven.

Van het rapport, uitgebracht door de Commissie van En-
quête, worden in de 55ste Algemeene Vergadering behandeld,
de hoofdstukken betreffende het Tijdschrift voor Veeartsenij-
kunde en de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenij-
kunde in Nederland.

Toelichting: Aangezien een belangrijk gedeelte van het
rapport van de Commissie van Enquête in eene bijzondere
vergadering moet worden behandeld en de agenda van het
huishoudelijk gedeelte van deze vergadering toch reeds
rijkelijk is voorzien, acht het Hoofdbestuur het gewenscht
thans alléén die vraagstukken uit genoemd rapport ter
sprake te brengen, die verband houden met de voorstellen
van de Afdeelingen Friesland en Gelderland-Overijssel.

in Nederland besluite de kosten, voortspruitend uit exploi-
tatie van het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde, aanzienlijk
te doen verminderen door toepassing van de volgende middelen:

3°. de verslagen, begrootingen en andere publicaties van
rijkswege, alsmede de staten van uitvoerkeuringen en
de uit de dagbladen overgenomen berichten, betreffende
veeartsenij kundige aangelegenheden, niet meer in het
Tijdschrift op te nemen;

Toelichting: Daar de exploitatiekosten van het Tijdschrift
in de laatste jaren aanzienlijk zijn gestegen, in 1908 bedroegen
deze ongeveer f 1600, terwijl voor 1914 -j- ƒ 5000 is begroot,
en deze stijging niet het minst gedurende de jaren dat het
Tijdschrift tweemaal per maand verschijnt, is waar te nemen,
dient de vrees gekoesterd, dat het orgaan binnen enkele
jaren de draagkracht van de Maatschappij zal te boven gaan.
De Afdeeling heeft daarom gezocht naar middelen ter be-
zuiniging en meent deze te hebben gevonden in het sub 1
tot 4 voorgestelde.

sub 1. Door de afschaffing van het honorarium zal jaarlijks
ongeveer / 700.— bespaard worden en het komt
den leden der afdeeling voor, dat de leden, uit
liefde voor de Maatschappij, gaarne gratis hun
copie zullen blijven leveren.
sub 2. De Afdeeling meent dat de prijs per vel druks, die
thans betaald wordt, veel te hoog is; naar ingewonnen
berichten kan het drukken etc. voor ongeveer / 10.—
per vel minder geschieden.
sub 3. Met betrekking tot de sub 3 bedoelde publicatiën
zij opgemerkt, dat men de opname dezer berichten
in ons orgaan overbodig acht, aangezien van deze
Mededeelingen reeds veel eer door de dagbladen
kennis kan worden genomen. Waar deze, naar hare
meening, overbodige lectuur, bovendien de Maat-
schappij in 1910 op ongeveer ƒ 750.— kwam te staan,
acht de Afdeeling het aangewezen, deze opname te
staken.

sub 4. De leden zijn voorts de meening toegedaan, dat ons
orgaan niet bestemd is om dissertaties in haar geheel
op te nemen; zij acht de hieruit voortspruitende
kosten (de plaatsing van de dissertatie in het Tijd-
schrift van 15 Januari en 1 Februari 1914, wordt,
met inbegrip van het honorarium, geschat op onge-
veer / 400.—) te groot en zij meent dus te moeten
opmerken, dat het geheel overbodig is, een werk,
waarvan voor de kennisneming voldoende gelegen-
heid buiten het Tijdschrift geboden wordt, in ons
orgaan te doen afdrukken. Daarentegen zou het
op prijs worden gesteld, indien, gelijk voorheen,
korte referaten der dissertaties van Nederlandsche
collegae werden opgenomen.

Het Hoofdbestuur is met de Afdeeling Friesland van
meening, dat de exploitatiekosten van het Tijdschrift in
de laatste jaren aanzienlijk zijn toegenomen en dat het
ernstig beramen van maatregelen, die tot bezuiniging
kunnen leiden, zéér gewenscht is. Het heeft daarom met de
redactie geconfereerd, met het resultaat, dat de post op
de begrooting van / 5000.— teruggebracht is tot ƒ 4500.—.
Met de meerderheid der door de Afdeeling Friesland voor-
gestelde maatregelen evenwel kan het Hoofdbestuur, ge-
hoord de redactie, zich niet vereenigen.
sub 1. Het Hoofdbestuur ontraadt het afschaffen van het
honorarium aan inzenders van copie; dit honorarium
is reeds zoo laag mogelijk gesteld, voor referaten
reeds tot op de helft teruggebracht; alle tijdschriften
hunoreeren hunne medewerkers en het is te voorzien
dat, wanneer belooning achterwege blijft, vooral de
vaste inzenders, waarop een groot gedeelte van ons
Tijdschrift baseert, hunne bijdragen dan elders zullen
plaatsen.

sub 2. Het Hoofdbestuur heeft, aangaande deze aange-
legenheid, de eer mede te deelen, dat reeds herhaalde-
lijk pogingen in het werk zijn gesteld, om te trachten,
het zetten, diukken etc. voor minder dan / 50.—
per vel gedaan te krijgen; wijlen de Heer van Esveld,
de Heer Kroon, en tot voor korten tijd nog de

Secretaris van het Tijdschrift Dr. Vrijburg hebben
voor dit doel, in velerlei richtingen, onderzoek gedaan,
echter steeds met negatief resultaat; het werk kan
wel goedkooper geschieden, maar dan wordt niet
aan de eischen voldaan. Ons Tijdschrift moet steeds
op een groote drukkerij gedrukt worden, in een zaak,
die beschikt over veel en velerlei materiaal. Het
komt herhaaldelijk voor, dat een reeds gezet stuk
niet kan worden geplaatst, omdat onverwacht een
publicatie binnenkomt die den voorrang van plaat-
sing eischt. Het reeds gezette stuk moet dan gezet
kunnen blijven staan, tot de mogelijkheid van af-
drukken daar is; op kleine drukkerijen komt men
hiermede in moeilijkheden. De Afdeeling Friesland
meent evengoed terecht te kunnen komen voor
/ 10.— per vel minder. Het Hoofdbestuur meent dit
te mogen betwijfelen, doch wenschte daaromtrent
meerdere zekerheid, reden waarom het Hoofd-
bestuur de Afdeeling Friesland heeft uitgenoodigd
hieromtrent nadere, gespecificeerde opgaven te willen
doen.

sub 3. Aan de wenschen door de Afdeeling hier geuit is
gedeeltelijk reeds tegemoetgekomen. Staten van
uitvoerkeuringen worden niet meer gepubliceerd,
courantenartikels worden zoo min mogelijk meer
opgenomen; bepaalde publicaties van rijkswege,
wetsontwerpen b.v., de veeartsenijkunde in alge-
meenen zin rakende, moeten worden opgenomen.
De Redactie kan zich niet verklaren, hoe de Afdeeling
aan het bedrag van / 750 komt, dat in 1911 voor
het plaatsen van de gewraakte stukken zou zijn
uitgegeven. Ook hieromtrent zijn door het Hoofd-
bestuur nadere inlichtingen verzocht.

sub 4. Het Hoofdbestuur is van meening, dat overigens
der Redactie vrijheid moet worden gelaten in het
al dan niet plaatsen van wetenschappelijke artikelen.
Een aangeboden dissertatie kan zóó belangrijk zijn,
dat het der Redactie wenschelijk kan voorkomen
haar in haar geheel te plaatsen; natuurlijk zal dit
tot de zeldzaamheden behooren. Herhaaldelijk is
verzocht autoreferaten van dissertaties in te dienen,
maar aan deze verzoeken wordt geen gehoor gegeven.

h. De Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde,
in Nederland spreke de wenschelijkheid uit, dal zich in hare
Af deelingen commissies vormen, bestaande uit drie personen,
welke tot taak hebben, den leden desgewenscht van advies te
dienen, in zake hun ambtelijke en fmanticele verhouding lot
provincie, gemeente en andere publiekrechterlijke lichamen.

Toelichting: Enkele zijn nog de klachten, welke voor en
na op afdeelingsvergaderingen worden gehoord, betreffende
de finantieele positie van gemeentelijke en provinciale
veeartsen. In die gemeenten waar men de keuring van vee
en vleesch wenscht in te voeren, en dus een zekere even-
redigheid dient gezocht tusschen belooning en daarvoor
verrichte prestaties, ondervond een enkel collega reeds
moeilijkheden. Men is van meening, dat deze straks, als de
wet op de vleeschkeuring er is, niet zullen verminderen.
Eveneens zal dan, naar hare meening, daar, waar verorde-
ningen op de vleeschkeuring dienen ontworpen te worden,
waarbij velerlei belangen van de betrokken veeartsen op
het spel komen te staan, deze belangen in het gedrang
kunnen komen. Niet minder, waar het geldt geschillen
met lichamen als veeverzekeringsmaatschappijen, zal goede
raad op prijs- gesteld kunnen worden. Ter wille van deze
aangelegenheden en wellicht nog van vele meer, meent de
Afdeeling dat een groep van eenige te dier zake ervaren
collegae, voor elke afdeeling afzonderlijk, een welkome instel-
ling zal zijn. Zij is, ondanks het bestaan eener Commissie van
Beroepsbelangen overtuigd, dat een dergelijke afdeelings-
commissie kan waarborgen een meer vlotte en deugdelijke
behandeling, omdat: i° persoonlijk contact tusschen de
betreffende leden zonder veel bezwaar zal kunnen worden
verkregen; 2° de leden meer op de hoogte kunnen worden
geacht van locale en provinciale aangelegenheden dan
collegae uit andere streken des lands.

Aangezien dit voorstel nauw verband houdt met het
voorstel van de Enquête-commissie, neergelegd in het
hoofdstuk „Maatschappij ter bevordering der Veeartsenij-
kunde in Nederland", om te komen tot het instellen van
afdeelingsraden, is het Hoofdbestuur van meening, dat de

behandeling ervan kan worden opgeschort, tot de behande-
ling van het betreffende voorstel der Enquête-commissie.

Het Hoofdbestuur dringe er te bevoegdtr plaatse op aan,
dat aan de Rijkskeuringsdiensten een onderzoek zal worden
ingesteld naar het voorkomen van triehinosis onder de voor
uitvoer geslachte varkens.

Toelichting: De gevallen van triehinosis, in het afgeloopen
jaar geconstateerd, aan het slachthuis te Haarlem, bij dieren
afkomstig uit de omgeving van deze stad, hebben het vraag-
stuk der keuring op deze ziekte naar voren gebracht. In
een der vergaderingen van slachthuisdirecteuren is deze
keuring urgent verklaard met het gevolg, dat reeds in enkele
slachthuizen een geregeld onderzoek naar deze parasieten
plaats vindt en dat deze kwestie op andere plaatsen aan-
hangig is gemaakt. In de gemeentelijke slachthuizen wordt
echter maar een klein percentage der varkens uit Nederland ge-
slacht. Wil men een oordeel vellen over het voorkomen van
triehinosis in Nederland, dan kan men met de gegevens welke
de slachthuizen verstrekken, niet volstaan. Toch meent de
Afdeeling Noord-Holland, dat het van zeer groot belang is,
gegevens te verzamelen, die betrekking hebben ophetgeheele
land, omdat van het voorkomen van deze ziekte afhankelijk
is de al dan niet verplichte keuring van ieder geslacht
varken. Zij heeft gemeend dat, behalve de gegevens welke
de slachthuizen kunnen verstrekken, de Rijkskeurings-
diensten van voor uitvoer bestemd vleesch, in de eerste
plaats voor deze aangelegenheid in aanmerking komen,
immers deze keuringsdiensten zijn over het geheele land
verspreid en krijgen hun slachtdieren toegezonden uit alle
oorden van het Rijk. Wanneer aan deze keuringsdiensten
enkele jaren alle varkens op trichinen worden onderzocht,
dan is men in staat te beoordeelen, mede in verband met
de gegevens door de gemeenteslachthuizen verstrekt, van
welke uitgebreidheid de verspreiding der triehinosis is, of
er maatregelen dienen genomen te worden tot de invoering
van een algemeene keuring, of dat de besmetting in de om-
geving van Haarlem geheel op zich zelf staat en men dus
dit tijdroovend werk weer op zij kan zetten.

Het Hoofdbestuur kan zich met het voorstel van de
Afdeeling Noord-Holland zeer goed vereenigen. Omtrent
het voorkomen van trichinen bij mensch en dier bestaan
in ons land geen juiste gegevens. Nu door het constateeren
van gevallen in de omgeving van Haarlem wederom de aan-
dacht op deze ziekte is gevestigd, ditmaal wegens het voor-
komen bij inlandsche varkens, acht het Hoofdbestuur het
zéér gewenscht, dat een onderzoek worde ingesteld naar het
al dan niet voorkomen van deze gevaarlijke ziekte ook in
andere plaatsen van ons land. Tegen den tijd, dat de alge-
meene vleeschkeuring in werking treedt, is het nuttig te
weten of het noodzakelijk moet worden geacht het trichinen-
onderzoek voor het geheele land verplichtend te stellen.

a. Het Hoofdbestuur worde uitgenoodigd een onderzoek in
te stellen en daaromtrent rapport uit te breng,n, in zake de
exploitatie van het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde.

Toelichting: I)e steeds stijgende contributie, welke voor
dit jaar reeds ƒ 14.— bedraagt heeft de Afdeeling Gelderland-
Overijssel aanleiding gegeven zich ernstig met deze aange-
legenheid bezig te houden. Men was algemeen van gevoelen,
dat de vermoedelijke oorzaak der hooge contributie, die,
naar men meende, in geen geval meer opgedreven mocht
worden, kon gelegen zijn in de exploitatie van het Tijd-
schrift voor Veeartsenijkunde. Daarin toch werden sedert
eenigen tijd vellen druks aangetroffen, die misschien weg-
gelaten hadden" kunnen worden, zonder dat aan de weten-
schappelijke voorlichting der leden der Maatschappij werd
te kort gedaan.

Het Hoofdbestuur verwijst naar het praeadvies, uit-
gebracht over het voorstel a van de Afdeeling Friesland en
merkt dus op dat deze aangelegenheid nader ter sprake zal
worden gebracht, bij de behandeling van het rapport, uit-
gebracht door de Commissie van Enquête.

b. De Afdeeling Gelderland-Overijssel heeft de eer opnieuw
in te dienen haar voorstel van het vorig jaar, betreffende de

bestuursinrichting der Maatschappij, luidende: De Algemeene
Vergadering of het Hoofdbestuur benoeme eenc Commissie
van drie of nieer leden met de opdracht een Statuten- en regle-
mentswijziging voor ie bereiden, ten einde tot een reorganisatie
van het Hoofdbestuur te komen.

De toelichting ten vorigen jare bij dit voorstel ingediend,
is ook thans geldig.

Ook dit voorstel zal met het rapport voor de Enquête-
commissie ter tafel worden gebracht.

a. Dc Algemeene Vergadering, overtuigd, dat het op den
weg der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde
ligt om meer dan tot op lieden het geval is geweest, zich bezig
te houden met de behandeling en bespreking van veetccltkundige
aangelegenheden, draagt het Hoofdbestuur op om:

i°. Telkens indien wetsontwerpen, rakende de veeteelt en
de belangen der veeartsen, bij de Staten Generaal worden
ingediend, deze, door daartoe bij uitstek bevoegde leden
der Maatschappij ie doen onderzoeken;

2°. het door dezen uitgebrachte schriftelijke prae-advies ter
kennis te brengen der afdcelingen, en

Toelichting: Zie notulen Buitengewone Algemeene Ver-
gadering van 14 Maart 1914.

Het Hoofdbestuur gaat met de principieele strekking van
dit voorstel geheel mede; het neemt echter de vrijheid op te
merken dat het in de verlangde richting reeds werkzaam is,
getuige het rapport, uitgebracht aan het Hoofdbestuur,
door de Commissie, die het ontwerp in studie heeft gehad
betreffende de reorganisatie van de wet op de Paardenfok-
kerij, welk rapport in deze Vergadering zal worden behandeld.

b. Dc Algemeene Vergadering besluite eenc Commissie te
benoemen, wier taak zal zijn, met bekwamen spoed, een onder-

zoek te doen naar de wijze, waarop het onderwijs in Veeteelt
voor de a.s. landbouwers, binnen de grenzen der geldende wette-
lijke bepalingen in Nederland kan worden verbeterd.

Toelichting: Waar op de van rijkswege gesubsidieerde
rijkslandbouwcursussen het onderwijs in veeteelt in den
beginne steeds werd opgedragen aan veeartsen, is deze taak
thans veelal overgelaten aan onderwijzers met acte land-
bouw (lager onderwijs), welke acte geen waarborg geeft,
dat het onderwijs in veeteelt behoorlijk tot zijn recht komt.
Daar het aantal jonge a.s. landbouwers, hetwelk die cursussen
bezoekt, steeds grooter wordt, is dit voor de latere vee-
fokkers een onvoldoende opleiding en geeft zij dikwijls aan-
leiding tot mindere of onvoldoende waardeering van weten-
schappelijk onderlegde veeteeltkundigen en tot dwaalbegrip-
pen, die later moeielijk kunnen worden bestreden.

Het is wenschelijk, deze curssusen uitsluitend te doen
geven door daartoe goed onderlegde veeartsen of landbouw-
kundigen.

Het Hoofdbestuur verklaart zich tegen dit voorstel van
de Nieuwe Afdeeling Zuid-Holland. Gelijk uit de toelichting
van het voorstel blijkt, heeft de Afdeeling voornamelijk het
oog gericht op de rijkslandbouwcursussen, waar onderwijs
in veeteelt gegeven wordt, door onderwijzers met acte land-
bouw (lager onderwijs).

Het landbouwonderwijs is in ons land practisch ingericht.
Zéér terecht heeft de Regeering ingezien dat de liefde voor
de wetenschap bij het groote meerendeel der Nederlandsche
landbouwers zéér geleidelijk moest en nog moet worden
aangekweekt. Op de rijkslandbouwwintercursussen wordt
door onderwijzers met acte landbouw 1. o., zéér elementair
onderwijs gegeven in speciale landbouwvakken en in veeteelt
en het is het Hoofdbestuur bekend dat op deze wijze reeds
zeer veel nut gesticht is en neg gesticht wordt. Onderwijs
in veeteelt kan op deze cursussen niet uitvoerig worden ge-
geven; met evenveel recht zou dan geëischt moeten worden
dat dan ook de andere vakken uitvoerig zouden moeten
worden gedoceerd. Veeartsen en gediplomeerde landbouw-
kundigen zijn niet in staat aan al deze cursussen les te geven,

om de eenvoudige reden dat het aantal dezer veel te groot is,
in verhouding van dat der beschikbare veeartsen en gedi-
plomeerde landbouwkundigen.

Het veeteeltkundig onderwijs aan onderwijzers wordt
op talrijke plaatsen door veeartsen gegeven, evenals speciale
cursussen aan onderwijzers met acte landbouw in paarden-
en veekennis. Deze laatste cursussen aan a.s. landbouwers
worden uitsluitend of bijna uitsluitend door veeartsen ge-
geven; daarna volgt het onderwijs op landbouwwinter-
scholen, waar de veeteeltkundige vakken eveneens bijna
uitsluitend door veeartsen worden gegeven en ten slotte het
middelbaar en hooger landbouwonderwijs waar dit ook het
geval is. Onder deze omstandigheden acht het Hoofdbestuur
het onnoodig, pogingen in het werk te stellen, dat op dit ge-
bied de werkzaamheden der veeartsen worden uitgebreid.

Het Hoofdbestuur betreurt het dat de Commissie niet
tot een vergelijk is kunnen komen met de directies van de
Veeverzekeringsmaatschappijen.

Over het algemeen kan het Hoofdbestuur zich vereenigen
met de in het rapport neergelegde conclusiën en ontworpen
concept-statuten, reglementen en attesten.

Voorgesteld wordt, de redactie van het ziekteattest
(bladz. 61 van het rapport) zoodanig te wijzigen dat ge-
lezen wordt inplaats van „dat zijn hulp is ingeroe-
pen\'\' „dat zijn hulp, in verband met het ziektegeval, tijdig
is ingeroepen.

Voorgesteld wordt: de vergoeding van vervoer, in het sec-
tieverslag (bladz. 63 van het rapport) bepaald op / 0.05 per
afgelegden K.M. tot een maximum van 20 afgelegde K.Ms.,
overeenkomstig het rijkstarief voor eigen auto, te verhoogen
tot / 0.15 per afgelegden K.M., tot een maximum van 20
afgelegde K.Ms., zulks in verband met het feit, dat secties
spoedeischend zijn.

Voorgesteld wordt: aan art. 12 van het Huishoudelijk
Reglement voor de Buurtfondsen, aangesloten bij het Ge-
meentelijk veefonds, sub e (bladz. 76 van het rapport),

toe te voegen: „indien een dier een gevaar moet worden
geacht voor zijne omgeving, heeft het bestuur het recht,
gehoord het "Hoofdbestuur van het Gemeentelijke Veefonds,
de geheele koppel te royeeren."

De meerderheid van het Hoofdbestuur is tegen het be-
paalde in art. 13 van het Huishoudelijk Reglement voor de
Buurtfondsen, aangesloten bij het Gemeentelijk Veefonds
(bladz. 77 van het rapport), waarbij voorgesteld wordt,
de eigenaar vrij te laten, onder latere goedkeuring van het
afdeelingsbestuur, hulp in te roepen bij melkziekte en op-
geblazenheid. Sommige leden achten het voldoende het
woord „ingeroepen" te vervangen door „verleenen", andere
achten het meer gewenscht dezen passus te schrappen.

Als algemeene opmerking wenscht het Hoofdbestuur als
zijne meening kenbaar te maken, dat de waarde van het
rapport aanzienlijk grooter zou zijn, indien de Commissie,
bij elk vraagpunt, niet alleen het aantal antwoorden op de
toegezonden vragenlijsten, dat bij haar is ingekomen, had
vermeld, maar tevens een overzichtelijk staatje had gegeven,
waaruit bleek, in welk jaar, de veeartsen die antwoorden
hebben ingezonden, hun diploma hebben verkregen.

a. Tijdschrift voor Veeartsenijkunde (Voorstellen van de
Commissie, bladz. 26 van het rapport).

Het Hoofdbestuur gaat mede met de voorstellen sub 1
2 en 3 van de Commissie. Het verklaart zich tegen het voor-
stel sub 4. Het motief van de Commissie dat het tijdschrift
van de Maatschappij bijna te groote offers vraagt, acht hel
Hoofdbestuur niet overwegend; bovendien kan wordei
afgewacht, tot welke resultaten de voorgenomen bezuini
gingsmaatregelen zullen leiden. Zeer ernstige bezwarer.
tegen het voorgestelde in sub 4 acht het Hoofdbestuur

i°. dat bij het aanvragen van rijkssubsidie de Maatschappi
verklaart hare uitgaven niet langer te kunnen dragen

2°. dat bij het verkrijgen van rijkssubsidie de onafhanke-
lijkheid van het Tijdschrift, gedeeltelijk althans, wordt
ingeboet.

b. Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland. (Voorstellen van de Commissie, bladz. 34
van het rapport).

Het Hoofdbestuur is eenparig van meening, dat in een
eventueel dagelijksch bestuur van drie leden, steeds de functie
van ondervoorzitter moet zijn aangewezen.

Over het sub b voorgestelde „evenredige vertegenwoordi-
ging in het Hoofdbestuur der verschillende groepen (richtin-
gen) van veeartsen" liepen de meeningen van het Hoofd-
bestuur uiteen. De meerderheid is van oordeel, dat de Com-
missie van Enquête in dat voorstel op twee gedachten hinkt;
haar voorstel is vaag geformuleerd, de toelichting niet toe-
passelijk en niet accoord met het voorstel. Op bladz. 32 van
het rapport van de C. v. E. heeft het allen schijn dat deze zich
kan vereenigen met het denkbeeld dat het Hoofdbestuur zal
moeten bestaan uit een dagelijksch bestuur en daarnaast de
vertegenwoordigers der verschillende onderafdeelingen (lees
„afdeelingen"). Haar voorstel is echter niet in dien geest
belichaamd en spreekt van een evenredige, groepsgewijze
vertegenwoordiging, terwijl eenige van die groepen worden
aangegeven, gevolgd door enz. enz., als bewijs dat er nog
legio groepen voor vertegenwoordiging in het Hoofdbestuur
in aanmerking komen. Hoe de C. v. E. zich deze zaak verder
voorstelt wordt niet aangegeven; wij moeten daarnaar raden
en stellen ons voor dat het kan geschieden langs twee wegen:
i°. Voor vertegenwoordiging in het Hoofdbestuur komen
in aanmerking afgevaardigden van verschillende vete-
rinaire vereenigingen, zooals die thans reeds bestaan
en zich nog verder zullen vormen. Iedere vereenigirig
zou, naar het.aantal harer leden, door 1,2 of meer af-
gevaardigden in het Hoofdbestuur vertegenwoordigd
zijn.

Hiervoor zou zijn aan te voeren dat op die wijze het zelf-
standig optreden der verschillende vereenigingen aan banden
wordt gelegd en de Maatschappij de hoofdleiding in handen
houdt. Mocht dit de gedachtengang zijn van de C. v. E., dan
meent de meerderheid van het Hoofdbestuur daartegen te
moeten aanvoeren, dat alsdan van een zuivere evenredige
groepsvertegenwoordiging geen sprake kan zijn, omdat

vele veeartsen leden zijn van meerdere vereenigingen. Boven-
dien zullen vele groepen uit den aard der zaak klein blijven
en nooit meer dan één afgevaardigde naar het Hoofdbestuur
kunnen zenden; andere groepen zullen zich niet organiseeren
en onvertegenwoordigd blijven, alléén de groep practiseerende
veeartsen zal een groot aantal leden kunnen werven en
daardoor een alles overheerschende vertegenwoordiging in
het Hoofdbestuur kunnen vormen, wat toch zeker niet de
bedoeling zal zijn. Uit hetgeen de C. v. E. zegt op bladz. 33
van haar rapport moeten wij opmaken dat zij deze wijze van
vertegenwoordiging niet wenscht, immers zij keurt daar af
het oprichten van een vereeniging van practiseerende vee-
artsen, als bedreigende de eenheid in onze Maatschappij.
Met dat denkbeeld gaat de meerderheid van het Hoofdbestuur
mee; door het oprichten van allerlei vereenigingen zal zeker
onze Maatschappij in hare beproefde, tegenwoordige samen-
stelling worden ontwricht, het afdeelingsleven en de corps-
geest worden verwoest.

Een dergelijke groepsgewijze vertegenwoordiging maakt
tevens nog niet overbodig de vergaderingen met gedele-
geerden der Afdeelingen.

Waarschijnlijk heeft de C. v. E. de evenredige vertegen-
woordiging, gebaseerd op dezen grondslag, niet bedoeld,
doch die volgens een

2°. mogelijkheid, n.1. door het aantal leden der Maat-
schappij als zoodanig, naar hun werkkring, in groepen
te scheiden en uit ieder dier groepen, van een bepaald
aantal leden, een vertegenwoordiger voor het Hoofd-
bestuur aan te wijzen. Het zou de meerderheid Van
het Hoofdbestuur hoogst welkom zijn geweest, wanneer
dit idee nader ware ontwikkeld en van moeilijkheden
ontdaan.

Echter langs dezen weg konden de practici alweer een
alles overheerschende meerderheid verkrijgen, hetgeen uit
een practisch oogpunt bezwaren zou opleveren, immers reeds
nu blijkt het moeielijk enkele geschikte practici voor het
Hoofdbestuur te winnen. De kleinere groepen zouden zich
van de Maatschappij verwijderen en wij zouden, — hetgeen
de C. v. E. niet wenscht — eene omvorming der Maatschappij
verkrijgen in eene vereeniging van practiseerende veeartsen.
Waar zouden wij dan blijven met ons aantal Hoofdbestuurs-
leden? Alzoo, ook op dezen weg liggen voetangels en klemmen.

De meerderheid van het Hoofdbestuur meent het voorstel
der C. v. E. als volgt te moeten amendeeren, zonder daarbij
de gedachte te hebben, dat het geamendeerde voorstel
niet meer voor eenige verbetering vatbaar zou zijn:

a. Het Hoofdbestuur bestaat uit de vertegenwoordigers
der verschillende Ai deelingen.

b. De Hoofdbestuursleden worden door de Algemeene
Vergadering gekozen uit de voorgedragen dubbeltallen
der Afdeelingen, welke, zooveel mogelijk, moeten be-
bestaan uit een practiseerend veearts en een ambtenaar.

c. Het Hoofdbestuur moet, zooveel mogelijk, voor niet
minder dan 7s gedeelte uit practiseerende veeartsen
bestaan.

d. Uit deze Hoofdbestuursleden kiest de Algemeene
Vergadering een voorzitter, een eersten en een tweeden
ondervoorzitter, welke gezamenlijk het dagelijksch
bestuur vormen, aan welk college een gesalarieerd
ambtenaar, secretaris-penningmeester moet worden
toegevoegd.

Deze regeling komt der meerderheid van het Hoofdbestuur
voor te zijn de meest eenvoudige, de meest uitvoerbare, de
meest doelmatige en de minst kostbare, terwijl zij tevens
geheel in de lijn ligt van de ontwikkelings- en de werkwijze
der Maatschappij. Zóó zal er voeling zijn tusschen het Hoofd-
bestuur en de Afdeelingen; de vergaderingen met de gedele-
geerden zouden dan kunnen vervallen; de Commissie van
Beroepsbelangen zou moeten blijven bestaan, doch wellicht
een onderdeel kunnen vormen van het Hoofdbestuur.

De minderheid van het Hoofdbestuur acht ook de samen-
stelling van het dagelijksch bestuur als in het voorafgaande
sub d aangegevene, het meest gewenscht, wat het overige
aangaat evenwel, is zij de overtuiging toegedaan, dat eene
evenredige vertegenwoordiging van erkende vakorganisaties in
het Hoofdbestuur de meest doelmatige oplossing zou geven,
eene oplossing die niet, of hoogst onvolledig zou worden
bereikt wanneer de geografische Afdeelingen hunne afge-
vaardigden naar het Hoofdbestuur zouden zenden.

Omtrent het instellen van Afdeelingsraden, waartoe de
Commissie van Enquête adviseert, is het Hoofdbestuur
van meening, dat het niet wenschelijk moet worden geacht,
hiertoe over te gaan, zoomin als tot het oprichten van soort-
gelijke organisaties als door de Afdeeling Friesland is voor-

gesteld geworden (No. n van het Programma). Principieel
moet het organiseeren van staatjes in staten vermeden
worden.

De Afdeelingen kunnen hunne plaatselijke belangen be-
hartigen en de Commissie van Beroepsbelangen kan bij ern-
stige geschillen, als adviseerend lichaam voor het Hoofd-
bestuur, blijven fungeeren. Het Hoofdbestuur verwacht,
dat de werkkring van de voorgestelde afdeelingsraden als
eereraden, een onuitputtelijke bron van onaangenaamheden
zou blijken te zijn; onderlinge twisten, die steeds voorkomen
en in beperkten kring dienen te blijven, zouden dadelijk aan
de groote klok gehangen worden, met alle onaangename
gevolgen van dien.

Geheel kan het Hoofdbestuur zich vereenigen met hetgeen
de C. v. E. voorstelt in de alinea die dit hoofdstuk van het
rapport besluit: ,,dat alléén het Hoofdbestuur en de Alge-
meene Vergadering der Maatschappij ter bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland de bevoegdheid zullen heb-
ben, zich rechtstreeks te wenden tot de Regeering of tot
de wetgevende macht.

19. Het Hoofdbestuur stelt der Algemeeue Vergadering, ingevolge
art. 16 van het Huishoudelijk Reglement voor, de bijdrage,
door de bijzondere Afdeelingen voor ieder gewoon lid in de kas
der Maatschappij te storten, voor het jaar 1915, te bepalen op
veertien gulden.

21. Bepaling van de plaats waar de 56ste Algemeene Vergadering
zal worden gehouden.

Rapport van de Commissie die het ontwerp „Paardenwei"
heeft onderzocht (Zie deze aflevering van het Tijdschrift,
Pag. 833).

Het Hoofdbestuur deelt de meening van de Commissie
niet dat aan art. i van het ontwerp als sub e moet worden
toegevoegd ,,de regeling van het onderwijs aan de fokkers, in
paardenkennis en fokleer."

De meerderheid van het Hoofdbestuur is met de Commis-
sie van meening dat de beoordeeling van de fokwaarde
van een hengst moet berusten bij de fokkers en dat de Com-
missie van veeartsen eventueele gebreken constateert en
dienovereenkomstig advies uitbrengt. Zij juicht het voorstel
van de Commissie toe, waarin bepaald wordt dat, indien een
hengst wordt goedgekeurd, niettegenstaande de veeartsen
meenden dat een erfelijk gebrek tot afkeuring had moeten
leiden, bij de publicatie van de goedkeuring het advies der
veeartsen worde meegedeeld.

De minderheid van het Hoofdbestuur was van gevoelen
dat de Commissie A van de nu vigeerende wet niet alleen
zou moeten blijven bestaan, maar dat haar taak zou moeten
worden uitgebreid in dier voege, dat zij de hengsten te onder-
zoeken kreeg op alle erfelijke gebreken. Zij acht het evenwel
gewenscht, Commissie B niet geheel van Commissie A
afhankelijk te doen zijn. Bij verschil van meening zou een
Commissie C uitspraak moeten doen. Waar het steeds waar-
devolle objecten geldt, moet, bij verschil van meening,
een uitspraak eerst vallen na een zoo uitgebreid en nauw-
keurig mogelijk onderzoek, hetgeen, naar het oordeel van
de minderheid van het Hoofdbestuur, op de door haar voor-
gestelde wijze het meest gewaarborgd wordt.

Aan het Tijdschrift ............................................................- 4500.—*)

Begrooting voor deel 42, jaargang 1915, van het Tijdschrift
voor Veeartsenijkunde.

Aan zetten, drukken, extra correctie, innaaien, verzenden,
tabellen, platen, overdrukken en frankeerloon voor

,, schrijfloonen, porto\'s, drukwerk, handelingen en
onvoorziene uitgaven............................ - 150.—•

Zij, die wenschen deel te nemen aan den gemeenschappelijken maaltijd in
Maison Okhuijzen, Kromme Nieuwe Gracht 20, op 26 September 1914, des
namiddags zes uur, worden verzocht daarvan dien dag voor 12 uur te doen
blijken door te teekenen op de lijst, welke aan den ingang der vergaderzaal
gereed zal leggen.

Aan het Hoofdbestuur der Maatschappij ter Bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland.

Namens de commissie welke van U de opdracht ontving om
te rapporteeren over het bij de 2de kamer S. G. ingediende ont-
werp-paardenwet, heb ik de eer U nevensgaand rapport aan te
bieden.

der commissie belast met een onderzoek naar het 25 April 1914 ingediende
ontwerp van wet, houdende bepalingen betreffende de Staatszorg
voor de paardenfokkerij.

Het ingediende ontwerp heeft in verschillende opzichten be-
zwaren opgeheven, welke aan de, volgens de nu vigeerende paar-
denwet toegepaste maatregelen verbonden zijn. Ook opent het de

gelegenheid tot een meer rationeele beoordeeling der fokdieren en
geeft het den weg aan om geleidelijk te komen tot opheffing van
de dwangmaatregelen en tot den toestand, dat de paardenfokkers
zelf en zelfstandig de paardenfokkerij regelen.

Het wetsontwerp verdient daarom groote waardeering.
Een belangrijke leemte in het ontwerp is, dat vele hoofdpunten
niet zijn geregeld ,doch nader bij algemeenen maatregel van be-
stuur zullen worden vastgesteld, zoodat uit het ontwerp niet is
te coneludeeren of deze wet de paardenfokkerij in die mate zal
ten goede komen, als wenschelijk is.

Nader zal dus dienen te worden aangegeven, welke zaken in elk
geval in de wet zouden moeten voorkomen, wil zij zekerheid geven,
dat zij een invloed ten goede uitoefent.

In de memorie van toelichting, welke wij in vele opzichten een
uitstekend stuk achten, wordt wel dikwijls nader meegedeeld hoe
de Regeering van plan is de verdere regelingen te treffen, doch
juist het niet vast staan van kardinale punten, acht de commissie
een onvoldoende zekerheid bij wisselende Regeeringen en adviseurs.

De commissie onthoudt zich verder van algemeene beschouwin-
gen, omdat zij bij verschillende afdeelingen haar meeningen kan
plaatsen en daarbij van de bijbehoorende memorie van toe-
lichting nota kan nemen.

a. De zorg, dat voor dekking van merriën worden gebruikt heng-
sten, die als fokdieren zijn goedgekeurd.

c. Het verstrekken van steun aan de openbare paardenstam-
boeken en andere vereenigingen op het gebied der paarden-
fokkerij .

Deze punten zullen bij de desbetreffende artikelen in dit rap-
port nader worden behandeld.

De commissie wenscht in dit Art. i, een sub. e toe te voegen n.1.
sub. e. De regeling van het onderwijs aan de fokkers, in paarden-
kennis en fokleer.

De kennis van het paard en van de fokkerij is bij vele paarden-
fokkers onvoldoende, hetgeen de Minister ook erkent in de memorie
van toelichting. I)e onvoldoende kennis is de hoofdoorzaak, dat
de paardenfokkerij niet snel genoeg vooruit gaat, niet de voor-
deden geeft welke zij zou kunnen opleveren, dat grove fouten
worden begaan en wettelijke, zelfs dwangmaatregelen noodig zijn.

De commissie is overtuigd dat goed onderwijs en deugdelijke
voorlichting in de eerste plaats noodig zijn om tot verbetering te
komen, en dat de regeling daarvan, als belangrijk punt van staats-
zorg in deze wet behoort te worden vastgelegd.

Allereerst heeft de commissie overwogen of de verplichte heng-
stenkeuring gewenscht is. Daarbij deed zich in de eerste plaats dc
vraag voor of de keuring van een hengst voldoende aanwijzingen
geeft omtrent de te verwachten nakomelingen. Een keuring al-
leen op exterieur, stand en gang, zooals die volgens de vigeerende
wet plaats heeft, verschaft onvoldoende gegevens. Wanneer echter
tevens gelet wordt op de verrichtingen en de karaktereigenschap-
pen, vooral aan raseigenschappen waarde wordt gehecht, de af-
stamming wordt nagegaan en bij oudere dieren ook de nakome-
lingen worden beoordeeld, geeft de keuring wel vele zij het dan ook
niet alle waarborgen voor de waarde van een fokhengst.

Uitwendige factoren, bodem, klimaat, voeding hebben invloed
op exterieur en eigenschappen van den hengst en worden niet door
de kiemcellen overgebracht; dezelfde hengsten die kiemcellen pro-
duceeren met factoren voor goede eigenschappen kunnen dik-
wijls ook spermatozöen leveren, die geen dragers zijn van de
goede eigenschapen, dit neemt niet weg dat aan de keuring van
hengsten veel waarde moet worden gehecht.

Waar nu, niettegenstaande een bedreiging met, zij het dan ook
kleine boeten, in verschillende provinciën een groot aantal frau-
duleuse dekkingen plaats heeft, blijken vele fokkers nog niet vol-
doende overtuigd te zijn van het nut van goede manlijke fokdieren.

Voor de slechte fokkers brengt de verplichting nut, voor de
goede weinig last en hinder.

Geheel gaat de commissie mede met het oordeel van den Mini-
ster, dat de dwangmaatregelen geleidelijk behooren te verdwijnen,
naarmate de fokkers meer kennis krijgen en hun eigen belangen
leeren inzien.

Opheffing der verplichte hengstenkeuringen zou op dit oogen-
blik echter ongewenscht zijn.

Dat rijkscommissiën voor de keuring van hengsten worden inge-
steld acht de commissie een verbetering. De meermalen, ook in de
toelichting van dit ontwerp aangevoerde bezwaren tegen de provin-
ciale commissiën, deelt zij volkomen.

Art. 6 luidt: ,,De commissies voor het veeartsenij kundig onder-
zoek worden bijgestaan door een of meer veeartsen.

De in het vorige lid bedoelde veeartsen en hunne plaatsver-
vangers worden door ons benoemd, geschorst en ontslagen."

Terwijl de veeartsen in commissie A der nu vigeerende wet al-
leen hebben te oordeelen over ziekten der oogen, ademhalings- en
geslachtsorganen zullen de veeartsen volgens dit ontwerp advies
hebben uit te brengen over alle erfelijke gebreken. Dit moet als
een belangrijke verbetering worden beschouwd.

Een tweede wijziging is, dat de veeartsen in dit ontwerp geen
hengst wegens erfelijke gebreken kunnen afkeuren, doch hun advies
hebben uit te brengen aan de keuringscommissie, die dan, exterieur,
stand, gang, karaktereigenschappen, raseigenschappen en gegevens
omtrent afstamming en overervingsvermogen kennend, door
deskundigen voorgelicht omtrent de erfelijke gebreken, beslist
of de hengst al dan niet zal worden goedgekeurd.

Dat veeartsen advies uitbrengen over alle erfelijke gebreken
juichen wij toe, de mogelijkheid echter bestaat, dat door de keurings-
commissie onvoldoende nota wordt genomen van hun advies. Daar-
door zouden dan, zeer tot nadeel van de paardenfokkerij hengsten
kunnen worden goedgekeurd met belangrijke, door de veeartsen
aangewezen erfelijke gebreken.

De commissie heeft eenige wijzigingen overwogen, welke wel
eens zijn aangeraden, om meer zekerheid te krijgen, dat van het
advies der veeartsen behoorlijk nota zal worden genomen.

a. Men behoude commissie A der wet van 1901, en drage deze
het oordeel op over alle erfelijke gebreken, zoodat zij de hengsten
wegens erfelijke gebreken kan afkeuren.

In dit geval zou vooreerst het bezwaar blijven bestaan, waarop
in de Memorie van toelichting terecht gewezen is, dat van éen
paard door twee commissiën onderdeelen beoordeeld worden, ter-
wijl een goed oordeel alleen mogelijk is als de keurmeesters be-
schikken over alle gegevens, zoodat zij als het ware voor en tegen
kennende, de balans kunnen opmaken.

Een belangrijke reden, waarom het niet wenschelijk is, dat de
commissie van veeartsen afkeurt wegens erfelijke gebreken is
volgens de commissie de volgende: De keuringsconnnissiën, voor-
al die der stamboeken kennen meermalen van een hengst voor-
ouders en vele nakomelingen.

Wanneer nu de veeartsen meenen dat een gebrek erfelijk is, wij
weten dat dit in enkele gevallen niet gemakkelijk uit te makenis,
doch de praktijk leert aan de keurmeesters, dat het gebrek niet

voorkomt bij de vele nakomelingen, dan zou het niet goed zijn dat
zulk een hengst werd afgekeurd.

De commissie oordeelt het om deze redenen beter, dat de commis-
sie van veeartsen advies uitbrengt, dan dat zij afkeurt.

b. In de wet zouden enkele gebreken kunnen worden genoemd,
die steeds tot afkeuring zouden moeten leiden en waaromtrent dus
de commissie van veeartsen beslist. Omtrent de andere erfelijke
gebreken kan zij dan advies uitbrengen aan de keuringscommissie.

De commissie kwam tot de conclusie, dat slechts enkele en dan
nog weinig voorkomende gebreken in de wet zouden kunnen worden
genoemd, zoodat dit niet Verder zou brengen.

c. De commissie van veeartsen keurt af wegens erfelijke ge-
breken; als de keuringscommissie van meening is, dat een hengst,
niettegenstaande het gebrek had moeten worden goedgekeurd,
kan zij in beroep gaan bij een daarvoor speciaal ingestelde commis-
sie bestaande uit enkele hoogstaande veeartsen en veeteeltkundigen.

Ook deze wijziging, zal naar het oordeel der commissie niet tot
het doel leiden.

Als er verschil van meening is tusschen keurmeesters en vee-
artsen wordt hier de kwestie alleen verplaatst naar de commissie
van beroep en nu zal het van de samenstelling kunnen afhangen,
hoe in de meeste gevallen de uitspraak uitvalt.

Bestaat deze uit 2 veeartsen en 2 deskundigen dan zullen ook
dikwijls de stemmen staken, is het aantal van beide ongelijk dan
zal een der partijen de grootste kans hebben om in het gelijk te
worden gesteld.

d. De veeartsen geven advies aan de keuringscommissie. Als
de keurings-commissie echter het advies tot afkeuring niet wenscht
op te volgen,worden keuringscommissie en veeartsen tot een commis-
sie verecnigd om het geval onderling te bespreken en door stemming
uit te maken of al dan niet de hengst zal worden goedgekeurd. In
geval van staking der stemmen wordt een zevende lid toegevoegd,
vooraf door de Regeering daarvoor aangewezen.

Al kan de samenspreking van veeartsen en keurmeesters, in zulke
gevallen tot een goeden uitslag leiden, meermalen zal het zevende
lid noodig zijn, en dan hangt een beslissing geheel van hem af.

In de praktijk zullen moeilijkheden blijven bestaan, vooral ook
wat de keuze van dat zevende lid betreft.

c. De veeartsen brengen advies uit aan de keuringscommissie,
en in die gevallen, waar de keuringscommissie een hengst goed-
keurt niettegenstaande de veeartsen meenden dat een erfelijk

gebrek tot afkeuring had moeten leiden, wordt bij de publicatie
van de goedkeuring het advies der veeartsen meegedeeld.

Vooreerst blijft dan bestaan, dat eene commissie die exterieur,
stand, gang, karaktereigenschappen en raseigenschappen kent,
gegevens bezit omtrent afstamming en zoo mogelijk nakomeling-
schap, door deskundigen voorgelicht betreffende erfelijke gebreken,
den hengst beoordeelt.

Ten tweede is het bekend maken der bij goedgekeurde hengsten
voorkomende erfelijke gebreken zeer in het belang van de fokkers,
zij kunnen dan zelf nagaan of zij hunne merriën door zulk een
hengst willen laten dekken. In de nu vigeerende wet hebben wij
eenzelfde publiceering van de aanwezigheid van cornage, wanneer
hengsten, niettegenstaande dit gebrek zijn goedgekeurd.

Uit een veeteeltkundig oogpunt zal de maatregel gunstig wer-
ken. Ten derde zal de publicatie van het advies der veeartsen zeker-
heid geven, dat de keuringscommissie niet lichtvaardig met hun
advies omspringt, dat zij niet tegen hun advies zal handelen of
er moeten goede en geldige redenen voor zijn. Deed de commissie
dit niet dan zou de critiek der fokkers niet gering wezen en het
vertrouwen spoedig verloren zijn.

De commissie meent dat een aanvulling van art. 6 in dien zin
zeer noodig is en stelt voor daarop met klem bij de Regeering aan te
dringen.

Verder is de commissie van meening, dat steeds drie veeartsen
aan de rijkscommissie voor hengstenkeuring moeten worden toe-
gevoegd en dat dit in de wet moet worden vastgesteld. Omdat de
Minister in de toelichting zegt, dat het het voornemen is om bij de
keuring van een groot aantal dieren 3 veeartsen aan de keurings-
commissie toe te voegen, doch bij de keuring van slechts enkele
dieren de bijstand van een of twee veeartsen zal worden gevraagd,
is het noodig hier te wijzen op de noodzakelijkheid, dat steeds drie
veeartsen aanwezig zijn.

Het beoordeelen van het al of niet erfelijk zijn van gebreken is
soms uiterst moeilijk, waarom het noodig is dat overleg gepleegd
wordt.

Dit wordt in de toelichting erkend en daarom voegt men ge-
woonlijk drie veeartsen toe. Daar echter een enkele hengst of
hengsten even ernstig gekeurd moeten worden als meerdere en zich
daarbij even moeilijke gevallen kunnen voordoen, waarvoor voor-
al overleg noodig is, dient vastgesteld te worden, dat steeds aan

elke commissie, ook bij keuring van een of enkele hengsten, 3
veeartsen worden toegevoegd.

De keuring op bedoelde gebreken door een commissie van drie
veeartsen, (sub. c. A.) heeft tot nog toe alle fokkers bevredigd en
geen practische bezwaren opgeleverd. Integendeel, zij heeft het
vlotte verloop der keuring in de hand gewerkt, een reden te meer
om het keuren door een commissie van drie veeartsen te doen be-
stendigen.

Art. 11, luidt: ,,Bij de keuringen wordt onderzocht, of de heng-
sten het ras in aanmerking genomen, geschikte fokdieren zijn."

Terwijl de vorige wet aangeeft, dat hengsten gekeurd moeten
worden op exterieur, stand en gang en verder stille kolder en ziek-
ten van ademhalings-organen, oogen en geslachtsdeelen in den
regel moeten leiden tot afkeuring, wordt hier enkel gezegd, dat
onderzocht moet worden of de hengsten het ras in aanmerking ge-
nomen, geschikte fokdieren zijn. Dat de bepalingen uit de nu be-
staande wet niet zijn overgenomen, is toe te juichen, deze waren ge-
heel onvoldoende. Terecht is er van vele zijden op gewezen, dat de
keuring aldus niet voldoende waarborgen biedt, dat de beoordeeling
der fokdieren geen juiste is. Nu is in de wet niets nader aange-
geven omtrent de basis waarop de beoordeeling der fokdieren zal
berusten, omtrent de zaken waarop het bij de keuring aankomt.

Volgens art. 1.5, zal dit alles nader worden geregeld bij algemee-
nen maatregel van bestuur. Er moet nog een keuringsreglement
worden gemaakt, doch er staat nergens dat ook daarin moet worden
aangegeven waarop bij de keuring zal worden acht geslagen.

De commissie is daarom van meening, dat in art. 11 nader be-
hoort te worden aangegeven, dat behalve op exterieur, stand, gang
zal worden gelet op verrichtingen, karaktereigenschappen, ras-
eigenschappen, afstamming en overervingsvermogen. Waar, bij
een onvoldoende keuring het nut dat de wet kan afwerpen, geheel
vervalt en zelfs veel nadeel kan worden toegebracht, is het noodig
dat in de wet nader een goede basis voor de keuring wordt aange-
geven. Men behoeft niet af te dalen tot bijzonderheden, deze kun-
nen beter bij algemeenen maatregel van bestuur worden geregeld.

In art. 12 zou de commissie opgenomen wenschen te zien, dat
bij de kennisgeving van den uitslag der keuring aan den eigenaar
ook werd meegedeeld, als hengsten goed gekeurd zijn, niettegen-

staande door de adviseerende veeartsen een of meer erfelijke ge-
breken zijn geconstateerd. In Art. 16 wordt de mogelijkheid ge-
opend, dat de vereenigingen, welke een openbaar stamboek hebben
aangelegd en welke voldoen aan de bij algemeenen maatregel
van bestuur te stellen voorwaarden, worden bevoegd verklaard
om in het stamboek ingeschreven hengsten goed te keuren voor
de dekking in het gedeelte van het Rijk, waarin de vereeniging
werkt.

De commissie acht het in het algemeen een gelukkige gedachte,
om aldus geleidelijk meer medezegging te geven aan de goede fok-
kers, en na verloop van tijd meer en meer te ontkomen aan dwang.

Het is nu echter maar de vraag, wanneer de stamboeken zoo goed
zijn ingericht, dat zij bevoegd verklaard kunnen worden om deze
belangrijke taak van het Rijk over te nemen. In de wet zelf is
daaromtrent weer niets aangegeven. Alles wordt geregeld bij alge-
meenen maatregel van bestuur.

Wanneer wij de toelichting raadplegen, blijkt dat de Minister
hooge eischen zal stellen. Met instemming leest de commissie daar
o.a. ,,en eischt van een stamboek, dat het niet uitsluitend een re-
gister is van uitmuntend geachte dieren, doch als het ware een
„burgelijkestand" van stammen van dieren, waarin zoowel de
goede als minder goede leden worden opgenomen."

,,Het is van groot belang te achten, dat bij de vorming van een
kern van zuiver gefokte stammen van tuig- en trekpaarden van
Rijkswege steun verleend wordt" en ,,bij de bevordering van de
paardenfokkerij van Rijkswege moet hoofdzakelijk het oog ge-
vestigd zijn op de instandhouding en de voortdurende versterking
van de zuivere teelt".

De commissie meent dat een stamboek alleen waarde heeft als er
slechts dieren van één ras of type, geen verschillende kruisingspro-
ducten of uiteenloopende rassen in opgenomen worden, en dan eerst
wanneer enkele generaties van dat ras zijn ingeschreven. Als zij de
bestaande stamboeken nagaat zal eigenlijk geen enkele aan zulke
eischen kunnen voldoen.

De Minister zegt: „Aanvankelijk zal er wel op gerekend moeten
worden, dat niet alle vereenigingen, die openbare stamboeken heb-
ben aangelegd, de bevoegdheid tot goedkeuring van hengsten zul-
len kunnen erlangen."

Hier wordt weer een zeer belangrijke zaak, namelijk aan welke
lichamen de keuring van een groot deel der fokhengsten wordt
overgelaten, nader geregeld bij algemeenen maatregel van be-
stuur. De commissie meent dat het noodig is, dat de hoofdeischen,

waaraan een stamboek zal moeten voldoen, in de wet worden aan-
gegeven, daar anders de wet niet de noodige zekerheid geeft, dat
de keuringen voldoende waarborgen opleveren. Ook hier hangt het
weer geheel van de nadere bepalingen af of deze nieuwe maatregel
een voordeel of een nadeel te achten is.

De commissie wenscht hier nog den nadruk te leggen op het feit
dat de oudere hengsten telken jare moeten worden gekeurd en aan
afkeuring blootstaan, niettegenstaande zij blijk gaven goede pro-
ducten te leveren. Ten einde zulke dieren te behouden en het
rustig bezit van een goed gebleken hengst te waarborgen, zou de
commissie gaarne het zij in de wet, het zij in een regeling bij alge-
meenen maatregel van bestuur de bepaling zien opgenomen, dit
zulke hengsten, die enkele jaren achtereen onvoorwaardelijk
goedgekeurd zijn, verder van de verplichte hengstenkeuring zijn
ontheven.

Wat de premiekeuringen betreft, meent de commissie dat zij
meer nut kunnen afwerpen dan zij tot nu toe hebben gedaan.

Wij zien nu in verschillende provinciën, dat enkele bekende
fokkers steeds de prijzen krijgen. Wel presentecren deze fokkers de
beste paarden en zijn de premiën wel verdiend, doch het doel waar-
mee de premiën uitgeloofd worden, wordt niet bereikt. De meeste
andere fokkers nemen zelfs niet deel aan de keuringen, omdat zij
weten niet in aanmerking te komen, en in streken waar de fokkerij
nog niet hoog staat worden geen premiën behaald. De gelden
moeten juist besteed worden om in minder goede fokstreken voor-
uitgang te brengen en minder goede fokkers aan te moedigen. De-
beste fokkers hebben rijkssteun niet noodig.

Er zijn streken waar men dit laatste principe huldigt, doch dit is
uitzondering. De commissie zou wenschen, dat de bepalingen zoo-
danig werden gemaakt, dat de premiën ook werkelijk komen aan
hen, die naar verbetering streven, niet aan hen die geen steun meer
noodig hebben.

Verder zou de commissie vooral bewaringspremiën willen
toekennen aan oudere hengsten, die door hunne nakomelingschap
hebben bewezen goede eigenschappen over te brengen, ruime
subsidiën willen besteed hebben ter bevordering van het stationeeren
van goede hengsten in minder goede fokstreken en voor het im-
porteeren van uitstekende hengsten en zoo mogelijk merriën.

Daar de besteding der subsidiën zich zal moeten wijzigen naar
omstandigheden, kan de commissie zich er mede vereenigen, dat

In Art. 31 wordt bepaald dat de provinciale keuringscommissiën
voor het veeartsenij kundig onderzoek worden bijgestaan door ten
minste een veearts.

In de provinciale keuringscommissiën, volgens de nu vigeerende
wet heeft een geëxamineerd veearts zitting, de Minister komt dit
niet noodig voor en Z.E. voegt aan iedere commissie voor het
veeartsenij kundig onderzoek een veearts toe. De veearts wordt
dus inplaats van stemhebbend lid, adviseur.

De comissie acht deze wijziging ongewenscht en in de memorie
van toelichting wordt niet gemotiveerd waarom zij is aangebracht.
Hebben de veeartsen, die tot nu toe in de provinciale keuringscom-
missie zitting hadden een slecht figuur gemaakt of hebben zij ge-
toond niet tegen deze taak opgewassen te zijn? De veeartsen en wel
speciaal zij, die zich veel voor de paardenfokkerij interesseer en en
daarvan en van nabij voortdurend studie maken, en uit deze
laatste zal toch een lid der commissie gekozen worden, zijn uit
den aard der zaak goed op de hoogte met de richting of richtingen
in de fokkerij hunner provincie en met de nooden en behoeften der
fokkers. Hun verdere kennis maakt hen zeer geschikt, om niet al-
leen adviseur te zijn in zake erfelijke gebreken, doch om in alle
deelen fokdieren te beoordeelen.

Is de veearts lid der provinciale keuringscommissie, dan is geen
veeartsenij kundig adviseur noodig, wat een belangrijke besparing
in de onkosten der keuringen meebrengt.

De commissie dringt er daarom op aan, dat Art. 31 zoodanig
gewijzigd wordt, dat de veearts lid is van de provinciale keurings-
commissie.

I11 Art. 33 eerste alinea staat, dat hengsten, jonger dan drie
jaren in aanmerking kunnen komen voor premiën of bijdrage, als
zij afstammen van een hengst of eene merrie, welke in die stamboe-
ken zijn ingeschreven. De commissie meent dat het de bedoeling
zal zijn, dat de twee ouderdieren ingeschreven moeten zijn in een-
zelfde stamboek of stamboeken van gelijksoortige paarden.

Het zal wel niet het plan zijn een hengst te bekronen, welke tot
vader b.v. een Belgischen hengst en tot moeder een tuigpaard-
merrie heeft.

Zulke gevallen zijn wel voorgekomen, waarom er hier de aan-
dacht op gevestigd wordt.

De commissie heeft reeds betoogd, waarom onderwijs en voor-
lichting aan fokkers zoo gewenscht is. Wel steunt de Regeering de
cursussen in paardenkennis en worden er telken jare een aantal
dezer gegeven in verschillende provinciën van ons land; de er-
varing leert echter, dat deze niet steeds goede resultaten opleveren.

Op vele dezer cursussen wordt ook wel een en ander meegedeeld
over teelt, doch het komt de commissie wenschelijk voor, dat
meer dan tot nu toe, de leer der fokkerij in cursussen aan fokkers
wordt onderwezen.

Dagelijks kan men ervaren hoe overigens goede paardenkenners
zeer weinig begrip hebben van een rationeele fokkerij en van de rege-
len daarbij in acht te nemen.

Het geldt hier een zeer belangrijke zaak, zonder verspreiding
van meer kennis onder de fokkers, zullen noch de beste wet, noch
dwangmiddelen of subsidiën de paardenfokkerij voldoende voor-
uitbrengen.

De voornaamste wijzigingen welke de commissie in het wetsont-
werp noodig acht, zijn de volgende:

In Art. 2. worde bijgevoegd sub. e\\ Regeling van het onderwijs
aan de fokkers in paardenkennis en fokleer.

Bij Art. 3 wenscht de commissie, dat in de wet of bij algemeenen
maatregel van bestuur worde vastgesteld, dat de hengsten welke
enkele jaren achtereen zijn goedgekeurd en goede nakomelingen
blijken te geven, verder van de verplichte hengstenkeuring wor-
den ontheven.

In Art. 6 worde: De commissie voor het veeartsenij kundig on-
derzoek ten behoeve van de verplichte hengsten-keuringen be-
staat uit drie veeartsen, de adviezen der veeartsen betreffende erfe-
lijke gebreken worden ter kennis van de fokkers gebracht.

In Art. 12 worde bepaald dat bij de kennisgeving van den uit-
slag der keuring, aan den eigenaar wordt meegedeeld of bij een
goedgekeurde hengst een of meer erfelijke gebreken geconstateerd
zijn en zoo ja welke.

In Art. 16 worde de hoofdeischen aangegeven, waaraan een
stamboek zal moeten voldoen, wil de vereeniging bevoegd verklaard
worden de in het stamboek ingeschreven hengsten goed te keuren.

Bij Art. 29 wijst de commissie er op, dat zij het dan ook bij Alg.
maatregel van bestuur, maatregelen moeten worden genomen op-
dat de subsidiën zoo toegekend worden, dat zij werkelijk de voor-
uitgang der paardenfokkerij bevorderen.

In Art. 31 worde bepaald, dat de veearts lid der provinciale
keuringscommissie is.

In Art. 33 worde aangegeven, dat hengsten jonger dan drie
jaar alleen in aanmerking komen voor een premie of bijdrage, als
de beide ouders zijn ingeschreven in een zelfde stamboek of stam-
boeken van gelijksoortige paarden.

Het houden van cursussen en voordrachten voor de fokkers over
paardenkennis en fokleer.

De Secretaris van het Congres te Londen schrijft:
„Please note that in the programme of Receptions recently sent
to you, the word „not" should be deleted from the fourth para-
graph, the last sentence of which should read „Those intending
to be present should inform the Hon. Secretary before Tuesday,
July 28th 1914."

De berechting van den moord op den veearts te Soembawa. Op Java schijnt men
nog niets te weten van de berechting der bekende moordhistorie op Soembawa,
schrijft de N. Soer. Ct. Men herinnert zich, dat de veearts E. en diens echtgenoote
als slachtoffers vielen van een laaghartigen sluipmoord. Vermoedelijk uit onbe-
kendheid met den uitslag van het reeds beëindigde rechtsgeding bestond zelfs
bij enkele ambtenaren van den veterinairen dienst op Java het plan, bij de re-
geering aan te dringen op afdoening van die zaak, in den vorm van een protest.
Gelukkig, dat het niet tot een protest is gekomen; de zaak is, zooals ons bi] in-
formatie is gebleken, reeds enkele maanden geleden afgedaan.

Bij het onderzoek is gebleken, dat een neef van den regeerenden radja te Soem-
bawa-Besar de auctor-intellectualis is. Die neef was vroeger onderdistrictshoofd
in het ressort Soembawa-Besar, doch moest een paar jaar geleden wegens diverse
knoeierijen worden ontslagen. Geruimen tijd na zijn ontslag werden een paar zijner
paarden door den toenmaligen veearts, wijlen den heer E., afgekeurd en afgemaakt.
Hoewel de eigenaar voor de afgemaakte dieren de gestelde schadevergoeding van
/ 30.— per paard ✓ontving, was hij, naar gebleken is, hierdoor bizonder op den
veearts gebeten. Reeds geruimen tijd geleden droeg hij een tweetal inlanders op
den veearts te dooden; ze zijn tenslotte tot dit misdrijf overgegaan met den reeds
bekenden uitslag.

De landraad te Soembawa-Besar heeft zoowel den vorstelijken auctor intellec-
tualis, als de beide moordenaars, tot de doodstraf veroordeeld. Men wacht nog op
de bekrachtiging van dit vonnis.

Arbitrage in den veehandel. De Hoofdbesturen van de Overijselsche Land-
bouwmaatschappij en van den Provincialen Overijselschen Boerenbond hebben,
in gemeen overleg met elkander besloten, ook voor de provincie Overijsel
arbitrage-commissies te benoemen, ter berechting van de geschillen, voort-
spruitende uit den koop en verkoop van paarden, rundvee en kleinvee.

De commissiën zullen werkzaam zijn voor de geheele provincie Overijsel,
met uitzondering der gemeenten: Deventer, Diepenveen, Olst, Wijhe, Zalk en
Veecaten, Kampen, Grafhorst, I Jselmuiden, Kamperveen en Wilsum, welke vallen
onder het gebied der door de Geldersch-Overijselsche Maatschappij van Land-
bouw ingestelde arbitrage-commissiën.

Het bovengenoemde gebied wordt verdeeld in een Westelijk deel, omvattend
de gemeenten: Avereest, Blankenham, Blokzijl, Dalfsen, Genemuiden, Giethoorn,
Hasselt, Heino, Kuinre, Nieuwleusen, Oldemarkt, Ommen, Raalte, Staphorst,
Steenwijk, Steenwijkerwold, Vollenhove, Wanneperveen, Zwartsluis, Zwolle en
Zwollerkerspel; en een Oostelijk deel omvattend de gemeenten: Almelo, Bath-
men, Borne, Delden, Denekamp, Diepenheim, Enschede, Goor, Gramsbergen,
Haaksbergen, Den Ham, Hardenberg, Hellendoorn, Hengelo, Holten, Lonneker,
Losser, Markelo, Oldenzaal, Ootmarsum, Rijssen, Tubbergcn, Vriezenveen,
Weerselo en Wierden.

In elk van beide deelen wordt één arbitrage-commissie voor den Paarden-
handel en één voor den Rund- en Kleinveehandel ingesteld.

De zetels der vier commissiën zijn gevestigd in de gemeente waar haar
respectievelijke Voorzitters hun hoofdverblijf hebben.

Iedere arbitrage-commissie zal bestaan uit. drie leden en drie p\'aatsver-
vangende leden.

De leden en plaatsvervangende leden zullen zoo mogelijk zijn een veearts,
een paarden- of veehandelaar en een paarden- ol veehouder, terwijl boven-
dien twee juristen zullen worden aangewezen als secretaris en plaatsvervangend
secretaris, beide tevens rechtskundig adviseur van alle vier commissiën.

Tot voorzitters van de commissiën werden benoemd in Westelijk Overijsel:
voor paarden Dr. P. T. Schat te Zwolle, voor rund- en kleinvee Dr. E. Berger
te Zwolle;-in Oostelijk Overijsel: voor paarden Dr. W. R. Luxwolda te Enschede,
voor rund- en kleinvee E. J. Dommerhold te Hengelo. Kroon.

Proceedings of the American veterinarv medical association. 5oth. annual con-
vention held at New York city, Sept. 1—5 1913. Ed. by John R. Moler. Phila-
delphia, W. Dornan, 1914. 8°. 1084 p. W. prts. a. pl.

Katalog der Bibliothek der Kgl. tierärztl. Hochschule Berlin (Bestand am i
Okt. 1912) von C. Meitzel. Magdeburg, 1913. XI 4- 1038 Spalten. M. 2.—

Roth, Klinische Terminologie. Zusammenstellung der in der Medizin gebräuchl.
techn. Ausdrücke mit Erklärung ihrer Bedeutung und Ableitung. 8te Aufl. von
E. Oberndörffer. Leipzig, G. Thif.me, 19x4. 8°. XXXfl 484 S. Geb. M. 12.—

E. Mangold, Hypnose und Katalepsie bei Tieren im Vergleich zur menschl.
Hypnose. Jena, G. Fischer, 1914. M. 2.50

E. Merck\'s Jahresbericht über Neuerungen auf dem Gebiete der Pharmako-
therapie und Pharmazie, 1913. 27ter Jhrg. Darmstadt, 1914.

R. Rechenberger, Die Stollbeule und ihre Behandlung in geschichtl. Bedeutung.
Inaug. Diss. Dresden 1914.

W. Mogk, Die funktionelle Nierendiagnostik bei Hunden. Inaug. Diss. Hannover
1914.

Der ansteckende Scheidenkatarrh der Rinder und Schweine. Nebst Anhang: Das
seuchenhafte Verkalben des Rindes. Hrsg. von H. Tro.mmedorff, Chem. Fabrik,
Aachen.

G. Giovanoli, Belehrung über die Maul- und Klauen-Seuche. Aarau, E. Wirz,
1914. 8°. 15 S. 4 Abb. M. 0.50

L. Hoffmann, Heilung der Kranken und Vertilgung der Maul- und Klauen-
seuche nach meinem System. Durchführung meiner Heil- u. Desinfektionsmethode
m. regierungsrätl. Genehmigung in der Gemeinde Zuoz (Graubünden), Schweiz.
Stuttgart, STäHLE u. Friedel, 1914. Gr. 8°. III u. S. 413—502.

A. Besson, Technique microbiologique et sérothérapique (microbes pathogènes
de 1\'homme et des animaux). Guide du médecin et du vétérinaire pour les travaux

de laboratoire. 6e éd. Paris, J. B. Baillière et fils, 1914. VII 945 p. 434 fig.
noires et col. Fr. 18.—

D. A. de Jong, Overzicht der niet-bacterieele parasitaire ziekten. Dl. I. Alge-
meen gedeelte en phytoparasitaire ziekten. Leiden, S. C. van Doesburgh, 1914.
Gr. 8°. XI 234 blz. f 3.50

P. Prüssmann, Untersuchungen über das Wesen des Botryomvcespilzes. lnaug.
Diss. Hannover 1914.

J. Courmont et L. Panisset, Précis de microbiologie des maladies infectieuses
des animaux. Paris, O. Doin, 1914. 18⁰. 1050 p. 371 fig. Fr. 12.—

E. Abderhalden, Abwehrfermente. Das Auftreten blutfremder Substrate und
Fermente im tier. Organismus unter experim., phvsiol. u. pathol. Bedingungen.
4te Aufl. Berlin, J. Springer, 1914. 8°. XXIII 404 S. 55 Fig. u. 4 Taf.

W. Möller, Die Uebertragungsweise der Rattentrypanosomen. Jena, G. Fischer,
1914. Gr. 8°. 83 S. 8 Abb. u 2 Taf. M. 3.—

E. Beintker, Methoden des Tierversuchs und der Serologie. Stuttgart, Franck
1914. M. 1.50

Handbuch der Immunitätsforschung und experimentellen Therapie mit bes.
Berücksichtigung der Technik und Methodik. Bearb. von E. Abderhalden, B.
Aschner, M. Ascoli u. A. Hersg. von R. Kraus u. C. Levaditi. 2te Aufl. Jena,
G. Fischer, 1914. Vollst, in 20 Lief. Jede Lief. M. 5.—

G. Hermann et C. Morel, Précis d\'anatomie pathologique. Paris, Oct. Doin et
fils, 1914. 2 vol. (1 : 718 p. 213 fig. II : 812 p. 229 fig.) Fr. 18.—

F. Harth, Vergl. Pathologie des Hydro-kephalus internus bei Menschen u.
Tieren. Inaug. Diss. Freiburg 1914.

K. Schroeder, Vergl. Untersuchungen zur Feststellung der Identität des
Hunde- und Katzenspulwurms und Biologie des „Askaris mystax". Inaug. Diss.
Freiburg 1914.

F. Dahl, Kurze Anleitung zum wissenschaftl. Sammeln und zum Konservieren
von Tieren. 3 te Aufl. Jena, G. Fischer, 1914. Gr. 8°. IX 147 S. 274 Abb.

E. Meirowsky, Studien über die Fortpflanzung von Bakterien, Spirillen u.
Spirochäten. Berlin, J. Springer, 1914. 8°. VII 95 S. 1 Fig. u. 19 Taf. M. 12.—
W. Geiszler, Versuche zur Gewinnung keimfreier Lymphe. Berlin, R. Schoetz,
1914 8°. 32 S. M. 1.—

E. Caustier, Anatomie et physiologie animales et végétales. 20e éd. Paris [1914]
2 part. (1 vol.) 412 et 231 p. 446 et 333 fig. f 1.90

Uhlenhuth-Dold, Hygienisches Praktikum. Berlin u. s. w., Urban u. Schwar-
zenberg, 1914. 272 S. 89 Abb.

F. Nussbaum, Ueber die Kombination biol. Untersuchungsmethoden zur
hygien. Beurteilung einer Milch. Inaug. Diss. Hannover 1914.

R. Uebbert, Zur Technik der biol. Lîntersuchung von Wurstwaren und Nach-
weis von Pferdefleisch in Düsseldorfer Würsten. Inaug. Diss. Hannover 1914.

A. Moreau, L\'abattoir moderne. Construction, installation, administration.
Paris, Asselin & Houzeau, 1914. Gr. 8°. XVI 477 p. 90 pi. et fig. Fr. 12.—•
A. Kögel, Zur Yoghurtkontrolle. Inaug. Diss. Freiburg. 1914.
Wensleydale Blue faced Sheep Flock Book. Vol. 25. T. Hiscock. The Wenslevdale
Press, Hawes.

K. Klein, Entwicklung und Stammesaufbau der Vogelsberger Rinderrasse.
Darmstadt, H. Kichler, 1914. M. Abb. u. Taf.

R. Georgs, Das rotbunte Holsteiner Rind. Hrsg. vom Verband „Rotbunte Hol-
steiner". Hannover, M. & H. Schapf.r, 1914. Gr. 8°. IX 4- 360 S. 211 Abb., 1
Bildtaf. u. 1 Stammtafel. M. 10.—

H. B. Smith, The sheep and woolindustry of Australasia. London, Whitcombe
& Tombs.

The farmer and stock-breeder year-book and country gentlemans Almanack for
1914. London, J. S. Macdonald, 1914. 1 sh.

E. Zürn, Die Reit-Turniere, ihre Bedeutung für die deutsche Armee und die
deutsche Halbblutzucht. Berlin, Verlag der Deutschen Gesellschaft f. Züchtungs-
kunde, 1914. M. 1.—
K. von Tepper—Laski, Rennreiten. Prakt. Winke für Rennreiter und Manager.
3te Aufl. Berlin, P. Parey, 1914. M. 32 Taf. Geb. M. 8.—
Haubner, Landwirtschaftliche Tierheilkunde. i6te Aufl. hrsg. von O. Röder.
Berlin, P. Parey, 1914. 8°. XII -I- 765 S. 161 Fig. Geb. M. 12.—

Bij Koninklijk besluit van 29 Juni 1914, n°. 43 is, met ingang van 1 Juli
1914, aan den paardenarts der 2de klasse van het personeel van den genees-
kundigen dienst der landmacht Dr. T. J. van Capelle, thans op non-activiteit,
op het daartoe door hem gedaan verzoek, een eervol ontslag uit den militairen
dienst verleend.

Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, van
9 Juli 1914, Directie van den Landbouw, n°. 5467, iste afdeeling, is, met ingang
van i Augustus 1914, aan J. C. M. Gurk, te Utrecht, op zijn verzoek, eervol
ontslag verleend als tijdelijk assistent bij de cliniek en de verloskunde aan
\'s Rijks Veeartsenijschool aldaar.

Bij Koninklijk Besluit van 2 Juli 1914 n°. 19 is benoemd tot ridder in de orde
van Oranje-Nassau, E. O verbosch, plaatsvervangend districtsveearts te Gouda.

De paardenarts 2de klasse van het N.-O. Indische leger, J. van Dulm, is
bevorderd tot Paardenarts iste klasse. Schornagel.

De borstziekte enzcötie 1910—1911 werd, zooals gezegd is,
ingeleid door aandoeningen van de bovenste luchtwegen. Nadat
in de eerste helft van October verschillende paarden voor neus-
keelcatarrh, gepaard met hooge koorts in behandeling kwamen,
werd op 22 October de borstziekte als heerschend gemeld.

Onderstaande opgave geeft het aantal patiënten aan, dat in
de verschillende maanden in behandeling kwam.

De verdere waarnemingen inliet verloop dezer enzootiën, waaraan
eene zekere belangrijkheid niet zal kunnen ontzegd worden, waren
de volgende:

Knipscheer zegt: „Meestal treedt in het Remontedepöt een
geval van contagieuse pleuro-pneumonie plotseling op. Het te
voren volkomen gezond schijnende paard laat de haver geheel of
ten deele onaangeroerd en de nu opgenomen lichaamstemperatuur
blijkt tot 40 a 41⁰ C. te zijn gestegen." Geheel juist is dit echter
niet. Het verlies van paard N°. 709 tijdens de epizcötie 1910—\'li
moest vermoedelijk worden toegeschreven aan het optreden eener
complicatie, vermits dit paard door bleef eten en naar het uiterlijk
niet ziek was, zoodat het ziek zijnde nog eenige dagen door

is gedreven (verplichte beweging in de drijf baan). Ten einde de
ziekte bij de verschillende paarden van den stal tijdig te kunnen
vaststellen en aldus het zieke dier dadelijk aan zijn werk te kunnen
onttrekken, werd het bij den aanvang der enzoötie van 1911—\'12
door mij noodzakelijk geacht, dagelijks bij al de paarden van den
stal, waarin de ziekte haar intrede had gedaan, zoowel des morgens
voor het naar buiten gaan, als des namiddags, de lichaamstempe-
ratuur op te nemen. Dat dit absoluut noodzakelijk is, bleek uit de
op die wijze gedane waarnemingen. Ik moet echter volstaan met
het geven van enkele voorbeelden.

Den 3en Februari 1912, alzoo ruim 4 maanden nadat de enzoötie
in het Remontedepöt heerschende was, deed zich in stal 10 het
eerste geval van borstziekte voor.

Daar N°. 307 zijn haver geweigerd had, werd de temperatuur
opgenomen die 40° C. bleek te zijn. Onmiddellijk werd geadviseerd
dagelijksche opname van de lichaamstemperatuur, met het volgende
resultaat bij de 36 paarden in dezen stal.

Zelfs het nauwlettend toezicht, waardoor de minste afwijking
in het gedrag van het paard wordt opgemerkt, kan in deze onvol-
doende geacht worden, daar meerdere malen bij deze geregelde tem-
peratuursopname bleek, dat een paard bij lichaamstemperatuur
van ^ 40° C. bleef door eten en noch van mindere opgewektheid,
noch van trageren eetlust of van hoesten sprake was. Hierbij dient
echter ook vermeld te worden, dat zich gevallen voordeden, waarbij
binnen de 8 uur, nadat des morgens de lichaamstemperatuur
normaal bevonden was, deze tot 40° en meer gestegen bleek.
Regel is, dat de lichaamstemperatuur van een ziek wordend paard
eerst na 1 of 2 dagen boven de 40° C. stijgt. Het tijdig ontdekken
dezer ziekwordende paarden is voor het verloop der borstziekte
van het grootste belang, hetgeen nader blijken zal. Door deze
geregelde temperatuursopname bleek enkele malen, dat bij het-
zelfde paard plotselinge stijgingen (met kleinere en grootere tusschen-
ruimten) van de lichaamstemperatuur zelfs tot 40.5⁰ C. twee en
meerdere malen voorkwamen, die meestal slechts één dag
aanhielden, zonder gepaard te gaan met andere ziekte symptomen.
Deze paarden gingen echter na eenigen tijd aan de borstziekte
lijden. Ook deze waarneming is mijns inziens voor het verklaren
van het wezen der borstziekte van belang.

Voorts werd het noodzakelijk geacht, deze ziek wordende paarden
zoo spoedig mogelijk te isoleeren. De geregelde opnamen van de
lichaamstemperaturen stellen ons in staat tijdig, zonder dat hier-
aan groot gevaar verbonden is, tot het verplaatsen van het ziek
wordend paard over te gaan. De opname in een stal, waarin zij
onder voortdurend deskundige controle staan en in de beste hygië-
nische condities te brengen zijn, is voor de bestrijding dezer ziekte
van het grootste belang.

Door de geregelde temperatuursopname werden de zieken terstond
ontdekt en konden zij voorzien van dekens alsnog zonder te veel
inspanning van hun krachten naar den ziekenstal gebracht worden.
(De aanwezigheid van een transportwagen voor dit doel, zou geen
overbodige luxe zijn).

Voor mijn komst in het Remontedepöt, was het gebruikelijk, dat
de eerste borstzieke patiënten in de boxen van den stal geïsoleerd
werden. Dit is zeer pernicieus, daar in boxen evenals in dehoek-
plaatsen en standen met tusschenschotten van de noodige lucht-
verversching geen sprake is. Deskundigen met luxe paardenpraktij-
ken zullen zeker kunnen bevestigen, dat de verliezen van in boxen
behandelde patiënten voor ontstekingen der diepere luchtwegen,
hoog zijn. Voor dergelijke zieken zijn boxen, doodskisten.
Gebruikelijk was het eveneens, dat zoodra meerdere paarden
in een stal voor borstziekte in behandeling kwamen, zij
bijeen geplaatst werden. Gingen de overige gezonde paarden van
den stal naar buiten, dan moesten zij met behulp van lange stokken,
door een wachter, tegen den overlast van deze paarden beschermd
worden. Men moet het waargenomen hebben, om zich een denkbeeld
te kunnen vormen van de slechte condities, waarin deze vaak zeer
ernstig lijdende paarden verkeerden na i, 2 of meer dagen, waarop
aan de gezonde paarden van den stal wegens abnormale weers-
gesteldheid niet buiten, doch los in den stal beweging gegeven was.

Men zou mij terecht van oncollegialiteit kunnen beschuldigen,
wanneer ik in verband met vorenstaande vergat te vermelden, dat
de bedoeling van het niet isoleeren der patiënten was, het door-
zieken te bevorderen. Men redeneerde aldus: Het doorzieken heeft
ten gevolge,

i°. dat alle paarden van den stal, welke vatbaar zijn, ziek
zullen worden en er zoo geen kans meer bestaat, dat zij de besmet-
ting overbrengen bij bun komst bij de corpsen en depots,

2°. door het sneller „doorzieken" op één stal, zijn de paarden
daarvan in staat om spoedig bij goed weer in den koppel gedreven
te worden, zoodat niet in het voorjaar in alle stallen tal van slappe^

achterlijke paarden zijn, die ook de oefening der gezonde tegen-
houden. Nader zal evenwel blijken, dat niet uitsluitend het
verblijf der geïnfecteerde paarden het doorzieken van de overige
paarden bevordert, doch dat andere voorbeschikkende momenten,
hierop van grooten invloed zijn.

Is het onder normale omstandigheden al zeer moeilijk bij een
paard zuivere waarnemingen aan de borstorganen te doen, in nog
grooter mate is dit het geval bij de jonge remonte-paarden, omdat
ze ongedresseerd en ongepoetst zijn, en dik in hun winterhaar zitten.

Verblijven de borstzieke patiënten nu met de gezonde paarden
in den zelfden remontestal, dan ontbreekt, behalve de zoo ge-
wenschte frissche, stofvrije lucht, steeds de noodige stilte. Ook om
deze reden werd de isoleering en de opname der patiënten in
een afzonderlijken ziekenstal door mij noodzakelijk geacht.

I)e verschijnselen, waaronder de borstziekte tijdens de enzoötie
igio/\'n en I9ii/\'i2 optrad, waren de volgende:

Het optreden de verschillende symptomen is vrij plotseling,
vaak zonder voorafgaan van prcdomie; zoowel sterke als zwakke
paarden worden aangetast, deze laatste echter meestal het eerst.

Gestoorde eetlust; het paard laat de haver geheel of ten deele
onaangeroerd. Sommige paarden blijven geregeld eten, andere ne-
men hun ration haver geheel op, doch traag. In den regel wordt
de haver het eerst geweigerd, meestal op den 3en of 4en dag.
Geplette haver en zemelen willen zij in den beginne nog wel; ook
als hiernaar niet meer omgezien wordt, dan nemen zij het langst
en met graagte de teppen van het roggestroo nog op; ook het hooi
weigeren zij niet gauw. Groen voer eten ze het liefst, doch is helaas
niet altijd te verkrijgen. Even zelden als een paard met borstziekte
alles blijft dooreten, even zelden komt het voor, dat het in het geheel
niets eet. Het drinken geschiedt meestal met graagte.

Koorts: Deze treedt in den regel vrij plotseling op. Des morgens
kan de lichaamstemperatuur normaal zijn om enkele uren later
tot 40° C. en meer te zijn gestegen. Deze hooge temperatuur is
in ieder geval binnen 2 dagen te constateeren. Het incubatiestadium
bij de borstziekte is dus zeer kort. De ochtend-temperatuur is in
den regel enkele o.i° C. lager dan de avondtemperatuur. Veelal gaat
de koorts gepaard met lichte bewegingen van bil en dijspieren, den
indruk gevende alsof het dier door een koude rilling overvallen wordt.

Tn den regel komt de hoogste temperatuur sems tot 42.5 °C,
op dtn 3en dag voor, blijft dan x a 3 dagen constant, daarna treden
gelijkmatige dalingen in de lichaamstemperatuur cp om na 3 a 4
dagen weer geheel normaal te zijn. Verloopt de aandoening zonder

complicaties, dan duurt het verloop ongeveer 10 dagen. Worden
echter in de stijgingsperiode belangrijke dalingen waargenomen,
dan kan men er vrij zeker van zijn, dat dit aan eene verlamming
van den anus, dus door open anus of aan faecesophooping in het
rectum is toe te schrijven. Omgekeerd kan met zekerheid aange-
nomen worden, dat als de daling van de lichaamstemperatuur
niet normaal verloopt, wanneer bijv. eene stijging der temperatuur
geconstateerd wordt er met het paard iets gebeurd of eene compli-
catie opgetreden is. De koorts bij de borstziekten heeft beslist
prognotische waarde. Zeer liooge temperaturen in den aanvang
der ziekte behoeven niet verontrustend te zijn.

De ademhaling is reeds in den aanvang der ziekte oppervlakkig
en frequent. De frequentie is wisselend, meestal 20—40, doch kan
wel tot 50 stijgen. De ademhaling geschiedt met wijd geopende
neusgaten; opvallend is o.a. de vermeerderde frequentie der adem-
haling bij paarden tijdens het inbrengen van de canule eener
injectiespuit onder de huid. De geringe pijn veroorzaakt ver-
snelde bloedcirculatie en dit heeft de frequentie der ademhaling ten
gevolge. De geringste excitatie, zelfs verplaatsingen van een paar
meter, heeft tot gevolg, frequentie der ademhaling. Dit laatste
valt zelfs nog waar te nemen in het reconvalescent stadium, na-
dat de temperatuur reeds normaal is.

Hoesten komt steeds voor. De hoest is kort, oppervlakkig, mat,
droog en pijnlijk en wordt slechts nu en dan gehoord. Bij het
meerendeel der hoestende paarden waarbij de ziekte spoedig ont-
dekt wordt, zijn bij onderzoek de longen normaal. In andere ge-
vallen kan bij percussie en auscultatie, een tympanitischen toon
en een versterkt vesiculair-ademen waargenomen worden. Treedt
in het verloop long-congestie op of volgt secundaire longontsteking
of exsudatieve pleuritis dan is het natuurlijk heel anders en onder-
gaat de ademhaling eveneens belangrijke wijziging. Uit de neus-
openingen komt in den regel, doch steeds zeer weinig (enkele druppels)
geel tot bruinrood vocht te voorschijn, hetwelk later tot korstjes
opdroogt. Meestal kan hyperaesthesie van de pleura en het strot-
tenhoofd geconstateerd worden.

De Pols is in den aanvang der ziekte klein, en bedraagt 50—70
slagen in de minuut.

De Conjunctivae zijn in de meeste gevallen weinig ver-
anderd. Is dit wel het geval, dan zijn ze evenals het neusslijmvlies
hooger rood gekleurd.

Polyurie wordt bij verschillende patiënten waargenomen, de
urine bevat geen suiker en geen eiwit, doch uraten.

Naast hooge koorts, welke in den regel vrij plotseling optreedt,
kleinen versnelden pols en onregelmatige, snelle oppervlakkige
ademhaling, is het voorkomen, de groote mate van sopor en de
stand kenmerkend. Het deelnemen van de hersenschors komt
symptomatologisch tot uiting door stoornissen dermotorischecentra.
Van de meeste borstzieke paarden is de stand als het ware onzeker
(cerebellaire ataxie). Zij durven blijkbaar niet van plaats te ver-
anderen, staan onbeweeglijk en gaan meestal niet liggen. Zij zoeken
overal steun, waar die slechts te vinden is; tegen den muur, voer-
bak, krib, palen, latierboom enz. Vinden zij dien steun niet, dan
nemen zij zeer eigenaardige houdingen aan; de ellebogen stijf onder
het lichaam gedrukt, de achterhand zoover mogelijk ondergebracht.
Het hoofd hangt omlaag; het lijkt, alsof het te zwaar is, om opgetild
te worden; de zenuwen, welke de nekspieren verzorgen, zijn dus
eveneens in het proces betrokken. De oogleden zijn geheel of ge-
deeltelijk gesloten. In het algemeen gaan de zieke paarden niet lig-
gen. Dit betreft vooral de Iersche paarden met hun gevoeliger
zenuwstelsel. Doen zij dit tenslotte toch, dan komen zij onzacht op
den bodem neer en in den regel staan zij weer spoedig op. Men krijgt
den indruk, alsof zij bang zijn, niet meer te kunnen opstaan. De co-
mateuse toestand is niet zoo diep, als men op het eerste gezicht zou
denken. Nadert men zulk een paard of moet het voor een serumin-
spuiting een pasje op zijde gedrukt worden, dan verandert onmiddel-
lijk het voorkomen; het coma verdwijnt en wordt door een prikke-
lingstoestand vervangen; het dier staat met groote heldere schitte-
rende oogen te kijken, zeer aandachtig voor de omgeving. Het openen
van een deur of raam, het komen van een hond in den stal kan zelfs
tot de opwinding aanleiding geven. In dit tijdperk nam ik enkele
malen ongelijke pupilwijdte waar evenals hyperhidrosis. Bij een
paard, dat in het aanvangstijdperk stierf, was ik in de gelegenheid
heftige verschijnselen eener ernstige acute meningitis vast te stellen.
Het dier verkeerde in een toestand van delirium, het was niet te be-
dwingen, rukte zich los van den halster en bew^roog zich, liggende op
de voorknieën, door den stal voort. Pijn uitte zich door knarsen op
de tanden. In meer of minder mate is bij de meeste paarden overge-
voeligheid van het slijmvlies van de keel en van de pleura waar te
nemen. De aandoening der motorische centra komt tot uiting inde
zgn. spierzwakte, welke als een pathognomonisch verschijnsel kan
beschouwd worden. De benaming van „spierzwakte" is niet juist,
er is nl. geen sprake van motorische zwakte, maar van incoördinatie.
Door de onvolkomen innervatie is de harmonische samenwerking
tusschen de verschillende spiergroepen gestoord, waardoor de be-

wegingen ondoelmatig en onzeker zijn. Het paard loopt, alsof het
dronken is: het valt om zoo te spreken, over zijn eigen beenen;
blinddoekt men het, dan treden de stoornissen in de coördinatie
duidelijker op. Naast de motorische stoornissen werden vasomoto-
rische en tropische waargenomen. De onderste ledematen, de beenen,
zijn koud. Door dierproeven is aangetoond (Eulenburg, Landois)
dat prikkeling van het vasomotorische centrum, hetwelk in de
nabijheid der motorische centra gelegen is, dit verschijnsel doet ont-
staan; vasomotorische centra bevinden zich eveneens in het ver-
lengde merg en in het ruggemerg; het hoofdcentrum is in het rugge-
merg gelegen. Zooals bekend is, bestaan er vasoconstrictoren en
vasodilatatoren. Tal van aanwijzingen zijn voorhanden, dat er een
prikkeling dezer laatste plaats vindt. Hierdoor treedt verwijding
van kleine slagaderen op, hetgeen vermeerderden bloedstoevoer
en tenslotte na aanhoudende prikkeling, bloedsuittreding tenge-
volge heeft. Hierop wijzen de puntvormige bloedingen in den darm
in het slijmvlies van de luchtwegen, in de weivliezen van de nieren,
welke na den dood waargenomen worden. Aldus meen ik, de in het
beloop der borstziekte optredende, meestal slechts enkele dagen aan-
houdende „longcongestie" te moeten verklaren, evenals de op-
tredende complicaties als „petechiaaltyphus" (morbus maculosus),
iritis en hoefbevangenheid. Eveneens zijn complicaties van den kant
der nieren, gevallen van haematurie, evenals huidwaterzucht met
toenemende anaemie bij de sectie waargenomen.

Tot trophische stoornissen reken ik de voorgekomen uitslagen
van het hoofd en de ledematen, welke door mij bij twee borstzieke
paarden waargenomen werden. Ook doen zich eveneens aan-
doeningen van periphere zenuwen voor, zooals gcheele of gedeelte-
lijke verlamming van den plexus lumbalis s. sacralis, zich uitende in
de zgn. kruiszwakte. Meermalen werd habitueele knicschijfont-
wrichting (één- en beiderzijds) waargenomen, evenals verlamming
van den penis. De gedeeltelijke verlamming van den plexus brachialis
gaf slechts éénmaal aanleiding tot duidelijke atrophie van de kam-
spieren (mm. supra- et infraspinatus). In den regel echter was de
verlamming der periphere zenuwen gering, zoodat atrophie uit-
bleef. Behalve deze verschijnselen dient verder nog vermeld, dat het
optreden van een catarrh der dikke darmen bij de borstzieke paar-
den niet tot de zeldzaamheden behoort; geringe koliekverschijnselen
met kleine harde slijmerige mest ballen worden daarbij waarge-
nomen; het optreden van diarrhee deed zich slechts sporadisch voor;
verlamming van den sphincter ani kon bij zeer vele paarden waar-
genomen worden. Gevoelsstoornissen behooren niet tot het ziekte-

beeld: het gevoel blijft volkomen onaangetast; op naaldeprikken in
de huid wordt normaal gereageerd. Gelet op het optreden van
hemiplegia laryngis als gevolg van de borstziekte verdienen de
zenuwverschijnselen, wijzende op een aandoening van de centra in
het distale gedeelte van het verlengde merg, zooals de nucleus hy-
poglossi, nn. ambiguus, dorsalis, glossopharyngeus, vagus et acces-
sorius, bijzondere aandacht. Hoogst merkwaardig is het een paard
te zien, dat, naar men zou zeggen, kalm hooi staat te eten; van
doorslikken is echter geen sprake. Het ten deele gekauwde voedsel
glijdt, vermengd met speeksel, uit den mond. Bij het eten van
groen voer ziet men regurgiteeren langs den neus. De lippen zijn
slapper dan normaal, de onderlip hangt er geheel slap bij, vaak naar
één kant getrokken, vandaar dat ook het opnemen van voedsel be-
moeilijkt is. De stoornissen in de opneming van voedsel, het kauwen
en het slikken zijn het gevolg van verlamming der spieren, geïnner-
veerd door de nn. hypoglossus, glossopharyngeus, facialis en de por-
tio minor n- trigemini, wiens kern dorsaalwaarts van de facialis-
kern gelegen is en waarvan zij als een voortzetting beschouwd wordt.
Afwijkingen in de beweging van de oogen en de ooren werden door
mij nimmer waargenomen. Ook de n. vagus is in het proces betrok-
ken. De opvallende stoornissen in de ademhaling, die steeds den in-
druk vestigden,, alsof het dier aan een hoogst ernstige pneumonie
leed, moesten door het negatief uitvallen van het klinisch onderzoek
der borstorganen aan gestoorde innervatie toegeschreven worden.
Zooals ik reeds vermeeldde, is de pols klein en frequent. Bij het
hinniken der paarden kan steeds phonatiestoornis vastgesteld wor-
den; het abnormale geluid, dat alsdan voortgebracht wordt, is
hoogst eigenaardig. Behalve hersenverschijnselen kunnen echter
eveneens in het aanvangstijdperk aandoeningen van het hart op
den voorgrond treden, z^oals harthypertrophie, gepaard gaande
met parenchymateuse ontsteking van het myocardium.

Zoowel bij de enziötie 1910/ir als bij die van 1911/12 ver-
dwenen de verschillende zenuwverschijnselen volkomen, met uit-
z mdering van 8 van de vermelde gevallen van chronische hemiplegia
laryngis (cornage). Het paard n°. 40 uit stal 30 was na herstel van
de borstziekte eveneens lijdende aan dit euvel; ongeveer een maand
was het inspiratorisch cornagegeluid duidelijk waarneembaar; later
bleek de adem evenwel volkomen normaal te zijn. Zoowel de stoor-
nissen, welke het gevolg zijn van de aandoening der verschillende
centra in het verlengde merg, als de overige zenuwverschijnselen,
beperken zich hoofdzakelijk tot het motorische stelsel. Wanneer
ik de waargenomen verschijnselen, welke bij de verschillende borst-

ziekte patiënten optraden nader betracht, dan vermeen ik, dat eene
groote overeenkomst met de Landrij\'sche paralyse van den mensch
niet te ontkennen is. In hoofdzaak zijn de beschreven zenuwsymp-
tomen als het ware tot drie vormen terug te brengen, n.1. tot een
bulbairen, spinalen en peripheren vorm.

Ik vermeen aan de klinische waarneming van Prof. Lorenz wat
betreft het optreden van huidaandoening in het verloop der borst-
ziekte, meerdere beteekenis is te moeten toekennen, dan deze tot
nog toe ondervinden mocht.

Zooals ik reeds aanhaalde zeide Lorenz tijdens de discussie op
het Internat. Veeartsenij kundig Congres te den Haag 1909, met
verwijzing naar zijne publicatiën over de pleuro-pneumonie conta-
giosa in 1906/07 het volgende:

,,Ich habe im Winter 1905/06 die Brustseuche deutlich in Form
einer Hautkrankheit auftreten sehen, es ist mir aber seitdem diese
Form nicht wieder zur beobachtung gekommen und es ist daher er-
klärlich dass andre diese Form nicht kennen."

Bij het paard n° 646 kwam in het verloop der borstziekte aan-
doening tijdens de enzoötie 1911/12 duidelijk huiduitslag hoofdzake-
lijk aan hoofd en beenen voor. Het was begonnen aan den kroon-
rand van alle vier hoeven. Nadat het dier geschoren was bleek, dat
de huid-ziekte zich niet tot die deelen beperkte. Later traden\'
korstjes op, verwijdering van deze gaf tot bloeding aanleiding.
Het microscopisch en bacteriologisch onderzoek viel echter steeds
negatief uit.

Er bestond bij dezen patiënt een soort haemorrhagische diatese;
zoo was o.a. het na-bloeden bij verwijdering der canule na subcutane
seruminjectie opvallend.

Dergelijke patiënten deden zich in het verdere verloop der borst-
ziekte-enzoötie niet meer voor. Wel kon bij meerdere doch ook uit-
sluitend bij Iersche remonte paarden i 14 dagen na herstel op ver-
schillende plaatsen der huid haaruitval en desquamatie worden
waargenomen. Exanthem moet mijns inziens hieraan voorafgegaan
zijn, evenals dit bij roodvonk en mazelen, het geval is. De dichte
en dikke winterbeharing en de pigmentatie van de huid der
paarden verhinderen nadere waarnemingen.

Door het negatief uitvallen van het klinisch onderzoek der borst-
organen „moesten" de opvallende stoornissen in de ademhaling,
die den indruk vestigden alsof patiënt aan een hoogst ernstige pneu-
monie leed, aan gestoorde innervatie toegeschreven worden. Was
dit wellicht aan de remmende werking van toxinen op den vagus toe
te schrijven? Ik vermeen hier te moeten herinneren aan het feit, dat

door verlamming van het vasomotorische centrum collaps optreedt
en aan het soms plotseling verdwijnen der ernstige ademhalings-
stoornissen na de crisis bij eene pneumonie, voordat van een wijzi-
ging der anatomische veranderingen sprake is. Eene aanwijzing dat
men bij de borstziekte in het bijzonder met toxinen te doen heeft,
kan afgeleid worden uit de polgy rie en de defaecatie. Van de bestaande
polyurie en het vermeerderd dorstgevoel is reeds melding gemaakt.
In de eerste dagen van de borstziekte worden er harde mestballen
ontlast dikwijls van slijmerig omhulsel voorzien. Is deze mest, die
zich waarschijnlijk reeds voor het ziek worden in de dikke darmen
bevond, ontlast, dan is de defaecatie van dien aard, zooals men deze
slechts bij eene ziekte gepaard met hooge koorts wenschen kan. Is
de uitscheiding van toxinen langs het darmkanaal grooter, dan treedt
diarrhee op zelfs met koliekverschijnselen.

Onder de serologen is het een bekend feit, wanneer na eene hevige
reactie op een virulente cultuurinjectie defaecatie intreedt, het se-
rumpaard voorloopig niet sucombeeren zal.

Toen ik bij een mijner proefpaarden eene zeer virulente diplo-
streptococcen cultuur, die gedurende 4 x 24 uren bij 37⁰ C. ge-
groeid en daarna gedurende 5 uur bij 50° C. gedood was intrave-
neus inspoot, trad na enkele minuten een dergelijke defaecatie op,
welke ik, wat het aantal malen en de hoeveelheid betreft, nog nim-
mer bij een paard waarnam. De reactie was hevig en het was aan
deze darmreactie, waardoor uitscheiding der overtollige toxinen
plaats vond, dat ik het behoud van het dier moest toeschrijven.

Wat hier kunstmatig plaats vond, geschiedt bij het normale ver-
loop der borstziekte op natuurlijke wijze. Vandaar dat het toe-
dienen van clysmata of rectale glycerine-injectie overbodig is, als
onderdeel van de therapie.

Deze darmverschijnselen kunnen in het beginstadium op den
voorgrond treden. Zij zijn echter secundair. Door Rips is kort ge-
leden, op den darm als porte d\'entrée van het borstziekte-virus ge-
wezen. Volgens vorenstaande kan ik deze meening geenszins deelen.
Zoowel bij de enzoötie van 1910/11 als bij die van 1911/12 ver-
dwenen de geconstateerde zenuwaandoeningen volkomen. Hierop
maakten slechts 8 remontepaarden eene uitzondering, welke
bij de aflevering cornard bleken te zijn. Bij enkele patiënten,
gelukkig is dit aantal gering, resten na herstel van de borstziekte
algemeene voedingsstoornissen, die ook mijns inziens tot gestoorde
zenuwfunctiën (n. vagus) moeten teruggebracht worden. Het zijn
vooral die paarden, welke reeds in de weide in zeer slechten voe-
dingstoestand verkeerden en veel huidparasieten herbergden.

Met melk en eieren is het leven eenigen tijd te verlengen. Heeft
men geen groen voedsel voorhanden, dan is alle moeite te vergeefs.
Blijft de dood uit, dan is hun lijden van dien aard, dat uit humani-
teits oogpunt tot afmaking overgegaan wordt. Het zijn deze patiën-
ten, die jaarlijks het verliescijfer gemiddeld met twee vermeerderen.

Bij de sectie konden behalve een sterk anaemische toestand,
pathologische veranderingen noch in de longen noch in andere
organen geconstateerd worden. Dat men bij de borstziekte niet te
doen heeft met een z.g. langzaam intredende groote algemeene
spierzwakte, blijkt ook daaruit, dat vele paarden enkele weken na
het herstel in hun stal terug zijnde aan uiterlijk voorkomen (voe-
dingstoestand) van de overige paarden niet te onderkennen zijn,
en voorts, dat eveneens aan vele paarden ^ 14 dagen na herstel
beweging aan de hand moet gegeven worden, ten einde hunne meer
dan normale opgewektheid eenigszins tot bedaren te brengen.
Moet dit tijdstip in verband worden gebracht met dat, waarbij
verondersteld mag worden, dat de toxinen uit het lichaam uitge-
scheiden zijn? Zooals uit onderzoekingen gebleken is, moet aange-
nomen worden, dat een serum bij een mensch of dier ingespoten,
hoogstens 14 dagen in het lichaam verblijft. Ik dien hier tevens
te vermelden dat het eveneens voorkomt, dat reconvalescenten,
ook na verloop dezer 14 dagen bij voortdurend normaal blijvende
lichaamstemperatuur en in alle opzichten volkomen gezond, met
frequente oppervlakkige ademhaling en wijd openstaande neus-
gaten kunnen worden aangetroffen. Kan het alsdan mogelijk zijn
dat bij deze paarden de productie of circulatie van toxinen nog niet
tot stilstand gekomen is en de vorming van antitoxinen in vol-
doende hoeveelheid nog niet heeft plaats gehad?

Bij den aanvang der enzoötie 1911/12 kon een remonte-stal ter
beschikking worden gesteld, welke als hulpziekenstal ter opname
der borstziektepatiënten werd ingericht. Bleek de temperatuur
van een nieuw gemelden patiënt zeer hoog te zijn en was de weers-
gesteldheid slecht, wegens guurheid en sterken wind, dan werd van
het vervoer van den patiënt naar dezen stal afgezien en werden de
noodige maatregelen getroffen voor de voorloopige behandeling
op stal.

Voor de op verren afstand gelegen stallen n°. 28 en 29 deed
stal 15 als hulp ziekenstal dienst.

Het groote belang, dat gehecht moet worden aan isoleeren, met
betere verzorging en geregeld controle der patiënten, behoeft zeker
geen andere vermelding.

werden ook thans het eerst en het meest ziek, die paarden, welke
uit de minst gunstig bekend staande weiden gekomen waren. Dit
is begrijpelijk als men weet, dat de in Rotterdam wegens ziekte
achtergebleven paarden naar deze weiden worden gestuurd. Be-
doelde paarden hebben dus niet alleen het nadeel van de mindere
kwaliteit van het gras, maar ook van de grootere kans op besmet-
ting. De borstziektepatiënten kwamen met uitzondering van stal
18 in alle stallen voor, maar het meest in die stallen, waarin be-
doelde paarden gestald waren, terwijl in die stallen, w^Taarin zich
de paarden bevonden, welke uit de weiden te Voorschoten ge-
komen waren, alwaar zich gevallen van pneumonie voorgedaan
hadden, de ziekte slecht sporadisch optrad.

Uit de opgave van het aantal patiënten, dat sedert den aan-
vang der entzoötie, i Nov. 1914, iedere maand in behandeling
kwam, blijkt, dat de enzoötie I9ii/i2verschilde van die van
1910/11. Nam laatstgenoemde een slepend verloop, waardoor zich
eerst in de 5e en 6e maand het grootste aantal patiënten voordeed, de
enzoötie 1911/12 daarentegen leverde reeds den 2en en 3en maand de
meeste patiënten op. Ik vermeen dit daaraan te moeten toeschrijven
dat de jaarlijksche aflevering der paarden aan de corpsen eerst
geruimen tijd later kon geschieden, waardoor te veel paarden in
daartoe niet berekende ruimten moesten ondergebracht worden,
en de desinfectie der stallen, bestemd tot opname der weide paar-
den niet op de gewone afdoende wijze kon geschieden.

Tengevolge dezer overbevolking moest op de verschillende stal-
len na de overhaaste desinfectie onmiddellijk beslag gelegd worden.
Nadat de oudere paarden afgeleverd waren kwam ruimte beschik-
baar, zoodat de stallen n° 14 en 18 na grondige desinfectie tot
berging van hooi en stroo dienst konden doen. Twee maanden later
werden 25 inlandsche paarden in stal 4 geplaatst. Na de gebruike-
lijke serum inspuiting trad slechts bij één dezer paarden onder
zeer geringe symptomen goedaardigen droes op, terwijl 2 paarden
voc r neuskeelcatarrh in behandeling kwamen. Deze dieren werden
gesïoleerd. Eerst begin Maart deed zich in stal 4 het eerste borst-
ziekte geval voor. Door dagelijksche temperatuur-opname werden
drie dagen later 2 nieuwe borstziekte gevallen ontdekt. Tot deze
3 paarden, welke onmiddellijk uit den stal verwijderd werden, bleef
de ziekte beperkt. In stal 18, welke eveneens ruim 8 maanden als
jeserve fourage-magazijn gefungeerd had en waarin 20 inlandsche
p 1 11 den gestald werden trad de borstziekte niet op. Ook in dezen
stal waren de paarden, welke slechts in gering mate verschijnselen
van neuscata.rrh vertoonden terstond geïsoleerd, terwijl in ruime

mate herhaalde reiniging der uitwendige neusopening door middel
eener spons gedrenkt met eene creoline-oplossing geschiedde.

Verdere waarnemingen betreffende het verloop der borstziekte bij
verschillende patiënten gedurende de enzoötiën van 1910/11 en 1911/12.

De verschillende borstziekte patiënten konden in vier groepen
verdeeld worden n.1.

I. Patiënten waarbij na nauwkeurig onderzoek noch symp-
tomen van ontsteking der longen noch symptomen van
ontsteking der pleura konden geconstateerd worden.

III. Patiënten met klinisch duidelijk waarneembare symptomen
van longontsteking (croupeuse pneumonie).

IV. Patiënten met klinisch duidelijk waarneembare sympto-
men van longborstvliesontsteking (pleurc-pneumonie).
Door punctie (thoracocenthesis) werd de aanwezigheid
van vocht in de borstkas bevestigd.

De hooge koorts ging steeds in minder of meerdere mate ge-
paard met de reeds beschreven verdere symptomen, zoodat twijfel
of men niet met de z.g. borstziekte te doen had, totaal uitgesloten
was. Bij N°. 528 trad zelfs als naziekte ontsteking der sesam-
scheeden op.

Deze patiënten vormen een groep, die bij vorige enzoötiën in
Remontedepöt evenals in de weiden niet immer als gevallen van
borstziekte zijn aangemerkt geworden. Het inboeken dezer patiën-
ten geschiedde vaak onder het slechts geobserveerde symptoom van
,,Catarrhale koorts."

Temperatuurstaat behoorende tot de onder II genoemde borst-
ziekte patiënten, waarbij waarneembare symptomen van con-
gestie optraden.

Na herhaald onderzoek der borstkas door percussie en auscul-
tatie moest bij deze patiënten in verband met den tympanitischen
toon, het vesiculair ademen en zeer frequente en oppervlakkige
ademhaling, tot longcongestie geconcludeerd worden. Deze conges-
tie ve toestand hield slechts één of twee dagen aan.

Temperatuurstaat behoorende tot de onder III genoemde
borstziekte patiënten, waarbij waarneembare symptomen van

Het verloop der longontsteking bij deze patiënten was typisch.
Bij N°. 26 heeft groote vrees bestaan voor collaps. Bij verschillende
dezer paarden had therapeutisch ingrijpen plaats, wat het onder-
steunen der hartsfunctie betreft. Bij geen enkel dezer paarden kon,
na het stadium van hepatisatie, expectoratie worden waarge-
nomen. Frappant is bij deze ziektegevallen de plotselinge daling
van de lichaamstemperatuur na de crisis.

Bij N°. 26 trad tijdens de ziekte ontsteking van de groote se-
samscheede der beide voorbeenen op.

Temperatuurstaat behoorende tot de onder IV genoemde borst-
ziekte patiënten met klinische duidelijk waarneembare symptomen
van pleuro-pneumonie (na functie der borstholte geconstateerd).

Bij de paarden Nos. 333, 708 en 296 trad tijdens de ziekte
peesscheedeontsteking op.

Terwijl bij de patiënten 1027, 708, 333, 998 gedurende enkele
dagen ernstig gevaar voor letalen uitgang bestond (het aftappen
van eene ruime hoeveelheid pleuritis exsudaat, in verband met den

toestand van het hart, was noodzakelijk), bleek zulks voor de overige
patiënten absoluut niet gewenscht.

Hoogst interessant was het verloop der borstziekte bij N°. 390.
Nadat de pneumonie symptomen geheel geweken waren en de
lichaamstemperatuur reeds gedurende 4 dagen normaal was, trad
pleuritis op, hetgeen de verhoogde lichaamstemperatuur, de onbe-
weeglijke stand, de frequente oppervlakkige buikademing en de
schitterende oogen deden vermoeden. Door punctie werd dit
bevestigd.

Zooals reeds vermeld had voor mijn komst in het Remonte-
depót geen isolatie der patiënten plaats met het doel het door-
zieken der paarden te bevorderen. Door het isoleeren is echter
bij de enzoötiën 1910/12 gebleken, dat het verwijderen der zieken
geen invloed uitoefent op het bespoedigen van het optreden der
borstziekte bij de paarden van den zelfden stal. Off het zieke dier
al of niet in zijn stal blijft, de voor de ziekte vatbare paarden
worden in ieder geval geinfecteerd.

De verschillende stallen van het Remontedepót zijn in 5 blokken
verdeeld; ieder blok bestaat uit 334 stallen. Het personeel van
ieder blok n.1. een wachtmeester, een korporaal en 15 a 20 man-
schappen komt dagelijks geregeld meerdere malen in de stallen van
hetzelfde blok en van de andere blokken.

Alle manschappen hebben voorts dezelfde eet- en slaapkamer
en zijn dus voortdurend met elkander in aanraking. De directeur,
de paardenartsen en het verdere personeel van den ziekenstal ko-
men voortdurend in de verschillende stallen. Des avonds na 8 uur
inspecteeren de beide dienstdoende korporaals om de 2 uur alle
stallen; niettegenstaande dit alles wisselen de data, waarop de
eerste gevallen in de verschillende stallen optreden zeer zooals uit
volgende opgave blijkt:

Scruminspuitingen. Op mijn initiatief werd den Heer Generaal-
Majoor, Inspecteur van de Cavalerie, tot wiens ambtgebied het
Remontedepot en de remonteering der Iersche paarden behoort,
in overweging gegeven de jonge paarden bij aankoop in Ierland
terstond te doen inspuiten met serum tegen den goedaardigen
droes. Met verwijzing naar hetgeen ik van den aankoop en de reis
dezer jonge remonten vermeld heb, is het begrijpelijk, dat vele
dezer dieren, lijdende aan goedaardigen droes te Rotterdam aan-
kwamen.

Het aantal abscessen der onderkaaksklieren, dat aldaar in den
regel geopend moest worden, was legio, teiwijl zoowel te Rotter-
dam als in de weiden jaarlijks meerdere paarden ten gevolge dezer
ziekte of van hare complicaties, zooals pneumonie en petechical-
typhus, sneuvelden. Eerst bij de remonteering in 1910 kwam hier-
in verandering ten goede. Niet alleen in Ierland, doch ook bij aan-
komst te Rotterdam werd den jongen paarden 30 cc. serum tegen
den goedaardigen droes subcutaan ingespoten. Opvallend was de
betere conditie, waarin de paarden toen aldaar aankwamen. Wel
bleken alsnog verschillende paarden aan neuskeelcatarrh te lijden,
doch de expectoratie was geheel anders, terwijl abscessen slechts
sporadisch door mij waargenomen werden. Door persoonlijke me-
dedeeling, evenals door de bestudeering der weiderapporten, werd
mij bevestigd, dat de goedaardige-droesaandoeningen in de weide
gunstiger verliepen. Van de 447 paarden werden 64 als lijdende aan
goedaardigen droes gemeld. Eene gunstige preventieve werking kon
dus aan het goedaardige droes serum niet ontzegd worden. Ook de
toestand, waarin de paarden uit de weiden kwamen, kon vrij
gunstig heeten. De desinfectie der stallen had op de gewone wijze
plaats kunnen hebben, zoodat mijns inziens ook in verband met de
voor dit jaargetijde heerschende gunstige weersgesteldheid, hier-
aan moest toegeschreven worden, dat de enzoötie van 1910/11
een slepend verloop nam.

Het zal overbodig zijn te zeggen, met welk genoegen ik ver-
schillende maanden zag verloopen, zonder dat één enkele borst-
ziekte patiënt succombeerde, hetgeen ik vermeende te moeten toe-
schrijven aan de aanwending door de Rijksseruminrichting beschik-
baar gestelde sera, welke door mij aldaar oorspronkelijk geheel

zelfstandig zijn bereid. Deze gunstige toestand bleef tot den ien
April 19x1 voortduren. Van 22 October, den aanvang der enzoötie
af waren in het geheel reeds 107 paarden voor borstziekte in be-
handeling geweest.

Einde Maart en vooral in het begin van April was de weersge-
steldheid zeer slecht. In stal 2 werden 3 en meer paarden te gelijk
ziek gemeld, waardoor als het ware het verloop der borstziekte in
dezen stal typisch „infectieus." was. In dezen stal die uit een hygië-
nisch oogpunt tot de minst goede gerekend wordt, werden in-
landsche paarden bij aankomst in het depót opgestald. Tot en met
half April kwamen deze paarden bij groepen van drie en meer aan
tot een totaal van 40. Door de ongunstige weersgesteldheid ver-
keerden deze inlanders met de nieuw aangekomenen meerdere da-
gen in dezelfde ruimte, die niet alleen te beperkt was, doch tevens
geen gelegenheid bood tot isoleering der nieuwelingen. Op 1 Maart
deed zich het eerste borstziektegeval in stal 2 voor; twee maanden
later waren alle aanwezige paarden voor borstziekte in behandeling
geweest. De gekoesterde hoop, met behulp der sera eene borst-
ziekte-enzoötie te helpen bestrijden zonder verliezen te lijden, ging
op 2 April verloren, den dag waarop N°. 53 sneuvelde, zij het ook
ten gevolge van abnormalen toestand van het hart. In dezelfde
maand moest in denzelfden stal het verlies van twee andere borst-
ziekte patiënten geboekt worden.

Evenals de Iersche remontepaarden werden de inlandsche direct
bij aankoop met 30 cc. serum tegen den gocdaardigen droes sub-
cutaan ingeënt. Sedert het nemen van dezen maatregel komt deze
ziekte onder de gewone verschijnselen bij de paarden in het Re-
montedepöt niet meer voor. In 1910/11 arriveerden totaal 136 in-
landers. Slechts bij drie van deze paarden werd in geringe mate
abscedeering der lymphklieren van de onderkaak waargenomen.

In 1911/12 kwamen totaal 119 inlandsche paarden in het Re-
montedepöt aan; thans werd slechts één van deze paarden N° 85
van stal 4 ter behandeling aangeboden voor een absces der onder-
kaakslymphklieren, ter grootte van een noot.

Zooals reeds bij de Ieren vermeld is, voorkomt het serum niet
het optreden van neus- of neuskeelcatarrh, maar in den regel wel
liooge koorts, stijve halzen, zwelling en abscedeering van keelgangs-
en parotisklieren, en expectoratie van droesetter.

Aan de inspuiting van dit serum moet voor de remonte-
paarden groote waarde toegekend worden, \'t Is toch bekend,
dat eene goedaardige droesinfectie veel van de krachten van een
jong individu vergt en na herstel een geruimen tijd verloopt,

alvorens het weder op krachten is gekomen. Juist in de2e periode
evenals tijdens de goedaardige droesaandoening is de gelegenheid
gunstig voor het optreden van andere lagere organismen, en wel
speciaal van strepto coccen, welke aanleiding geven tot complicaties
als pneumoniën en petechiaaltyphus.

Ook in het Engelsche leger heeft men betreffende de preventieve
aanwending van het serum tegen den goedaardigen droes dezelfde
ondervindingen opgedaan.

Dat de activiteit van het goedaardige droesserum op de te ver-
krijgen residtaten van grooten invloed is, behoeft niet nader ge-
zegd te worden.

Is een paard geinfecteerd of verkeert het in het incubatie sta-
dium, dan gelukt het niet, door eene serum injectie de aandoening
te coupeeren. Daar echter de inlandsche remontepaarden direct
naar het remontedepot gezonden worden, is het mogelijk, zoodra
zich bij hen eene neus- of neuskeelcatarrh openbaart, maatregelen
te nemen dat het lijden tot deze aandoeningen beperkt blijft, en
dit gelijkt door eene curatieve seruminspuiting. Door isoleering
en desinfectie kan voorts, en dit is van zeer groot gewicht, het ver-
spreiden van smetstof tegengegaan worden. Hiervan kan bij de
■weidepaarden geen sprake zijn. Opvallend is dan ook het verschil
in het verloop en het optreden van de borstziekte bij de Iersche en
cle inlandsche paarden in het Remontedepöt.

In de stallen der Iersche paarden, welke op driejarigen leeftijd
aangekocht zijn en die dus op i Januari daaropvolgend als vier-
jarigen beschouwd worden, komen de meeste borstziekte patiënten
voor, ruim 40 %. Onder de paarden, die op vierjarigen leeftijd aan-
gekocht Zijn, welke op 1 Januari daaraanvolgende de groep der vijf-
jarigen vormen, worden ongeveer 20 a 25 % aangetast.

Met eenige zekerheid mag aangenomen worden, dat meerdere
paarden van deze laatste categorie bij aankoop op vierjarigen
leeftijd ziekten van de ademhalingsorganen doorstaan hebben, dan
dit met driejarigen het geval is. Van een veterinair standpunt zou
het in verband met vorenstaande wenschelijker zijn meer vier- dan
driejarige paarden in Ierland aan te koopen. Generaal Knel zegt
echter dienaangaande het volgende:

,,de handelaars willen een driejarig paard tegen den remonte-
prijs verkoopen, waarvoor zij op vier- of vijfjarigen leeftijd een veel
hoogere som zouden eischen, zoodat zulk een dier dan niet in de
termen van aankoop voor de remonte zou vallen. Men kan dus van
driejarige paarden eischen, dat zij tot een goede klasse behooren
en boven het middelmatige zijn, waardoor een deel der troepen-

paarden zeer gced kan wezen, iets dat onmogelijk ware zoo men uit-
sluitend vierjarigen kocht en nog veel minder het geval zou zijn
bij den aankoop van vijfjarigen. Aankoop van een aantal vol-
jarige, op kracht zijnde paarden is een in alle landen erkende on-
mogelijkheid, waarom dan ook de noodzakelijkheid is gebleken van
remontedepöts, waar goede, jongere paarden op oordeelkundige
wijze worden op kracht gebracht.

De fokkers verkoopen hunne paarden zoo jong mogelijk en vier-
jarigen worden door het uitbreken der tanden, als vijfjarigen ver-
kocht; maar bovendien worden paarden, welke zij door bijzondere
omstandigheden langer moesten houden en die dus pas op vijf-
jarigen leeftijd worden verkocht nimmer gefokt met het doel ze op
kracht te brengen. Dit toch kost geld en den handelaar betaalt
meer den schijn, dan de werkelijkheid. Een enkel paard dat reeds
dienst deed als gebruikspaard, maakt hierop eene uitzondering,
maar het feit dat het voor remonteprijs verkocht wordt is meestal
geen aanbeveling voor een vijfjarig krachtig dier. Om dus een werke-
lijk goede remonte te hebben besluit Generaal Knel, moeten drie-
jarige paarden worden aangekocht en vier-jarigen en slechts bij
uitzondering enkele vijfjarigen, welke b.v. door droes, of andere
ziekten zijn overgebleven.

Ik kan aan deze meening, die ik volkomen deel, toevoegen, dat in
het algemeen de op vijfjarigen leeftijd aangekochte Iersche remonte
paarden vaak tegenvallen. Velen blijven dikwijls maanden in be-
handeling voor recidiveerende kreupelheden.

Het genoemde percentage der borstziekte gevallen bij de drie- en
vierjarige paarden is echter zeer wisselend. Het staat in direct
verband met de ziekten der ademhalingsorganen, waaraan de
Iersche paarden in de weiden geleden hebben. Gaat men nu de
ziekenrapporten der weidepaarden na, dan ziet men, dat in de ver-
schillende weiden paarden in behandeling zijn geweest voor: ca-
tarrhale koorts, neuskeelontsteking, laryngitis, pharyngitis,
bronchitis, pneumonie, pleuropneumonie, peesscheedeontstekingen;
andere zijn genoteerd alle lijdende aan influenza of aan borstziekte.

Mijn standpunt in deze is, dat de borstziekte het resultaat van
den strijd van bepaalde lagere organismen tegen de ademhalings-
organen der jonge paarden reeds bij verzending uit Ierland en in de
weide een aanvang neemt.

Het hangt nu van dezen strijd en het aantal paarden, dat er
aan deelneemt, af, of er een kleiner dan wel grooter getal aan de
borstziekte in het Remontedepöt zal gaan lijden.

len wordt door mij niet de minste waarde gehecht. Dit staat n.1.
in verband met de toevallige plaatsing der paarden, die aan den
bedoelden strijd nog geen deel genomen hebben. Geheel anders
is het verloop der borstziekte bij de inlandsche paarden, die niet
naar de weiden maar terstond naar het remontedepót gezonden
worden. Gedurende de enzoötie van 1910/11 is dit reeds in het
kort vermeld voor stal 2, terwijl als voorbeeld voor de enzoötie
van 1911/12 het verloop der ziekte in stal 29 zeer interessant is,
hetgeen blijkt uit den volgenden staat, waarop volledigheidshalve
tevens de verdere bijzonderheden zijn vermeld. In stal 29 (linker af-
deeling) stonden totaal 20 inlandsche paarden; deze waren respec-
tievelijk op 18, 23 en 28 Augustus in het remontedepöt aangekomen.
Van deze paarden leden 17 aan de borstziekte. De 3 overigen bleken
immun te zijn; 2 dezer paarden waren te Groningen gekocht bij een
handelaar, in wiens stallen de borstziekte geregeld voorkomt.

In de rechterafdeeling van den zelfden stal bevonden zich 19
vijfjarige Ieren, waarvan er slechts 6 voor borstziekte in behande-
ling kwamen. Deze vijfjarige evenals de verdere vijfjarige remonte-
paarden zijn in de maand Mei op vierjarigen leeftijd in Ierland
aangekocht.

Uit deze staat blijkt tevens dat op 1 Nov. het eerste geval van
borstziekte optrad en eerst een maand later in dezelfde en in de
andere afdeeling meerdere paarden in behandeling kwamen,

Aan duidelijkheid laat deze waarneming, die door meerdere zou
kunnen bevestigd worden, niets te wenschen over. De Iersche vijf-
jarige paarden van de rechterafdeeling van stal 29 zijn evenals
de vijfjarige paarden van stal 10 en die van stal 17 uit de
weide in de omgeving van Leiden gekomen. Daar gedurende
de weidegang dezer paarden verschillende gevallen van pneumonie
zijn voorgegekomen met twee sterfgevallen, is dit voor mij een
bewijs, dat aldaar reeds borstziekte geheerscht heeft.
Van de 19 vijfjarige Iersche paarden in stal 29 werden 6 ziek
>. ,, 36 „ „ ,, „ „ 10 ,, 9 ,,

In 1908 bleek in verband met de oprichting van een nieuw re-
giment alsnog de aankoop van 60 paarden noodzakelijk. Te dien
einde begaf zich de remonte commissie in Augustus ten tweedemale
naar Ierland. Deze paarden werden na aankomst te Rotterdam di-
rect naar het Remontedpót gedirigeerd. Het verloop der borstziekte
bij deze Iersche paarden was thans zooals dit geregeld bij de In-
landers het geval is.

Verloop en verdere bijzonderheden der borstziekte bij de lersche en Inlandsche remonte paarden in stal 29 (rechter en linker afd.)

val voorkwam. Tevens dien ik te vermelden dat de weersgesteld-
heid in Augustus meestal gunstig is. Ziekten van de ademhalings-
organen komen alsdan naar verhouding weinig voor. De paarden
verkeeren in beteren voedingstoestand, daar zij van het prima
Iersche gras hebben kunnen proiiteeren en zijn aldus beter bestand
tegen de vermoeienissen van de reis.

Het vorenstaande heb ik eenigszins uitvoerig vermeld; i°. omdat
mijns inziens deze gegevens van belang zijn voor de verklaring van
het wezen der borstziekte en 2°. om als bewijs te dienen, dat het
mijns inziens wenschelijk is de Iersche remontcpaarden na aan-
komst te Rotterdam direct naar het Remontedepöt te zenden.

Dit is echter onmogelijk, daar in het depót te Milligen geen vol-
doende ruimte is om de nieuw aangekochte paarden te stallen en er
geen gelegenheid bestaat deze voldoende afgezonderd te houdenvan
de paarden, die eenige maanden later naar de regimenten vertrekken.

Bekend is het, dat elk jaar het aantal mededingers tot het koopen
van rernontepaarden in Ierland grooter wordt, zoodat voor de re-
monteofficieren, welke komen, nadat andere landen daarmede reeds
bezig of gereed zijn, de aankoop van goede remonten steeds be-
zwaren der wordt.

Ten einde de concurrentie bij den aankoop van Iersche remon-
ten te ontgaan, zou het dus gewenscht zijn, dezen aankoop vóór
Mei te doen geschieden. Daar de nieuw aangekochte paarden bij
aankomst in Nederland naar de weiden gezonden worden, is hetvrij-
wel uitgesloten, dat de Nederlandsche remontecommissie met haren
aankoop in Ierland vóór Mei kan beginnen. In een gunstig voor-
jaar zou het zenden dezer jonge paarden naar de weiden, meteven-
tueele bij voedering van hooi en voortdurend deskundig toezicht al-
daar, reeds in April kunnen plaats hebben. In den regel echter ver-
schilt alsdan ons klimaat met dat van Ierland te veel, dan dat zulks
zonder nadeel kan geschieden.

Toch zou het van groot belang zijn, indien de commissie vrij was
in de keuze van het tijdstip der reis naar Ierland.Daartoe is het nood-
zakelijk, dat het remontedepöt wordt uitgebreid en zoodanig in-
gericht, dat nieuwe paarden en paarden van den vorigen aankoop
afzonderlijk kunnen gehouden worden. Dan zou tevens kunnen
gebroken worden met het verkeerde stelsel: het weiden der paarden
gedurende ± 5 maanden, tengevolge waarvan zij lang achterlijk
blijven.

Voor onze remonteering is het bouwen van eenige nieuwe stallen
van eenvoudige constructie van groot belang. De rente van het hier-
voor benoodigd kapitaal kan zeer waarschijnlijk voor een groot deel

worden gedekt door het mogelijke behoud der waardevolle remonte-
paarden, die nu jaarlijks in de weiden sterven.

Naast het bouwen van eenige nieuwe stallen is het omzetten
in grasland van een gedeelte der ruim xoo hectaren heide, waarover
het Remontedepöt beschikt, noodzakelijk. Ook dit is, daar mest in
groote hoeveelheid voorhanden is, wellicht met medewerking van
de Nederlandsche Heide Maatschappij met geringe uitgaven, te
verkrijgen. Volgens deskundigen leent de heide zich daartoe uit-
stekend, terwijl de waarde van het depot er natuurlijk door zou
stijgen.

Zijn de nieuwe stallen en de weiden voorhanden, dan vermeen ik,
dat het zeer gewenscht zou zijn, het Remontedepöt in twee af-
deelingen te splitsen. In de eene afdeeling, aan wier hoofd een paar-
denarts staat, worden de nieuw aangekomen remontepaardenge-
plaatst. Zij staan aldaar onder de uitsluitende controle van den
paardenarts. Bekend is het toch, dat deze jonge paarden in het al-
gemeen verschillende maanden, sommigen zelfs ± één jaar noodig
hebben om te acclimatiseeren. Collega Van Zijverden zegt dien-
aangaande zeer terecht:

,,De paarden welke, hetzij uit de weiden, hetzij direct na aan-
komst te Rotterdam in het Remontedepöt aankomen, hebben de
acclimatisatie periode niet achter den rug. Zij lijden onder het
kies- en tandwisselen, het verharen, de verandering van voedsel
en drinkwater, en mogen dus niet als gezonde dieren,geschikt voor
training, maar veeleer als zieken en reconvalescenten worden be-
schouwd. De zieksten dienen daaronder den voorrang te hebben
en niet, zooals nu in een van de slechtste, maar in een van de
beste remontestallen te verblijven."

Ik deel voorts zijne meening, dat het ration stroo dat het Rijk
aan een remontepaard in het algemeen verstrekt veel te klein is,
maar in het bijzonder is dit het geval gedurende de eerste 6 maanden
(winter) als de paarden pas in het Remontedepöt gekomen zijn. Ze
behoeven dan warme ligging en buikvulsel.

Zoolang zieken en reconvalescenten tusschen of naast gezonden
staan, moet den geheelen stal, waarin zieken voorkomen, als een
ziekenstal en de dieren er in als zieke of daarvan verdachte be-
schouwd worden.

De verzorging en de beweging der paarden in een woord den ge-
heelen gang van zaken in zulk een stal moet zich dan naar de
zieken en niet omgekeerd moeten regelen.

Zoodra de jonge paarden aan de borstziekte geleden hebben en
voldoende op krachten zijn gekomen, verhuizen zij naar de andere

Het aanvangen der training, het drijven enz. voordat de borst-
ziekte onder de jonge paarden geweken is, beschouw ik als „uit den
booze",

Ik mag hier niet onvermeld laten, dat hoewel met zekerheid kan
gezegd worden dat geregeld onder de Iersche paarden in de weiden
verschillende gevallen van borstziekte optreden mij nimmer te oqre
kwam, dat deze ziekte in de omgeving heerschend optrad.

In verband met de verkregen gunstige resultaten met de preven-
tieve insputingen van goedaardige droesserum in 1910 werd het in
1911 wenschelijk geacht de inspuiting 14 dagen na aankomst in de
weide ten derde male te herhalen.

Door mij werd echter in verband met de verkregen resultaten bij
de bestrijding der enzoötie 1910/11 geregeld gelijktijdig met goed-
aardig droesserum, serum tegen de pneumonie streptococcen in gelijke
deelen tot eene hoeveelheid van 50 cc. intraveneus ingespoten.Het
resultaat hiermede verkregen bij de weidepaarden in de omgeving
van Apeldoorn was zeer gunstig. Naast enkele gevallen van goed-
aardigen droes, waarbij wel zwelling, doch geen doorbraak der
onderkaakslymphklieren optrad, beperkte zich de verdere aan-
doeningen der ademhalingsorganen tot de voorste luchtwegen, in
hoofdzaak tot een neuskeelcatarrh. Ik vermeldde reeds dat het van
\'t groote belang is deze zieke dieren zjo spoedig mogelijk van de
gezonde te isoleeren.

Wel is het opvangen van gezonde weidepaarden met beperkte
hulp niet zoo gemakkelijk, doch in verband met het hierboven
vermelde resultaat, vermeen ik de insputing bij de jonge remonte-
paarden van serum tegen de streptococcen gelijktijdig met het
goedaardig droesserum zoowel bij aankoop in Ierland als bij aan-
komst in de weiden of in het remontedepöt ten zeerste te moeten aan-
bevelen.

Den 22sten Augustus kwam het eerste transport weidepaarden in
het depot aan, het laatste op 23 September; totaal 403
paarden.

Deze werden evenals de Inlandsche rem mtepaarden daags na hun
aankomst in het depot prophylactisch met 50 cc. serum bestaande uit
gelijke deelen serum tegen de pneumoniestreptococcen en serum
tegen de ovale bacillen intraveneus ingespoten; ruim vijf weken na
aankomst van het laatste transport uit de weiden, den isten Novem-
ber werd de borstziekte in het Remontedepöt heerschend
verklaard.

Het verloop der enzoötie 1911/12 verschilde van die van 1910/11
in zooverre, dat reeds in de ie en 2e maand na het optreden van
het eerste ziektegeval het grootste aantal patiënten in behandeling
kwam n.1. 44 en 63. De redenen, waaraan ik dit snellere verloop ver-
meende te moeten toeschrijven heb ik vermeld. Op 21 April 1912
deed zich het laatste geval van borstziekte voor.

Gedurende de enzoötie 1910/11 kwamen 240 paarden voor
borstziekte in behandeling, voor de enzoötie 1911/12 was dit aan-
tal 170 terwijl het aantal sterfgevallen voor beide enzoötiën 5 be-
droeg. Voor naziekten behoefde echter na het beeindigen der en-
zoötie I9ii/i2geen enkel paard van den aankoop Mei 19x1 op reform
gesteld te worden.

Volledigheidshalve laat ik hier enkele bijzonderheden volgen,
betreffende die patiënten, waarbij het verloop der borstziekte tij-
dens de enzoötiën 1910/12 letaal was. Daar in het Remontedepöt
geen sectielokaal voorhanden is vonden de sectiën midden op
de heide plaats; nu eens bij vinnige koude dan weer bij guur
stormachtig weder. Om deze reden kon var het verrichten van eene
nauwkeurige sectie geen sprake zijn.

53 Hartshypertrophie-
myocarditis
,, 19 Longborstvliesont-
steking (purulente)
,, 15 acute lobaire pneu-
monie met sereuse
pericarditis
,, 166 Longcongestie

,, 651 Longborstvliesont-
steking. (purulente)
,, 797 Croupeusepneumonie-
meningitis.

,, 44 Longcongestie-Ruptuur
Vena mesenterica sup.
,, 917 Borstvliesontsteking
(purulente)

Op den 6en April was de ademhaling, oppervlakkig en frequent,
terwijl de pols klein en moeilijk waarneembaar was. Aan de longen
konden geen afwijkingen geconstateerd worden.

Op den isten en den 4den April werden intraveneus 50 gr. serum
tegen de pneumonie-streptococcen en tegen de ovale bacillen inge-
spoten.

Den 5den April was de toestand niet gewijzigd en besloot ik in
verband met de zeer kleine en weeke pols, daar digalin niet voor-
handen was, per os 5 gr. pulvis foleor. digitalis toe te dienen (des
morgens 10 uur) Des n.m. 3 uur nam het dier met graagte brood
tot zich, om 4 uur werd het gedrenkt en nauwelijks één half uur
uur later werd het dood aangetroffen. Bij de sectie bleek het hart
enorm vergroot en de hartspier zeer dun. Na nauwkeurig onder-
zoek kon niets abnormaals aan de longen geconstateerd worden.
Het slijmvlies der bovenste luchtwegen was ontstoken. Deze sectie
bevestigde dus de waarneming van Prof. R. Koch. Door Koen
is n.1. medegedeeld, dat bij enkele paarden, welke, in het aan-
vangstadium der borstziekte afgemaakt waren geen afwijkingen
aan de longen aanwezig bleken te zijn.

Ook patiënt N°. 15 succombeerde onverwachts. Bij de sectie
bleek behalve vettige degeneratie van alle organen, een hevige
sereuse pericarditis de hoeveelheid vocht bedroeg ± 3. Tijdens het
leven was deze pericarditis door collega Van Zijverden gecon-
stateerd en werd eene proefpunctie gedaan, doch vermoedelijk is
niet ver genoeg door gestoten om vocht te verkrijgen. Behalve
puntvormige bloedingen in het slijmvlies der luchtwegen en de
serosae, bleek éene geringe acute lobaire pneumonie rechts aan-
wezig. Het bacteriologisch onderzoek van dezen longhaard na en-
ting op verschillende voedingsbodems viel negatief uit. Patiënt
was meerdere malen met serum tegen de pneumonie streptococcen
behandeld.

N°. 44 kwam op den 6den Jan. 1911 in behandeling. Tempera-
tuur 39⁶, des avonds 40° en succombeerde 4 dagen later plotseling
zonder voorafgaande ernstige symptomen vertoond te hebben.

Bij de sectie viel onmiddellijk de bleeke kleur der spieren en
verdere organen op; de buikholte was met een aanzienlijke hoeveel-
heid bloederig vocht gevuld. Door ruptuur van de Vena mesenterica
superior was inwendige verbloeding ontstaan. Ter plaatse der rup-
tuur bleek een aneurisma aanwezig. Het slijmvlies der luchtwegen
was ontstoken en in de longen werd centraal een congestieve
toestand geconstateerd. Het bacteriologisch onderzoek der longen
viel negatief uit.

Ook het succombeeren van N°. 797 moet toegeschreven worden
aan abnormalen toestand van het hart. Patiënt kwam op 17 Nov.
in behandeling.

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
38² 39⁶ 41² 40⁸ 39° 40⁵ 370. a. 37³ o.a. 40⁴ 41⁴

seruminspuitingen. Op 25 Nov. waren duidelijke verschijnselen
eener uitgebreide congestieve toestand der longen waarneembaar.
Op 25 Nov. omstreeks 11 uur n.m. traden zeer ernstige hersenver-
schijnselen op. Patiënt had zich losgerukt en bewoog zich liggende
op de voorkniëen door den stal. Met niet geringe moeite kon de
patiënt enkele liters bloed afgetapt worden, en de borstwanden
met 3% solutio spiritus sinapis gebet worden. Bij de sectie bleek,
behalve ontsteking van het slijmvlies der luchtwegen vettige dege-
neratie van alle organen en puntvormige bloedingen in de serosae;
het hart enorm gehypertropheerd, terwijl eene beiderzijdsche
croupeuse ontsteking der longen geconstateerd werd. Het bacteriolo-
gisch onderzoek der longen gaf tot resultaat, dat naast diplo-
streptococcen, staphylococcen ovale- en coli-bacillen aanwezigbleken
te zijn.

De paarden nos. 19 en 651 succombeerden aan pleuropneumonie.
De kleur van het pleuritis-exsudaat was vuilrood. De hoeveel-
heid wisselde van 8 tot 10 liter. Zwelling en puntvormige
bloedingen in het slijmvleis der luchtwegen waren gering. Alle
organen waren vettig gedegenereerd, doch de bleeke kleur van het
hart dezer patiënten was opvallend. Tijdens de ziekte was meerdere
malen door borstpunctie ^ 5 liter vocht afgetapt en muizen met
dit vocht subcutaan geënt. Zooals reeds vermeld stierven deze
binnen de 36 uren aan eene diplo-streptococcen septicaemie, ten
gevolge waarvan de prognose ongunstig gesteld werd. Ook na
bacteriologisch onderzoek der croupeus ontstoken longgedeelten
werden diplo-streptococcen in reincultuur verkregen. Patiënt n°.
917 stierf eveneens aan de gevolgen van eene purulente pleuritis.
In de rechter long konden slechts resten van een congestieve toe-
stand van beperkte uitbreiding waargenomen worden. N°. 166 stierf
op den 2den Pinksterdag aan eene uitgebreide longcongestie. Had
patiënt naar behooren kunnen behandeld en in eene koele frissche
omgeving kunnen getransporteerd worden, dan zou patiënt wel-
licht hebben kunnen gered worden. De hitte was op dien datum
haast ondraaglijk. Van ventilatie was door windstilte geen sprake.
Waterleiding was in den stal niet aanwezig. Na eene aderlating van
^ 4 L. volgde niet de gewenschte reactie.

N°. 709 kwam op den i7den April met eene temperatuur van
40² C. in behandeling. Na de gebruikelijke seruminjectie was de
temperatuur 18 April 39\' C. Na dezen datum kon tot den dood
van patiënt op 27 April de temperatuur door open anus niet meer
opgenomen worden.

geconstateerd, terwijl op 24 April in vrij ernstige mate koliek-
symptomen optraden. Bij de sectie werd naast ontsteking van het
slijmvlies der luchtwegen en de 2eer uitgebreide croupeuse longont-
steking, behalve een zeer sterke degeneratie van alle organen, eene
haemorrhagische ontsteking der dunne darmen geconstateerd.
Het darmkanaal, alsmede de maag waren buitenmatig gevuld met
barnsteen geel vocht nagenoeg geen vaste stoffen waren aanwezig.
Ue sectie gaf den indruk van een zeer lang ziektebeeld. Wat niet
onmogelijk is, daar in het begin het ziek zijn vermoedelijk aan den
waarnemer is ontsnapt omdat de ziekte in dien stal nog niet heer-
schte en het een opgewekt sterk paard was.

Het resultaat verkregen bij het bacteriologisch onderzoek der
longen was verrassend. Diplo-streptococcen bleken in den croupeu-
sen longhaard slechts in gering aantal aanwezig, terwijl de aan-
wezigheid van colibacillen, overwegend was, zoodat als het ware van
eene coli-pneumonie kon gesproken worden. Deze bacteriologische
diagnose werd bevestigd door de Rijksseruminrichting.

N°. 608 kwam op 14 Nov. 1911 met eene lichaamstemperatuur
van 40² C. in behandeling en stierf reeds binnen 4 dagen onder
ernstige excitatie en koliek-verschijnselen. Den i7en November
w^:erd links demping geconstateerd. Ademhaling en pols zijn zeer
frequent. De pols is bijna niet te voelen; de neusgaten wijd open.
Het dier heeft het benauwd, heeft pijn, knarst op de tanden, en
zweet en dampt zeer. Uit dc neus vloeit een weinig bruin schuim.
Behalve eene geringe demping links valt niets aan dc borstorganen
te constateeren. Het onderzoek is door de excitatie en het snuiven
zeer moeilijk. Er wordt eene proefpunctie gedaan, resultaat nega-
tief. Patiënt krijgt het voortdurend benauwder en gedraagt zich
als een koliekpatiënt. Het paard heeft de laatste dagen niets ge-
geten en is niet in het minst opgezet. Welke complicatie hier is op-
getreden blijft voorloopig een raadsel. Alle verschijnselen van eene
longcongestie zijn daar en ingrijpen is dringend noodzakelijk. Er
wordt ^ 5 U. bloed afgetapt en de borstwand gebet met 3 %mosterd
spiritus. Een uur later wordt 15 cc. digalen solutie subcutaan in-
gespoten. Het paard wordt rustiger terwijl de pols veel verbeterde.
De nacht is kalm vcrloopen. doch op 18 Nov. omstreeks 8 uur v.m.
treden de koliekverschijnselen heftiger op. Per rectum wordt gly-
cerine en subcutaan 0.3 morphine aangewend. Nauwelijks een uur
later viel het plotseling dood. Bij de sectie waren de buikorganen
uitwendig geheel normaal. De maag en de dunne darmen met barn-
steen gekleurd vocht gevuld. Maag vol gastrophilus. Het coecum
bevatte eene breiachtigc voedselmassa gemengd met zand. Het

slijmvlies was chronisch ontstoken en voorzien van speldeknop
roode puntjes; vol sclerestomum met het hoofd in het slijmvlies
vastzittend. Het lumen van den darm was vernauwd. Het slijm-
vlies der luchtwegen was ontstoken en van puntvormige bloedingen
yoorzien. De longen verkeerden in een congestieve toestand. Het
bacteriologisch onderzoek was negatief.

Vermindert men het aantal sterfgevallen, tijdens de enzoötiën
1910/12 met die patiënten waarbij de borstziekte een letaal ver-
loop nam door abnormalen toestand van het hart en van het vaat-
stelsel, (deze dieren zouden zeer waarschijnlijk als troepenpaard
minderwaardig gebleken zijn), dan moet het verkregen resultaat,
als gunstig aangemerkt worden.

Therapie: De behandeling der borstziekte patiënten is hoofd-
zakelijk eene diaetetische. Daarvoor is noodzakelijk: een rustige,
ruime, frissche, stofvrije stal met goede ventilatie: zooveel moge-
lijk moet steeds versche lucht kunnen binnentreden, zonder
echter tocht te veroorzaken. Een dik bed van kortgesneden stroo
of versch turfstrooisel en van voldoende ruimte, zoodat van
naaststaande patiënten geen last kan ondervonden worden, is
eene vereischte. Zooveel mogelijk dus: absolute rust.

Een of twee dekens worden opgelegd: ook op dit dekken wordt
voortdurend controle geoefend. Heeft de patiënt het benauwd, dan
wordt één deken verwijderd. De huidfunctie mag door de dekens
in geen geval belemmeid worden.

Daar de onderbeenen der patiënten koud aanvoelden, werden
ze gezwachteld. Eenmaal daags werden deze zwachtels verlegd.
Zonder den patiënt te hinderen moet de mest geregeld ver-
wijderd worden, zonder stof te veroorzaken. Eenige malen daags
moeten de kribben gereinigd worden en is het besprenkelen van
den stal met creoline gewenscht.

Van groot belang is het voedsel en de toediening er van. Het
moet goed verteerbaar zijn en bestaan uit gewone of geplette haver,
slobbering, wortelen, brood (afzonderlijk of gemengd) kortom uit
alles wat de patiënt gaarne belieft. Ook is gewenscht goed hooi,
afgewisseld door de toppen van goed roggestroo, hetgeen eenige
afleiding verschaft. Groen voeder is natuurlijk het beste. Het
voedsel moet geregeld herhaalde malen daags doch steeds in kleine
hoeveelheden worden toegediend.

In verband met de hooge lichaamstemperatuur, de vaak aan-
wezigzijnde polyurie, moet de patiënt steeds een emmer, met niet
te koud water gevuld, tot zijne beschikking hebben. Aan het drink-

water werd toegevoegd acidum hydrochloricum of alcohol, dat
van- ouds bekend het weerstandsvermogen vergroot.

Nadat nu steeds en zoo mogelijk spoedig ^ 50 cc. serum intrave-
neus was ingespoten, bestaande uit gelijke hoeveelheden serum
tegen de pneumonie streptococcen en serum tegen de ovale bacillen,
werd bij geregelde controle van den pols eene afwachtende houding
aangenomen.

De waarde der aanwending dezer sera bij borstziekte patiënten
is van deskundige zijde betwijfeld. Ik erken, dat de inspuiting bij
sommige patiënten achterwege kan blijven nl. bij krachtige goed
gevoede dieren, waarbij het optreden der borstziekte direct gecont
stateerd is, zoodat men hen zoo spoedig mogelijk onder de mees-
gunstige hygienische conditiën kan brengen en verplegen. Kan
hieraan niet voldaan worden en werden geen sera ingespoten dan
bleek het ook hier, dat het verloop der borstziekte vaak een ernstig
karakter neemt en dat pleura-pneumoniën kunnen optreden, die
het leven van patiënt bedreigen.

Uit de verschillende bijgevoegde temperatuurstaatjes blijkt,
dat over het algemeen in het aanvangsstadium geen daling van de
lichaamstemperatuur door deze seruminspuiting plaats vond. Van
eene zichtbare directe werking kan dan ook geen sprake zijn. Wel
echter moet uit het gunstig verloop der ziekte bij de meeste patiën-
ten geconcludeerd worden, dat door deze sera een gunstiger ver-
loop verkregen en secundaire infecties en verdere complicaties
voorkomen worden.

Zooals reeds vermeld is, trad bij die paarden, waarbij met zeker-
heid eene croupeuse pneumonie geconstateerd werd, na de crisis
plotselinge daling van de temperatuur in en kwam nimmer expec-
toratie voor. In dit opzicht vertoont het verloop der borstziekte-
pneumonie zeer veel overeenkomst met de croupeuse pneumonie
bij den mensch.

Septicaemie; petechiaaltyphus, hoefbevangenheid, gewrichtsont-
stekingen, oogontstekingen (Iritis exsudativa & haemorrhagica),
door verschillende clinici als complicaties tijdens enzoötiën en ook
bij vorige enzoötiën in het Remontedepöt waargenomen, bleven
na aanwending der sera gedurende de enzoötie 1910/11 en
1911/12 uit.

Bleef de lichaamstemperatuur bij een patiënt gedurende vier da-
gen constant hoog, dan werd steeds eene tweede seruminspuiting
van dezelfde dosis toegepast. In dit geval werd wel eens eene daling
van 1° C. geconstateerd, vooral wanneer de hoeveelheid serum tot
100 en meer c.c. werd opgevoerd. Of dit echter een gevolg was van

de seruminspuiting zelve dan wel van het normaal verloop der
ziekte, kon niet met zekerheid gezegd worden.

Nadat ik van deskundige zijde vernomen had, dat gebleken was,
dat bij den mensch na inspuiting van normaal serum, daling van
lichaamstemperatuur kon verkregen worden, spoot ik bij het paard
N°. 982 met een zeer pijnlijke ontsteking ter hoogte van het linker-
dijbeen, met absolute weigering van voedsel gepaarde gaande, bij
eene lichaamstemperatuur van 39.6° C. 500 c.c. serum tegen de
streptococcen intraveneus in.

De temperatuur was op 22 Jan. vóór de injectie 39.6 C
enkele minuten na de injectie 39.8 ,,

Zonder dat eene uitwendige beleediging der huid waar te nemen
was, ontwikkelde zich ter hoogte van het kniegewricht aan het lin-
ker achterbeen een absces, waaruit na incisie zich een groote
hoeveelheid etter ontlastte. Uit den etter werd eene reincultuur
van staphylococcus aureus gekweekt.

Bij een borstziekte patiënt N°. 933 injicieerde ik intraveneus
500 cc. normaal paardenserum in het beginstadium der ziekte,
zonder dat hierop eenige reactie volgde. Hierop maakt het serum
tegen den goedaardigen droes beslist eene uitzondering. Als cura-
tieve dosis 100 gr. in den aanvangsstadium van droes, hetzij sub-
cutaan of intraveneus aangewend, kunnen meestal enkele uren
na de injectie temperatuurdalingen van i° C. en meer geconsta-
teerd -worden.

Zooals reeds is gezegd, is geregelde controle van den pols nood-
zakelijk. Liet de hartswerking te wenschen over, dan werd intra-
veneus 15 c,c. digalin aangewend. (1 c.c. — 0.15 Fol. digitalis).

In hare circulaire over „digalin" zegt de firma F. Hoffman
La Roche en Co: „die intravenöse Injektion erweist sich durch
den blitzartigen Effekt oft lebensrettend." Door persoonlijke waar-
neming bij één patiënt kan ik dit volkomen bevestigen. Het dier
verkeerde in het stadium van agonie. De pols was niet meer waar-
neembaar. Patiënt zou stellig binnen enkele minuten gesuccom-
eerd zijn, zoo de intraveneuse digalin-injectie niet was geschied.
Nimmer werd door mij eene zoodanige frappant plotseling reactie
na de toediening van een chemisch middel geconstateerd.

Bevindt de zieke zich in de beschreven gunstige hygienische
omstandigheden, dan behoeft men zich de eerste vier dagen, als

de lichaamstemperatuur boven de 40° C. blijft niet ongerust te
maken. De vijfde dag is als het ware een critieke dag en kan, na
een voor den patiënt rustig voorloopend onderzoek, ingrijpen
noodzakelijk zijn. Dit ingrijpen beperkt zich, zooals reeds vermeld
is, tot eene tweede intraveneuse seruminjectie, naar gelang van de
hartsfunctie al of niet gepaard gaande met eene intraveneuse digalin
injectie, alsmede tot het betten der borstkas met eene 3 % oplossing
van ol. sinapis in alcohol dilutus. Aan de werking hiervan, mits
goed toegepast, moet een beslist gunstige invloed worden toegekend.
Het betten geschiedde door middel van een sponsje aan weers-
zijden van de borstkas op ^ ¹⁰ plaatsen

Het moet zoodanig geschieden, dat de patiënt daardoor zoo min
mogelijk geëxciteerd wordt. Vooral bij de Ieren met hun zeer ge-
voelig zenuwstelsel is voorzichtigheid geboden. Tijdens het betten
wordt de deken tijdelijk afgenomen. Enkele minuten na het betten
kan de gunstige uitwerking waargenomen worden, zich openbaren-
de in proesten, mcstontlasting, geringe daling van de lichaams-
temperatuur, betere huidfunc.tie en krachtiger pols. Tegen eene
sterkere concentratie en andere applicatie dezer mosterdspiritus
(inwrijven met eene 10% oplossing en na wrijven met stroowisch)
moet ik ernstig waarschuwen als zijnde wreedaardig en hoogst
nadeelig voor den patiënt. Bij zwaardere paarden met dikkere
beharing en spierlaag, zal men eene sterkere oplossing of
een canthareden-liniment moeten aanwenden, ter verkrijging van
het zelfde resultaat. Moet het gunstige resultaat van dit
betten beschouwd worden als een gewolg van den ol. sinapis op de
vasomotorische centra?

Bij het optreden eener borstvliesontsteking (pleuritis) werd
het volgende standpunt ingenomen. Met den temperatuurstaat
(waarop ochtend- en avondtemperatuur voorkomt) voor oogen,
kan reeds zonder voorafgaand onderzoek der borstkas op eenigen
afstand van den patiënt de diagnose borstvliesontsteking gesteld
worden. Eene nadere vergelijking van de tempeiatuurstaten
der verschillende categorieën van borstziekte patiënten zal dit be-
vestigen.

ci. de onbeweeglijke stand: de patiënt gaat persé niet liggen;
de frequente oppervlakkige buikademing bij wijde neusgaten;

Het dier tracht aan de borstkas absolute rust te geven. Wordt
slechts zeer zacht met één vinger tusschen twee ribben gewreven,

Omtrent den aard en de boeveelheid van het vocht behoort men
een inzicht te erlangen. Dit geschiedt door punctie en percussie.

Is de kleur van het vocht die van normaal bloedserum en is de
hoeveelheid niet van dien aard, dat long- en hartsfunctie van de op-
hooping een nadeeligen invloed ondervinden, dan is ingrijpen, door
aftapping van het vocht, niet gewenscht, daar de resorptie steeds
vanzelf geschiedt. Is de kleur normaal, doch de hoeveelheid van het
vocht te groot, dan geeft de aftapping van J- 5 L. den patiënt eene
belangiijke verlichting. Enkele malen was de hoeveelheid van het
vocht dat afgetapt werd, grooter, zelfs veel grooter; dat dit de uit-
komst gunstiger beïnvloedde, kan niet toegegeven worden.

Meerdere malen bleek nl. door percussie dat bij het aftappen van
± 5 hter heidei gekleurd pleuritis-transudaat binnen 24 uur
dezelfde hoeveelheid vocht zich in de borstholte had opgehoopt.

Daar in de Revue générale de médecine vétérinaire de Toulouse
enkele malen gunstige resultaten van z.g. autoserotherapie waren
medegedeeld, werd door mij verschillende malen dit heldere borsthol-
tevocht zoowel subcutaan als intraveneus ingespoten bij hetzelfde
dier, waarvan het was afgetapt. Bij paard N°. 390 (zie staat) bracht
ik o.a. onder aseptische cautele eene breede canule eener record-
spuit van 100 Gr. zoowel in de borstholte als in de vena jugularis.
De opening dezer canulen werden door helpers door middel van
steriele watjes afgesloten. Door de eene canule werd het vocht 30
malen in de spuit opgezogen, om daarna terstond intraveneus weer
ingespoten te worden. Totaal werd aldus 3 liter van het heldere
borstholte vocht intraveneus toegediend. De lichaamstemperatuur
van patiënt was vóór de inspuiting 38.i° C. en den volgenden dag
(18 uren later) 38.4° C.

Ik geloof niet, dat deze z.g. autoserotherapie van invloed is op
de spoediger resorptie van het vocht. Meerdere beteekenis echter
hecht ik wanneer geen specifieke sera voorhanden zijn aan de in-
spuiting, van dit normaal gekleurde steriele vocht bij andere pa-
tiënten in het aanvangstadium der borstziekte in verband met de
complementbindende stoffen, die daarin door mij zijn aangetoond.

Beter resultaat vermeen ik verkregen te hebben, door toe-
passing van de eveneens van fransche zijde aangegeven methode
,,le lavement du Sang." Deze methode beoogt het neutraliseeren
van de in het bloed circuleerende toxinen. Na eene flinke
aderlating, wordt het afgetapte bloed, dat bij voorhanden long-
congestie zeer donker gekleurd is, vervangen door eene intrave-
neuse infectie van minstens de zelfde hoeveelheid steriele physio-

logische keukenzoutsolutie. Deze zoutoplossing kan eveneens
rectaal worden aangewend, hetgeen in de praktijk minder om-
slachtig is.

Thans rest mij nog de peesscheedeontstekingen te behandelen,
die niettegenstaande de seraïnspuitingen, evenals de gevallen van
cornage, als uitsluitende complicatie bij de borstziektepatiënten
tijdens de enzoötiën 1910/11 en 1911/12 zijn opgetreden. Zij beper-
ken zich hoofdzakelijk tot de groote sesamscheeden. In den regel
wordt één der beide voorbeenen het eerst aangedaan, soms ook wel
beide voorbeenen te gelijk. Niet steeds bepaalt de ontsteking zich
tot de voorste ledematen, soms breidt ze zich tot de achterste uit,
zoodat een enkele maal de vier scheeden te gelijk zijn aangedaan.

Deze peesscheeden-ontstekingen verdienen bijzondere aandacht,
omdat zij vooral bij ondoelmatige verpleging van den patiënt w^:el
eens bekrompen beweging bij het paard achterlaten, waardoor het
als troepenpaard minder waarde bezit.

Op bijgaanden staat zijn de paarden vermeld, waarbij deze ont-
stekingen tijdens de enioötie 1911/12 voorkwamen. Daarop is tevens
vermeld de duur der behandeling van de paaiden wegens borst-
ziekte met opgave van het verloop der ziekte alsmede van den datum,
waarop de ontsteking der sesamscheeden optrad.

Tijdens de ziekte treden zij slechts zelden op en was dit enkel
het geval bij de paarden N°s. 26 en 708. Het verloop der borstziekte
bij deze paarden was hoogst ernstig, zelfs zóó dan niet verwacht was,
dat deze paarden zouden behouden blijven. Van gaan liggen ge-
durende de ziekte was bij deze patiënten absoluut geen sprake.

Het meerendeel der peesscheede-ontstekingen kwam 2—4 weken
na herstel voor, terwijl bij de derde categorie het tijdstip van het
eerste optreden was —3]- maand na herstel.

Twee patiënten nos. 18 en 147 bleven ruim één jaar voor pees-
scheedeontstekingen in behandeling. Nauwelijks was herstel aan een
der beenen ingetreden, of ontsteking der sesamscheede van een ander
been werd geconstateerd. Zelfs één jaar na herstel van borstziekte
werd nadat achtereenvolgens ontstekingen der sesamscheeden op-
getreden waren ontsteking der carpaalscheede geconstateerd. Ook
gevallen van recidieve kwamen voor.

afschrijving in het ziekenregister, nadat de lichaamstemperatuur
gedurende vijf dagen normaal was geweest. Als regel was aange-
nomen, dat de paarden na dien datum gedurende 2 a 3 weken, als
reconvalescent beschouwd werden. Na verloop van deze drie weken
krijgen z.ij, alvorens in den koppel terug te keeren, eerst beweging
aan de band (ongeveer \\ uur) daarna afzonderlijk (omstreeks 1 uur)
los in den stal.

Deze peesscheedeontstekingen komen zoowel bij de Ieren als bij
de Inlanders vcor; bij de eerste echter het meest. Dit schrijf ik toe
aan hun gevoeliger zenuwstelsel en 2e aan het minder gaan liggen,
tijdens de ziekte. Gaan de Ieren ook al eens liggen, dan kan men
waarnemen dat dit maar voor een oogenblikje is, want het ge-
ringste voorval doet ze weer opstaan. Van groot belang is het den
reconvalescent een flink rustbed te geven. Het optreden der pees-
scheedeontsteking gaat met veel pijn gepaard. Is nu een flink ruim
rustbed voorhanden, dan is het een genot te zien hoe zij hiervan ge-
bruik maken. Uren achter elkaar blijven zij liggen, het voedsel wordt
zelfs liggende opgenomen.

Men ziet deze peesscheedeonstekingen evenals recidieve vooral
optreden bij armoedige paarden. Zelfs al was het verloop dei borst-
ziekte z.g. abortief, dan nog kunnen zij zich voordoen, zooals uit
het staatje blijkt.

Moet de oorzaak gezocht worden in een meerdere permiabiliteit
van den vaatwand door gestoorde inervatie? Onmogelijk is dit niet.
Doch waaraan moet de gestoorde innervatie dan toegeschreven

Het vocht zelve dat zich als het ware plotseling in de scheede
uitstort is steriel. Verhooging van de lichaamstemperatuur der
paarden was direct voor het optreden niet geconstateerd kunnen
worden. In verband hiermede liet ik van paarden, die er min of meer
armoedig uitzagen en bij wie de borstziekte vrij ernstig verliep, na
herstel, dagelijks de lichaamstemperatuur opnemen. Dit leidde even-
wel niet tot bijzondere uitkomsten.

Ook zal omtrent het optreden dezer peesscheede ontstekingen
eerst dan een vaster meening gevormd worden, wanneer nader zal
zijn uitgemaakt of dit peesschecdevocht evenals het steriele helder
groengeel gekleurde borstholtevocht meer als een transsudaat dan
als een exsudaat moet beschouwd worden.

Mijns inziens is het toch moeilijk aan te nemen, dat de hoeveel-
heid vocht, welke men bij een patiënt met borstziekte met pleuro-
pneumonisch verloop bij eene lichaamstemperatuur van 38.3° C.
aftapt en reeds binnen 24 uren in de borstholte door percussie weder
kan aantoonen, als ontstekingsvocht (exsudaat) wordt aangemerkt.

Uit vorenstaande is reeds gebleken, dat ook andere peesscheeden
in het proces betrokken kunnen worden en dienen het eerst de car-
paalscheeden genoemd te worden. Deze ontstekingen komen echter
evenals die van gewrichten en pezen weinig voor.

De therapie der peesscheede ontsteking is altijd eene dankbare.
Een goed stroobed en rust is een eerste vereischte. Aftappen van
vccht is minder gunstig gebleken. Het aantal middelen, waarmede

uitstekend resultaat verkregen wordt, is legio. Of men er veel moeite
aan besteedt, zooals dit het geval is bij dagelijksclie behandeling
door Priessnitz-verbanden al of niet na voorafgaande inwrijving met
solutio spiritus camphora met tinct. jodii, met ungt. c. jodii, dan
wel weinig moeite door eenmaal inwrijven gedurende 5 a 10 minuten
met dubbel joodkwik-josorptol (1:8), waaraan door ons den laat-
sten tijd de voorkeur gegeven werd, het resultaat is ten-slotte altijd:
herstel.

Nalatigheid in de zorg voor eene goede zachte ligplaats, wel-
ke dringend noodzakelijk is wijl deze paarden zooals gezegd zeer
veel liggen om reden dat de vochtophooging in de peesscheede hun
veel pijn veroorzaakt, wreekt zich voornamelijk door het optreden
van recidive, rheumatische spieraandoeningen en verkorting der
buigpezen.

Tevens dien ik te vermelden, dat bij deze patiënten het instel-
len van eene zorgvuldige hoefverpleging gebiedend is, ter voor-
koming van chronische klemhoeven waartoe, ten gevolge van het
vele liggen, eene praedispositie bestaat.

Volledigheidshalve dien ik de in te stellen therapie der puru-
lent haemorrhagisc.he pleuritiden bij de patiënten Nos. 19, 651 en
917 gedurende de enzoötiën 1910/12 alsnog nader te bespreken. Zoo-
als reeds vermeld was het verloop bij deze patiënten letaal. Om tijdig
te kunnen ingrijpen komt het mij noodzakelijk voor bij iederen
borstzieke patiënt met pleuritis tot eene proefpunctie over te gaan,
ten einde over de geaardheid van het opgehoopte vocht een in-
zicht te verkrijgen. Deze "proefpunctie moet echter beslist met zoo
weinig mogelijke excitatie van den patiënt geschieden.

Blijkt nu, dat dit borstholte vocht vuilroodbruin (chocolade-
achtig) gekleurd is, (alsdan konden erin steeds bacteriën aange-
toond worden), dan vermeen ik in verband met de opgedane er-
varing tot onmiddellijk ingrijpen, tot draineering der borstholte met
behulp eener steriele 1 % solutie van acid. boricum ten zeerste te
moeten aandringen, daar mijns inziens slechts uitsluitend van eene
dergelijke medico-chirurgische therapie gunstig resultaat te ver-
wachten is.

Ten einde na te gaan of aan de sera ter bestrijding der borst-
ziekte prophylactische waarde kan worden toegekend, werd door mij
op den 22 Nov. 1909 in stal 32, waarin reeds 3 borstziekte-gevallen
waren voorgekomen, bij 19 paarden subcutaan 50 cc., serum, zijn-
de 25 cc. serum tegen de pneumonie-streptococcen, en 25 gr. serum

tegen de ovale bacillen ingespoten. De overige 17 paarden van den
stal dienden voor de controle.

De 3 bedoelde borstzieke paarden verbleven in den stal en waren
in behandeling geweest:

Na het beëindigen van de borstziekte-enzoötie 1909/10 deelde
collega Gallandat Huet, die gedurende deze enzoötie met den
veterinairen dienst in het Remonte-depót was belast, mij mede,dat
slechts één van de 19 paarden dat prophylactisch met genoemde
sera ingespoten was, en wel N°. 984 van 5 — 13 Januari 1910 aan
borstziekte geleden had, terwijl van de 17 controle paarden, 7 voor
borstziekte in behandeling waren geweest.

Den loen April, nadat de paarden van den linker afdeeling N°. 791
van 18 Maart tot 5 April aan borstziekte geleden hadden, en N°.
709 op den ijen April voor borstziekte in behandeling was gekomen,
injiciëerde ik 9 paarden van den linker kant van de linker afdeeling
van den stal intraveneus 50 gram serum, n.1. 3 deelen anti-strepto-
coccenserum tegen 1 deel goedaardige-droes serum. Bij de
paarden 705 en 717 trad de borstziekte op. In de rechterafdeeling
waarin reeds 3 gevallen van borstziekte voorgekomen waren, en op
20 April zich een nieuw geval voordeed, n.1. bij paard N°. 60 l spoot
ik 7 paarden van den linkerkant dezer afdeeling, dezelfde hoeveel-
heid serum intraveneus in.

Tot het vellen van een juist coideel aangaande de prophylacti-
sche waarde der sera meen ik echter niet gerechtigd te zijn, daar
zeer waarschijnlijk onder de conti öle-dieren paarden waren, welke
reeds aan borstziekte in de weiden of reeds vroeger geleden had-
den. Wel bleek, dat het verloop der borstziekte bij die paarden,
welke prophylactisch met genoemde sera behandeld waren, als
zeer gunstig kon aangemerkt worden, daar bij hen van het optreden
van secundaire pneumonieën, enz. geen sprake was.

Prof. Hess te Bern, die de sera op zijne aanvrage ter beproe-
ving ontving, gaf als volgt zijn oordeel te kennen:

„Die meinerseits mit dem Brustseuche-serum erzielten Erfolge
waren sehr gute. Wenn die zukünftigen Erfahrungen bei uns ebenso
günstig ausfallen, so werden dadurch unsern Pferdebesitzern sehr
grosse Summen erspait bleiben und den Tierärzten wird ihr Beruf
ein sehr dankbarer werden."

Dr.MiNDNER deelde zijne bevinding betreffende de werking der sera
als volgt mede: (Schweizer Archif für Tierheilkunde 52 Bd. 5 Heft.)

„Die Wirkung der Sera besteht in allgemeiner Abschwächung der
Brustseucheinfektion, Abnahme des Fiebers, Hebung des Appetits,
Abkürzung des Reconvalescehtdauer.

Capt. Jolyse die door tusschenkomst van Capt. Todd. de sera ter
beproeving ontving verkreeg eveneens gunstige resultaten (zie the
Vet. Journal 1911 The Serum treatment of Pulmonary Affections in
Horses).

Ook gedurende eene borstziekte-enzoötie onder de landbouw-
paarden van Z. K. H. Prins Hendrik der Nederlanden te Dobbin
werden na prophylactische en curatieve aanwending met de door
mij oorspronkelijk aan de Rijksseruminrichting zelfstandig bereide
sera gunstige resultaten verkregen.

Persoonlijk het voorrecht hebbende over dit onderwerp met Z.K.
Hoogheid te spreken, gaf Z. K. Hoogheid mij in overweging, ten
einde het juiste resultaat te vernemen, mij te wenden tot den heer
von Bulow Stolle, Hausmarshall. Dienaangaande vernam ik het
volgende:

„Nachdem im November 1910 2 Pferde im Kutschstal an der Seuche
erkrankt waren \\md durch ärztliche Behandlung — Einreibung mit
scharfen Mitteln und nassen Umschlägen — wiederhergestellt
wurden, trat Ende Dezember die Krankheit unter den Acker-
pferden ganz ausserordentlich schlimm auf. Mehrere derselben
waren bereits am 2tem Tage nach Feststellung der Krankheit kaum
mehr bewegungsfärig und da alsbald in demselben Stalle, in welchem
sich 36 Pfeide befanden, ca 14 Tiere erkrankten, so musste man von
einer lsolirung derselben; welche bei den ersten Erkrankungen vor-
genommen war, Abstand nehmen. In kurzer Zeit krepierten 2
dieser Pferde; 4 weitere Tiere waren gleichfalls so schwer krank,
dass man an ihrem Aufkommen zweifeln musste. In diesem kritische
Moment traten Ihre Sera ein und wurden sofort sämmtliche Pferde
im Ackerstall und die vorhandenen Füllen, ca 40, geimpft. Eins
der Ackerpferde starb noch an dem Tage der Impfung, doch weiss
ich nicht mehr genau, ob dasselbe überhaupt noch geimpft werden
konnte; wenn dies der Fall war, so lag es bei der Impfung jeden-
falls schon in den letzten Zeugen.

Bei den anderen Patiënten, unter denen, wie Anfange erwähnt,
sehr schwere Erkrankungen vorlagen, besserte sich der Zustand
sichtlich, sodass nicht nur keine Todesfälle mehr vorkamen, sondern
die Krankheit auch überwunden wurde ohne bleibende Schädi-
gungen der Gesundheit zu hinterlassen.

Von den bis zur Impfung gesunden Tieren, wurde kein einziges
von der Seuche befallen, was derartig auffallend ist, dass ieh sol-
ches lediglich der günstigen Wirkung der Sera zuschreiben muss".

Dat meerdere gunstige resultaten verkregen werden door de
preventieve en curatieve serumbehandeling, blijkt uit de volgende
verklaringen van de heeren Bolt en Koning, groothandelaren in
paarden te Groningen. De heer D. Bolt deelde mij mede: „zoo-
lang droes en borstziekte-serum aangewend worden hebben wij
goede resultaten; zeer weinig zieke paarden (enkel een weinig
droezig) en geen dooden, welke wij voor de seruminspuitingen van
van 5—io stuks jaarlijks hadden. Bij den heer Koning zijn
eveneens goede resultaten verkregen, daar er bijna geen paard
meer aan deze gevreesde ziekte verloren gaat.

In verband met vorenstaande is het bij mijn vaste overtuiging,
dat zoodra de borstziektesera in bereiding en samenstelling, die
wijzigingen zullen ondergaan, zooals nader door mij zal aange-
geven worden, en zij, in bactericied en antitoxisch opzicht, den
toets der kritiek kunnen doorstaan, wij in staat zullen zijn door ver-
sterking der bijzondere verweermiddel der zieken met meerder
succes tegen de borstziekte te ageeren.

In dit Tijdschrift (15 Aug. 1912) deelde ik uitvoerig de resul-
taten mede, welke door mij met salvarsan bij borstziekte
patiënten verkregen zijn. Bekend is het, dat Rips het eerstop
het denkbeeld kwam salvarsan aan te wenden bij de borstziekte.
Zijn gunstige resultaten werden nader gecontroleerd en zijn door
tal van mededeelingen bevestigd. Algemeen staat de gunstige
werking op pols, lichaamstemperatuur en ademhaling vast.

Door de salvarsan inspuiting wordt echter aanvankelijk de harts-
werking versneld doch krachtiger en neemt eveneens de ademhaling
evenals de lichaamstemperatuur toe. Deze veranderingen in tem-
peratuur, pols en ademhaling vermeende ik te moeten toeschrijven
aan de min of meerdere excitatie van den patiënt in verband met
de inspuiting (praam en het inbrengen van de canule in de vena jugu-
laris) te meer daar na de geringe stijging in temperatuur geleide-
lijk daling intreedt en ademhalingen pols gunstig beinvloed wor-
den. Het succes is het grootst, bij inspuiting op een der eerste dagen,
waarop de besmetting is geschied. De gunstige wending in het
ziekte verloop is reeds 24 uur na de injectie duidelijk waarneembaar
en zet zich op den 2en dag voort; na 3 X 24 uur is de lichaams-
temperatuur normaal. Het verloop der ziekte wordt dus merkbaar
verkort. Deze snellere genezing is eveneens waarneembaar, als de

inspuiting eerst plaats vindt bij reeds voorhandene long-congestie
en longontsteking. Voorts kon bij de verschillende patiënten ge-
constateerd worden, dat bij afname van de lichaamstemperatuur,
de eetlust spoedig terugkeert. Dit voorkomt achteruitgang in voe-
dingstoestand, hetgeen tot spoediger in dienststelling van den
patiënt aanleiding geeft. Het schijnt, dat salvarsan eveneens het
optreden van de gevreesde naziekten als cornage, peesscheedeont-
stekingen, hoefbevangenheid en inwendige oogontsteking vermag
te voorkomen, mits de aanwending vroegtijdig geschiedt. In deze
schijnt Ehrlich\'s therapeutisch axioma „frapper fort et frapper
vite" van toepassing te zijn.

Of evenwel van eene blijvende immuniteit, na een salvarsan be-
handeling in het aanvangstadium, voor de borstziekte sprake is,
dient nader afgewacht te worden. De productie van antilichamen
begint bereids in een zeer vroeg stadium der ziekte, terwijl boven-
dien de door de salvarsan behandeling gedoode organismen, en hun
endotoxinen eveneens antilichamen vormen. Zij dienen echter in
voldoend aantal voorhanden te zijn om het lichaam een voort-
durende immuniteit te verzekeren. Hoe later na de infectie tot de
salvarsan inspuiting besloten wordt, des te grooter is de vrees, dat
zich naziekten kunnen voordoen. Enkele gevallen van naziekten,
niettegenstaande de salvarsanbehandeling, hebben dit bevestigd.

Bekend is het, dat salvarsan niet uitsluitend werkzaam is tegen
pathogene protozoen, doch ook tegen bacterieele infecties. Dit is
o.a. vastgesteld voor miltvuur door Beckf,r,Biesbaum, Korschun
en Isaboliüsky, voor vlekziekte door Bierbaum; voor kwade droes
door Blagodetelf.n Neschkow en Gorjaefe en voor de septische
pleuropneumonie der kalveren door Steinhausz. Ook tegen
pneumococcen infecties leverde de salvarsanbehandeling gunstig
resultaat op (Neufeld enF.xgerer, Boehercke). In zes gevallen
van goedaardigen droes had Rips succes met neosalvarsan. Volgens
Neufeld\'s onderzoekingen kan van een direkte inwerking van het
salvarsan op streptococcen geen sprake zijn. Rips neemt echter aan,
dat de werking van het neosalvarsan op de droesstreptococcen
een indirekte is, tengevolge eener vermeerdering der bacteriotrope
immunilichamen var het bloed. Een dergelijke invloed van het sal-
varsan op het bacteriotropinen of wel op de opscninen van het bloed
is, door Strubell evenals door Boencke experimenteel aange-
toond. Voor roodvonk waarbij streptococcen een zeer belangrijke rol
spelen, kon door Klemperer-Woita en Lenzmann de groote waarde
van salvarsan als inwendig desinfectie middel bevestigd worden.

Abusievelijk is verzuimd onder punt 4 den naam te vermelden
van het lid der Maatschappij, den heer F. Laméris, kapitein-
paardenarts te Milligen.

Overgegaan van de Algem. Afd. naar de afd. Noord-Holland
de heer K. Schuytemaker te Hauwert.

Bepalingen tot wering van vleesch en vleeschwaren, die voor de
volksgezondheid schadelijk zijn.

De Commissie van Rapporteurs voor het wetsontwerp houdende bepalingen
tot \'wering van vleesch en vleeschwaren, die voor de volksgezondheid schadelijk
zijn, is, na kennis genomen te hebben van de Memorie van Antwoord op het
Voorloopig Verslag wegens dit wetsontwerp, van oordeel, dat door deze gewis-
selde schrifturen de openbare beraadslaging over het voorstel genoegzaam is
voorbereid.

7 Juli j.1. herdacht de heer F. B. Venema, te Bedum, den dag waarop hij
voor 50 jaren tot veearts werd bevorderd. Hij deed het op zijne wijze: bescheiden
in den familiekring ten huize van z\'n elders wonende dochter, daarmee cou-
peerende alle plaatselijke en officiëele huldiging. Zóó verdekt kon hij zich echter

niet opstellen dat de afdeeling Groningen—Drenthe hem niet vond en op goed
geluk af het waagde een invasie te doen te midden van de verzamelde familie.
Het geschiedde, ontdaan van ceremoniën, zoodat het insloeg bij den jubelaris
en hij vreugdevol bewogen uit handen van z\'n vriend en studiegenoot (de
afdeelings voorzitter K. J. Laméris) een fraai bewerkte oorkonde in ontvangst
nam, met welk stoffelijk blijk van belangstelling de afdeeling haar verdienste-
lijk lid meende te moeten huldigen.

En werkelijk die hulde was verdiend en beteekende meer dan een bloote
formaliteit of gewoonte. Naar buiten uit trad Venema in z\'n 50 jarigen werk-
kring niet veel op den voorgrond; dat ligt niet in den van aard van dezen
hoogst bescheiden collega, doch daarmêe is niet bedoeld, dat Venema daar
maar in z\'n dorpje voortleefde en zich niet mengde in den maalstroom van
het vétérinaire leven. Dat weet men in de afdeeling beter. Als hij op een ver-
gadering ontbreekt dan heeft hij daarvoor een reden en nooit is het uit onver-
schilligheid of tengevolge van senile atrophie. Oud en versleten? \'t Mocht wat!
Als menig jong collega nog zalig in Morpheus\' armen rust, heeft Venema reeds
een deel van z\'n omvangrijke dagpraktijk afgedaan, meestal per fiets, terwijl
de 74-jarige d^zer dagen nog het motorrijwiel in gebruik heeft genomen.Klach-
ten hoort men van dezen kranigen prakticus niet, evenmin als verdachtmaking
of afbreking van collega\'s; vijanden heeft hij niet; onverstoord met volle toe-
wijding en zeldzame plichtsbetrachting werkt hij een halve eeuw tot heil van
de lijdende dierenwereld.

Zoo ergens dan hebben we in collega Venema een voorbeeld van energie,
van eenvoud, van echte veearts-deugden, en kan hij als voorbeeld zijn van
hen, die de pretenties aan de prestaties doen voorafgaan.

Moge deze edele figuur nog lang gespaard blijven voor z\'n familie, voor de
Maatschappij in \'t algemeen en voor de afd. Groningen—Drenthe der M. t. b. v. V.
in \'t bijzonder. Kroes.

Admissie-examen: Aan het admissie-examen namen dit jaar 2 candidaten
deel; geslaagd: de heer J. Anema, Leeuwarden.

Overgangs-examen iste studiejaar\'. Alle 48 studenten in dit studiejaar namen aan
het examen deel; geslaagd 24, afgewezen voor drie maanden 4, afgewezen voor
twaalf maanden 13, teruggetrokken 7 candidaten.

Geslaagd zijn de heeren: L. Buren, Alkmaar, J. H. J. Cremers, Blitters-
wijk, G. C. van Dam, Hekendorp, C. de Graaf, Werkendam, P. F. W. Guinée,
Tiel, M. Karsemeyer, Aarlanderveen, C. J. A. Kerstens, Bergen-op Zoom,
A. Lekkerkerker, Waarder, C. Moerman, Vlaardingen, J. M. Willemsen,
Zeist, J. A. Wolf, Koudekerken, J. ten Brink, Almelo, A. G. E. Snijders,
Utrecht, H. M. van Gasselt, Venlo, H. ten Have, Midwolda, W. C. Neo-
magus, Vianen, M. C. Reisinger, Utrecht, D. Rijpkema, Sneek, R. van
Santen, de Bilt, J. H. ten Thije, Utrecht, C. Vervoorn, Brakel, S. Santema,
Leeuwarden, H. Woud-a, Hoogkerk, A. M. A. Langeraad, Lekkerkerk.

examen; geslaagd 39, afgewezen voor drie maanden 4, voor twaalf maanden 9,
teruggetrokken 2 candidaten.

Geslaagd zijn de heeren: H. van Beekum, Hillegom, V. E. C. van Bergen,
\'s Hertogenbosch, P. J. W. Biesen, Middelburg, C. J. A. C. Bol, Utrecht,
J. Bosma, Opwierde, J. G. Brandsen, Utrecht, J. A. Coenraad, Hilversum,
J. B. Douwes, Utrecht, P. C. Eichholtz, Utrecht, J. L. G. J. van Gendt,
Arnhem, C. J. de Gier, Harmeien, H. ten Have, Midwolda, J. van der
Hoeden, Utrecht, J. van der Hoek, Utrecht, G. H. G. Hol, Lienden, D.
de Jong, Bolsward, E. W. de Jong, Akkrum, B. Jonker, Loppersum, J. van
der Knaap, Rotterdam, W. van der Kooi, Huizum, H. W. Krouwel, Echteld,
K. van der Laan, Kollum, J. A. Lako, Sluis, W. Lankhorst, Brielle, A. van
Manen, Velp, E. C. Merens, Weltevreden, J. J. Moolhuizen, Weesp, J. H.
Muyderman, Locliem, H. Niemantsverdriet, Utrecht, E. Noordijk,
Texel, H. F. Paul, Bergschen Hoek, H. J. C. van der Reest, Utrecht, E.
Schreur, Lochem, C. J. Schroots, Boxtel, J. Stapel, Oudendijk, J. C. Step
hels, Amsterdam, G. A. Stootijn, Roosendaal, H. R. Wic.ersma, Leeuwarden,

Overgangs-examen 3de studiejaar: Van de 61 studenten in het 3de studiejaar
deden 60 examen; geslaagd 43, afgewezen voor drie maanden 7, afgewezen
voor 12 maanden 8, teruggetrokken 2 candidaten.

Geslaagd zijn de heeren: G. G. van den Akker, Hazerswoude, G. Albers,
Vorden, J. R. G. la Bastide, Utrecht, P. van den Berg, Krimpen a.d. Lek,
W. de Boer, Langezwaag, L. A. Bom, Fijnaart, C. Brands, Winterswijk, J. G.
Buitenhuis, Utrecht, A. Burggraaf, Bodegraven, B. J. Brümmer, Barkly
East (Z. Afr.) W. F. G. van Capelle, Oldenzaal, A. Clarenburg. Utrecht,
K. Dekenga, Lekkum, C. Dieben, Utrecht, L. J. J. Geldof, Oostkapelle,
J. Groenewold, den Burg (Texel), P. L. H. Hameleers, Maastricht, G. J.
van Heuven, Arnhem, H. R. Hofstra, Oldeboorn, J. Hoogland, Zeddr.m,
J. G. Janssen, Venlo, J. Jongkind, Utrecht, J. A. J. M. Kirch, Almelo.

H. J. Klasen, Enschedé, J. Kranenburg, IJselmonde, H. Lubberts, Leeuwar-
den, S. B. Luitjens, Noorddijk, D. van der Maas, Zierikzee, J. Merkens,
Cothen, G. van der Most, Schiedam, F. W. K. de Moulin, Heelsum, D. Mul-
der, Hummelo, W. H. L. Neven, Meerssen, A. H. J. Pinkse, Nieuwerkerk
a.d. IJsel, H. Rexwinkel, Varseveld, H. de Ronde, Kethel, E. Rutgers,
Z. Bommel, J. G. Schoon. Utrecht, E. A. Siebelink, Midwoud, M. O. Swin-
kels, Schijndel, B. J. J. Versélewel de Witt Hamer, Utrecht, A. Voorder-
man, Aalten, J. H. Wilmink, Dinxperloo.

Veeartsenijkundig-examen: Van de 44 studenten in het 4de studiejaar deden
41 examen, bovendien legden 2 candidaatveeartsen alleen het practische ge-
deelte van het examen af; geslaagd 23, geslaagd voor het theoretisch gedeelte
7 candidaten, aan deze is vergunning verleend het practisch gedeelte na zes
maanden nogmaals af te leggen, afgewezen voor zes maanden voor het geheele
examen 2, afgewezen voor twaalf maanden 8, teruggetrokken 3 candidaten.

Tot veearts bevorderd zijn de heeren: J. Aukema, Roderwolde (gem. Rho-
den), H. van den Berg, Zwolle, Th. A. Bloem, Monnikendam, P. J. M. H.
Boots, Venlo, S. Broersma, Leeuwarden, A. W. Brons, Ermelo, B. Crezee,

Moerdijk, L. Gazenbeek, Oosterbeek, D. Goedhart, Meerkerk, A. A. de Haas
Amersfoort, J. A. M. van Hal, Roosendaal, R. van den Hoek, Pernis, A
Hijink, Winterswijk, J. A. Knape, Brielle, D. Koiter, Kerkenveld, J. van
der Kooi, Kollum, J. F. H. L. van Leeuwen, Semarang, E. Lubberink,
Meppel, K. Luten, Koekange, F. van Raadshoven, Matoea, J. Rinses, Mon-
nikendam, W. Treffers, den Haag, O. Wijma, Eestrum.

Personalia. Bij Koninklijk besluit van n Juli 1914 n°. 61 is benoemd tot
lid van den voogdijraad te Alkmaar, F. M. de Leur, veearts, wonende te
Hoorn.

Bij Koninklijk besluit van 13 Juli 1914 n°. 98 zijn, met ingang van Augus-
tus 1914, benoemd tot Rijkskeurmeester in algemeenen dienst iste klasse, de
Rijkskeurmeesters in algemeenen dienst 2de klasse dr. H. C. L. E. Berger, te
Zwolle, en H. Veenstra, te Leeuwarden.

Bij Koninklijk besluit van 15 Juli 1914 n°. 63 is, met ingang van 1 Augus-
tus 1914; aan den paardenarts der 2de klasse van het personeel van den
geneeskundigen dienst der landmacht, B. Eggink, thans op non-activiteit, op
het daartoe door hem gedaan onderzoek, een eervol ontslag uit den militairen
dienst verleend.

Bij Koninklijk besluit dd. 18 Juli 1914 n°. 32 zijn, met ingang van 16 Juli
1914, tot wederopzegging benoemd tot plaatsvervangers van den districtsveearts
wien Venlo als standplaats is aangewezen, de Rijkskeurmeesters S. Stuurman,
te Venlo, en K. J. Vroemen, te Weert.

Dr. W. C. Schimmel, Directeur van de Rijksveeartsenijschool, is benoemd tot
Honorary Associate of the Royal College of Veterinary Surgeons te Londen,

Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, van
20 Juli 1914, Directie van den Landbouw, n°. 5786, iste afdeeling, is. voor het
tijdvak van 1 Augustus 1914 tot 1 September 1914, benoemd tot assistent bij
de cliniek en de verloskunde aan \'s Rijksveeartsenijschool te Utrecht, J. Aukema
aldaar.

Aan de Universiteit te Bern promoveerde 23 Juli j.1. doctor medicinae
veterinariae, J. H. Hartog, leeraar aan de Rijksveeartsenijschool, op een
proefschrift getiteld: Neue Unterstichungen über Stabhylococcus botryogenes.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ge»
durende de maand Juni 1914.

Opgemaakt door net Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Nog te vermelden als geconstateerd gedurende de maand Mei.
Amsterdam .. — — — 1(1) — — — — _

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Mei 1914 nog niet geëindigd waren.

Verschillende Amerikaanse onderzoekers gebruikten met succes Yohumbine als
aphrodisiacum bij paard, rund en varken, zoowel bij mannelijke als vrouwelijke
dieren. Het middel werd zoowel subcutaan als oraal toegediend. Pfab had van 79
gevallen 62 maal positief resultaat. Hij gaf paarden en runderen 0.5 gram in 200
cc. water opgelost, daarvan 3 maal daags een eetlepel vol. Kleinere huisdieren
0.1 gram.

Stünkel vermeldt (Berl. tier. Woch. 1913 XXIX 6) de genezing van een hond
met incontenentia urinae (zonder ontstekingsverschijnselen) door yohumbine,
dagelijks 2 (later x) tabletten van 0.005 gram. In \'t geheel werden 18 tabletten
gebruikt.

Leferrf. had bij paarden veel succes met arecoline, niet alleen bij koliek, maar
ook bij rheumatiese hoefontsteking, acute pleuritis en zonnesteek. Het middel
moet zoo spoedig mogelijk worde toegediend, in chroniese gevallen helpt het niet.

Dosis 0.0325 gram. Na 10 minuten een 2e dosis, volgende 2 a 3 dagen zoo noodig
dezelfde behandeling. Patiënt zoo mogelijk in ruime box.

Herzberg roemt de werking van Hypophysine als weeën opwekkend middel
(mens) bij atonia uteri. Het gelukte niet met het middel eenige weken voor het einde
der zwangerschap vroeg-geboorte op te wekken.

Hypophysine is het zwavelzure zout van het werkzaam bestanddeel der hypo-
physe en heeft de therapeutiese werking van het hypophyse extract (pituitrine) en
niet de schadelijke bijwerkingen ervan. Het wordt in 1 °/₀₀ oplossing intramusculair
toegediend en werkt na 2 a 3 minuten.

Dosis (mens) t cc. der i°/₀₀ oplossing (dit staat gelijk met 1 cc. pituitrine).

Hirsch schrijft in de Münch. med. Woch. 1912. 59. 18, over Pituitrine. Hij vond
dat het niet in staat is weeën op te wekken, maar wel om door andere middelen
opgewekte of te zwakke weeën te ondersteunen. Vooral in de laatste stadiën der
baring werkt het uitstekend. Schadelijke bijwerkingen nam hij niet waar. Voor
uitdrijven der nageboorte geeft hij de voorkeur aan sekakornine le Roche.

Bij de dikwijls voorkomende te zwakke weeën bij varkens, laten de gebruikelijke
middelen veelal in den steek, zoodat het geval zelfs tot slachting van het dier kan
leiden.

Guttschalk had in drie gevallen uitstekend resultaat (zonder schadelijke
bijwerkingen) met hypophysen extract (van de fabriek Aubing) en beveelt het
middel aan als intra musculaire inspuiting van één dosis van 10 cc.

In „de Tijd" van i Mei 1.1. verscheen van mijn hand een artikel
onder het opschrift: „Argentijnsch rundvee en de Vleeschkeuring",
waarvan de strekking was, opnieuw aan te toonen dat het niet
waar is, dat men in Engeland geen aanmerkingen heeft te maken
op het ingevoerd Argentijnsch vleesch en op de keuring welke
dat vleesch in Argentinië heeft ondergaan. Ik zond een exemplaar
van het bewuste dagblad aan Dr. Vrijburg, redactielid van dit
Tijdschrift, waarop ik den 17. Mei bericht ontving, dat de eerst-
volgende nummers van het tijdschrift al te overvuld waren en
dat het daarna wel wat laat wordt om het (artikel) over te nemen.

Dr. Vrijburg vroeg mij tevensof ik niet een klein stukje over dit
onderwerp direct voor ons tijdschrift zou kunnen maken. Ofschoon
het mij niet recht duidelijk is waarom het „wat laat" zoude worden
om van inhoud en strekking van het bewuste artikel in ons Tijd-
schrift melding te maken, besloot ik toch, gedachtig aan
„Cathoüca non leguntur", aan het verzoek te voldoen, omdat het
mij van genoegzaam belang toeschijnt voor de collegae om te
weten, dat de voorstanders van den vrijen invoer van Argentijnsch
vleesch, zonder de daarbij behoorende organen, steeds schermen
met een argument, dat, zooals ik zal aantoonen, niet opgaat,
doodeenvoudig omdat de daarin verkondigde bewering niet juist
is. Dat argument kan ongeveer als volgt worden weergegeven:
„Met alle respect voor de Nederlandsche vleeschhygiënisten,
„maar wat verbeelden die heeren zich toch? Laten zij een voor-
beeld nemen aan Engeland, in welk land reeds sinds jaren een
„ongekend groote hoeveelheid van dat vleesch wordt ingevoerd,
„steeds met afwezigheid van bedoelde organen. En zouden nu
„de Nederlandsche veeartsen meenen dat in Engeland niet wordt
„toegezien op het ingevoerd vleesch? Neen, mijneheeren, in geen
„enkel land is de vleeschkeuring zóó streng als in Engeland; en
„diezelfde functionarissen aldaar zijn één en al lof over het vleesch
„en hebben hoegenaamd geen aanmerkingen. En dan werd ge-
vraagd: „Meent ge werkelijk, dat men in Engeland, het land
xli ci

„van het vleeschetend menschdom bij uitnemendheid, dat men in
„dat land zou mogen en kunnen verorberen ondeugdelijk vleesch?"

Waar ik naar aanleiding mijner detacheering in Engeland in
1910 met de daar ontmoette Medical officers of health en den
keuringsveearts der City vriendschappelijke betrekkingen onder-
houd, worden mij ter gelegener tijd hunnentwege rapporten be-
treffende den gezondheidsdienst in het algemeen en bijzonder op
het gebied der vleeschhygiene, toegezonden. En hieruit is mij ten
stelligste gebleken, dat de keuringsveeartsen hier te lande een juist
standpunt innamen toen zij, uit hygienische motieven adviseerden
den invoer van het bevroren vleesch dusdanig te doen geschieden,
opdat richtige keuring daarvan alsnog bij den invoer mogelijk zoude
zijn; daarom, dus voor het algemeen belang, ben ik dan ook niet
in gebreke gebleven de meening die zich bij mij door bestudeering
dier engelsche rapporten gevestigd had, bekend te maken. Een
meening over de uitvoerkeuring in Argentinië die derhalve steunt
op officieel geconstateerde féiten in het land, welks autoriteiten
volgens den stroom van ingezonden couranten-artikelen, of in
andere periodieken, zich niet anders dan in een lofrede over de
Argentijnsche keuring zou kunnen uiten. Mijne bedoeling was het
natuurlijk enkel en alleen, dat men deze aangelegenheid zoo objec-
tief mogelijk zou kunnen beoordeelen. Zoo schreef ik dan artikelen
over dit onderwerp in „de Tijd", „het Centrum" en „de Voorhoede".
Hetgeen ik hier nu zal mededeelen, is derhalve een samenvoegsel
van uittreksels van deze artikelen.

Laten we eerst eens even stilstaan bij de vraag waarom Engeland,
in \'t bijzonder waarom Londen, wanneer het nu en dan ernstige,
gegronde aanmerkingen heeft over de uitvoerkeuring in Argentinië,
dan ook niet, evenals wij, den eisch stelt dat de daartoe aangewezen
organen door hunne natuurlijke hechtmiddelen aan het ingevoerde
vleesch aanwezig behooren te zijn?

Het zal nu zoo ongeveer 35 jaren geleden zijn dat met den invoer
van bevroren vleesch een aanvang werd gemaakt. Keuring op
dat vleesch bestond niet. Trouwens in geheel Engeland werd aan
rationeele vleeschkeuring niets gedaan. Er bestaan wel eenige be-
palingen ten opzichte van private slachterijen in de z.g. „Public
Health Act", evenwel voorschriften betreffende de keuring van
vee en vleesch treffen we niet aan; wel over de mogelijkheid van
inbeslagname van ondeugdelijk vleesch. En wie waren de beambten
aan wie het toezicht was opgedragen? Het waren en zijn nog de
Medical Officers of Haelth, die wij zouden kunnen aanduiden als
hoofden van gemeentelijken gezondheidsdienst. (Overeenkomstig

de bepalingen in de Public Health Act 189L, moet een M. O. o. H.
wettelijk gediplomeerd zijn om de geneeskunde in haar vollen om-
vang te mogen uitoefenen en tevens zijn opgenomen in het Medical
Register, als houder van een diploma in Sanitary Science, public
health or State Medicine). Intusschen deze functionarissen zijn
nimmer deskundig geweest op het gebied van vleeschkeuring,
zij zeiven zullen het niet ontkennen. Zij lieten de uitoefening der
empirische keuring over aan de Sanitary Inspectors of Food In-
spectors. En wanneer we nu weten dat nog niet langen tijd geleden
deze beambten uit alle ambachten voortkwamen, dan behoeft men
zich niet te verwonderen dat we vaak zonderlinge begrippen ten
opzichte der vleeschhygiene aantroffen. In Engeland zelve begon
men in te zien dat er aan de keuring wat haperde en men begon
met het instellen van cursussen tot het verkrijgen van eenige kennis
omtrent de vleeschkeuring voor de categorie van leeken-keurmees-
ters, die dan het diploma van „Meat Inspector" konden behalen.
Het was de bekende „Royal commission on tuberculosis", welke in
1898 den stoot gaf tot oprichten der cursussen, door aan de re-
geering in overweging te geven in de toekomst niemand meer als
Meat Inspector aan te stellen, die geen voldoend examen daartoe
had afgelegd. De cursussen gaan uit van „The Royal Sanitary
Institute". Het was een hooge uitzondering wanneer aan een
veterinair dc vleeschkeuring werd opgedragen.

Tot voor korten tijd was het hoofd van den enormen keurings-
dienst in de city, dus van de Smithfield Markets, een Meat Inspector.
Toen derhalve met den invoer van bevroren vleesch een begin werd
gemaakt, was de persoon die de betreffende adviezen moest geven
een hulpkeurmeester en nog wel een die niet eens een cursus had
gevolgd, immers die opleiding zou eerst een 20 jaren later in het
leven geroepen worden. Tijdens mijn verblijf in Engeland heb ik
kunnen vernemen dat de hulpkeurmeesters van die tijden al een
heel eigenaardige opvatting van de keuring hadden. Begrippen
van wat verstaan moet worden onder een systematisch onderzoek,
hadden zij niet, en konden zij ook niet hebben. Men lette dan ook
bijna uitsluitend en alleen op de kwaliteit van het geslachte dier
en op uitwendig waarneembare afwijkingen. Deze zaken, in \'t
bijzonder de eerstgenoemde, waren voor deze beambten het criterium.

Nu weten we allen dat het Argentijnsch vee mooi slachtvee
is, en te verwonderen valt het nu ook niet dat die beambten zich
blind staarden op dat prima vleesch; en als daaraan nu geen direct
waarneembare veranderingen te bespeuren waren, wel dan vond
men het prachtig.

Zoo komt het m.i. dan, dat men in den loop der jaren geen aan-
merkingen hoorde, behoudens bederf en schimmelwoekering,
over het ingevoerde bevroren en gekoeld vleesch. (Zie mijn des-
betreffend artikel in dit Tijdschrift van i Dec. 1911, aflevering 23).

Sinds Maart 1910 is de leider van den keuringsdienst van de City
een veearts, en van af dien tijd komen berichten die doen zien dat
met reden eenige twijfel is ontstaan over de absolute betrouw-
baarheid der Argentijnsche uitvoerkeuring.

De omvang van den import van „chilled and frozen meat"
is steeds toegenomen. Werden bijv. in 1900 76355 ton rund- en
schapenvleesch uit Argentinië ingevoerd, in 1909 is een stijging
waargenomen tot 291.953, waarvan 216804 ton rundvleesch.
In 1912 zijn aan de Central Markets Smithfield aangevoerd:
3.897.341 vierendeelen gekoeld en 2.697.709 vierendeelen bevroren
vleesch. Deze cijfers spreken. Wanneer men er nu plotseling toe
overging voor te schrijven dat de daarvoor in aanmerking komende
organen aan het vleesch verbonden, aanwezig behooren te zijn,
dan zou het transportbedrijf in de eerste plaats hiermede dadelijk
rekening hebben te houden, waarbij de prijzen van het vleesch
zeer zeker zouden stijgen. De Argentijnsch-Engelsche vleesch-
uitvoermaatschappij „Sansinena" heeft indertijd medegedeeld
dat door de bewuste organen 25 % van de scheepsruimte verloren
zoude gaan en dat ten gevolge hiervan de vracht naar het Euro-
peesche continent (bedoeld is in \'t bijzonder naar Duitschland),
van 8-J Pf. pro K.G. zou komen tot 11 Pfennig. Volgens den heer
Vattier Kraan e zal het vleesch door dezen maatregel 4 cent per
K.G. meer kosten, volgens anderen weer, zou de vleeschprijs
met V₅ verhoogd worden.

We voelen nu wel dat men in Engeland tegenover den invoer,
die daar reeds sinds 1880 onafgebroken geschiedt, heel anders staat,
dan op het vaste land en in \'t bijzonder in Nederland.

De Engelschman eet veel vleesch, gelijk bekend is, en daar eigen
veestapel, nóch de landen (feitelijk alleen Nederland) die versch vleesch
kunnen invoeren, in staat zijn het tekort aan te vullen, is men aan-
gewezen op chilled and frozen meat, waarbuiten Londen het dan
ook niet stellen kan. Het is toch van algemeene bekendheid, dat
bijaldien de toevoer van levensmiddelen naar de Metropolis gedu-
rende meer dan een week zou worden stopgezet, de levensader
zou zijn afgebonden, om een figuurlijke uitdrukking te bezigen.
Londen is afhankelijk van een voortdurenden aanvoer van levens-
middelen uit het buitenland en onder deze neemt het door koude
geconserveerde vleesch een eerste plaats in.

Of de prijs van het Argenfijnsche vleesch, ingevoerd onder
gewone omstandigheden, derhalve, zonder organen, in de toekomst
toch niet zal stijgen? Zeer lezenswaardige beschouwingen hierom-
trent kunnen we vinden in de brochure van den heer Emile Ver-
viers: „Vleeschduurte en Vleeschpolitiek"¹). Ik citeer o.m. slechts
deze regelen: „Nu zijn er minstens een drietal waarschijnlijkheden,
die vooral door hun gezamenlijk optreden de vrees voor toekomstige
duurte van bevroren vleesch wettigen. Dat zijn de industriali-
seering der maagdelijke landen, de toename der vleeschbehoefte
in het oude Europa, wanneer dit zonder voorbehoud de grenzen
van goedkoop uitheemsch vleesch opent en eindelijk de machinaties
der vleeschtrusts, die in de nieuwe wereld gemakkelijk tot stand
komen". Deze drie punten worden dan nader ontwikkeld, aan het
einde waarvan de schrijver tot de volgende conclusie komt: „In de
vermoedelijk zeer nabij zijnde toekomst zal het thans goedkoope
bevroren vleesch door de werking van natuurlijke factoren duur
worden en deze duurte kan kunstmatig versneld worden door
trustvorming. De onbeperkte openstelling der grenzen van de oude
cultuurlanden met het doel goedkoop vleeschvoedsel te kunnen
betrekken, heeft uit den aard de uitwerking om de toenemende
duurte van het bevroren vleesch te verhaasten. De toekomstige
duurte van bevroren vleesch heeft zoodanige mate van zeker-
heid, dat wij ze als element in onze beoordeeling der waarde
van den invoer op de Europeesche markt dienen op te nemen."

Allen die belang stellen in het gewichtig vraagstuk „vleesch-
verzorging" zij de hoogst interessante sociaal-oeconomische studie
van den heer Verviers ten zeerste aanbevolen. Ik kan in verband
met de toekomstige duurte van het geïmporteerde bevroren vleesch
hier nog aanhalen wat ik onlangs las over de „wereld-vleeschtrust";
n.1. dat de vleeschkoningen der Vereenigde Staten, Swift, Armour,
Schwarzschild u. Sulzberger, behalve te heerschen over de
vleeschmarkten van de Vereenigde Staten en Canada, reeds heer-
schappij hebben over de Argentijnsche Vleeschindustrie, waarin
zij een kapitaal van 75.800.000 Mark hebben gestoken, terwijl
dezelfde trust in Australië met 40 millioen M. de Australian Meat
Export Co. tot stand bracht.

Laat ik thans eenige minder schitterende ervaringen mede-
deelen van F.ngelsche zijde opgedaan over de uitvoerkeuring in
Argentinië.

1 No. VII der Politieke en Sociale studiën. Uitgegeven onder toezicht van
Mr. P. J. M. Aai.berse. Uitgave van de Uitgevers-Vennootschap „Futura"
Leiden 1913.

In het rapport N°. 157 van 1912 van den Medical Officer of
health voor de City wordt melding gemaakt van het feit, dat de
keuringsveearts meermalen tuberculeuse aandoeningen aantrof
in Argentijnsch rundvleesch en wel in de vleeschlymphklieren;
dat vleesch droeg het officieel merk van dat land. Hierover zegt
het rapport o.m.: het wil ons voorkomen, dat die keuring van een
meest aehteloozen, oppervlakkigen aard moet geweest zyn. De toenmalige
Med. Off. of Health, Dr. Collingridge bracht deze aangelegenheid
ter kennis van de Argentijnsche en Engelsche regeeringen, daarbij\'
wijzende op de noodzakelijkheid van nauwgezet onderzoek bij
en na de slachting.

Het schijnt dat door deze ontdekking het vertrouwen in de Argen-
tijnsche keuring wel eenigszins aan het wankelen werd gebracht,
men is scherper gaan toezien; en waar de organen ontbraken,
moest men zich richten op de in de vierendeelen aanwezige klie-
ren. Hiervoor was het noodig dat die deelen ontdooid werden,
waardoor belangrijke waardevermindering ontstond. Natuurlijk
ondervonden de importeurs door deze handelwijze moeilijkheden;
zij hebben er niet bij stil gezeten en het gevolg van een en ander is
geweest, dat de keuringsveearts van de City, de heer Dunlop Young
door de Argentijnsche regeering is uitgenoodigd op haar kosten
een bezoek te brengen aan de exportslachterijen aldaar. We kunnen
over deze aangelegenheid uitvoerige berichten vinden in de „City
Press" van 26 Juli 1913, welk blad mij door collega Young werd
toegezonden. De uitnoodiging werd met toestemming van het
„Sanitary Committee aangenomen, en genoemde collega zal een
onderzoek instellen, omvattende de levende keuring ,slachtmethode,
keuring en behandeling van het geslachte dier en van de organen, en
bovendien studie maken van alles wat met hygienische maatregelen
en het bevriezingsprocédé in verband staat. Ik schreef indertijd
dat de persoonlijkheid van Mr. Young waarborg geeft, dat een in
alle opzichten zaakkundig rapport te verwachten is. Jammer
echter dat er weinig kans bestaat dat dit rapport gepubliceerd
zal worden. Dr. Howarth, de tegenwoordige Medical Officer of
Health, is van oordeel, dat het verslag een privé karakter dient
te dragen, waar de uitgezonden veearts niet als regeeringsvertegen-
woordiger optreedt, maar als hoofd van een plaatselijken keurings-
dienst. (Intusschen heeft de heer Young zijn zending volbracht
en is tegen Kerstmis van het vorig jaar naar zijn standplaats terug-
gekeerd).

In het onlangs verschenen verslag van de Directie van den
Landbouw, het interessante rapport van den heer van den Bosch

„de Landbouw in Argentinië", worden in hoofdstuk V. lezens-
waardige mededeelingen gedaan over de „Vleeschindustrie",
terwijl uit een vleeschhygienisch oogpunt van belang is hetgeen
vermeld wordt op de bladzijden 57, 58 en 59 met betrekking tot
de infectieziekten, waarmede de veestapel heeft te kampen. Het
trof mij dat ook wederom in dit rapport van de veronderstelling
wordt uitgegaan, dat tengevolge van den volgens den heer v. d.
Bosch uitstekende gezondheidstoestand waarin het Argentijnsch
vee zich mag verheugen, een heel klein aantal keuringsbeambten
in staat is om dagelijks een abnormaal groot getal geslachte
dieren te onderzoeken. Onderzoeken, zeker, maar niet lege artis!
En bij een deugdelijk onderzoek ondergaan de statistieken o.a.
ten opzichte van tuberculose al heel gauw eene wijziging. Onder
de genoemde infectieziekten (tristeza, d.i. pyroplasmosis, miltvuur,
tuberculose en mond- en klauwzeer) wordt niet genoemd de actino-
mycosis, terwijl mij uit een rapport van Engelsche zijde gepubli-
ceerd, toch stellig blijkt, dat deze ziekte zelfs zeer verbreid onder
de runderen in Argentinië moet voorkomen. Dit rapport, mij toe-
gezonden door de samenstellers, de heeren Dr. W. J. Howarth
en Dr. H. Williams, resp. Medical Officer of Health City of London
en Port of London, houdt tevens in een ernstige bedenking tegen-
over den waarborg van deugdelijkheid van het uit Argentinië
uitgevoerde vleesch. De inhoud van het rapport, dat tot titel heeft:
,,Aetinomycosis in ox-tongues imported from the Argentine Republie",
komt in \'t kort hierop neer:

31 Juli ontvingen genoemde autoriteiten van de I.ocal Govern-
ment Board bericht, dat tuberculeuse en actinomycotische aan-
doeningen waren waargenomen aan tongen, ingevoerd uit Argen-
tinië. Ten gevolge van deze kennisgeving werd door hen een uit-
gebreid onderzoek bij een groot aantal van deze, in bevroren toe-
stand, ingevoerde organen ingesteld. Van de 27500 in de City
nauwkeurig onderzochte tongen werden er 1574 wegens afwijkin-
gen afgekeurd. In de Port of London werden van de 57945 er
3375 ondeugdelijk bevonden. In \'t geheel dus 85445 stuks onder-
zocht, waarvan 4949 afgekeurd d.i. 5.8 pCt.

De aandoeningen waren voor het overgroot deel van actinomy-
cotischen aard; evenwel ook tuberculose werd vastgesteld, terwijl
enkele malen verschijnselen werden waargenomen, die sterk aan
mond- en klauwzeer deden denken.

Het rapport maakt nog gewag van een bijzondere zending van
1092 tongen, die volgens de daaraan waar te nemen verschijnselen,
door den Argentijnschen keuringsdienst moeten zijn onderzocht.

Van deze werden bij 92 stuks d.i. 8,4 pCt. ziekelijke afwijkingen
aangetroffen. De insnijdingen welke de organen vertoonden waren
onvoldoende aangebracht zoodat pathologische processen niet
hadden kunnen vastgesteld worden. En zeer merkwaardig, waar
deze insnijdingen behoorlijk hadden plaats gehad, bleken de af-
wijkingen over het hoofd te zijn gezien. In de laatst onderzochte
zending werden in de City 13 tongen aangetroffen, welke sterk ver-
dacht werden afkomstig te zijn van runderen, welke lijdende waren
aan mond- en klauwzeer. Dr. Howarth en Dr. Williams zijn van
oordeel dat actinomycose veelvuldig onder het Argentijnsch rund-
vee moet voorkomen.

Zij achten het een noodzakelijkheid dat Argentinië maatre-
gelen treft opdat zekerheid verkregen worde dat alles zorg-
vuldig is onderzocht, waardoor voorkomen wordt dat derge-
lijke pathologische organen worden uitgevoerd. Zoo niet,
dan z!al het noodig zijn, dat in Engeland bij aankomst elke tong
worde ontdooid voor onderzoek.

Nog onlangs werd wederom in het openbaar (op een of ander
congres, er zijn er tegenwoordig zoovelen) gezegd dat de keurings-
veeartsen aan den invoer van het Argentijnsch vleesch moeilijk-
heden in den weg leggen. Deze geachte spreker zij verwezen naar
de volgende woorden die ik naar aanleiding van de bekendmaking
van bovengenoemd rapport in „de Tijd" van 1 Mei 1.1. neerschreef
en die ik hier aanhaal. Zij luidden: „Tevens is de inhoud van dit
rapport een bevestiging der meening, die de keuringsveeartsen hier
te lande over de uitvoerkeuring in Argentinië hebben; en zulks
moge voor sommingen een aansporing zijn, om met wat meer
reserve zich uit te laten over den absoluten waarborg voor deug-
delijkheid van het ingevoerde vleesch, en een weinigje meer
waardeering te hebben voor het standpunt van hen, die aange-
wezen zijn, om een niet onbelangrijke rol te vervullen in de
taak der volksgezondheid: voor de veeartsen, aan wien de zorg
voor de vleeschhygiene is toevertrouwd.

Hun standpunt dat gebaseerd is op zuiver hygienische motieven,
zij hier nog eens aangestipt: alleen invoer met eenige door hunne
natuurlijke hechtmiddelen aan het vleesch verbonden organen,
waardoor keuring mogelijk is.

M. R. C. V. S. Veterinary Surgeon, over diens waarnemingen
betreffend de uitvoerkeuring in Argentinië, tijdens zijne detachee-
ring aldaar

Dr. Howarth, de medical officer of Health van de city, was
wederom zoo vriendelijk mij een exemplaar toe te zenden.

In het voorwoord van het verslag herinnert de „chairman" van
de City eraan, dat indertijd den keuringsveearts was toegestaan,
de uitnoodiging der Argentijnsche regeering te aanvaarden en dat
er toen op gewezen werd, dat publicatie van het rapport niet kon
worden verwacht, nóch geheel, nóch gedeeltelijk, maar dat zulks
diende te worden overgelaten aan de inzichten van de overheid der
City. Wij hebben thans voor ons, luidt het verder, een zeer knap
en belangrijk rapport van Mr. Young, waaraan is toegevoegd een
Memorandum van den medical officer of Health. Wij adviseeren
thans het stuk te doen drukken en openbaar maken."

Aldus is geschied, en wij 2ijn aan het Public Health Department
van de Corporation of London grooten dank verschuldigd voor
dit besluit. Mijns inziens hebben wij thans voor de eerste maal een
overzicht van hetgeen op vleeschuitvoeringsgebied in Argentinië,
in \'t bijzonder met betrekking tot de keuring, omgaat, waaraan ver-
trouwen en waarde kan worden geschonken, wijl het rapport
is samengesteld overeenkomstig de ervaringen en waarnemingen
van iemand, die geheel ter zake deskundig is. Mijne voorspelling
heeft zich dan bewaarheid toen ik opmerkte, dat de persoonlijk-
heid van Mr. Young waarborg gaf, om een in alle opzichten zaak-
kundig rapport te mogen verwachten.

Het is een uitvoerig overzicht, 42 vellen druks, groot formaat,
over alles wat met vleeschindustrie en keuring in verband staat.
Hieronder is b.v. al héél interessant de critiek betreffende sommige
gebouwen en hun omgeving en hetgeen wordt medegedeeld over de
zindelijkheid in het bedrijf.

Wellicht vind ik aanleiding om hierop naderhand, in een afzonder-
lijke bijdrage in dit Tijdschrift, nog eens terug te komen; voor het
oogenblik moet ik mij tot het belangrijkste bepalen, d.i. tot datgene
wat de heer Young mededeelt over de keuring, hetgeen op bl. 20 en
volgende pagina\'s is te vinden onder het hoofd:

,,This is the most important part of the report, as it is a des-
cription of the work I was invited to inspect.", zoo luidt de aan-
vang van dit gedeelte van het rapport.

evenals zulks in Europa geschiedt, door veeartsen, daarbij terzijde
gestaan door leeken- of hulpkeurmeesters, allen ambtenaren van
de Direccion General de Ganaderia, overeenkomende met ons
Departement van Landbouw. De Staat stelt zich aansprakelijk
voor de conditie waarin het vleesch de Frigorificos verlaat.

De verantwoordelijkheid van de keuringsbeambten is zeer groot,
zegt de heer Young, in aanmerking genomen het groot aantal
dieren dat dagelijks wordt geslacht.
Ter illustreering hiervan het volgende lijstje.

Aantal dieren in 1912 geslacht en het percentage van ziekten
hierbij aangetroffen, volgens gegevens van regeeringswege verstrekt.

Frigorificos 1,368000
Saladeros 350000
4% 25% 6407 1467 5463
1,3% 26% 12 101 4623

De heer Young herinnert eraan dat in 1912—13 aan de Smith-
field Markets London, tuberculosis werd geconstateerd o.a. in 60
achtervoeten, in 18 voorvoeten en 25 maal in andere deelen, en
dat tengevolge van de klachten van het City Bestuur, de Argen-
tijnsche Minister van Landbouw het aantal keurmeesters in de
Frigorificos aanmerkelijk uitbreidde.

Het is in deze niet van beteekenis ontbloot om een overzicht te
geven van het aantal keuringsbeambten, werkzaam in de verschil-
lende slachterijen, vooral als we zulks in verband brengen met het
zoo even gegeven overzicht van het aantal dagelijks te keuren dieren.

Als hulpkeurmeesters worden slagers aangesteld, en bijaldien
deze niet ter beschikking zijn, dan maakt men gebruik van per-
sonen die in een of andere tak van het „vleeschvak" werkzaam zijn.
Deze functionarissen worden onderricht door de veeartsen, zij
leggen echter geen examen af en verkrijgen ook niet een diploma
ten bewijze van voldoende kennis voor hun taak. — Men deelde
den heer Young mede dat deze hulpkeurmeesters bij afwij-
kingen geen oordeel uitspreken, deze echter ter kennis der vee-
artsen brengen.

Naar aanleiding van de zoo even gegeven getallen merkt onze
Engelsche collega o.a. op, dat „wanneer de dieren sneller worden
geslacht dan de keurmeesters in staat zijn te onderzoeken, en on-
deugdelijk vleesch herhaaldelijk wordt gevonden, dat de blaam hiervan
meer het systeem dan de keurmeesters treft.

Bovendien mag het hier wel eens gezegd worden, merkt hij op,
dat de hulpkeurmeesters eVenveel runderen en schapen keuren als
de veeartsen, alhoewel het Departement duidelijk bepaalt en be-
weert, dat de eersten geen verantwoordelijkheid bezitten. Persoon-
lijke ervaringen ten opzichte van Argentijnsch vee aan de Deptford
Cattle Market (collega Young was, voor hij benoemd werd tot

hoofd van den keuringsdienst in de City, keurmeester aan het
Deptfordslaehthuis) en het percentage geconstateerde patholo-
gische processen in de organen gevonden, geven hem de over-
tuiging dat de zooeven genoemde getallen wel de maxima zijn die
een keurmeester kan onderzoeken, wil dat onderzoek nog eenigen
waarborg van betrouwbaarheid geven.

Hierop volgt een overzicht van de keuringsmethode, eerst
levende keuring en daarna die van het geslachte dier. Op de wijze
die overeenkomt met de algemeen geldende gedragslijn ten deze.

Curiositeitshalve maak ik hier even gewag van eene eigenaar-
digheid om bij een „onthouding" wegens tuberculose onmiddellijk
te kunnen aangeven waar de aandoening zetelt. Men schijnt zulks
te doen met behulp van vleeschpinnen, in diverse kleuren. Men duidt
zulks aan als „a system of skewer indicators," waarbij men als volgt
te werk gaat:

Er kunnen natuurlijk combinaties van kleuren ontstaan bij meer-
dere aandoeningen. De merkteekens worden aangebracht in het
onderhuidsch bindweefsel van de borst. Voorgeschreven is dat reeds
in gevallen van locale tuberculose het vleesch wordt achterge-
houden voor binnenlandsch verbruik.

Van beteekenis zijn de „general remarks" de algemeene op-
merkingen, welke de heer Young, naar aanleiding van hetgeen
hij gezien en bestudeerd heeft, meent te moeten maken.

voor het dragen van kielen (overalls) voor hen die vleesch, voor
menschelijk verbruik bestemd, hanteeren.

c. de slechte inrichting der gebouwen van sommige Frigorificos,
waardoor het vuile werk in het bedrijf geschiedt in onmiddellijke
nabijheid van het vleesch.

Het systeem van de vleeschkeuring mag als een goed systeem
beschouwd worden, als het wordt uitgevoerd op de wijze als de General
Direccion de Ganaderia eischt dat zulks geschiedt.

De ontdekking van ziekelijke afwijkingen in Argentijnsche
vierendeelen had voor de eerste maal plaats in 1911; de oorzaak
van dit verschijnsel moet gelegen zijn in het te groot aantal dieren,
dat elk keurmeester dagelijks ter keuring te verwerken kreeg, waar-
van het gevolg was, dat dit ondeugdelijk vleesch werd uitgevoerd:
de fout lag derhalve meer bij het beheer dan bij de keurmeesters.

Na ingekomen klachten vermeerderde de regeering het aantal
verantwoordelijke keurmeesters, d.z. veeartsen, met 68% en het
aantal hulpkeurmeesters met 100% in 2 jaartijds. Wanneer nu, des-
ondanks, toch nog ondeugdelijk vleesch en organen worden uitge-
gevoerd, alhoewel in belangrijk minder quantum, dan rijst de
vraag of zelfs het tegenwoordig getal keurmeesters voldoende is ter
verkrijging van de zekerheid dat geen ondeugdelijk vleesch wordt uit-
gevoerd?

Afgaande op eigen waarnemingen in Argentinië en in aan-
merking genomen de bevindingen aan de Central Markets Smith-
field, is de heer Young van oordeel dat het aantal keurmeesters,
in verband met de snelheid van slachten, thans nog te gering is.

Waar volgens Dr. Suarez (hoofd van den geheelen keurings-
dienst) de hulpkeurmeesters geen bevoegdheid hebben om te be-
slissen zal bij elk twijfelachtig geval de verantwoordelijk keurmeester
d.i. de veearts moeten ingrijpen, en ter voorziening hierin is hun
aantal veel te klein, zelfs al zijn zij allen aan den arbeid.

De fout schuilt derhalve hierin, dat het aantal dieren grooter is
en sneller geslacht wordt, dan de keurmeesters in staat zijn na behoor en
te onderzoeken.

Een belangrijke verbetering zoude volgens collega Young ver-
kregen kunnen worden, door de hulpkeurmeesters een volledige
cursus in vee- en vleeschkeuring te doen volgen met den eisch van
verwerving van een diploma ten bewijze dat zij voldoende kennis
bezitten voor hun functie; dan zoude eenige meerdere verant-
woordelijkheid aan hen opgedragen kunnen worden, waardoor de
keuringsveeartsen meer tijd over hadden voor het controleeren
der geslachte dieren en organen die door de hulpkeurmeesters
zijn goedbevonden, en zouden zij hun tijd niet behoeven te beste-
den aan „grondwerk" m. a. w. onderzoek van de op den vloer lig-
gende organen, („ground work" that is examination of offal on the
floor).

Verder vindt Mr. Young de salarissen van veeartsen en hulp-
keurmeesters, in verband met de duurte in Argentinië, te laag.
Het ligt geenszins in de bedoeling om maar iets af te dingen op de
tegenwoordige functionarissen, maar enkel en alleen om te doen
uitkomen dat, bij het zeer vermoeiende werk van vleeschkeuring
in slachthuizen, een goed keuringsveearts, tenzij goed gesalarieerd,
al heel gauw genoeg van zijn werkkring krijgt en naar iets anders
uitziet. Ook wordt gewezen op de noodzakelijkheid van behoor-
lijke salarieering van de hulpkeurmeesters, die niet minder be-
hooren te ontvangen dan goed slachtpersoneel. (Geldt hetgeen
hierover de salarieering van beide categorieën van rijksambtenaren
wordt gezegd, ook niet voor andere landen die een uitvoerkeuring
hebben? B.) Ik moet hier nog even opmerken, dat alle keur-
meesters, ofschoon rijksambtenaren zijnde, feitelijk gehonoreerd
worden door de eigenaren der Frigorificos, daar deze laatsten voor
elk keurmeester een zekere som moeten betalen.

Ten slotte haal ik nog een volzin aan, dien ik om zijn be-
teekenis woordelijk wil weergeven.

At a conference in London held some few years ago, a recommen-
dation was made after disease was discovered in Argentine meat,
that no meat should be exported to London from any carcase
which showed lesions of tuberculosis, even if confined to the organs,
and subsequently, information was received that this recommenda-
tion was being carefully put into effect, but in my observations
I found that such was not the case in every Frigorifico, and on
enquires I was told that in some cases 15 percent of cattle showed
evidence of the disease, and that where 1500 cattle were killed
daily, it would mean retaining for canning purposes or local con-
sumption over 200 carcases per day.

the average number of cattle found affected with tuberculosis is
4 per cent., and it is therefore very difficult to understand the differen-
ce in the statements, unless it be that the 15 per cent, applied to
cattle from certain districts and the average for the whole year
worked out at 4 per cent.

There is no doubt, whatever, that it is the desire of the
Minister of Agriculture for the Argentine Republic, the Director
of the Direccion General de Ganaderia, Dr. Jóse Leon Suarez,
and all his Officers, also the Menagers of the Frigorificos, to
send only sound food to this country, and that mistakes made
are not only regretted by all concerned, but there exists a
broad-minded desire for criticism so that faults may be remedied.
This is the proper spirit, and there seems good grounds for
expecting that the defects of the past will gradually be eliminated.

I desire to express satisfaction of the open manner in which
everything with or without fault was shown to your Officer,
and the attention was given by all concerned.

Tot welke gevolgtrekkingen kunnen wij nu komen, na bestu-
deering van dit rapport, dat blijkt geeft van ernstig onderzoek der
quaestie?

Deze, dat wij wèl hebben gedaan met inneming van het reeds ge-
noemde standpunt in zake den invoer van Argentijnsch vleesch met
de door hunne natuurlijke hechtmiddelen daaraan verbonden or-
ganen. Dat het ons wenschelijk voorkomt, dat standpunt voor als-
nog te blijven handhaven, totdat wij zekerheid hebben verkregen
dat het Argentijnsch systeem waarover Mr. Young schreef (te-
snelle slachting van een te groot aantal stuks vee, waardoor over-
haasting en overbelasting van werkzaamheden van een te gering
aantal keurmeesters) verbetering zal hebben ondergaan.

Den i^en Jan. \'13 werd mijn hulp ingeroepen door den vee-
houder B. te B. bij een pink, waarvan hij het volgende wist mede
te deelen.

Geboren in Februari 1912, was het dier in Juni in de weide
gebracht en had zich bij wat toevoedering goed gehouden. Gedu-
rende den staltijd was het evenwel in voedingstoestand achter-
uitgegaan. Voor ongeveer 14 dagen was het dier begonnen te
speekselen, \'t geen voortdurend was toegenomen. Sedert een paar
dagen werd het opgenomen voer telkens weer uitgebraakt. Neiging
tot voedselopname was blijkens de houding van het dier wel
aanwezig.

Bij onderzoek bleek de pink in sterke mate vermagerd, terwijl
de blik van het dier geen ziekzijn verried. Werd voedsel voor-
gehouden, dan werd dit met groote graagte genomen, doch na
meerdere vergeefsche pogingen om den spijsbrok te slikken, liet
het voer weer uit den mond vallen. Deze vergeefsche slikbe-
wegingen gingen gepaard met een sterk borrelend geluid, \'t welk
op eenige meters afstand duidelijk was te hooren.

De voorrand van den hals was vanaf het strottenhoofd tot
den borstingang sterk gezwollen. Bij palpatie was in de omgeving
van den slokdarm tusschen luchtpijp en wervelkolom een sterk
oedeem waar te nemen, waarin zeer duidelijk een groot aantal
erwtgroote en kleinere verhardingen.

Tot nader onderzoek en ook om een eventueel vreemd voorwerp
of voedselbrok te verwijderen, bracht ik de slokdarmsonde in.
Ofschoon het mogelijk was deze tot de maag voort te schuiven,
ging dit evenwel met te veel krachtsinspanning gepaard. Ook
toen ik deze manupulatie herhaalde, werd dit niet anders. Het
oedeem was om den slokdarm aanwezig. Van bloed of bloederig
slijm, afkomstig van een mogelijke slokdarmverwonding, was
aan de sonde niets waar te nemen.

Ofschoon ik nog geen juist inzicht had in den aard van dit
lijden, meende ik de prognose ook met het oog op den algemeenen
toestand van het dier ongunstig te moeten stellen, waarop de
eigenaar besloot tot slachting over te gaan.

zijn gezwollen. Het weefsel in de omgeving, was in geringe mate
geïnfiltreerd. Toen ik den slokdarm in de lengte spleet, bleek de
mucosa geheel gaaf en glanzend. De submucosa evenwel was
in zeer sterke mate geïnfiltreerd (2 a 3 eM. dik). In deze submu-
cosa waren erwtgroote en kleinere harde stukjes aanwezig, welke
geelgroen van kleur waren en verkalkt.

De heer Wester, wien ik het preparaat zond, was zoo wel-
willend dit te onderzoeken, en deelde me later mede, dat hij in
de verkalkte haardjes larven van hypoderma bovis had aan-
getroffen. Deze hadden zonder twijfel het oedeem veroorzaakt,
en zoodoende den dood van het dier.

Den 2en Februari 1914 werd aan het Openbaar Slachthuis te
Groningen eene koe geslacht, welke uitgebreide actinomycose ver-
toonde aan het rechter achterbeen.

In de huid en in het onderhuidsch bindweefsel, gelegen op
het onderste deel van den schenkel, op spronggewricht en ondervoet
bevonden zich talrijke actinomycomen, welke foto I en II duidelijk
te zien geven; vooral op de laterale zijde van het spronggewricht
waren deze in sterke mate aanwezig.

De huid van het aangetaste lichaamsdeel was hier en daar dikker
dan normaal; op sommige plaatsen, vooral aan de metatarsus,
waren er korsten op aanwezig, terwijl daar ook huid plus onder-
huidsch bindweefsel zich het meest verdikt vertoonde 4 cM.).

Maakte men een snede door de huid, daar waar zij bedekt was
met korsten, dan bemerkte men, dat deze doorzaaid was met
zeer kleine actinomycomen, met een middellijn van ongeveer
2 mM. In de andere verdikte deelen konden alleen grootere acti-
nomycomen, met een gemiddelde doorsnede van j—1 cM., worden
aangetoond.

Actinomycose aan de extremiteiten wordt wel eens vaker aan-
getroffen, doch het zeldzame van dit geval ligt hierin, dat er eene
duidelijke verspreiding langs de lymphbanen heeft plaatsgehad.
Bij een nader ingesteld onderzoek bleken n.1. de correspondeerende

lymphklieren sterk gezwollen te zijn. De lgl. poplitea, die links
een doorsnede vertoonde van hoogstens 3 cM., had aan het rechter-
been de grootte van een mansvuist gekregen. Ook de lgl. ischiadica,
de lgl. subiliaca externa, de lgl. iliaca medialis, alle voor zoover
gelegen aan de rechter lichaamshelft, en de beide lgl. inguinales
superficiales bleken in het proces betrokken te zijn.

Bij het aansnijden der aangetaste klieren viel al aanstonds
het hobbelig aspect der sneevlakte op, waaruit we meenden met
groote waarschijnlijkheid actinomycose te mogen afleiden. Ten
einde echter volkomen zekerheid te hebben omtrent deze diagnose
maakte ik een uitstrijkpraeparaat van het afschraapsel der snee-
vlakte in gelijke deelen glycerine en water en kon bij bezichtiging
met sterke vergrooting (Zeiss obj. D, ocul. 2) zeer duidelijk de
bewuste schimmeldraden onderscheiden. Vervolgens maakte ik
een coupe, na insluiting van een stukje lymphklier in paraffine.
Na de gebruikelijke verwijdering der paraffine kleurde ik het
praeparaat volgens Gram en daaropvolgende contrastkleuring
^met 3% waterige saffranineoplossing. Ook nu vertoonden de
actinomycetes zich buitengewoon fraai.

De lymphbanen zelf waren ook in het proces betrokken: hier
en daar trof men daarin actinomycomen aan. De oppervlakkige
lymphbanen, gelegen op metataruss en spronggewricht, waren
zeer sterk aangetast: de actinomycomen hadden een gemiddelde
doorsnede van J cM. en volgden nauwaaneengesloten op elkaar,
zoodat ze als een snoer in deze lymphvaten lagen.

De beenderen, gewrichten en peesscheeden waren niet aangetast;
de overige organen waren eveneens vrij van actimycose en aan
de rest van het lichaam was niets bijzonders te bespeuren.

Dat deze vorm van actinomycose niet veel voorkomt geeft ook
Von Ostertag¹) aan: „Bei Actinomykose eines Körperteils können
,,ausnahmsweise auch die korrespondierenden Lymphdrüsen an
„der Erkrankung teilnehmen. Die zufällig in das Lymphgefäss
„gelangten Strahlenpilze verursachen in den Lymphdrüsen sowie
,,in den übrigen Geweben kleine Actinomykome in denen die
„Pilzkolonien sehr schön zu erkennen sind".

Uit een clinisch oogpunt is van dit geval slechts weinig mede
te deelen. De boer, van wien de slager het dier gekocht had, ver-
telde, dat 6 weken te voren het been onderaan dik was geworden;
hij wist geen oorzaak aan te geven. Later had hij de hulp inge-
roegen van Dr. Bergema. Daar mij de tijd van 6 weken wel wat
erg kort voorkwam voor zulk een uitgebreid proces heb ik mij

Dr. C. J. G. VAN DER KAMP Een weinig voorkomend geval
van actinomycose bij het rund.

gewend tot collega Bergema en deze was zoo vriendelijk mij
het volgende te berichten. 14 Januari was hij voor het eerst bij
de koe geroepen, die kreupelheid aan het rechterachterbeen ver-
toonde. Deze moest volgens de eigenaar toen reeds ^ 4 weken
bestaan. Bij de tweede visite was de kreupelheid lang zoo erg
niet meer en was ook het been iets dunner geworden. Daarna
is hij niet meer bij de patiënte geweest.

Ik veronderstel dat de primaire infectie veel vroeger zal hebben
plaats gehad; de ondervoet heeft zich dan langzaam aan verdikt,
hetgeen een veehouder gemakkelijk over \'t hoofd kan zien. Waar-
schijnlijk heeft hij er eerst aandacht aan geschonken toen de
koe er last van begon te krijgen. De kreupelheid is dan te verklaren
als een acute intercurrentie van het chronische proces.

Fig. I. De huid, gelegen op schenkel, spronggewricht en ondervoet. Op som-
mige plaatsen, vooral onderaan, bevinden zich korsten
Fig. II. Ondervoet.

Den 4den October 1913 kwam de koetsier van Mr. P. te B.
bij mij met een hond (Dobermann-pinscher ^ 2 jaar oud) met
de anamnese: ,,De hond schraapt zoo met de keel, heeft wat
minder eetlust, maar is verder goed".

Bij mijn onderzoek kon ik niets abnormaals vinden, alleen
zag de keel inwendig wat ontstoken uit. Denkende aan een lichte
aandoening van de keel door trekken aan de ketting bij het uit-
laten van het dier, en een maagcatarrh, gaf ik den hond bicarb.
natr. voor de maag en rust, tevens schreef ik voor, massage van
de keel met spir. camphor. en Priessnitzsche omslagen.

6 October den hond bezocht, die zich bevond in den paarden-
stal naast 3 paarden. Het schrapen met de keel was êer erger
dan minder geworden, met den eetlust ging het wel weer.

Ik liet doorgaan met de spir. camphor. behandeling en de Pr.
omslagen en blies tevens poeder van orthoform in de keel, dat

zou dienen om de keel m. o. m. gevoelloos te maken en desin-
fecteerend te werken.

Daar ik tevens het linker oor moest behandelen voor een otitis
externa en ulcus, ging ik den hond dagelijks bezoeken. Het oor
genas zeer spoedig, maar het schrapen werd erger en ging gepaard
met hevige aanvallen van asthmatische dyspnoe. De hond ging
er dor uitzien.

Tot nu toe hadden dus alle aangewende middelen gefaald.
Daarom begonnen met 2 X daags i kwartier lang de keel te stoomen
door middel van een inhalatie-toestel, nu eens met keukenzout
in het water, dan weer met creoline. Ook dit hielp niets en werd
de asthmatische dyspnoe erger, eetlust gering en koorts (39,°5C.)
Daarom gegeven bic. natr. antifebrine.

17 October word ik geroepen, daar de hond de achterbeenen
niet goed kan gebruiken en ze krampachtig en scheef optrok
en zoo goed als niet vooruit kon komen. Het eigenaardige hierbij
was, dat zette ik den hond buiten, dan knapte hij geleidelijk
op, had minder last van de keel en kon zelfs langzaam vooruit
komen. Nog steeds hield de hond zijn verblijf in den paardenstal,
nu in een dik stroobed.

Ofschoon hartslag en ademhaling versneld waren, was niets
pathologisch te bespeuren als alleen de keelaandoening en werd
de toestand der hond slechter. Zoo waren dus ruim veertien
dagen verstreken en was er van eenige verandering ten goede
niets te bespeuren.

In \'t Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde van 11 Octo-
ber 1913 komt voor een mededeeling van Prof. Dr. E. Friedrerger
te Berlijn. Over Anaphylaxie, waaruit ik het navolgende even
wil overschrijven:

„Het belangwekkendste geval van paardeserumanaphylaxie,
waarbij tevens de sterkste graad van overgevoeligheid aanwezig
was, die wij ons kunnen voorstellen, is wel de in 1911 in de BeiT
klin. Wochenschrift medegedeelde zelfwaarneming van Besche.
Deze vertoonde reeds in zijn jeugd zulk een heftige idiosynkrasie
voor paardeneiwit, dat reeds het verblijf in een paardenstal of
het lang rijden in een rijtuig sterke asthmatische dyspnoe ver-
oorzaakten. In een koestal kon hij zonder bezwaar verblijven.

Daar hij als arts dikwijls genoodzaakt was in een rijtuig te
rijden, moest hij geheel achteraan zitten of het rijtuig sluiten,
om geen aanval te krijgen. Klaarblijkelijk waren hier de sporen
van paardeneiwit, die misschien door epitheelschubjes van de
huid der dieren in de lucht overgingen en op de slijmvliezen van

den patiënt neersloegen, voldoende om een aanval op te wekken.
Inderdaad had hij waargenomen, dat de bezwaren in de nabij-
heid van pas gereinigde, goed onderhouden paarden geringer waren.

Deze arts spoot zichzelf nu eenmaal prophvlactisch 2 cM³.
antidiphterie-paardenserum in. Vijf minuten later kreeg hij
op straat een heftigen hoestaanval en na 10 minuten zware asthma-
tische dyspnoe. Hij kon niet meer voortgaan en moest naar huis
gedragen worden. Daar volgden nog temperatuursdaling, volkomen
matheid, nogmaals dyspnoe, kortom de klassieke anaphylactische
verschijnselen. Even typisch voor de anaphylaxie is het, dat
reeds binnen één uur al deze dreigende verschijnselen voorbij
waren en de patiënt zich binnen 2 uur reeds volkomen wel gevoelde.

Deze zware aanval, die hem aan den rand van het graf gebracht
had, werd gevolgd door een onverwacht, doch hoogst belangwek-
kende nawerking.

Gedurende 3 maanden was hij anti-anaphylactisch tegen uit-
wasemingen van een paard, waardoor met de nauwkeurigheid
van een proefneming bewezen was, dat ook de asthma-aanvallen
in de nabijheid van paarden uitsluitend een anaphylactischen grond
hadden, wat a priori niet zeer waarschijnlijk zal geschenen
zijn.

Ook in het geval van Willev, waarbij een 34 jaar oude man
onmiddellijk aan de inspuiting van 2cM³. (1000 I. E.) diphterie-
serum stierf, betrof het een patiënt, die in de nabijheid van paarden
steeds dezelfde asthma-aanvallen als Besche kreeg".

Naar aanleiding van het boven medegedeelde meende ik dat
ook bij dezen hond de asthmatischc aanvallen veroorzaakt werden
door het paardeneiwit. Want evenals bij Besche de sporen van
paardeneiwit, die zich in de lucht van een paardenstal bevinden,
bij het komen op de slijmvliezen van de ademhalingsorganen,
voldoende zijn om vergift af te splitsen, zoo zouden deze sporen
ook in staat zijn bij een hond anaphylaxie op te wekken.

In deze meening ben ik versterkt door de mededeeling van
den eigenaar, dat hij van drie honden vóór dezen Dobermann-
pinscher, die zich in denzelfden paardenstal bevonden, twee op
dezelfde wijze ziek heeft zien worden en sterven.

Dat de ammoniakdampen, die in ieder geval in zoo\'n luxe-
stal zeer gering zijn, eenige schuld aan de ziekte hebben gehad
is wel mogelijk. Misschien speelt ook nog een mechanische prikkel
door het opgewaaide stof bij het roskammen der paarden en het
vegen in den stal, op het keelslijmvlies hierin een rol.

gebracht en verder zonder eenig geneesmiddel binnen 4 dagen
zoo goed als genezen.

21 October: De hond is vroolijk, kucht niet meer, maar eet
nog gering. Daarvoor gegeven: R. Bicarb. Natr. i.f.p.d.t.d. No. III
Ds. 3 X daags 1 poeder.

Onder bovengenoemde benaming wensch ik U eenige patiënten
te beschrijven, waaromtrent mijn advies werd ingewonnen.

1. Den 7 Mei 1913 kwam ik bij een 3-jarigen hengst, die toen
een paar maanden geleden voor de verplichte hengstenkeuring
was gepresenteerd, maar die was afgekeurd, omdat het dier,
na eenige passen gedraafd te hebben, zich niet langer staande
kon houden speciaal wat de achterhand betrof. Volgens deskundigen
had het geleden aan de zg. Maandagziekte (paralytische haemo-
globinurie). Het dier is op genoemden datum door mijn collega
Laméris te \\\\ arffum en mij onderzocht en volkomen normaal
bevonden. Ook na stap en draf werd niets afwijkends ontdekt.
Later heb ik het dier nog wel weer gezien, maar er nooit wat
aan bespeurd, terwijl de eigenaar meermalen weer in de gelegenheid
is geweest kruiszwakte te constateeren. Ook collega Laméris
heeft nu enkele dagen geleden eenige afwijkende passen meenen
te bespeuren, wat volgens hem evenwel voor een leek onzichtbaar
was geweest.

2. Den 21 April 1913 werd mijn hulp ingeroepen bij een 3-jarigen
ruin, die volgens de anamnese bij het in de wei doen kreupel was
geworden en wel rechts voor, terwijl het dier reeds van af November
1912 na eenige inspanning afwijking vertoonde in den gang wat
het achterstel betrof.

De eigenaar meende deze kreupelheid met deze afwijkende
gang in verband te moeten brengen, vooral toen hij eenige dagen
later nog een patiënt onder geheel gelijke omstandigheden, die
straks onder 3 genoemd zal worden, kreeg. Dit verband werd
evenwel direct door mij ontkend. De kreupelheid moest worden
gerangschikt onder elleboogskreupelheden, waarschijnlijk wel ge-

deeltelijke afscheuring van ulna van den radius, welke kreupelheid
met veel liggen gepaard ging en die wel eenige maanden geduurd
heeft, omdat af en toe bij het opstaan een nieuwe verscheuring
optrad.

De abnormale gang in de achterbeenen heb ik nu eenigen tijd
geleden kunnen constateeren. Het dier, klinisch gezond, geheel
normale pols en hartslag, ademhaling normaal, verkeerde in
tamelijk goeden voedingstoestand. In rust was absoluut niets
abnormaals te bespeuren, maar had het dier 50 tot 100 passen
gedraafd (wat met veel temperament gebeurde) dan begon de gang
eerst wijd te worden van achteren en deed het daarna nog eenige
stappen, dan sleepten de hoeven over den grond, het dier zakte
in alle gewrichten door en bleef zitten als een hond. Na 20 a 30 sec.
richtte het zich weer op en men kon het weer 50 tot 100 passen
laten draven, voordat zich hetzelfde herhaalde.

Ook na dit draven was het dier telkens heel normaal\', ademhaling,
hartslag en blik gewoon, geen transpireeren.

Bij exploratie kon van een of andere obliteratie in de bloed-
vaten, waaraan misschien wel zou kunnen worden gedacht, niets
worden bespeurd.

Wel verklaarde de eigenaar, dat, wanneer het paard in de wei
liep, de ziekte lang niet zoo vlug, ja dikwijls heel moeilijk, te
voorschijn was te roepen, terwijl wanneer het één dag op stal
had gestaan, dit reeds veel vlugger geschiedde.

3. Dit betrof een 2-jarig paard, eigenaar dezelfde als N°. 2,
terwijl ook de verschijnselen zich geheel als in 2 voordeden. Ook
dit dier moest mijns inziens geleden hebben aan elleboogskreupel-
heid, terwijl het ook voor dien tijd reeds aan kruiszwakte leed,
maar hier is deze kruiszwakte niet zoo spoedig te verwekken als
in 2. Ook dacht de eigenaar, dat ze hier langzamerhand wat ver-
beterde, terwijl ze in 2 verergerde.

een juiste diagnose heb ik niet durven stellen; of het misschien
een abnormaliteit is in het lendemerg of iets afwijkends in den
bloedsomloop, ik weet het niet, maar een van beide is dunkt
mij wel waarschijnlijk. De prognose lijkt me vrij ongunstig, meestal
treedt geen genezing op en zoo de ziekte geneest, dan duurt het
proces zeer lang.

Het eigenaardige van het geval is, dat alle drie paarden af-
stammen van één en denzelfden hengst, terwijl er, naar mij teroore
is gekomen nog meer afstammelingen zijn met hetzelfde gebrek.

Rekening en Verantwoording dep Ontvangsten en Uitgaven van het Veeaptsenijkundig Congres te \'s Gpavenhage in 1909.

Subsidies van Nederlandsche Vereenigingen ....
Van the Transvaal Veterinary Medical Association
„ ,, Department of Agriculture of South Africa

Buitengewone subsidie van de Nederlandsche Regeering ten
behoeve van de vestiging van het secretariaat van de Permanente
Commissie te \'s-Gravenhage ........... f 2626,14

Bekroond antwoord op de door Gedeputeerde Staten van Friesland in verband
met het Buma-legaat uitgeschreven prijsvraag.

Dit boek is niet voor den veearts geschreven; de schrijver heeft zich steeds de
vraag voorgehouden: „wat kan den veehouder nuttig zijn?"

Dat nuttige wordt hem gegeven in ruim 200 bladzijden druks, waarin achtereen-
volgens wordt gesproken over besmettelijke ziekten in het algemeen, bacteriën,
de verschillende besmettelijke veeziekten, de schade daardoor in ons land veroor-
zaakt en de middelen die de veehouder zelf ter bestrijding kan aanwenden, de
inenting tegen besmettelijke veeziekten en de Rijks-seruminrichting, de bepalingen
omtrent bestrijding der tuberculose, de w-ettelijke bepalingen omtrent besmettelijke
veeziekten.

Omtrent het eventueele nut van het boek zal ik mij niet uitspreken. Daaromtrent
kan de meening verschillen, doch het geldt hier het beantwoorden van een prijs-
vraag; de behandeling van het onderwerp is een door anderen dan de schrijver
als nuttig vooropgesteld; bij een dergelijken stand van zaken is het moeilijker
zich te uiten omtrent het al of niet nuttige van het werk hetwelk de auteur heeft
verricht.

Wel acht ik het jammer dat de schrijver in het voorwoord niet aangeeft „welken
veehouder" hij op het oog heeft. Want in dat opzicht bestaat verschil. Heeft
hij den meer ontwikkelden bedoeld dan had hij minder eenvoudig kunnen schrijven.
Had hij hem op het oog, die zijn lager onderwijs snel vergat, dan zal hij in veel ge-
vallen „te geleerd" zijn geweest.

In elk geval heeft de schrijver de verschillende onderwerpen met zorg behandeld
en is zeker niet licht over zijn taak heen geloopen. Hoe weinig wetenschappelijk
het boek dan moge zijn, de schrijver verraadt zijn wetenschap voortdurend en het
zou vermoedelijk een genot zijn hem te lezen in gevallen, waarin hij niet verplicht
ware die wetenschap te breidelen door de plicht om ingewikkelde hygiënische en
geneeskundige onderwerpen aan veehouders duidelijk te maken.

Dan ware ook beter uit te maken in hoeverre de schrijver spreekt op eigen gezag
en uit eigen overtuiging, dan wel gegevens en inzichten van anderen weergeeft.
Misschien was dit in verband met het doel van het boek niet mogelijk, doch gaarne
had ik hem hier en daar wat meer als critisch beoordeelaar gezien. Ik acht mij ten
minste als veehouder wel wat weinig ingelicht omtrent de vraag, hoe nu inder-
daad de wetenschap, juist met het oog op de praktijk, denkt over allerlei ziekten
en zaken, in het boek behandeld.

Niet alleen heeft de schrijver overigens zijn stof goed verzorgd, doch ook de uit-
voering van het boek is goed — echter, met een enkele uitzondering! De afbeeldingen
laten veel, zeer veel, te wenschen over. De dierenarts, voor wien het boek niet ge-
schreven is, zou zich daaraan misschien minder stooten dan de veehouder. De
plaatjes, van verschillende dieren met ziekten gegeven, zijn uiterst leelijk. Hier
had de schrijver, die wetenschappelijk beoordeelaar is, verzet moeten aanteekenen

en moeten beletten, dat den veehouder monsters in plaats van vee worden geboden.
De afbeeldingen vloeken met het overigens net uitgevoerde boek.

Dat den schrijver, na de bekroning, nog meerdere voldoening omtrent zijn
ijverig werk moge ten deel vallen is mijn hartgrondige wensch!

W. Ellenberger und H. Baum. Lehrbuch der topographischen Anatomie des
Pferdes. Berlin Verlagsbuchhandlung. Paul Parey. 1914.

Het doel, waarmede dit werk is geschreven, is in plaats van het groote veel te
uitvoerige „Topographische anatomie des Pferdes" waarvan in 1897 het derde,
laatste deel was verschenen, een kleiner leerboek te geven, dat zoowel voor den
student, als voor den practicus van nut kan zijn. Het mag zeer zeker een gelukkige
gedachte genoemd worden, die de beide schrijvers hiertoe heeft gebracht. Er be-
stond behoefte aan een dergelijk werk. De heelkundige ontleedkunde, hoe belang-
rijk ook voor den veearts, werd tot voor kort min of meer stiefmoederlijk behandeld.
Een goed studieboek was vrijwel niet aanwezig. Thans kunnen meerdere genoemd
worden, die bij de studie der chirurgische anatomie diensten kunnen bewijzen
Montané en Bourdelle gaven hun Anatomie regionale des animauxdomestiques,
Schmaltz zijn Altas der Anatomie des Pferdes (deel II en III) en nu komt het in
den titel aangegeven werk.

In het kort kan er van gezegd worden, dat het op overzichtelijke duidelijke wijze
den bouw van het paard streeksgewijze aangeeft, waardoor het voor den student
een goed leerboek is geworden. Voor den practicus heeft het dit voordeel, dat het
o.m. door de beschrijvende ontleedkunde, die in het kort aan elk hoofdstuk vooraf
gaat, een goed werk is geworden om na te slaan welke de voornaamste punten van
zijn operatieveld zijn en om zijn ontleedkundige kennis snel en gemakkelijk op te
frisschen.

Vele goede teekeningen worden in het boek gevonden. Voor het meerendeel
zijn ze ontleend aan de andere werken van de beide schrijvers. Vooral de dwarse door-
sneden van romp en beenen van het paard zijn van groote waarde voor een goed
overzicht en gemakkelijke studie.

Gouvernementsveearts N. O. I. De Minister van Koloniën brengt ter algemeene
kennis het Koninklijk besluit van 25 Juni 1914 n°. 60, aldus luidende:

„Wij WILHELMINA, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden,
Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

Op de voordracht van Onzen Minister van Koloniën van 22 Juni 1914, Afdeeling
D, n°. 1;

Met intrekking van de Koninklijke besluiten van 13 October 1875 n°. 12 (Indisch
Staatsblad n°. 294) en van 5 Juli 1890, n°. 22 (Indisch Staatsblad n°. 183), van
Onze besluiten van 27 November 1906, n°. 72 (Indisch Staatsblad 1907 n°. 96) en van
12 Juni 1908, n°. 48 (Indisch Staatsblad n°. 526), zoomede van artikel 4 van Ons
besluit van 28 Maart 1913, n°. 53 (Indisch Staatsblad n°. 394), te bepalen als volgt:

Tot veearts bij den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst in Nederlandsch-
Indië zijn benoembaar zij die in het bezit zijn van het diploma van veearts van
\'s Rijks Veeartsenijschool te Utrecht.

Naar gelang van de behoefte kunnen door Onzen Minister van Koloniën stu
denten van de in art. 1 genoemde school, die geslaagd zijn in het bij art. 9 der wet
van 8 Juni 1874 (Staatsblad n°. 99) bedoeld natuurkundig examen, wier lichame-
lijke geschiktheid voor den dienst in Nederlandsch-Indië is gebleken en die genegen
zijn zich voor dien dienst te verbinden, worden bestemd om na behoorlijk vol-
brachte studiën en verkrijging van het diploma van veearts, ter beschikking van
den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië te worden gesteld, ten einde daar
te lande te worden benoemd tot veearts bij den burgerlijken veeartsenijkundigen
dienst, een en ander met inachtneming van de bij dit besluit vastgestelde of de
nader vast te stellen regelen voor de uitzending van veeartsen.

De keuze der studenten geschiedt op voordracht van den Raad van Bestuur
van \'s Rijks Veeartsenijschool. Bij de keuze zal, behalve op bekwaamheid en ge-
schiktheid, ook op gedrag en karaktereigenschappen zijn te letten.

Aan de in het vorig artikel bedoelde studenten kan voor hun verderen studie-
tijd eene toelage worden toegekend naar reden van / 900 (negenhonderd gulden)
\'s jaars, als tegemoetkoming in de studiekosten.

Het genot der toelage is afhankelijk van goed gedrag, ijver en vorderingen, ter
beoordeeling van Onzen Minister van Koloniën.

Behoudens het in het vorig lid bepaalde, wordt de toelage genoten voor den tijd
van drie jaar, welke termijn in bijzondere gevallen, na raadpleging van den Raad
van Bestuur van \'s Rijks Veeartsenijschool, door Onzen Minister van Koloniën,
door wien ook overigens de tijdstippen van ingang en ophouden der toelage worden
bepaald, met ten hoogste één jaar kan worden verlengd.

tot geen hooger bedrag dan / 2700 (twee duizend zevenhonderd gulden), worden toe
gekend aan de bij art. 2 bedoelde studenten, die zich eerst later, doch vóór het
afleggen van het examen voor veearts, voor den Xndischen dienst verbinden.

De voor den Indischen dienst bestemde studenten verbinden zich ten genoegen
van Onzen Minister van Koloniën om, wanneer zij:

a. om welke reden ook, alleen uitgezonderd het geval van welbewezen ziels- oi
lichaamsgebreken buiten eigen toedoen ontstaan (ter beoordeeling van Onzen
Minister van Koloniën), hunne bestemming voor den dienst in Nederlandsch-Indië
niet mochten kunnen of willen volgen:

b. na het verstrijken van den uitersten termijn gedurende welken zij overeen-
komstig de in art. 3 gestelde regelen in het genot van een studie-toelage — in welken
vorm ook — gesteld zijn, er niet in mochten slagen het diploma van veearts te
verwerven;

c. binnen den tijd van vijf jaren na hunne aankomst in Nederlandsch-Indië,
anders dan ten gevolge van welbewezen ziels- of lichaamsgebreken buiten eigen
toedoen ontstaan (ter beoordeeling van de Indische regeering) uit \'s Lands dienst
worden ontslagen.

terug te betalen wat ingevolge deze regeling uit de Indische geldmiddelen te
hunnen behoeve zal zijn voldaan.

De verder noodige bepalingen en voorschriften ter uitvoering van de in de artt.
2, 3 en 4 vervatte regeling der studietoelagen worden door Onzen Minister van
Koloniën vastgesteld.

Uitzending van veeartsen naar Nederlandsch-Indië heeft niet plaats dan nadat
gebleken is van lichamelijke geschiktheid voor den dienst daar te lande.

Aan de uitzending zijn, behalve overtocht voor gouvernementsrekening op den
voet der daaromtrent geldende bepalingen, de volgende voordeelen verbonden.

a. eene voorloopige bezoldiging van / 150 (eenhonderd vijftig gulden) \'s maands,
ingaande met den dag van inscheping;

b. eene tegemoetkoming in de kosten voor uitrusting ten bedrage van f 1000
(ieen duizend gulden), zoomede een bedrag van / 300 (driehonderd gulden) voor de
aanschaffing van een goed bacteriën-microscoop met immersie-systeem en een
Abbe\'s verlichtingsapparaat.

Zij die door Onzen Minister van Koloniën ter beschikking van den Gouverneur-
Generaal van Nederlandsch-Indië worden gesteld om daar te lande tot veearts bij
den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst te worden benoemd, verbinden zich
om de gelden, welke hun als tegemoetkoming in de kosten van uitrusting en tot
aanschaffing van de in het vorig artikel bedoelde instrumenten zijn uitgekeerd
en welke voor hun overtocht naar Indië volgens de deswege bestaande bepalingen
van gouvernementswege zijn voldaan, in \'s Lands kas terug te storten, ingeval zij
niet binnen den hun aan te wijzen termiin naar Nederlandsch-Indië vertrekken, de

reis derwaarts moedwillig afbreken, dan wel binnen vijf jaren na hunne aankomst
aldaar uit \'s Lands dienst worden ontslagen om andere redenen dan welbewezen
ziels- of lichaamsgebreken buiten eigen toedoen ontstaan (ter beoordeeling van de
Indische regeering).

De in Nederland uit dit besluit voortvloeiende uitgaven worden gekweten ten
laste van het Eerste Hoofdstuk der begrooting van uitgaven van Nederlandsch-
Indië.

Onze Minister van Koloniën is belast met de uitvoering van dit besluit, waarvan
afschrift zal worden gezonden aan Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en
Handel en aan de Algemeene Rekenkamer, en dat in de Nederlandsche Staatscourant
zal worden geplaatst.

dat in het jaar 1914 onder de in het bovenstaand Koninklijk besluit van
25 Juni 1914 n°. 60 bepaalde voorwaarden, een nog nader vast te stellen aantal
studenten aan Rijks Veeartsenijschool te Utrecht, nadat zij geslaagd zijn in het
bij art. 9 der wet van 8 Juli 1874 (Staatsblad n°. 99) bedoeld natuurkundig examen
bestemd kunnen worden om, na behoorlijk volbrachte studiën en verkrijging van
het diploma van veearts ter beschikking van den Gouverneur-Generaal van Neder-
landsch-Indië te worden gesteld ten einde daar te lande te worden benoemd tot
veearts bij den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst.

Zij die voor eene bestemming voor den Indischen dienst, als hooger bedoeld, en
de daaraan verbonden studietoelage in aanmerking wenschen te komen, zullen een
gezegeld request moeten richten aan den Minister van Koloniën, door tusschen-
komst van den Raad van Bestuur van \'s Rijks Veeartsenijschool te Utrecht.

Staatscourant n°. 180 bevat een oproeping van Gouvernementsveeartsen voor
Ned. O.-Indië.

Personalia. Bij Koninlijk besluit van 29 Juli 1914 n°. 78 is, met aanvulling van de
commissie, bedoeld in het Koninklijk besluit van 19 Mei 1914 n°. 58, nog benoemd
tot vertegenwoordiger der Nederlandsche Regeering op het in de maand Augustus
1914 te Londen te houden Xde Internationale Veeartsenijkundige Congres, de
militaire paardenarts der iste klasse van het leger in Nederlandsch-Indië J. N. A.
C. Scheepens.

Bij Koninklijk besluit dd. 29 Juli 1914 n°. 61 is, met ingang van 1 Augustus 1914,
tot wederopzegging benoemd tot plaatsvervanger van den districtsveearts wien

Venlo als standplaats is aangewezen, de Rijkskeurmeester dr. J. Kets, te Boxmeer,
onder toekenning van gelijktijdig eervol ontslag als plaatsvervanger van den districts-
veearts wien Groningen als standplaats is aangewezen.

Bij Koninklijk besluit van 29 Juli 1914 n°. 8 is, met ingang van 15 Augustus 1914,
aan den paardenarts der 2de klasse H. J. Weekenstroo, van het 3de regiment
huzaren, op het daartoe door hem gedaan verzoek, een eervol ontslag uit den
militairen dienst verleend.

Bij Koninklijke besluiten van 30 Juli 191411°. 34, 3 Augustus n°. 10, 6 Augus-
tus n°. 42 7 Augustus n°. 52 en 7 Augustus n°. 53 zijn resp. benoemd bij het
reserve-personeel der landmacht, tot reserve-paardenarts der 2de klasse de
veeartsen A. W. Brons, H. van den Berg, R. van den Hoek, F. Lubberink
en T. A. Bloem.

Ter beschikking gesteld van den Gouverneur-Generaal van Ned.-O. Indië om
te worden benoemd tot gouvernements veearts aldaar, de veearts W. Treffers,
den Haag.

Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, van
7 Austustus 1914, Directie van den Landbouw, n°. 6371, iste afdeeling, zijn
aan \'s Rijks veeartsenijschool te Utrecht benoemd voor het tijdvak van 1 Sep-
tember 1914 tot i September 1915, tot assistent bij:

a. de cliniek en de bijzondere ziektekunde en geneesleer, F. H. van Raads-
hoven, veearts te Utrecht;

d. de pathologische anatomie en de bacteriologie, H. S. Frenkel, veearts,
te Utrecht ;

e. de cliniek en de heelkundige leervakken, M. van der Linde en F.
Lubberink, beide veearts, te Utrecht;

/. de cliniek en de geneesmiddelleer, Th. A. Bloem, veearts, te Utrecht,
en L. Gazenbeek, veearts, te Oosterbeek, gem. Renknm ;

f>. de cliniek en de verloskunde, J. Aukema, veearts, te Utrecht, en
J. A. M. van Hal, veearts, te Roosendaal.

Festgabe der veterinär-mediz. Fakultät (zur Einweihiungsfeier der Univer
sität Zürich) von Zschokke, Ehrhardt, Bürgi und Zietzschmann. Zürich,
Schulthest & Co., 1914. i-4° ^fr-

Denkschrift zur Jahrhundertsfeier der Gesellschaft Schweizerischen Tierärzte.
1813—1913 von Rubeli, Kelly, Bühler und Minder Zürich, Art. InstitutOrell.,
1914. 10 fr.—

R. Barthel, General-Register der Zeitschrift f. Veterinärkunde, Jhg. 1—23.
(1889—1911). Berlin, S. Mittler u. Sohn. 1914.

J. Vennerholm, Grunddragen av hastens icke-operativa speciella Kirugi.
Stockholm, A. Bonniers, 1914. Kr. 18.—

F. Krenn, Die Hvdrometra der Hündin. Inaug. Diss. Wien. 1914.
B. F. Kaupp, Poultry diseases and their treatment. Chicago, American Journal
of veterinary medicine. 1914. 181 p. 44 ill.

B. Eggink, Aetiologie der Metritis beim Rinde. Inaug. Diss. Bern. 1914.
K. Katz, Die Diagnostik des infektiösen Abortus der Rinder mittels des
Abderhalden\'schen Dialysierverfahrens. Inaug. Diss. Wien. 1914.

H. Dominici et E. Ostrovsky, Recherches sur les poisons du bacille de la tuber-
culose. Paris. Masson et Cie, 1914. Gr. 8°. 133 p. 35 pl. 6 frs.

K. Sobek, Zur Frage über die Latenz der Tuberkulose. Inaug. Diss. Wien 1914.
J. Mandler, Studien über die Anaphylaxie beim infektiösen Abortus des Rindes.
(Bangscher Abortusbazillus). Inaug.-Diss. Wien. 1914.

I. Boas, Die Lehre von den okkulten Blutungen. Leipzig. G. Thieme, 1914 m.
5 Abb. u. 1 Taf. Mk. 5.—geb. 5.80.

RéMi du Bois-Reymond, Physiologie des Menschen und der Säugetiere. 3te
Aufl. Berlin, A. Hirschwald, 1914.

F. Zavrnik, Beiträge zum histol. Bau der Pferdeaorta. Inaug.-Diss. Wien 1914.
Fra. Sichal, Beiträge zur Anatomie und Histologie des Tränennasenganges

E. Hoffen reich, Untersuchungen über das Vorkommen von Bakterien beim
Schlachten und Verwerten des Fleisches mit bes. Berücksichtigung der Paratyphus
-Gärtnergruppe. Inaug.-Diss. Wien. 1914.

G. Dexler, Die fleisch-hygienische Bedeutung der Dipteren als Sarkozoen. Inaug.
Diss. Wien 1914.

Gesetz, betreffend die Schlachtvieh-und Fleischbeschau vom 3 Juni 1900. In
isten Aufl. hrsg. von F. von Brettreich. 2te Aufl. bes. von Fr. Voltz. München.
O. Beck, 1914.

K. Sauer, Viehkauf lind Viehgewährschaft. Gemeinverständl. Erläuterung des
deutschen Viehgewährschaftsrechtes auf Grund der Rechtsprechung der Gerichte,
mit zahlreich Beispielen. Berlin, P. Parey, 1914, Kart. Mk. 2.—

H. Ziegler, Refraktometrische Untersuchungen der Milch Maul- und Klauen-
seuchekranker Kühe, Inaug.-Diss. Wien. 1914.

G. Rau, Ueber Entstehung, Vererbung und Bestimmung von Pferdetypen an
Hand der Hannoverschen Pferdezucht dargestellt, m. 30 Abb. u. Farbentaf.,

Tierbau und Tierleben in ihrem Zusammenhange betrachtet, Leipzig, B. G.
Teubner, 1914 2 Bde. 8°. 1800 S m. 1200 Abb. u. 40 Taf.

Per Bd. halbfr. Mk. 22.— Per Bd. geb. Mk. 20.—
Bd. 1. Der Tierkörper als selbständiger Organismus van R. Hesse.
Bd. 2 Das Tier als Glied des Naturganges von F. Doflein.

H. Zwaenepoel, Précis du Cours d\'Extérieur du cheval, y compris l\'âge, les robes
la taille et le signalement des autres espèces domestiques. Bruxelles, G. Bothy, 1914
8°. 263 p.

Chr. Mommsen, Gemeinverständliche Anleitung zur Fütterung der Rinder. Nebst
Anhang. Die Fütterung der Schweine. 2te Aufl. Leipzig. Reichenbachsche Verlags-
buchhandlung, 1914. Geb. Mk. 2.40

Het acute gewrichtsrheumatisme bij den mens is aan verschillende microben
toegeschreven. Triboulet en Coyon hielden een diplo-streptococ, Achalme een
door hem gevonden bacil, voor de oorzaak.

Bosc en Carrieu houden de bacil van Achalme voor een toevallig aanwezig
banaal microorganisme. Ze vonden het steeds op de huid van gezonden en zieken,
met culturen konden ze bij cavia en aap geen ziekte-verschijnselenteweegbrengen,
die op acuut rheumatisme leken.

Bij 12 lijders aan acuut gewrichtsrheumatisme onderzochten ze het bloed en
het gewrichtsvocht op aerobe en anaerobe bacteriën steeds te vergeefs, ook door
cultuurmethode of dier-entingen konden ze geen bacteriën ontdekken. Zij conclu-
deeren daarom dat het virus geen bacterie is.

Bosc en Carrieu vonden in het gewrichtsvocht der aangedane gewrichten
cellen (hoofdzakelijk leucozyten) en daarin lichaampjes van verschillende vorm,
sommige met coccenvorm, en è. 3 [i in doorsnee, die zich met Giemsa rose
kleurden en die volgens hen natuurlijk parasieten zijn (gelijkende op de door
Bosc gevonden lichaampjes in de vaccine- en variola puisten).

Achalme bestrijdt de conclusies van B. en C. wat betreft de bacteriën. Hij kon
maar zelden de bacil uit bloed van de zieken direct cultiveeren: daar het bloed-
serum ongunstig is voorde cultuur moet men het met melk verdunnen en 1 c.c. bloed
nemen met 200 c.c. melk. In de gewrichten komt de bacil niet voor, wèl, en over-
vloedig, in myo- peri- en endo-cardium. Volgens A. is de ziekte een myocarditis
en zijn de gewrbhtsaandoeningen een gevolg niet vari bacterie infectie maar van
intoxicatie van het organisme. DeAcHALME\'se bacil is onder verschillende namen
beschreven o.a. als bacillus exteritidis sporogenes, bacillus perfringens, en is volgens
A. een gewone darmbewoner, die onder gunstige omstandigheden met de bloed-
stroom in de hartspier komt en daar (ook al weer onder gunstige omstandigheden
b.v. kou, oververmoeidheid) gunstige (anaerobe) levenscondities vindt.

De bij dieren (vooral runderen) voorkomende gewrichtsrheumatisme wordt
ook door verschillende onderzoekers aan verschillende bacteriën toegeschreven.
Streptococcen, staphylococcen, bac. perfringens en Bac.-pyogenes zijn beschul-
digd. Waarschijnlijk kunnen verschillende bacteriesoorten onder voor hen gunstige
voorwaarden de aandoening veroorzaken.

Op pag. 892, afl. 15, regel 21 v. o. staat: en kan hij als voorbeeld zijn van
enz.; dit moet zijn: en kan hij als voorbeeld zijn voor enz.

De 55^ste Algemeene Vergadering uitgeschreven op
25 en 26 September a.s. is voor onbepaalden tijd
uitgesteld.

Een zesjarig paard werd in de chirurgische kliniek van \'s Rijks
Veeartsenijschool opgenomen voor een borstbuil links. Het
paard bleek echter ook niet recht gezond en kwam daardoor
ten onderzoek in mijn afdeeling.

Anamnese: In de laatste 4 maanden at het dier niet best, was
gedurende dien tijd loom en traag geweest, spoedig vermoeid
en vermagerde eenigszins. Tevens werd opgemerkt, dat het wel
eens, vooral bij de urineloozing naar den buik omzag. De zwelling
aan de linker boeg bestond reeds langen tijd.

Bevinding: Het dier hoestte nu en dan en at weinig. De
temperatuur schommelde tusschen 38°5 en 39°6; polsfrequentie 60,
ademhalingsfrequentie 38. De exspiratie was bemoeilijkt, de buik-
spieren daarbij sterker gespannen. Op het longveld werd sterk
verscherpt vesiculairademen waargenomen; heel enkel hier en
daar een weinig chiemen. Het longpercussieveld was naar achteren
verkleind, (tot de 14e rib) naar beneden eenigszins vergroot.
De weerstand onder den hamer was vergroot.

Het bloed had een haemaglobinegehalte (Sahli) van 45. Het
S.G. was 1,054. De verhouding der witte bloedlichaampjes was-

De z.g.n. „borstbuil" was slapper dan een gewone, en voelde
ook meer knobbelig aan. Bij gedeeltelijke extirpatie bleek het
gezwel de tuberculeus veranderde boegklier te zijn. Het klierweefsel
was doorweven met bindweefselwoekeringen, waarin tal van ver-
kalkte haardjes en hier en daar etterpuntjes aanwezig waren.
Bij microscopisch onderzoek werden tuberkelbacillen aangetoond.

Bij de sectie bleken de longen doorzaaid met bindweefsel-
knobbeltjes, die hier en daar verkalkt waren, of een weinig etter
xll 53

bevatten. De bronchiale en mediastinale lymphkjieren waren
verhard, en voorzien van kalkhaardjes. In de milt waren tal van
tumorachtige woekeringen aanwezig. De lienale lymphklieren waren
sterk vergroot. De mesenteriale klieren waren eveneens sterk ver-
groot en verhard. De lever was normaal, de portale lymphklieren
echter waren sterk vergroot, verhard en zelfs verkalkt voor een
deel.

Microscopisch werden in de hier en daar aanwezige etterhaardjes
uit de longen zeer veel tuberkelbacillen gevonden. De aangetaste
boegklier vertoonde in coupes epitheloïde cellen en reuzencellen.

Anamnese. Het paard was reeds eenige maanden niet gezond.
Het was na een katarrh van de luchtwegen steeds magerder ge-
worden, hoewel het goed at. Behalve een weinig piepen en chiemen
zoo nu en dan in de longen, waren er geen bepaalde symptomen
aanwezig geweest. De paardenarts collega Numans tuberculi-
neerde de patiënt subcutaan met positief resultaat. Een maand
daarna was de reactie weer positief. Daarna kwam het dier aan
de Veeartsenijschool.

Bevinding: Een orgaanlijden werd niet gevonden. Het dier
at goed; de faeces en de urine waren normaal. De longen vertoonden
geen afwijkingen meer, behalve een enkele keer zeer weinig reutelen.

Opvallend was de stijve houding vooral van den hals en ook
van den romp, hetwelk vooral bij draaien uitkwam en bij het op
en neerbuigen van den kop. Het eten geschiedde het best uit de
krib, minder gemakkelijk uit de ruif of van den grond. Later kon
slechts uit de krib worden gegeten. De hals was als bij een herten-
hals gebogen, wat hoe langer hoe erger werd. Bij palpatie bleken
de halswervels, vooral de derde en vierde verdikt en pijnlijk.
(Zie Fig. i.)

De temperatuur schommelde sterk, zonder ooit bijzonder hoog
te worden, zooals uit de hier volgende curve blijkt.

Het bloedonderzoek leverde het volgende resultaat:
roode bloedlichaampjes 7,000000.
witte bloedlichaampjes xo 500.
haemoglobinegehalte (Sahli) 41.
galkleurstoffen niet vermeerderd,
leucocyten (polynucleair) 68 %.
lymphocyten 28 %.

Op malleine reageerde het paard niet. Op tuberculinatie verhield
de temperatuur zich als in de hiervolgende curve is aangegeven.

Verloop. Het paard werd hoe langer hoe magerder. Het draaien
werd meer en meer bezwaarlijk. Bij druk op de schoft kreunde het
dier; het steunde zeer veel met het hoofd op de krib. De eetlust
bleef échter goed en de organen functioneerden overigens alle
naar behooren.

Ten slotte werd het dier afgemaakt (na een verblijf van
± 3 maanden aan de Veeartsenijschool).

Bij de sectie bleken vrijwel alle wervellichamen, vooral die van
de hals- en borstwervels verdikt en vertoonden in de beensubstantie
week ere plaatsen. De 3e en 4e halswervel waren geënkyloseerd.
Histologisch bleken de haarden tuberculeuse processen (tuberkel-
vorming, reuzencellen).

In de milt werden nog twee tumorvormige, licht promineerende
haarden gevonden. Verder waren alle organen normaal.

Anamnese: Een vijfjarige harddraver had j- jaar vóór het
onderzoek droes gehad en kreeg daarna een verdikking van de
keelgangskliercn. Later vertoonde het dier ook in de omgeving
van het strottenhoofd eenige zwelling. Het gedronken water
kwam gedeeltelijk door de neus terug. De eetlust was steeds goed;
het dier vermagerde echter.

Bevinding: De submaxillaire, retropharingeale en bovenste
\' ervicale lymphklieren waren iets gezwollen en hard op het aan-
voelen. De zwelling der retropharingeale klieren gaf aanleiding
tot regurgiteeren en tot stenose geruischen bij snellen gang. Neus-
uitvloeiïng was nooit aanwezig.

De urine was normaal: S.G 1,043, alkalisch, geen eiwit, geen
suiker, geen galkleurstoffen, geen vermeerdering van urobiline.
Later was er eenige vermeerdering van urobiline te constateeren.

Bij rectaal onderzoek werd niets afwijkends gevonden. De
ademhalingsfrequentie was 12 in de minuut, de pols 36—40 slagen
per minuut.

De temperatuur schommelde tusschen 37°5 en 38°6, was dus niet
normaal. (Wanneer de temperatuur boven 38°2 met vrij sterke
schommelingen gaat tot 38°5 acht ik de temperatuur bij een paard
reeds niet meer normaal. De normale temperatuur bij paarden
schommelt zeer weinig en gaat niet boven 38°2). Ziehier de curve.

Het bloedonderzoek leverde de volgende resultaten:
roode bloedlichaampjes 7000000.
witte bloedlichaampjes ixooo.
lymphocyten 37.6 %.

Geen vermeerdering van galkleurstoffen in het serum.
Voor de diagnostiek werd de rechter, verharde submaxillaire
lymphklier geëxtirpeerd, vooral ook omdat het frappeerde dat
nooit neusuitvloeiïng aanwezig was.

De klier vertoonde enkele gele, gummeuse op doorsnee pro-
mineerende haarden, zonder etter en zonder verkalking.

Het weefsel bleek tuberculeus veranderd (reuzencellen) en was
voorzien van tuberkelbacillen.

zoowel de thermoreactie als de locale reactie, de cutireactie, de
ophtalmoreactie en de organische reactie.

Subcutaan kreeg het paard 0.5 gr. tuberculine, de temperatuur
steeg tot 40°8. Sterke pijnlijke zwelling met opzetting der bij-
behoorende lymphklieren trad op de plaats der injectie op.

Cutireactie. Tntracutaan werd o.i gr. tuberculine geïnjiceerd.
Er trad zwelling op, welke zeer pijnlijk was.

Ophtalmoreactie. Op het oogslijmvlies werden 4 dr. tuberculine
brute 4 dr. glycerine gedruppeld. Er kwam na enkele uren
veel etter uit de ooghoek.

Organische reactie. Gedurende twee dagen at het dier slecht.
Vrij sterke vermeerdering van urobiline was gedurende de reactie
opgetreden

Twee dagen na deze tuberculinatie werd in het andere oog
tuberculine gedruppeld, met weer sterk positief resultaat. Ook
later werd nog enkele malen deze reactie opgewekt.

Dit ad libitum te voorschijn kunnen roepen van de ophtal-
moreactie is een groot voordeel van deze methode boven de
subcutane injectie. (Zie Fig. 2.)

Twee weken na de eerste tuberculinatie werd het paard op nieuw
subcutaan, intracutaan en oculair getuberculineerd; weer met
positief resultaat. Ook nu weer sterke zwelling op de plaats der
subcutane injectie; en verminderde eetlust. Ook de cutireactie
was positief. (Zie Fig. 3.)

De hoeveelheid galkleurstoffen in het bloedserum, en urobiline
in de urine was binnen de grenzen van het normale.
Gedurende de reactie was het aantal:

Merkwaardig was ook het verdwijnen van de eosinophile
cellen. Gedacht werd aan de mogelijkheid dat ze zich zouden hebben
opgehoopt in de locale zwellingen. Ook daarin werden ze echter
niet gevonden.

Na dien tijd is het dier nog een drietal weken aan de Veeartsenij-
school gebleven, en werd zelfs nog een jodiumkuur toegepast;
zonder resultaat evenwel.

Het paard werd magerder. De eetlust werd meer capricieus,
de faeces werden klein gebald en roken zuur. De klier zwelling
werd grooter. De temperatuur werd iets hooger:

Daarna werd tot mijn groot leedwezen het dier aan observatie
en behandeling onttrokken.

Latere pogingen om het dier eens weer te zien, zoo mogelijk te
koopen, werden niet met succes bekroond.

Sectie is dus niet kunnen worden gemaakt. Ik ben echter over-
tuigd, dat slechts de keellymphklieren aangetast waren, behoudens
de mogelijkheid dat de milt enkele haarden bevatte.

Anamnese: Sedert 3 a 4 maanden at het paard slecht en ver-
magerde nadat het gedroest had. Ten slotte werden de kaken dik
en de spronggewrichten raakten gezwollen.

De kaken, vooral de bovenkaken waren iets verdikt als bij
osteomalacie. Aan de pijpen waren multipele been verdikkingen
aanwezig; de spronggewrichten waren diffuus gezwollen door
periarticulaire verdikking en vermeerdering van sinovia. Kreupel-
heid was niet aanwezig.

De urine vertoonde niets abnorms, behalve dat ze zuur was:
(S.G. 1,042, geen eiwit, geen suiker, geen galkleurstoffen, geen
urobiline).

Het aantal witte bloedlichaampjes was vermeerderd; poly-
nucleaire leucocyten waren in te groot aantal aanwezig (73 %).

polynucléaire leucocyten 73.2 %.
overgangsvormen 2.1 %.
basophile cellen 0.2 %.
eosinophile cellen 0.6 %.

De keelgangsklieren en de retropharingeale klieren (voor zoover
ze te voelen waren) waren vergroot, verhard en knobbelig.

Na extirpatie van één der lymphogl. submaxillares bleken
enkele promineerende, gele gummeuse haarden aanwezig te zijn,
waarin tuberkelbacillen.

Het dier werd getuberculineerd met positief resultaat. De
tem per atuurs verhooging bleef lang aanhouden.

10 Mei 6-7mS.rnr?106 sTo 122 VT 8 10 6 TloTs \'/TT 8 loTsTüh!\'i O 10 25 Mei 2« Mei

Gedurende de reactie steeg ook hier weer het aantal witte bloed-
lichaampjes (tot 17,000.) De hoeveelheid galkleurstoffen in het
bloed vermeerderde. Het urobilinegehalte van de urine steeg.
Galkleurstoffen vertoonden zich in de urine. Geen suiker, geen eiwit.

Een paar dagen na deze tuberculinatie bleek de ophtalmoreactie
wederom sterk positief.

Drie weken na het eerste onderzoek bleek bij rectaal onderzoek
de milt meer diffuus gezwollen.

Daarom werd het paard weer bij den eigenaar in de weide ge-
daan, met voorloopig het verrassend resultaat, dat het zeer veel
verbeterde. De voedingstoestand werd veel beter, de klierzwelling
ging zelfs terug. Na een zestal weken echter ging de toestand weer
achteruit.

Het dier werd toen zeer mager en slap. Het at zeer weinig. De
temperatuur schommelde om 38°5. De ademhalingsfrequentie
was 16 in de minuut; de pols 56, hard en klein. De slijmvliezen
waren normaal.

De urine bevatte toen vrij veel eiwit, geen suiker, geen galkleur-
stoffen, geen urobiline. Het S.G. was 1,020, de reactie neutraal,
de kleur helder geel. Het bloedonderzoek gaf toen het volgende
resultaat:

roode bloedlichaampjes 8 700 000 (H. g. 45).
witte bloedlichaampjes 14 500.
lymphocyten 26 %.

Bij de sectic bleek tuberculose te bestaan van de milt en de lienale
klieren en van de retropharingeale klieren. Anders niets.

Anamnese: Het dier jaar oud) eet goed maar vermagert
en is suf. De gang is veel minder goed dan vroeger; de patiënt is
moeilijk in draf te krijgen en loopt dan wijd van achteren. De
spronggewrichten zijn in de laatste weken gaandeweg dikker
geworden. Van trauma is niets bekend.

Bevinding: Het dier is zeer soporeus, zóó, dat zelfs eerst aan
hersenwaterzucht werd gedacht. Bij trappen op den kroon, of
prikkeling van den uitwendigen gehoorgang reageert het niet.
Na kruising van de voorbeenen blijft het dier in die houding staan.
Het dier is zeer moeilijk achteruit te zetten en dreigt dan te vallen.
De blik was echter niet die, welke men veelal bij stille kolder op-
merkt: de psyche scheen normaal. Later zijn deze symptomen
grootendeels verdwenen. De gang bleef echter wijd en iets atactisch.

De heele houding van het dier was stijf; vooral van den hals.
Bij pogingen om de hals naar links of rechts te buigen bewoog
zich het achterstel naar de tegenovergestelde zijde. Ter hoogte
van den 3en en 4en halswervel was de hals iets gezwollen. Bijdruk
op die wervels verraadde de patiënt pijn. Het eten van den grond
geschiedde zeer moeilijk.

Op grond van de laatst bedoelde verschijnselen werd reeds
spoedig gedacht aan werveltuberculose. De mogelijkheid van het
bestaan van een distorsie der halswervels door trauma, zooals
zoo menigmaal geschiedt bij jonge paarden, bestond echter zeer zeker
ook. De temperatuurcurve schommelde echter sterk en was voort-
durend te hoog, wat vooral ook in aanmerking werd genomen bij
het stellen van de diagnose: werveltuberculose.

De ophtalmoreactie bleek dan ook sterk positief. Na enkele
dagen werd dit herhaald; weer met positief resultaat.

Nu werd tevens de thermoreactie uitgevoerd, eveneens met
positief resultaat. Ook de cutireactie was sterk positief.

Het bloed werd onderzocht op tuberkelbacillen, met negatief
resultaat evenwel.¹)

De longen waren normaal. Bij rectaal onderzoek werd niets
afwijkends geconstateerd. De hartslag was in het begin ± 60
in de minuut. Later echter werd ze veel frequenter tot soms 100.
Op het laatst, toen het dier meer anaemisch werd kwamen soms
hartgeruischen voor den dag, die .dan bij systole waren te hooren,
vooral op het punctum maximum van de atrio ventriculaire
kleppen. De hartslag werd toen na eenige beweging spoedig bon-
zend. (Bij sectie bleek echter geen endocarditis te bestaan. De
hartsverschijnselen werden veroorzaakt door myocarditis, wellicht
door het voortdurend circuleeren van toxische stoffen veroorzaakt.)

De urine was steeds zuur, maar overigens normaal. Het S.G.
± 1,030; geen eiwit, geen suiker, geen galkleurstofien, geen uro-
biline. De diazoreactie was sterk positief.

Gedurende de thermoreactie na tuberculinatie was er wel uro-
biline in de urine. Later bevatte de urine deze kleurstof steeds,
hoewel in geringe hoeveelheid.

Het bloed vertoonde sterke vermeerdering der witte bloed-
lichaampjes, vooral der polynucleaire leucocyten.
roode bloedlichaampjes 7 000 000.
H. gl. (Sahli) 43.

van een viertal tellingen op verschillende tijdperken verricht.
Het resultaat daarvan was geweest resp. 29 000, 22 000, 18 000 en
22 000.

Na enkele weken aan de Veeartsenijschool te zijn geobserveerd,
en (meer pro forma) te zijn behandeld met Jodipine ging het dier
weer naar den eigenaar terug, om in de weide te blijven.

1 ) 15 ccm. bloed werd opgevangen in 30 ccm. 3 % ac. aceticum. Na 30
min. werd gecentrifugeerd; het geringe sediment („schatten" van erytrocyten)
werd met eenige ccm. Aq. destillata flink geschud. Daarna toevoegen van
15 % antiformine, na enkele minuten verdunnen met aq. destillata; centri-
frigeeren; daarna het sentiment eenige keeren gewasschen en eindelijk gekleurd
volgens Ziehl—Neelsen.)

voedingstoestand was vrij goed gebleven; het dier was echter
lusteloos en zeer spoedig vermoeid.

De hartslag was toen zeer frequent geworden (90—100). Eerst
nog later traden nu en dan de geruischen op.

Het aantal roode bloedlichaampjes was tot 4 000 000 gedaald.
Polynucleaire leucocyten nu 63.5 %; lymphocyten 30.5 %.

Overigens werd ook nu nog geen ander orgaanlijden gevonden,
dan van de zijde der wervels en het hart.

Het was bekend geworden, dat de eigenaar van het veulen
al sedert jaren tuberculose onder zijn varkens had, en dat er bij
hem geregeld kippen stierven. Het interesseerde mij derhalve of
deze tuberculeuse infectie wellicht vogeltuberculose kon zijn. Het
is echter tot nu toe niet mogelijk geweest een doode kip van den
veehouder te onderzoeken, zoodat de oorzaak van die sterfte nog
in het onzekere ligt.

De ophtalmoreactie met vogeltuberculine bleek eveneens sterk
positief; reeds één uur na de instillatie begon het oog te tranen, na
drie uur was de reactie in optima forma aanwezig. De reactie
met gewone tuberculine was echter even sterk. (Zie Fig. 5.)

Het dier bleef tot het laatst toe behoorlijk eten en de voedingstoe-
stand verslechtte niet sterk. Ten slotte werd het paard afgemaakt.

Bij de sectie bleek de milt te zijn aangetast; multipele haarden
(ter grootte van een hazelnoot hoogstens) waren er in aanwezig.
Alle wervellichamen vertoonden op doorsnede een eenigszins
gemarmerd voorkomen. In den 2en, 3en en 4en wervel waren gele
gelatineuse spekkige haarden aanwezig; de wervellichamen waren
hierdoor verdikt. Ook in een enkele rugwervel was een haard te
constateereii.

Bij microscopisch onderzoek bleken tuberkelbacillen in de haarden
aanwezig te zijn.

Geënte cavias stierven aan algemeene tuberculose na enkele
dagen. De hieruit aangelegde cultures waren na 20 dagen nog niet
gegroeid.

De tuberculose was dus blijkbaar van het bovinetype, terwijl toch
de ophtalmoreactie met vogeltuberculine zeer sterk positief was.

De hartspier was iets geler dan gewoon en voorzien van enkele
nog lichtere plekken. Blijkbaar was dus een myocarditis aanwezig.
Microscopisch onderzoek van de hartspier is helaas achterwege
gebleven.

Alle lymphk lieren waren een weinig gezwollen en oedemateus;
haarden werden er echter niet in gevonden.

Anamnese. Het paard heeft in Maart gedroest, met doorbraak
der keelgangsklieren. Ongeveer een maand later is de keelstreek
gaan zwellen. De behandelende veearts heeft daarin punctie
gedaan zonder succes. (Zie Fig. 6.)

Bevinding. Het dier bevindt zich in goeden voedingstoestand,
de eetlust is goed. De urine is normaal: geen polyurie, geen suiker,
geen urobiline. Een orgaanlijden is niet te constateeren. De lymph-
klieren in de keelstreek zijn gezwollen, ook de rechter onderste
halsklier is tumorvormig verdikt. Door de klierzwelling bestaat
stenosegeruisch.

Aan de eene zijde bevindt zich in de keelstreek een fistelopeming.
In de afvloeiende etter zijn microscopisch geen tuberkelbacillen
gevonden. De daarop verrichtte tuberculinatie gaf positief resultaat

De thermoreactie was zeer duidelijk, de cuti- en ophtalmoreactie
niet sterk. Een organoreactie trad niet op.

In verband met het feit, dat het dier gedurende de reactie
sterker was gaan snurken, werd gedacht aan de mogelijkheid dat
een toevallige recidiveerende streptococceninfectie in de reeds
gezwollen retropharingeale klieren, de temperatuursverhooging
zou hebben kunnen veroorzaken, temeer omdat in een weinig
neussecretum streptococcen konden worden aangetoond.

Daarom werd na 2 dagen de ophtalmoreactie herhaald, met iets
meer positief resultaat.

Om zekerheid te krijgen werd de onderste halsklier gedeeltelijk
geëxtirpeerd. Hierin bevonden zich talrijke grijze haardjes, waarin
tuberkelbacillen werden gevonden.

Daarna is het dier afgemaakt. Behoorlijke gelegenheid voor een
nog dieper gaand klinisch onderzoek heeft ontbroken.

Bij de sectie bleken de retropharingeale klieren sterk gezwollen
en bezet met op doorsnee promineerende, gele, elastische haarden,

zonder verkalking, verkazing, noch verweeking. Het aspect dier
haarden was ook hier heel anders dan van de tuberculeuse haar-
den bij het rund.

Ook de cervicaal-, bronchiaal- en mediastinaalklieren waren
sterk vergroot; eveneens waren aangetast de portaalklieren en
de lymphklieren van de nieren. De overige lichaamsklieren bleken
normaal.

Behalve enkele kleine haardjes in de longen, enkele excressenties
op de pleura en een haard ter grootte van een hazelnoot in de milt,
bleken de organen normaal.

Anamnese. De patiënt vermagerde in de laatste weken, urineerde
en dronk veel, en vertoonde nu en dan koliekverschijnselen; de
eetlust was capricieus.

Bevinding. De temperatuur was steeds te hoog. De pols 44—50;
de ademhaling 20—26.

De urine was helder, dun en zuur. Het S.G. 1,010; geen suiker,
geen urobiline, wel een spoortje eiwit.

Later is de urine weer normaal geworden; van hooger S.G. 1,025
en zonder eiwit. Ze bleef echter steeds zuur.

Bij rectaal exploratie bleek een groote tumor in de voorste darm-
schijlswortel zich te bevinden. Dit gezwel nam in de volgende dagen
sterk in grootte toe.

Voor de diagnose werd gedacht aan abscesvorming en pyaemie,
vooral in verband met het groot aantal polynucléaire leucocyten
en de snelle vergrooting van den tumor in het abdomen.

De mogelijkheid van tuberculose was echter niet buitengesloten
Daarom werd getuberculineerd en wel met positief resultaat. De
ophtalmoreactie zoowel als de cutireactie¹ waren positief.

Bij een later onderzoek, toen het paard meer en meer kachectisch
was geworden, was de ophtalmo- zoowel als de cutireactie twijfel-
achtig.

In verband met de steeds hooge temperatuur bleef de subcutane
injectie van tuberculine achterwege.

Het dier at hoe langer hoe minder, lag meer en meer, kreeg steeds
meer aanvallen van koliek, steunde voortdurend bij het liggen,
kreeg huid- en subcutane abscessen, waarin staphylococcen waren
te vinden; kreeg meer en meer diarrhee, vermagerde hoe langer
hoe meer en stierf ten slotte.

Bij de sectie bleek een groot abscessenconglomeraat (8 K.G.)
in de voorste darmschijlswortel aanwezig te zijn; waarin zich zeer
veel tuberkelbacillen bevonden. Dergelijke weeke en toch tuber-
culeuse processen hadden zich ook in de mesenteriale en retro-
pharingeale klieren ontwikkeld. Ook de milt was met abscesjes
doorzaaid, terwijl in de longen ook enkele verweekte haardjes
werden gevonden.

i°. Blijkbaar komt tuberculose bij paarden veel meer voor dan
men nog algemeen geneigd is te denken;

2°. Droes schijnt praedispositie te scheppen voor het optreden
van deze ziekte.

3°. De verschijnselen zijn niet steeds duidelijk (lymphklier- en
beentuberculose);

4°. Het is daarom gewenscht meer dan tot nu toe gebruikelijk
is tuberculinatie bij paarden te verrichten, wanneer de verschijn-
selen ook maar eenigszins aan de mogelijkheid van het bestaan
van t.b.c. mogen doen denken:

5°. De beste methode van tuberculinatie bij paarden is door
middel van de ophtalmoreactie. Deze tuberculinatie kan ook
worden verricht als de temperatuurscurve van dien aard is dat de
thermoreactie niet goed vertrouwbaar is, door groote schomme-
lingen. Een groot voordeel is ook, dat ze ad libitum kan worden
herhaald. Een derde voordeel is, dat de reactie reeds na enkele
uren optreedt bij paarden (terwijl ze bij koeien wel eens lang op
zich laat wachten).

tuberculine subcutaan in te spuiten en den volgenden morgen de
stof in den conjunctivaalzak te instilleeren.

De cutireactie geeft minder vertrouwbare resultaten: de zwelling
is bij aanwezigheid van t.b.c. niet steeds heel sterk, terwijl men ook
bij a/wezigheid van t.b.c. wel eenige zwelling van de huid krijgt.

De ophtalmoreactie is zoowel met vogeltuberculine als met
gewone tuberculine op te wekken.

6°. Bij tuberculeuse paarden is het aantal witte bloedlichaamp-
jes meestal vermeerderd, soms vrij sterk. Vooral de polymorph-
kernige, neutrophile leucocyten zijn in grooter hoeveelheid aan-
wezig in het bloed. Vooral bleek dit laatste het geval na tuber-
culinatie.

(Dit komt ook voor bij malleus, en ook bij abscesvorming in
inwendige organen (pyaemie). Het verschijnsel geeft dus geen
bepaalde aanwijzing voor het bestaan van t.b.c.)

7°. De temperatuur is bij t.b.c. steeds te hoog en schommelt
sterk. (Ook dit wordt waargenomen bij sommige andere aandoenin-
gen, zooals chron. pleuritis, abscesvorming, etc. Voor een goed
inzicht in de temperatuursverhoudingen is het noodzakelijk een
curve aan te leggen, waarop 2 of 3 maal per dag de temperatuur
wordt aangeteekend.)

8°. Polyurie komt niet dikwijls voor bij tuberculose van hei
paard, evenmin als melliturie. Ik merk dit op omdat hieromtrent
wel eens andere meeningen zijn geuit

9⁰. Urobilinevermeerdering in de urine komt bij t.b.c. van
paarden zelden voor; wel echter na tuberculinatie subcutaan.
Waarschijnlijk moet dit worden toegeschreven aan leverprikkeling
door de circuleerende toxische stoffen.

io°. Voor de differentieel diagnostiek is het noodzakelijk er aan
te denken, dat distorsie van de halswervels bij jonge paarden, (het-
welk menigvuldig voorkomt,) wat betreft de stijve houding en de
zwelling van den hals frappant kan gelijken op t.b.c. van de wervels.

Bij distorsie zonder meer echter is de temperatuur, tenminste
in chronische gevallen normaal (beneden 38°2) en is ook de pols
normaal, terwijl het aantal leucocyten niet is vermeerderd.

ii°. Voor de differentieel diagnostiek is het ook nuttiger aan
te denken, dat chronische streptococceninfecties, door schommelingen
van de temperatuurcurve, door vermeerdering van het aantal
leucocythen, door chronische klierzwellingen, door verhoogde
polsfrequentie klinisch in alle opzichten aan t.b.c. kunnen doen

denken. Ook dan is mij gebleken, dat de tu!>ercuHnatie voor de
diagnose afdoende is.

12°. Ook bij chronische long-kwade droes tomen temperatuur-
schommelingen, vermeerdering van het aantaileucocyten en ver-
magering voor. De ophtalmoreactie respectievelijk met malleïne
en tuberculine kan ook hier de diagnose met zekerheid doen stellen.

Anamnese. Een vierjarige merrie had reeds geruimen tijd ge-
hoest, was echter eerst in de laatste weke.i vermagerd.

Bevinding. Het dier was zeer mager. Het at slecht en vertoonde
ook overigens verschijnselen van een maag-darmkatarrh: de jaeces
waren klein gebald en met een slijmlaagje bedekt. Bij microscopisch
onderzoek werden sclerostomeneieren gevonden.

De urine was zuur, vertoonde overigens geen afwijkingen;
geen polyurie, geen melliturie.

Het bloed bevatte eerst 8 mill. erythocyten en8oooleucocyten. Na
enkele dagen werden 10 000 leucocyten geteld, na\'een week 17 000

De verhouding was eerst 73 % polynucleaire leucocyten;
25 % lymphocyten; li % overgangsvormen en eosinophile
cellen. Later bleek de verhouding 88 % polynucleaire leuc. en
12 % lymphocyten enz.

De pols was boven 60, later boven 70 slagen in de minuut
blijkbaar ook hierdoor myocarditis veroorzaakt.

De respiratie was frequent, ^ 40 ademtochten per minuut.
De hoest was droog maar krachtig. Het percussieveld van de longen
was iets vergroot. Haarden waren niet te ontdekken. Bij auscultatie
bleek sterk verscherpt vesiculair ademen, en een weinig piepen en
crepiteeren te hooren.

Bij rectaal onderzoek was een harde tumorachtige zwelling ver
vóór in de buikholte te palpeeren. Dit bleek na den drod de ver-
grootte en verharde pancreasklier te zijn, werd echter gedurende
het leven voor de gezwollen darmschijlswortel aangezien.

Fig. 4. Tuberculose der retropharyngeale klieren en der milt-
Locale reactie na tuberculine injectie.

De ophtalmoreactie bleek inderdaad positief. De cutireactie
was minder duidelijk. De thermoreactie was negatief, wat echter
wellicht aan foutieve injectie moet worden toegeschreven.

De ophtalmoreactie was telkens weer op te wekken; ook en even
sterk met vogelttiberculine.

Na een paar weken werd het dier hoe langer hoe meer kachectisch,
weshalve de eigenaar besloot het te doen afmaken.

Sectie-. De longen bleken overal verdicht en vertoonden op door-
snee een gemarmerd en spekkig aspect.

Hier en daar was verkalking waar te nemen; daarnaast ook
acute miliaire haardjes, waarin massa\'s tuberkelbacillen en zeer
weinig reuzencellen.

De pancreasklicr was vergroot en sterk verhard; totaal tubercu-
leus veranderd. Oudere haarden wisselden af met versche. Hierin
waren zeer veel t.b.c.-bacillen en zeer veel reuzencellen te vinden.

(Merkwaardigerwijze was toch nooit suiker in de urine gevonden;
de CAMMiDGE-reactie werd helaas niet toegepast omdat, aanvanke-
lijk niet aan verandering van de pancreasklier was gedacht).

In den dunnen darm was een zweer, blijkbaar door doorbraak
van uit het pancreas opgetreden.

In de milt waren enkele kleinere meer of min verkaasde tuber-
culeuse haarden te vinden. De lienale klieren waren aangetast.
Op het peritoneum waren enkele excressenties aanwezig. De lever,
de nieren en de andere organen waren normaal.

De bacillen bleken niet de eigenschappen te hebben van vogel-
tuberkelbacillen. Ze waren lang en sterk gekorreld, groeiden
niet op glycerineaardappel en hadden sterke virulentie voor cavia\'s.

De eigenaar verliest jaarlijks koeien aan tuberculose en laat ze
tot het laatst toe leven. De stal en de weide moeten dus zeer sterk
geïnfecteerd zijn. Waarschijnlijk is hierdoor het paard besmet
geraakt.

(Mededeeling uit het laboratorium van het Openbaar Slachthuis te \'s-Gravenhage.)

Bij de ziekten van den mensch, waarbij meestal meerdere per-
sonen gelijktijdig ziek worden en die men klinisch kortweg met
den naam „vleeschvergiftigingen" betitelt, moet men van hy-
giënisch standpunt twee mogelijkheden veronderstellen, n.1.
de zoog. intravitale en de postmortale of secundaire infectie van
het vleesch, waarmede dan wordt bedoeld eene infectie van het
vleesch gedurende het leven van het dier, waarvan het vleesch
afkomstig was; waarbij dus dat vleesch reeds gedurende het
slachten voor de gezondheid schadelijke eigenschappen bezat of
wel eene infectie van het vleesch na het slachten. In dit geval is
dus het vleesch niets anders dan de overbrenger van pathogene
kiemen, die er reeds gedurende het slachten, maar ook later op
kunnen komen. Hieronder behooren ook die gevallen, waarbij
de secundaire inf. is veroorzaakt door dezelfde bact. der enteri-
tidis-paratyphus B groep, die het vleesch van zieke dieren zoo
gevaarlijk maken. De prophylactische vleeschkeuring, zooals die
in onze keuringsdiensten wordt uitgeoefend, is natuurlijk niet in
staat, deze vleeschvergiftigingen te voorkomen; hier kunnen
alleen de te nemen hygiënische maatregelen helpen en is de grootst
mogelijke reinheid, zoowel gedurende het slachten als bij het
bewaren van het vleesch, geboden. Vooral nauwkeurig toezicht op
personen, belast met het slachten en het verwerken van het vleesch,
zou in deze veel kunnen uitrichten.

Het is voor de vleeschhygiëne natuurlijk van groot belang,
bij voorkomende endemieën door infectie met enteritidis-
paratyphus B bact., welke door vleeschgebruik zijn ontstaan,
te kunnen uitmaken, of we te doen hebben met eene intravitale,
dan wel met eene postmortale infectie van het vleesch. In het
eerste geval zou, indien het vleesch gekeurd was, nalatigheid van
den keurmeester in het spel zijn. Het vinden van de vleeschver-
giftigingsbacteriën in het vleesch, dat gebruikt is en bij den zieke,
is op zich zelf niet voldoende om daarop eene beslissing te nemen
omtrent de infectie van het vleesch; het kan met vrij groote zeker-
heid doen besluiten, dat het vleesch de oorzaak van de ziekte is,
maar omtrent de intravitale- of postmortale infectie zegt dit niets.

Na de slachting zijn we door nauwkeurig bacteriologisch onder-
zoek van vleesch, lymphklieren en organen in staat met vol-
doende zekerheid uit te maken, of er al of niet eene infectie met
bact. van de enteritidis-paratyphus B groep bestaat, maar zoodra
er echter ziektegevallen worden waargenomen door gebruik van
pathogeen vleesch, is een onderzoek van de genoemde deelen in
den regel niet meer mogelijk en zijn we gewoonlijk aangewezen
op een grooter of kleiner stuk vleesch, dat nog aanwezig is. Was
dit vleesch afkomstig van een uit nood geslacht dier, waarbij geen
bacteriologisch vleeschonderzoek had plaats gevonden, dan zou
dit natuurlijk pleiten voor de infectie intravitam, terwijl, wanneer
bleek, dat slechts een gedeelte van het dier, waarvan het bewuste
vleesch afkomstig was, ziekte veroorzaakte en het gebruik van
een ander gedeelte geene nadeelige gevolgen met zich meebracht,
het vermoeden gerechtvaardigd zou zijn, er eene postmortale
infectie in het spel was; evenzoo is dit het geval bij de vleesch-
vergiftiging door gebruik van gehakt, indien het overige gedeelte
van het vleesch, dat niet verwerkt werd, geen ziekteverschijn-
selen had veroorzaakt, behalve wanneer het verwerkte gedeelte
afkomstig was van lokale ziekteprocessen (abscessen in spieren).

Het aantoonen van de vleesch vergift, bact. in het resteerende
vleesch is voor de beantwoording der vraag, of er in het gegeven
geval eene intravitale of postmortale inf. bestaat, onvoldoende;
alleen bij groote, dikke stukken zou, indien er weinig tijd na het
slachten verloopen was en in de diepte de betreffende bacteriën
werden aangetroffen, dit pleiten voor eene intravitale infectie,
daar dan de tijd te kort zou zijn om eene doorwoekering van
het vleesch van af de oppervlakte tot in de diepte te veronder-
stellen; maar wanneer er, zooals dat gewoonlijk het geval is, langeren
tijd tusschen verloopen of wanneer het stuk vleesch betrekkelijk
klein of dun is, kan ook dit ons niet helpen. In dat geval kan
alleen het aantoonen van bepaalde antilichamen in het vleesch
ons eenige aanwijzing geven omtrent den aard der infectie.

Zooals bekend, reageert het organisme op eene infectie door de
productie van bepaalde antistoffen, waaronder vooral de agglu-
tininen een voorname rol spelen. Wanneer vleesch heeft ver-
oorzaakt eene vleesch vergiftiging en men vindt daarbij als oor-
zaak een bacil van de enteritidis-paratyphus B groep en ook in
het vleeschsap worden de agglutininen voor dat lagere organisme
aangetoond, dan mag men gerust besluiten tot eene intravitale
infectie van het vleesch, want alleen gedurende het leven kunnen
deze agglutininen daarin worden gevormd; de productie ervan

is gebonden aan het levende individu. Als bewijs hiervoor heb ik
eenige stukken vleeseh van verschillende slachtdieren onderzocht
op agglutinatie ten opzichte van bac. enteritidis, daarna dit vleeseh
in de diepte geïnfecteerd met de betreffende bacil, eenigen tijd
in de broedstoof geplaatst op 37⁰ en daarna opnieuw onderzocht
op agglutininen. Uit de diepte werd steriel genomen een stukje
vleeseh, dit met de 5-voudige hoeveelheid physiol. NaCl. opl. in
een gesteriliseerd mortiertje fijn gewreven en gefiltreerd.

Müller zegt, dat er «rde broedstoof in het vleeschsap, vooral
in de sterkste concentraties, eiwitneerslagen ontstaan, die precies
gelijken op de door agglutinatie van bacteriën veroorzaakte vlokjes
en die er makroscopisch niet van te onderscheiden zijn. Daarom
centrifugeerde hij de buisjes direct na de menging van spiersap
en cultuur emulsie, zooals dat door Gaethgens¹) voor typhus en
paratyphus is aangegeven. Is er agglutinatie, dan ontstaat een
neerslag, dat bij schudden onder vlokvorming uit elkaar valt,
terwijl bij het ontbreken van agglutininen een neerslag gevormd
wordt, dat zich bij schudden weer gelijkmatig door de bovenstaande
vloeistof verdeelt. Deze methode is door mij ook geprobeerd en
hoewel het hiermede dikwijls zeer goed mogelijk is, de positieve
reactie van de negatieve te onderscheiden, is dit is sommige ge-
vallen toch zeer moeilijk, waarom ik daarvan afstapte en om geen
last te hebben van het neerslag en de troebelingen, die in de broed-
stoof in het vleeschsap ontstaan, verwijderde ik deze, nadat het
sap eenige uren op 37° had gestaan, door centrifugeeren. De boven-
staande heldere vloeistof werd dan verder gebruikt. Dit duurde
wel iets langer, maar had het voordeel, dat het resultaat veel
gemakkelijker en duidelijker kon worden afgelezen.

Als antigeen diende een 24-urige agar cultuur van bac.-enteritidis
met 10 c.M². j % carbolkeukenzoutopl., welke werd gefiltreerd
Rundvleesch:
Vleeschsapverdunning Resultaat

Om het resultaat goed te kunnen waarnemen, plaatste ik de-
zelfde verdunningen, maar dan zonder antigeen, eveneens 4 uur
bij 37⁰ en vergeleek daarna de 2 series.

Dit vleeschsap werd niet gecentrifugeerd, maar om tevens
de daarin aanwezige bact. te verwijderen, gefiltreerd door een

Evenzoo heb ik onderzocht paarden-, varkens- en schapen-
vleesch, steeds met negatief resultaat, wat trouwens ook wel te
verwachten was. Veilig mag dus worden aangenomen, dat in het
sap van niet- of postmortaal geinfecteerd vleesch geen agglu-
tininen ten opzichte van bac. enteritidis voorkomen. Tot
dezelfde conclusie kwam ook de Nobele. Hij vond, dat het
vleeschsap van gezonde dieren absoluut geen agglutineerende
eigenschappen bezat ten opzichte van bact. der enteritidis
paratyphus groep, terwijl het spiersap van dieren, die tengevolge
van eene infectie met deze bacteriën ziek waren geworden,
agglutininen daarvoor bevatte. Hieruit mag evenwel niet gecon-
cludeerd worden, dat het ontbreken van agglutininen bewijst,
dat er geene intravitale infectie heeft plaats gehad, zooals uit het
volgende blijkt.

Een konijn werd intraperitoneaal ingeënt met een paar platina-
draadoogen van een 24-urige agarkultuur van bac. enteritidis
in physiol. NaCl. opl. Den volgenden dag was het dier ziek en
stierf 3 dagen later. Bij de sectie waren lever, milt en nieren iets
gezwollen; darmen een weinig opgezet. Uit bloed, lever, milt en
vleesch werden kuituren aangelegd op schuine agar. 24 uur later
waren deze sterk gegroeid en bleken te bestaan uit een reincultuur
van kleine, sterk beweeglijke gram negatieve staafjes. De kuituur
uit het vleesch werd verder onderzocht.

sediment in het condensvocht.
gelatine schuin: uitbreiding over de oppervlakte; dik, wit
belegsel; geene vervloeiing.

serum: vochtig, glanzend, witachtig belegsel,
bouillon: gelijkmatig troebel met sedimentvorming,
druivensuiker i %: gasvorming.
melksuiker i %: geen gasvorming.

melk: eerste dagen geene verandering; na 5 dagen wordt ze
geler en later meer doorschijnend. Is na 3 weken ver-
anderd in een gele vloeistof,
neutralrotagar: fluoresceerend.
aardappel: flinke groei, iets geelbruin, vochtig.
Conradi-Drigalski. blauwe kolonies.
Endo: witte ronde kolonies.

Indolvorming kon niet worden aangetoond. Hiervoor werden
3 buisjes met peptonkeukenzoutopl. geënt en elke dag een buisje
op indol onderzocht.

Een door mij vervaardigd serum agglutineerde deze bact. in
eene verdunning van 1 : 10000.

Hieruit volgt dus, dat bedoelde konijn I gestorven was aan eene
infectie met bac. enteritidis na een ziekteduur van 3 dagen.

Het serum en het vleeschsap werden op agglutininen onder-
zocht. De vleeschsapverdunning en het serum, beide in 1 : 10,
werden gefiltreerd door de bacteriefilter en daarna gebruikt voor
de agglutinatie.

microscopisch kon ook in de sterkste concentraties agglutinatie
worden waargenomen; niet echter in de grootste verdunningen,
vleeschsapverdunning agglutinatie op bac. enteritidis.

Hier was dus een konijn gestorven aan eene infectie met bac.
enteritidis, waarbij uit de organen en het vleesch de bacillen
konden worden gekultiveerd, het serum geringe agglutineerende
eigenschappen bezat, maar waarbij in het vleeschsap geene agglu-

tininen konden worden aangetoond. Dit komt overeen met de
bevindingen van Müller, die tot het resultaat kwam, dat bij snel
verloopende infecties de tijd te kort is, om zooveel agglutininen
te vormen, dat deze in het vleeschsap kunnen worden aangetoond.
Hij vond, dat konijnen en caviae, die 6 dagen na de infectie stier-
ven, slechts in eene vleeschsapverdunning van i : 10 aggluti-
neerende eigenschappen bezaten. Evenmin konden Reinhardt
en Seibold bij geiten, welke kort na de infectie stierven, agglu-
tininen in het vleeschsap aantoonen. In dit geval verliep bij het
konijn de agglutinatie na 3 dagen nog negatief. Hieruit blijkt
dus, dat uit het ontbreken van agglutininen in het vleeschsap
niet de conclusie getrokken mag worden, er eene postmortale
infectie van het vleesch aanwezig is, omdat het zeer goed mogelijk
is, dat de ziekte te kort geduurd heeft voor eene vorming van
voldoende agglutininen en tevens, dat in zeer veel gevallen van
vleeschvergiftiging we ook door de agglutinatie niet zullen kunnen
uitmaken of er eene intravitale of wel eene postmortale infectie
van het vleesch heeft plaats gehad.

Konijn II intraperitoneaal ingeënt met 0.1 c.M³. van een 24-
urige bouillonkultuur van bac. enteritidis, welke 1 uur op 6o° was
geplaatst; den volgenden dag was het dier iets ziek: zat stil in een
hoek en had weinig eetlust; twee dagen later was het weer vol-
komen gezond en werd nu intraperitoneaal ingeënt met 0.2 c.M³.
van eenzelfde kuituur en 4 dagen later opnieuw met dezelfde
hoeveelheid. Na 8 dagen werd bloed opgevangen en het serum
op agglutininen onderzocht. In eene verdunning van 1 : 10000
bleek nog agglutinatie aanwezig te zijn. Nu werd het dier gedood
en het bloed bewaard. Kuituren, aangelegd uit lever, milt, nieren
en vleesch, vertoonden geen groei.

Dit vleesch werd een week in het koelhuis bewaard en daarna
opnieuw onderzocht. Toen bestond ook agglutinatie in 1 : 200,
zeer zeker een gevolg van het indrogen, waardoor de agglutininen
meer geconcentreerd aanwezig waren.

In dit geval bezat dus, behalve het serum, ook het* vleeschsap
agglutineerende eigenschappen ten opzichte van bac. enteritidis,
terwijl de betreffende bacil niet meer in het vleesch en de organen
was aan te toonen; we mogen dus uit het agglutineerend vermogen
van serum of vleeschsap niet besluiten tot een aanwezig zijn van
de bacillen; alleen bewijst het, dat er eenigen tijd geleden eene
infectie heeft plaats gehad. De methode, aangegeven door de
Nobele om het vleesch in elk geval op agglutininen ten opzichte
van de enteritidis-paratyphus-groep te onderzoeken en daaruit
dan te besluiten tot de af- of aanwezigheid van die bact. is dan
ook niet te gebruiken.

Wanneer we dus te doen hebben met eene vleesch vergiftiging,
waarbij uit het betrokken vleesch gekultiveerd wordt bv. de
bac. enteritidis en deze bacil ook bij de zieken wordt gevonden
en bezit dan het vleeschsap tevens agglutininen voor dat orga-
nisme, dan mogen we ook gerust besluiten tot eene intravitale
infectie van het vleesch.

Tevens heb ik nagegaan, of ook met de komplementbindings-
methode de antilichamen waren aan te toonen.

Voor het haemolytisch serum werd een konijn driemaal, telkens
om de 4 dagen, intraveneus ingespoten met 3 c.M³. van een 20 %
suspensie van roode bloedlichaampjes van een rund; deze waren
driemaal gewasschen met phys. NaCl. opl. Zes dagen na de laatste
injectie werd bloed van de konijn opgevangen en op haemolytisch
vermogen onderzocht. Ter inaktiveering plaatste ik het eerst £
uur op 56°. Als komplement nam ik normaal cavia serum. Daarna
werden samengebracht 1 c.M³. 5 % roode bloedlich. rund met
afwisselende hoeveelheden haemolytisch serum (amboceptor) en
normaal cavia serum (komplement) en met phys. NaCl. opl.
aangevuld tot 2.5 c.M³. om te bepalen, hoeveel amboceptor en

hoeveel komplement op z\'n minst noodig was om volledige haemo-
lyse te verkrijgen: dus

,, ,, .. , O I 2 3 O I 2 3 I 2 3 qtt. amb. _XTi cM³5°/₀r.bl. hch. ^J , , Na Cl. op.

Als antigeen gebruikte ik een 24-urige agarkultuur, tot emulsie
gemaakt met 15 c.M³. \\ % carbolkeukenzoutopl. gefiltreerd en
daarna 1 uur op 6o° verhit.

i uur bij 37°, om anti-
geen en komplement
voldoende op elkaar
te laten inwerken.

vervolgens toegevoegd 1 c.M³. 5 % roode bloedlich. 1 qtt.
amboceptor en 2 uur op 37⁰ geplaatst. Toen bestond in 1 en 2
zeer geringe haemolyse, in 3 iets meer, maar lang niet totaal en
in 4 en 5 totale haemolyse. Van het antigeen mocht dus hoog-
stens 0.2 c.M³. genomen worden.

Het serum met komplement en zonder antigeen; na toevoeging
van het haemolytische systeem moet haemolyse optreden;
evenzoo bij het antigeen met komplement, maar zonder serum.
Het komplement alleen met roode bloedlich., maar zonder hae-
molytisch serum (amboceptor) moet de roode bloedlich. vol-
komen intact laten;

Bij weglating van het komplement mag geen haemolyse op-
treden; het normale serum van het konijn mag geen komplement-
binding vertoonen.

Het serum van konijn II werd, evenals dat van een normaal
konijn, ter inaktiveering -1- uur op 56° geplaatst.

I.	i c.M³.	2 qtt.	o-5
2.	0.7	J>	0.8
3-	0.5 „	>>	i
4-	0,2 „	3)	i,3
5-	0.1 „	>>	1-4

V.S. = serum konijn II.
N.S. = normaal serum konijn,
ib en 2b. Hierbij als antigeen gebruikt een kuituur van bac.
paratyphus B., op dezelfde wijze behandeld als bac. enteritidis.
Het geheel gedurende 12 uur op 37⁰ gezet en toen het resultaat
afgelezen.

1. geen haemolyse: bloedlich. op den bodem gezakt, boven-
staande vloeistof helder.

2. geen haemolyse: bloedlich. op den bodem gezakt, boven-
staande vloeistof helder.

3. vrijwel totale haemolyse: helder roode vloeistof met weinig
bloedlich. op den bodem.

In het serum van konijn II konden dus ook met de komple-
mentbindingsmethode zeer duidelijk antilichamen voor bac.
enteritidis worden aangetoond, terwijl dit ten opzichte van
paratyphus B niet het geval was.

Eveneens werd met deze methode het vleeschsap onderzocht
in eene verdunning van 1 : xo: dit werd weer, evenals ook het
vleeschsap van een normaal konijn, verhit gedurende i uur op 56°
en het daarbij gevormde neerslag door centrifugeeren verwijderd.

1. geringe haemolyse: meeste bloedlich. op den bodem, boven-
staande vloeistol lichtrood.

Hieruit volgt dus, dat het vleeschsap van konijn II, geïnfec-
teerd met bac. enteritidis, met de komplementbindingsmethode
niet te onderscheiden is van normaal vleeschsap van het konijn en
zich volkomen gelijk verhoudt, tegenover bac. enteritidis als
tegenover bac. paratyphus B als antigeen. Voor de onderscheiding
hiervan is deze methode bij het vleeschsap dus niet te gebruiken,
evenmin voor het aantoonen van antilichamen. Tot hetzelfde
resultaat is ook Glaser ¹) gekomen. Hij onderzocht het vleeschsap
van caviae, die geïnfecteerd waren met paratyphus; agglutinatie

trad niet op, evenmin gelukte het hem, door komplementbinding
antilichamen daarin aan te toonen. Hij zegt: „Wenn wir dieses
Resultat überblicken, so sehen wir, dass die Komplementab-
lenkung, soweit sie dem Nachweis der Antikörper dient, nicht
immer und auch nicht bald genug ein zuverlässiges Resultat gibt,
um damit den Nachweis derselben im Preszsaft sicher führen
zu können. Der Grund liegt darin, dass im Fleischpreszsaft die
Antikörper in einem zu verdünnten Zustande vorhanden sind;
die Menge des Fleischpreszsaftes kann aber nicht erhöht werden,
da sonst die Kontrolle allein schon hemmend wirken würde.
Daar de mogelijkheid bestond, dat het door mij gebruikte vleesch-
sap te geconcentreerd was, want ook het normale vleeschsap be-
lemmerde reeds de haemolyse, herhaalde ik het onderzoek, maar
gebruikte toen het vleeschsap in nog sterkere verdunning, n.1.
i : ioo, waarbij nog wel agglutinatie optrad. Ook nu was echter
geen verschil waar te nemen tusschen het buisje met het te onder-
zoeken vleeschsap en dat met normaal vleeschsap. Het schijnt
dus, dat reeds sap van normaal konijnenvleesch belemmerend
werkt op de haemolyse en dat daarom deze methode niet is te
gebruiken.

Uit het voorgaande meen ik te mogen concludeeren, dat bij
vleeschvergiftigingen de agglutinatie een belangrijk hulpmiddel
kan zijn bij de bepaling van de intravitale of de postmortale infec-
tie van het vleesch.

Positieve reactie, zoowel van eventueel aanwezig serum als
van het vleeschsap, bewijst, dat er bestaat eene intravitale
infectie, negatieve reactie sluit dit echter niet uit. De komple-
mentbindingsmethode is bij het vleeschsap tenminste van konij-
nen niet te gebruiken.

De modus operandi van Neurotomie resp. Neurectomie bij het
paard is, behoudens enkele uitzonderingen, vanaf hare eerste
toepassing nagenoeg altijd en overal dezelfde geweest: neerwerpen,
aanleggen der EsMARCK\'sehe lis, desinfecteeren, eene huidsnede

ongeveer parallel aan den te openen nervus, de wondranden dila-
teeren, oppraepareeren, een of tweemaal coupeeren, huidhech-
ting, verbinden.

Slechts bij hooge uitzondering wordt hiervan afgeweken, bijv.
wanneer het een zeer groot en cholerisch paard betrof, werd, om
ongelukken bij het neerwerpen te ontgaan het paard in den nood-
stal, dus staande geopereerd.

De desinfectie vindt steeds plaats volgens het oordeel van den
operateur en den antiseptischen geest des tijds.

De haemostatische ligatuur kon niet worden gemist; zonder
deze was de operatie door de voortdurende bloeding in het opera-
tieveldje bijna onmogelijk. Niettemin blijft zooals bekend is het
bloed in het afgebonden extremiteit-gedeelte ons toch nog drop-
pelsgewijze in de wond hinderen, zoodat voortdurend tamponeeren
wenschelijk is.

Het oppraepareeren der zenuw geschiedt nog steeds met bis-
tourie, pincet en schaar, terwijl de zenuw, spoedig gevonden,
op een sonde, naald of draad vastgehouden, in den regel tweemaal
wordt gecoupeerd om vergroeiing der uiteinden of herstel der
geleiding te voorkomen, de huidwond wordt gehecht, de wond-
streek min of meer antiseptisch verbonden, daarna kan het paard
opstaan, de wond geneest in 6 a 10 dagen per primam, terwijl het
paard wellicht blijft in het bezit van het lijden, waarom de neu-
rectomie werd gedaan en later vermoedelijk de nadeelige gevolgen
ondervindt van dit oeconomisch noodzakelijk gebleken redmiddel
,,de neurectomie".

Nu en dan werd een te opereeren paard met chloroform of
chloral genarcotiseerd, later toen de locale anaesthetica werden
gevonden (aetherbevriezing, cocaïne, alypin, novocain) ook dezen
nu en dan aangewend, om het paard resp. de operatieplaats rus-
tiger te houden, of het paard de emotie van het gebonden liggen
en de hevige pijnen der eigenlijke zenuwsnede te besparen, doch
dat zijn zeldzaamheden, die de toch al tijdroovende operatie
nog langduriger maken; de zenuwsnede waar ook verricht, bleef
vooral bij paarden met groot gewicht, veel temperament en hooge
waarde eene operatie van beteekenis, eene gebeurtenis van belang
voor het object, de helpers, de belangstellenden, den operateur
en niet het minst voor den eigenaar. In mijne stadspraktijk
waar de paardenpraxis de hoofdzaak is, blijkt herhaaldelijk de
groote oeconomische waarde der neurectomie; daardoor toch kan de
eigenaar zijn paard na een week rust weer in dienst stellen, waar

elke andere behandeling der betrokkene kreupelheid misschien
eerst na jaren het gebruik veroorlooft, of geheel en al faalt.

Het bezwaarlijk meevoeren van allerlei hulpmiddelen (tegen-
woordig ook eene om zijn voordeelen gewenschte matras), alle
voorbereidingen voor de operatie, het verzamelen van het ge-
bruikte materieel na de operatie, vordert zooveel tijd (soms een
geheelen voormiddag) en het groot aantal helpers kan den eige-
naar zooveel kosten, dat ik al zeer vroeg heb gepoogd, de neurec-
tomie, althans de meest gebruikelijke, te vereenvoudigen. Reeds
in 1890 opereerde ik twee paarden, staande, EsMARCK\'sche liga-
tuur, cocaïne ter plaatse; hoewel de operatiën mij gelukten, ver-
zetten de dieren zich zoo heftig, dat ik voorloopig van het staand
opereeren afzag. Zeer vele jaren daarna begreep ik eerst, dat de
spannende elastische ligatuur de oorzaak van het verzet was ge-
weest; vele paarden, vooral met temperament, slaan met het
afgebonden been als razenden om die knellende band af te werpen.

Twee in 1904 te opereeren paarden, evenzoo staande en met
cocaïne, doch zonder liaemostatische lis, lieten zich zeer gewillig
helpen, doch het voortdurend bloeden, maakte de operatievelden
zoo onduidelijk, dat ik ook thans van staand opereeren afzag,
totdat een plaatselijk haemostaticum mij ter hulpe kwam. Werke-
lijk gaf de toepassing van het later gevondene, suprarenin of
adrenalin eenige uitkomst, doch niet geheel, omdat de klein-
arteriëele bloeding toch blijft voortbestaan; ik zocht reeds sedert
jaren mechanisch en plaatselijk de bloeding te onderdrukken en
heb dit gevonden in een stel haken¹), die met een elastieke band
verbonden tevens als wonddilatator dienst doen; elke haak is drie-
tandig, alle tanden stomp en de middelste iets korter dan de
anderen; de haken houden den wond mooi ovaal open en spannen
het diepere bindweefsel zoodanig dat het oppraepareeren van den
nervus zeer gemakkelijk gaat en deze spoedig als een geslingerde
taenia vrij in de wond prolabeert.

De mede in de wond verloopende arterie wordt niet dicht-
gedrukt en is daardoor goed te zien; het bloed circuleert vrij,
waardoor in den regel ook een op den nervus verloopende zeer
kleine arterie goed is te zien, en mocht onverhoopt eene kleine
arterie worden doorgesneden, welnu dan wordt een der wondhaken
iets verzet, zoodat zoo\'n arterie door een der tanden wordf
dichtgedrukt of gespannen; op deze wijze wordt de bloeding
tot een minimum beperkt en bedraagt in elk geval niet meer dan
bij de gewone haemostatische onderbinding. Dergelijke haken

eveneens elastisch gespannen zouden ook bij andere operaties
waar eene wond ovaalvormig moet worden opengehouden en
haemostase verlangd wordt, kunnen worden gebruikt bijv. aan de
hals, zelfs aan borst of buik; zij vervangen dan allicht een of twee
helpers.

Zeer aan te bevelen is ook zooals A. F. Muller (Tijdsch. v. V.
15 Sept. 1910 pag. 637) heeft vermeld de coc. injectie centraal
van de operatieplaats te doen waardoor het wondbindweefsel
vrij is van eenig hinderlijk vocht.

De hier gegeven mededeelingen geven ons de volgende modus
operandi bij neurectomie van den nervus volaris lat. et med.
met hunne takken: voorbrengen met halster of hoofdstel, wasschen
en desinfecteeren van het geheele onderbeen, de lippraam op-
zetten, cocaïn, alypin, of novocaïn injectie, al of niet met adrenalin,
de praam afnemen, scheren van de operatieplaats, klieven van de
huid, aanbrengen der goed gespannen haken, de zenuw opprae-
pareeren, coupeeren, flink de wond uitspoelen, hechten met zijde,
verbinden; het verbinden geschiedt het beste aan het voorwaarts
gestrekte been, waarbij de hoef resp. het ijzer wordt vastge-
houden, dan gaat tevens geen poeder etc. verloren.

Ook de neurectomieën der nervis tibiales benevens die der
nervis volares aan het achterbeen kunnen evenzoo staande worden
verricht doch in een noodstal.

Gedurende de laatste vier jaren heb ik ongeveer 70 neurec-
tomieën op ^ 30 paarden op deze wijze gedaan en bevind mij
er best bij, niet het minst om de weinige inspanning en de be-
sparing van tijd; het gebeurt nu menigmaal dat de dubbele neu-
rectomie aan één been niet langer dan een half uur duurt.

Niettemin neme men deze mededeelingen niet al te serieus;
zeer nerveuse en eveneens boosaardige paarden zullen moeten
worden neergelegd, ofschoon om het staand opereeren door te
zetten, chloral ons zou kunnen helpen. Ook is het mogelijk dat
het plaatselijk anaestheticum niet voldoende of niet in den nervus
is doorgedrongen of dat (idiosyncrasie) te veel is geinjicieerd,
zoodat het paard lastig is of wordt; eindelijk vergete men niet
dat het te opereeren object een levend volkomen bewust wezen
is, zoodat elke afleiding in zijne omgeving voldoende is, om te
trachten van standplaats te veranderen resp. het opgeheven been
neer te zetten; doch de hoofdzaak is zooals ik vermeldde. Ik heb
de laatste drie jaren wegens neurectomie geen paard behoeven

neer te leggen, en slechts gnkele in den noodstal geholpen, terwijl
er toch vele volbloed- zelfs circuspaarden onder waren.

Ik veroorloof mij nog de vrijheid hieraan toe te voegen eene
beschrijving van eene handgreep om snel een voorbeen op te
nemen en van een houding om den medialen nervus volaris te
bereiken.

Menigmaal zie ik bij stugge paarden door smeden, stalpersoneel
enz. tallooze wanhopige vergeefsche pogingen aanwenden om een
voorvoet op te nemen o.a. vragen „voet", het been aanpakken
aan pijp, pezen of vetlok, slaan tegen de pezen of den carpus,
schoppen tegen kogel of kroon, voor- en achterwaarts zetten,
drukken tegen boeg of schouder enz. alles tevergeefs en vooral zoo-
als bij onze voorbereidingen bij een gepraamd paard; waar nu
werkelijk de stugheid van het paard oorzaak is, dat de omstanders
den betrokken persoon voor onhandig aanzien, geef ik in over-
weging bij het willen opnemen bijv. van het 1. voorbeen ruggelings
staande met de linkerhand langs den voorrand van het 1. been
den zwilwrat te pakken en dezen met de volle hand even te knijpen;
daarna grijpe men spoedig met een der beide handen kogel, hoef
of ijzer; deze manoeuvre gelukt nagenoeg altijd.

Hoe de voet moet worden gehouden om de laterale stam of tak-
ken der nervi volares te opereeren behoeft geen verklaring; met
de mediale is dit wat anders; in den noodstal heb ik menigmaal
mijn hoofd, hand, of instrument in den klem gehad, om de mediale
lidmaatvlakte te kunnen zien of te prepareeren; al spoedig was het
mij eenvoudiger zoowel bij het vrijstaande paard als in den nood-
stal bij alle mediale operaties, bij hoornscheuren, kroonbetap-
pingen, later ook bij neurectomieën, de voet binnenwaarts ro-
teerend door een helper op te laten houden en te drukken, zoodat de
hoefzoolvlakte resp. het hoefijzer tegen den voorrand van den on-
derarm van het andere been steunt; de operateur heeft nu volop
licht, kijkt in de wond, kan gewoon of ruggelings staan zoodat het
hem onverschillig is welk been hij te opereeren heeft of met welke
hand hij opereert; er zijn immers ook linksche operateurs, er zijn
er ook en dat is het maximum van vaardigheid, die met beide han-
den het mes kunnen hanteeren.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ges
durende de maand Juli 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers iusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Juli 1914 nog niet geëindigd waren.

Algemeene Afdeeling: Als lid zijn aangenomen de heeren
L. Gazenbeek te Utrecht, W. Treffers, ter beschikking ge-
steld van denburgelijke veeartsenijkundigen dienst in N.-O. Indië.

De Blieck en Kaligis vonden op Java in het bloed van karbouwen Piroplasma
mutans en anaplasma marginale, steeds als gemengde infectie. De P. mutans werd
bij magere dieren aangetroffen, die verder geen bepaalde ziekteverschijnselen
hadden. Bij een meer acuut ziektegeval trad de anaplasma op den voorgrond,
en bij een zeer acuut geval met snel doodelijk verloop werden alleen anaplasmen
gevonden. Penning en De Does vonden enkele jaren geleden ook coccen-vormige
parasieten in het bloed van runderen en buffels op Java.

(De Piropl. mutans is een in Indië zeer verbreide parasiet, die in den regel geen
ernstige ziekteverschijnselen veroorzaakt en vroeger ten onrechte door Penning
De Does en Referent als Piropl. parvum beschreven is. De scheiding tussen P.
parvum en P. mutans door Theiler, had pas later plaats. Ref.)

Kimball behandelde 10 paarden met tetanus, met 1 a 6 % carbol-oplossing
subcutaan en intraveneus; eenige dagen achtereen 2 è. 4 gram carbol per dag.
Drie van de dieren herstelden (alle lichte gevallen), zeven stierven, een daarvan
waarschijnlijk aan carbol-vergiftiging. Op de ziekte had het middel zeer zeker
geen invloed.

Door verschillende deskundigen is bij mens en dier magnesiumsulfaat tegen
tetanus aangeraden, het eerst door Meltzer in Amerika, die het reeds in 1905
bij den mens gebruikte. In het Berl. KI. Wochenschr. 1913, 44, wordt als dosis
voor den mens opgegeven ioc.c. van een 10 & 15% oplossing in eens sub-
cutaan inspuiten. Vrijburg.

Ein Beitrag zur Aetiologie der Pododermatitis superficialis acuta aseptica. (Rehe
od. Verschlag).

Thum, die met verschillende andere deskundigen ook de kalfkoorts van het
rund als een anaphylaxie beschouwt (veroorzaakt door herhaalde resorptie van
placenta-elementen), meent dat de aetiologie der rheumatiese hoefontsteking van
het paard ook in die richting te zoeken is.

Verschillende pathologiese toestanden zijn in den laatsten tijd als anaphylaxie
opgevat; de bekende serumziekte, die b.v. na herhaalde inspuiting van anti-
diphterieserum kan optreden was al lang als zoodanig bekend. (Wil men sterfgeval-
len na een eerste seruminspuiting ook langs dezen weg verklaren dan moet men

aannemen dat de betreffende patiënt door de een of andere, meest onbekende
oorzaak, reeds voor de inspuiting veel anti-eiwitstoffen in het bloed had, waardoor
een te snelle parenterale vertering van het ingespoten eiwit mogelijk was, met
de bekende ziekteverschijnselen). De hamoglobinaemie der paarden, de hooikoorts,
verschillende idiosyncrasièn b.v. tegen kreeften, vis, enz. worden wel als anaphy-
laxiën beschouwd. De urticaria wil Thum ook op deze manier verklaren, n.1. door
werking op het vasomotories centrum van de splitsingsproducten der vreemde
eiwitstoffen (het anaphylotoxine).

Alle dierlijke of plantaardige (ook bakterieele) eiwitlichamen zijn in staat onder
omstandigheden verschijnselen van gevoeligheid te veroorzaken. De eiwitlichamen
kunnen direct in het bloed gebracht zijn, of door resorptie daarin gekomen, — heeft
de resorptie van uit den darm plaats, dan wordt wel aangenomen dat het darmslijm-
vlies niet geheel normaal functioneert, waardoor een deel van het vreemde eiwit
als zoodanig wordt geresorbeerd zonder eerst in eigen eiwit te zijn omgezet. Onder-
zoekingen hebben echter geleerd, dat niet alleen vreemd eiwit, maar ook het eigen
eiwit van een dierlijk organisme onder bepaalde omstandigheden verschijnselen
van anaphylaxie kan teweeg brengen.

Sonnenberg beschouwde reeds de rheum. hoefontsteking als een vasamotoriese
storing. Thum meent dat het een storing is in het vasomotories centrum, veroorzaakt
door opname (door de darm wand) van per os toegevoerde vreemde eiwitstoffen.

In de gevallen, dat de ziekte aan de voeding is toe te schrijven, b.v. onrijp graan,
vooral rogge, is voor de opvatting van Thum misschien iets te zeggen; wellicht
meer echter voor de meening van Eberlein, die de ziekte in dit geval voor een
intoxicatie houdt, van een in het voedsel voorkomend gift, dat specifiek op de
hoeflederhuid werkt.

Bij de metastatiese vorm der ziekte, bij verschillende infectieziekten optredende,
zouden volgens Thum de toxines der in \'t spel komende bacteriën het vasomoto-
riese centrum beschadigen en indirect de hoefaandoening veroorzaken. Eberlein
houdt het voor waarschijnlijker dat ze direct de hoefontsteking te weegbrengen.

Als verklaring van de traumatiese vorm der ziekte (door lang loopen op harden
bodem of te lang staan met lichaamsgewicht op één been rustend) is de hypothese
van Thum zwak. Hij wijst trouwens op de mogelijkheid van resorptie van ver-
moeidheidstoxine (Kenotoxine) in die gevallen. M. i. is dan de mechaniese oorzaak
voldoende voor de verklaring der ziekte.

De metastatiese vorm nam ik in Indië dikwijls waar bij runderen, lijdende aan
Deli-farcin-de-boeuf, en schreef die toe aan directe werking van het bacterie-
toxine. De aandoening was dikwijls op te wekken door intraveneuse injectie der
virulente bacil — er ontstonden dan bovendien miliair-abscessen in huid, subcutis
en long, nooit in de hoeflederhuid — zakken van het hoefbeen, zooals bij paarden,
kwam ook niet voor, wel klompvorming door onvoldoende afslijting.

Researches regarding epizootic abortion of cattle. The persistence of the bacillus
of infectious abortion in the tissues of animals.

Mac Fadyean, Heather en Minett deden in Engeland een reeks van proeven,
om te bepalen wat bij epizootiese abortus van runderen, de natuurlijke manier

van besmetting is, hoe lang na besmetting de diagnose door aglutinatie of comple-
mentbindingsproef kan worden gemaakt en welke waarde deze beide diagnose-
middelen bij de ziekte hebben. Zij vonden dat runderen op elke leeftijd kunnen
worden besmet met de bang\'se bacil en zoowel per os als per vaginam. Stieren
kunnen vanuit het praeputium geïnfecteerd worden. De aglutinatie — en comple-
mentproef hadden overeenkomende resultaten en waren gewoonlijk positief 7 a
21 dagen na de kunstmatige infectie. Is 3 weken na de infectie de aglutinatieproef
nog negatief, dan is dit in den regel een bewijs dat de infectie niet gepakt heeft.

Daar de bang\'se bacil gewoonlijk alleen bij zwangere dieren pathogene werking
heeft, is men, om over de immuniteit van een dier te oordeelen, op aglutinatie-
en complementproef aangewezen. Volgens MacFadyean schijnt het dat koeien
die langs natuurlijken weg besmet raken, voor het meerendeel na de abortus geheel
herstellen en een immuniteit krijgen die beschut voor infectie vóór een spoedig
daarop volgende zwangerschapsperiode.

Het aglutineerend vermogen van natuurlijk besmette dieren was gewoonlijk
niet hooger dan van de kunstmatig (met cultuur) geïnfecteerde. Het zou daarom
volgens Mac F. misschien overweging kunnen verdienen in de toekomst jongvee te
immuniseeren door enting met levende culturen. (Zooals bekend, geschiedt in
Holland die immuniseering in besmette stallen door injectie van culturen van
den bang\'sen bacil met of zonder immun serum, al naar het aantal maanden dat
het betreffende dier drachtig is.

Cotton deed interessante waarnemingen in Amerika, en wijst vooral op het
voorkomen der bang\'se bacil in de melk. Van een door hem geregeld onderzochte
veestapel hadden 18 koeien abortusbacillen in de melk; van die 18 hadden 15
abortus gehad, 3 niet. Bij een andere aborteerende koe, met bang\'se bacillen in
het foetus, werden geen in de melk gevonden. De uiers der besmette koeien bleken
maanden tot jarenlang bacillenhoudend. Een der koeien aborteerde in 1907 in
de 7e drachtigheidsmaand, in 1911 opnieuw, in de 5e maand (bang\'se bacillen in
foetus gevonden); de melk van deze koe werd van 1909—1913 nu en dan, in \'t
geheel 44 maal onderzocht, 42 maal werden abortus bacillen gevonden; die bij het
laatste onderzoek gevonden, waren voor caviae even virulent als de vroeger ge-
vondene. Vijftien maanden na de laatste abortus wierp deze koe een voldragen kalf,
in de placente werden geen abortusbacillen gevonden.

Een koe aborteerde twee maal, kreeg daarna 3 maal een voldragen kalf. Bij het
derde kalf werd de placenta op Bang\'sc bacillen onderzocht, met positief resultaat;
hier waren dus 4 jaar en 5 maanden na de laatste abortus nog bacillen aanwezig.

Bij 2 andere koeien, die normaal gekalfd hadden, na een vorige abortus, bevatten
de placentae geen bacillen — ook niet de placentae van een normaal-kalvende koe,
die wel BANG\'se bacillen in de melk had. \'

De met BANG\'se bacillen geënte caviae kregen laesies van milt en van testikels —
de zoo besmette mannetjes besmetten de wijfjes door de coitus —. In de milt der
geënte caviae waren de bacillen soms zeer lang aantoonbaar, in één geval na
iX maanden nog — in de milt en lever van een geënt konijn meer dan 4 maanden
en in de milt van geënte witte muizen bijna 4 maanden.

Journal of Comp. Path. a. Ther. 1913. XXVI 2, pag. 142, Amer. Vet. Review
1913, XLIV : 3. p. 107. Vrijburg.

De Konglutinatiereactie heeft haar ontstaan feitelijk te danken
aan het ERicH-SACHs\'sche Experimenthetwelk was opgesteld
met het doel te bewijzen, dat de haemolyse berustte op de werking
van bepaalde sensibilisatoren, die zich zoowel met de bloed-
lichaampjes als met het komplement bonden; deze beide onderzoekers
maakten daarbij gebruik van 3 factoren n.1. caviabloedlichaampjes,
inaktief runderserum en versch paardeserum. Zij constateerden,
dat de roode bloedlichaampjes van de cavia intact bleven in het
versche serum van het paard maar snel haemolyseerden in een
mengsel van dit serum met inaktief runderserum hetgeen de ver-
onderstelling wettigde, dat in het runderserum een sensibilisator
aanwezig moest zijn, die de roode bloedlichaampjes bond aan
het komplement van het paard, waardoor de bloedlich. haemoly-
seerden. Tot hiertoe niets bijzonders. Maar Ehrlich en Sachs
zagen ook, dat wanneer de bloedlich. eerst in contact werden ge-
bracht met inaktief runderserum en daarna dit laatste door centri-
fugatie verwijderd werd, de haemolyse uitbleef als de zóó voor-
behandelde bloedlich. met versch paardeserum in contact werden
gebracht, waaruit ze de conclusie trokken, dat de cytophiele groep
van den rundersensibilisator zich alleen dan met de cel zou
kunnen verbinden als de komplementophiele met het alexine was
verbonden.

Bij hun studie over hetzelfde onderwerp kwamen Bordet en
Parker Gay²) echter tot een geheel andere meen ing. Volgens hen
bestaat in het runderserum nog een bijzondere stof, die noch
sensibilisator, noch agglutinine, noch alexine zou zijn, een stof,
die met alle andere bekende immuniteitsstoffen zou verschillen,
ze zou het vermogen bezitten de met sensibilisator en alexine ge-
laden bloedlichaampjes te praecipiteeren, welke praecipitatie de
haemolyse zou begunstigen. Deze speciale stof van het runderserum
doorstaat eene verhitting op 56° C. en werd door Bordet en
Parker Gay „colloïde de boeuf\' genoemd. Ze praecipiteert alleen
cellen, die van te voren met sensibilisator en alexine zijn geladen
en deze adsorptie van de „colloïde de boeuf" door de gesensibili-
seerde en alexineerde bloedlichaampjes uit zich met zeer zichtbare
verschijnselen: de cellen agglutineeren sterk tot volumineuse
paketjes en haemolyseeren dan gemakkelijker (uitgezonderd in
xli 55

enkele gevallen). ïn het EDRLiCH-SACHs\'sche Fxperiment gelukte
het dus 4 werkzame stoffen aan te toonen en wel in het aktieve
paar deserum: een thermolabiel komplement en een sterke thermo-
labiele sensibilisator; in het inaktieve runderserum: een thermo-
stabiele sensibilisator en een stof van albuminoïde en kolloïde
natuur de „colloïde de boeuf". Voegt men dus bij elkaar cavia-
bloedlichaampjes, inaktief runderserum en aktief paardeserum,
dan verbinden volgens Bordet en GAy zich de bloedlichaampjes(a)
met den normaalsensibilisator (b) (onverschillig of het de thermo-

stabiele rundersensibilisator of
de thermolabiele paardesensibi-
lisator is). Uit nieuwe complex
trekt het komplement (e) aan en
door deze dubbele binding krijgen
de bloedlichaampjes het ver-
mogen het colloïde de boeuf (d)
naar zich toe te trekken, welke
**"—--**\' laatste stof alsdan zijn agglome-

reerende en haemolytische werking ontplooit. Dit „colloide de
boeuf", waarvan de werking zich dus uit in de agglutinatie der
bloedlichaampjes tot volumineuse paketjes, mag niet verward
worden met de gewone agglutininen; reden waarom Bordet en
Streng³) aan deze speciale stof in het runderserum den naam van
,,Konglutinine" hebben gegeven, terwijl ze de agglutinatie, die ze
bewerkstelligde met den naam van ,,Konglutinatie" bestempelden.

Een van de hoofdargumenten, die Sachs en Bauer ⁴) tegen deze
theorie van Bordet en Gay aanvoerden was, dat het hun onwaar-
schijnlijk voorkwam, dat in het runderserum een speciale stof zou
voorkomen, die men nooit in andere sera had kunnen aantoonen.
In een latere arbeid onderzocht Streng⁵) echter een groot aantal
andere dier- en ook menschensera op hare konglutineerende
eigenschappen. Behalve geite- en schapeserum controleerde hij
ook sera van exotische herkauwers (alpakka, kameel, zebu en
antiloop) en verder sera van hond, varken, konijn, cavia, paard
kat, hond, en duif. Het bleek hem dat konglutineerende stoffen
niet alleen in rundersera maar tamelijk verbreid bij de herkauwers
voorkwamen. Alleen met geiteserum kreeg hij geen konglutinatie
hetgeen hij toeschreef aan de omstandigheid dat de door hem ge-
bezigde geiten wat jong waren (ook bij kalveren zijn de kon-
glutininen veel zwakker dan bij volwassen runderen). Antilopen-
serumhad op gesensibiliseerde en gealexineerde bloedlichaampjes een
nog sterkere tezamenballende werking dan runderserum en zou mis-

schien nog beter als dit voor konglutinatieproeven kunnen dienen.
Honden-, katten- en duivensera riepen geen konglutinatie tevoor-
schijn en schijnen dus geen konglutininen te bevatten. Konijnen-,
hoender-, en menschensera gaven twijfelachtige resultaten, terwijl
paardeserum zich dikwijls veranderlijk gedroeg. Van welk dier
het alexine stamde was onverschillig daar men bij aanwending van
versch paarden-, konijnen-, cavia-, menschen- en zelfs runder-
serum hetzelfde resultaat verkrijgt. In het laatste geval gebruikt
men in de plaats van „inaktief runderserum aktief paardeserum"
versch runderserum alleen. Ook de herkomst der bloedlichaampjes
is van geen belang. Streng gebruikte niet alleen cavia- en runder-
bloedlichaampjes maar ook geiten- en paardenbloedlichaampjes.
In den regel wordt naast de konglutinatie der bloedlichaampjes
ook haemolyse waargenomen. Een eigenaardigheid in dit opzicht
vertoonden slechts geiten- en schapenroodebloedlichaampjes, die
wel is waar sterk samenballen maar niet haemolyseeren, hetgeen
Bordet en Streng toeschrijven aan de omstandigheid dat rund,
schaap en geit verwante dieren zijn; zoo haemolyseert ook runder-
komplement niet of slechts uiterst zwak de bloedlich. van schaap
en geit, wanneer deze geladen zijn met een specifiek haemolytisch
immunserum. In zijn studie: „Ueber das Verhalten des Rinderse-
rums gegenüber den Mikroben (Versuch einer neuen serodiagno-
stischen Methode) ging Streng⁶) na welke werking inaktief runder-
serum -¹- aktief paardenserum op bakteriën uitoefende m.a.w.
of gesensibiliseerde en gealexineerde mikroben door runderserum
neergeslagen werden. Zooals bekend is nemen ook microben alexine
op onder beding, dat ze eerst gesensibiliseerd zijn door een serum
dat daaraan beantwoordende sensibilisatoren bevat. Het afnemen
van alexine kan dikwijls in vitro niet direct makroskopisch gezien
worden, alleen indirect door de komplementbindingsmethode
i? het mogelijk geweest in vitro het opnemen van alexine door
de microben aan te toonen. Wanneer men kon uitmaken dat
runderserum slechts zulke microben neersloeg, die met specifieke
immunsensibilisatoren en met alexine voorbehandeld waren, zoo-
als dat met bloedlichaampjes het geval is dan zou men in het run-
derserum een reagens bezitten met behulp waarvan men met
bekende microben de diagnose van een onbekend immunserum
in vitro makroskopisch kon vaststellen en waarmede omgekeerd
met een bekend serum onbekende microben konden geidentifi-
ceerd worden. In dit geval zou de konglutinatiereaktie dus een
praktische waarde bezitten doordat ze aan de serodiagnostiek
dienstbaar gemaakt zou kunnen worden. Streng experimenteerde

o.a. met typhusbacillen en colibacillen en kon met deze reactie
zeer goed een onderscheid tusschen deze beide verwante bakteriën
aantoonen. Bracht bij hij elkaar typhusbacillen (a) (zie fig). met
inaktief typhusimmunserum (b) en alexine (c) dan werden de
bacillen gesensibiliseerd en gealexineerd en trokken het konglutinin
(d) uit het inaktief runderserum aan, hetgeen makroskopisch zicht-
baar werd door het samenballen der typhusbacillen. Liet hij één
van de genoemde factoren weg of verving hij het typhusimmun-
serum door coliserum dan bleef de konglutinatie achterwege. Hij
kwam dan ook tot de conclusie, dat de konglutinatie evenals de
agglutinatie een specifieke reactie is en voor diagnostische doel-
einden zeer goed gebruikt zou kunnen worden.

Deze samenballing der microben mag niet met de agglutinatie
verwisseld worden; de konglutininen laten zich o.a. door dialyse
va.n de agglutininen scheiden: de agglutininen van het runderserum
blijven na 24 uren dialyse nog opgelost in het serum terwijl de
konglutininen aanwezig zijn in de bij de dialyse achterblijvende
stoffen. Ook bleek het Streng dat de tegenwoordigheid van alexin,
dat voor het samenballen der mikroben een conditio sine qua non
is, op de agglutinatie juist remmend werkt. De konglutinatie
is dus niet als eene uiting van de, door sensibiliseering en alexin-
opname vergroote gevoeligheid der microben tegen de agglutininen
van het runderserum op te vatten.

Kon Streng, zooals boven is medegedeeld, met deze reactie
typhus- en colibacillen van elkaar onderscheiden, het gelukte hem
ook, hoewel het aantal proeven dienaangaande gering was, aan te
toonen dat deze reactie bij de typhusdiagnose parallel liep met de
gruber-wiral\'sche reactie. Tusschen normaal en tuberculeus
runderserum kon bij geen verschil aantoonen, evenmin gelukte hem
dat bij normaal en tuberculeus menschenserum. De verder door
hem onderzochte microben (B-tuberculosis. B. diphtheriae, V.
cholerae, Staphylococcus pyoyenes) gaven allen met bij behoorende
immunsensibilisatoren, alexinen en normaal runderserum een
positief resultaat. Of hij voor deze proeven levende of gedoode
bakteriën aanwendde deed aan het resultaat niets af.

Na Streng werd deze reactie door verschillende andere onder-
zoekers voor diagnostische- en andere doeleinden gebruikt. Zoo
ging Cohen⁷) met behulp van deze methode na het onderscheid
tusschen de pfeiffer\'sche influenzabacil en 3 morphologisch en
kultureel verwante bacillen, die hij kultiveerde bij den septichae-
mischen vorm van cerebrospinaalmeningitis. Hij kreeg bevredi-
gende resultaten. Gay & Lucas⁸) bezigden de reactie voor de

dysenteriediagnose; Swift en Thro⁹) voor het aantoonen van
streptococcen; Luger¹⁰) voor het aantoonen van typhus- en
paratyphusbacillen, dysenterie bacillen en choleravibrionen terwijl
Sauli¹¹) met behulp van deze reactie, die in vele gevallen zekerder
was als de praecipitatie, het eiwit van verschillende plantensoorten
wist te differentieeren (proeven met erwten, boonen en klaver).

Voor de diagnose van syphilis werd de reactie het eerst aange-
geven door Streng¹²) (in zijn voordracht voor de Finlandsche
Academie van Wetenschappen 1909 & 1910) en het eerst uitge-
werkt door Karvonen¹³). Een orgaanextract (alcoholisch runder-
hartextract) werd met het te onderzoeken serum en paarden-
komplement samengebracht. Na eenigen tijd werden runderserum
en cavia bloedlich. toegevoegd. Treedt geen konglutinatie in dan is
komplement in de eerste periode geabsorbeerd d.w.z. het serum
reageert positief. Op grond van zijn onderzoek met 552 sera meent
Karvonen deze reactie als een kompletteerende nevenmethode
van de komplementbinding aan te kunnen geven. Siebert en
Mironescu¹⁴) hebben eveneens deze reactie gecontroleerd bij 100
sera. Hiervan waren 15 normale sera, die in overeenstemming met de
Wa. R. steeds een negatief resultaat gaven. De overige 85 gevallen
stamden van luetische patiënten en van deze gaven er 10 verschillen
met de Wa.R.; acht patiënten hiervan hadden zeker lues. Genoemde
onderzoekers geven daarom eveneens de syphilisreaktie volgens
Korvonen naast de oorspronkelijke Wa. R. aan. Ook Hecht¹⁵)
ging de waarde van deze nieuwe methode bij de syphilisdiagnose na
en controleerde ze eveneens met de komplementbindingsreactie;
hij kreeg met 150 sera ongeveer gelijke resultaten maar kon o.a.
ook daarom de reactie niet boven de Wa. R. stellen omdat het
aflezen der resultaten bij de konglutinatie veel lastiger was dan bij
de komplementbinding. Tot een gelijkluidend resultaat kwam
Jacobaeus¹⁶) die in plaats van caviabloedlich. schapenbloedlich.
gebruikte. Verder onderzocht Streng¹⁷) meer dan 1000 sera en
vond in 80—95% der gevallen resultaten, die met de Wa.. R. over-
eenkwamen.

Voor de diagnose van malleus werd deze methode het eerst aan-
gegeven door Pfeiler en Weber¹⁸, ¹⁹,²⁰). In hun eerste publicatie
deelen ze hun ondervinding mede met de nieuwe serodiagnostische
methode bij 8 paarden, waarbij ze de methode controleerden met
de agglutininen en de komplementbinding. Het resultaat was uit-
stekend. In de 2° mededeeling spreken ze over de bacillenkonglu-
tinatie bij kwade droes, welke reactie door hen niet zoo zeker werd
bevonden als de bloedlichaampjes konglutinatie. De 3⁰ arbeid van

genoemde onderzoekers betreft weer de aanwending van deze
laatste reactie. Bij 45 gezonde paarden viel de reactie negatief
uit evenals de agglutinatie en de komplementbinding. De 2° groep
betrof 45 sera van paarden, die op grond van de resultaten van de
agglutinatie- en komplementbindingsreactie als verdacht van
kwade droes werden beschouwd en die bij de sectie dan ook allen
kwade droes bleken te hebben. Deze 45 sera gaven alle met de
konglutinatie en komplementbinding positieve resultaten; de
agglutinatie gaf slechts in 50% der gevallen een positief resultaat.
De 3⁰ groep omvatte paarden, waarvan het serum met de agglu-
tinatie en de komplementbinding onzekere resultaten had opge-
leverd en juist in deze gevallen, de lastigste om te beoordeelen,
gaf de konglutinatie in verband met de sectie zekerder resultaten
dan de komplementbinding- Tevens bleek hun, dat door malleïnisatie
bij gezonde paarden antikonglutininen ontstonden omdat de reactie
na die malleïnproef positief uitviel. Ook S\'i ranigg²¹) die de konglu-
tinatie bij kwade droes nog fijner uitwerkte, kreeg zeer fraaie resul-
taten bij 82 sera maar kon de reactie niet boven de komplement-
binding aanbevelen.

Alvorens tot de beschrijving mijner proeven met deze reactie
over tegaan wil ik eerst nog even behandelen de techniek der kon-
glutinatiemethode d.w.z. de benoodigde stoffen en de instelling
daarvan.

De techniek dezer reactie vertoont zeer veel overeenkomst
met die bij de komplementbinding; het onderscheid tusschen deze
beide reacties is immers in hoofdzaak deze, dat als index, inplaats
van de haemolyse, bij de hier bedoelde reactie de samenballing der
roode bloedlichaampjes gebruikt wordt.

Voor de uitvoering der reactie zijn de volgende vloeistoffen noodig:
i°. Komplement, waarvoor bij deze methode versch paardenserum
gebezigd wordt, dat nog denzelfden dag verkregen is.

2°. Het te onderzoeken serum, hetwelk eerst door verhitting in
een waterbad (J uur 56° C) van zijn komplement beroofd moet
worden.

5°. Eene opzwemming van roode bloedlichaampjes. Hiervoor
bezigde ik evenals bij de komplementbinding gedefibrineerd en
daarna 3 x gewasschen schapenbloed. Ten einde vergissingen
buiten te sluiten is het zeer gewenscht bij elke proef gebruik te

maken van een zeker positief en van een zeker negatief serum.
Evenals bij de komplementbinding moeten ook hier de verschil-
lende vloeistoffen, vóór het instellen van de eigenlijke proef ge-
titreerd worden. Ook deze reactie is streng quantitatief; door het
nemen van te groote of te kleine doses verliest de reactie haar
waarde geheel.

Om de kleinste dosis van het versche paardenserum (komplement)
te bepalen voegt men aan een zeker voldoende hoeveelheid in-
aktief runderserum dalende hoeveelheden van het komplement
toe, vult met physiologische keukenzoutoplossing bij tot gelijke
volumina en voegt, nadat de buisjes 1 uur bij 37⁰ C. vertoefd heb-
ben, 3 druppels van een 5 % opzwemming van schapenroodebloed-
lichaampjes toe. Nadat de buisjes 4 uur bij 37⁰ C. gestaan hebben
leest men de reactie af. Als contrólen neemt men op een buisje
(n° 8) waarin alleen een vrij groote hoeveelheid komplement is
en geen inaktief runderserum om te demonstreeren dat het paarde-
serum alleen niet konglutineerend werkt; een buisje (n°9) om aan te
toonen, dat inaktief runderserum alleen evenmin konglutineerend
werkt terwijl buisje n° 10 het bewijs levert.dat ook uit zich zelfde
schapenroodebloedlichaampjes niet konglutineeren. Onderstaande
tabel I geeft zulks aan.

Een fraaie konglutinatie werd waargenomen in de buisjes 1,
2, 3 en 4; in 5 en 6 was de reactie twijfelachtig terwijl in n° 7 evenals
in de 3 controlebuisjes de reactie negatief uitviel. De minimale
hoeveelheid komplement lag hier bij 0.04 cm. Bij de 2⁰ voorproef
en bij de eigenlijke proef werd dan gewerkt mét een iets grootere

hoeveelheid, hier 0.06 cm³. Neemt men 2 X de minimale dosis dan
krijgt men evenals bij de komplementbinding (zie mijn artikel in de
Folia Microbiologica T Jahrgang Heft 3) een overmaat van komple-
ment en worden dientengevolge de zwak positieve gevallen in
negatieve veranderd. Neemt men de juist minimale hoeveelheid
dan loopt men gevaar bij de eigenlijke proef dat die dosis te klein
blijkt te zijn; immers het te onderzoeken serum en het extrakt
binden vaak al uit zich zelf een weinig komplement terwijl men ook
rekening moet houden met de omstandigheid, dat de titer van het
komplement in de uren, die er nog verloopen vóór met de eigen-
lijke proef een aanvang kan worden genomen, iets terugloopt.

Heeft men nu bij de i° voorproef bepaald de minimale hoeveel-
heid komplement dan krijgt men als 2⁰ voorproef uit te maken de
minimale hoeveelheid inaktief runderserum, die met de bepaalde
hoeveelheid komplement nog juist komglutinatie geeft. Deze titratie
met de daarvoor benoodigde controlen bevindt zich in tabel II.

Het toevoegen van de verschillende vloeistoffen en het plaatsen
in de broedstoof bij 37⁰ C geschiedde op dezelfde wijze als bij tabel
I is medegedeeld. De contrölen bestonden in een buisje zonder
inaktief runderserum (n° 9) één zonder komplement (n° 10); één
zonder komplement en zonder konglutineerend serum (n° 11)
en ten slotte één buisje met de minimale hoeveelheid komplement
(n° 12).

De minimale hoeveelheid inaktief runderserum, die met de be-
paalde hoeveelheid komplement nog juist een positieve konglutina-

tie geeft, is hier 0.02 c.m.³. De vereischte voor het komplement, dat
de te gebruiken dosis zoo dicht mogelijk bij de minimale moet liggen,
is bij het inactief runderserum lang niet in die mate geldig. Een
overschot van runderserum heeft zeker niet die nadeelige gevolgen
als een overschot van komplement. Voor de eigenlijke proef maakte
ik dan ook altijd gebruik van de dubbele minimale hoeveelheid,
hier dus 0.04 c.m.³. Moet men de komplementdosis voor elke proef
opnieuw bepalen; bij het inaktief runderserum is de bepaalde dosis
veel constanter; na eenige weken, zoo wordt opgegeven, zou die
dosis nog te gebruiken zijn. Toch loopt, zooals ik later zal aantoonen,
ook de konglutinindosis langzaam terug.

Daar het een bekend feit is dat de grootere doses der verschillende
extracten alleen al komplement binden en dus konglutinatie kun-
nen remmen zoo is het noodzakelijk van te voren te bepalen die
hoeveelheid extract, die alleen niet meer remmend werkt. Gewoon-
lijk wordt bij de komplementbinding de helft dezer dosis als titer
aangewend: bij de konglutinatie maakte ik daarom eveneens van
die hoeveelheid gebruik.

Deze instelling die bij de komplementbinding achterwege kan
blijven, is hier veel belangrijker. Men werkt hier met veel kleinere
doses zoodat de verschillen in het aantal roode bloedlichaampjes
per c.m.³ hier veel scherper voor den dag komen. Het is daarom
noodig zoodra men een nieuwe 5 %bloedopzwemming gemaakt heeft
deze te titreeren ten opzichte van de bepaalde hoeveelheid inaktief
runderserum.. Voor dit doel brengt men bij elkaar, behalve de be-
paalde titerdosis konglutinin en komplement, dalende hoeveel-
heden van een 5 %opzwemming van schapenroodebloedlichaampjes
beginnende met 5 druppels. De eerste buisjes bevatten gewoonlijk
nog niet tezamengebalde bloedlich., daar de hoeveelheid toege-
voegde bloedcellen te groot is, om volkomen te worden gekongluti-
neerd. Het eerste buisje in de rij, dat een volkomen konglutinatie
geeft, bevat de titer van de bloedlichaampjes opzwemming.

Heeft men echter de beschikking over een schaap, waarvan per
week slechts weinig bloed ontnomen wordt, in welk gunstig
geval ik aan de seruminrichting verkeerde, dan kan men zonder na-
deelige gevolgen steeds met dezelfde hoeveelheid roodebloed-
lichaampjesopzwemming werken. De dosis, die ik voor mijn.
proeven gebruikte, was 3 druppels van een 5% opzwemming.

Is men op bovengenoemde wijzen van de sterkte der verschillende
vloeistoffen op de hoogte, dan kan met de eigenlijke proef begonnen
worden, die, zooals reeds is medegedeeld, zeer veel overeenkomst
vertoont met de komplementbinding; ook hier is het komplement
de index, doch voor de haemolyse treedt bij de konglutinatie
het samenballen der roode bloedcellen in de plaats.

Deze reactie werd door mij uitgevoerd bij malleus, bij syphilis
en bij abortus der runderen. Bij malleus en bij abortus controleerde
ik de reactie met de komplementbinding en de agglutinatie; bij
syphilis alleen met de komplementbinding.

Voor het onderzoek op malleus konden, wegens het sporadisch,
zeer zelden voorkomen van kwade droes in ons land, slechts 8
sera verkregen worden. Drie dezer sera (I, II en III) waren af-
komstig van paarden van den stalhouder L. te Rotterdam; deze
paarden reageerden op de subcutane malleïninjectie en op de
ophthalmoreactie op zeer typische wijze. Een weinig bloed van deze
paarden werd genomen en deze drie sera onderzocht op agglutinatie
en komplementbinding. Beide reacties waren fraai positief (serum
II het sterkst en serum III het zwakst).

Hoe verhielden zich die sera I, II, en III zich nu bij de konglutina-
tiereactie? Bij de x° voorproef, het instellen van het komplement,
bleek de minimale hoeveelheid komplement, noodig om 3 druppels
van een 5% opzwemming van schapenroodebloedlichaampjes met
een zekere dosis inaktief runderserum te. konglutineeren, die van
0,04 c.m³ te zijn. Bij de 2° voorproef en de eigenlijke proef werkte
ik met. 0,06 c.m³. De instelling van het inaktief runderserum (2⁰voorproef) gaf als minimale dosis aan 0.01 c.m³; gewerkt werd met
0.02 c.m³.

Als kwadedroesexrtact werd gebniik gemaakt van malleïne
brute en daar dit in grootere doses reeds uit zich zelf bindend werkt
zoo moest van tevoren bepaald worden, die hoeveelheid, die niet
meer remmend werkte. Deze hoeveelheid bleek te zijn o.oor c.m.³;
de helft dezer dosis werd voor de proef genomen (0.0005 c.m³).
Alsnu voegde ik bij die bepaalde hoeveelheid van het extract dalende
hoeveelheden van de te onderzoeken sera benevens de bij de i°
voorproef bepaalde hoeveelheid koYnplement, vulde met physio-
logische keukenzoutoplossing bij tot gelijke volumina en plaatste de
verschillende buisjes uur bij 37⁰ C. Het spreekt van zelf, dat in

deze proef de benoodigde contrölen werden opgenomen, voor welke
controlen gevoegelijk naar de onderstaande tabel III verwezen kan
worden. Nadat de verschillende vloeistoffen in de buisjes ij uur
bij 37⁰ C. op elkaar hadden ingewerkt, werd aan elk der buisjes 3
druppels van een 5% schapenroodebloedlich. opzwemming de
titerdosis van het runderserum (0.02 c.m³) toegevoegd, de buisjes
goed geschud en wederom geplaatst bij 37⁰ C. doch nu gedurende
4—6 uur. Nadat de buisjes 8 uur bij kamertemperatuur hadden ge-
staan werd het resultaat afgelezen.

Het werken met dalende hoeveelheden van de te onderzoeken
sera geschiedt daarom, omdat sera vaak al spontaan remmende
stoffen bevatten. Om deze niet-specifieke stoffen uit te schakelen
uur verhitten op 56°C. is niet voldoende) moet men die hoeveel-
heden der sera gebruiken, die niet meer uit zich zelf remmend wer-
ken, vandaar in tabel III die dalende doses der te onderzoeken sera,
een voorafgaande titratie is daardoor overbodig gemaakt. Ge-
woonlijk echter treft men de niet specifieke remming der sera eerst
in doses boven 0.1 c.m³ aan.

Uit bovenstaande tabel blijkt uit de remming der konglutinatie
dat alle 3 te onderzoeken sera met malleusextract komplement
binden en men dus met malleussera te doen heeft. Een geheel analoog
resultaat dus als met de komplementbinding en agglutinatie werd
verkregen. Het serum II, dat bij komplementbinding en agglutinatie
het sterkst positief was, was dit ook bij de konglutinatie terwijl
serum III, het zwakst bij de beide eerste reacties, ook hier een eens-
luidend resultaat gaf. Normaalserum gaf met malleusextract abso-
luut geen remming der konglutinatie (contreien 40—47). De overige
contreien spreken voldoende voorzichzelf; het malleusextract
bleek in de dosis van 0.002 c.m.³ reeds uit zich zelf remmend te
werken (controle 22), beneden die dosis echter niet meer (n° 23 en
24); de gebruikte sera werkten zonder extract niet remmend (n°25
—31). Controle 39 geeft aan. dat versch komplement (0.06 c.m.³)
zonder runderserum niet konglutineerend werkt op schapenrood-
bloedlich.; toch moet paardenserum (Streng⁵) deelde dit mede)
evenals runderserum naast agglutininen ook konglutininen voor
caviaroodebloedlich. bevatten, zoodat wellicht ook versch paar-
denserum alleen schapenroodebloedlich. zou kunnen samenballen.
Aan het eind van mijn artikel kom ik hierop in een afzonderlijk

hoofdstuk, betreffende de werking van verschillende sera op ver-
schillende bloedsoorten, nader terug.

Behalve de 3 bovengenoemde sera van paarden van x stalhouder,
werden nog op verschillende tijdstippen 5 sera op malleus onder-
zocht. Deze laatste sera waren afkomstig van paarden van 5 ver-
schillende eigenaren. Twee dezer sera (I & III) gaven met de kom-
plementbinding en met de agglutinatie een positief resultaat; de
drie andere (II, IV & V) waren met beide reacties negatief. De
konglutinatiereactie met deze 5 sera geschiedde geheel op dezelfde
wijze als boven is medegedeeld. Ook nu werd als malleusextract ge-
bezigd malleïne brute, waarvan de hoeveelheid bij de titratie weder-
om op 0.0005 c.m.³ werd vastgesteld. De te gebruiken dosis komple-
ment benevens de hoeveelheid inaktief runderserum werden voor
elke proef afzonderlijk bepaald. Wat het verloop van de verdere
proef betreft kan naar tabel III verwezen worden. De resultaten
verkregen met de konglutinatiereactie waren ook met deze 5 sera
geheel dezelfde als met de komplementbindingsreactie en de agglu-
tinatie; I en III waren positief; II, IV &V negatief. Normaalserum
gaf in geen der 5 gevallen een positief resultaat.

Alhoewel dus slechts een gering aantal malleussera met de kon-
glutinatiereactie door mij onderzocht zijn zoo durf ik toch, gezien
de analoge resultaten met de beide andere methoden, deze nieuwe
reactie in voorkomende gevallen bij malleus naast de beide andere
aanbevelen.

Mijne onderzoekingen met deze reactie bij syphilis hebben be-
trekking op 25 gevallen. De voor deze proeven benoodigde sera
werden mij welwillend verstrekt door Dr. J. F. Maas, huidarts te
Rotterdam, die mij tevens van ieder serum den uitslag van de door
hem verrichte komplementbindingsreactie mededeelde.

Als syphilisextract bezigde ik het bekende alcoholische cavia-
hartextract, waarvan ik van te voren de zelfremmende werking
bepaalde; 0.2 c.m.³ was de kleinste dosis, die nog uit zich zelf rem-
mend werkte; de helft dezer dosis gebruikte ik bij de proeven. Het
te onderzoeken serum voegde ik toe in dalende hoeveelheden. Bij
de voorproef bleek de benoodigde hoeveelheid komplement (versch
paardenserum) 0.05 c.m.³ te zijn. Na uur bij 37⁰ C. vertoefd te
hebben werd aan de verschillende buisjes de tevoren bepaalde
dosis inaktief runderserum (0.03 c.m.³) 3 druppels van een 5%
schapenbloedopzwemming (3 X gewasschen) toegevoegd; daarna
werden de buisjes 5 uur bij 37° 0. geplaatst en na 10 uur of eerder
het resultaat afgelezen.

0.1	c.m³.
0.09	„
0.08
0.07
0.06	>>
0.05	>t
0.04	> >
0.03	>>
0.02	„
0.01	»

Het te onderzoeken serum afkomstig van een patiënt met secun-
daire syphilis, had naar Dr. Maas mij mededeelde met de komple-
mentbindingsreactie een sterk positief resultaat gegeven. Ook de
konglutinatiereactie bleek sterk positief te zijn. Immers tot een
hoeveelheid van 0.02 c.m.³bleek het serum nog in staat te zijn het
intreden der konglutinatie tegen te gaan ( n° 4—10). Met normaal
serum van de mensch trad een fraaie konglutinatie in (n° 29—39).
Zonder komplement ( 21—29 en 45—50) en zonder inaktief runder-
serum ( 51—56) bleef konglutinatie uit. Ook de overige controlen
vielen naar behooren uit. Werd hier dus een analoog resultaat met
konglutinatie en komplementbindingsreactie verkregen, niet met
alle onderzochte sera kreeg ik eensluidende resultaten. Om kort te
wezen en tevens een duidelijk overzicht van de proeven te geven lijkt
het mij gewenscht deze, benevens diagnose en resultaten, tabel-
larisch weer te geven. Het onderzoek had zooals reeds is medege-
deeld betrekking op 25 verschillende sera.

Bij den uitslag van de konglutinatiereactie wordt met bedoeld,
dat het te onderzoeken serum positief was, zoodat in de betreffende
buisjes dus geen samenballen der bloedlich. was waar te nemen.
Is de uitslag en dus het serum negatief dan neemt men wel konglu-

tinatie waar. Vergelijken we de resultaten verkregen met komple-
mentbinding en konglutinatie dan blijkt, dat van de 25 onderzochte
sera in 20 gevallen een gelijkluidend resultaat werd verkregen. In
5 gevallen week het resultaat, verkregen met de beide reacties, van
elkaar af: de sera 6, 9 & 23 gaven met de komplementbinding een
positief resultaat, overeenkomstig de diagnose, doch met de kon-
glutinatiereactie een negatief. Deze 3 sera onderzocht ik met de
komplementbindingsreactie tenopzichte van hetzelfde extract,
dat ik voor de konglutinatie bezigde. Ook ik kreeg met deze 3 sera
met de komplementbinding een positief resultaat. De herhaalde
konglutinatiereactie gaf weer negatieve resultaten. De beide andere
afwijkingen der resultaten der beide reacties zijn van minder belang:
serum X gaf een zwak positief resultaat met de komplementbinding
terwijl de konglutinatiereactie duidelijk positief was, (diagnose sv-
philis). SerumXVII, afkomstig van een patiënt waarvan de diagnose
niet met zekerheid te stellen was, gaf met de konglutinatiereactie
een negatief en met de komplementbinding een zeer zwak positief
resultaat. Zien we van deze beide laatste gevallen af dan blijkt dus
van de 25 onderzochte sera er 3 een afwijkend resultaat gaven,
afwijkend zoowel van de diagnose als van de komplementbinding,
hetgeen dan in totaal zou zijn 12 % afwijkingen, om het woord mis-
wijzingen nog niet te gebruiken.

Het lijkt mij met het oog hierop niet noodig de konglutinatie-
reactie bij syphilis naast de komplementbinding te gebruiken.
De laatste reactie leek mij betrouwbaarder te zijn terwijl aan de
eerste nog verschillende bezwaren zijn verbonden, waarop ik
later terug kom, die bij de komplementbindingsreactie niet aan-
wezig zijn.

Voor de diagnose van het besmettelijk verwerpen bij runderen •
zijn de in laatste jaren vooral 2 reacties van zeer veel belang ge-
worden: de agglutinatie en de komplementbinding. Het serum van
runderen, die verwerpen zullen of die reeds geruimen tijd geleden
verworpen hebben, geeft een fraaie komplementbinding met een
extract van BANG\'sche abortusbacillen; ook bevat een dergelijk
serum agglutininen tegen deze bacillen al ligt de titer der agglutina-
tie vaak niet hooger dan 1:100. Beide reacties zijn dan ook, voor de
zekere diagnose van besmettelijk verwerpen op stallen, onmisbaar
geworden. Behoefte aan een derde reactie, de konglutinatiereactie,
is hier ongetwijfeld niet, maar wetenschappelijk mag het zeker wel

van belang geacht worden na te gaan welke resultaten deze nieuwe
reactie bij abortus der runderen oplevert. Laat ik beginnen met erop
te wijzen.dat deze reactie bij onderzoek van runderserum, dit tegen
heeft dat één tevoren bepalen van de dosis konglutineerend serum
hier geen doel heeft, omdat men als te onderzoeken serum gebruik
maakt eveneens van runderserum en nog wel in groote hoeveelheid
(o.i c.m³. & 0.05 c.m.³). Daarbij komt nog dat het te onderzoeken
serum bij den aanvang der proef bij het komplement in het extract
aanwezig is en dus niet uur na de binding als konglutineerend
serum wordt toegevoegd. Om deze bezwaren zooveel mogelijk te
voorkomen heb ik van het te onderzoeken serum nooit doses boven
0.05 c.m.³ genomen en dan dalende hoeveelheden, waarmede men
echter meer gevaar loopt zwak positief sera als negatieve aan te
zien. De titer van het konglutineerend serum bepaalde ik vóór
elke proef toch afzonderlijk.

Als abortusextract werd gebruik gemaakt van een serum-
bouillonkultuur van abortusbacillen, waaraan £ % carbol was toege-
voegd en van een helder extract van abortusbacillen. De mini-
male, nog zelf-remmende werking van de serumbouillonkultuur,
lag bij 0.2 c.m.³, waarom ik bij de proeven de helft dezer dosis be-
zigde. Van het extract van abortusbacillen, dat ik verkreeg door
verhitting, schudden, centrifugeeren en fijn wrijven der bacillen
(zie Folia MicrobiologicaI Jahrgang Heft 3) konsteedseen hoeveel-
heid van 0.2, 0.1 en 0.05 c.m.³ gebezigd worden. Zoowel voor de
komplementbinding als voor de konglutinatie maakte ik bij elke
proef gebruik van beide extracten; in geen enkel geval zag ik eenige
afwijding tusschen deze beide. Behalve de titer van het kongluti-
neerend serum werd voor elke proef de titer van het komplement,
waarvoor weer versch paardenserum diende, bepaald. In het ge-
heel onderzocht ik met deze 3 reacties 38 sera op besmettelijk ver-
werpen; de verkregen resultaten wil ik, evenals bij syphilis, hier-
onder tabellarisch weergeven.

Evenals bij syphilis is medegedeeld, wordt ook hier onder
konglutinatiereactie verstaan, dat het onderzochte serum positief
was; in de betreffende buisjes was dus geen samenballen der bloed-
lichaampjes waar te nemen. Gaan we hier de resultaten verkregen
met de 3 verschillende reacties na, dan bewerken we direct dat
hier de resultaten nog veel minder fraai zijn dan bij syphilis.

Van de 38 onderzochte sera gaven slechts 25 met de 3 reacties het-
zelfde resultaat. Direct in het oog valt de groote overeenkomst in
resultaat tusschen de agglutinatie en de komplementbinding:
alleen in 2 gevallen ( sera XXIX & XXII) was de agglutinatie
zwak en de komplementbinding duidelijk positief terwijl in 1 ge-
val (serum XXXIV) een negatieve agglutinatie naast een zwak
positieve komplementbinding stond. Zooveel te meer viel daar-
om het groote onderscheid tusschen deze beide reacties eenerzij ds
en de konglutinatiereactie anderzijds op; van de 38 sera gaven er
13 een afwijkende resultaat. Zien we daarbij nog af van de nega-
tieve uitslagen, die bij de 3 reacties dezelfde waren en bekijken we
de 25 positieve gevallen met de komplementbinding verkregen
dan zien we, dat van die 25 gevallen er slechts 11 met de kongluti-
natiereactie positief waren. Bij positieve sera zou men dus in 56%
der gevallen met de konglutinatieraectie een negatief resultaat ver-

krijgen. Is dus de nieuwe reactie bij malleus en ook nog wel bij
syphilis te gebruiken (al is er in het laboratorium ook mijns inziens
geen behoefte aan) voor de diagnose van abortus is ze onbe-
trouwbaar.

Hoogstwaarschijnlijk speelt hier het feit dat het te onder-
zoeken een konglutineerend serum is de hoofdrol.

Alvorens nu tot het laatste hoofdstuk ,,de werking van verschil-
lende sera op verschillende bloedsoorten" over te gaan wil ik er
nog even op wijzen dat aan de konglutinatiemethode (al mocht ze
ook in de toekomst nog op bepaalde wijzen zijn te volmaken) toch
nog gebreken kleven, die we bij de komplementbindingsreactie niet
kennen. Het grootste nadeel van deze reactie is toch wel dit, dat de
voorproeven hier ingewikkelder zijn en vooral, dat er veel meer tijd
aan de reactie moet besteed worden; zoo moeten immers de voor-
proeven 4—6 uur bij 37⁰ C. vertoeven en de eigenlijke proef even-
eens. Wat de voorproeven betreft moet men hier eerst bepalen den
titer van het versche paardenserum en daarna den titer van het
konglutineerend runderserum en al wordt nu wel beweerd, dat
dit laatste geruimen tijd op zijn zelfde sterkte blijft, zoo constant
als het haemolytisch serum (dat vaak 6 maanden en langer den
zelfden titer houdt) is het konglutineerend serum beslist niet.
Meermalen is het bij mijne proeven voorgekomen, dat reeds na
I week de titer gedaald was bijv. van 0.01 c.m op 0.02 c.m.³ terwijl
weer een week later de grensdosis bij 0.03 c.m.³ lag, hetgeen voor
mij eene aanwijzing was om ook deze voorproef steeds voor elke
proef te verrichten. Verkeert men daarbij nog in de ongunstige
positie, dat men geen zelfde schaap voor zijne proeven beschikbaar
heeft, dan moet men ook zijne bloedlichaampjes voor elke proef
titreeren wil men zeker zijn van zijn zaak. Ook het schudden
der buisjes, dat door meedere onderzoekers wordt aangegeven, is
een bezwaar, dat men bij de komplementbindingsreactie niet kent.
Voegt men daar nog bij dat de overgangen van positieve in nega-
tieve konglutinatie, de twijfelachtige gevallen dus, niet zoo duide-
lijk zijn waar te nemen (al geef ik toe, dat met routine hier veel te
bereiken is) dan heb ik, naar ik meen, de voornaamste bezwaren
tegen deze nieuwe reactie geuit. Het voordeel boven de komple-
mentbinding bestaat alleen hierin dat het niet noodig is voor elke
proef een cavia te dooden. Het bereiden van haemolytisch serum is
te eenvoudig dan dat het als een bezwaar genoemd mag worden
voor de komplementbinding.

Teneinde de werking van versch runderserum op verschillende
bloedsoorten na te gaan bereidde ik van de laatste telkens een 5%
opzwemming, bracht hiervan 3 druppels in buisjes die dalende hoe-
veelheden versch runderserum bevatten, vulde net physiologische
keukenzoutoplossing bij tot gelijke volumina en plaatste de buisjes
daarna 4 uur bij 37⁰ C. na afloop waarvan het resultaat werd afge-
lezen.

Paardebloedlichaampjes verhouden zich verschillend ten op-
zichte van versch runderserum. In enkele gevallen neemt men kon-
glutinatie waar, in andere weer niet. Als regel kan men zeggen dat
grootere hoeveelheden versch runderserum (o.r c.m.³ en daarboven)
paardenbloedlichaampjes (3 druppels van een 5% opzwemming)
haemolyseeren. Hoeveelheden versch runderserum vam 0.05 c.m.³en daar beneden werken nu eens konglutineerend dan weer neemt
men geen samenballing waar.

SchaperoodeUoedlichaampjes worden door versch runderserum
gekonglutineerd. In den regel neemt men nog konglutinatie waar
tot een hoeveelheid van 0.05 en 0.1 c.m.³. Daar beneden blijft kon-
glutinatie in den regel uit. Dat bij die kleinere hoeveelheden echter
sprake is van uitputting van komplement — niet van konglutininen —
blijkt hieruit, dat wanneer met versch paardeserum toevoegt (waar-
van men vooraf heeft bepaald dat het geen konglutininen bevat)
ook met nog kleinere hoeveelheden versch runderserum (tot 0.01
c.m.³) konglutinatie verkregen wordt. Hetzelfde geldt voor alle
andere bloedlich. die met versch runderserum konglutineeren.

Geiteroodebloedlichaampjes vertoonen veel overeenkomst met
schaperoodebloedlichaampies. Met zeer groote hoeveelheden
versch runderserum (boven 0.04 c.m.³) neemt men haemolyse waar;
daar beneden konglutinatie tot een hoeveelheid van ongeveer
0.1 c.m.³ terwijl doses kleiner dan 0.1 c.m.³ als regel geen samen-
balling der bloedlichaampjes veroorzaken.

Varkensroodebloedlichaampjes worden gekonglutineerd door versch
runderserum tot een hoeveelheid van 0.2 c.m.³&o.i c.m.³. Beneden
die hoeveelheden neemt men geen konglutinatie waar.

Caviaroodebloedlichaampjes worden veel vlugger gehaemclyseerd
door versch runderserum, dan de andere bloedlichaampjes. Vaak
neemt men nog in hoeveelheden van 0.03 c.m.³ totale haemolyse
waar. Zooals vanzelf spreekt worden runderbloedlichaampjes door

runderserum niet gekonglutineerd. Ook met andere soortelijke
sera en bloedlich. is dit het geval.

De roodebloedlichaampjes van rund, schaap en geit worden ook
door grooter hoeveelheden versch paardeserum niet gekongluti-
neerd. Ook werkt een doses van 0.3 c.m.³ nog niet haemolytisch op
deze bloedlichaampjes. Evenmin neemt men konglutinatie waar
wanneer men versch paardeserum op de bloedlichaampjes van
varken en cavia laat inwerken. Deze beide laatste soorten bloedlich.
worden echter iets gemakkelijker gehaemolyseerd; een dosis van
0.2 c m.³ werkt gewoonlijk haemolytisch.

Paarderoodebloedlichaaampjes worden door grootere hoeveel-
heden versch schapeserum (tot ^ 0.2 c.m.³) gehaemolyseerd.
Beneden die hoeveelheid neemt men konglutinatie waar; vaak kan
deze echter zwak zijn.

Runderroodebloedlichaampjes vertoonen met versch schapeserum
in den regel geen konglutinatie. Soms echter werken wel grootere
doses van dit serum (boven 0.1 c.m.³) konglutineerend.

Varkensroodebloedlichaampjes worden gewoonlijk niet gekonglu-
tineerd; soms neemt men met grootere doses versch schapeserum
(boven 0.2 c.m ) een zwakke konglutinatie waar.

Caviaroodebloedlichaampjes worden door schapeserum (evenals
dit met runderserum het geval was) gemakkelijker gehaemolyseerd
dan andere roode bloedlichaampjes. Met kleinere hoeveelheden
(beneden 0.05 c.m.³) treedt geen konglutinatie in.

Paarderoodebloedlichaampjes worden door grootere hoeveelheden
versch geiteserum (boven 0.1 c.m.³) gehaemolyseerd. Beneden die
hoeveelheid neemt men in den regel geen, soms echter een vrij
duidelijke konglutinatie waar.

Varkensroodebloedlichaampjes worden nu eens niet gekongluti-
neerd dan weer wel; in het laatste geval door grootere doses serum
(boven 0.2 c.m.³)

gemakkelijker gehaemolyseerd dan de andere. Hoeveelheden van
0.03 c.m.³ en daarboven werken gewoonlijk haemolyseerend.
Beneden die dosis treedt geen konglutinatie in.

Paarderoodebloedlichaampjes worden gehaemolyseerd door grootere
hoeveelheden versch varkensserum; in enkele gevallen kan die
dosis, waarbij nog volkomen haemolyse dezer bloedlich. is waar
te nemen, heel laag liggen (bij 0.03 c.m.³). In kleinere hoeveelheden
ziet men nu eens konglutinatie optreden dan weer blijft deze uit.

Runderroodebloedlichaampjes worden vrij gemakkelijk gehaemo-
lyseerd door varkensserum. Met kleine hoeveelheden (grensdosis
± 0.05 c.m³.) treedt geen konglutinatie in.

Schaperoodebloedlichaampjes worden nog gemakkelijker ge-
haemolyseerd door versch varkensserum. Gewoonlijk werkt een
dosis van 0.03 c.m.³ nog haemolytisch. Konglutinatie treedt niet in.

Geiteroodebloedlichaampjes en caviaroodebloedlichaampjes ver-
houden zich ten opzichte van versch varkensserum geheel als die
van het schaap.

Versch caviaserum werkt op geen enkele van de 5 door mij ge-
bruikte bloedsoorten konglutineerend. In grootere hoeveelheden
(boven 0.2 c.m.³) neemt men bij allen haemolyse waar; bij runder-
bloedlich. is deze het zwakst.

Hebben we hierboven een korte beschrijving gegeven van de ge-
nomen proeven met verschillende sera en bloedsoorten; dan wil ik er
direct aan toevoegen, dat het heel goed mogelijk is, dat bij herhaling
der proeven kleine afwijkingen, niet alleen wat de genoemde
hoeveelheden doch ook wat het hier en daar optreden van konglu-
tinatie betreft, gevonden zullen worden. Het bovenstaande resumé
geeft echter voldoende weer welk resultaat men ongeveer te ver-
wachten heeft.

Vatten we in het kort het resultaat dezer proeven samen dan
blijkt het, dat men niet gerechtigd is in het algemeen te spreken van
een serum, dat konglutineerend werkt. Dit mag men alleen doen,
wanneer men er de soort of soorten bloedlichaampjes, ten opzichte
waarvan het konglutineerend zou werken, aan toevoegt. Immers
wanneer men de verkregen uitkomsten naleest dan zal het een ieder
duidelijk zijn dat ten opzichte van een bepaald serum verschillende
bloedsoorten zich geheel verschillend kunnen gedragen. Zelfs

runderserum, het konglutineerend serum bij uitnemendheid, is
vaak niet in staat paarderoodebloedlichaampjeste konglutineeren.

In grootere hoeveelheden blijken de meeste sera voldoende nor-
maalhaemolysinen te bevatten om verschillende soorten van bloed-
lichaampjes op te lossen; vooral caviaroodebloedlichaampjes
schijnen gemakkelijk gehaemolyseerd te worden. Varkensserum
schijnt het grootste aantal normaalhaemolysinen te bevatten.

Hebben bovenstaande proeven betrekking op versche, pas ge-
wonnen bloedsera, de onderstaande zijn genomen om na te gaan
welke werking in aktief runderserum uur 58° C) op de verschillende
bloedsoorten uitoefent. Daar ik bij deze proeven gestuit ben op een
eigenaardig verschijnsel zoo wil ik, om dit verschijnsel duidelijk
te doen uitkomen, de proeven in haar geheel in tabellen weerge-
geven. Deze proeven hebben betrekking op 2 verschillende runder-
sera (R. S. I & II) die ik na inaktiveering op de verschillende
bloedsoorten van paard, schaap, geit, varken en cavia liet in-
werken. Als controle werd elke reactie herhaald maar nu onder
toevoeging van komplement (versch paardeserum, P.S.). De in-
werking der verschillende vloeistoffen op elkander geschiedde bij
37⁰ C gedurende 4 uur. Weer 4 uur daarna werden de resultaten
afgelezen, nadat de buisjes eerst even voorzichtig op den vinger
omgekeerd waren.

97	0.4 c.m³.
98	o-3
99	0.2 ,,
100	0. i „
101	0.05 „
102	°-°3 ..
103	0,01 „
104	0.005 „
105	0.4 c.m³.
106	°-3 „
107	0.2 „
108	0. i „
109	0.05 „
IIO	°-°3 ..
III	O.OI „
112	0.005 „

Bezien we eerst uit bovenstaande tabellen de resultaten,verkregen
door inaktief runderserum te laten inwerken op de verschillende
bloedsoorten onder toevoeging van versch paardeserum en verge-
lijken we deze met de uitkomsten, verkregen door versch runder-
serum op die bloedsoorten te laten inwerken, dan vallen daarbij
vooral 2 bijzonderheden op:

paardeserum neemt men konglutinatie door veel kleinere doses
serum waar dan bij gebruik van versch runderserum alleen; het-
geen zijn oorzaak ongetwijfeld hierin vindt,dat bij die kleinere doses
versch runderserum de hoeveelheid komplement te gering wordt.

2°. Het haemolyseeren der verschillende soorten van bloed-
lichaampjes door de normaalhaemolysinen uit het versche runder-
serum vervalt zoo goed als geheel als men in aktief runderserum
versch paardeserum bezigt. Het schijnt dat de normaalhaemo-
lysinen door het inactiveeren voor het grootste deel gedood worden
en het versch paardeserum weinig of geen normaalhaemolysinen
voor de verschillende bloedlichaampjes bevat.

De belangrijkste bijzonderheid in bovenstaande tabellen neemt
men echter waar wanneer men nagaat de resultaten verkregen door
inaktief runderserum op de verschillende bloedsoorten te laten
inwerken zonder toevoeging van komplement. Dan springt direct
in het oog, dat grootere doses inaktief runderserum de verschil-
lende bloedlichaampjes (uitgez. die van de geit) ook zonder
komplement kunnen konglutineeren; maar bovenal, dat paarde-
bloedlichaampjes door inaktief runderserurn zonder toevoeging
van komplement nog fraaier worden gekonglutineerd dan door
inaktief runderserum versch paardeserum.

Vergelijkt men immers n° i—8 met n° g—16 dan blijkt daaruit
dat in aktief R. S. versch P.S. paardebloedlichaampjes reeds
bij een dosis van o.i c.m.³ gedeeltelijk gaat konglutineeren, ter-
wijl 0.03 c.m.³ in het geheel geen konglutinatie meer geeft. Gebruikt
men alleen inaktief R.S. zonder versch P.S dan neemt men eerst
bij 0.01 c.m.³ een gedeeltelijke konglutinatie waar, zoodat dus
het komplement juist de konglutinatie tegenwerkt. Ook de kleur
der vloeistof is anders; is toch de vloeistof bij n° x—4 licht rose ge-
kleurd, veroorzaakt dooreen zwakkehaemolysederbloedlichaampjes
door die normaalhaemolysinen, die door het inaktiveeren nog niet
geheel zijn vernietigd, bij n° 9—14 is de vloeistof waterhelder;
de nog aanwezige normalahaemolysinen vinden hier geen komple-
ment om de bloedlichaampjes te haemolyseeren; zoodat men dus
komt tot de slotsom: „zonder komplement geen haemolyse;
zonder komplement wel konglutinatie." Bij vergelijking in de tabel-
len van de n° 81—88metn° 89—96 waarbij gebruik is gemaakt van
een ander inaktief runderserum komt men tot hetzelfde resultaat
ook hier gaat de konglutinatie verder zonder komplement als met
komplement. Ook de aard der vlokken is anders; is komple-
ment aanwezig dan verdeelen in dit geval de neergeslagen
bloedlichaampjes na zwak omschudden zich tot fijnere vlokjes;

is geen komplement aanwezig dan neemt men in een waterheldere
vloeistof slechts i ä 2 zware vlokken waar. Bij alle andere
bloedsoorten (uitgez. die van de geit) neemt men ook die konglu-
tinatie waar, doch alleen wanneer grootere hoeveelheden inaktief
runderserum aangewend worden.

Deze proeven met paardebloedlichaampjes en inaktief runder-
serum heb ik herhaald bij 20 verschillende inaktieve rundersera
en verschillende soorten van paardebloedlichaampjes. Bij al die
proeven ben ik slechts éénmaal gestuit op een inaktief runderserum
dat zonder komplement paardebloedlichaampjes niet vermocht te
konglutineeren, bij alle andere trad zonder toevoeging van komple-
ment een fraai konglutinatie in, welke konglutinatie in alle gevallen
ook weer fraaier was dan wanneer komplement was toegevoegd.
Op dit verschijnsel: „zonder komplement toch konglutinatie", het-
welk niet zou passen in de theorie van Bordet en Gay over
het wezen der konglutinatie, hoop ik later terug te komen. Het
eenige wat men zou kunnen aanvoeren is dit, dat men in de ge-
vallen waarbij konglutinatie verkregen wordt zonder komplement
men niet te doen heeft met konglutinatie in den eigenlijken zin
des woords doch met agglutinatie.

In 1903 publiceerde de toenmalige assistent C. G. Post¹) een
korte, maar zeer belangrijke mededeeling uit de verloskundige cli-
niek van \'s Rijks Veeartsenijschool. Hij bevestigde daarin dat, zooals
vóór hem reeds door enkele anderen was waargenomen, de lichaams-
temperatuur bij het rund gedurende en vooral op het laatst van de
drachtigheid hooger wordt en grooter schommelingen heeft dan
anders, maar hij wees er tevens op, en dit heeft vóór hem niemand
gedaan, dat op het allerlaatst, dus kort vóór den partus, de tempe-
ratuur meer of minder, somtijds vrij aanzienlijk daalt. Hij heeft
dit bij zes runderen, namelijk drie koeien en drie vaarzen, waarge-
nomen.

Deze mededeeling heeft, niettegenstaande ze ook is opgenomen
in de Jahresberichte over 1903 van Ellenberger und Schütz,
blijkbaar niet genoegzaam de aandacht getrokken.

Men vindt althans daaromtrent niets vermeld voor 1910, toen
Weber ²) naar aanleiding van zijn waarnemingen bij 16 koeien
eveneens melding maakte van het stijgen der temperatuur geduren-
de de drachtigheid en het dalen kort voor den partus.

Weber vond dat op zijn laatst een maand voor het einde van de
drachtigheid de lichaamstemperatuur altijd duidelijk hooger werd.
In den regel steeg ze tot 39.5⁰ C. a. 40° C.; bij uitzondering enkele
malen tot boven 40° C en slechts éénmaal bleef ze onder 39.5°C.
Dit betrof een koe, waarbij de temperatuur te voren gemiddeld
38.5° C was en op het laatst der drachtigheid slechts tot 39.25⁰ C.
steeg. Verder had hij geconstateerd dat 12 ä 52, gemiddeld 28 uren
vóór den partus een daling intrad van gemiddeld 0.9⁰ C.

Meyer ³) vond bij drie koeien 21, 22 en 19 uren voor het kalven
een daling der lichaamstemperatuur van 0.5, 0.7 en o.6° C.

Stapel ⁴) vond bij 8 drachtige koeien, welke hij geruimen tijd
observeerde, dat de lichaamstemperatuur ongeveer twee maanden
voor den partus begon te stijgen en daarmee langzaam bleef door-
gaan tot kort voor den partus. Slechts bij één koe ,welke vrij sterke
schommelingen in de temperatuur had, was dit niet duidelijk
merkbaar.

Bij 18 hoogdrachtige dieren, welke gedeeltelijk slechts eenige
dagen werden geobserveerd, schommelden de hoogste temperaturen
tusschen 39.1° C. en 40° C.; van deze 18 runderen was bij ix stuks
de temperatuur boven 39.5⁰ C.

Bij al deze 18 runderen werd kort voor den partus een daling
der lichaamstemperatuur waargenomen en wel van 0.3⁰ C. tot
1.3⁰ C. gemiddeld 0.92⁰ C. Deze trad op 14 tot 52 gemiddeld 28^
uur voor het kalven.

Reinhardt en Müller ¹) hebben een en ander, volgens hunne
„Statistische Arbeiten aus der geburtshilflichen Klinik der Kgl.
Tierärztlichen Hochschule zu Stuttgart", bij de koeien in de verlos-
kundige cliniek te Stuttgart niet in alle deelen bevestigd gevonden.
Zij hebben de runderen nooit maandenlang geobserveerd, maar
slechts 8 ä 14 dagen voor den partus. Daarbij hebben ze nooit
temperaturen boven 39.5⁰ C. waargenomen en ook niet regelmatig
een daling kort voor het kalven. Ze zeggen intusschen wel, dat men
in een aantal gevallen de daling kan constateeren.

Hierbij moet echter worden opgemerkt, dat Reinhardt en
Müller deze meening uitspreken naar aanleiding van „36 besonders
markanten Fällen", genomen uit 400 temperatuurstaten, welke
in den loop van 10 jaren in de verloskundige cliniek door de studen-
ten zijn opgemaakt en dus niet naar aanleiding van door hen per-
soonlijk ingestelde onderzoekingen.

Limmer ²) heeft 50 temperatuurstaten bewerkt, waarvan 27
door hem persoonlijk in verschillende stallen zijn opgenomen, terwijl
de overige 23 reeds in de verloskundige cliniek te Dresden aanwezig
waren.

In tegenstelling met Reinhardt en Müller bevestigt Limmer
de hooge temperatuur en de stijging daarvan in de laatste weken
der drachtigheid en volgens zijn bevindingen zijn temperaturen
zelfs boven 40° C. niet eens zoo heel zeldzaam. Bovendien blijkt
uit zijn tabellen, dat andere zaken, welke invloed uitoefenen op de
lichaamstemperatuur, als jaargetijde, staltemperatuur of voedsel-
opname, niet aansprakelijk kunnen worden gesteld voor de waar-
genomen stijging, dat deze werkelijk aan de drachtigheid moet
worden toegeschreven. Wel is echter opmerkelijk, dat van de 16
runderen, waarbij de temperatuur steeg tot 40° C. of daarboven,

15 behoorden tot de 36, welke jonger waren dan 7 jaar en slechts
één tot de 14, welke een leeftijd hadden van 7 jaren of meer.

Wat betreft de daling der lichaamstemperatuur kort voor den
partus, deze bleef volgens Limmer bij slechts één van de 50 koeien
achterwege en deze koe kalfde circa 12 uren na de laatste tempera-
tuuropname, zoodat de mogelijkheid nog niet is uitgesloten, dat
hierbij de daling kort daarna is begonnen. Bij een tweede koe was
de temperatuur gedurende de 4 laatste dagen eenigszins, maar
onregelmatig dalende. Bij de 48 andere werd het begin der daling
ui a 5Óè gemiddeld 34 uren voor den partus waargenomen, hetgeen
vrijwel overeenkomt met de opgaven van Weber en van Stapel.
Verder blijkt uit de tabellen van Limmer dat bij 6 van de 48 runde-
ren de daling minder dan 18 uren voor den partus begon, bij 7 meer
dan 48 uren en bij 35 runderen tusschen 18 en 48 uren voor den
partus.

Weber heeft het eerst gewezen op de groote beteekenis van deze
daling der temperatuur met het oog op de aankondiging der nade-
rende geboorte. Hij meent zelfs dat men daarvoor zou kunnen
volstaan met alleen de avondtemperatuur op te nemen. Ook Stapel
meent dat men door, liefst tweemaal, doch minstens éénmaal
daags (des avonds) de lichaamstemperatuur op te nemen, onnoodig
waken bij de dieren kan vermijden.

Zoo absoluut uitgedrukt, is het echter niet geheel juist, want bij
het constateeren der daling weet men niet vooraf of het begin der
daling 18 of 48 uren voor den partus optreedt, om van de uitzonde-
ringen, waarbij ze vroeger of later begint, niet eens te spreken.
Maar daar is nog iets, en dat is vooral van beteekenis, indien men
de temperatuur alleen \'s avonds zou opnemen; wanneer de tempe-
ratuur een weinig lager is, weet men ook nog niet met zekerheid
of het reeds een begin der daling is, of dat het misschien slechts een
schommeling is.

Het zal dus nog best mogelijk zijn, dat men \'s avonds niet met
zekerheid kan zeggen, dat een koe in den loop van den nacht zal
kalven, terwijl men van den anderen kant toch ook de mogelijkheid
niet kan uitsluiten. Vrij zeker is het indien de daling bij tweemaal
daags opnemen der lichaamstemperatuur voor de 2de of 3de maal
wordt waargenomen en sterk is, namelijk meer dan i° C. bedraagt
en ook wanneer ze minder sterk is, maar bij tweemaal daags op-
nemen reeds voor den vierden keer wordt geconstateerd.

Iets anders is wel mogelijk en daar vestigt Limmer ook de aan-
dacht op, dat is dat men met behulp van den thermometer vaak
met zekerheid kan zeggen dat een koe den eerstvolgenden nacht

nog niet zal kalven, terwijl men anders zou meenen dat het wel
mogelijk is. Dit is het geval in de eerste plaats, wanneer nog geen
daling der temperatuur te bespeuren is, doch ook wanneer wel een
geringe daling maar toch nog een vrij hooge temperatuur wordt
geconstateerd. Zoo zou volgens de tabellen van Limmer de koe
\'s nachts nog niet kalven, wanneer \'s avonds bij koeien onder de
7 jaren de temperatuur boven 39.3⁰ C. en bij koeien boven de
7 jaar boven 38.9° C. is.

Blijkens de waarnemingen in de afdeeling Verloskunde van
\'s Rijks Veeartsenijschool gedaan, kan ik mij met de verklaringen
van Limmer wel vereenigen en al is het dan nog niet mogelijk op het
uur af te zeggen wanneer de partus zal plaats hebben, toch hebben
wij na de onderzoekingen door Stapel verricht, ook in dit opzicht
veel pleizier gehad van den thermometer.

Bij andere diersoorten zijn, voor zoover mij bekend, omtrent
de lichaamstemperatuur gedurende de drachtigheid niet veel
waarnemingen gedaan en toch zou vooral de daling der temperatuur
vóór den partus bij paarden van zeer groote practische beteekenis
zijn.

Alleen bij schapen en geiten heeft Limmer (1. c.) ook een onder-
zoek ingesteld. Uit zijn waarnemingen bij 22 schapen en 21 geiten
blijkt, dat de stijging der temperatuur gedurende de drachtigheid
niet zoo regelmatig en niet in zoo sterke mate plaats heeft als bij
het rund, terwijl ook de daling vóór den partus niet zoo regelmatig
is en voor zoover aanwezig, reeds langer voor den partus begint,
namelijk bij het schaap 2 tot 13, gemiddeld 7 dagen en bij de geit
2\\ tot 23 dagen, zoodat ze voor de practijk geen waarde heeft.

Nadat het vorenstaande aan de Redactie van het Tijdschrift
voor Veeartsenijkunde ter plaatsing was gezonden, ontving ik de
dissertatie van Joh. Killig, ,,Ueber das Verhalten der Körper-
„temperatur vor, wahrend und nach der Geburt bei Pferd, Schwein
,,und Hund" (Inaugural-Dissertation, Dresden, 1913L

Voor zoover het betreft de lichaamstemperatuur vóór den par-
tus blijkt daaruit het volgende.

Uit zijn waarnemingen, gedaan bij 26 drachtige merries, volgt
dat bij 18 een vrij duidelijke, bij 6 een minder duidelijke en bij 2
geen stijging van de lichaamstemperatuur was waar te nemen ge-
durende de laatste maand van de drachtigheid.

Maar niet alleen dat de stijging niet zoo constant optrad als bij
het rund, ze was ook niet zoo sterk. Ze overschrijdt nooit het

physiologisch maximum van 38.5° C. De schommelingen bleven
steeds tusschen 37.5 en 38.5° C.

De tijd, waarop het maximum der stijging werd waargenomen,
wisselde af van \\ tot 12 dagen voor den partus.

Omtrent de daling der temperatuur vóór den partus heeft
Killig waarnemingen gedaan bij 29 merries, namelijk de 26
bovengenoemde en 3 welke pas kort voor den partus in observatie
kwamen.

Bij alle zonder uitzondering werd een daling geconstateerd van
0.35 tot i.35°C. De laagste temperatuur schommelde tusschen
36.9 en 38° C. De eerstgenoemde temperatuur kwam eenmaal voor
en verder bleef de temperatuur slechts een paar malen onder het
physiologisch minimum 37-5°C. Bij 23 merries was de daling meer
dan o.5⁰ C.

Niettegenstaande deze daling vrij aanzienlijk is, heeft ze toch
weinig practische waarde voor de aankondiging der geboorte,
omdat ze op eenigszins onregelmatige tijden wordt waargenomen.

De tijd van het begin der daling varieerde tusschen 4^- uur en
bijna 12 dagen voor den partus en die waarop de laagste tempera-
tuur werd gevonden tusschen 3I- uur en ruim 6 dagen voor den par-
tus. Bij meer dan de helft der merries werd heel kort voor den
partus na de daling weer eenige stijging der temperatuur gevonden.

Wanneer de temperatuur gedurende minstens 15 maar beter iq
dagen voor bet te verwachten einde van de drachtigheid geregeld
tweemaal daags wordt opgenomen, dan kan men naar aanleiding
daarvan wel zeggen, dat de partus niet zal plaats hebben zoolang
nog in het geheel geen daling wordt waargenomen. Is er eenige,
zij het dan ook geringe daling, behalve de gewone schommelingen
tusschen morgen en avondtemperatuur, dan kan de partus binnen
eenige uren volgen, maar hij kan ook nog eenige dagen op zich
laten wachten.

Indien de temperatuur geregeld zoo lang wordt opgenomen,
blijkt, dat bij de daling altijd wordt bereikt de temperatuur, welke
7 dagen vóór de hoogste temperatuur werd waargenomen.
Wanneer deze temperatuur is bereikt, dan volgt, blijkens de stati-
stiek van Killig, bij de helft der merries de partus binnen 24 uren
en bij de andere helft binnen 2 tot 7 dagen, maar in elk geval
binnen 12 dagen na dien, waarop de temperatuur het hoogst was.

Bij geregeld opnemen van de lichaamstemperatuur gedurende
betrekkelijk langen tijd vóór den partus kan men dus volgens
Killig bij de merrie toch iets er aan hebben, al is het dan ook niet
veel.

De bevindingen van Killig bij 26 hoogdrachtige varkens zijn van
dien aard, dat het opnemen van de lichaamstemperatuur eenigen
tijd vóór den partus, bij deze dieren nog minder resultaat geeft.
Wel werd eenige stijging waargenomen, maar in zoo geringe mate
dat het door de meeste schrijvers aangenomen physiologisch
maximum van 40° C geen enkele maal werd bereikt.

Bovendien werd bij 16 van deze varkens vóór den partus geen
daling waargenomen, terwijl bij overige 10 meer of minder lang
voor den partus eenige, maar toch nooit sterke daling werd gecon-
stateerd.

Wat de honden betreft, werd de opname der lichaamstempera-
tuur door Killig bij 8 hoogdrachtige dieren verricht.

Wanneer we één daarvan voorloopig buiten beschouwing laten,
blijkt dat bij de overige 7 eenige stijging werd waargenomen,
maar niet zoo veel dat de temperatuur boven het phvsiologisch
maximum van 39⁰ C kwam. Daarop volgde een daling gedurende
i tot 3 dagen en dan weer een stijging gedurende de laatste 1 tot
5 dagen voor den partus; zoowel de daling als deze tweede stijging
waren zeer gering.

De achtste hond werd gedurende slechts 7 dagen geobserveerd.
De temperatuur was voortdurend schommelend, iets stijgende;
heel kort voor den partus werd de hoogste waargenomen.

Bij honden schijnt dus het nagaan der lichaamstemperatuur
op het laatst van de drachtigheid geen practische beteekenis te
hebben.

Op het openbaar slachthuis te Leiden werd trichinellosis ge-
constateerd bij 3 ter slachting aangevoerde varkens afkomstig van
den veehouder S. te Lisse. Van denzelfden eigenaar waren 3
varkens naar Voorburg vervoerd. Ook deze dieren werden trichi-
neus bevonden.

De laatste Oost-Indische mail bracht het treurig bericht, dat
de gouvernementsveearts J. H. Zijp te Magelang op 27-jarigen
leeftijd was overleden. Een absces op zijn ooglid, dat in een
phlegmone is overgegaan met opvolgende meningitis, maakte
een einde aan zijn leven. Aldus schrijft mij de luitenant-kolonel
inspecteur-paardenarts W. van der Burg, die er bijvoegt: ,,zeer
droevig, hij was een van de allerbeste krachten."\'

Johan Hendricus Zijp werd 2 Juli 1887 te Zijpe geboren.
Na met goed gevolg afgelegd toelatingsexamen ving hij in
September 1904 zijn veeartsenijkundige studie aan en werd op
31 Juli 1908 tot veearts bevorderd. Onmiddellijk daarna
vestigde hij zich te Houtrijk en Polanen (Halfweg). Bij Konink-
lijk besluit van 8 Maart 1909, n°. 85, werd hij tot wederop-
zegging benoemd tot plaatsvervanger van den districtsveearts
te Haarlem en tevens tijdelijk als assistent te zijner beschikking
gesteld op een belooning van f150.— \'s maands. Daar hij bij
besluit van den Minister van Koloniën dato 3 April 1909, n°. 17,
ter beschikking werd gesteld van den Gouverneur-Generaal van
Nederlandsch-Indië, om te worden benoemd tot veearts bij den
burgerlijken veeartsenijkundigen dienst daar te lande, werd hij
bij Koninklijk besluit van 26 Augustus 1909, n°. 43, met ingang
van 8 September 1909, op verzoek, eervol ontslagen als plaats-
vervanger van den districtsveearts te Haarlem.

Nadat hij een maand te Buitenzorg had doorgebracht, waar
hij werd belast met zoodanige werkzaamheden als hem door den
Inspecteur van den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst
zouden worden opgedragen, werd hij toegevoegd aan den
gouvernementsveearts te Kediri, met voorloopige standplaats
Kediri, en zulks in het belang der bestrijding van de aldaar
heerschende surra onder den veestapel, en om zich op de hoogte
te stellen van de maatregelen, welke er genomen worden ter
verbetering van den veestapel. In Januari 1910 werd hij ver-
plaatst naar Djokjakarta, waar hem de veeartsenijkundige dienst
werd opgedragen, terwijl hij in Augustus 1911 naar de residentie
Kedoe, met standplaats Magelang, ging. Op 7 November 1911
werd hij aldaar lid van den gemeenteraad.

J. H. Zijp heeft zich overal als een uitnemend veearts doen
kennen. Nog in Nederland zijnde, schreef hij reeds een artikel

in het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde, deel 36, over „Infectie
van den mensch door vlekziektebacillen en genezing daarvan
door vlekziekteserum."

De Veeartsenij kundige Bladen voor Nederlandsch-Indië bevatten
onderscheidene artikelen van zijn hand, te weten :

Deel 22: Een geval van traumatische pericarditis bij een rund
en bij een karbouw.

Het bovenstaande moge bewijzen welk groot verlies de vee-
artsenijkunde in het algemeen en in het bijzonder die van
Nederlandsch-Indië heeft geleden door het zoo vroegtijdig af-
snijden van den levensdraad van dezen jeugdigen collega.

Het zij mij vergund het volgende aan het in memoriam toe
te voegen. Collega Zijp was een harde werker met sterken wil,
helder verstand en goed doorzicht. Hij heeft in den korten tijd,
dat hij in het ressort Kediri werkzaam is geweest, veel tot stand
gebracht. Speciaal de rundveefokkerij vond in hem een bekwaam
zoötechniker, die de veeteeltbelangen der inlandsche bevolking
zooveel en zoo goed mogelijk diende. Bij zijn werk heeft hij niet
altijd die medewerking ondervonden, welke hij meende te kunnen
verwachten.

De geest, die in den Burgerlijken Veeartsenijkundigen Dienst in
Indië heerscht en menig collega prikkelt en ontevreden maakt,
heeft ook hem dikwijls onaangename tijden bezorgd, zelfs wel
zoo, dat het dienen hem zwaar viel. Temeer moet het daarom geres-
pecteerd worden, dat hij nog zooveel tot stand heeft kunnen
brengen.

Met weemoed zullen zijn vrienden en collega\'s den openharti-
gen, braven collega, die steeds tot helpen bereid was, blijven
gedenken. Krediet.

Eugen Fröhner: Lehrbuch der Arzneimittellehre für Tieraerzte. 10. neu bearbeitete
Auflage. Stuttgart, Verlag von Ferdinand Enke 1914.

In het korte tijdbestek van 25 jaren hebben reeds 10 uitgaven van het werk van
Fröhner het licht gezien, zeker een bewijs, hoe zeer het werk in veeartsenij kundige
kringen wordt gewaardeerd en hoe gaarne het wordt gekocht. In de nieuwste uit-
gave welke slechts vier pagina\'s met de vorige verschilt (539), hoewel er een 150
tal nieuwe geneesmiddelen in \'t kort worden aangegeven wordt dezelfde volgorde
der te behandelen onderwerpen gevolgd. Na een korte bespreking van de chemische
samenstelling en de pharmacologische werking der alcaloiden, glycosiden, methaan-
derivaten, aetherische olieën, zware en lichte metalen, halogenen en zuren, welk
hoofdstuk door Prof. Schröter op beknopte en overzichtelijke wijze wordt ver-
zorgd, bespreekt Fröhner de volgende groepen geneesmiddelen: Fiebermittel,
Herzmittel, Nervenmittel, Erregende Nervenmittel, Antiseptica, Metalle, Metal-
loide, Pflanzliche Adstringentia, Bittermittel, Alkalien und Säuren, Aetherisch-
Ölige mittel, Pflanzliche Abführmittel, Pflanzliche Anthelminthica, Indifferente
Arzneimittel en ten slotte nog de „Diagnostischen Mittel und Impfstoffe".

Van de nieuwere middelen worden in \'t kort beschreven enkele bij honden nog
niet volkomen onderzochte Hypnotika zooals Aponal, Luminal en Melubrin
verder het in den laatsten tijd in de wondbehandeling aanbevolene kleef- en des-
infectiemiddel Mastisol, en het voor de diergeneeskunde wel wat te kostbare en
voor bestralingsdoeleinden gebruikte mesothorium, een splitsingsproduct van
liet thorium.

Ook wordt de aandacht gevraagd voor het antirheumaticum en jichtmiddel
Alophan, \'t welk nog in de diergeneeskunde nader dient te worden onderzocht
en voor het safraninederivaat Tryposajrol dat tegen mond- en klauwzeer wordt
aanbevolen, doch evenals de vele andere tegen die ziekte aangewende middelen
geen succes had. Het dure Salvarsan, dat bij de bestrijding der borstziekte der
paarden over het algemeen een goeden naam heeft verworven, bij andere infectie-
ziekten b.v. bij hondenziekte evenwel faalt, vindt eveneens een juiste waardeering.
o.a. Is ook de waarschuwing van den schrijver tegen het gebruik van intraveneuse
injecties van chloorbaryum als drasticum m.i. niet overbodig. Hoewel enkele midde-
len waarvan een uitvoerige bespreking wenschelijk ware, slechts beknopt worden
weergegeven, verdient summa summarum deze nieuwe uitgave ten zeerste te worden
aanbevolen niet alleen aan studenten maar ook aan practiseerende veeartsen.

Het veeartsenijkundig Congres te Londen is op den dag der
opening reeds weer gesloten en voor onbepaalden tijd verdaagd.

De opkomst was zeer slecht, gelijk met het oog op de politieke
toestand in Europa te verwachten was.

Namens het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bevordering der
Veeartsenijkunde in Nederland heb ik de eer den leden het ge-
bruikelijke jaarverslag aan te bieden, waarin een kort overzicht
gegeven wordt van de voornaamste gebeurtenissen, die in het af-
geloopen jaar zijn voorgevallen, alsmede van den toestand der Maat-
schappij en van hare werkzaamheden gedurende dat tijdperk.

Reeds geruimen tijd hadden zich donkere wolken opgestapeld
aan den hemel onzer Maatschappij, er was al eens een uitbarsting
gekomen die helaas leidde tot het uittreden van een voorname
kern en het afgeloopen jaar heeft in zijn annalen een tweede
uitbarsting te boekstaven als wellicht nimmer te voren is voorge-
komen. Op de Algemeene Vergadering, gehouden te Utrecht op
25 en 26 Septenber 1913, moesten voor de redactie van het Tijd-
schrift nieuwe leden gekozen worden; van verschillende zijden werd
getracht de oneenigheid, die in den boezem der redactie was ont-
staan weder bij te leggen, hetgeen echter niet mocht gelukken en
toen de meerderheid der vergadeiing het besluit nam om, tegen
hetgeen hieromtrent in het huishoudelijk reglement is voorgeschreven,
de redactie uit drie leden te doen bestaan tot tijd en wijle het rap-
port van de Commissie van Enquête was ingekomen en in eene
Algemeene Vergadering zou zijn behandeld, meende de Voorzitter
als zoodanig en als lid van de Maatschappij en als lid van de Re-
dactie te moeten bedanken. Hierbij bleef het niet. Staande de ver-
gadering kwam een telegram van den Heer Directeur van het
Rijksseruminstituut te Rotterdam waarin deze berichtte dat hij
zijn voorgenomen voordracht op de Algemeene Vergadering niet
zou houden en tevens dat hij bedankte als lid en als eere-lid der
Maatschappij. Dat waren ernstige en diep te betreuren voorvallen.
Behalve door deze verliezen is de Maatschappij in den loop van het
jaar herhaaldelijk getroffen; vier leden werden haar door den dood
ontrukt waaronder een eerelid. De oud-Inspecteur van den Vee-
artsenij kundigen dienst in Ned. Oost-Indië Dr. D. P. F. Driessen,
in 1912, bij gelegenheid van het 50-jarig bestaan der Maatschappij,
tot eerelid benoemd, overleed, op 2 Januari 1914 te Nijmegen.
In de 2e aflevering van dezen jaargang van-ons Tijdschrift is, van
de hand van den Heer Dr. W. C. Schimmel een uitvoerige en zeer
waardeerende necrologie van den overledene verschenen. Het

Hoofdbestuur heeft van zijne belangstelling, in dit voor de Maat-
schappij zoo groote verlies, doen blijken door een officieel schrijven
van rouwbeklag aan Mevrouw de Wed. M. K. Driessen geb. v. d.
Ven, door zich te laten vertegenwoordigen aan het station te
Nijmegen toen het stoffelijk overschot vandaar ter erematie
naar Bremen werd vervoerd en door, namens de Maatschappij een
krans te doen hechten aan de baar. Voorts zijn overleden de leden:
K. Bosma te Zevenbergen, P. C. Buyterse te Harlingen en J.
Th. v. Lohuizen te Winterswijk. Ook zij zijn op waardige wijze
herdacht, hunne necrologieën zijn eveneens in het Tijdschrift ver-
schenen. Ook moet helaas worden gememoreerd dat, naar aanleiding
van het feit dat bij het Hoofdbestuur van een der Afdeelingen een
aanklacht was ingediend tegen een der leden dier Afdeeling, op
14 Maart 1914 te Utrecht een vergadering moest worden belegd
overeenkomstig art: 34 van het huishoudelijk reglement, op welke
vergadering de aanklacht gegrond bevonden werd en het lid in
kwestie in zijn lidmaatschap moest worden geschorst voor den
tijd van een jaar.

Ten slotte leed de Maatschappij in het afgeloopen jaar verliezen
door het bedanken als leden door de Heeren: Dr. A. S. J. van
Alphen, Dr. W. C. A. Doeve, H. C. de Waal, P. Zijp, Dr. D. J.
Copper, Dr. J. A. v. Velzen, J. M. Fillekes, Dr. H.E.Reeser,
J. Kraamer en J. van Klaveren. Daartegenover staat de aan
winst van nieuwe leden n.1. de H.H. P. H. A. v. Aelst, Dr. E. C.
H. A. M. Bemelmans, M. E. Baron Bentinck, Dr. Th. J.v.Cakelle,
H. Detmers, Dr. J. v. Dorssen, W. Folmer, D. H. Goosen, G.
van Herwaarden, G. H. Hommels, D. M. Hoogland, Dr. R.
H. J. Gallandat Huet, A. Ki.arenbeek, F. Lameris, J. J.
Meier, J. L. Petten, A. de Ronde, Dr. M. H. J. C. Thomassen,
W. Trefvers, Dr. B. B. Lautenbach en L. Gazenbeek.

Met groote voldoening wijst ondergeteekende er op dat onder
deze nieuwelingen zich 9 militaire Paardenartsen en 1 oud-paarden-
arts bevinden die gelukkig wederom in den schoot der Maatschappij
zijn weergekeerd.

Het geheel aantal leden der Maatschappij bedraagt thans 472
en drie buitengewone leden, als volgt verdeeld over de verschillende
afdeelingen:

In het afgeloopen jaar mocht de Maatschappij de heugelijke
feiten boekstaven dat aan twee harer eereleden bijzondere eerbe-
wijzen zijn verleend geworden: Dr. J. v. r>. Plaats is benoemd ge-
worden tot officier in de Orde van Oranje Nassau, terwijl den Heer
W. C. Schimmel, bij gelegenheid van de feestelijke herdenking van
het herstel der Utrechtsche Hoogeschool, het doctoraat in de genees-
kunde honoris causa is aangeboden, terwijl genoemden Heer tevens
de eer te beurt gevallen is te worden benoemd tot Honorary associate
of the Roval College of veterinarian Surgeons at London. Voorts
promoveerden tot medicinae veterinairae doctor de H.H. W. A.
Doeve, Joh. Buitenhuis, C. J. Folmer, J. Kets, R. Bergema
B. Eggink en H. H. Nijssen.

Behalve de gewone jaarlijksche vergadering, die in 1913 is ge-
houden op 25 en 26 September, zijn in het afgeloopen jaar twee
buitengewone Algemeene Vergaderingen gehouden. Op den 2en
dag der Algemeene Vergadering is de Maatschappij vereerd ge-
worden met het bezoek van den Heer Directeur-Generaal van den
Landbouw. Op de Buitengewone Algemeene Vergadering, gehouden
29 November T913, waarin het rapport is behandeld, uitgebracht
door de Commissie belast met een onderzoek naar het ontwerp van
wet, houdende bepalingen tot wering van vleesch en vleeschwaren
die voor de gezondheid schadelijk zijn, was Z. Exellentie de Minister
van Binnenlandsche Zaken vertegenwoordigd door den Heer Mr.
L. Lietaert Peerbolte. Op denzelfden dag had de plechtige
overdracht plaats van het van EsvELD-fonds aan de Maatschappij.
Een keurig gecalligrapheerd rapport van deze overdracht is,
namens de Maatschappij aangeboden aan de dochter van wijlen
den Heer v. Esveld, Mevrouw S. J. Weener geb. v. Esveld

te Zuilen, die hiervoor in een dankschrijven aan het Hoofdbestuur
hare groote erkentelijkheid heeft uitgesproken.

De tweede Buitengewone Algemeene Vergadering is gehouden
op 14 Maart 1914 ter bespreking van het rapport, uitgebracht
door de Commissie die het ontwerp van wet tot regeling van het.
Landbouw en het Veeartsenijkundig Hooger Onderwijs in studie
had genomen, op welke vergadering de Heer Inspecteur van het
landbouwonderwijs, Dr. K. H. M. van der Zande aanwezig was,
die mede den Heer Directeur-Generaal van den Landbouw ver-
tegenwoordigde. Ten slotte is nog een vergadering gehouden, over-
eenkomstig het bepaalde in art. 19 der statuten ten einde een voor-
stel te formuleeren betreffende de toekomst van de bibliotheek der
Maatschappij en wel op 6 Juni 1.1 op welke vergadering de bibliothe-
caris, de Heer Dr. H. Schornagel mede aanwezig was. Door het
Hoofdbestuur was tevens de Raad van Bestuur van \'s Rijks Vee-
artsenijschool uitgenoodigd deze vergadering bij te wonen. Met uit-
zondering van den Heer W. J. Paimans, tevens lid van het Hoofd-
bestuur had geen der leden van den Raad van Bestuur aan deze
uitnoodiging gehoor gegeven, drie leden hadden bericht van ver-
hindering gezonden, terwijl de Heer Paimans van enkele de op-
dracht had hunne meening aangaande de hangende kwestie te ver-
tolken.

Het Hoofdbestuur vergaderde op 11 October, 16 November, 28
November, 5 December 1913, xo Januari, 14 Maart, 18 en 19
April, 6 en 7 Juni 1914.

Met i Januari 1914 zijn de nieuw benoemde Voorzitter en xste
Secretaris der Maatschappij de H.H. P. K. M. Houba en Dr. H. A.
Vermeulen in functie getreden. Een woord van hartelijken dank
aan zijn voorganger, den Heer H. J. C. van Lent, voor het
zeer vele en accurate werk door hem, gedurende een vijftal jaren
als iste secretaris voor de Maatschappij verricht, acht onderge-
teekende te dezer plaatse zeer gepast.

Teneinde een vlotte regeling van de namens de Maatschappij te
houden cursussen in vleeschkeuring en vervolgcursussen voor vee-
artsen zooveel mogelijk te waarborgen heeft het Hoofdbestuur
besloten deze regeling voortaan aan één zijner leden op te dragen.
De ondervoorzitter de Heer Dr. D. L. Bakker heeft zich thans met
het administratief en finantiëel beheer dezer cursussen willen
belasten.

Door verschillende Commissiën zijn belangrijke rapporten uit-
gebracht; over de ontwerpen van wet die in dit verslag reeds zijn
genoemd, benevens een over het ontwerp van wet houdende be-

palingen betreffende de Staatszorg voor de Paardenfokkerij, ter-
wijl de Commissie van Enquête de resultaten van hare onder-
zoekingen en overdenkingen eveneens in een rapport heeft neerge-
legd. Alle leden der Maatschappij die zich door hunne betoonde
activiteit op deze gebieden zoo verdienstelijk hebben gemaakt,
mogen zich overtuigd houden van den dank en erkentelijkheid
der Maatschappij voor de vele moeiten die zij zich hebben willen
getroosten, teneinde de taak die zij geheel belangeloos op zich had-
den genomen, naar hun beste weten, te vervullen.

In het afgeloopen jaar is de Maatschappij vertegenwoordigd ge-
worden op het 19e Congres voor Openbare Gezondheidsregeling,
gehouden 12 en 13 Juni te Maastricht door haren voorzitter, den
Heer P. K. M. Houba en door de H.H. Prof. Dr. D. A. de Jong en
J. J. I\' . Dhont; op het 66ste Nederlandsche Landhuishoudkundig
Congres, gehouden te Apeldoorn op 30 Juni, 1 en 2 Juli door den
HeerH. M. Kroon en op het Xe Internationale Veeartsenijkundige
Congres, gehouden te Londen op 3—8 Augustus eveneens door den
voorzitter den Heer P. K. M. Houba.

Ten slotte moet mij van het hart dat ik tot mijn leedwezen heb
moeten ervaren dat meerdere Afdeelingen in gebreke blijven aan
de verplichtingen, omschreven in art: 11 van het Huishoudelijk
Reglement te voldoen. Het jaarverslag wordt door sommige Af-
deelingen nooit ingezonden en zeer dikwijls wordt door mij geen
bericht ontvangen van verhuizing van leden waardoor de toe-
zending van het Tijdschrift en van officiëele stukken namens
de Maatschappij, vertraging ondervindt.

Met den wensch dat deze onregelmatigheden voortaan achter-
wege zullen blijven en onze Maatschappij een jaar tegemoet moge
gaan van rustige maar niettemin krachtige ontwikkeling, besluit
ik dit jaarverslag.

Verslag over den toestand der geldmiddelen van de Maatschappij ter
bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland gedurende het jaar 1913.

De eerste indruk van de rekening over het jaar 1913 is niet erg
gunstig, immers het nadeelig saldo blijkt / 134.63 grooter te zijn
geworden.

Wanneer men echter rekening houdt met het feit dat het Hoofd-
bestuur aan de Redactie van het tijdschrift ƒ 100.— extra heeft
toegestaan, indien deze het verslag van de Commissie voor het

veeverzekeringswezen in het tijdschrift opnam en daarbij zorgde
voor een behoorlijk aantal overdrukken, en dat de Directie van den
Landbouw xoo van deze overdrukken heeft gekocht voor den prijs
van een gulden per stuk, maar dat bij het afsluiten der rekening
deze ƒ ioo nog niet waren ontvangen, dan volgt daaruit, dat men
het nadeelig saldo eigenlijk met deze / 100 moet verminderen.
Het bedraagt dan slechts / 34,63 meer dan bij het begin van het jaar
en men behoeft zich daarover dus niet zoo erg ongerust te maken.

Gaat men de afzonderlijke posten na en vergelijkt men die met
de begrooting, dan blijkt dat voor het Tijdschrift circa / 30 meet
is uitgegeven dan volgens de begrooting was toegestaan. Houdt
men echter rekening met bovengenoemde / 100.—, dan is voor het
Tijdschrift circa ƒ 70 minder uitgegeven.

Van meer belang zijn de uitgaven voor het Hoofdbestuur. Deze
zijn het gevolg van de vele werkzaamheden van het Hoofdbestuur
mede in verband met de voor de Mij. aanhangige wetten, welke
talrijke vergaderingen en groote verschotten noodzakelijk maakten.

Ook de kosten voor de algemeene vergadering overschreden de
begrooting, omdat behalve de gewone, nog een buitengewone al-
gemeene vergadering in November noodig was.

Het nadeelig saldo zou dan ook nog grooter zijn geweest, ware
het niet dat de kosten voor contributie en vertegenwoordiging
gering waren, doordat de laatste steeds kon plaats hebben door
personen, die geen reis- en verblijfkosten in rekening behoefden te
brengen en dat de werkzaamheden van den bibliothecaris zich
hebben bepaald tot uitzoeken en regelen, zoodat hiervoor niet
noemenswaard kosten werden gemaakt.

We vertrouwen dat, door rekening te houden met de omstandig-
heden, welke tegenwoordig betrekkelijk groote uitgaven van de
Maatschappij vorderen, nu spoedig het evenwicht in de finantiën
van de Maatschappij zal zijn hersteld.

Overzicht van het geldelijk beheer over het jaar 1913
in verband met de begrooting.

Verslag Veeartsenijkundig examen zitting 1914. Dit verslag is verschenen als
bijvoegsel N°. 59 tot de Nederlandsche Staatscourant van Woensdag 5 Augustus
1914 N°. 181, en bevat de gebruikelijke opgaven en de tabel aangevende, de tijd
gedurende welke de candidaten in de verschillende vakken worden geëxamineerd,
de examinatoren en assessoren.

Van de 46 candidaten, die zich aanmeldden deden 38 het geheele examen; 6
trokken zich terug en 2 waren alleen voor het practisch gedeelte ingeschreven.

Aan 23 candidaten is het diploma uitgereikt, afgewezen werden:
voor één jaar en het geheele examen 8 candidaten
voor zes maanden en het geheele examen 2 candidaten
en voor 6 maanden en het practisch gedeelte 7 candidaten.

Personalia. Benoemd tot adjunct-directeur van het abattoir te Haarlem,
de heer G. de Vries te Oldebroek.

Bij Koninklijk besluit van 22 Augustus 1914 n°. 73 is ingetrokken het Koninklijk
besluit van 15 Jtili 1914 n°. 63, waarbij, met ingang van 1 Augustus 1914, den
paardenarts 2e klasse op non-activiteit B. Eggink, van het personeel van den
geneeskundigen dienst der lancmacht, op zijn verzoek, een eervol ontslag uit den
militairen dienst is verleend.

A. Lydtin, Rückblicke auf die Entwicklung des deutschen Veterinärwesens mit
bes. Berücksichtigung des Grossherzogtums Baden. Hannover, M. & H. Schaper,
1914. 8°. VIII 616 S. Mk. 12.—

G. Mirisch, Zur Frage der Chirurg. Bedeutung der Melanosarkome unserer
Haustiere unter bes. Berücksichtigung des Plerdes. Inaug.-Diss. Leipzig-Dresden.
1914.

J Lindner, Zur Geschichte der Therapie des Hernia inguinalis der Haustiere.
Inaug. Diss. Leipzig-Dresden. 1914.

Geo. Ullrich, Urethan und Pankreas-diabetes. Inaug.-Diss. Berlin. 1914.
Th. Kitt, Wandtafeln über Tierseuchen I. Stuttgart, F. Enke, 1914. M. 8.—
A. Find, Untersuchungen über die Bakterienflora pathologisch veränderter
Genitalorgane. Inaug.-Diss. Giessen. 1914.

H. Hintze, Beitrag zur Aetiologie der Zungenaktinomykose des Rindes. Inaug.-
Diss. Berlin. 1914.

E. Blattner, Zur Biologie des Bazillus pyogenes. Inaug.-Diss. Giessen. 1914.
J. Lukas. Ueber das Vorkommen der Tetanuskeime in den Exkrementen des
Pferdes. Inaug.-Diss. Wien. 1914.

P. Vochetzer, Untersuchungen über einen pockenähnl. Ausschlag bei Ferkeln.
Ein Beitrag zur Symptomatologie der Schweineseuche u. Schweinepest. Inaug.-
Diss. Leipzig-Dresden. 1914.

A. Ehrenreiter, Der Einfluss des Zwetschenwassers auf die Tätigkeit der
Wiederkäuermägen. Inaug. Diss. Giessen. 1914.

W. Spalteholz, Ueber das Durchsichtigmachen von menschlichen und tierischen
Präparaten. Nebst Anhang: Ueber Knochenfärbung. 2te Aufl. Leipzig, S. Hirzel,
1914. Gr. 8°. 93 S. M. 1.80

H. Mittel, Untersuchungen über latente Infektion der Leberund Milz tuberku-
löser Schlachtrinder. Ein Beitrag zur fleischbeschaul. Beurteilung tuberkulöser
Tiere. Inaug.-Diss. München 1914.

Fr. Schöttler, Das Hannoversche Pferd. Hannover, M. & H. Schaper, 1914.
M. 1 Karte, 5 Taf. u. 79 Abb. Geb. M. 5.—

Zb. Cichowicz, Das Cleveland-Bay-Pferd. Stuttgart, Schickhardt u. Ebner,
1914. M. 1.50

J. Borowiak, Die arabische und anglo-arabische Pferdezucht der Grafen Bra-
nicki in Bialoterkiew. Stuttgart, Schickhardt u. Ebner, 1914. M. 1.80

Rundschau auf dem Gebiete der Ziegenzucht. Hrsg. von A. Machens. Jhg. I.
1913—1914. Eilsleben, G. Krüger, 1913—1914. 24 Nummern mit 192 S. u.
1 Beilage. Ab: M. 1.—

Hadley en Beach behandelden Epithelioma Contagiosa bij hoenders met de
„vaccine" methode. De „vaccine" werd bereid, door afschraapsel van de zieke
huid en van de aangedane mond-, neus- en oog-mucosae in steriele mortier met
physiol. keukenzout-oplossing fijn te wrijven, door watten te filtreeren en in
waterbad een uur op 55⁰ C. te verhitten.

De behandeling (subcutane inspuiting) bleek niet alleen curatief, maar ook
preventief (als nood-enting) heilzaam te werken.

Meyer en Crocker beschrijven in de Am. vet-, review 1913 XLIII, 5, een
enzoötie van coccidiose in een kippenfokkerij. Vooral kuikens van 6 4 8 weken
stierven in groot aantal en ook verscheidene oude hennen. De ziekteduur was ge-
middeld 15 dagen. Verschijnselen anaemie, depressie, zwakte en diarrhee dik-
wiils uitvloeiing uit oogen, neus en mond. Bij bloedonderzoek werd leucocytose
gevonden (vooral de polymorph-nucleaire cellen waren vermeerderd). Verscheidene
volwassen dieren hadden op diphterie gelijkende verschijnselen aan oogen en neus

(met fibrineus of soms geelachtig kazig exsudaat). Deze laatsteverschijnselen waren
niet afkomstig van diphterie maar wel degelijk een gevolg van de coccidiose-
infectie. (Ook Hadley had dit reeds opgemerkt). Bij sectie van over de honderd
gevallen van intestinale coccidiose werd door M. en C. steeds het darmslijmvlies
ontstoken en verdikt aangetroffen. Overige buikorganen macroscopies normaal.
Hadley die 427 gevallen onderzocht vond lever, pancreas en ook longen aange-
daan. In de darminhoud werden bij microscop. onderzoek meestal de 15-25 /j in
doorsnede metende fijn gegranuleerde oöcysten van de F.imeria avium (coccidium
tenellum) gevonden in groot aantal. Soms werden ze niet gevonden, vooral bij zeer
jonge kuikens (van 4 a 6 weken) in deze gevallen was de infectie nog in het ie
stadium, waarin de parasiet nog geen oöcysten vormt, maar zich langs ongesla:h
telijken weg (schizogonie) vermeerdert. (Volgens Hadley begint pas na eenigen
tijd de ontwikkeling langs geslachtelijken weg (Sporogonie) die leidt tot de vor-
ming der oöcysten, die met de faeces ontlast worden. (Microscopies onderzoek
van het darmslijmvlies waar de sporozoiten in het epithelium dringen, zou in een
vroeg stadium tot de diagnose kunnen leiden. Kuikens gevoed met darmen van
aan coccidiose gestorven kippen, hadden na 10 dagen de eerste ziekteverschijnselen.

Behandeling bestond in verwijdering der zieke dieren en desinfectie van het
hok en omgeving, omspitten van besmetten grond of begieten met kalkwater.

De ziekte kwam hiermee tot staan — als preventief middel werd het drink-
water van de kippen gekookt. — Verschillende geneesmiddelen werden geprobeerd
zonder veel succes.

Calomel en methyleenblauw verlengden het leven der patiënten alleen, ol. tereb.
ol. ricini, sulfas ferri en permangan. kalicus hielpen niet.

The use of Milh-cultures of Bac. bulgaricus in the prevention and treatment oj
bacillary white diarrhea of young Chicks.

Bushnell en Maüeer berichten over een in Amerika veel voorkomende bacil-
laire darmaandoening, bij kuikens veroorzaakt door Bac. pullorum, een tot de
Coli-groep behoorende micro-organisme. Van een zieke moeder-hen kunnen
ovarien en eieren besmet zijn, zoodat de kuikens geïnfecteerd ter wereld komen

B. en M. raden aan bij deze ziekte de kuikens te behandelen met melk, zuur
gemaakt door de Bac. bulgaricus (dun Yoghurt). Zij namen proeven met 3 groepen
gezonde kuiken. —de ie groep kreeg geregeld zure melk en werd toen met de
Bac. pullorum per os besmet — de 2e groep werd eerst besmet en kreeg van af
den volgenden dag geregeld zure melk — de 3e groep werd besmet en kreeg geen
zure melk. De sterfte was in de 3e groep verreweg het grootst — in de 2e groep ook
grooter dan in de eerste.

Kaupp vond bij kippen diarrhee als oorzaak dikwiils coccidium tenellum
maar ook wel, de ,,bacillus pullorum", een kort plomp staafje met afgeronde einden
dat uit lever, nieren en milt kon worden geïsoleerd. De eierstokken kunnen ook
besmet zijn en dan het ei infecteeren; de kuikens komen dan met de ziekte ter

wereld. Sterfte is dikwijls 75 %, de herstelde dieren blijven achterlijk, zijn waar-
schijnlijk smetstofdragers. Van de zieke dieren kunnen 75 a 80 % gered worden
door hun als drinkwater te geven een sublimaatoplossing 1:10000 (waaraan een
weinig citroenzuur toegevoegd) gemengd met een oplossing van sulfo - carbolas -
zinci- calcici -en natrici. (de sterkte der sulfocarbonaten wordt niet opgegeven)

Ref. had bij bacillarie kippendiarrhee goede resultaten met sublimaatoplos,
sing (1:10000) alleen, als drinkwater verstrekt. De dieren verdragen dat zonder
intoxicatie. (Zelfs wordt opgegeven 1:2000 als drinkwater). Het kan ook zijn nut
hebben als prophylacticum bij dieren die aan besmetting bloot staan.

Weile behandelde patiënten waarbij digitalis geen succes had, met goed gevolg
met Koffein-ergotine. Vooral bij neurosen, waarbij na een bepaald aantal hart-
slagen telkens een slag uitvalt, had het middel succes.

(ged. 8è. 10 dagen dagelijks 1 gram ergotine-koffeine subcutaan of, in tabletten,
per os.)

Smit bericht over een ziektegeval bij een koe, die na het dekken ziek werd:
vermagering, slechte eetlust, onregelmatige ontlasting en later ontlasting van
faeces per vaginam. Bij de sectie bleek dat bij het dekken de penis in de urethra
was gedrongen, de blaas had geperforeerd en het daartegen aanliggende colon
gedeelte had aangeboord.

Bekend is het, dat de Streptococcen onder de bacteriën, welke
in de natuur zeer verspreid voorkomen, eene eerste plaats in-
nemen in het bijzonder wegens de verscheidenheid en de menig-
vuldigheid hunner uitwerking. Men vindt ze bij gezonde menschen
en dieren zoowel op de huid als op plaatsen, welke met de buiten-
lucht in verbinding staan. Vooral in de bovenste luchtwegen, in
het oor, in descheede, worden de Streptococcen steeds aangetroffen.
Zij leiden aldaar een saprophytisch bestaan, meestal in gezelschap
van andere mikroörganismen, en wachten er een gunstige ge-
legenheid af, om in het lichaam binnen te dringen en alsdan de
verwekkers te worden van de meest verschillende aandoeningen.

Volgens onderzoekingen van Winter, Baum, Zangenmeister,
Fromme, Veit, e.a. kon de aanwezigheid van Streptococcen in de
scheede als volgt vastgesteld worden: Bij zwangere vrouwen 32
pCt., bij barende 23 pCt. en op den 4den dag van het kraambed
zelfs in 67 pCt. in de lochiën In 86 pCt. wordt het optreden van
kraamvrouwkoorts aan Streptococcen toegeschreven; de overige ge-
vallen komen voor rekening van staphylococcen, colibacillen, gono-
coccen en nog enkele andere. De Streptococcen kunnen niet alleen
geregeld in de neusholte, het strottenhoofd en de luchtpijp, doch ook
in de diepere luchtwegen aangetoond worden. Volgens onderzoe-
kingen is zells gebleken, dat de normale longen niet steriel zijn. Zoo
kon Kalbe {Münch, med. W(:ch. 1899) in 15 van 20 gevallen Strepto-
coccen, staphylococcen, colibacillen, pneumoniediplococcen aan-
toonen in de bronchiale lymphklieren van dieren. Deze bacteriën
bleken in verschillende gevallen virulent te zijn. Quensel vond
bij zijn onderzoekingen over het voorkomen van bacteriën in de
diepe luchtwegen bij gezonde dieren in 7 van de 12 onderzochte
bronchiaallympklieren van het paard Streptococcen, staphylc-

coccen en subtilisbacillen, terwijl in 19 van de 36 onderzochte normale
longen streptococcen konden worden aangetoond. Eggink vond
bij bacteriologisch onderzoek van 6 normale paardelongen in drie
gevallen streptococcen; een muis, onder de huid met deze strepto-
coccen geënt, stierf binnen drie dagen tengevolge eener strepto-
coccen-septicaemie. Ook Paul kwam bij zijn onderzoekingen tot de
slotsom, dat een deel der in de lucht zwevende bacteriën bij de
ademhaling tot in de alveolen en fijnste luchtpijptakken door-
dringen. Het meerendeel der ingeademde bacteriën wordt in den neus
vastgehouden en gedood. Een gering gedeelte kan echter in de
luchtpijp en in de longen geraken. Op de hoeveelheid der aldaar ge-
rakende ingeademde bacteriën zijn van invloed de bouw van den
neus en van de keelholte, de aard van het slijmvlies, het aantal
bacteriën, dat zich in de lucht bevindt, en, zooals Menninger aan-
getoond heeft, de toestand der in de lucht voorhanden bacteriën,
n.1. of zij aan druppeltjes of stofdeeltjes voorkomen.

De mensch verkeert door zijn houding en zijn vrije beweging
onder veel gunstiger voorwaarden dan de meeste dieren, welke door
hun verblijf in stallen, het opnemen van voedsel van den grond,
enz. meer in de gelegenheid zijn, een veel grooter aantal bacteriën in
te ademen. Verkeert de mensch evenals het dier in euphorie, be-
schikt het organisme over zijn gewoon weerstandsvermogen, zoo-
dat de verdedingsmiddelen normaal werken, dan zijn de luchtwegen
te beschouwen als een verdelgingsoord van tal van microörganismen.
Degene, welke er zich ophoopen en aldaar in z.g. latent microbis-
mus verkeeren, zullen zich waarschijnlijk kunnen vermeerderen en
ook toxinen kunnen vormen. Deze bezitten echter geringe activi-
teit, want zij worden voortdurend gehinderd door de verdedigings-
middelen van het normale organisme. De levensuitingen dezer
saprophytische bacteriën zijn vertraagd en hun voortbestaan is
zelfs zeer onzeker. Zoodra zich echter een gunstige gelegenheid
voordoet (voorbeschikkend moment), welke een vermindering der
organische reacties ten gevolge heeft, dan worden de bacteriën
actief, zij vermeerderen zich snel, terwijl de vorming van toxinen
toeneemt, zoodat de saprophytische bacteriën plotseling pathogeen
geworden zijn. Tot de. bacteriën, welke als commensalen van het
organisme meestal in de bovenste luchtwegen naast streptococcen
worden aangetroffen, moeten zoowel bij mensch als dier staphylo-
coccen genoemd worden.

Aangaande de oorzakelijke beteekenis, welke aan de strepto-
coccen ten opzichte van catarrhen der luchtwegen moet toegekend
•worden, zijn verschillende onderzoekingen ingesteld. Claisse

(Semaine médicale 1893) heeft door zijn onderzoekingen over de
oorzaak van de bronchitis bij den mensch kunnen vaststellen, dat
de streptococcus pyogenes onder de bacteriën, welke in het bron-
chiaalsecreet vooi komen, een gewichtige rol speelt, zoowel zelf-
standig als in samenwerking met staphylococcen en pneumococcen.
In zeer enkele gevallen konden streptococcen uit het bloed gekweekt
worden. Voor het optreden van streptococcen is volgens Claisse
noodig een letsel van het slijmvlies, een vermindering van het nor-
maal weerstandsvermogen. Het gelukte dezen onderzoeker door
proefnemingen dit voorbeschikkend moment bij konijnen vast te
stellen; gezonde konijnen reageerden niet op inspuiting in de lucht-
pijp van enkele druppels streptococcencultuur; daarentegen kon
een ernstige bronchitis, verwekt worden, zoodra het slijmvlies aan
de werking van verdund zwavelzuur en ammoniak was blootge-
steld. Queijrat onderzocht in hetzelfde jaar het sputum in elf
gevallen van tracheobronchitis; zoowel bij microscopisch als bac-
teriologisch onderzoek kon hij steeds streptococcen aantoonen. Deze
kwamen in den aanvang van den catarrh veelvuldig voor, terwijl zij
in de laatste dagen geheel verdwenen. Queijrat meent aan de
streptococcen een oorzakelijke beteekenis bij de tracheobronchitis
te moeten toekennen. Denys en van de Velde isoleerden uit het
sputum van menschen, die aan chronische bronchitis en pneumonie
leden, verschillende soorten van streptococcen, terwijl von
Lingelsheim (Kolle und Wassermann, Bd. III, 1893) aan de
streptococcen als verwekkers van ontstekingen der luchtwegen bij
den mensch oorzakelijke beteekenis toekende. Volgens de stati-
stiek van Netter komen bij het kind 32 pCt. der gevallen van
monomicrobieele bronchopneumonie voor rekening van strepto-
coccen, terwijl bij gemengde besmetting, welke aan de grootste
helft der gevallen van bronchopneumonie bij het kind ten
grondslag ligt, de verhouding voor de streptococcen is 54.56 pCt.

Ook op veeartsenijkundiig gebied is door tal van onderzoekers
getracht het bewijs te leveren, dat aan de streptococcen oorzake-
lijke beteekenis voor het ontstaan van ontstekingen van de lucht-
wegen toekomt. Eggink (Inaugural Dissertation, Bern 1912.) kwam
bij zijn onderzoekingen over de beteekenis der streptococcen voor
ontstekingen der diepere luchtwegen bij het paard tot de slotsom,
dat hierbij de streptococcen een groote rol spelen.

Bij verschillende ziekten, zoowel van mensch als dier, zien wij de
microörganismen, en in het bijzonder de streptococcen, hun sapro-
phytisch bestaan vaarwel zeggen, waaruit dus volgt, dat voor het
virulent worden dezer bacteriën een aanleidende oorzaak noodig is.

In de verschillende studieboeken over bijzondere therapie vinden
wij bij de oorzaken van de ontstekingen der diepere luchtwegen tal
van algemeene en bijzondere oorzaken vermeld. De algemeene oor-
zaken verhoogen tijdelijk de virulentie der bacteriën, welke ver-
hooging terzelfder tijd gepaard gaat met een vermindering van het
weerstandsvermogen van het slijmvlies. Bekend is het, dat deze
oorzaken van verschillende n aard zij n. Preadisponeerend zij n: Zwakke
constitutie; slechte voedingstoestand; verweeking, gewend zijn aan
te warme stallen; ophooping in te beperkte ruimten (bij handelaren)
en verplaatsing naar stallen, welke zondigen tegen lichttoetreding,
ventilatie en rioleering; voorts tandwisseling; huid- en darmpara-
sieten.

Mensch en paard kunnen beter tegen verandering van weer
naarmate zij meer gehard en in goeden voedingstoestand zijn. De
meeste paarden kunnen slecht tegen verandering van klimaat:
dit blijkt het meeste bij jonge paarden, die nog geen of weinig ar-
beid hebben gedaan; vooral valt dit op bij de jonge Iersche re-
monte paarden. Bij renpaarden van 3- of 4-jarigen leeftijd komen bij
overgang naar een ander land minder ziekten voor dan bij andere
paarden van den zelfden leeftijd, die nog geen of bijna geen werk
hebben gedaan, doch ook de volbloeds toonen in het algemeen pas
maanden later hun besten vorm. Zij zijn echter meestal meer aan
reizen gewoon dan de remonte paarden. In het voor- en najaar
komen vooral catarrhen der luchtwegen voor door kou te vatten
o.a. bij plotselinge weersveranderingen, vochtig weer, zuid-westen
wind. Marek stelt zich alsdan de werking op het slijmvlies der
luchtwegen aldus voor: Langs reflectorischen weg ontstaat hy-
peraemie en vermeerderde afscheiding, verminderde trilhaarbe-
weging, waardoor ophooping, vermeerdering en virulent worden der
microörganismen, welke in de luchtwegen steeds aanwezig zijn.
Door de proeven van Claisse is bewezen, dat scheikundige wer-
king het slijmvlies der luchtwegen voorbeschikt tot ontsteking;
mechanische prikkeling door stof-zand eveneens. Valsalva heeft
voorts door zijn proeven aangetoond, dat een ontsteking van den
bronchiaalboom kan ontstaan o.a. bij slikstoornissen, bij verlam-
ming van de stembanden, bij verlamming der bewegingen van den
slokdarm, bij stoornissen in den bloedsomloop tengevolge van
krachteloosheid en van decubitus. Wij weten, dat bij letsel van de
long het gevaar voor pneumonie groot is.

Niet uitsluitend door inademing ontstaan ontstekingen van de
luchtwegen, waarvan hoofdzakelijk streptococcen ten grondslag
liggen. Volgens de intestinale theorie van CALMETTEkan bij gastro-

•-enteritis een pneumonie optreden. Dagelijks komen jonge kinderen
met dergelijke aandoeningen in behandeling. Ook op veeartsenij-
kundig gebied zijn aanwijzingen voorhanden, dat deze theorie niet
uit de lucht gegrepen is.

Zoo zijn o.a. ook gevallen van coli-bacillose bij het kalf bekend,
waarbij het doodelijke verloop, niettegenstaande de behandeling
met polyvalent coli- en paracoli-serum, moest toegeschreven wor-
den aan een pneumonie, waarin streptococcen werden aangetoond
(Jensen). Proeven van de Kast en Uffenheimer bewezen, dat
bacteriën van den darm uit, door de maag en den slokdarm, in
den pharynx en van hier door inademing in de luchtwegen kunnen
geraken, terwijl het van tuberkelbacillen bekend is, dat zij van den
darm uit langs de lymphbanen in de bronchiaalklieren kunnen ko-
men en van hier in de longen. Dat de besmetting der luchtwegen
spoedig tot stand komen kan, is door Netter medegedeeld, welke
3 uur na koude vatten — langs reflectorischen weg — het bestaan
van een pneumonie vaststelde. Hierbij sluiten zich die gevallen
van borstziekte in het remontdepöt aan, bij welke de catarrh
binnen 6 uur optrad.

De gevallen van primaire specifieke streptococcenbesmettingen
zijn echter zoowel bij mensch als dier gering in verhouding tot die
gevallen, waarbij het ernstig verloop aan het secundair optreden van
streptococcen moet toegeschreven worden. Tot eerstgenoemde
besmettingen rekent men bij het dier o. a. de streptococcen-mastitis,
de arthritis puerperalis, de streptococcen-angina en de verschillende
«nstekingen van weivliezen, als pleuritis, pericarditis, peritonitis (na
castratie). Bij verschillende besmettelijke ziekten van den mensch,
waaraan een specifieke verwekker ten grondslag ligt, zooals o.a. bij
diphtherie, bubonenpest, malaria, febris recurrens, e. a., kunnen
secundair pneumonieën optreden, waarvoor in zeer vele gevallen
streptococcen afzonderlijk of in samenwerking met andere micro-
organismen hoofdzakelijk moeten aansprakelijk gesteld worden. Dit
geldt eveneens voor het paard hetgeen door mij o.a. bij de Influenza
catarrhalis (Pferdestaupe)(Ce«fr«/W. Bakt.f.Band 70, 1913, Heft3-4)
■en in gecompliceerde gevallen van goedaardigen droes is medege-
deeld. Doch ook in het verloop van andere ziekten bij den mensch,
zo\'oals mazelen, roodvonk, erysipelas, griep, kinkhoest, gewrichts-
rh eumatisme, welke met een aandoening van de bovenste luchtwegen
gepaard gaan, treden niet zelden secundaire streptococcen-pneu-
monieën op, waaraan in den regel het doodelijk verloop moet toe-
geschreven worden.

bovenste luchtwegen secundair een ontsteking der diepere lucht-
wegen volgen, door niet specifieke, pathogeen of door omstandig-
heden pathogeen geworden bacteriën. Bij laryngitis en tracheitis
kan zich secundair een bronchopneumonie aansluiten. Dit zien wij
eveneens bij het zgn. „endemisch hoesten" bij het paard ook hier
treedt niet zelden een secundaire longontsteking op, het gevolg
eener streptococcen-besmetting, zooals dit o.a. bacteriologisch bij
de afgemaakte en gestorven troepenpaarden van de Koninklijke
Militaire Akademie te Breda tijdens het heerschen dezer aandoening
in 1907—1908 is vastgesteld.

In het algemeen kan door toevoeging van bloedserum aan de
culturen de virulentie der streptococcen vermeerderd worden, ter-
wijl door dierpassage avirulente streptococcen in virulente kunnen
worden omgezet. Aldus gelukt het aan deze bacteriën zelfs een
buitengewone virulentie te bezorgen. Marmorek, Rüppel en
Aronson konden door dierpassage dergelijke virulente strepto-
coccenkulturen verkrijgen, waarvan slechts 0.000.0001 c.M³. na
onderhuidsche inspuiting binnen 24 uur een muis dooden kon. Bij
een dergelijke virulentie is het niet onmogelijk, dat streptococcen
in staat zijn buiten medewerking van aanleidende oorzaken een
ontsteking der luchtwegen te verwekken. Soortgelijke waar-
nemingen, welke genoemde onderzoekers in het laboratorium deden,
kunnen wij eveneens opmerken bij besmettelijke aandoeningen
zoowel bij mensch als dier, waarbij de streptococcen een voorname
rol spelen, o.a. tijdens het optreden van pneumonieën in hospitalen
en gevangenissen, waaraan in den regel een gemengde streptococ-
cen-besmetting ten grondslag ligt. Onlangs trof mij zeer het ver-
loop van mazelen bij drie kinderen van hetzelfde huisgezin. Deze
ziekte trad het eerst op bij een zesjarigen zwakken jongen, die op
school was besmet, alwaar reeds enkele gevallen van mazelen onder
de kinderen waren voorgekomen. De tijd, aan het uitbreektijdperk .
voorafgaande, duurde verscheidene dagen, terwijl het verdere ver-
loop der aandoening als niet ernstig moest worden aangemerkt.
Enkele dagen later trad de ziekte op bij een gezonden tweejarigen
jongen, die zooveel mogelijk van zijn ouder broertjewasafgezonderd.
Het incubatietijdperk was thans veel korter en de aandoening zelve
ernstiger. Bij het derde kind, een flink vierjarig meisje, dat tijdens
de ongesteldheid der broertjes buitenshuis had vertoefd, doch
enkele dagen, nadat de laatste lijder normale temperatuur had ge-
kregen, naar huis was teruggekeerd, deed zich eveneens de ziekte
spoedig voor en was het verloop beslist het meest ernstig. Voor de
borstziekte der paarden kon ik gedurende de borstziekte-enzootieën

in het Remontedepot te Miliigen overeenkomstige waarnemingen
doen. Ook aan de samenwerking van streptococcen bij specifieke
besmetting moet in vele gevallen stellig het ernstige verloop en de
hardnekkige weerstand bij de bestrijding worden toegeschreven.
Zoo vermeen ik, dat aan de vaak voorkomende samenwerking van
den streptococcus met den tuberkelbacil bij longtuberculose van den
mensch te weinig aandacht wordt geschonken. Tijdens mijn deta-
cheering bij de Rijksseruminrichting ter nadere bestudeering van
besmettelijke paardenziekten, was ik tal van malen in de gelegen-
heid mij persoonlijk te overtuigen van de aanwezigheid van strep-
tococcen, als het ware in reincultuur naast de tuberkelbacillen in
het sputum van tuberculoselijders, wat aldaar geregeld voor een
der plaatselijke vereenigingen ter bestrijding van de tuberculose
onderzocht werd. Niet zelden komt een dergelijke samenwerking
van streptococcen met den bac. suisepticus bij de borstziekte der
varkens voor. Aan de aanwezigheid dezer streptococcen in de aan-
gedane longen, moet alsdan de minder gunstige werking van het
serum tegen de borstziekte bij de varkens worden toegeschreven.
De praktijk heeft uitgewezen, dat de aanwending van antistrepto-
coccenserum naast borstziekteserum in besmette koppels, waarin
niettegenstaande de aanwending van laastgenoemd serum in den
aanvang der ziekte toch sterfgevallen voorkwamen en bacterio-
logisch streptococcen naast borstziektebacillen in de longen vast-
gesteld waren, zeer gunstige uitkomsten verkregen werden. Ook de
minder gunstige uitwerking van het anti-diphtherieserum, niet-
tegenstaande tijdige preventieve aanwending, komt niet zelden voor
rekening van gemengde besmetting met streptococcen.

Tot de bacteriën welke als commensalen van het organisme
naast de streptococcen meestal in de luchtwegen bij het paard wor-
den aangetroffen, moeten verschillende staphylococcen n.1. sta-
phylococcus albus, aureus en citreus, colibacteriën en ovale bacillen
genoemd worden.

Deze vier soorten van bacteriën spelen, ook volgens de resul-
taten mijner bacteriologische onderzoekingen, eene belangrijke rol,
bij het verwekken van aandoeningen der luchtwegen. Zooals ik
reeds vermeldde, vermeende ik slechts in twee gevallen van borst-
ziekte van streptococcen-pneumonie en in een geval van coli-
pneumonie te mogen spreken, door de bevinding als het ware in
reincultuur van resp. streptococcen en colibacteriën.

Volgens mededeelingen van Lignières (1896), Tabusso (1908) en
Monfallet (1910) zijn uit de longen van paarden welke tijdens zeer
boosaardige borstziekte-enzootiën succombeerden, onmiddellijk
ovale bacillen in reincultuur gekweekt. Zonder twijfel kunnen de
ovale bacillen (Pasteurella equi) in sommige gevallen eene pneumo-
nie verwekken. Constant is het voorkomen dezer lagere organismen
bij de borstziekte niet. Het gelukte mij slechts enkele malen ovale
bacillen intra vitam bij borstziekte patiënten aan te toonen, ter-
wijl ik hun aanwezighied slechts éénmaal in de longen constateerde.
Sven Wall gelukte dit in één van de 29 gevallen van borstziekte.
Ostertag nam hun aanwezigheid intra vitam bij elf borstziekte
patiënten waar.

Hutyra en Marek kennen dan ook in de laatste uitgave van
hun leerboek aan deze bacteriën geen oorzakelijke beteekenis voor
de borstziekte meer toe. Gevallen van zelfstandige staphylococcen-
pneumonie bij het paard vond ik nimmer vermeld. Geheel uitge-
sloten is hun voorkomen niet, te meer, daar volgens de statistiek
van Netter 20 % der gevallen van bronchopneumonie van het kind
voor rekening van staphylococcen komen, genoemde statistiek is
als volgt:

A. Gevallen van bronchopneumonie, waarin van „specifieke"
infectie sprake is (monomicrobieele):

B. Gevallen van bronchopneumonie, waarin van „gemengde"
(associatie) infectie sprake is:

Aan de grootste helft der gevallen van bronchopneumonie bij
het kind ligt eene gemengde infectie ten grondslag.

Van belang lijkt mij de mededeeling, dat in hospitalen en gevan-
genissen, de gevallen van pneumonie hoofdzakelijk veroorzaakt
worden door gemengde streptococcen-infectie.

Volgens Marmorek staan de streptococcen onder invloed van de
stofwisselingsproducten der bacteriën, waarmee zij in symbiose
voorkomen. Hieraan sluiten zich mijn persoonlijke waarnemingen
aan. Herhaaldelijk is mij nl. gebleken, dat streptococcenbouilloncul-

turen zeer weelderig groeiden in tegenwoordigheid van staphylo-
cocccen. Overeenkomstig met deze symbiose, kon ik in den regel bij
helt bacteriologisch onderzoek van longen, afkomstig van paarden,
waiarbij tijdens het ernstig verloop van goedaardigen droes, ,.Pferde-
staiupe" en borstziekte secundaire pneumoniën optraden, streptococ-
cen en staphylococcen aantoonen. Het aandeel dat aan de mede-
werkende bacteriën tot het verwekken van streptococcenbesmettin-
gen in het algemeen en tot het verwekken van de borstziekte der
paarden in het bijzonder toekomt, is echter niet bekend, doch is
ijtijjns inziens belangrijk. Nader dienaangaande in te stellen uit-
voerige onderzoekingen lijken mij zoowel voor den mensch als het
dier zeer gewenscht ten einde met meer succes tegen deze associatie
infecties te ageeren. Wellicht zullen complementbindings-onder-
zoekingen in deze licht kunnen verspreiden.

Van de meeste bacteriën is het bekend, dat zij toxinen vormen,
wanneer zij zich in het gevoelige organisme ontwikkelen. In
dit opzicht gedragen zij zich echter verschillend. Sommige, zooals de
miltvuurbacillen, scheiden slechts weinig toxinen af, zij veroor-
zaken den dood door hun aantal, eerst nadat zij in het bloeden in tal
van organen geraakt zijn. Andere, zooals de diphtherie- en tetanus-
bacillen, zijn gevaarlijk door hun gevormde toxinen, welke na in
den bloedsomloop opgenomen of langs de zwenuwen opgestegen te
zijn, ernstige letsels in verschillende organen veroorzaken. Behalve
deze bacteriën zijn ons lagere organismen bekend, welke eerst door
tusschenkomst hunner gering verspreidbare toxinen werken. Dit
zijn de z.g. endotoxinen, welke eerst tot werking komen, nadat de
bacteriën uit elkaar gevallen zijn. Tot deze groep van bacteriën be-
hoort o.a. de verwekker van de dysenterie, daar men proefonder-
vindelijk met de endotoxinen letsels heeft kunnen verwekken, welke
als kenmerkend voor dysenterie werden aangemerkt.

De werking der streptococcen is tweeledig, n.1. lokaal en algemeen;
lokaal ontsteking verwekkend, daarnaast bij zeer virulente stam-
men toxische werking.

Inderdaad gelukt het in vele streptococcen culturen giftige stoffen
aan te toonen, vooral in serumbouillonculturen. Aldus zijn zeer
giftige cultuurfiltraten verkregen, waarmede o.a. Marmier door
eene inspuiting van slechts o.oi gr. een konijn doodde.

Proeven dienaangaande ingesteld bij paarden heb ik moeten
staken, nadat twee mijner proefdieren gestorven waren. Een intra-
veneuse inspuiting van 10 cM³ van een filtraat eener zeer virulente
streptococcenserumbouilloncultuur, welke zeven maal 24 uur bij
lichaamstemperatuur gekweekt was, had het plotseling afsterven
van het paard ten gevolge. Ik meende het intreden van dezen
collapstoestand te moeten toeschrijven aan verlamming van het
vasomotorische centrum. Een ander maal nam ik het volgende
waar. Toen ik bij een mijner proefpaarden 5 cM^s eener zeer virulente
diplostreptococcenserumbouilloncultuur, die gedurende viermaal
24 uur bij 37⁰ C. gegroeid en daarna gedurende 5 uur bij 50° C. ge-
dood was, intraveneus inspoot, trad na enkele minuten zulk een
ontlasting op, als door mij, wat het aantal malen en de hoeveelheid
betreft, nog nimmer bij een paard is waargenomen. De reactie was
hevig en nadat de vrees, dat het dier zou sterven, geweken was, werd
ik door mijn helper gedwongen, deze ontlasting, waaraan geen einde
scheen te komen, van den komischen kant te beschouwen. Zijn op-
merking „wat zou een dergelijk middel voor een boer groote waarde
hebben" was typisch. Aan de reactie van het darmkanaal, waardoor
uitscheiding der overtollige streptococcentoxinen plaats vond,
meende ik het behoud van het dier te moeten toeschrijven.

Bij verdere proefnemingen bij muizen bleek mij, dat de hevigste
streptococcen vergiften niet altijd van bijzonder virulente stam-
men verkregen werden.

Hoogst eigenaardig dus, dat tusschen toxinvorming en virulentie
geen regelmatige verhoudingen schijnen te bestaan.

Volgens SiMON¹) bevatten de streptococcen, behalve het aange-
toonde vergift in het filtraat der culturen, eveneens een endo-
toxin, dat echter minder giftig is. Beide werken ze hevig in op de
roode bloedlichaampjes. Het meerendeel der pyogen. streptococ-
cen vormen op bloedagar een haemolytischen hof. Het aantoonen
van deze haemolytische werking is, te meer na de onderzoekingen
van Scholtmüller, Thalmann e.a. van beteekenis, daar de
meeste „saprophytische" streptococcen geen haemolytische wer-
king bezitten.

Besredka en Landsteiner toonden deze haemolytische stof,
lysin, in cultuurfiltraten aan, terwijl zoowel Braun als Mac Leod
het voorkomen van lysin, gescheiden van de streptococcen konden
vaststellen.

voelig voor hooge temperaturen; het laatste wordt bij verwarming
°P 55° C. onwerkzaam.

Voor normale sera afkomstig van konijnen, caviae, paarden en
menschen is aangetoond, dat deze, antilysin, bevatten.

Ook de staphylococcen vormen zoowel in culturen als in het
lichaam van mensch en dier, toxische stoffen, welke voor bloed-
lichaampjes giftig zijn. Zij zijn het eerst door van de Velde als
leucozidin beschreven. Volgens Neisser en Wechsberg zijn deze
toxinen van alle voor den mensch pathogene staphylococcen het-
zelfde en niet te onderscheiden. Volgens R. Kraus en Ludwig¹) en
Guyot²) bezit het staphylococcen toxin naast eene oplossende
werking op de bloedlichaampjes, tevens de eigenschap deze te doen
samenballen.

Ten einde in de werking der streptococcentoxinen een nader
inzicht omtrent hunne klinische uitwerking te erlangen, ging ik in
de nieuwste werken over kinderziekten de verschijnselen na, welke
o.a. voorkomen bij mazelen, roodvonk, griep, kinkhoest, ziekten,
waarbij de streptococcen, een alhoewel niet algemeen erkend oor-
zakelijke, dan toch zonder twijfel zeer belangrijke rol vervullen.
De verschijnselen, bij genoemde ziekten, wijzen er zonder twijfel op,
dat een specifiek ziekteverwekkende oorzaak voor deze verschijn-
selen en de optredende complicaties moet worden aansprakelijk
daar de gevormde toxinen een specifieke uitwerking hebben. Wat
de mazelen betreft, is nimmer het rechtstreeksche bewijs kunnen ge-
leverd worden, dat als oorzaak streptococcen moeten worden aange-
merkt. Tot voor korten tijd waren dieren niet te besmetten, ter-
wijl door de besmetting met sputum in den regel geen volledig
ziektebeeld kan verkregen worden. Steeds ontbreekt dan de catarrh
der bovenste luchtwegen. Deze catarrh behoort tot het eigen-
lijke ziektebeeld der mazelen; er bestaat n.1. steeds een zekere graad
van laryngitis. Het schijnt Anderson en Goldberger (Referaat
in Nederl. Tijdschr. v. Geneesk. 1913. Tweede Heflt, n°. 3) gelukt te
zijn. het ziektebeeld mazelen proefondervindelijk bij apen (Rhesus-
exemplaren) teweeg te brengen door inenten met bloed van mazelen-
patiënten 24 tot 42 uren, nadat bij dezen de uitslag was verschenen,
zoowel als met de afscheidingsproducten uit mond en neus na het
verschijnen der eruptie na inbrenging in den mond en pharynx. Vol-
gens genoemde onderzoekers „schijnt" het virus tot de ultra-
microscopische groep te behooren. Bij mazelen zien wij, naast hooge
koorts, anorexie, vaak zenuwverschijnselen optreden, zooals

krampen, delirium, terwijl reeds in het begintijdperk der ziekte
sterfgevallen voorkomen, ofschoon zooals bij de sectie blijkt, van
longcomplicaties volstrekt geen sprake is („catarrh suffocant").
De voorbeschiktheid voor aandoeningen van de diepere luchtwegen
is groot; secundaire bronchopneumonieën treden meermalen op.
Doen zich alsdan gelijktijdig erythemen voor, dan worden algemeen
Streptococcen als de oorzaak van de bronchopneumonieën aange-
merkt. Meestal echter worden naast Streptococcen, staphylococcen,
pneumococcen en coli-bacteriën bacteriologisch aangetoond. Een
catarrh der luchtwegen is steeds aanwezig. Hutinel zegt dienaan-
gaande in „Les maladies des enfants," „C\'est la que pénètrent dans
la circulation les poisons microbiens dont l\'action joue un rôl
prédominant dans les manifestations symptomatiques. Les enfants
ne succombent pas à une asphyxie pure et simple; les lésions
bronchopulmonaires réleveés par les autopsies seraient tout à fait
insuffisantes pour expliquer l\'asphyxie mécanique que l\'on a
presque toujours regardée comme la cause de la mort, ils sont em-
poisonnés par lestoxinen microbiennes, et les altérations du sang, du
foie, et des reins; aussi bien que l\'analyse des symptômes ne laisse
aucun doute sur le rôle de ces poisons."

In de ziekenhuisgevallen is de meest gewone verwekker daarvan
de Streptococcus, die een buitengewone virulentie schijnt verkregen
te hebben. Een volgens mij opvallende overeenkomst van voren-
staande met de verschijnselen, welke waargenomen worden, bij
de borstziekte der paarden zal niet kunnen worden ontkend.

Ook voor roodvonk is nimmer het rechtstreeksche bewijs geleverd,
dat Streptococcen als de oorzaak moeten worden beschouwd; proef-
ondervindelijk gelukt het niet, de ziekte door Streptococcen te ver-
wekken; de eruptie is gering. In het „Handbuch der Hygiene"
1913 Bd. III afd. 2 vond ik in het hoofdstuk „Infektionskrankheiten
zweifelhafter Aetiologie van C. Fraenken und Gotschlich vermeld:
In nahezu allen Fällen von Scharlachfieber, die einige wenige Tage
nach dem auftreten der ersten Krankheitserscheinungen einer bak-
teriologischen Prüfung unterzogen werden, ein Mikroorganismus
in mehr oder weniger reichlichen Mengen aufzutreten pflegt: der
Streptococcus pyogenes.

Dit heeft o.a. aanleiding gegeven, dat vele geleerden zooals
Bagynskie te Berlijn genoemde Streptococcus als den verwekker
van roodvonk beschouwde.

Merkwaardig is, dat ook bij roodvonk een angina voorkomt
Berge beschouwt alsnog roodvonk als een plaatselijke ziekte n.1.
een streptococcen-amygdalitis en noemt als oorzaak van den uitslag,

de streptococcen-toxinen. Ook bij roodvonk kunnen zenuwver-
schijnselen op den voorgrond treden; meestal treedt hooge koorts
plotseling op (ongeveer 40^° C.), gepaard met rillingen en roodheid
van gelaat en oogen; terwijl in ernstige gevallen de zieke overlijdt
aan een vergiftiging (uitslag der lijkopening negatief). De toxinen
hebben een groote voorliefde voor de weivliezen, synoviae en de
nieren; zelfs kan bij een zeer geringe aandoening anasarca vastge-
steld worden. Secundair kunnen bronchopneumonieën voorkomen;
zelden worden streptococcen in het bloed aangetroffen, wel echter
enkele uren voor den dood.

Algemeen worden streptococcen als oorzaak van erysipelas be-
schouwd; zwakke, armoedige kinderen blijken vooral gevoelig te
zijn. Ook bij erysipelas komt steeds rhinitis voor. De verschijnselen
zijn kenmerkend n.1. hooge koorts 40°—41⁰ C., kleine, snelle, on-
regelmatige pols, anorexie, evenals zenuwverschijnselen, onrust af-
gewisseld door coma ook delirium, doch zelden krampen. In het ver-
loop van erysipelas kunnen zich eveneens long- en niercomplicaties
voordoen, evenals endocarditis. Recidief kan optreden bij meisjes op
13—15 jarigen leeftijd tijdens de eerste menstruatie-verschijnselen
(voorbeschikkend moment).

Ook bij den vlektyphus schijnen de streptococcen een niet onbe-
langrijke rol te spelen. Fürth (Zeitschr. f. Hygiene und Infektions-
krankheiten 1912), schrijft, dat hij tijdens een typhusepidemie in het
voorjaar van 1911 in Tsingiau door kleuring en door cultuurproeven
vastgesteld heeft, dat in 38 pCt. van de gevallen in het bloed en in
de organen van de zieken een micro-organisme aangetroffen werd,
waarvan het mogelijk was zuivere culturen te maken. Afgaande op
den uiterlijken vorm rangschikt hij dit micro-organisme onder de
dijlococcenbacillen, maar de vorm verandert naar gelang van de
samenstelling der voedingsbodems. De koloniën op gelatine en de
biologische eigenschappen in verschillende voedingsbodems doen
denken aan den streptococcus pyogenes. Bij een voortgezette
kweeking in kunstmatige voedingsbodems verliest het micro-orga-
nisrne zijn ziekmakende eigenschappen. In verband met de verkregen
uitkomsten bij dierproeven (apen) staat het evenwel nog te bezien,
of let afgezonderde micro-organisme de oorzaak is van de ziekte, of
dai hier alleen een secundaire besmetting is vastgesteld. Van kink-
hoest zegt Hutinel in zijn bovengenoemd werk, dat het nog steeds
nie: gelukt is, ondanks talrijke onderzoekingen met zekerheid den
verwekker dier ziekte vast te stellen. Wel hebben die onderzoekingen
onsleeren kennen de verschillende bacteriën, die in het opgehoeste
slijm voorkomen. Daaronder is de streptococcus de meest gewone.

Onder de in het ziekenhuis vooral waargenomen complicaties van
kinkhoest staat de lobulaire broncho-pneumonie bovenaan en is
vooral die door den streptococcus veroorzaakt de ernstigste. Aan
deze ziekte sterven de jonge kinderen (onder het tweede jaar) bijna
altijd en vaak zeer snel in vier of vijf dagen onder het optreden van
stuipen. Dat deze stuipen voornamelijk op rekening van de ge-
vormde streptococcen-toxinen moeten gesteld worden, wordt niet
betwijfeld.

Bij de influenza, de griep, van den mensch bestaat er eveneens
een merkwaardige overeenkomst met de borstziekte der paarden;
Ook hier spelen streptococcen en staphylococcen eene zeer belang-
rijke rol. De verschijnselen, optredende bij kraamvrouwenkoorts,
in gewrichisrheumatisme verdienen eveneens onze bijzondere aan-
dacht in verband met de groote rol, welke de streptococcen en hun
stofwisselingsproducten bij deze ziekten vervullen.

Ik schrijf het aan vorenstaande vergelijkende studiën toe, dat ik
vermeen een inzicht in het wezen der borstziekte bij de paarden
verkregen te hebben. Nadat ik mij gedurende ruim twee jaren in het
laboratorium met de bestudeering dezer ziekte had beziggehouden,
werd ik, door mijn detacheering bij het Kemontedepöt, in de gelegen-
heid gesteld deze hoogst belangwekkende ziekte nader klinisch te
bestudeeren. Hadden clinici tevens specialisten op bacteriologisch
gebied aldaar de borstziekte kunnen bestudeeren, alwaar zij zich door
haar optreden en verloop onder de jonge remontepaarden zoo bij
uitstek daartoe leent, de oorzaak dezer ziekte zou stellig reeds opge-
helderd zijn, evenals de jarenlange onvruchtbaar gebleven syphilido-
logische studiën eerst met goed gevolg werden bekroond, toen
zoölogie en klinische dermatologie gezamenlijk onderzoekingen naar
de oorzaak van syphilis instelden. I)at de borstziekte niet kan be-
schouwd worden als een bacteriaemie, is gebleken uit de reeds
vermelde geringe uitkomsten, verkregen door Ostertag en
Troester te Berlijn, bij de bestudeering dezer ziekte, welke hun
vanwege de departementen van Landbouw en van Oorlog was opge-
dragen. Ook de uitvoerige onderzoekingen van Prof. Robert
Koch, leverden geen uitslag op. Evenmin gelukte het Gaffky,
directeur van het instituut „Robert Koch", die na Koch\'s is dood
werd aangezocht diens onderzoekingen voort te zetten, de oorzaak
der borstziekte op te helderen.

kunstmatige wijze aan gezonde, onvatbare paarden de borstziekte
te bezorgen. Het gelukte nl. niet door inspuitingen onder de huid,
in de aderen, in de luchtpijp of in de longen, van bloed, pleuritis-
exsudaat, peesscheedevocht en longmassa\'s van aan borstziekte
lijdende en gestorven dieren paarden te besmetten, zoodat naar mijn
meening kon worden besloten, dat de borstziekte der paarden niet is
een bacteriaemie. Evenmin gelukte het in uitstrijkpraeparaten van
bloed en andere lichaamsvochten met toepassing van de verschillen-
de kleurmethoden protozoën (trypanosomen en spirochaeten) aan te
toonen. Door de klinische bestudeering bij ongeveer 450 paarden
gedurende de enzootie 1910-—\'11 en 1911—\'12 in het Remontede-
pöt te Milligen bleek mij, dat dit lijden bij uitstek van neuropa-
thischen aard is.

Ongeveer 70 jaren geleden werd de borstziekte door Günther
genoemd: „epizootische nervöse Entzündingsfieber des Pferdes,"
in verband met de zenuwverlammingen, waartoe bij deze ziekte
een zekere praedispositie bestaat. Sedert dien zijn in de talrijke
mededeelingen en beschrijvingen over de borstziekte de zenuw-
symptomen zelden op den voorgrond geplaatst. Wel werd door
enkele schrijvers melding gemaakt van de groote affiniteit tot het
centrale zenuwstelsel, welke in den aanvang der ziekte kan waar-
genomen worden. Slechts een enkele maal vond ik in de literatuur
vermeld, dat het ernstige karakter eener borstziekte enzootie
werd toegeschreven aan de geaardheid van de toxinen, welke in het
zieke organisme worden geproduceerd. Het was daaraan, dat Prof.
Szpilman het ernstige verloop der borstziekte enzootie te Lemberg
toeschreef. De verschijnselen, welke bij de borstziekte optreden zijn
het gevolg van de opname van toxinen in de bloedbaan. De toxinen-
secretie staat in direct verband met de virulentie der bacteriën,
welke ze produceeren. Hoe meer het terrein gepraepareerd en het
organisme verzwakt is, des te heveiger zullen de klinische symp-
tomen zijn, daar deze een beeld geven, voortgebracht door de
wisselwerking van de virulentie van de toxinen eenerzijds en van de
verweerkracht van het lichaam anderzijds. Hieraan moet volgens
mij toegeschreven worden, dat de klinische verschijnselen bij de
verschillende borstziekten patiënten slechts zelden volledig waar-
genomen worden. Mijns inziens bewijst het klinisch geheel van
verschijnselen bij de borstziekte zonder twijfel, dat „toxinen,"
in de circulatie opgenomen, oorzaak zijn van het ontstaan der ver-
schillende zenuwverschijnselen. Wij hebben gezien, dat door de
geringste oorzaak, het openen van een deur of raam, het komen van
een hond in den stal, het inbrengen van eene canule voor eene in-

jectie, het coma verdwijnt en door een prikkelingstoestand ver-
vangen wordt. Uoor de snellere hartswerking en de bloedcirculatie
stijgt alsdan de opname der toxinen, hetgeen tot meerdere irritatie
der verschillende centra aanleiding geeft. De toxinen, welke
tijdens de borstziekte worden geproduceerd, blijken vasodilata-
torische eigenschappen te bezitten. Onder invloed dezer toxinen
treden circulatiestoornissen op, welke zich uiten door petechiën
en haemorrhagiën in de slijmvliezen van de luchtwegen, zoowel
als in het paremchym der longen. Voorts door bloedingen in de
serosae, in de peesscheeden, in denieren, terwijl ook aan de toxinen
de parenchymateuse en vettige degeneratiën moeten worden
toegeschreven, welke in het hart, de lever en de nieren bij de sectie
waargenomen worden. Blijft de productie der toxinen de overhand
behouden, dan moeten de verschillende complicaties, als meningitis,
nephritis, abortus, maagdarmcatarrh (profuse diarrhee, koliek)
hoef bevangenheid, iritis. petechiaaltyphus, welke zich tijdens de
borstziekte kunnen voordoen op rekening dezer toxinen worden
gesteld. Bestaan er nu voor het optreden van de borstziekte patho-
logische afwijkingen van het hart of het vaatstelsel, waardoor
slechts in onvoldoende mate op de toxinenirritatie kan gereageerd
worden, dan is de mogelijkhied groot, dat patiënt succombeert,
zonder dat er bij de sectie van belangrijke laesies sprake is. Zijij ook
dergelijke organische afwijkingen niet voorhanden en is de productie
der toxinen zeer groet, dan kan het voorkomen, dat patiënten
sterven door eene „vergiftiging met toxinen," die het bloed, de
lever en de uieren aantasten, zonder dat de longen zijn aangedaan;
terwijl in andere gevallen de bij de lijkschouwing gevonden letsels
in de longen en luchtpijptakken volstrekt onvoldoende zijn om
den dood te verklaren.

Zooals ik reeds vermeldde, meende ik, aan de toxinen welke
tijdens de borstziekte afgescheiden worden, vasodilatatorische
werking te moeten toeschrijven. Volgens de nieuwere opvattingen
gaat men van de veronderstelling uit, dat tijdens het acute tijdperk
van acute infectieziekten, door eene toxische insufficiëntie der bij-
nieren een tekort aan adrenaline in de bloedsomloop ontstaat en
dit de voornaamste oorzaak is van het optreden der circulatie-
stoornissen. In verband hiermede beval Meyer (Berl. Klin. Woch.
1910 II n° 26) adrenaline-inspuitingen bij roodvonk aan, en roemde
Prof. Dr. Schlampp (Münch. med. Woch. 1911 n° 15) het gunstige
resultaat van het vaatvernauwende adrenaline bij petechiaal-
typhus. Waren mij deze bevindingen eerder bekend geweest, zeer
zeker zou ik adrenaline bij de borstziekte hebben aangewend, te

meer, daar hiermede eveneens bij peritonitis bij den mensch
gunstige resultaten verkregen zijn.

Thans dient de vraag behandeld te worden: „welke lagere or-
ganismen produceeren bij de borstziekte de toxinen? De symptomen
dezer ziekte wijzen erop, dat een zeker „Virus", hetzij zelfstandig of
in samenwerking met andere, hiervoor aansprakelijk moet worden
gesteld, daar de geproduceerde toxinen eene specifieke uitwerking
hebben.

Zooals reeds vermeld werd, ziet men geregeld als complicaties,
bij borstziekte-enzootiën onder de paarden optreden, petechiaal-
typhus (morbus maculosis), hoefbevangenheid, gewrichts- en oog-
ontstekingen.

In gevallen van petechiaaltyphus nu zonderden Delamotte,
Clark evenals Lignières den streptococcuspyogenes af. Genoemde
complicaties bij de borstziekte meen ik dan ook zonder eenigen
twijfel op rekening te moeten stellen van streptococcen-toxinen,
te meer daar Pfeiler door eene intraveneuse streptococcen-cultuur-
inspuiting bij een zijner proefpaarden, gewrichtsontsteking en
hoefbevangenheid kon verwekken, terwijl Ostertag na een intra-
veneuse streptococcen inspuiting bij een paard een inwendige oog-
ontsteking (iritis) en hoefbevangenheid zag optreden. Dat aan de
pyogene streptococcen voor het ontstaan van petechiaaltyphus
oorzakelijke beteekenis moet worden toegekend, bewijst eene waar-
neming van Frasey, die door intraveneuse inspuiting van virulente
streptococcen bij twee paarden karakteristieke petechiaaltyphus
kon verwekken. Ik heb dan ook de vaste overtuiging, dat het op-
treden van petechiaaltyphus in gevallen van droes, laryngitis,
borstziekte, Pferdestaupe, suppuratieve processen en bij wonden,
voornamelijk moet toegeschreven worden aan de afgescheiden
toxinen van aanwezige pyogene streptococcen, van bijzondere
virulentie. Opmerkelijk in deze is stellig het feit dat ik noch
petechiaaltyphus noch hoefbevangenheid, gewrichts- of oogontstekin-
gen als complicaties zag optreden tijdens de borstziekte-enzootiën
1910/11 en 1911/12(450 patiënten). Dit meende ik te moeten toeschrij-
ven aan de geregeld»; toepassing van het serum tegen de pneumonie-
streptococcen. Bij de bereiding van dit serum is mij herhaaldelijk
de groote affiniteit dezer streptococcen voor serosae gebleken.
Menig serumpaard, dat voor de bereiding van anti-streptococcen-
serum diende, is dan ook wegens purulente arthritis of tendova-
ginitis moeten worden gedood.

Bekend is, dat cornage na de borstziekte kan overblijven. Is
het nu niet hoogst opmerkelijk, dat ik in Oppenheim\'s Lehrbuch

der Nervenkrankheiten bij de volgende besmettelijke ziekten van
den mensch, waarbij de streptococcen, een alhoewel niet algemeen
erkend oorzakelijke, dan toch zonder twijfel zeer belangrijke rol
spelen, vermeld vond: „Zeichen der Vagus resp. Recurrenslamung
sind ferner bei Pneumonie (Schroetter, Botkin), Scharlach
(Gottstein) , Influenza (Schmidt, Krackauer, Retli, Löhr) be-
obachtet." Eveneens opmerkelijk is het dat bij roodvonk en influ-
enza (griep) in ongeveer 5 pCt. van de gevallen appendicitis op-
treedt. Zeer waarschijnlijk moeten deze complicaties op rekening
van streptococcen gesteld worden. In dit opzicht frappeerde mij de
mededeeling van Schwerin (Deut. med. Woch. 1906 n° 46) welke
vijf gevallen van appendicitis met gunstig gevolg bestreed door
subcutane inspuitingen van anti-streptococcenserum. Collega
Stuven deelde mij persoonlijk mede, tijdens een enzoötie te
Amsterdam een borstziekte patiënt verloren te hebben aan eene
secundaire blindedarmontsteking, welke bij de sectie aan het
abattoir werd geconstateerd.

Het optreden van petechiën, erythemen en exanthemen bij de ge-
noemde kinderziekten, zoowel als bij de borstziekte moet eveneens
aan geproduceerde stofwisselingsprocduten worden toegeschreven.
In het midden latende of deze circulatiestoornissen ont-
staan door prikkeling van de vasodilatatoren (remming der
vasoconstrictoren) of door een toxische insufficiëntie der bij-
nieren, zien wij kleine slagaderen zich verwijderen waardoor ver-
meerderde bloedtoevoer en ten slotte bloed- of lymphe-uittreding
plaats vindt. Aldus meen ik te moeten verklaren de longcongestie,
petechiaaltyphus, iritis, hoefbevangenheid en complicaties van
den kant der nieren, welke ziekten zich bij het paard vertoonen
in het verloop der borstziekte.

De groote verwantschap der toxinen tot de serosae en de syno-
viae kan vooral bij roodvonk en gewrichtsrheumatisme geregeld
waargenomen worden en bleek mij eveneens bij de borstziekte. Het
vocht nu, dat zich in de borstholte en de peesscheeden ophoopt,
wordt steeds als sereus exsudaat beschouwt. Door bepaling van
de hoeveelheid residu bij drooging (bij ongeveer 105° C) bleek mij
voor de borstziekte, dat bedoeld vocht transsudaat is, daar het •
slechts ongeveer 4 pCt. vaste bestanddeelen bevatte. Hieruit kan
geconcludeerd worden, dat de ophooping aan arterieele hyperaemie
moet worden toegeschreven, waarbij een vermeerderde doorgang
van lymphe in de capellaria plaats vindt. In den aanvang mijner
klinische bestudeering van de z.g. borstziekte der paarden be-
vreemdde mij o.a. zeer, het als het ware plotseling optreden van

pleuritis (aseptisehe) bij een lichaamstemperatuur van ongeveer
38.2° C, nadat ernstige ontstekingsverschijnselen geheel geweken
waren. Na thoracocenthesis en aftapping van ongeveer 5 L. vocht
bleek, dat zich in den regel binnen 24 uren een zelfde hoeveelheid
vocht weder in de borstholte had opgehoopt. Zooals ik reeds ver-
meldde, worden de streptococcen algemeen als oorzaak van ery-
sipelas bij den mensch beschouwd. Vooral zwakke armoedige kinde-
ren blijken ervoor zeer gevoelig te zijn. Van beteekenis acht ik het,
dat bij dit lijden steeds „rhinitis" voorkomt. De verschijnselen zijn
karakteristiek, zooals hooge koorts 40⁵—41⁰ C, kleine snelle on-
regelmatige pols, voorts anorexie evenals zenuwsymptomen. On-
rust wordt afgewisseld door coma, ook kan delirium optreden,
zelden echter convulsies. In het verloop van erysipelas doen zich
e veneens long- en nier-complicaties voor evenals endocarditis en
meningitis. Ook hier dienen de verschijnselen op rekening van de
streptococcentoxinen gesteld te worden.

Een zekere verwantschap met de symptomen en de optredende
complicaties bij de borstziekte kan niet worden ontkend.

Bekend is het, dat de aanwezigheid van streptococcen in den
regel bij paarden, gestorven aan borstziekte, bacteriologisch kon
worden vastgesteld. Zoo gelukte het o.a. aan Schütz diplo (pneumo)
coccen bij ruim 100 paarden, welke aan longontsteking overleden
waren aan te toonen.

Het directe bewijs echter dat aan de streptococcen, hetzij
zelfstandig, hetzij in samenwerking met de genoemde symbiotische
bacteriën, aetiologische beteekenis voor de borstziekte toekomt,
zal mijns inziens moeilijk zijn te leveren.

Ik vermoed, dat de klinische verschijnselen bij de borstziekte
evenals bij de verschillende andere ziekte, waarbij meestal strepto-
coccen worden aangetroffen, in hoofdzaak doch niet uitsluitend op
rekening van de streptococcentoxinen moeten gesteld worden,
maar dat zij in den regel de som zijn van effecten van de gezamen-
lijke uitwerking van de verschillende toxinen afkomstig zoowel van
de streptococcen als van de bacteriën, waarmede deze geregeld in
associatie voorkomen.

Bekend is het, dat Schütz de eerste was, die den diplostreptocco-
cus (diplococcus pneumoniae) als de oorzaak van de borstziekte
der paarden beschouwde. De specificiteit van deze bacterie werd
door Foth betwist. Hij houdt den ScHÜTz\'schen diplococcus
identisch met den streptococcus pyogenes. Hell kweekte uit de
longen, zoowel als uit phlegmonen en abscessen, streptococcen,
welker eigenschappen groote overeenkomst vertoonden met den

streptococcus pyogenes van den mensch. Kitt twijfelt aan de
specificiteit van den ScHÜTz\'schen diplococcus pneumoniae,
terwijl Bongert zich voor de identiteit der pyogene streptococcen
met de borstziekte diplococcen verklaart. Bij mijne bacteriologische
onderzoekingen bleek mij eveneens, dat cultureel de overeenkomst
van beide zeer groot is. De borstziekte-streptococcen danken hun
naam aan het feit, dat zij zich in den regel als diplococcen voordoen
in het dierlijk lichaam en in agar-agar koloniën; in exsudaat of in
condensvocht groeien zij uit tot korte ketenen van 4—6 coccen.
Afkomstig uit het sputum, het secreet der bovenste luchtwegen,
alsmede uit de longen van borstziekte-patiënten, blijken zij zeer
virulent te zijn en veroorzaken zij na subcutane injectie van 0.01
c.m. den dood eener muis binnen 24 uur. Het gelukte mij pyogene
streptococcen van verschillende herkomst, welke zich na kweeking
in reinkultuur als lange ketenen voordeden en welke slechts over
geringe virulentie beschikken, door meermalige passage door
muizen en kweeking op agar-agar, waarbij bloedserum gevoegd was,,
zoodanige virulentie te bezorgen, dat zij ten slotte als diplococcen
te cultiveeren waren uit het hart eenei muis die ongeveer 18 uur na
de enting gestorven was. Hieruit volgt dus, dat de diplo- (pneumo-)
streptococcus identiek zijn met den streptococcus pyogenes,
Koch kende evenwel aan de streptococcen geen oorzakelijke be-
teekenis voor de borstziekte toe,

2°. zij in zeer acuut verloopende gevallen niet in de longen
konden worden aangetroffen.

Toegegeven moet worden, dat de cultuurinjecties meestal nega-
tief waren. Aan Schütz, Hell, Cadéac, Fif.dler, Ostertag en
Pfeiler gelukte het echter wel degelijk met inspuitingen van
streptococcen, eene pneumonie te verwekken. Noch dit resultaat,
noch het niet voorhanden zijn van streptococcen in den longhaard
in zeer acuut verloopende gevallen mogen aangemerkt worden als
argumenten vóór of tegen de oorzakelijke beteekenis der strepto-
coccen voor de borstziekte, hetgeen uit het onderstaande volgt.

Dat de longen niet aangedaan behoeven te zijn, heeft Koch aange-
toond bij de sectie van paarden, die in het aanvangsstadium der
borstziekte waren afgemaakt. Dit werd door mij bevestigd, daar de
longen van het paard, n° 53 dat in het aanvangsstadium, onder de
verschijnselen, welke men op rekening van de borstziekte stellen
kan, tengevolge eener hartcomplicatie overleed, volkomen normaal
bleken te zijn. Zooals ik reeds vermeldde moesten gedurende de

borstziekten-enzoötien 1910/11 en 1911/12 de meeste zieken gebracht
worden tot die groep van patiënten, waarbij na nauwkeurig onder-
zoek geen afwijkingen der longen kon geconstateerd worden. Een
nadere bevestiging dezer waarnemingen vond ik in het verslag der
militair veterinair akademie te Berlijn hetwelk het resultaat bevat
der salvarsaninspuitingen bij borstziekte patiënten in verschillende
garnizoenen. Alvorens tot de behandeling met salvarsan overge-
gaan werd, vond, door eene deskundige commissie, een zeer nauw-
keurig onderzoek van den patiënt plaats. Het bleek nu, dat zelfs
verschillende dagen na het optreden der borstziekte van het con-
stateeren eener longontsteking geenszins sprake kan zijn.

Tijdens mijn verblijf aan de Rijksseruminrichting, werden mij de
longen van verschillende paarden toegezonden, welke aan ver-
stoppingskoliek gestorven of voor fracturen waren afgemaakt.
De toezending dezer longen geschiedde omdat deze paarden aan
typische borstziekte lijdende waren geweest. Noch in deze, noch
in de longen van twee paarden, die aan totale uitputting, tenge-
volge van chronische digestie-stoornissen na de borstziekte, ge-
st> irven waren, gelukte het pathologische veranderingen te consta-
teeren, welke tot resten van voorafgegane longontstekingen konden
worden teruggebracht. In verband hiermede meen ik met zeker-
heid te mogen concludeeren, dat longaandoeningen beslist niet
tot het eigenlijke ziektebeeld van de borstziekte behooren.

Worden de longen in het proces betrokken, dan beperkt zich
deze aandoening tot een overvulling met bloed (longcongestie),
welke het gevolg is van de inwerking op de bloedvaten door de
geproduceerde, in de circulatie geraakte toxinen. Gedraagt zich het
organisme tegen deze toxinen zoodanig, dat het neutraliseeren ervan
plaats vindt, dan houdt de congestieve toestand van de longen
slechts enkele dagen aan. Verkrijgen zij daarentegen de overhand
dan kan de congestie zich over de beide longhelften uitbreiden en
aanleiding geven tot stikken van den patiënt. Het bloed is alsdan
ingedikt en donker roodzwart van kleur. Is in het beginstadium der
ziekte de productie der toxinen zeer groot, dan kan evenals dit bij
mazelen het geval is, het overlijden een gevolg zijn van een ver-
giftiging met toxinen waarbij:

i°. niet de geringste pathologische veranderingen in de longen
voorhanden, en deze dus volkomen normaal zijn,

2°. zich in de longen wèl een congestieve haard bevindt van
beperkte afmetingen, die steriel is. Treedt een congestieve haard
in de longen op, dan is het gevaar groot dat hierin, als zijnde een
locus minoris resistentiae, bacteriën van uit de bovenste luchtwe-

gen geraken, en deze zich hierin zullen vermeerderen, zoodra zij
hiertoe den tijd hebben en door antilichamen niet gehinderd worden.

Bij het meerendeel der borstziektepatiënten in het Remonte-
depót, waarbij klinisch longcongestie geconstateerd werd, volgde
geen secundaire infectie. Dit moet waarschijnlijk toegeschreven wor-
den aan de behandeling met serum en aan de hygienische maatrege-
len. Voorts heeft mij bij deze longcongesties steeds zeer gefrappeerd
de snelle intreding van de kritische lisis, welke ik aan de vorming
van antilichamen in voldoende hoeveelheid toeschreef. Opmerkelijk
was eveneens, dat bij klinisch gediagnostiseerde pneumonie nimmer
expectoratie waargenomen werd.

Mijns inziens is echter nimmer voldoende aandacht aan de
primaire catarrh der bovenste luchtwegen geschonken; steeds
staarde men zich blind op de long- en longborstvliesontstekingen,
die slechts complicaties zijn.

De opzet der vele onderzoekers n.1. het trachten met streptococcen
eene pneumonie te verwekken en dit als bewijs aan te halen voor de
oorzakelijke beteekenis dezer lagere organismen voor de borst-
ziekte is foutief. Wellicht zal eenmaal het directe bewijs als zoo-
danig voor de streptococcen kunnen geleverd worden, als soortge-
lijke experimenten ingesteld worden, zooals door Claisse bij
konijnen verricht werden, waarmede hij gelijktijdig de beteekenis
van het praedisponeerend moment aantoonde. Door Troester werd
getracht paarden, door intraveneuse inspuitingen van virulente
streptococcenculturen, eene ontsteking der luchtwegen te bezorgen
nadat men deze paarden door langdurige galopoefeningen zeer
vermoeid had. Dit gelukte echter niet. Ook de natuurlijke infectie
kan eerst onder bijzondere omstandigheden tot stand komen. Geeft
men b.v. een aantal gezonde paarden de zelfde inspannende be-
weging en stelt men deze dieren alsdan bij zeer ongunstige weers-
gesteldheid aan tocht bloot, dan ziet men soms bij een dezer paarden
een ontsteking der luchtwegen optreden. Op de vraag, waarom
juist dit eene paard ziek werd, kan slechts geantwoord worden
dat er bij dit dier eene zekere vatbaarheid voorhanden was. Vat-
baarheid moet aanwezig zijn, voordat de streptococcen hunne be-
langrijke rol kunnen gaan vervullen. Deze vatbaarheid staat
in direct verband met de vermindering van de weerstandsmidde-
len van het organisme. Van belang zou het zijn te weten welke de
weerstandsmiddelen zijn. Alle pogingen echter in deze richting
gedaan hebben nog geen positieve uitkomsten opgeleverd noch
het bepalen der leucocytenformule, noch dat van den opsonischen
index, evenmin het nagaan der alimentaire glycosurie zijn gebleken

methoden te zijn, die een nader inzicht kunnen geven in de natuur-
lijke verweermiddelen.

Konden wij met de virulente streptococcencultuur, hetzij rein,
hetzij in samenwerking met de bacteriën, waarmede zij steeds
worden aangetroffen, tevens „vatbaarheid" inspuiten, het bewijs
zou volgens mij stellig gemakkelijker zijn te leveren. Eerst nadat
ons de voorwaarden bekend zijn en wij een nader inzicht verkregen
hebben in de veranderingen, welke in het organisme plaats grijpen,
alvorens van een vatbaar zijn voor streptococcen sprake is, zullen
wij mogelijk in staat zijn experimenteel de aetiologische beteekenis
der streptococcen voor de borstziekte der paarden, vast te stellen.

Heden ten dage twijfelt zeker niemand meer aan de oorzakelijke
beteekenis van de diplococcen van fraenkel voor de croupeuse
pneumonie van den mensch. Het „bewijs", dat zij de werkelijke
oorzaak zijn, moet evenwel nog steeds geleverd worden. Om de
volgende redenen, meen ik, aan de streptococcen en hun stof-
wisselingsproducten een groote oorzakelijke beteekenis ten opzichte
van de borstziekte der paarden te moeten toekennen.

i°. Het geregeld voorkomen der streptococcen in zeer virulenten
toestand, in het screet der bovenste luchtwegen.

2°. De aanwezigheid van complementbindende stoffen, ten
opzichte van een streptococcenextract, in het bloed van patiënten
Waarbij de borstziekte, zoowel normaal als met complicatie ver-
liep. De aanwezigheid van specifieke anti-lichamen werd eveneens
door agglutinatie onderzoekingen bevestigd.

3°. Het feit, dat in gevallen van borstziekte waarbij van een
aandoening der longen geen sprake, is, zich de zelfde karakte-
ristieke algemeene verschijnselen voordoen, als plotseling optreden
van hooge koorts, kritische lisis, verschijnselen, een groote overeen-
komst vertoonende met die welke eveneens bij pneumonie voor-
komen, waaraan streptococcen ten grondslag liggen.

4°. De verkregen resultaten ten opzichte van het voorkomen
der bekende complicaties, als hoefbevangenheid, iritis, petechiaal-
typhus e.a. welke ik toeschrijf aan de geregelde behandeling der
patiënten met pneumoniestreptococcenserum.

Beschouwen wij de longontsteking, welke in het verloop der
borstziekte kan optreden, als van secundairen aard, dan meen ik,
hoe paradoxaal dit in verband met de geringe symptomen ook lijkt,
de borstziekte van het paard te moeten beschouwen, als een pri-
maire catarrh der bovenste luchtwegen. Mijns inziens is echter
nimmer voldoende aandacht aan deze symptomen geschonken.

gevoeligheid van strottenhoofd en luchtpijp, hoesten, secretie,
gepaard gaande met koorts en verminderde eetlust; terwijl bij de
sectie blijkt, ontsteking van het slijmvlies ter plaatse met punt-
vormige bloedingen.

Deze primaire catarrh der bovenste luchtwegen beschouw ik als
voorbeschikkend moment, omdat hiermede in direct verband staat
eene vermindering van het normaal weerstandsvermogen en het
pathogeen worden van de aanwezige saprophytische microörga-
nismen.

De eerste gevallen van borstziekte doen zich in het Remonte-
depót steeds voor bij de meest armoedige paarden. Eerst na eenigen
tijd, nadat dus aangenomen mag worden, dat er van vermeerderde
virulentie der lagere organismen tengevolge van passage bij ver-
schillende zieken sprake is, zien wij de borstziekte eveneens bij
meer krachtige paarden optreden. Als praedisponeerende oorzaken
komen in het Remontedepöt in aanmerking; koude vatten,
inwerking van gassen, stof en zand. Zooals ik reeds vermeldde,
bestaat de bodem der stallen uit los zand en ontbreekt
rioleering.

Het zijn deze oorzaken, welke tot prikkeling van het slijmvlies
der bovenste luchtwegen aanleiding geven. Indirect verband hier
mede staat eene vermindering van het normaal weerstandsvermogen
van het lichaam en het pathogeen worden van de streptococcen
met de overige bacteriën, waarmede zij aldaar in latent microbisme
voorkomen. Ten opzichte van het wezen der borstziekte, meen
ik, naar aanleiding van vorenstaande, te kunnen concludeeren:

i°. dat de z.g. borstziekte der paarden, een catarrh van de
bovenste luchtwegen is;

2°. dat de pneumo- en pleuropneumonieën, welke in het ver-
loop der borstziekte optreden, moeten beschouwd worden als
complicaties, tengevolge eener secundaire infectie der longen, door
de in de bovenste luchtwegen voorkomende diplo-streptococcen,
welke meestal in associatie met staphylococcen, doch ook met ovale
bacillen en coli-bacteriën, de voornaamste plaats innemen onder de
micro-organismen, die bij deze primaire catarrh een groote aetio-
logische rol spelen, en

3⁰. dat het optreden van naziekten, als cornage, hoefbevangen-
heid, petechiaaltyphus, gewrichts-, peesscheede- en oogontste-
kingen, het gevolg zijn van de inwerking van toxinen, welke
in hoofdzaak door genoemde diplo-streptococcen geproduceerd
worden.

Zooals reeds gezegd, is de invloed van de borstziekte op het
ontstaan van cornage reeds lang vermeld. Jaarlijksche waarne-
mingen in het Remontedepöt bevestigden dit.

Zoowel de Iersche als de inlandsche remontepaarden worden voor
den aankkoop ter dege op cornage onderzocht en komen niet
lijdende aan dit euvel in de weiden en in het Remontedepöt aan.
Toch trekken in den regel ieder jaar enkele paarden als cornard
naar de corpsen. Het onderzoek na het beëindigen der borstziekte-
enzootiën 1910/11 en 1911/12 gaf tot resultaat, dat resp. 3 en 5 paar-
den aan cornage lijdende waren. Zes dezer paarden waren in het Re-
monte-depot voor borstziekte in behandeling geweest, met de
twee overigen moet dit stellig in de weiden het geval zijn geweest.
De thermische reactie bij deze zes paarden tijdens de borstziekte-
aandoening was:

Slechts bij één dezer patiënten n.1. bij n°. 258 kon tijdens het
verloop der borstziekte „longcongestie" geconstateerd worden;
bij de overigen verliep de ziekte normaal.

Zooals ik reeds vermeldde, kon bij het hinneken der borstziekte
patiënten steeds phonatie-stoornissen gehoord worden. Het abnor-
male geluid, dat alsdan voortgebracht werd, was hoogst eigenaardig.
Zoowel bij de enzoötie 1910/n als bij die van 1911/12 verdwenen
de verschillende zenuwsymptomen bij alle borstziekte patiënten
volkomen, met uitzondering der acht gevallen van chronische cor-
nage. Het paard n°. 40 uit stal 30 was na herstel van de borstziekte-
aandoening eveneens als lijdende aan dit euvel genoteerd. Onge-
veer één maand was het inspiratorisch cornagegeluid duidelijk

waarneembaar. Enkele maanden later bleek echter, dat de adem
weer volkomen normaal was. Het optreden van cornage bij voor-
noemde acht borstziektepatiënten was plotseling Generaal Knel,
welke gedurende 12 jaren aan het hoofd van het Remontedepot
stond, kan deze waarneming door meerdere bevestigen. De alge-
meene veronderstelling, dat het recurrensverlammingsproces
vier weken duurt (waarborgtijd) moet dus als onjuist worden be-
tracht.

Het onderzoek, dat bij een der voornoemde acht paarden
(n° 417) ingesteld werd, ten einde na te gaan of in het bloedserum
complementbindende stoffen aanwezig waren, ten opzichte van een
streptococcen extract viel positief uit. Met een ovale bacillen ex-
tract werd geen remming der haemolyse verkregen. Naar aanlei-
ding van deze resultaten werd geconcludeerd, dat het aan typische
borstziekte lijdende remontepaard n° 417, waarbij chronische
cornage restte, tijdens de borstziekte-aandoening door streptococ-
cen was geïnfecteerd. Eenzijdige recurrens-verlamming met hemi-
plegia laryngis worden bij den mensch, behalve bij abnormalen
druk op de N. recurrens (aneurisma aorta, oesophaguscarcinoom,
bronchiaalklier-, schildklier- en mediastinaal-tumoren) eveneens
waargenomen in het verloop van acute infectie ziekten (pneumonie,
roodvonk, influenza) waarbij de streptococcen eene belangrijke
rol spelen. In verband met vorenstaande, meen ik dan ook aan de
streptococcentoxinen een voorname beteekenis te moeten toeken-
nen voor het optreden van chronische cornage bij die borstziekte
patiënten, welke ten opzichte van dit euvel erfelijk belast zijn. Voor
de aetiologie van cornage komt mij de persoonlijke mededceling van
den majoor paardenarts e. r. van het Oost Indische Leger L. J .
Hoogkamer van beteekenis voor. Gedurende den tijd, dat bij dit
leger uitsluitend het inlandsche paard in gebruik was kon hij in
zijn dertig jarigen diensttijd noch borstziekte noch cornage Con-
sta teeren. Toen evenwel in 1906 een groot deel der benoodigde re-
monten voor het eerst in Australië aangekocht werden, werd laatst
genoemd lijden daarentegen wel in het leger waargenomen.

Bij den aankoop in Australië was hem van het voorkomen
van borstziekte aldaar niets bekend. Gedurende de overtocht van
Brisbane naar Java via Torrestreet, waarmede ^ 22 dagen ver-
loopen, traden steeds vele gevallen van heftige pleuropneumoniën
op. In zijn rapport „Ueberseeischer Transport von Haustieren"
uitgebracht op het ge Int. Veterinair Congres te den Haag 1909,
zegt majoor Hoogkamer:

frischer Luft die Hauptursache der Lungenbrustfellentzündung ist.
Diejenigen, welche ich persönlich wahrgenommen habe, kenn-
zeichneten sich durch einen perakuten Verlauf und schon im
Anfangsstadium konnte das Bild einer schweren allgemeinen
Infektion mit prägnanten Symptomen der Septicaemie (Schüttel-
frost, hohes Fieber, sehr frequenter, kleiner, fast unfühlbarer
Puls, grosse Herzschwäche, Mattigkeit und Eingenommenheit des
Sensoriums, braungelbe Konjunctivae in welcher hie und da
Ekchymosen, blaurote Nasenmucosa, Koliksymptome, Durchfälle,
blaugefärbte Rectalmucosa, übelriechender Nasenausfluss, sehr
frequente pumpende Respiration, kaum\' hörbare Hertztöne, —
spezielll der zweite — u. s. w.) konstatiert werden.

..Denjenigen, welche wegen Mangel an Luftzutritt krank werden,
räume man einen der Stände auf den Deck ein oft genügt dieses
allein."

Blijkens de verslagen van den militair veterinairen dienst in het
Indische leger kwamen borstziektenenzoötiën nimmer voor; ook
niet na den invoer van Australië. Toch vertoonen de symptomen
aan boord groote overeenkomst met die der borstziekte. De
Australische paarden, lijdende aan cornage, hebben dit euvel dus
zeer waarschijnlijk te danken aan de aandoening der luchtwegen,
tijdens het transport. De reden, waaraan majoor Hoogkamer ver-
meent te moeten toeschrijven, dat deze ademhalingsziekte der
Australische Remonten na hun komst in Indië, aldaar geen vasten
voet krijgt, moet gezocht worden in het verblijf dezer dieren in de
open lucht. In verband hiermede breng ik mijn waarneeming in het
Remonte-depót te Miliigen in herinnering: Hoe gunstiger het weer
is en hoe meer de paarden gelucht worden en buiten vertoeven, hoe
minder gevallen van borstziekte zich voordoen. Onder zoodanige
omstandigheden kunnen zelfs weken verloopen zonder dat een
nieuw geval waargenomen wordt.

Een werking van de toxinen op het vaatendotheel en op de
cellen van het nier-parenchym kan bij de verschillende ziekten,
waarbij streptococcen een voorname rol spelen, niet ontkend wor-
den. Hierop wijst n.1. het voorkomen van haematurie en van nephri-
tis, welke eveneens bij roodvonk, griep en erysipelas vermeld zijn.
Dat men bij de genoemde ziekten van mensch en dier met toxinen
te doen heeft, bevestigen tevens de bacteriologische waarnemingen.
Zelden toch gelukt het tijdens de ziekte streptococcen uit het bloed

te kweeken en kunnen zij hierin in den regel eerst enkele uren vóór
den dood worden aangetoond. Niettegenstaande dus de verschijnse-
len wel degelijk er op wijzen, dat een voortdurende vorming en in
circulatie geraken van toxinen bij genoemde ziekten, waarbij
streptococcen een groote rol spelen, plaats heeft, gelukte het mij
niet te ontdekken, dat hiermede bij de bereiding van antistreptococ-
censera rekening is gehouden. Het is dan ook hoofdzakelijk daar-
aan, dat de antistreptococcensera, die in den handel worden gebracht
den toets der kritiek, veelal niet hebben kunnen doorstaan.

Marmorek was de eerste, die tot de bereiding van een anti-
streptococcenserum overging. Voor de immunisatie zijner paar-
den gebruikte hij slechts één streptococcenstam, afkomstig van
een lijder aan roodvonk. Deze stam was door dierpassage (konijn)
virulent gemaakt. Dit monovalentserum werd door Marmorek voor
alle streptococcen-aandoeningen aanbevolen. Resultaat bleef he-
laas uit.

Denys en van de Velde gingen bij de bereiding uit van ver-
schillende voor den mensch virulente streptococcenstammen, welke
niet door dieren gepasseerd waren. Doch ook dit serum leverde geen
practische uitkomsten op. Aronson gebruikte aanvankelijk voor
de intraveneuse inspuiting zijner serumpaarden uitsluitend strepto-
coccenstammen, welker virulentie door meermalen muizenpassage
was verhoogd. Nadat ook voor dit serum de onwerkzaamheid werd
bewezen (Baginsky), gaat hij thans uit van streptococcenstammen,
welker virulentie door dierpassage is verhoogd en die gelijktijdig
pathogeen voor den mensch zijn. Roux en Tavel wenden zooveel
mogelijk streptococcenstammen van verschillenden oorsprong aan,
zonder deze vooraf door muizen te laten passeeren; zulks naar aan-
leiding van de mededeelingen van Koch, PeTRUSCHKY e.a., dat
streptococcen door dierpassage zelfs bij rechtstreeksche inspuiting
bij den mensch onschadelijk zijn. Van verschillende zijden is nader
beweerd, dat streptococcen van verschillende herkomst hun eigen-
schappen na dierpassage (muizen) verliezen en alle gelijk worden.
Evenals Roux en Tavel gingen Menzer, Moser en Paltauf bij de
bereiding hunner sera van dezelfde gedachte uit. Menzer gebruikt
o.a. anginastreptococcen van acuut gewrichtsrheumatisme. Het
Höchsterserum van Meyer en Ruppel, in den beginne evenals dat
van Aronson door inspuitingen van culturen verkregen na dier-
passage van voor den mensch pathogene streptococcenstammen,
wordt thans bereid door inspuiting van streptococcen van den
mensch, welke voor dieren pathogeen zijn (o.x c.M³ eener bouillon-
cultuur, welke 24 uur bij 37⁰ C gekweekt is, moet een muis in 24—48

dooden). Het gelukte nl. in een zeer groot aantal ziekten o.a. in ge-
vallen van erysipelas, phlegmonen, kraamvrouwkoorts, gewrichts-
rheumatisme, peritonitis, roodvonk e.a., virulente streptococcenstam-
men te verkrijgen, welke pathogeen waren voor muizen, deze dooden
onder verschijnselen van septicaemie, en uit het hart in reincultuur
te kweeken waren. Marxer (Berl. klin. Woch. 1910, n° 34) kwam bij
zijn onderzoekingen tot den uitslag, dat een door een passagestam
verkregen serum minstens evengoed beschermt tegen recht-
streeks van den mensch gekweekte virulente streptococcenstam-
men als een serum, dat volgens de methode van\' Meyer en Ruppel
met behulp van deze stammen zelf verkregen is, waaruit bij besluit,
dat het uitsluitend gebruik van laatstbedoelde stammen geen ver-
betering van het antistreptococcenserum beteekent. Heimann
(Zeitschr. f. Geburtshilfe und Gynaekologie, Bd. LXXI) daarentegen
kwam bij zijn onderzoekingen, bij ongeveer 300 muizen ingesteld,
tot de gevolgtrekking, dat het volstrekt niet onverschillig is van
welke soort de streptococcen zijn, die voor de besmetting der dieren
gebruikt werden. Hij kon o.a. de buitengewoon gunstige werking
van het serum van Aronson vaststellen ten opzichte van strepto-
coccen, welke voor de immunisatie der paarden gebruikt en door
dierpassage virulent gemaakt waren, terwijl hij een volkomen
negatieven uitslag verkreeg voor genoemd serum ten opzichte van
voor den mensch pathogene streptococcen, die nimmer een dier
gepasseerd hadden. Wij zien dus, dat de strijd bij de bereiding der
verschillende antistreptococcensera hoofdzakelijk liep over de
viaag, of voor de immunisatie der paarden moeten gebruikt worden
passagestammen, nl. streptococcen van den mensch, welke vooraf
dcor dieren gepasseerd zijn, of zgn. voor den mensch virulente
stammen, die zonder dierpassage op voedingsbodems verder ge-
kweekt zijn. Zeer zeker is het voor de werking van een antistrepto-
coccenserum van beteekenis, of bij de bereiding gebruik gemaakt is
van stammen, welke al of niet door dieren gepasseerd zijn. De sera,
welke men op deze wijze verkrijgt, zijn zgn. bactericide sera, daar
voor de inspuiting steeds ongeveer 24 uur oude culturen gebezigd
werden. Dergelijke culturen bevatten zoo goed als geen toxinen,
hetgeen afgeleid kan worden uit de hoeveelheid der cultuur, 100
c.c. en meer, welke na eenigen tijd van voorbehandeling zonder na-
deel bij het serumpaard intraveneus kan ingespoten worden. Wil
men evenwel van een zekere werking van het antistreptococcen-
serum verzekerd zijn, dat moet het mijns inziens eveneens anti-
toxisch zijn. Dit is te verkrijgen door de te immuniseeren paarden
afwisselend te behandelen, intraveneus met virulente 24 uur oude

streptococcenculturen en onderhuids met serumboullon-strepto-
coccenculturen (toxinen), welke verscheidene dagen bij 37⁰ C.
gekweekt en door plaatsing gedurende één uur bij 52°C. gedood zijn.
Voor de intraveneuse inspuitingen moeten echter niet uitsluitend
virulente menschen-streptococcenstammen aangewend worden,
doch eveneens zoodanige, welke afgezonderd zijn uit organen van
verschillende dieren, welke aan een primaire of secundaire strepto-
coccenbesmetting overleden. Naast rechtstreeksche inspuiting
dezer voor mensch en dier pathogene stammen, komt het mij zeer
gewenscht voor de serumpaarden eveneens met zgn. passagestam-
men te behandelen, ten einde de polyvalentie van het serum op te
voeren. In verband met de verkregen uitkomsten bij mijn onder-
zoekingen ten opzichte van verschil in virulentie van streptococ-
cen afkomstig, zoowel van den mensch als van dieren, bleek mij,
dat aan de zgn. diplostreptococcen, welke na enting in serumbouil-
lon en plaatsing bij 37⁰ C. tot streptococcen uitgroeien, gekweekt
uit de longen van paarden, gestorven aan een secundaire pneumonie
in het beloop van goedaardigen droes, borstziekte en Pferdestaupe,"
de grootste virulentie moet worden toegekend.

Dat streptococcen toxinen zeer zeker aanwezig zijn in serum-
bouillonculturen, welke verscheidene dagen bij lichaamstempera-
tuur gestaan hebben, kon afgeleid worden uit de vermelde hevige
reactie, welke door mij na intraveneuse inspuiting van 10 en 5 c.M^;!eener dergelijke gedoode cultuur waargenomen is. Menzer, Meyer
en A. Wolff nemen aan, dat de immuunlichamen van het anti-
streptococcenserum met de streptococcen verbindingen aangaan
en deze door vermoedelijke beleediging dwingen toxinen af te
geven. De toxinen worden dan door de antitoxinen van het serum
geneutraliseerd. De gedoode bacteriën worden dan door de leuko-
cyten opgenomen en verder verwerkt. Is deze endotoxinetheorie,
welke, zooals bekend is, Pfeiffer voor cholera- en typhusbacillen
opstelde, juist, dan moet van een antistreptococcenserum, volgens
de door mij aangegeven wijze, per se beter gevolg verwacht worden.

Volgens Denys en Leclef, Bordet, Neufeld en Rimpau,
Meyer en Michaelis e.a. is aangetoond, dat de phagocyten een
gewichtige rol spelen. Door geen enkelen onderzoeker is echter noch
in reageerbuis noch in het lichaam van het dier het uit elkaar vallen
der coccen door het serum waargenomen.

Uit het bovenstaande blijkt, dat wat de bereiding van het
antistreptococcenserum betreft, dit moet zijn:

Antitoxisch, en bactericied. Waarop de werking echter berust
is niet bekend; deze schijnt noch antitoxisch noch bactericied, doch

bacteriotroop te zijn, zooals Neufeld en Rumpau (Ztschr. f. Hyg.
1915. 51) aangetoond hebben. Nieuwere experimenteele onder-
zoekingen van Bail en Kleinhaus (Ztschr. f. Immunitatsforsch.
1912—3) hebben ten opzichte van het aronson\'sche serum uitge-
wezen, dat dit een bijzonderen bacteriotropen invloed uitoefent
op de leucocyten.

Zooals reeds vermeld, staan volgens Marmorek de streptococcen
onder invloed van de stofwisselingsproducten der bacteriën, waar-
mede zij in symbiose voorkomen. Onder deze laatsten meen ik,
volgens persoonlijke waarnemingen, ten opzichte van de borst-
ziekte, aan de staphylococcen de voornaamste beteekenis te moeten
toekennen. Dit geldt eveneens voor de verschillende streptococcen-
infecties bij den mensch. Zeer terecht wordt mijns inziens dan ook
hier te lande bij de bestrijding dezer aandoeningen bij den mensch
niet uitsluitend gebruik gemaakt van een antistreptococcenserum,
doch van een antistaphylo-antistreptococcenserum, hetwelk door
Prof. Spronck te Utrecht bereid wordt. Van een soortgelijk serum
hetwelk in bactericied en antitoxisch opzicht aan hooge eischen
beantwoordt, verwacht ik voor de borstziekte, zoowel preventief
als curatief aangewend, zeer gunstige resultaten. Zooals ge-
bleken is kunnen eveneens ovale en coli-bacillen de oorzaak zijn
van ernstige secundaire infecties bij de borstziekte. Voor laatstge-
noemde bacteriën verwijs ik naar het bacteriologisch onderzoek
der longen van n° 709, waarbij uit de longen als het ware in
reincultuur coli-bacillen gekweekt werden.

Wanneer een patiënt tijdens eene enzoötie overlijdt, tengevolge
van eene secundaire pneumonie, dan is het instellen van een
bacteriologisch onderzoek zeer gewenscht. Blijkt alsdan, dat ovale
of coli-bacillen overwegend voorhanden zijn, dan is het aangewezen
bij de verdere serotherapie hiermede rekening te houden.

Met zekerheid mogen wij aannemen, dat gedurende de eerste
jeugd een zekere graad van natuurlijke immuniteit voor verschil-
lende lagere organismen ook bij dieren voorhanden is. Zoowel bij
den mensch als bij het dier komt het herhaaldelijk voor, dat gedu-
rende de voeding met moedermelk infectieziekten slechts spora-
disch optreden. Volgens Flesch schijnt deze immuniteit geheel te
ontbreken bij zuigelingen welke kunstmatig zijn gevoed. In ieder
geval is het een feit, dat infecties in het algemeen veel frequenter
en veel ernstiger zijn bij laatstgenoemde dan bij borstkinderen.

een het agglutine-gehalte van het serum van een veulen, waarvan
met zekerheid bekend was, dat het steeds gezond was geweest. De
reactie was positief. Het serum bevatte dus normaal agglutinine
voor pneumoniestreptococcen, evenals dit voor normaal serum
van den mensch voor typhus het geval is. Ten opzichte van de
varkenspest constateerde Reynolds bij pasgeboren biggen van
immune moedervarkens een hooge mate van immuniteit tegen deze
ziekte. Eerst na 12—14 weken was deze immuniteit grootendeels
verdwenen. Zonder twijfel bezit het organisme van mensch en dier
in de jeugd resitentie tegen infecties van bacteriën, welke o.a. in de
voorste luchtwegen in z.g. latent microbismus verkeeren. Infec-
ties dezer bacteriën geschieden eerst na het optreden van een voor-
beschikkend moment ten gevolge waarvan eene vermindering der
organische reacties ontstaat.

Alsdan worden de saprophytische bacteriën actief, zij vermeerde-
ren zich snel, vormen toxinen en zijn plotseling pathogeen geworden.
Het hangt nu van de aangeboren immuniteit, welke op de een of
andere manier vermindert of verdwenen kan zijn, af hoe het ver-
loop zal zijn.

Ageeren nu de verschillende bacteriën gezamenlijk na het op-
treden van het praedisponeerend moment, of zijn het wellicht eerst
de staphylococcen afzonderlijk of in associatie met ovale en coli-
bacillen, welke actief worden, toxinen produceeren, onder wier
invloed de streptococcen virulent worden? Ik vermoed, dat dit
bij de eerste gevallen eener borstziekte enzoötie plaats heeft. Na
passage bij meerdere patiënten, acht ik de streptococcen instaat
onmiddellijk primair op te treden, te geraken tot eene sterke
toxinenproductie, welke onder invloed der symbiotische bacteriën
bevorderd wordt.

In verband met vorenstaande ontken ik, dat de z.g. borstziekte
bij het paard eene „specifieke" infectieziekte is. De verschillende
onderzoekingen hebben bewezen, dat men niet met eene eigenlijke
algemeene infectie te doen heeft, doch met een plaatselijk blijvende,
die een sterke toxicaemie veroorzaakt.

Ik beschouw dit lijden dan ook als een „infectieus complex", ver-
oorzaakt door het plotseling virulent worden van de saprophy-
tische bacteriën, welke als commensalen van het organisme in de
bovenste luchtwegen voorkomen. Ten gevolge van de verkregen
virulentie zijn deze bacteriën infectieus en contagieus geworden.
Ik schrijf het heerschend karakter der borstziekte toe, aan
de toename in virulentie dezer bacteriën, en het klinisch specifiek

voorkomt n aan de neiging, welke deze bacteriën hebben onder zekere
voorwaarden een juist omschreven pathogene eigenschap te ver-
krijgen en deze te behouden bij passage van het eene op het andere
paard.

Na herstel van de borstziekte rest voor geruimen tijd actieve im-
muniteit; deze is echter niet blijvend. Hetzelfde geldt eveneens
voor streptccoccen-ziekten van den mensch. I)it beweren duidelijk
Koch en Petruschky, welke in korte tusschenpozen bij den zelfden
patiënt erysipelas opwekken. Ook longontstekingen kunnen zich
bij den zelfden persoon meerdere malen voordoen.

Het Zeitschr. für Veterinairkünde Heft, 1913 bevat de laatste
rapporten over de verdere borstziekte-onderzoekingen van Prof.
Gaffky en Lührs. De laatste conclusie van hun rapport, uitge-
bracht den 9en Sept. 1912 luidde: Die in dem bacterinfreien, in-
fektionsfähigen Bronchiaalinhalt reichlich vorhandenen Flimmer-
epithelzellen zeigen oft eigenartige Einschlüsse, die aber als Para-
siten nicht anzusprechen sind, vielmehr der Ausdruck degenerativer
Vorgänge in den Zellen sind. Ruim drie maanden later werd dien-
aangaande in hun laatste rapport van den i5en Dec.1912 het volgende
medegedeeld:

Von besonderer Bedeutung erschienen uns dagegen Befunde,
welche nicht die Flimmerepithelzellen, sondern einkernige, mehr
oder weniger rundliche Zellen in der infektionsfähigen Absonde-
rung der Luftwege betreffen, Zellen die, wir als aus den Lungen-
bläschen oder den feinen Luftröhrenästen stammende Epithel-
zellen ansehen. Schon seit Jahren ist uns aufgefallen, dass diese
Zellen vielfach eigentümliche, der künstlichen Färbung nicht zu-
gängliche scharf abgesetzte Hohlräume enthalten, in denen mehr
oder weniger stark färbbare, meist rundliche, bisweilen auch mehr
stabförmige Körperchen liegen. Was uns immer besonders auf-
fällig erschien, war, dass die Zahl der in solchen Vakuolen einge-
schlossenen Körnchen überwiegend 6 betrug. Alle Versuche, in
diesen Einschlusskörperchen eine deutliche Struktur zur Anschau-
ung zu bringen, hatten zunächst unbefriedigende Ergebnisse ge-
liefert. Erst neuerdings ist es Lührs gelungen (und zwar zu-
nächst bei einem am 4. Krankheitstage getöteten Fohlen) feinere
Einzelheiten an jenen Einschlusskörperchen darzustellen. Es
zeigte sich nämlich, dasz die in der Vakuole liegenden Gebilde bei
der Färbung nach Giemsa in ihrer Grundsubstanz nicht selten
einen auffallenden hellblauen Farbenton annahmen und in sich
eingeschlossen deutlich rot gefärbte Partikel enthielten.

warhscheinlich. Die Gebilde finden sich, soweit wir es zur Zeit be-
urteilen können, regelmässig bei der Brustseuche, sie sind uns
aber bisher bei zahlreichen Kontrolluntersuchungen weder bei ge-
sunden Pferden, noch bei Druse, noch bei einem rotlaufkranken
oder bei septicaemisch erkrankten Pferden begegnet.

Ist die Annahme, dass es sich um Parasiten handelt, richtig,
so muss es gelingen, auch andere Entwicklungsstadien von ihnen
zu finden. Einen Anhaltspunkt haben wir in dieser Beziehung be-
reits insofern, als der zoologische Assistent des Instituts Dr. Jol-
los, der neuerdings zu den mikroskopischen Untersuchungen
zugezogen ist, in Uebereinstimmung mit früher schon van uns
gesehenen Gebilden, in einzelnen einkernigen Zellen, in einer
Vakuole eingeschlossen, je ein isoliertes mit einem Kernkörper-
chen (?) versehenes Gebilde gefunden hat, das er nach seinem
färberischen Verhalten ebenfalls für ein parasitäres zu halten ge-
neigt ist. Auch Professor Hartmann, der Vorstand des Protozoen-
Laboratoriums, neigt sich dieser Ansicht zu.

Ruim jaar wachten wij te vergeefs op nadere bevestiging.
Ik betwijfel zeer of de onderzoekingen, welke in deze richting in-
gesteld worden ooit eenig resultaat zullen opleveren.

Ik meen aangetoond te hebben, dat de z.g. borstziekte is een zeer
acuut lijden. Van de mij bekende protozoen aandoeningen van het
paard daarentegen ken ik er geen enkele, waarbij het verloop zoo
acuut is, integendeel zij zijn allen vrij chronisch.

i°. dat de naam van borstziekte (Brustseuche, pleuropneu-
monia contagiosa), deze catarrh der bovenste luchtwegen niet toe-
komt. Tc blijven spreken van „Influenza" lijkt mij zeer verkeerd.
Het meest gewenscht komt mij voor de benaming van „griep".

2°. dat het geenszins noodzakelijk is deze ziekte in de wet op te
nemen in de rij der besmettelijke veeziekten.

Zeer zeker is het eene besmettelijke ziekte, daar er evenals b.v.
bij de croupeuse pneumonie van den mensch microörganismen aan
ten grondslag liggen.

Wij hebben echter gezien, dat het zoo goed als onmogelijk is de
ziekte kunstmatig te verwekken, terwijl uit de gedane
waarnemingen gebleken is, dat de besmettelijkheid gering
is, zoowel voor paarden in de omgeving der weiden, als in
de omgeving van het depot. In Duitschland is verplichte aangifte
van gevallen van borstziekte bij paarden wettelijk voorgeschreven.

Dientengevolge is ieder paardenhouder of diens vertegenwoordi-
ger verplicht bij het waarnemen dezer ziekte bij een zijner paarden
daarvan binnen een etmaal aangifte te doen bij den burgemeester
dier gemeente w^raar het paard zich bevindt. Ik acht dit in ver-
band met vorenstaande overbodig, te meer daar handel en verkeer
hierdoor slechts schade lijden.

Voor legerpaarden is het gewenscht maatregelen te nemen en wel
voornamelijk in die landen, welke geen remontedepöt bezitten. Tot
de oprichting dezer depots moet ik krachtig aandringen. Voor ons
land is zeer zeker het groote voordeel van het remontedepöt ge-
bleken.

Borstziekte-ènzoötiën komen als het ware in onze garnizoenen niet
voor. De gevallen beperken zich in den regel i°. tot officiers-
paarden, welke op vreemde stallen aangekocht en dus niet in het
remontedepöts vertoefd hebben en 2°. tot de depóts der regimenten,
waarheen jonge remontepaarden gedirigeerd zijn, die te Milligen
niet aan de borstziekte lijdende waren. Dit is o.a. thans te Haarlem
het geval. Zooals ik in mijne studie over de aetiologie en de
therapie der Influenza catarrhalis (fiëvre typhoide Pferdestaupe)
vermeldde, moeten de z.g. influenza enzootiën onder onze garni-
zoenspaarden in hoofdzaak op rekening van deze aandoening ge-
steld werden.

i°. dat ook in het remontedepöt te Milligen de borstziekte zich
het eerst vertoonde bij die paarden, welke in de hoeken geplaatst
waren;

2°. dat hoe beter de stallen werden gedesinfecteerd, gedurende
langeren tijd geventileerd en buiten gebruik gesteld, de borstziekte
des te later optreedt, en voorts.

3°. dat, naarmate de paarden langer in de loopplaatsen ver-
blijven en hun in de drijfbanen beweging wordt gegeven, het aantal
ziektegevallen des te kleiner is.

In den regel zien wij de borstziekte het hevigst optreden bij die
paarden, welke in de minst gunstige hygiënische omstandigheden
verkeeren, o.a. is dit vooral het geval bij jonge, „vetgemeste"
paarden op handelsstallen. Steeds kon in het remontedepöt te
Milligen, een gunstiger verloop der borstziekte waargenomen
worden bij die paarden, welke in stallen geplaatst waren, welke
in hygiënisch opzicht tot de beste behoorden.

Zoolang en in het bijzonder de groothandelaren in paarden,
directeuren van rijtuigmaatschappijen en expeditie-ondernemingen
niet te overtuigen zijn van de hooge noodzakelijkheid ingrijpende

hygienische maatregelen te nemen, wat o.a. bouw, inrichting der
stallen, afzondering, desinfectie en verpleging der paarden betreft,
maatregelen waardoor in het algemeen het weerstandsvermogen
dezer dieren wordt verhoogd, zullen belangrijke finantiëele \\erliezen
geleden worden, welke niet steeds zijn te voorkomen door prophy
lactische en curatieve aanwending van specifieke sera, welke zeer
zeker de bijzondere verweermiddelen versterken, waarover de
paarden reeds in zekere mate beschikken.

Im Anschluss an die Artikeln der Herren J. Wester und J.
A. Beijers — Tijdschrift voor Veeartsenijkunde, Aflevering
41, bladz. 733 en 755 — über unregelmässige Herztätigkeit kann
eine Mitteilung über einen ähnlichen, stark hervortretenden
Fall, vielleicht Interesse haben.

Im Sommer 1874 behandelte ich bei einem Pferde einen solchen
Fall, hatte mir jedoch nicht gedacht, ihn an die Öffentlichkeit
bringen zu wellen, weil ich bei der klinischen Untersuchung allein
nicht im Stande war, die Ursache nachzuweisen und auch nicht
Gelegenheit bekam, sie bei einer Obduktion eventuell nachzu-
weisen.

Das Pferd war 5 bis 6 Jahre alt, wohlgenährt und sah recht
lebhaft aus. Es wurde mir zum ersten Mal am 9. Juni auf Grund
eines ziemlich starken Diarrhoes vorgeführt, und gleichzeitig
wurde mir mitgeteilt, dass es in den letzten zwei Monaten ab und
zu weniger guten Appetit als sonst gezeigt hatte.

Der Puls war 60 in der Min., und es wurde dabei keine Unregel-
mässigkeit bemerkt. Aber am I2ten Juni, nachdem die Diarrhoe
aufgehört hatte, war der Puls sehr langsam, 20 in der Min., aber
doch mit regelmässigen Zwischenräumen, und die Herztöne
waren normal.

Am 3. August war das Pferd am Vormittage vor dem Pfluge
gegangen ohne Krankheitssymptome zu zeigen, während es bei
derselben Arbeit am Nachmittage einen sehr unsicheren Gang
hatte und deshalb ausgespannt worden war.

Bei meiner Untersuchung am gleichen Tage war der Puls 14
in der Min. und so unregelmässig, dass zwei Schläge schnell nach
einander folgten, wonach eine Pause von ca. 4 Sekunden eintrat,
dann kamen wieder zwei schnell nacheinander folgenden Schläge
u.s.w. Für jeden Pulsschlag wurden zwei entsprechende Herztöne
gehört, und es war kein Nebengerausch zu hören.

Nach Bewegung im Trabe schlug der Puls 60-64 regelmässige
Schläge in der Min., und wenn das Pferd danach angehalten wurde
oder von selbst stehen blieb und einen Augenblick still gestanden
hatte, trat eine vollständige Stockung des Pulses und Herzschlages
ein. Das Pferd zeigte ein ängstliches Aussehen und fing derartig
an auf den Beinen zu taumeln, dass es nahe dabei war, umzufallen.
Nach Verlauf von einigen Sekunden erhielt es inzwischen sein
normales Aussehen wieder und ging dann auch wieder sicher
auf den Beinen.

Dieses wiederholte sich, sobald man wieder das Pferd traben
liess aber die Anfälle waren dann mitunter so stark, dass es ganz
auf die Seite fiel. Es blieb dann in der Regel einen Augenblick
liegen, wonach es sich leicht wieder erhob und rasch und lebhaft
aussah. Bisweilen hat es sich doch nicht gleich noch gehoben, aber
dass der Anfall doch überstanden war, konnte dadurch wahrge-
nommen werden, dass der Puls wieder im Gange war.

Nach solchen Anfällen war der Puls wieder wie früher, langsam
und mit zwei und zwei Schlägen, kurz nach einander abwechselnd
und je mehr das Pferd bewegt wurde, um so unsicherer und
taumelnder wurde sein Gang.

Am 7. August war der Puls, während das Pferd ruhig auf die
Weide ging, 18 in der Min. und mit ungleich langen Zwischen-
räumen, aber nicht mit der paarweisen Ordnung wie früher, nach
Bew-egung in Schrittgang 20-24 und nach ziemlich starker Bewe-
gung in Trab 96 regelmässige Schläge in der Minute.

Stockung der Herztätigkeit und taumelnde Bewegung zeigte
sich auch mehrere Male bei dieser Gelegenheit. Bisweilen schlug
auch der Puls von einen langsameren in ein schnellerer Tempo
über ohne dass unmittelbar vorher durch Bewegung dazu Veran-
lassung gegeben war, und danach ging es wieder zu einem langsa-
meren Tempo über. Bisweilen stand es vollständig still, "wonach
das Pferd, ähnlich wie nach Bewegung, unhertaumelte und umfiel.
Wann solche Anfälle eintreten wurden, konnte immer durch
befühlen des Pulses vorausgesagt werden.

Am 18. August war der Puls 16 in der Min., abwechselnd 2 und 2
Schläge kurz nach einander wie am 3. August, und während das

Pferd noch ruhig stand, also ohne äussere Veranlassung, ging der
Puls plötzlich bis zu 80 in der Min., und kurz danach wieder auf
16 zurück.

Wenn der Puls langsam schlug, war er hart und saitenförmig
anzufühlen, während er, wenn er häufiger schlug, weicher war.

Danach soll das Pferd sich etwas sicherer in seinen Bewegungen
gezeigt haben, jedoch ohne vollständige Beherrschung darüber
gehabt zu haben, und wurde dann nach Verlauf einiger Monate
verkauft.

In der Literatur, die nach 1874 ausgekommen ist, sind einige
ähnliche Fälle dieser Krankheit beschrieben worden, und besonders
hat ein von Prof. Vogel im Repert. der Tierheilkunde 1888, iste
H., beschriebenen Fall eine fast vollständige L>ebereinstimmung
mit dem von mir hier erwähnten gezeigt.

Die Krankheit in dieser Form entsteht wahrscheinlich in der
Regel nach Ueberanstrengung der Herztätigkeit und eine davon
folgende Autointoxikation mit Innervationsstörung.

Aangenomen als lid der Algemeene afdeeling: de heeren
J. Aukema te Utrecht en J. A. M. van Hal te Utrecht.

Examens Rijksveeartsenijschool. Bij de van 16 tot 22 September gehouden
examens zijn geslaagd :

van iste naar 2de studiejaar: de heeren H. A. Driessen te Horst, en
L. W. M. Lobel te Utrecht;

van 2de naar 3de studiejaar: de heeren C. Burger te Noorder-IJpolder,
D. J. Kok te Scheveningen, F. J. Monnik te Utrecht en J. Verhoef te
Amersfoort;

van 3de naar 4de studiejaar; de heeren H. A. Dingemans te Rossum,
J. Hordijk te Charlois, P. Kooiman te IJsselmonde, Ch. Mus te Purmerend,
A. Reii.ingh te Arnhem; H. J. H. Vullinghs te Horst en J. B. Willemsen
te Vorchten. Schornagel.

Personalia. Bii Koninklijk besluit van 14 September 1914 n°. 56 is, met
ingang van 16 September 1914, aan Dr. G. G. J. Westholz, te Rotterdam,
op zijn verzoek, eervol ontslag verleend als plaatsvervanger van den districts-
veearts, wien Rotterdam als standplaats is aangewezen.

Bij Koninklijk besluit van 15 September 1914 n°. 32 zijn benoemd bij het
personeel van den geneeskundigen dienst der landmacht, tot tijdelijk paarden-
arts der 2de klasse:

de landweerplichtige sergeant Dr. N. P. Woudenberg, van het 31ste bataljon
Jandweer-infanterie;

de landweerplichtige sergeant Dr. J. Swierstra, van het 26ste bataljon
landweer-infanterie;

de reserve-sergeant A. J. Holtz, van het iste regiment vesting-artillerie;
de milicien-sergeant D. W. Zuydam, van het 4de regiment infanterie, en
de landweerplichtige korporaal W. ten Hoopen, van het 5de bataljon
landweer-infanterie,
allen veearts.

Bij Koninklijk besluit van 22 September 1914 n°. 46 zijn benoemd bij het
personeel van den geneeskundigen dienst der landmacht, tot tijdelijk paarden-
arts der 2de klasse, de landweerplichtige soldaten J. Goedhart en W. Lux-
wolda, onderscheidenlijk van het 28ste bataljon landweer-infanterie en van
de iste compagnie landweer-hospitaalsoldaten, en de milicien-soldaat F. Wester-
ling, van het 2de regiment vesting-artillerie. Schornagel.

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ge=
durende de maand Augustus 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin Augustus 1914 nog niet geëindigd waren.

Onder dit opschrift geeft Sir Stewart StOCKMAN te Londen een vrij uitvoerige
verhandeling over de ziekte, welke door de Duitsche schrijvers Traber — oder
Gnubberkrankheit wordt genoemd en door de Fransche, Maladie des trotteurs ou
Prurigo lombaïre du mouton.

Deze ziekte schijnt zich den laatsten tijd aan de grens van Engeland en Schotland
meer en meer uit te breiden. Ze is in Engeland tot dusverre weinig onderzocht,
omdat de eigenaars van kudden, waarin de ziekte heerschte, het stil hielden.

Men spreekt nog wel van de nieuwe ziekte, maar het is den schrijver uit ver-
kregen inlichtingen gebleken, dat het voorkomen ervan kan worden teruggevoerd
tot het jaar 1853.

Bij zijn nasporingen in de literatuur bleek hem, dat in de jaren 1794, 1799 en 1812
ook melding is gemaakt van dezelfde ziekte, al is het dan ook onder een anderen
naam. De aangetaste schapen werden toen door de herders „rubbers" genaamd.

Voor Duitschland schijnt vast te staan, dat de Traberkrankheit in 1765 met
Merino-schapen is ingevoerd en daar werd ze ook later uitsluitend bij Merino-
kruislingen waargenomen.

Wat Frankrijk betreft is een geschrift van 1837 het oudste, waarin Stockman
heeft gevonden, dat melding wordt gemaakt van deze ziekte, zonder dat daarbij
blijkt dat ze is ingevoerd met Merino-schapen; wel dat ze voorkwam bij kruising
met Merino\'s.

Aangezien nu ook in 1787 en in 1791 Spaansche schapen in Engeland zijn in-
gevoerd en vooral de eerste zending van slechte kwaliteit was, is het heel goed
mogelijk dat daar ,,rubbers" bij waren, welke aanleiding gaven tot verspreiding der
ziekte in de volgende jaren. Dit is te meer waarschijnlijkomdat er in 1799 uitdrukke-
lijk op wordt gewezen, dat de zoogenaamde Spanjaarden er het meest aan leden.

In het begin der vorige eeuw is men de ziekte blijkbaar meester geworden door
de kudden, waarin ze heerschte, in haar geheel voor de slachtbank te verkoopen.
Deze maatregel werd in 1812.sterk aanbevolen en later hoorde men er niet meer van.

Het is den schrijver niet gelukt na te vorschen waar de ziekte in 1853 vandaan
is gekomen. Vermoedelijk is ze 11a 1812 kruipende gebleven onder de afstammelingen
van de Merino\'s. Aangezien de „Scrape" of Scrapie" thans het meest wordt waar-
genomen bij de halfbloedschapen van de Cheviot en Leicester kruising en de
Leicesters vroeger somtijds wel gekruist zijn met Merino\'s, is dit zelfs waarschijnlijk.

Wat den leeftijd der schapen betreft, heeft Stockman nooit waargenomen dat
dieren, jonger dan 18 maanden, reeds verschijnselen der ziekte vertoonden; hij
vermeldt dit uitdrukkelijk, omdat Fransche schrijvers met ondervinding (o. a.
Trasbot, Ref.) den leeftijd van 10 maanden noemen.

De verschijnselen van „Scrapie" zijn in de verschillende stadiën der ziekte niet
dezelfde.

In het eerste stadium zijn de dieren schrikachtig, ze hebben nu en dan kramp-
achtige contracties van sommige Iichaamsdeelen en knarsen bijna voortdurend
op de tanden.

In het tweede stadium wordt het achterstel zwakker, ze krijgen een eigenaardigen
huppelenden gang en ze beginnen zich te schuren; eerst aan den staartwortel, dan
op het kruis en langzamerhand meer naar voren, zoodanig dat ze daar heel kaal
worden. Aanvankelijk is daar aan de huid niets abnormaals te bespeuren, maar
later komen er oppervlakkige verwondingen door het wrijven en het bijten dat
ze ook wel doen.

In het derde stadium worden eetlust enherkauwen onregelmatig, de dieren worden
vrij dorstig en dan in korten tijd heel mager en slap. Meestal worden ze ten slotte
volkomen paralytisch en sterven dan spoedig.

De geheele duur der ziekte is 3 a 4 maanden. 4 a 20 % der dieren van de kudden
waarin de ziekte heerscht, worden aangetast en sterven alle, wanneer ze niet tijdig
worden afgemaakt.

Omtrent den aard der ziekte heeft Stockman nog geen vaste meening. Ofschoon
de meeste fokkers denken dat het de kwestie is van erfelijkheid, is hij naar aan-
leiding van enkele waarnemingen eer van meening dat het een infectieus lijden is
en dat de fokkers erfelijk en congenitaal met elkaar verwarren. De infectie zou
meestal reeds in utero plaats hebben en zoowel van wegedenramalshetmoederdier
mogelijk zijn, terwijl de ziekte zich pas na den leeftijd van 18 maanden openbaart.

Verder acht hij het niet onmogelijk, dat somtijds dieren na infectie in zoo lichten
graad ziek worden, dat ze geen ziekteverschijnselen vertoonen en toch in staat
zijn de ziekte over te brengen.

Secties schijnen niet veel resultaat te hebben opgeleverd, althans van bevin-
dingen bij pathologisch-anatomisch onderzoek wordt niets vermeld.

De ziekte wordt onderzocht aan het veterinair laboratorium van „the Board
of Agriculture" met medewerking van „the Koyal Veterinary College".

Het doel van het onderzoek is bekend te worden met den aard der ziekte en vooral
een goede methode te vinden om de ziekte in het allereerste stadium te kunnen
diagnostiseeren en ze uit te roeien. Daar uit den aard der zaak bij elk experiment
minstens 18 maanden moet worden gewacht, is het niet te verwachten, dat het
onderzoek in korten tijd veel licht zal brengen.

Een curatieve behandeling, welke eenig resultaat geeft, wanneer verschijnselen
der ziekte worden waargenomen is niet bekend.

Daarom is het volgens den schrijver wenschelijk, aangetaste dieren zoo spoedig
mogelijk te laten slachten en wanneer blijkt, dat meerdere dieren worden aange-
tast, is het noodig de oude kudde langzamerhand geheel te vervangen door een
nieuwe, welke gescheiden wordt gehouden van de oude. In de meeste bedrijven
zal het wel mogelijk zijn, omdat de contagiositeit blijkbaar niet groot is. De
kudden behoeven dus niet zoo ver van elkaar gehouden te worden, maar wel
moeten ze volkomen gescheiden blijven en zeker mag geen enkele ram of ooi
uit de oude kudde worden gebruikt voor de fokkerij in de nieuwe.

Uit een prophylactisch oogpunt is het noodig bij aankoop van fokschapen den
waarborg te eischen, dat in de kudde, waaruit ze komen, geen „scrapie" heerscht;
terwijl de eigenaar van een kudde, waarin gevallen voorkomen, daaruit geen schapen
voor de fokkerij mag verkoopen, maar deze voor de slachtbank moet bestemmen.
In den regel kan dat wel geschieden zonder groote schade.

De Algemeene Vergadering zal worden
gehouden op Vrijdag 27 en Zaterdag 28
November a. s. in het hotel de 1\' Europe,
Vreeburg te Utrecht, op de uren in het
Programma vermeld.

Namens liet Hoofdbestuur:
P. K. M. HOUBA, Voorzitter.
H. A. VERMEULEN, Secretaris.

Nog zeer goed herinner ik me, dat in de polikliniek te Utrecht
werd aangebracht een koe met een dikke kniebuil. Deze werd
zoo mooi gevonden, dat er een kiekje van werd gemaakt — een

men zitten. Den eigenaar werd een pot jodiumzalf meegegeven,
gebruik bekend, met de bedoeling vocht en nieuwgevormd weefsel
tot resorptie te brengen. Resultaat? De koe kwam, evenals zoovele
andere patiënten, niet terug.

In de praktijk gekomen, paste ik aanvankelijk natuurlijk de
jodiumtherapie toe en inderdaad bij geringe verdikkingen niet
zonder succes. Weldra bleek me echter, dat er praktizeerende
veeartsen waren, die een bétere behandelingsmethode kenden,
of eigenlijk, er bleken verschillende methoden te worden toe-
gepast. Sommigen haalden er een dracht door, anderen openden
de bursa en trachtten dan op allerlei wijzen den wand te destru-
eeren.

De eerste methode werd door mij nooit toegepast, omdat de
dieren voor het telkens vertrekken der drachten, wat zeer pijn-
lijk is, erg bevreesd zijn, daardoor lastig en angstig worden, het-
geen vooral bij in de weide loopend melkvee zeer hinderlijk is.
Volgens hen, die van drachten gebruik maakten, waren de re-
sultaten goed.

Het openen van den tumor werd zeer dikwijls door mij ver-
richt en had succes in alle gevallen, waarbij nog weinig bindweefsel
was gevormd. De operatie, die bij het staande dier kan worden
verricht, geschiedt als volgt:

De haren worden, eenigszins ter zijde van de mediaanlijn,
over een breedte van ruim r cM. en over een lengte van 8—15 cM.,
afhangende van de grootte van den tumor, afgeknipt, de laatste
tusschen duim en wijsvinger der linker hand flink gespannen
en vervolgens door een forsche snede huid en bursa-wand met
de gelimiteerde bistouri gekliefd. De aanwezige fibrine-stolsels,
ten deele door organisatie reeds met den wand vergroeid, worden
verwijderd. In den regel knipte ik ook een stuk van den bursa-
wand weg, van binnen uit of van de wondranden af. De huid trekt
zich na het doorsnijden meer terug dan de kapsel, zoodat men
de laatste dus gemakkelijk met een pincet kan fixeeren. Men

kan bij het staande dier van binnen uit vrij wat weefsel wegknippen.
Raakt men de huid of de verbindingsstrooken met de huid, dan
verraadt het dier onmiddellijk pijn. De kapsel zelf is in den regel
gevoelloos. De knie of hak wordt nu tweemaal per week inge-
smeerd met sapo viridis; ook de ontstane holte, dus de binnen-
wand der bursa. De wond moet open gehouden worden. Sluit
de wond te spoedig, d. w. z. voordat de bursa totaal gedestrueerd
is, dan komt na eenigen tijd de dikke knie of hak terug. In plaats
van sapo kan men natuurlijk ook andere caustica en adstringentia
aanwenden.

Bij waardevolle dieren werd de laatste jaren door mij tot op-
heffing van het schoonheidsgebrek, aanwezig in den vorm van een
dikke knie of groepbeen, de radicaaltherapie toegepast, bestaande
in het verwijderen van de aquisite bursa. Daartoe wordt het dier
neergelegd, de beenen stevig gebonden en vervolgens de tumor
evenals iedere andere tumor langs operatieven weg verwijderd,
zooveel mogelijk met vinger en schaar. Bij belangrijke bloeding
worden de vaten onderbonden of wordt de overblijvende holte
getamponneerd; in de meeste gevallen is dit echter overbodig.
De nabehandeling kan bestaan in een dagelijksche reiniging met
een zwakke bacilloloplossing.

Bij acute gevallen heeft men dikwijls succes met BiER\'SChe
stuwing door boven knie of hak een zacht touw om het been te
binden. Ook door massage met pix liquida en sapo viridis ana
of aanwenden van pix liquida kokend-heet is in den aanvang
gewoonlijk herstel te verkrijgen, terwijl meer chronische gevallen
er dikwijls door worden gebracht tot supuratie, doorbraak en
herstel. Vooral op stal werd de laatstgenoemde methode nog al
dikwijls toegepast. De dieren laten de behandeling meestal ge-
willig toe.

Vorige maand werd mijn hulp ingeroepen bij een ziek varken
Vermoed werd door den eigenaar vlekziekte, daar het dier blauwe
vlekken vertoonde. Het dier, was den vorigen avond ziek geworden,
had niet meer gegeten. Bij mijn komst \'s middags bleek het dier
reeds moribund te zijn. Het drachtige varken was zéér benauwd,
ademhaling zéér frequent en snorkend, schuim stond op de
neus. Ademhaling ook door den mond.

Door den eigenaar werd mij gewezen op eenige keelzwelling,
die duidelijk aanwezig was. Langs de buikhuid en uier waren
blauwe verkleuringen zichtbaar. Er werd mij verteld dat er bloed
in de voerbak gevonden was.

Een diagnose kon ik niet stellen. Gedacht werd aan peracute
borstziekte, gezien de kortademigheid en het vinden van het
bloed, wat ook soms hierbij voorkomt (longbloeding).

Eenige uren na mijn bezoek is het dier onder vreeselijke be-
nauwdheid gestorven.

Den volgenden dag werd sectie gedaan. Bij uitwendige in*
spectie viel op de bloeding uit neus en mond.

Verder werd gevonden: Dun vloeibaar, donker, teerachtig bloed.
Haemorrhagisch exsudaat in borst- en buikholte. Hartspier slap
grauwrood, en bros. Longen bloedrijk, lever sterk gezwollen,
leemkleurig als gekookt, week, milt wat gezwollen met locale
omschreven zwellingen, ter grootte van een hazelnoot. Bij door-
snijden op die plaatsen druipt een bloederige massa uit. (Locale
bloedingen?). De nieren zijn bloedrijk en gezwollen. In de baar-
moeder dertien vrijwel volwassen biggen. Verzuimd werd, tot
mijn spijt later, de keel na te zien.

Meegenomen werden ter onderzoek een stuk nier (voor onder-
zoek op vlekziektebacillen) én een stuk long voor onderzoek
op borstziekte.

Het uitstrijkprearaat uit de nier werd gekleurd volgens Gram,
en nagekleurd met eosine.

Bij bezichtiging vertoonen zich Gram-positieve bacillen echter
véél grooter dan die van vlekziekte.

Uit de longen werd een preparaat gekleurd enkelvoudig met
gentiaanviolet en een met carbolfuchsine. Hierin vertoonden
zich zóó duidelijk de typische, groote bacteriën met kapsel, dat
geen twijfel mogelijk was: Miltvuur.

Ik had, eerlijk gezegd, in \'t minst niet zelfs aan miltvuur gedacht,
daar er geen miltvuur onder het rundvee had geheerscht.

Naderhand gezien, wijzen alle verschijnselen op miltvuur.
O. a. het zéér acute verloop, (het dier is nog geen dag ziek geweest)
de keelzwelling (keelanthrax), die daarbij volgens HutyRA vaak
schijnt voor te komen, bloeding uit mond en neus wijzen naast het
pathologisch anatomisch beeld, zéér beslist op miltvuur.

Het dier liep dagelijksch een poos in de wei. Hoe het varken
is geïnfecteerd, is mij onbekend gebleven; vleeschmeel of visch-
meel werden niet gevoerd.

De hevige dyspnoe van het varken vond natuurlijk zijn oorzaak
in de sterke keelontsteking en zwelling (keelanthrax).

Vorige maand werd ik geroepen bij een koe, die ineens zwaar
ziek was geworden. Het dier at of dronk niets, was zéér so po reus:
melkgift ineens nihil.

Temperatuur 38.9. Pols zéér versneld, nauwelijks voelbaar.
Het dier is zéér suf en wankelt. Eén uierkwartier is emphysemateus
gezwollen, en vergroot. Hieruit komt stinkend haemorrhagisch
exsudaat. Gedacht werd direct, door gasvorrning in den uier,
aan coli-infectie. Het bleek dan ook, bij nader onderzoek, dat
colibacillen en staphylococcen in het uiersecreet aanwezig
waren.

De koe werd locaal eerst behandeld met ichthyolzalf 10%
en inwendig met excitantia, kamfer en alcohol. Den volgenden
dag was de toestand eer slechter dan beter. De patiënte lag
soporeus in den stal, kon niet meer opstaan. Pols zéér versneld
en klein, temperatuur ruim 38°.

Ingespoten werd nu \'s morgens 100 gram coli-serum, terwijl
voortgegaan werd met toedienen van excitantia. \'s Avonds reeds
schijnt eenige verbeting te zijn ingetreden en den volgenden
morgen was het dier weer in staat op te staan, en gebruikte weer
eenig voedsel en water. Het was frappant nu te zien hoe spoedig
geheel herstel intrad.

Het uierkwartier zelf blijft nog vergroot en pijnlijk, echter is
het emphyseem verdwenen. Overigens echter is de algemeene

toestand weldra volkomen normaal. Het dier eet goed, herkauwt
weer, geeft weer behoorlijk melk uit de drie andere spenen, enz.

Blijkbaar werden hier de zware algemeene verschijnselen door
de colibacillen veroorzaakt. De werking van het coli-serum was
hier in één woord prachtig.

Den 4en Juni j.1. kreeg ik te zien een koe, volgens anamnese
reeds eenige dagen ziek en behept met hevige diarrhee.

Patiënte maakt door de diepstaande oogen een zeer zieken indruk;
speekselt een weinig en heeft zeer hevige, iets bloederige diarrhee.
Temperatuur is normaal, pols kalm en vol, normaal. Bij mond-
inspectie zien we het mondslijmvlies licht ontstoken en rood.
Van de urine weet mij de eigenaar niets mede te deelen. Patiënte
eet of drinkt niets. Gedacht wordt aan een intoxicatie of schimmel-
infectie. Op mijn herhaalde vraag, of ook iets bizonders gevoerd
is of schimmelhooi of -meel, krijg ik een ontkennend antwoord.
De prognose wordt, gezien de normale pols en temperatuur,
nog niet ongunstig gesteld.

Twee dagen later is bij mijn bezoek de toestand beduidend
verergerd. Het dier is erg soporeus, vertoont meerdere verschijn-
selen van de kant van het zenuwstelsel; heeft anderhalven dag
voortdurend gestaan, staat dikwijls in abnormale houding, de
beenen ver uiteen of over elkaar, het hoofd tegen de stijlen geleund.

Patiënte is absoluut ongevoelig, reageert niet op speldeprikken.
Ook de cornea is ongevoelig. Het dier schijnt blind. Blijft met
de neusgaten onder water in den emmer staan.

Ook staat het dier zeer wankel en kan gemakkelijk omgeduwd
worden. Het slikken gaat ook zeer gebrekkig, zooals blijkt bij
\'t ingeven der medicamenten. Pols is nog zéér kalm, normaal,
doch wat zwakker en minder vol.

Geen twijfel bestaat er aan een intoxicatie. Ook zie ik, dat
urine rood gekleurd is. (haemaglobinaemie). Een oorzaak kan
ik nog niet opsporen.

Den volgenden dag komt mij den eigenaar vertellen, dat de
toestand niet is verbeterd en dat de koe is gevallen. Ook hoor
ik nu, dat toch wel iets bizonders gevoerd is, en wel den 30sten Mei,
werden pootaardappels gevoerd, waaraan lange kiemen. Deze
werden in de wei gevoerd; het bovengenoemde rund was de twee

andere van denzelfden eigenaar de baas, verjoeg ze en kreeg
alzoo de grootste portie.

En terwijl nu de beide andere koeien het er met een hevige
diarrhee afbrachten, ontstond bij dit dier een hevige
intoxicatie. Solanine-vergiftiging door de kiemende aardappels
teweeggebracht. Duidelijk was nu eveneens, dat we te doen hadden
met een solanine-vergiftiging. Ook waren de eerste verschijnselen
diarrhee etc. 31 Mei opgetreden.

Den 8en Juni vond ik ae toestand zeer verergerd. Wel kon het
dier nog opstaan en was minder ongevoelig, maar de zeer ver-
snelde, zwakke pols wees toch naar een naderend einde.

Coffeïn-injecties baatten niet meer. \'s Avonds werd het dier
geslacht. Bij de keuring van het dier, dat er zeer goed uitzag
werd gevonden een enteritis en haemorrhagische nephritis.

Zoo noemen Hutyra en Marek een aandoening, waarvan ik
voor het eerst een geval zag op den 24sten April 1914.

De eigenaar J. D. te B. verzocht mij, naar een paard te komen,
zien dat, naar hij meende, verschijnselen van buikpijn vertoonde

Toen ik op de hofstede kwam, liep het paard, een 3-jarige ruin
gekruist Oldenburger, in de weide, of liever hij stond in een hoek
daarvan. De eigenaar halsterde het en bracht het naar den stal.
Terwijl ik er achter liep, merkte ik op, dat de staart heen en weer
schommelde en dat de gang der achterbeenen onzeker was. Op
stal gekomen constateerde ik dat de staart verlamd was en
ook dat de aars open stond; de mest puilde er uit, de sphincter
was verlamd.

Bij exploratie bleek het achterste gedeelte van het rectum
zeer ruim, het was zooals bij een oud paard een formeele „kamer";
hierin bevond zich een groote hoeveelheid mest. De blaas was
niet gevuld. De staart, de anus en de omgeving ter grootte van
een handbreedte in het rond waren ongevoelig voor speldeprikken;

links boven deze ongevoelige streek was een plek waar verhoogde
gevoeligheid bestond.

Hutyra en Marek geven in fig. 136 een afbeelding, die ook op
mijn geval slaat; alleen was de overgevoelige streek links boven
en dichter bij den staartwortel.

De eigenaar kon zich niets herinneren, dat met het ontstaan
in verband gebracht kon worden.

De behandeling die Hutyra en Marek aangeven, kon mij
niet bevredigen. Toen wendde ik mij tot Dr. Schimmel om te
weten, of deze ervaring had van de aanwending van strychnine
in zulke gevallen. Echter kon ook deze de prognose niet gunstig
stellen en, hoewel deze injecties wel aan te wenden zijn, zou de
kans op herstel toch gering wezen. Er schoot mij dus niet veel
beter over dan fricties mét een vluchtig smeersel. Bovendien leerde
ik den boer het rectum te ledigen en verzocht hem, dit tweemaal
per dag te doen.

Het paard ging snel achteruit. De urine druppelde langzaam
af; alleen bij drukking op de blaas kwam een groote hoeveelheid
te gelijk. Het geheele achterstel werd meer in de verlamming
betrokken, de stand der achterbeenen werd onvaster.

De zwakke koliek-aanvallen volgden elkaar met korter tusschen-
poozen op. De eetlust, die in den beginne tamelijk goed was,
verdween. Gedurende de laatste dagen had het paard een hevig
jeukgevoel aan het achterstel, waarvan de oorzaak inwendig
moet worden gezocht.

Den rsten Mei stierf de ruin. Bij het openen van het cadaver
bleek, dat de blaas hevig ontstoken en gescheurd was; de urine
was in rotting overgegaan en had het weefsel van de blaas aangetast.

Wij WILHELMINA, bij de gratie Gods, Koningin der Neder-
landen, Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat het wenschelijk is nieuwe
wettelijke voorschriften tot regeling van het veeartsenijkundig Staatstoezicht
uit te vaardigen;

Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der
Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en
verstaan bij deze:

Het veeartsenijkundig Staatstoezicht wordt onder de bevelen van Onzen Minister
van Landbouw, Nijverheid en Handel uitgeoefend door de ambtenaren van den
veeartsenijkundigen dienst.

De leiding van den veeartsenijkundigen dienst is, onder het toezicht vpn den
Directeur-Generaal van den Landbouw, opgedragen aan een veeartsenijkundigen
inspecteur.

Voor de uitoefening van het veeartsenijkundig Staatstoezicht wordt het Riik
door Ons verdeeld in districten.

In ieder district wordt het veeartsenijkundig Staatstoezicht uitgeoefend door
een districtsveearts, rijksveeartsen en opzichters.

Bij algemeenen maatregel van het bestuur worden voorschriften gegeven
betreffende de inrichting van den veeartsenijkundigen dienst.

Tot de hulpmiddelen van den veeartsenijkundigen dienst behoort eene in
richting voor bereiding van sera en entstoffen en voor wetenschappelijk onder-
zoek.

Hetgeen op de in het vorige lid bedoelde inrichting betrekking heeft wordt bij
algemeenen maatregel van bestuur geregeld.

b. door vleesch: alle deelen van herkauwende en eenhoevige dieren en var-
kens, ongeboren vruchten daaronder begrepen, met uitzondering van huiden,
voorzoover deze niet van varkens afkomstig zijn, hoornen, klauwen, hoeven
borstels, haar, wol en geheel van spieren ontdane beenderen.

Ter uitvoering van bij algemeenen maatregel van bestuur te geven voor-
schriften betreffende het veeartsenijkundig toezicht op veemarkten, worden in
gemeenten, waar veemarkten worden gehouden, onder Onze goedkeuring door
den gemeenteraad verordeningen vastgesteld.

Bij gebreke van eene verordening, als bedoeld in het vorige lid, is het ver-
boden veemarkten te houden.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven betref-
fende het reinigen en ontsmetten van openbare middelen van vervoer, welke
zijn gebruikt tot vervoer van vee, vleesch, huiden, hoornen, klauwen, hoeven,
borstels, haar, wol, beenderen, vellen, mest of veevoeder.

1. de schurft (sarcoptes-schurft en psoroptes-schurft) bij schapen, geiten en
eenhoevige dieren;

Bij het dreigen, optreden of heerschen eener besmettelijke veeziekte kan door
Ons hetzij voor het geheele Rijk, hetzij voor bepaalde gedeelten daarvan worden
verboden, dat in inrichtingen, waar melk van vee van verschillende eigenaren
wordt verwerkt, melk en door Ons aan te wijzen producten der zuivelberei-

ding ten verkoop voorhanden zijn of te koop aangeboden, verkocht, afgeleverd
of uit die inrichtingen vervoerd worden, tenzij voldaan is aan de bij algcmeenen
maatregel van bestuur te geven voorschriften tot voorkoming van verspreiding
van smetstof.

Bij het dreigen, optreden of heerschen eener besmettelijke veeziekte kan door
Ons hetzij voor het geheele Rijk, hetzij voor bepaalde gedeelten daarvan worden
bevolen, dat het vee,dat door die ziekte kan worden aangetast, op de bij algemeenen
maatregel van bestuur te bepalen wijze voorbehoedend wordt behandeld en ge-
merkt of een van beide.

De kosten van het in het vorige lid bedoelde behandelen en merken worden
betaald uit \'s Rijks kas.

Bij het dreigen, optreden of heerschen eener besmettelijke veeziekte kan door
Ons hetzij voor het geheele Rijk, hetzij voor bepaalde gedeelten daarvan
schorsing van veemarkten en sluiting van diergaarden en soortgelijke inrich-
tingen worden bevolen en het houden van keuringen, tentoonstellingen en ver-
koopingen van vee worden verboden.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven betref-
fende het gebruik van sera en entstoffen.

Tot wering van besmettelijke veeziekten kunnen door Ons de in- en door-
voer worden verboden of niet dan voorwaardelijk worden toegestaan van:

a. vee, vleesch, huiden, hoornen, klauwen, hoeven, borstels, haar, wol,
beenderen, melk, afgeroomde melk, karnemelk, wei, mest en veevoeder;

Het is verboden vee of voorwerpen, waarvan de in- of doorvoer voorwaardelijk
is toegestaan, in- of door te voeren langs andere dan door Onzen Minister van
Landbouw, Nijverheid en Handel aan te wijzen eerste kantoren.

Indien in- of doorvoer van vee of voorwerpen is toegestaan onder voorwaarde
van voorafgaand onderzoek, wordt voor dat onderzoek vergoeding van kosten
geheven naar een door Ons vast te stellen tarief.

b. door verdacht vee: vee, dat verdacht is gevaar op te leveren voor
besmetting.

Bij algemeenen maatregel van bestuur wordt bepaald, in welke gevallen
vee verdacht is gevaar op te leveren voor besmetting.

Indien vee verschijnselen van eene besmettelijke ziekte vertoont, geeft de eige-
naar, houder of hoeder hiervan terstond kennis aan den burgemeester der ge-
meente, waar het vee zich bevindt.

Indien een burgemeester verneemt, dat in zijne gemeente vee verschijnselen
van eene besmettelijke ziekte vertoont, geeft hij hiervan terstond kennis aan den
districtsveearts en neemt hij de bij algemeenen maatregel van bestuur aangewezen
voorloopige maatregelen tot voorkoming van verspreiding van smetstof.

De districtsveearts deelt den burgemeester schriftelijk mede, welke maatregelen
tot bestrijding der ziekte door hem worden noodig geacht.

d. het door het plaatsen van kenteekenen besmet of van besmetting verdacht
verklaren van gebouwen en terreinen;

g. het onschadelijk maken van ziek en verdacht vee, dat is afgemaakt of ge-
storven, en van besmette voorwerpen;

h. het ontsmetten van gebouwen, terreinen, bewaarplaatsen van mest en
rottende voorwerpen;

k. het toepassen der bij algemeenen maatregel van bestuur genoemde bestrij-
dingsmaatregelen, welke door wetenschap of praktijk verder als doeltreffend
worden aangewezen.

Ten aanzien van de toepassing der door den districtsveearts noodig geachte
maatregelen neemt de burgemeester zoo spoedig mogelijk eene beslissing.

Indien de burgemeester bezwaar heeft maatregelen te bevelen of te nemen,
welke door den districtsveearts worden noodig geacht, geeft hij daarvan terstond
kennis aan Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, die beslist.

Door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel worden voorschriften
gegeven omtrent stof, vorm, grootte, opschrift en wijze van plaatsing van waar-
schuwingsborden en kenteekenen.

De burgemeester zorgt, dat waarschuwingsborden en kenteekenen in zijne
gemeente aanwezig zijn.

De kosten van het vervaardigen en plaatsen van waarschuwingsborden en
kenteekenen worden betaald uit \'s Rijks kas.

Het is verboden bij algemeenen maatregel van bestuur aangewezen vee of voor-
werpen te vervoeren van of naar gebouwen of terreinen, waar een kenteeken is
geplaatst.

Van het in het vorige lid bepaalde wordt door den burgemeester, op verzoek van
den belanghebbende, ontheffing verleend, indien de districtsveearts tegen deze
ontheffing geen bezwaar heeft, en zoo noodig, onder de door den districtsveearts
te stellen voorwaarden.

Het is verboden gebouwen of terreinen, waar een kenteeken is geplaatst, te
verlaten, dan na toepassing van de bij algemeenen maatregel van bestuur voor-
geschreven maatregelen van ontsmetting.

De burgemeester zorgt, dat bij den toegang of de toegangen van gebouwen of
terreinen, waar een kenteeken is geplaatst, middelen tot de in het vorige artikel
bedoelde ontsmetting aanwezig zijn.

De kosten van het vervaardigen of aanschaffen van de middelen tot ontsmetting
worden betaald uit \'s Rijks kas.

Voor de handhaving van het verbod, bedoeld in de artikelen 27 en 28, kan de
burgemeester de hulp inroepen van de gewapende macht.

De burgemeester doet waarschuwingsborden en kenteekenen verwijderen,
zoodra de districtsveearts eene daartoe strekkende schriftelijke verklaring heeft
afgegeven.

Door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel worden voorschriften
gegeven betreffende het merken van ziek, verdacht en hersteld vee.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven omtrent
het onschadelijk maken van ziek en verdacht vee, dat is afgemaakt of gestorven,
en van andere besmette voorwerpen.

Indien vee of voorwerpen niet kunnen worden onschadelijk gemaakt op het
terrein, waar zij zich bevinden, geschiedt dit op het naastbijgelegen, daarvoor
geschikte terrein.

de ontsmetting van gebouwen, terreinen, bewaarplaatsen van mest en roerende
voorwerpen.

De kosten van eene ontsmetting, als bedoeld in het vorige lid, met uitzondering
van die van veemarkten en van openbare middelen van vervoer, worden betaald
uit \'s Rijks kas.

De burgemeester brengt een door hem uitgevaardigd bevel, dat honden, katten
of pluimvee in de gemeente of in een bepaald gedeelte der gemeenten moeten worden
vastgelegd of opgesloten, ter openbare kennis.

Losloopende honden en katten en niet opgehokt pluimvee mogen in de gemeente
of het gedeelte der gemeente, ten aanzien waarvan een bevel, als bedoeld in het
vorige artikel, ter openbare kennis is gebracht, op last van den burgemeester
worden gedood.

Van het in het vorige lid bepaalde kan door den burgemeester ontheffing worden
verleend, indien de districtsveearts tegen deze ontheffing geen bezwaar heeft,
en zoo noodig, onder de door den districtsveearts te stellen voorwaarden.

Het in het vorige artikel bedoelde verbod is niet van toepassing, indien het ver-
voer door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel is bevolen.

Het is verboden ziek of verdacht vee te koop aan te bieden, te verkoopen of
af te leveren.

Tot voorkoming van besmetting kan door Onzen Minister van Landbouw,
Nijverheid en Handel worden verboden of niet dan voorwaardelijk worden toege-
staan, dat vee, vleesch, huiden, hoornen, klauwen, hoeven, borstels, haar, wol,
beenderen, melk, afgeroomde melk, karnemelk, wei, mest, veevoeder en andere
voorwerpen, welke dragers van smetstof kunnen zijn, worden vervoerd binnen het
Rijk of uit, naar of binnen bepaalde gedeelten van het Rijk.

Indien een stuk vee is gestorven tengevolge van eene behandeling, als bedoeld
in artikel 12, wordt aan den eigenaar de waarde van het dier in gezonden toestand
uit \'s Rijks kas vergoed.

Ingeval van afmaking van vee, wordt den eigenaar als schadeloosstelling uit-
gekeerd:

b. voor ziek vee, het bij algemeenen maatregel van bestuur te bepalen gedeelte
der waarde in gezonden toestand.

Ingeval van vernietiging van andere besmette voorwerpen wordt den eigenaar
•de waarde dier voorwerpen als schadeloosstelling uitgekeerd.

Alvorens tot afmaking van vee of vernietiging van andere besmette voorwerpen
wordt overgegaan, worden het vee of de voorwerpen gewaardeerd.

De in het vorige artikel bedoelde waardeering geschiedt door een door den burge-
meester benoemden deskundige.

Indien de burgemeester, de districtsveearts of de eigenaar of diens gemachtigde
•geen genoegen nemen met de waardeering, geeft de burgemeester hiervan terstond
kennis aan den kantonrechter, die bij eenvoudige beschikking twee deskundigen
benoemt, welke met den eersten deskundige de waardeering verrichten en bij
meerderheid van stemmen beslissen.

Indien geen meerderheid van stemmen is te verkrijgen, geldt het bedrag, dat
noch het hoogste, noch het laagste is.

Terstond nadat de waarde is vastgesteld, geeft de burgemeester van de gemeente,
waar het vee of de voorwerpen zich bevinden, aan den eigenaar eene verklaring af,
dat hem de daarin uitgedrukte geldsom uit \'s Rijks kas zal worden uitgekeerd.

De burgemeester zendt van de in het vorige lid bedoelde verklaringen terstond
een afschrift aan onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel.

Indien door het onschadelijk maken van vee of andere voorwerpen schade word\'
toegebracht aan gebouwen of terreinen, wordt de eigenaar of gebruiker uit \'s Rijks
kas schadeloos gesteld.

Bij geschil over het bedrag der schadeloosstelling wordt deze op verzoek van de
meest gereede partij, door den kantonrechter bepaald bij eenvoudige beschikking,
.zonder hooger beroep.

Schade, veroorzaakt door de toepassing van maatregelen, strekkende om ver-
spreiding van smetstof buiten het bedrijf te keeren, kan in bijzondere gevallen
door Onzen Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel uit \'s Rijks kas geheel
•of gedeeltelijk worden vergoed.

Bij algemeenen maatregel van bestuur kan\' worden bepaald, dat de voorschriften
van dezen titel geheel of gedeeltelijk zullen worden toegepast tot wering en be-
strijding van:

Bij algemeenen maatregel van bestuur kan worden verboden, dat vee, aangetast
door eene der in het vorige artikel bedoelde ziekten, wordt gebracht op veemarkten
of keuringen, tentoonstellingen of verkoopingen van vee.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven betreffende
het verleenen van steun aan maatregelen tot bestrijding van tuberculose onder
het rundvee.

Bij algemeenen maatregel van bestuur kunnen hetzij voor het geheele Kijk,
hetzij voor bepaalde gedeelten daarvan, voorschriften tot wering en bestrijding
van andere dan de in de artikelen io en 49 bedoelde veeziekten of van ziekten van
andere dan de in artikel 7 bedoelde dieren worden gegeven.

Tegelijk met de afkondiging van een algemeenen maatregel van bestuur, als
bedoeld in het vorige artikel, wordt een voorstel van wet, houdende regeling van het
in den algemeenen maatregel van bestuur geregelde onderwerp, aan de Tweede
Kamer der Staten-Generaal gezonden.

Indien het voorstel tot wet wordt verheven, houdt tegelijk met de inwerking-
treding de algemeene maatregel van bestuur op van kracht te zijn.

Indien het voorstel wordt ingetrokken of indien een van de beide Kamers der
Staten-Generaal tot niet-aanneming van het voorstel besluit, wordt de algemeene
maatregel van bestuur dadelijk ingetrokken.

a. door dolle honden en katten: honden en katten welke door hondsdolheid
zijn aangetast;

f>. door van dolheid verdachte honden en katten: honden en katten welke
verdacht zijn gevaar op te leverem voor verspreiding van hondsdolheid.

Bij algemeenen maatregel van bestuur wordt bepaald, wanneer honden en
katten verdacht zijn gevaar op te leveren voor verspreiding van hondsdolheid

Een hond oi kat, welke verschijnselen van dolheid vertoont of van dolheid ver-
dacht is, wordt door de zorg van den eigenaar, houder of hoeder terstond afgemaakt
vastgelegd of opgesloten.

Indien een hond of kat verschijnselen van dolheid vertoont of van dolheid ver-
dacht is, geeft de eigenaar, houder of hoeder hiervan terstond kennis aan den burge-
meester der gemeente, waar de hond of kat zich bevindt.

Indien de hond of kat niet is afgemaakt, vastgelegd of opgesloten, geschiedt de
in het vorige lid bedoelde kennisgeving aan den burgemeester der gemeente, waar
de eigenaar, houder of hoeder het dier het laatst heeft gezien.

Indien een burgemeester verneemt, dat in zijne gemeente een hond of kat ver-
schijnselen van dolheid vertoont of van dolheid verdacht is, geeft hij hiervan ter-
stond kennis aan den districtsveearts en neemt hij de bij algemeenen maatregel
van bestuur aan te wijzen voorloopige maatregelen tot voorkoming van gevaar
voor menschen en dieren.

Indien de districtsveearts heeft bevonden, dat een hond of kat dol of van dolheid
verdacht is, doel de burgemeester het dier afmaken en onschadelijk maken.

Indien de districtsveearts niet de zekerheid heeft, dat een hond of kat, welke
een mcnsch of een dier heeft gebeten, dol of van dolheid verdacht is, doet de burge-
meester den hond of kat vastleggen of opsluiten en in waarneming houden, over-
eenkomstig de voorschriften van den districtsveearts, totdat omtrent het al of niet
aanwezig zijn van de ziekte zekerheid is verkregen.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften gegeven omtrent
het onschadelijk maken van honden en katten, welke overeenkomstig de bepalingen
van dezen titel afgemaakt of, aangetast door hondsdolheid, zijn gestorven en van
besmette voorwerpen.

Indien honden of katten of besmette voorwerpen niet kunnen worden onschadelijk
gemaakt op het terrein, waar zij zich bevinden, geschiedt dit op het naastbijgelegen,
daarvoor geschikte terrein.

Indien door het afmaken van honden of katten of het onschadelijk maken van
honden, katten of voorwerpen schade wordt toegebracht aan gebouwen, terreinen
of voorwerpen, wordt de eigenaar of gebruiker uit \'s Rijks kas schadeloos gesteld.

Bij geschil over het bedrag der schadeloosstelling wordt deze op verzoek van de
meest gereede partij door den kantonrechter bepaald bij eenvoudige beschikking,
zonder hooger beroep.

Indien zich in een gemeente een geval van hondsdolheid heeft voorgedaan,
beveelt de burgemeester, dat alle in de gemeente aanwezige honden, welke zich
bevinden buiten woningen en niet voor openbaar vervoer bestemde vaartuigen,
moeten voorzien zijn van een muilkorf, volgens een door Onzen Minister van
Landbouw, Nijverheid en Handel vast te stellen model.

Het in het vorige lid bepaalde is niet van toepassing op honden, welke op een
afgesloten erf aan een ketting liggen.

Van ieder door hem uitgevaardigd bevel, als bedoeld in het vorige artikel, geeft
de burgemeester terstond kennis aan de burgemeesters van de aangrenzende
gemeenten, die een gelijk bevel voor hunne gemeenten kunnen en aan den Commis-
saris der Koningin, die een gelijk bevel voor de geheele of een gedeelte der provincie
kan uitvaardigen.

Van ieder door hem uitgevaardigd bevel, als bedoeld in het vorige artikel, geeft
de Commissaris der Koningin kennis aan de Commissarissen der Koningin in de,
aangrenzende provinciën.

De burgemeesters van gemeenten, grenzende aan buitenlandsche gemeenten,
waar zich een geval van hondsdolheid heeft voorgedaan, zijn bevoegd een bevel
sis bedoeld in artikel 64, uit te vaardigen.

De burgemeester of de Commissaris der Koningin, die een bevel, als bedoeld
in artikel 64 Of 6;, heeft uitgevaardigd, brengt het in werking treden en vier
maanden na het laatste ziektegeval de opheffing van het bevel ter openbare kennis.

Honden en katten, welke zich zonder toezicht bevinden op erven van derden,
mogen door of vanwege de gebruikers dier erven straffeloos worden gedood.

In de door Ons aan te wijzen gemeenten wordt gelegenheid gegeven tot het doen
keuren van voor uitvoer bestemd vee ter verkrijging van een bewijs dat het vee
bevonden is niet te lijden aan eene der door Ons aan te wijzen veeziekten.

Vergoeding van de kosten van keuring wordt geheven naar een door Ons vast
te stellen tarief.

Bij algemeenen maatregel van bestuur kan worden verboden naar de bij dien
maatregel aan te wijzen landen vee uit te voeren of aan een middel van vervoer
tot uitvoer naar die landen vee aan te bieden, hetwelk niet is voorzien van een of
meer merken als bewijs dat het bij eene keuring, als bedoeld in artikel 70, is bevonden
niet te zijn aangetast door eene der in dat artikel bedoelde veeziekten.

Het is verboden naar de door Ons aan te wijzen landen vleesch uit te voeren
of aan een middel van vervoer tot uitvoer naar die landen vleesch aan te bieden,
hetwelk niet voorzien is van een of meer merken als bewijs, dat het bij eene van
Rijkswege ingestelde keuring voor uitvoer geschikt is bevonden.

Van het in het vorige artikel bedoelde verbod kan door Onzen Minister van Land-
bouw, Nijverheid en Handel ontheffing worden verleend voor vleesch, hetwelk:

б. zich bevindt in spoorwegrijtuigen of op schepen of vlotten en bestemd is
voor gebruik van de zich daarin of daarop bevindende personen.

Ter keuring aangeboden, voor uitvoer ongeschikt bevonden vleesch wordt,
indien het niet aanstonds ongeschikt wordt bevonden, om als voedingsmiddel te
dienen, aan een nader onderzoek onderworpen.

Indien bij het nadere onderzoek vleesch geschikt bevonden is, om als voedings-
middel te dienen, wordt het, na voorzien te zijn van een of meer merken en zoo
noodig na sterilisatie teruggegeven aan hem, die het ter keuring heeft aangeboden.

Indien bij de keuring of het nadere onderzoek vleesch ongeschikt bevonden is,
oin als voedingsmiddel te dienen, wordt het vernietigd of, indien de eigenaar dit
wenscht, als voedingsmiddel onbruikbaar gemaakt.

a. de wijze, waarop de dieren, waarvan het vleesch aan keuring onderworpen
is, worden geslacht;

b. de gemeenten en de plaatsen, waar, alsmede de tijdruimten, waarbinnen
vleesch ter keuring kan worden aangeboden;

c. den staat, waarin vleesch ter keuring aangeboden en voor uitvoer ingeladen
wordt;

d. de keuring, de sterilisatie, de onbruikbaarmaking als voedingsmiddel en de
vernietiging van vleesch;

Vergoeding van de kosten van keuring en sterilisatie wordt geheven naar een
door Ons vast te stellen tarief.

Met het opsporen van de in deze wet strafbaar gestelde feiten zijn belast, behalve
de bij artikel 8, i° tot en met 6°, van het Wetboek van Strafvordering aangewezen
ambtenaren:

De in het vorige artikel bedoelde ambtenaren zijn bevoegd besloten lokalen en
erven binnen te treden.

Indien dit binnentreden geschiedt tusschen zonsonder- en zonsopgang, wordt
door hen een proces-verbaal opgemaakt dat binnen tweemaal vier en twintig uren
aan dengenen, in\' wiens lokaal of erf is binnengetreden, in afschrift wordt mede-
gedeeld.

Indien hun de toegang wordt geweigerd, verschaffen zij zich dien desnoods met
inroeping van den sterken arm.

In woningen treden zij tegen den wil van den bewoner niet binnen dan op vertoon
van een schriftelijken, bijzonderen last van den burgemeester of van den kanton
rechter. Van dit binnentreden wordt door hen proces-verbaal opgemaakt, dat
binnen tweemaal vier en twintig uren aan dengene, in wiens woning is binnen-
getreden, in afschrift wordt medegedeeld.

Overtreding van het bepaalde in de artikelen 16, 20, 27, eerste lid, 28, 40, 56, 57
of 74, of krachtens de artikelen 8, 9, 11, 13, 14, 15, 32, 36, 38, 41, 49, 50, 52, 61,
64, 65, 67, of 73 dezer wet, wordt gestraft met hechtenis van ten hoogste één jaar
of geldboete van ten hoogste vijfhonderd gulden.

Hij die een der in deze wet bedoelde kenteekenen of merken namaakt of valschelijk
plaatst of een echt vervalscht met het oogmerk om het als echt en onvervalscht te
gebruiken of te doen gebruiken, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste
twee jaren.

Hij die wederrechtelijk een der in artikel 12 bedoelde merken verwijdert of
vernietigt, wordt gestraft met geldboete van ten hoogste drie honderd gulden.

Hij die in strijd met de krachtens deze wet uit te vaardigen voorschriften een
waarschuwingsbord of een kenteeken wegneemt of onleesbaar maakt, wordt ge-
straft met geldboete van ten hoogste honderd gulden.

Hij die opzettelijk vee in verdachten toestand brengt, wordt gestraft met hechte-
nis van ten hoogste één jaar of geldboete van ten hoogste vijfhonderd gulden.

Hij die opzettelijk voorwerpen, welke krachtens deze wet zijn begraven, geheel
of gedeeltelijk opgraaft, wordt gestraft met hechtenis van ten hoogste één jaar of
geldboete van ten hoogste vijfhonderd gulden.

Hij die vleesch wederrechtelijk onttrekt aan een nader onderzoek, als bedoeld
in artikel 76, of aan sterilisatie, vernietiging of onbruikbaarmaking, als bedoeld in
artikel 77, wordt gestraft met geldboete van ten hoogste achthonderd gulden.

Hij die last geeft tot het plegen van een feit, waarop bij deze wet straf is gesteld,
wordt, indien dat feit is gepleegd, geacht de dader te zijn.

Niet strafbaar wegens een der in deze wet strafbaar gestelde feiten, welke als
overtredingen worden beschouwd, is een werknemer, indien het strafbaar feit een
gevolg is van een last van zijn werkgever.

Voorwerpen, waarmede eene overtreding is gepleegd, worden met uitzondering
van openbare middelen van vervoer, zoo spoedig mogelijk in beslag genomen en
bij den burgemeester van de gemeente, waar de inbeslagneming heeft plaats
gehad, in bewaring gesteld.

De in het vorige artikel bedoelde voorwerpen worden zoo spoedig mogelijk na
de inbeslagneming gewaardeerd.

Indien de burgemeester, de districtsveearts of de eigenaar of diens gemachtigde
geen genoegen nemen met de waardeering, geeft de burgemeester hiervan terstond
kennis aan den kantonrechter, die bij eenvoudige beschikking twee deskundigen
benoemt, welke met den eersten deskundige de waardeering verrichten en bij meer-
derheid van stemmen beslissen.

Indien geen meerderheid is te verkrijgen, geldt het bedrag, dat noch het hoogste
noch het laagste is.

De burgemeester kan, indien de districtsveearts daartegen geen bezwaar heeft,
bevelen, dat in beslag genomen vee aan den belanghebbende worde teruggegeven,
na betaling van hetgeen voor het onderhoud is uitgegeven.

Andere in beslag genomen voorwerpen kunnen op dezelfde wijze aan den belang-
hebbende worden teruggegeven, na op diens kosten, welke bij vooruitbetaling
zijn te voldoen, te zijn ontsmet.

Indien de wering van besmetting dit eiscbt, worden in beslag genomen voor-
werpen, op bevel van den burgemeester, zoo spoedig mogelijk onschadelijk gemaakt.

Van de inbeslagname, waardeering, teruggave en vernietiging van in beslag
genomen vee en andere voorwerpen wordt zoo spoedig mogelijk door den burge-
meester schriftelijk "kennis gegeven aan den betrokken ambtenaar van het Open-
baar Ministerie.

Bij veroordeeling kunnen voorwerpen, waarmede de overtreding is gepleegd,
in hun geheel of gedeeltelijk worden verbeurd verklaard.

Verbeurdverklaring van voorwerpen, welke na in beslagneming aan den belang-
hebbende zijn teruggegeven, wordt, ingeval die voorwerpen niet worden uitge-
leverd of het geldelijk bedrag, waarop zij gewaardeerd zijn, niet wordt betaald
binnen twee maanden na den dag, waarop de rechterlijke uitspraak kan worden
ten uitvoer gelegd, vervangen door hechtenis.

Die duur wordt in de rechterlijke uitspraak in dier voege bepaald, dat niet meer
dan een dag voor eiken halven gulden van het in het eerste lid bedoelde geldelijk
bedrag in de plaats treedt.

Op deze hechtenis zijn de artikelen 24 en 25 van het Wetboek van Strafrecht
van toepassing.

In beslag genomen vee en andere voorwerpen, welke niet reeds aan den belang
hebbende teruggegeven zijn, worden teruggegeven, indien de zaak niet wordt voort-
gezet of bij gewijsde geen verbeurdverklaring is uitgesproken.

Aan den met name te noemen eigenaar van in beslag genomen vee of andere
voorwerpen, welke krachtens artikel 92 vernietigd zijn, wordt bij het te wijzen
strafvonnis eene schadeloosstelling tot het gewaardeerde bedrag toegekend, tenzij
dat vonnis die schadeloosstelling geheel of ten deele mocht uitsluiten.

De in het vorige lid bedoelde eigenaar wordt tot het gewaardeerde bedrag
schadeloos gesteld, indien de zaak niet wordt voortgezet.

De in deze wet strafbaar gestelde feiten worden beschouwd als overtredingen,
behalve de bij artikel 83 strafbaar gestelde feiten, welke als misdrijven worden
beschouwd.

Onder de uitvoering van deze wet en van de krachtens deze wet vast te stellen
voorschriften behoort de bevoegdheid tot het op kosten van de overtreders doen
wegnemen, beletten of verrichten van hetgeen in strijd met deze wet of die voor-
schriften is of wordt gesteld, ondernomen of nagelaten.

De krachtens deze wet opgemaakte stukken zijn vrij van zegel en de formali-
teit van registratie.

Deze wet is niet van toepassing op de door Ons aan te wijzen inrichtingen van
onderwijs en wetenschappelijk onderzoek.

Bij algemeenen maatregel van bestuur worden voorschriften vastgesteld, ten
einde het verspreiden van smetstof door inrichtingen, als bedoeld in het vorige lid,
te voorkomen.

a. de wet van 20 Juli 1870 (Staatsblad n°. 131), tot regeling van het veeartsenij-
kundig Staatstoezicht en de veeartsenijkundige politie, gewijzigd bij de wetten van
i Augustus 1880 (Staatsblad n°. 123), 15 April 1886 ( Staatsblad n°. 64), 15 April
1896 (Staatsblad n°. 68), 21 Juni 1901 (Staatsblad n°. 157) en 3 Februari 1902 (Staats-
blad n°. 14).

b. de wet van 5 Jnnij 1875 (Staatsblad n°. 110), tot vaststelling van bepalingen
bij het voorkomen van hondsdolheid, gewijzigd bij de wetten van 15 April 1886
(Staatsblad n°. 64), 15 April 1891 (Staatsblad n°. 80) en 3 Februari 1902 (Staatsblad
n°. 14);

c. de wet van 8 Augustus 1878 (Staatsblad n°. 115), houdende vaststelling van
bijzondere bepalingen tot beteugeling der longziekte onder het rundvee in bepaalde
deelen des lands, gewijzigd bij de wet van 15 April 1886 (Staatsblad n°. 64);

d. de wet van 16 Juli 1907 (Staatsblad n°. 217), houdende bepalingen betreffende
de keuring van voor uitvoer bestemd vleesch.

Lasten en bevelen, dat deze in het Staatsblad zal worden geplaatst, en dat alle
Ministeriëele Departementen, Autoriteiten, Colleges en Ambtenaren, wie zulks
aangaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden.

Sedert de totstandkoming der wet van 20 Juli 1870 (Staatsblad r". 131),
tot regeling van het veeartsenij kundig Staatstoezicht en de veeartsenijkundige
politie, gewijzigd bij de wetten van 1 Augustus 1880 (Staatsblad n°. 123), 15 April
1886 (Staatsblad n°. 64); 15 April 1896 (Staatsblad n°. 68); 21 Juni 1901 (Staats•
blad n157 en 3 Februari 1902 (Staatsblad n°. 14), zijn tal van wetten en besluiten
uitgevaardigd tot regeling van verschillende onderwerpen van veeartsenijkun-
digen aard, waarvan in het bijzonder te noemen zijn:

a. de wet van 5 Juni 1875 (Staatsblad n°. 110), tot vaststelling van bepa-
lingen bij het voorkomen van hondsdolheid bij honden en katten, gewijzigd
bij de wetten van 15 April 1886 (Staatsblad n°. 64), 15 April 1891 (Staatsblad
n°. 80) en 3 Februari 1902 (Staatsblad n°. 14);

b. de wet van 8 Augustus 1878 (Staatsblad n°. 115), houdende vaststelling
van bijzondere bepalingen tot beteugeling der longziekte onder het rundvee in
bepaalde deelen des lands, gewijzigd bij de wet van 15 April 1886 (Staatsblad
n°. 64);

Ter uitvoering van de wet van 20 Juli 1870 zijn onderscheidene Koninklijke
besluiten vastgesteld te weten:

1. de Koninklijke besluiten van 11 Juli 1871 (Staatsblad n°. 75) waarbij
de burgemeesters, of die hen als zoodanig vervangen, bevoegd worden ver-
klaard tot het houden van openbare verkoopingen van roerende goederen, voor
rekening van het Rijk wegens besmettelijke ziekten onteigend, enz., en 11 Juli
1874 (Staatsblad n°. 109), waarbij de burgemeesters, of die hen als zoodanig
vervangen, bevoegd worden verklaard tot het houden van openbare verkoo-
pingen van in beslag genomen vee of goederen, bedoeld in art. 37 der wet
van 20 Juli 1870 (Staatsblad n°. 131);

2. het Koninklijk besluit van 10 Juli 1896 (Staatsblad n°. 104), waarbij nader
wordt bepaald, welke ziekten van het vee voor besmettelijk worden gehouden
en welke der, in de wet van 20 Juli 1870 (Staatsblad n°. 131) genoemde, maat-
regelen bij het heerschen of bij het dreigen van elke dier ziekten moeten toegepast
worden;

3. het Koninklijk besluit van 9 Juni 1885 (Staatsblad n°. 125), houdende
voorschriften betreffende het begraven, verbranden of op andere wijze ver-
nietigen van het volgens de wet van 20 Juli 1870 (Staatsblad n°. 131) afgemaakt,
aan eene besmettelijke ziekte gestorven of wegens zoodanige ziekte geslacht vee,
of volgens de wet van 5 Juli 1875 (Staatsblad n°. 110) afgemaakte honden en
katten en van andere voorwerpen en de ontsmetting van stallen en andere gebou-
wen en het onschadelijk maken van mestvaalten.

4. het Koninklijk besluit van 26 Mei 1888 (Staatsblad n°. 86), waarbij, met
herziening van het Koninklijk besluit van 16 November 1884 (Staatsblad n°. 223),
bepalingen worden vastgesteld omtrent het vervoer van vee langs spoor- en
tramwegen en met schepen, en de reiniging en ontsmetting van vervoermiddelen,
gewijzigd bij Koninklijke besluiten van 5 September 1890 (Staatsblad n°. 152)
en van 3 Februari 1902 (Staatsblad n°. 15);

5. het Koninklijk besluit van 1 December 1889 (Staatsblad n°. 173) betref-
fende vervoer, merking en visitatie van vee in nabij de grenzen gelegen gemeenten,
gewijzigd bij het Koninklijk besluit van 3 Februari 1902 (Staatsblad n°. 15);

6. de Koninklijke besluiten van 8 December 1870 (Staatsblad n°. 194), 14
Augustus 1888 (Staatsblad n°, 142), 22 Juni 1896 (Staatsblad n°. 98), en 3 Mei
1905 (Staatsblad n°. 132), betreffende verbod van invoer van vee, vleesch, afval
van vee en hout, hetwelk voor stalling van vee heeft gediend;

7. het Koninklijk besluit van 28 Mei 1871 (Staatsblad n°. 42), houdende
verbod van inlading van vee in een schip, naar buiten \'s lands bestemd, zonder
voorafgaande visitatie van een veearts, van Regeeringswege daartoe aangesteld.

Voorts werden bij Koninklijk besluit van 10 September 1908, n°. 41, regelen
gesteld voor de uitvoerkeuring van vee, terwijl bij Koninklijk besluit van 1
December 1910 (Staatsblad n°. 364) bepalingen ter bevordering van de bestrij-
ding van de tuberculose onder het rundvee werden gegeven.

Ten aanzien van verschillende onderwerpen zijn ten slotte bij Ministerieele
beschikkingen regelen gesteld.

In dezen doolhof van wetten, besluiten en beschikkingen kunnen slechts enke-
len den weg vinden. Bovendien is het bij verschillende dier voorschriften
zeer de vraag, of zij wel volkomen met de wet, waarop zij berusten, in overeenstem-
ming zijn. Het scheen den ondergeteekende daarom wenschelijk en noodig, dezen
verwarrenden toestand te doen beëindigen en de wettelijke voorschriften meer
voor een ieder toegangelij k te maken. Voorgesteld wordt dit te doen door
de onderwerpen, thans in de bovengenoemde wetten geregeld, in ééne wet
samen te brengen.

Behalve om de aangevoerde redenen is eene regeling, zooals bij het wets-
ontwerp wordt voorgesteld, noodig om aan de onderscheidene wettelijke voor-
schriften eenheid van uitvoering te verzekeren.

Zooals bekend wordt het bij de wet van 20 Juli 1870 (Staatsblad n°. 131)
geregelde veeartsenijkundig staatstoezicht en de veeartsenijkundige politie uitge-
oefend door districts-veeartsen, die, voorzooveel noodig, de hulp kunnen inroepen
van plaatsvervangende districtsveeartsen en waarvan enkele tot voor korten tijd
werden bijgestaan door adsistent-districtsveeartsen, terwijl alle een of meer veeop-
zichters onder hunne bevelen hebben.

Aangezien ieder districtsveearts zelfstandig werkt in zijn district en niet
ieder hunner omtrent de uitvoering van verschillende onderdeelen zijner taak
de denkbeelden zijner ambtgenooten behoeft te deelen, is de eenheid van han-
delen in gelijksoortige omstandigheden bezwaarlijk te verkrijgen en is een ge-
zamenlijk optreden niet verzekerd, wanneer deze bij het bestrijden eener besmet-
telijke ziekte beslist noodig is.

De uitvoering van het Koninklijk besluit van 28 Mei 1871 (Staatsblad n". 42)
is in handen gelegd van gouvernementskeurmeesters, die weder een op zich zelf
staand korps van ambtenaren vormen. Hetzelfde is het geval met de gouver-
nementsveeartsen in algemeenen en bijzonderen dienst, die de keuringen, bedoeld
bij het Koninklijk besluit van 10 September 1908, n°. 41, verrichten. Het hoofd
van dezen laatsten dienst is de directeur der Rijksserum inrichting te Rotterdam.

14 Juli 1907 (Staatsblad n°. 217), is ten slotte onder een inspecteur opgedragen
aan Rijkskeurmeesters, iste, 2de en 3de klasse, benevens Rijkskeurmeesters in bij-
zonderen dienst. Deze Rijkskeurmeesters worden bijgestaan door Rijkshulpkeur-
meesters.

Al deze ambtenaren, met uitzondering van de veeopzichters en Rijkshulpkeur-
meesters, zijn gediplomeerde veeartsen, aan wie door iedere wet of besluit, waarbij
een nieuwe diensttak aan het veeartsenijkundig Staatstoezicht werd toegevoegd,
een anderen titel werd gegeven.

Dit geeft aanleiding tot den zonderlingen toestand, dat onderscheidene veeartsen
drie, ja zelfs vier, van bovengemoemde titels dragen en nu eens in deze dan weer
in gene hoedanigheid moeten optreden.

Zoo onderzoekt b.v. de districtsveearts of diens plaatsvervanger het uit het
buitenland ingevoerde levende vee; de gouvernementsveearts keurt het levende vee,
dat, voorzien van een gezondheids-certiiicaat wordt uitgevoerd; gaat dit vee echter
per schip naar het buitenland, dan moet eerst de gouvernements-keurmeester
zich van den goeden gezondheidstoestand der dieren overtuigd hebben.

De Rijkskeurmeester keurt vleesch, dat naar het buitenland gaat; de districts-
veearts of diens plaatsvervanger onderzoekt het ingevoerde vleesch.

Zoo worden werkzaamheden, die gevoeglijk door één persoon konden geschieden,
door onderscheidene veeartsen verricht, die soms verschillende chefs hebben, het-
geen tijdverlies en grootere kosten ten gevolge heeft.

Het spreekt van zelf, dat deze ingewikkelde toestand verwarrend en tengevolge
van de onmogelijkheid eener goede arbeidsverdeling bovendien zeer oneconomisch
werkt. Daarom is het wenschelijk deze werkzaamheden beter te regelen en een
veeartsenijkundigen dienst in het leven te roepen, zoo gedacht, dat aan het hoofd
van den dienst een inspecteur zal staan, bij wfen de leiding van en het toezicht op
den dienst zal berusten en die rechtstreeks ondergeschikt zal zijn aan den Directeur-
Generaal van den landbouw en den met de uitvoering der wet belasten Minister.
Het Rijk zal zijn verdeeld in districten aan wier hoofd zal staan een districtsveearts.
Zoowel de inspecteur als de districtsveearts zullen zoo noodig worden bijgestaan,
door veeartsen met den titel Rijksveearts en door opzichters.

De bijzondere korpsen van ambtenaren, aan wie de uitvoering van verschillende
der hiervoor genoemde voorschriften is opgedragen, zullen daardoor vervallen en
deze ambtenaren zullen ook met andere werkzaamheden van den veeartsenijkundigen
dienst worden belast. Deze regeling heeft, behalve dat zij aan de bestaande ver-
warring een eind maakt en eene betere, meer economische arbeidsverdeeling be-
vordert, het voordeel, dat zij toezicht en uitvoering doet samengaan. In het bij-
zonder bij de bestrijding van verschillende besmettelijke veeziekten — en hierbij
moet in de eerste plaats worden gedacht aan het mond- en klauwzeer — is de
onvoldoende organisatie van den bestaanden dienst door de ervaring aan het licht
gebracht. De geldende wet laat eene dergelijke concentratie niet toe. Wel is bij
Ministerieele beschikking van 14 October 1912 meer eenheid in den veeartsenij-
kundigen dienst gebracht door de regeling van de verhouding tusschen den inspec-
teur en de districtsveeartsen, doch de werking dezer beschikking is begrensd door
de voorschriften der wet van 1870. Tusschen de bestrijding der besmettelijke
veeziekten in de verschillende districten moet meer samenwerking worden gebracht,

ten einde bij het optreden eener ziekte reeds in den aanvang doeltreffend te kunnen
optreden. Voorts moet de veeartsenijkundige dienst ook voorbehoedend eene
krachtige, heilzame werkzaamheid ontwikkelen; hij moet niet bijna uitsluitend een
politiedienst zijn, maar vooral ook opvoedend werken. Het streven moet er meer
dan te voren op gericht zijn, het uitbreken van ziekten te voorkomen en de vee-
houders op te wekken tot en te leeren mede te werken bij de bestrijding van de
besmettelijke veeziekten. Om dit doel te bereiken zal, ook in tijden, waarin geen
besmettelijke veeziekten heerschen, een krachtig optreden van den veeartsenij-
kundigen dienst wenschelijk zijn.

In de ontworpen regeling van den veeartsenijkundigen dienst is ook de Rijks-
serum-inrichting opgenomen, die tot dusver geheel op zich zelf stond en wier plaats
in eenig dienstverband nergens was aangewezen.

Van de onderhavige regeling is bovendien gebruik gemaakt, om in de leemten,
bij de uitvoering der wet van 1870 aan den dag getreden, te voorzien. Ongetwijfeld
heeft deze wet gunstige uitkomsten gehad. Groote resultaten zijn onder en door
haar werking bereikt. De veepest en de longziekte, die nog, de eerste in de jaren
1865—1876, de laatste van 1833—188;, zulke ontzettende rampen over den vee-
stapel hebben gebracht, mogen thans worden beschouwd als tot het verleden te
behooren. Ook bij andere besmettelijke veeziekten is de bestrijding volgens hare
voorschriften doeltreffend gebleken. Tot stand gekomen in een tijd, toen de vee-
artsenijkundige wetenschap nog in windselen lag, toen nog schier alle vreemde
landen óf van eene veeartsenijkundige politiewet verstoken waren, óf beheerscht
werden door wettelijke bepalingen, die niet voldoende waren ter bestrijding der
besmettelijke veeziekten, is de wet van 1870 thans evenwel niet meer op de hoogte
van haar tijd. De in het bijzonder bij de bestrijding van het mond- en klauwzeer
opgedane ervaringen hebben leemten in de wet aan het licht gebracht en het mag
dan ook geene verwondering wekken, dat thans, nadat zij ruim veertig jaar van
kracht is geweest van verschillende zijden op eene herziening wordt aangedrongen.

Er is misschien geen land ter wereld, dat zoozeer behoefte heeft aan eene wet,
welke de zorg voor den algemeenen gezondheidstoestand van den veestapel en de
wering en bestrijding van veeziekten regelt, als Nederland, wegens het groote
nationale belang, dat hier betrokken is bij den bloei van de veehouderij en de
veeteelt. Dit belang eischt, dat alles, wat bevorderlijk kan zijn om die groote bron
van inkomsten milder te doen vloeien moet worden in het werk gesteld.

Zooals bij de bespreking van Titel III nader zal worden aangetoond, is getracht,
eene wettelijke regeling te ontwerpen, welke eene grootere mate van buigzaamheid
bezit dan de bestaande wetgeving, zoodat hare voorschriften kunnen gelden voor
de in de wet opgenomen besmettelijke veeziekten, en niet, zooals thans volgens
art. 34 der bestaande wet, bij algemeenen maatregel van bestuur moet worden uit-
gemaakt, of en welke bepalingen der wet op de verschillende besmettelijke vee-
ziekten van toepassing zullen zijn. Ook is door de opneming van verschillende
nieuwe voorschriften rekening gehouden met de bij de invoering der wet van 1870
opgedane ervaringen.

Het ontwerp is opgesteld in voortdurende medewerking van deskundigen, terwijl
het oordeel is gehoord van het Bestuur van het Nederlandsch Landbouw-Comité,

eene bijzondere Commissie, door dat Comité samengesteld, en een door de maat-
schappij tot bevordering van de veeartsenijkunde in Nederland en van alle districts-
veeartsen in eene vergadering onder leiding van den Directeur-Generaal van den
Landbouw. Het ontwerp is toegezonden aan de Departementen van Justitie,
Binnenlandsche Zaken en Financiën, die zich alle met de voorgestelde regeling
konden vereenigen.

Artikel i. Dit artikel geeft eene ruimere en tegelijk scherper omlijnde omschrijving
van de taak van den veeartsenijkundigen dienst, dan in artikel i der wet van 1870
is neergelegd. Verg. Algemeene beschouwingen.

De uitdrukking ,,zorg voor den algemeenen gezondheidstoestand van den vee-
stapel", uitgewerkt in Titel II, is scherper dan de omschrijving der geldende wet,
waarin wordt gesproken van een „onderzoek naar den algemeenen gezondheids-
toestand van den veestapel, en, waar noodig, de aanwijzing en bevordering van
middelen ter verbetering."

Artikel 4. De adsistent-districts-veeartsen, gouvernements-keurmeesters, rijks-
keurmeesters, en gouvernementsveeartsen zullen, indien het onderhavige voorstel
tot wet wordt verheven, Rijksveeartsen worden en ondergeschikt zijn aan den
districtsveearts van het district, waarin hun ambtsgebied gelegen is. Daardoor
zal een beter toezicht op de verschillende takken van veeartsenijkundigen dienst
in de onderscheidene districten mogelijk zijn.

Steeds meer doet zich de wenschelijkheid gevoelen, dat, niet alleen in tijden van
het heerschen van besmettelijke veeziekten, maar ook in normale tijden, aan de
districtsveeartsen hulp wordt verleend bij de uitoefening hunner werkzaamheden.
Voorzeker vinden tegenwoordig de districtsveeartsen in het bestaande derde lid
van artikel 2 der wet van 1870, in het instituut der plaatsvervangende districts-
veeartsen, eene verlichting van hun taak. Van den bijstand der plaatsvervangende
districtsveeartsen moet evenwel, om verschillende redenen, niet meer gebruik
gemaakt worden, dan strikt noodzakelijk is. Immers, het ligt in de rede, dat bij
hen de veeartsenijkundige praktijk, die zij volgens de wet mogen blijven uitoefenen,
allicht den voorrang zal genieten boven het verrichten van de aan hun ambt ver-
bonden werkzaamheden, welke niet altijd met de belangen dier praktijk evenwijdig
loopen. Ten tweede moeten zij vaak diensten verleenen, die zonder bezwaar ver-
richt zouden kunnen worden door personen van minder breede, wetenschappelijke
ontwikkeling. Om slechts eenige voorbeelden te noemen zou bij het toezicht op
markten, het onderzoek van veewagens, het toezicht op vernietiging en ontsmetting
dat volgens de bepalingen der wet van 1870 moet verricht worden door districts-
veeartsen of plaatsvervangende districts-veeartsen, in vele gevallen en met groote
besparing van kosten gebruik kunnen worden gemaakt van de hulp van ambtenaren
van lageren rang. Ook bij het toezicht op den uitvoer van vee en bij stalinspecties
kunnen deze goede diensten bewijzen. De bedoelde lagere ambtenaren, die den titel
van opzichters zullen voeren, moeten worden beschouwd als bijstand voor den
districtsveearts en de Rijksveeartsen, zonder dat dezen een deel van hun taak
wordt onttrokken. Bij den districtsveearts berust als een eenheid de zorg voor den
veeartsenijkundigen dienst in zijn kring; de lagere ambtenaren oefenen derhalve

de hun opgedragen werkzaamheden uit, niet zelfstandig, maar onder voortdurend
toezicht van den districtsveearts, die de verantwoordelijke man blijit.

De Rijkshulpkeurmeesters, bedoeld in artikel 3 der wet op de uitvoerkeuring
van vleesch, zullen opzichters worden.

Artikel 5. De voorschriften der wet van 1870 betreffende benoeming, schorsing,
ontslag, eedsaflegging, bezoldiging, enz. van de ambtenaren van den veeartsenij-
kundigen dienst, zullen evenals de instructie van hunne werkzaamheden, worden
vastgesteld bij algemeenen maatregel van bestuur, waarin tevens voorschriften
waren te geven omtrent het verband tusschen den veeartsenijkundigen dienst en
den dienst van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid.

Artikel 7. De definitie van vee komt overeen met die van artikel 42, eerste lid,
onder 1°. der wet van 1870. De herkauwende dieren zijn genoemd vóór de eenhoe-
vige, daar zij voor ons land van veel grooter belang zijn.

De begrips-omschrijving van vleesch is overgenomen uit de wet op de uitvoer-
keuring van vleesch 1907. Ingevoegd zijn echter in deze omschrijving de woorden:
hoeven, haar en wol. De grond van uitsluiting is hier dezelfde als bij de andere met
name genoemde artikelen: zij worden niet als voedingsmiddelen gebruikt en maken
bovendien afzonderlijke handelsartikelen uit. Daarentegen zijn de woorden ,,voor
technische doeleinden bestemde" vervallen, daar deze bestemming objectief niet
is vast te stellen.

Artikel 8. De praktijk heeft bewezen, dat de veemarkten een belangrijke factor
vormen bij de verspreiding van smetstof. Daarom is het noodig, dat op die markten
een geregeld veeartsenijkundig toezicht plaats vindt, ten einde ziek of verdacht
vee te kunnen weren en daardoor besmetting van vee van andere eigenaren te voor-
komen. In verschillende gemeenten is een dergelijk toezicht, door het ontbreken
eener behoorlijke verordening, onmogelijk. Het onderhavige artikel beoogt nu,
dat de gemeentebesturen, naar gelang der plaatselijke gesteldheid, eene behoorlijke
verordening tot regeling van het veeartsenijkundig toezicht op de markt zullen
vaststellen.

Artikel 9. Evenals veemarkten zijn openbare middelen van vervoer gevaarlijke
verspreiders van smetstof. Daarom is het wenschelijk, dat zij, nadat zij tot vervoer
van vee zijn gebruikt, worden gereinigd en, indien ziek of verdacht vee is vervoerd,
ontsmet.

Artikel 10. In tegenstelling met het geldende recht (artikel 34 der wet van 1870)
zijn de besmettelijke veeziekten genoemd in het ontwerp zelf. De voorschriften
betreffende de wering en bestrijding van besmettelijke veeziekten zullen, — daar
zij in tegenstelling met de bestaande voorschriften zoo geredigeerd zijn, dat, naar
den eisch van iedere ziekte en de omstandigheden van ieder bepaald geval, door de
uitvoerende macht kan worden uitgemaakt, of de daarin voorgeschreven maat-
regelen zullen worden toegepast of niet, — rechtstreeks en niet eerst door tusschen-
komst van een algemeenen maatregel van bestuur, als bedoeld in artikel 34 der wet
van 1870, van toepassing zijn op alle in artikel 10 genoemde veeziekten.

Artikel 11. Het ontworpen artikel 11 beoogt het tegengaan van verspreiding
van smetstof door het vervoeren en verhandelen van melk en de bij Koninklijk
besluit aan te wijzen producten der zuivelbereiding, welke afkomstig zijn van
inrichtingen, waarin melk van vee van verschillende eigenaren wordt bijeenge-

bracht en daarna verwerkt. In het bijzonder is dit artikel van belang, omdat het
zeer vaak voorkomt, dat, hetgeen na de bereiding van boter en kaas van de ver-
werkte melk overblijft, aan veehouders wordt teruggegeven of verkocht, om als
veevoeder te dienen.

Artikel 12. Dit voorschrift is ontleend aan de wet van 8 Augustus 1878. Daar
ook bij andere besmettelijke veeziekten voorbehoedende behandeling — deze uit-
drukking is uit een veeartsenijkundig oogpunt beter dan inenting — noodig kan
zijn, is het artikel uit de wet van 1878 in algemeenen vorm overgenomen in het
onderhavige ontwerp. Tevens is daaruit overgenomen artikel 42 van het ontwerp.
De wet van 1878 kan daarom vervallen.

Artikel 13. De strekking van het ontworpen artikel 13 komt overeen met die
van het laatste gedeelte van het tweede lid van artikel 42 der wet van 1870.

Artikel 15. Volgens artikel 15 der wet van 1870 kan, indien bij het bestaan,
binnen- of buitenslands, eener besmettelijke veeziekte de zorg voor het behoud
van den veestapel cn voor de gezondheid der ingezetenen het vereischt, de in- en
doorvoer van buitenslands van levend en dood vee, vleesch, huiden, haar, wol,
mest en verderen afval, veevoeder, gereedschappen en voorwerpen, welke bij de
behandeling van vee gebruikt worden, worden verboden. Vaneen voorwaardelijk
toestaan van in- en doorvoer kan derhalve volgens de bestaande wet geen sprake
zijn. Het ontwerp beoogt in deze leemte te voorzien, waarbij tevens is bepaald,
dat in geval van voorwaardelijke vergunning de in- en doorvoer rechtstreeks
moet geschieden langs de door den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel
aan te wijzen vaste kantoren (artikel 16), terwijl, indien voorafgaand onderzoek
als voorwaarde is gesteld, vergoeding van kosten kan worden geheven (artikel 17).

De lijst der voorwerpen, waarvan de in- en doorvoer kan worden verboden of
niet dan voorwaardelijk worden toegestaan, is uitgebreid.

Artikel 19. Tn artikel 22 der wet van 1870 is bepaald, in welke gevallen vee
voor verdacht wordt gehouden. Dit artikel levert bij verschillende besmettelijke
veeziekten moeilijkheden op, daar niet bij alle dezelfde regelen omtrent het ver-
dacht zijn kunnen worden gesteld. Daarom scheen het den ondergeteekende een-
voudiger de bepaling, in welke gevallen vee verdacht is gevaar op te leveren voor
besmetting, over te laten aan een algemeenen maatregel van bestuur.

Artikel 20. In artikel 13 der wet van 1870 is de aangifte plicht opgelegd aan den
houder of hoeder, niet aan den eigenaar. Door het ontbreken van het woord „eige-
naar" bestaat een onverklaarbaar gebrek aan overeenstemming tusschen artikel
13 en artikel 16, waar wel gesproken wordt van aangifte door den eigenaar, en
artikel 14, waar de eigenaar wordt verplicht tot afzondering van vee, dat verschijn-
selen eener besmettelijke ziekte vertoont. Meermalen is het voorgekomen, dat de
eigenaar van vee vervolgd werd wegens het niet doen eener aangifte, doch ontslagen
werd van rechtsvervolging, omdat niet hij, doch zijn knecht, de houder of hoeder
was. Het ontworpen artikel beoogt in deze leemte te voorzien.

De verplichting tot afzondering van vee, dat verschijnselen eener besmettelijke
ziekte vertoont, volgens artikel 14 der wet van 1870 rustend op den eigenaar,
houder of hoeder van het vee, is vervallen. In de praktijk is gebleken, dat deze
afzondering, welke vaak gepaard gaat met vervoer, een groot gevaar oplevert
voor verspreiding van smetstof en zoo in eene geheel verkeerde richting werkt.

Artikel 21. Het is wenschelijk, dat, in afwachting van het advies van den dis-
trictsveearts, de burgemeester voorloopig maatregelen tot voorkoming van be-
smetting neemt. Uitteraard zullen, in verband met hun voorloopig karakter, deze
maatregelen een niet ingrijpend karakter dragen. Zij zullen o.a. hebben te bestaan
in afzondering, opstalling of ophokking van het aangetaste vee, indien dit zonder
gevaar van overbrenging van smetstof mogelijk is, het plaatsen van waarschuwings-
borden enz.

Artikel 2In plaats van de vraag, hoe de afsluiting geschiedt en hoe derden
deze afsluiting zullen weten, onzeker te laten, is in het voorgestelde artikel opge-
nomen, dat de kenbaarmaking zal geschieden door het plaatsen van
kenteekenen.

Artikel 24. Indien de burgemeester tegen de toepassing van de door den districts-
veearts noodig geachte maatregelen bezwaar heeft, kan hij zich, volgens het tweede
lid, wenden tot den Minister van LandbouA\', Nijverheid en Handel, die in dat geval
beslist.

Artikel 27. Het is practisch en meer in het belang eener spoedige behandeling
ontheffing van het in het eerste lid bedoelde verbod te doen verleenen door den
burgemeester dan, zooals het derde lid van artikel 29 der wet van 1870 voorschrijft,
door den Commissaris der Koningin. De burgemeester is bovendien het orgaan,
waaraan de uitvoering der wet is toevertrouwd; er is geen reden om in dit bijzondere
geval den Commissaris tot medewerking te roepen.

Artikel 28. Volgens het laatste lid van artikel 29 der wet van 1870 moeten de
kleederen van personen, die een afgesloten terrein willen verlaten, vooraf worden
ontsmet. Het is echter noodzakelijk deze ontsmetting niet te beperken tot de
kleederen, doch ook het schoeisel te doen ontsmetten, de handen te doen wasschen,
enz.

Artikel 34. Volgens het vierde lid van artikel 31 der wet van 1870 moet, indien
de begraving of verbranding door eenige omstandigheid onmogelijk is op het erf
of het land, waar het stuk vee gestorven of afgemaakt is, en geen erf in de gemeente
voor den burgemeester beschikbaar is, de begraving plaats hebben ter naaster lage.
De begraving op een nabij gelegen terrein mag derhalve nimmer geschieden, indien
ergens, misschien zelfs ver verwijderd gemeentegrond beschikbaar is. In dat geval
moet het afgemaakte of gestorven vee eerst worden vervoerd, waarvan een ver-
spreiding van smetstof het gevolg kan zijn.

Artikel 35. Het tweede lid van artikel 35 is in overeenstemming met de bestaande
praktijk, volgens welke de kosten van ontsmetting van veemarkten worden be-
taald door de gemeente en die van openbare middelen van vervoer door de onder-
nemers.

Artikel 37. Volgens het derde lid van artikel 30 der geldende wet kunnen los-
loopende honden in eene gemeente, waar een bevel tot vastleggen of vasthouden
is uitgevaardigd, worden gedood door de ambtenaren van politie. Het is echter
rationeeler en meer overeenstemmend met de eischen der openbare veiligheid,
indien het dooden kan geschieden door een door den burgemeester aangewezen
persoon bijv. een jager.

Artikel 43—47. In het onderhavige ontwerp is het onteigeningsbegrip, dat in
de wet van 1870 was neergelegd, vervallen Toen de wetgever van 1870 de ontne-
ming van eigendom ingeval van besmetting onteigening noemde, stelde hij zich
op het standpunt der Grondwet van 1848. In 1848 had de Regeering, met afwijking
van het advies der Staatscommissie, voorgesteld, in het derde lid van artikel 147
der Grondwet van 1848, dat handelt over de onteigening, ook op te nemen de be-
smetting. Daarmee liet zij het dogma der onteigening los, waarop oorspronkelijk
in het verslag der Staatscommissie artikel 147 der Grondwet was gebouwd; een
stuk politierecht, vernietiging van eigendom door het publiek gezag, werd tot
onteigening gestempeld. De Grondwetgever van 1887 heeft de fout van 1848
hersteld en in de artikelen 151 en 152 der Grondwet tusschen de twee rechts-
instituten onderscheiden. De wet van 1870 is dientengevolge niet in overeenstem-
ming met de Grondwet van 1887. Door de voorgestelde wijziging zal daaraan een
eind worden gemaakt.

Artikel 46. Het komt den ondergeteekende in het belang van eene eenvoudige
regeling der comptabiliteit wenschelijk voor de schadeloosstellingen rechtstreeks
te doen betalen uit \'s Rijks kas, zonder dat, zooals volgens de bestaande wet, de
gemeentekas daarbij voorschotten doet.

Artikel 48. Reeds thans kan, volgens de bepalingen van het Koninklijk besluit
van 25 Juli 1911 (Staatsblad n°. 260), ingeval van schade, veroorzaakt door de
toepassing van maatregelen tegen het mond- en klauwzeer, in bijzondere gevallen
door den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel vergoeding van bedrijfs-
schade worden toegekend.

Artikel 49. In dit artikel zijn de besmettelijke veeziekten genoemd, wier wering
en bestrijding in het belang van den veestapel wenschelijk is, terwijl toch wegens
hun minder gevaarlijk karakter niet alle voorschriften betreffende de wering en
bestrijding, in het ontwerp opgenomen, van toepassing behoeven te zijn.

Artikel 51. Dit artikel beoogt een wettelijken grondslag te geven aan de thans
reeds uitgevaardigde voorschriften tot het verleenen van steun aan maatregelen
tot bestrijding der tuberculose onder het rundvee.

Artikel 52. Het is denkbaar, dat zich in den loop der tijden de noodzakelijkheid
doet gevoelen voorschriften uit te vaardigen betreffende de wering en bestrijding
van andere dan de in de artikelen 10 en 49 genoemde besmettelijke veeziekten
of dat de wering en bestrijding van besmettelijke ziekten van andere dieren moeten
worden ter hand genomen. Wat dit laatste betreft zij slechts gedacht aan het pluim-
vee en de konijnen. Eerst sedert betrekkelijk korten tijd is men meer aandacht
gaan wijden aan de besmettelijke ziekten, die de tamme vogels, bijvoorbeeld kippen,
kunnen treffen. In het bijzonder heeft men daarbij het oog gevestigd op twee ziekten,
die zich in den laatsten tijd sterk hebben verbreid, de vogelcholera en de vogelpest.
Zoowel de vogelcholera als de vogelpest zijn twee uitermate besmettelijke veeziekten,
die zeer veel op elkaar gelijken. Vooral de vogelcholera is, waar zij eenmaal in een
troep vogels is uitgebroken, zeer moeilijk te bestrijden en het vereischt eene buiten-
gewone zorg om te voorkomen, dat de smetstoffen naar naburige erven worden
overgebracht. In het bijzonder met het oog op de sterke uitbreiding der kippen

en eendenhouderijeu is het van belang, die zoo gevreesde ziekte doelmatig te kunnen
bestrijden.

De onderzoekingen van den laatsten tijd hebben aan het licht gebracht, dat de
invoer van uit het buitenland tot de verspreiding der twee genoemde besmettelijke
ziekten het meest bijdraagt. Groote verliezen zijn vaak van het heerschen dier
ziekten het gevolg en het verdient daarom zeer zeker ernstige overweging, na te
gaan, hoe men die ziekten het doeltreffendst zal bestrijden. In het bijzonder de
invoer uit den vreemde zal daarbij aan toezicht dienen onderworpen te worden.

Door de sterke uitbreiding, die de konijnenteelt in den laatsten tijd heeft onder-
vonden, heeft men ook aan de ziekten, die onder deze dieren hare slachtoffers
maken, meer aandacht gewijd en kan het ook hier wenschelijk zijn, vanwege den
veeartsenijkundigen dienst maatregelen tot wering en bestrijding dezer ziekten
te treffen.

Deze wering en bestrijding zullen dan kunnen worden geregeld in eenen alge-
meenen maatregel van bestuur met provisorische wetskracht. Deze oplossing
biedt het groote voordeel, dat, indien de noodzakelijkheid zich doet gevoelen,
onmiddellijk kan worden opgetreden bij algemeenen maatregel van bestuur onder
voorbehoud van nadere regeling bij de wet. Bij de bescherming van cultuurgewassen
tegen de hen bedreigende plagen is het groote nut van deze wijze van wetgeving
aan den dag gekomen, terwijl zij ook in het ontwerj) tot bescherming van in het
wild levende nuttige dieren is overgenomen. Niet alleen kan onmiddellijk zoo noodig
worden ingegrepen, maar bovendien kan de geldingsduur van den algemeenen
maatregel van bestuur gelden als een proeftijd, waaraan de Staten-«.leneraal ieder
oogenblik een eind kunnen maken.

Artikelen 54—69. De vierde titel van het ontwerp houdt, behoudens eenige
wijzigingen van ondergeschikt belang, hetzelfde in als de wet van 5 Juni 1875
(Staatsblad n°. 110).

Artikel 57. Volgens artikel 1 der wet van 1875 geschiedt de kennisgeving, hetzij
aan den burgemeester, hetzij aan den commissaris van politie. Ten einde eenheid
in de uitvoering der wettelijke voorschriften te verkrijgen is het wenschelijk, dat
de wet voorschrijft, dat, evenals bij de bestrijding der besmettelijke veeziekten,
ook bij de bestrijding der hondsdolheid de aangifte moet geschieden bij den burge-
meester. Tot het in ontvangst nemen van aangiften kan dan door den burgemeester
een bepaald ambtenaar, bijv. den commissaris van politie, worden aangewezen.

Indien een dolle hond of kat aan den eigenaar, houder of hoeder is ontsnapt,
is het practischer, dat de aangifte geschiedt bij den burgemeester van de gemeente,
waar het dier het laatst is gezien, dan aan dien, waar de eigenaar, houder of hoeder
woont.

Artikel 58. Overeenkomstig artikel 2 lid 1 der wet van 1875. Evenals bij de
bestrijding van besmettelijke veeziekten is het wenschelijk, dat de burgemeester,
in afwachting van het onderzoek van den districtsveearts, voorloopige maatregelen
kan nemen, in casu tot voorkoming van gevaar voor menschen en dieren. Het eerste
lid van artikel 2 der wet van 1875 is door deze bijvoeging onnoodig; het zal eene
plaats moeten vinden in den algemeenen maatregel van bestuur.

Artikel 60. Volgens het eerste lid van artikel 3 der wet van 1875 moet, indien
de districtsveearts twijfel uitdrukt, of een dier dol of door een dol dier gebeten is,
het dier terstond op bevel en door de zorg van den burgemeester of commissaris
van politie worden afgemaakt. Naar het oordeel der geraadpleegde deskundigen
is het wenschelijk in dat geval den hond levend in observatie te houden, tot dat
omtrent het al of niet bestaan van dolheid zekerheid is verkregen.

Artikel 63. Overeenkomstig artikel 47. Ook schade aan voorwerpen is hier
vermeld, omdat het mogelijk is, dat een dolle hond of kat zich bevindt in een
kamer en vanuit een raam moet worden neergeschoten, waardoor schade kan
worden toegebracht aan meubelen, spiegels enz.

Artikelen 70—73. Het doel, dat met deze artikelen beoogd wordt, is uiteraard
in de eerste en voornaamste plaats commercieel. Een der hoofdbronnen van ons
volksbestaan is de veehouderij. Nederland brengt veel meer vee voort dan voor
de binnenlandsche markt noodig is en daarom is het voor ons van onberekenbaar
belang, dat wij in het buitenland geregelden afzet voor ons vee en daarvan af-
komstige producten vinden. Het is nu ongetwijfeld een zeer in het oog springend
belang, dat de vreemde landen, die onze voornaamste afnemers zijn, een genoeg-
zamen waarborg bezitten, dat het bij hen uit ons land ingevoerde vee althans niet
lijdt aan een besmettelijke veeziekte, en voor de welvaart van den veehouder is
het van het grootste gewicht, dat ons vee, vooral in tijden, dat hier te lande be-
smettelijke veeziekten mochten heerschen, gezond en onbesmet in het buitenland
aankomt. De verzending van ziek en verdacht vee naar het buitenland moet
zooveel mogelijk worden tegengegaan, te meer, daar het gevaar bestaat, dat,
indien eerst in het buitenland blijkt, dat een uit Nederland ingevoerd stuk vee
lijdt aan een besmettelijke veeziekte, dat land, ten einde den gezondheidstoestand
van zijn eigen veestapel te verzekeren en van den ongewenschten en gevaarlijken
invoer bevrijd te zijn, de grenzen zal sluiten. Daartoe nu zal het buitenland na-
tuurlijk minder gauw overgaan, het zal meer vertrouwen stellen in den invoer
van vee uit Nederland, indien van Rijkswege door den ambtenaar van den vee-
artsenijkundigen dienst een scherp en nauwlettend toezicht wordt uitgeoefend
ook op den uitvoerhandel van vee.

En te meer is zulk een onderzoek noodig, omdat in de laatste jaren in alle landen,
in verband met de groote vorderingen der veeartsenijkunde, met betrekking tot
de besmettelijke veeziekten de bepalingen steeds strenger worden. In het bijzonder
zijn strenge maatregelen genomen ten aanzien van den invoer van vee, èn door het
bouwen van quarantainestallen, èn door het eischen van certificaten.

Dat de wet van 1870 aan den uitvoerhandel niet dacht en het geheel aan de
Rijken, waarheen Ndeerlandsch vee wordt uitgevoerd, overliet, zoodanige maat-
regelen te treffen als zij noodig oordeelen om het gevaar van besmetting door het
ingevoerde vee tegen tegaan, mag haar voorzeker niet als eene leemte worden aan-

gerekend. In de meeste vreemde landen bestonden toen toch öf geene öf zeer ge-
brekkige veeartsenijkundige politie-wetten en belemmerende veeartsenijkundige
bepalingen ten aanzien van den invoer van vee waren door de ons omringende
landen nog weinig of niet genomen. Daarom bestond toen ter tijde ook geen aan-
leiding om zich de kosten en lasten, verbonden aan eenig toezicht op den uitvoer
te getroosten. Thans echter is dat anders geworden en de naburige landen zijn dan
ook meer en meer bedacht geworden op de beveiliging van de gezondheid van den
inheemschen veestapel. Daarom hebben zij voortdurend scherpe maatregelen
genomen ter voorkoming van overbrenging van besmettelijke veeziekten uit het
buitenland. Vele zijn de belemmerende bepalingen, die de laatste dertig jaren in
het buitenland zijn uitgevaardigd met betrekking tot den invoer van Nederlandsch
vee. Thans is dan ook de tijd daar, om in de zoo zeer gevoelde leemte van de wet
van 1870 te voorzien. Het eerst is het belang van eene keuring van voor uitvoer
bestemd vee ingezien door de ondernemingen van stoomvaartmaatschappijen.
Reeds voor 50 jaar hebben deze eene keuring van voor uitvoer bestemd vee in
het leven geroepen. Later heeft de Regeering door een Koninklijk besluit van 28
Mei 1871 (Staatsblad no. 42), aangevuld bij dat van 18 Maart 1878 (Staatsblad
no. 20) en gewijzigd bij het Koninklijk besluit van 3 Februari 1902 (Staatsblad no.
15), in dien dienst voorzien, zij het ook onvoldoende, door de aanstelling van gou-
vernementskeurmeesters, belast met de keuring van per stoomschip uit te voeren
vee. Een stelselmatig opgebouwd toezicht op het voor den uitvoer bestemde vee
heeft Nederland echter niet. De nadeelen van dat gemis nu zijn maar al te dikwijls,
zeer ten nadeele van den blijvenden afzet van Nederlandsch vee in het buitenland,
aan het licht getreden.

In verband hiermede is het dringend noodzakelijk, dat de Regeering door hare
ambtenaren een nauwkeurig toezicht op den uitvoer van vee kan doen uitoefenen
en dat zij, met het oog op de groote belangen van den uitvoer, die maatregelen
zal kunnen nemen, welke eene blijvende, gestadige ontwikkeling van onzen uit-
voer in de hand werken.

De thans bestaande toestand, dat het buitenland, uit hoofde van het ten eenen
male ontbreken van bepalingen hier te lande met betrekking tot den uitvoerhandel,
allerlei, voor de ontwikkeling van dien handel remmende voorschriften heeft
vastgesteld, moet geleidelijk veranderen en plaats maken voor een zoodanige, dat
het buitenland in voldoende mate kan steunen en vertrouwen op de bij ons geldende
bepalingen betreflende den uitvoer. Flene wettelijke regeling van de uitvoer-
keuring van vee wordt reeds in enkele andere Rijken gevonden.

Zoo mag o.a. sedert 1905 uit Zweden geen levend vee zonder keuring worden
uitgevoerd, is voor uitvoer van vee uit C.root-Brittannië en Ierland vergunning
noodig van den Board of Agriculture en bestaat in Argentinië de mogelijkheid
om bij het voorkomen van besmettelijke veeziekten den vee-export hetzij aan
beperkende bepalingen te onderwerpen, hetzij geheel te verbieden, eene bevoegd-
heid, waarvan de Regeering o.a. gebruik heeft gemaakt in 1905, toen zich eenige
gevallen van mond- en klauwzeer daar te lahde vertoonden.

Artikelen 74—79. Deze artikelen houden behoudens eenige wijzigingen van
zuiver redactioneelen aard hetzelfde in als de Wet op de uitvoerkeuring van
vleesch 19^07.

Titel VI. Ten aanzien van de strafbepalingen is gestreefd zoowel naar ver-
duidelijking als naar tegemoetkoming aan de bezwaren, welke van de zijde van
belanghebbenden in dit opzicht geuit zijn.

Artikel 83. Zoowel van de strafmaat als wat de redactie betreft, is artikel
83 in overeenstemming met artikel 219 lid 1 Strafwetboek.

Artikel 85. Het opzettelijk en wederrechtelijk vernielen, beschadigen, on-
bruikbaar maken of wegmaken van een waarschuwingsbord of een kenteeken
wordt volgens artikel 350 Strafwetboek gestraft met gevangenisstraf van ten
hoogste twee jaar of geldboete van ten hoogste drie honderd gulden.

Artikel 89. Een soortgelijk voorschrift als het tweede lid van dit artikel is
neergelegd in het laatste lid van artikel 56 der wet van 9 April 1875 (Staats-
blad n°. 67), tot regeling van den dienst en het gebruik der spoorwegen, in
het laatste lid van artikel 9 der wet van 23 April 1880 (Staatsblad n°. 67),
betreffende de openbare middelen van vervoer met uitzondering der spoorweg-
dienst, en het vierde lid van artikel 5 der wet van 9 Juli 1900 (Staatsblad n°. 1 r8)
houdende nadere regeling van den dienst en het gebruik van spoorwegen waar-
op uitsluitend met beperkte snelheid wordt vervoerd.

De uitsluiting der strafbaarheid in het tweede lid van artikel 89 staat in
nauw verband met het eerste lid van dit artikel. Indien de lastgever straf-
baar is, is het overbodig ook dengeen die op last heeft gehandeld te straffen.

Artikelen 90—97. Met betrekking tot de ,,vooriverpen, waarmede eene over-
treding gepleegd is" is in het ontwerp deze gedachtengang gevolgd.

I. Gehandhaafd is de bepaling, dat dat deze voorwerpen zoodra mogelijk
in beslag- worden genomen, doch er is eene door de practijk aanbevolen uitzon-
dering gemaakt voor „openbare middelen van vervoer" (artikel 90). De juist-
heid dier uitzonderingen vindt steun in artikel 35, hetwelk de mogelijkheid
opent, dat openbare middelen van vervoer, ten koste der ondernemers, aan
eene ontsmetting worden onderworpen.

II. De in beslag genomen voorwerpen worden in bewaring gesteld bij den
burgemeester der gemeente, waar de inbeslagneming heeft plaats gehad en
worden zoo spoedig mogelijk na de inbeslagneming gewaardeerd (artikel 91).

a. teruggave van inbeslag genomen vee of andere voorwerpen (de bestaande
wet spreekt in artikel 37 slechts van „levend vee" en niet van andere voor-
werpen) aan den belanghebbende, indien de districtsveearts daartegen geen
bezwaar heeft (artikel 92).

b. onschadelijkmaking van inbeslag genomen voorwerpen, indien de wering
van besmetting dit eischt (artikel 93). De uitoefening van deze politiemaat-
regel, welke thans voor een gedeelte bij den rechter berust, wordt in haar
geheel in handen van den burgemeester gelegd.

III. Ten einde het bevoegde gerecht van een en ander op de hoogte te
houden, is de burgemeester verplicht van de inbeslagneming, waardeering, terug-
gave en vernietiging van inbeslag genomen voorwerpen kennis te geven aan
den betrokken ambtenaar van het Openbaar Ministerie (artikel 94).

IV. Met het bestaande en zoo dikwerf bestreden stelsel der imperatieve ver-
beurdverklaring, welke alle in beslag genomen zaken moet treffen, wordt gebro-

ken: de verbeurdverklaring is — in overeenstemming met het Wetboek van
Strafrecht — facultatief, kan ook niet in beslag genomen zaken betreffen (artikel
34 Strafwetboek) en kan mede ten aanzien van een gedeelte der bedoelde
voorwerpen worden toegepast, (artikel 95). In afwijking van het Wetboek van
Strafrecht blijft het geen vereischte, dat de verbeurdverklaarde voorwerpen
den veroordeelde toebehooren.

Eveneens wordt gebroken met het in bewaring geven van het bedrag der waarde
van a. vrijgegeven of b. vernietigd vee (artikelen 37 en 36 wet van 1870).

a. Wordt de verbeurdverklaring uitgesproken van voorwerpen, welke na
inbeslagneming aan den belanghebbende zijn teruggeven, dan geldt eene rege-
ling, welke in hoofdzaak ontleend is aan artikel 34 Strafwetboek (artikel 96).

b. Voorwerpen, welke krachtens artikel 93 vernietigd zijn, kunnen, uit den
aard der zaak, niet worden verbeurd verklaard: aan den rechter wordt over-
gelaten, om te bepalen, of de eigenaar eene schadeloosstelling tot het gewaar-
deerde bedrag zal ontvangen, dan wel of het vonnis die schadeloosstelling ge-
heel of ten deele zal uitsluiten (artikel 97, al. 2).

V. In de bestaande wet zijn de rechten van den eigenaar slechts gewaar-
borgd bij vrijspraak of ontslag van rechtsvervolging (artikel 36, lid 2, en artikel
37, laatste lid der wet van 1870). Aan eene niet-ontvankelijk verklaring of
niet-voorfzetting der zaak schijnt niet gedacht te zijn. In deze leemte voor-
ziet het iste en 3de lid van artikel 97.

Ondergeteekende vleit zich, dat nagenoeg alle bezwaren, welke verband houden
met de strafrechtspleging op dit gebied, door deze regeling worden opgelost.

Artikelen 99. Van de wettelijke regeling der bestrijding van besmettelijke
veeziekten kan geen succes worden verwacht, indien zij, die met de uitvoering
der wettelijke voorschriften belast zijn, niet de bevoegdheid hebben, om, hetgeen
<lie voorschriften gebieden of verbieden, bij nalatigheid der verplichten, op
diens kosten zelf te bewerkstelligen of weg te nemen.

Aan Eere- en Oudleden van ,,Absyrtus"
De ondergeteekende, bibliothecaris van den Senaat van het
Veterinair Studenten Corps ,,Absyrtus" verzoekt hierbij beleefd
aan allen, welke eenig geschrift op Veeartsenijkundig gebied
¹t licht doen zien, daarvan een exemplaar te willen afstaan ten
behoeve van de bibliotheek van \'t Corps voornoemd.

Mochten er veeartsen zijn, die andere boekwerken willen
afstaan voor onze bibliotheek, dan zullen deze met grooten dank
ontvangen worden.

Personalia. Bi] Koninklijk besluit van 25 September 1914 n°. 32 zijn, met
ingang van 1 October d. a. v., voor den tijd van één jaar, bestendigd als
Rijkskeurmeester in bijzonderen dienst, respectievelijk te Epe \' en te Lochem
en te Borculo, de Rijkskeurmeesters B. van Goor, te Epe, en A. D. Ogster
baan, te Lochem.

Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, van
26 September 1914, Directie van den Landbouw, n°. 7570, iste afdeeling, is,
voor het tijdvak van 1 October 1914 tot 1 October 1915, benoemd tot leeraar
aan de Rijkslandbouwwinterschool te Utrecht, Dr. J. H. Picard, te Zeist.

Bij beschikking van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, van
28 September 1914, Directie van den Landbouw, n°. 7463, iste afdeeling, is,
voor het tijdvak van 1 October 1914 tot 1 October 1915, wederom benoemd
tot leeraar aan de Rijkslandbouwwinterschool te Zutphen, Dr. H. C. L. E.
Berger, te Zwolle.

Bij Koninkliik besluit van 30 September 1914 n°. 35 is, voor het tijdvak
van i October 1914 tot 1 September 1915, wederom benoemd tot conservator-
assistent aan de Rijksveeartsenijschool te Utrecht, Dr. j. Olie Jr., aldaar.

Benoemd tot adjunct-inspecteur bij den burgelijken veeartsenijkundigen dienst
in Ned. Oost-Indië Dr. J. K. F. de Does.

Veterinär-Kalender für das Jahr 1915. Hrsg. von M. Rautenberg. 3 Tie. Berlin.
A. Hirschwald, 1914. M 4.—

Deutscher Veterinär-Kalender. 1914—1915. 2Ôter Jhrg. Hrsg. von R. Schmaltz.
Mit Beiträgen von Arndt, Ellinger, Glac.e u. A. Berlin, R. Schoetz, 1914. M 5. -

E. Zschokke, Ueber Kolik. Aus der Festgabe zur Einweihung der Neubauten
der Universität Zürich am 18 April 1914. Zürich, Schulthess & Co., 1914.

O. Zietzschmann, Morphologie, Genese und Bedeutung von Kastanie und
Sporn der Equiden. Festgabe zur Einweihung der Neubauten der Universität
Zürich am 18 April 1914. Zürich, Schulthess & Co. 1914.

Oskar Bürgi, Ueber Hornhautveränderungen bei Pferd und Hund. F\'estgabe
zur Einweihung der Neubauten der Universität Zürich am 18 April 1914. Zürich,
Schulthess & Co, 1914.

B. Wolff, Experimentelle Untersuchungen über die Entstehung abdomineller
Schwangerschaften und über die Möglichkeit operativer Eingriffe beim lebenden
Säugetierfetus. Rostock, H. Warkentien, 1914. Gr. 8°. 17 S. M. 0.50

Aus: „Sitzungsberichte u. Abhandl. dernaturforschendenGesellsch. zu Rostock ".

K. Röber, Anatomische und histologische Untersuchungen über die Cervix
uteri von Equus kaballus, Equus asinus und Ovis aries. Inaug.-Diss. Dresden-
Leipzig. 1914.

S. Kretschmar, Untersuchungen über die Leberzellen und Leberläppchen des
Schweines während des Wachstums. Inaug.-Diss. Dresden-Leipzig. 1914.

S. Adler, Untersuchungen zur Resorption und Assimilation tief abgebauter
Proteine im tier. und menschl. Organismus bei künstlicher Verfütterung per rectum;
zugleich ein krit. Beitrag zur Frage der Eiweissnährklysmen im Allgemeinen.
(Diss.) Frankfurt a. M., Gebr. Knauer, 1914. 8. XI 126 S. M. 2.50

J. P. M\'Gowan, Investigation into Serapie. With an appendix in a case of Johne\'s
disease in the sheep. Edinburgh, W. Blackwood and Sons, 1914. in p. 25 pl.

Th. Kitt, Wandtafeln über Tierseuchen. I. Maul- und Klauenseuche. Stuttgart,
F. Enke, 1914. 125.5 x 9²-5 ^c- M. Farbdr. M. 8.—

J. Ehrhardt, Die Bekämpfung der Rindertuberkulose. Festgabe zur Einweihung
der Neubauten der Universität Zürich am 18 April 1914. Zürich, Schulthess &
Co, 1914.

W. Bateson, Mendels Vererbungstheorien. Aus dem Engl, übers, von Alma
Winckler. Leipzig u. s. w., B. G. Teubnf.r, 1914. Gr. 8°. X 375S. M. 41 Abb.,
6 Taf. u. 3 Prs. Geh. M. 12.—

Jahrbuch über neuere Erfahrungen auf dem Gebiete der Weidewirtschaft und
des Futterbaues. Hrsg. von Fr. Falke und Th. von Weinzierl. 2ter Jhg. Hanno-
ver, M. & H. Schaver, 1914. Brosch. M. 9.—

B. Martiny, Geschichte der Rahmgewinnung. Tl. 2: Die Schleuderentrahmung
Bd. 2, Lief. 15, 16. Berlin, P. Parey, 1914. P. Lief. M. 2.80

E. Bödeker, Kleinviehbuch, Prakt. Anleitung zur nutzbringenden Zucht und
Haltung von Kleinvieh. Frankfurt a. 0.,TrowitzschäSohn, i9i4.8°.Mit95 Abb.

Hegendorf, Der Gebrauchshund, seine Erziehung und Dressur. 2te Aull. Berlin,
P. Parey, 1914. 8°. Mit 60 Abb. Geb. M. 6.—

Den 6den April 1911 was door mij de 4-jarige bruine merrie
van G. E. te B. verlost. Op het veulen, een campylorhinus,
was partiëele embryotomie verricht. Het linker voorbeen was op
gewone wijze weggenomen, terwijl de kop, na het doorzagen
met de kettingzaag van den naar rechts teruggeslagen hals,
kon worden geëxtraheerd. De rest van het veulen werd toen
in toto geboren.

De vulva en het achterste gedeelte van de vagina hadden nog
al wat door de manupulaties geleden. Bij een bezoek vier dagen
later waren gedeelten van den vaginaalwand necrotisch en was
een etterige afscheiding aanwezig.

De behandeling, welke ik meende te kunnen overlaten aan
den eigenaar, bestond in dagelijksche irrigatie met 3 % bacillol-
oplossing en het inwrijven van ichtyolzalf in de scheede.

Na eenigen tijd bracht de eigenaar de gummislang, waarmee
de irrigatie was verricht, terug met de mededeeling, dat de
merrie weer klaar Was. Het paard werd dat jaar niet gedekt.

Den 22sten Augustus werd mijn hulp weder voor het dier inge-
roepen. De anamnese luidde, dat de merrie verbazend dik in
den buik was geworden en nu en dan werkte en perste alsof zij
een veulen wilde werpen. Het dier was overigens gezond.

Bij het onderzoek bemerkte ik niet zonder verrassing, dat
ongeveer ter plaatse van den introïtus vaginalis de vagina ge-
sloten was. Er was blijkbaar een vergroeiing ontstaan, hoever
deze zich naar binnen voortzette was niet te beoordeelen. De
merrie had het voorkomen, dat zij drachtig was. Dit was waar-
schijnlijk ten gevolge van vochtophooping in den uterus.

Den eigenaar werd de stand van zaken meegedeeld en tevens,
dat het paard geopereerd moest worden.

De prognose luidde, in verband met het gebrekkige oordeel
over het geval, dubia.

Den volgenden morgen werd de operatie bij het in den nood-
stal staande dier uitgevoerd.

Met den troicart ter dikte van een potlood (penstroicart)
werd in het centrum der vergroeiing zoo ver mogelijk ingestoken.

Na het terugtrekken van het stilet ontlastte zich een straal
muco-purulent vocht. Er bleek nu, dat er een membraan
aanwezig was, ongeveer een pink dik, in het centrum met weinig
resistent weefsel, naar de peripherie echter meer fibreus en rigide.

De insteekopening werd stomp eenigszms vergroot, met de
schaar eenige gedeelten uit het centrum weggeknipt en daarna
manueel de opening zooveel grooter geboord, dat de arm weder
kon passeeren. De cervix kon toen worden gepalpeerd. Hij
stond open en in de baarmoeder bevond zich een massa vocht,
wat zich ontlastte toen de arm werd terug getrokken. Er
vloeide een groote hoeveelheid muco-purulente vloeistof af, welke
geen foetide lucht verspreidde.

De behandeling bestond daarna in dagelijksche irrigatie van
den uterus met antiseptische en adstringeerende oplossingen.

Ik was nu zoo verstandig de behandeling af en toe zelf te
verrichten en had daardoor een goede controle. Na ongeveer
vier weken was het dier genezen. Nu na eenige jaren is de
merrie nog gezond, drachtig is ze echter niet meer geweest.

2. Prolapsus recti en eventratie van een gedeelte van het groote
colon tijdens de baring.

Den ioden April 1913 werd mijn hulp ingeroepen bij de
eerstbarende 3-jarige zwarte merrie van W. \\Y. te R.

Bij mijn komst in den stal staken een paar beenen van het
veulen uit de vulva, terwijl ongeveer een meter darm uit de
anus afhing. Het dier stond en perste hevig. Onder de voor-
bereiding tot de verlossing werkte het dier nog grooter gedeelte
darm naar buiten, zoodat toen tot repositie werd overgegaan
meer dan een meter darm afhing. Neemt men in aanmerking
dat er een omstulping in \'t spel was, dan moest meer dan
twee meter darm naar buiten geperst zijn; dat hierbij een
gedeelte van het vlottend colon betrokken was laat zich hooren.

Het reponeeren van den darm gelukte bij het staande dier;
de anus werd met een tabakzakhechting gesloten.

Juist toen tot exploratie per vaginam zou worden overgegaan,
wierp de merrie zich neer, perste eenige malen hevig en daar
sprong plotseling de bekkenbocht van het groote colon door
de vulva te voorschijn.

Ik onderzocht nog of het veulen leefde, om dit zoomogelijk
te redden; het lag in rugligging met den kop onder het schaam-
been en was dood. De uterus was geruptureerd. Onderwijl perste
de merrie steeds meer ingewanden naar buiten.

Den avond van den 2osten Mei 1914 werd hulp ingeroepen
voor de 4-jarige, zwarte merrie van J. K. te P.

De anamnese luidde, dat het paard \'s middags in de weide
koliek-verschijnselen had vertoond en opgezet was geweest in
den buik. Tevens deelde men mede, dat het veulen eiken dag
kon worden verwacht.

Bij onderzoek bleek, dat geen colostrum aan de tepels
kegelde, de toestand der vagina was normaal en de cervix
uteri was gesloten. De darmgeruischen waren versterkt. De
merrie vertoonde nog koliek verschijnselen en trachtte zich af
«n toe over den rug te wentelen.

Ik meende te doen te hebben met een vrij hevige acute
-darmcatarh, waarom opium verstrekt werd.

Den volgenden morgen bezocht ik de merrie weer, daar het
dier nog zeer onrustig was. Het paard was \'s nachts na de toe-
diening van het opium kalm geworden, doch tegen den morgen
had het zich weer neergeworpen en was over den rug gewenteld.

Het bleek dat er biest uit den uier vloeide. Exploratie per
vaginam toonde aan dat de cervix geopend was en voor de
hand passeerbaar. Het allanto-chorion was nog niet geopend
en er bestond een torsio uteri naar links.

Tijdens de voorbereiding tot de verlossing brak de waterblaas
en was bij exploratie de kop van het veulen nog omhuld
door het amnion te voelen.

De merrie werd gekluisterd en daarna op een dik stroobed
op de linkerzijde geworpen. Ter verkrijging van een gedeeltelijke
narcose werd subcutaan 0.4 gram hydrochloras morphini
geïnjicieerd.

De kop van het veulen werd zoo goed mogelijk met de hand
gefixeerd zonder het amnion te perforeeren om vruchtwater te
houden met het oog op een eventueele re positie.

Daarna werd merrie over den rug gewenteld. De torsio ont-
sloot^ zich gedeeltelijk. Het amnion was gebroken en de voör-
beenen waren nu te bereiken; ze waren beide in de carpus
teruggeslagen. Na nog een wenteling over de beenen was de
draaiing opgeheven. Na repositie van de beenen en de kop,
welke niet zonder moeite op de beenen werd gebracht, werd de
vrucht in toto geëxtraheerd. Het veulen was dood.

De merrie, welke nog enkele dagen wegens de darmaan-
aandoening in behandeling was, bleef verder gezond.

Het ligt eenigszins voor de hand, dat de torsio uteri ont-
staan is door het wentelen tijdens de koliek.
Roden, Juni 1914.

In ,,De Nederlandsche Landbouw in het Tijdvak 1813—1913" schrijft
L. Broekema op blz. 352: „Tot staving van de meening, dat ons vee van den
„tegenwoordigen tijd zou zijn voortgekomen uit kruising met vreemd, in het
„bijzonder Jutlandsch vee, dient sedert eenige jaren de bewering,¹) dat
„in het laatst der 18e eeuw een vrij plotselinge verandering in kleur zou zijn tot
„stand gekomen."

Met deze beweringen worden bedoeld de beide volgende door mij in 1909 in
mijn proefschrift neergeschreven stellingen:

I. Het Nederlandsche vee behoort tot de Bos taurus brachyceros-rassen en
stamt oorspronkelijk af van het z.g. roode landslag, — en

II. De zwarte kleur van het Nederlandsche vee stamt van het Jutlandsche
vee en dateert uit den laatsten tijd van de achtiende eeuw.

Ik heb deze stellingen niet uitsluitend gebaseerd op een vrij plotselinge veran-
dering van kleur, welke in het laatst of in den loop van de achttiende eeuw zou
zijn tot stand gekomen.

Broekema weet dit, kan het althans weten, daar — behalve hetgeen hierover
in mijn proefschrift te vinden is — over deze kwestie in de jaren 191 ien 1912 uit-
voerig is gepolimiseerd in de „Mitteilungen der Deutschen Landwirtschafts-
Gesellschaft", en waar hij deze afstammingstheorie eenvoudig naar het rijk der
fabelen verwijst, had ik mogen verwachten , dat hij het voor en tegen, in hoe
beknopten vorm dan ook, had weergegeven.

De zeer onvolledige wijze echter, waarop Broekema haar behandeld heeft,
geeft mij aanleiding het vraagstuk van de herkomst van het Nederlandsche vee
aan een nadere beschouwing te onderwerpen.

Bij de bestudeering van de geschiedenis van het Nederlandsche vee komen we
al spoedig tot de conclusie, dat het van Germaanschen oorsprong moet zijn. De
eerst bekende blijvende bewoners van ons land waren Germanen, en nu is het al
heel onwaarschijnlijk, dat zij bij hun komst reeds ander vee in tammen staat
zouden hebben aangetroffen óf zelf vreemd vee zouden hebben meegebracht.

Vrij zeker kan dus worden aangenomen, dat het vee, door de Germanen mee-
gebracht, behoorde tot het oorspronkelijke vee van Midden-Europa, het zooge-
naamde roode landslag, welk vee behoort tot de rassen van het brachyceros-type.

Het veelvuldig voorkomen van schedels van dit type in de Friesche terpen
bevestigt dezen oorsprong.

Als vanzelf rijst dan echter terstond de vraag: waar komt dan het zwartbonte vee
vandaan?

Wanneer we de kaart van ons \'and in tweeën deelen door het trekken van een
lijn, loopende van den Dollart, langs de Zuid-Oostkust van de Zuiderzee naar de
grens tusschen Zeeland en Noord-Brabant, dan vinden of vonden we ten noorden
en westen van die lijn hoofdzakelijk zwart bont, en ten zuiden en oosten roodbont
vee. Gaan we nu weer de geschiedenis na, dan vinden we aangeteekend, dat reeds
in de dertiende en veertiende eeuw een groot aantal hoofdzakelijk Deensche ossen
in het voorjaar naar Holland (Hoorn, Purmerend, Amsterdam) werden vervoerd,
ten einde in den zomer te worden vetgeweid. Er bestond dus reeds van oudsher
aanvoer van Deensch vee naar ons land, al waren het toentertijd slechts ossen,
die ingevoerd werden. Toch is het moeilijk aanneembaar, dat met die ossenzen-
dingen in die tijden geen enkele koe zou zijn meegebracht.

In het begin van de achttiende eeuw zien we dan de veepest een reusachtige
veesterfte veroorzaken. In 1717 stierven alleen in de beide districten Hunsingo
en Tivelingo 10.484 stuks ruijdvee. In Friesland stierven omstreeks dien tijd in
dertien maanden 52.858 runderen, en voor de jaren 1713 tot 1717 wordt de totaal-
sterfte in ons land op 300.000 stuks geschat. In 1744—45 verloor Friesland in elf
maanden 109.597 runderen, en in Noord-Holland stierf ongeveer 70 pCt. van den
veestapel. In 1766 stierven in Friesland wederom 97.756 runderen, en in de maand
September van dat jaar verloren Noord- en Zuid-Holland te zamen niet minder
■dan 30.000 dieren. In de jaren 1768 en 1769 stierven in de Hollanden 141.853
Tunderen, en van 1 April 1769 tot 1782 stierven in Zuid-Holland 283.699 en in
Noord-Holland 112.234, te zamen 395.933 runderen.

Uit deze cijfers blijkt voldoende, welke reusachtige verliezen aan vee ons land
in de achttiende eeuw geleden heeft. Dat deze verliezen weer moesten worden
aangevuld door invoer van vee uit andere landen, spreekt wel vanzelf.

In ,,De Tegenwoordige Staat van Friesland" vinden we ten dien opzichte aange-
teekend, dat men genoodzaakt was allerlei klein vee uit Denemarken aan te koopen,
doch dat het verwonderlijk was, hoe dit vee reeds na twee geslachten de voor-
treffelijke eigenschappen van het vroeger zoo uitstekende vee bezat.

In G. J. Hengeveld vinden we medegedeeld, dat aan het einde der achttiende
eeuw het oude ras grootendeels verdwenen was, terwijl in Gelderland, Overijssel
en Utrecht vele z.g. Munsterkoeien werden ingevoerd, die van geringere kwaliteit
dan de Deensche waren.

Uit dit alles valt nu al heel gemakkelijk de conclusie te trekken, dat het zwart-
bonte vee, hetwelk oorspronkelijk in ons land niet voorkwam, naar alle waarschijn-
lijkheid uit Denemarken is ingevoerd, en in de literatuur vinden we nu al tal van
aanwijzingen, die deze stelling bevestigen.

In „Buffons Naturgeschichte der vierfiiszigen \'I iere, Erster Band", uitgegeven
in het jaar 1772, vinden we op blz. 251: „Der Stier oder der Bulle musz. .. .
auch einen festen und sicheren Gang und rote Haare haben;" blz. 256: „Die
Farben sind an den Ochsen so mannigfaltig als an andern Haustiere; ob man gleich
das braunrote Haar für das gewöhnliche zu halten hat;" blz. 281: „Die ge-
meinste und natürlichtste Farbe bei den Stieren ist eigentlich die falb e;" terwijl
hij op blz. 275 zegt: „Die Holländer sollen aus Dänemark sogar alle Jahre sehr
viele grosze, magere Kühe holen."

land", uitgegeven in 1779, wordt in deel VI gewezen op: „de invoer van de
groote Deensche ossen, die, zooals bekend is, meestal zwart of zwartbont zijn,,
terwijl de ossen uit Brabant roodkleurig en klein van gestalte zijn."

Op blz. 69 van deel IV gaat l. F. v. B. bij de samenstelling eener geslachts-
rekening, uit van een r o o d e n stier en een r o o d e koe: „als zijnde de naast
natuurlijke kleur der Hollandsche koeien, misschien wel omdat de natuurlijke
koeien altijd rosrood zijn"; en op blz. 196 zegt hij :,,Doch bij uitstek is in plaat II
de schoone en welbestudeerde afteeken ing van den rooden stier van gemelden
Potter overgenomen, die zoo duidelijk en zelfs ontleedkundig van proportie in
ledematen, spieren, houding en karakteriseerend kenmerk van een echte Holland-
schen of Noord-Hollandschen stier is, als er geen Teekenaar in staat is die te ver-
beteren."

Verder deelt hij op blz. 198 mede, „dat in 1622 Koerle Stevens en Jan Lib-uit
er in de de Beschrijvinghe van den Hollandschen Landbouw reeds op wezen, dat
de stier zal zijn vet en welgeknokt van leden.... meer lang dan hoog, rood van
haar, breed van schouders, enz." Op blz. 203 vinden we het volgende: „Onze
Hollandsche koeien eindelijk zijn zeer verschillend van bont, waardoor zij ook
onderscheiden worden; doch met dat al schijnt de hoofdkleur oorspronkelijk
bruinroode zooals doorgaans alle runderen in Duitschland zijn."

Eindelijk vinden we op blz. 223: „dat rood, ros of roodbont het natuur-
lijkste ras is, maar dat de grootere verbreiding der bonte kleur en het kortere haar
ontstaan is door de vermenging en invoer van koeien, die gladder en korter van
haar zijn, en meest allen naar het grijs en zwart hellen.

Uii.kens zegt in zijn „Handboek van Vaderlandsche Landhuishoudkunde",
uitgegeven in [836, op blz. 294: „Voor ruim vijftig jaren noemde men
koeien, die over de twee ellen lang waren, met korte halzen, gezonken van borst,
gesloten van schoft, met breede ruggen, dik en plat over het kruis, aangevuld of
gezonken van lichaam, fijn van schenkels en hoornen, die recht op haar voeten
stonden, met rood en roodbont haar, het oude Vr iesch e ras. Men beweert,
dat het ras niet meer in die volkomenheid bestaat, voornamelijk, door de kop-
peling met minderwaardig vreemd vee na de veepest van 1713, 1744, 1767, 1769
en de volgende jaren".

Naar Dr. Dettweii er mededeelt, schreef F. Arends, zelf veehouder in Oost
Friesland, in 1819 in zijn werk „Ost-friesland und Jever": „Dasselbe erfuhr man in
(holländisch) Friesland, als nach der fürchterlichen Viehseuche in den Jahren
1769 bis 1771 fast kein Kindvieh übrig blieb und man sich gezwungen sah, jut-
ländisches kommen zu lassen, welches neben der alten Rasse wie Z.werge sich aus-
nahm, beinah unter dessen Beinen durchgehen konnte."

Verder wijst Arends er op, dat het echte Oost-l^rriesche en Jeverlandsche vee
roodbruin van kleur is, hier iets lichter, däär weer wat meer muiskleurig.

H. Müli.er schrijft in 1904 in zijn werk over het Jeverlander-Rund: „Ueber
den alten, gegen die Rauheit des Klimas gefeiten und abgehärteten friesischen
Rindviehschlag lagen genaue zoologisch-anatomische Nachrichten nicht vor.
Wir wissen aber, dass er in Farbe rotbraun war, u.s.w.;" en verder: „Wegen des
verschieden gefärbten Hornviehes wurde das bisherige Landschaftsbild ein ganz
anderes. Die als Ersatz für den schon fast ausgestorbenen und roten friesischen

Viehschlag eingeführten verschieden gefärbten Viehschläge waren für das hiesige
Klima nicht geeignet. Vier Jahr später (1749) brach die Seuche von neuem aus,
wütete das ganze Jahrhundert hindurch und rottete nicht nur den alten roten
Friesen schlag vollständig aus, sondern auch das eingeführte Vieh zu
wiederholten Malen."

Ten slotte citeert Dr. Dettweiler nog den Deenschen consulent L. Frede-
riksen—Aarhus, waar hij zegt: „In alten Zeiten, besonders im 16. un 17. Jahr-
hundert, spielt das Rindvieh (Jutlandsch vee) eine überwiegende Rolle unter
Dänemarks Ausfuhrwaren; in einigen Jahren innerhalb dieses Zeitraumes erreicht
die Ausfuhr die Höhe von 100,000 Stück. Die Ausfuhr ging im wesentlichen nach
Holland; hier wurde das Fleisch gebraucht zur Verproviantierung der damals
sehr grossen Handelsflotte der Niederlande."

Tot zoover de mededeelingen, die we omtrent deze kwestie in de literatuur aan-
treffen. Uit al deze citaten blijkt ten duidelijkste, dat vóór de 18e eeuw in ons land
en in het aangrenzend en daarmede nauw verbonden deel van Duitschland rood
vee aanwezig was, en dat nä de veepest-jaren veel vee van zwartbonte kleur uit
Jutland werd ingevoerd. Tevens vestig ik er de aandacht op, dat deze literatuur-
opgaven hoofdzakelijk stammen uit den tijd, waarin de verdwijning van het
oorspronkelijke roode vee en de invoer van zwartbont vee plaats had.

Voor wat betreft ons land, vinden deze historische mededeelingen nu een grooten
steun in wat ik vond bij de bezichtiging van oude schilderijen in het Rijks-Museum
te Amsterdam, waarbij mij bleek, dat op schilderijen, dateerend van vóór het laatst
der 18e eeuw, slechts bij hooge uitzondering een zwartgekleurd rund voorkomt.
Later constateerde ik hetzelfde in het Mauritshuis te \'s-Gravenhage, en vond ik
oj) de vliering van het Museum te Leeuwarden twee uithangborden van slagers,
dateerende uit de jaren 1752 en 1744, voorstellende respectievelijk een rood-
bonten os, geslachtop7 Februari 1753 en wegende „Aan Suiver Vlees 1546Pont
En Aan Smeer 282 Pont", en een roode witkop koe, geslacht tot Leuwaarden
op 26 Februari 1745 en wegende „aan schoon \\ lees ii/,8 Pont, aan Smeer 218 Pont."

Wanneer men nu in aanmerking neemt, dat op de schilderijen, dateerend uit
het allerlaatst der 18e eeuw en uit de 19e eeuw, veelvuldig zwartbonte runderen
worden aangetroffen, en dat deze overgang wederom nauwkeurig overeenkomt
met de tijden van den grootsten invoer van Jutlandsch vee in ons land, dan is
daarmede èn met hetgeen de geschiedenis van ons vee ons leert èn met hetgeen
ook zoowel Nederlandsche als enkele buitenlandsche schrijvers mededeelen èn met
het veelvuldig voorkomen van brachvceros-schedels in de terpen voldoende aan-
getoond de juistheid — ten minste de nog door niets afdoende weerlegde waar-
schijnlijkheid — van de beide door mij uitgesproken stellingen.

Omtrent het Jutlandsche vee deelt Martens nu verder mede,dat „dieschwarze
und graue F\'arbe sich sehr häufig findet mit der weissen bald meliert, bald ge-
scheckt." G. J. Hengeveld noemt als kleur zwartbont, vaal en muiskleurig,
terwijl Baggild zegt: „Die Farbe ist schwarz, schwarzbunt und grau-oder fahl-
bunt." Ook F\'rederiksen noemt de zwartbonte kleur. In zijn reeds genoemd
in 1909 uitgegeven Handbog zegt hij o.a.: „Eine nähere Untersuchung der jüt-
ländischen Milchkuh zeigt eine überwiegende schwarzbunte F\'arbe, eine kleine
Minderzahl, die früher bedeutend grösser gewesen ist, ist grau- oder fahlrotbunt."

De publicatie van mijn proefschrift gaf nu Dr. F. Dettweiler, Landestierzucht-
Inspector in Rostock i. M., in 1911 aanleiding tot mededeeling van zijn theorie
omtrent de afkomst van het zwartbonte vee.

Hij breekt daarbij geheel met de tot nog toe gehuldigde opvatting, welke het
zwartbonte vee als van Germaanschen en het roodbonte als van Keltischen oor-
sprong beschouwde, en steunende op de onderzoekingen van Prof. Dr. H. Duerst
en op hetgeen door mij omtrent Nederland was medegedeeld, komt hij tot de
volgende conclusie:

,,Es sind in Europa im wesentlichen 3 Kindergrappen verschiedener Abstammung
zu unterscheiden: a. das rote Germanenrind, b. das schwarzweisse Keltenrind,
c. das graue Alpenrind."

Dat het rund der Germanen rood was, is reeds voldoende aangetoond door
verschillende schrijvers, als Duerst, Nörner, Odilo Ringhoi.z e. a. Ook het groot
aantal roode middenduitsche rassen is hiervoor een sterk bewijs, terwijl ook de
deelen van Engeland en Noorwegen, waar het roode vee voorkwam en nog voor-
komt, tevens de streken zijn, door Germanen bewoond.

Is de theorie van Dettweiler juist, dan moet het zwartbonte vee ook overal
zijn na te sporen, waar Kelten zich blijvend of voor langen tijd gevestigd hebben.
Hij wijst dan op het Sudeten-vee in Bohemen, waarvan Werner zegt: „Das
Sudetenvieh, durch die Kelten nach Siiddeutschland und Böhmen gebracht;"
op de zwartbonte Freiburgers, terwijl bekend is, dat de Kimbern tot in het
Kanton Freiburg zijn doorgedrongen, en dan komende tot de streken, waar de
Keltische cultus nog meer of minder bewaard gebleven is, wijst Dettweiler op
het zwartbonte vee van de Noorweegsche kust, op het Bretagner rund, op het ras
du Puy de Dome, het Waalsche vee, enkele Engelsche veerassen, en het vee van de
Shetland- en Orkney-eilanden.

Voor wat Engeland betreft, bevestigt hetgeen Hengevelo, Hausman en
Wallace mededeelen Dettweilers theorie geheel. Niet alleen vinden we in de
streken met oorspronkelijk Keltische bevolking, het zwarte of zwartbonte rund
•(Schotland: West- and North-Highland, Breed, Angus, Shetland, Aberdeen,
Galloway, Ayrshire, Fifeshire; W^rales: South- and Not\'th-Wales-Blackhreed (Pem-
broke), Glamorgan: Ierland: Kerry); maar ook voor de niet-Keltische streken
vindt men alle rassen, als rood, of oorspronkelijk rood genoemd, terwijl men b.v.
bij de Devons opgemerkt vindt, dat ze vermoedelijk van Owens longifrons (Bos
t. brachvceros) afstammen, wat eveneens op den Germaanschen oorsprong wijst.
Eenige dezer oorspronkelijk roode rassen zijn nu gedeeltelijk zwartbont, omdat
deze kleur meer en meer in de mode komt.

Ik meen, dat met een en ander voldoende is aangetoond, dat de theorie van Dett-
weiler voor wat betreft het Germaansche en het Keltische rund juist is, en heb ze,
zij het in beknopten vorm, weergegeven, omdat, hetgeen ik voor Nederland meen
aangetoond te hebben, in Dettweilers theorie zijn bevestiging vindt.

Wat de afstamming van het Groninger veeslag aangaat, is Dettweiler de
meening toegedaan, dat dit vee is ontstaan uit de kruising van zwartbont vee met
het roode Germanenrund, en daarna in Groningen zuiver is doorgefokt. Hij grondt
(leze meening op ervaringen, opgedaan met kruisingen tusschen zwartbont vee

met Breitenburgers en Wilsters, en verder met Westerwähler, Wittgensteiner en
Kehlheimer vee.

Inderdaad neemt het Groninger vee een zeer eigenaardige plaats in, en is het
mij nooit gelukt een bevredigende verklaring voor zijn ontstaan te vinden. De
verklaring van Dettweiler leek mij dan ook in den aanvang wel wat erg hypo-
thetisch. Toch meen ik, dat ze juist is. Ze vindt althans haar bevestiging in hetgeen
Dr. Grundmann mededeelt.

Hij beschrijft kruisingen in Posen tusschen zwartbonte, Oost-Pruisische Hollan-
ders en Simmenthaler-stieren, ten einde een beter vleeschtype te verkrijgen, en
merkt daarbij dan het volgende op: „F.s entstanden durchweg einfarbig schwarze
Tiere mit weissen Abzeichen an den Klauen und einen total weissen Kopf, wie er
den Wittkopfen des Groninger Schlages eigen ist."

Verder deelde de heer Wibbens, hoofdinpecteur van het Nederlandsch Rundvee-
stamboek, mij mede, dat de kruisingsproducten tusschen zwartbonte Hollandsche
stieren en het inheemsche Zuid-Afrikaansche vee veelvuldig den blaarkop vertoonen,
welke mededeeling mij ook van andere zijde bevestigd werd.

Ten slotte wil ik nog met enkele woorden de aandacht vestigen op een mede-
deeling van den in ons land door zijn werk: „Agrarverfassung und Landwirtschaft
in den Niederlanden" bekenden Dr. J. Frost.

Naar aanleiding van Df.ttweii.ers theorie schrijft hij, dat deze voor Noorwegen
geheel juist is, want dat naast het uit Jutland ingevoerde zwartbonte rund,
zooals dit nu nog langs de geheele kust gevonden wordt, het Fjordpaard, veel
overeenkomende met de Shetlandponv, voorkomt, en dat daar de bevolking
hoofdzakelijk uit „rondschedels" (Finnen en Kelten) bestaat, terwijl in destreken,
met Germaansche bevolking het roode rund en het grootere Germanenpaard
veel overeenkomende met het Friesche paard, gevonden worden.

Uit alles wat in de vorige bladzijden is aangevoerd, meen ik dan ook de conclusie
te mogen trekken, dat inderdaad het Nederlandsche vee oorspron-
kelijk hoofdzakelijk rood van kleur was en dat de zwartbonte
kleur afkomstigis van op groote schaal ingevoerd Jutlandsch
vee; dat die kleursverandering in den loop der achttiende eeuw
heeft plaats gehad en aan het eind dier eeuw was tot stand
gekomen.

Welke zijn nu de gronden, waaroj) Broekema deze theorie meent te mogen be-
strijden?

In hoofdzaak op de volgende vijf aanhalingen uit de literatuur, alle vallende
tusschen de jaren 1755 en 1781, een tijdvak, waarin reeds vele zwartbonte runderen
in ons land zijn geweest.

I. In „De onderwijzer der boeren en der landlieden" (1758) staat: „dus zal
men bij de eene boer dikwijls meest louter zwartbonte, bij de andere allemaal roode
of roodbonte koeijen etc. vinden." In welk opzicht pleit dit nu tegen de door mij
ontwikkelde stelling, waar reeds in de jaren 1713—1717 de totaalsterfte in ons
land wordt opgegeven als te hebben bedragen 300,000 stuks, en waar voor elf
maanden in de jaren 1744 en \'45 de sterfte in Friesland 109,576 runderen en in
Noord Holland 70 pCt. van den veestapel bedroeg?

ondernomen, doet vermoeden, dat ook in Holland de zwarte en zwartbonte kleur
reeds toen sterker vertegenwoordigd was dan iedere andere."

In welk opzicht wordt — wanneer men de tijden, waarin de veepest in de 18e,
eeuw heerschte, in aanmerking neemt — dit vermoeden door mijn theorie weerlegd
of onwaarschijnlijk gemaakt?

III en IV. Voor de derde en vierde aanhaling, beide inentingsproeven be-
schrijvende, geldt dezelfde opmerking als gemaakt bij de 2e aanhaling. Deze in-
entingsproeven hadden plaats respectievelijk in 1769 en 1780.

V. Hier deelt Broekema mede, dat in 1781 Reinders in zijn: „Handboek
voor den Nederlandschen landbouw en de veeteelt" als „schoone kleuren" noemt
de zwartblaarde, de blauwbonte en de gevlakte witbonte, en, als „afzigtelijke"
kleuren de geheel vale, de donkere- of brandroode en de witruggen.

Naar aanleiding hiervan schrijft Broekema: „Indien rood de oude raskleur
geweest ware, zou hij dan in 1781 deze reeds onder de „afzichtelijke" rangschikken?"

In de eerste plaats zij hier opgemerkt, dat Broekema hier verkeerd gelezen
heeft. Reinders spreekt niet van „rood", doch van „donker- of brandrood".
Doch zelfs al had Reinders werkelijk de roode kleur bedoeld, mag men dan uit
het feit, dat Reinders de nieuw ingevoerde zwartbonte kleur zooveel mooier vond
dan de oude, roode kleur, zonder meer concludeeren, dat de oude raskleur niet rood
geweest is?

En wanneer — en \'t is niet anders te lezen — werkelijk alleen de donker- of brand-
roode kleur bedoeld is, mag men dan uit het feit, dat, waar tegenwoordig algemeen
de licht-zwartbonten (de z.g. witbonten) veroordeeld worden, over 100 jaren con-
cludeeren, dat die licht-zwartbonten in het tegenwoordig tijdperk wel niet veel
zullen zijn voorgekomen?

Er is buitendien een andere, en m. i. zeer goede verklaring te geven voor de
veroordeeling der brandroode kleur, en wel deze: dat ze een verbastering was van
de oorspronkelijke roode kleur, ontstaan door de kruising met de zwarte kleur,
\'t ls toch een bekend feit, dat de brandroode kleur der Groninger blaarkoppen,
zuiver doorgefokt, neiging heeft om naar het lichtroode te verloopen, en dat men
dit geliefkoosd brandrood alléén kan behouden door zoo nu en dan nieuw brandrood
bloed in te voeren, en wel door middel van een rood kalf, gevallen uit zwartblaarde
ouders.

Hoe het echter ook zij, op zichzelf genomen, bewijst ook deze aanhaling uit
Reinders niets tegen de door mij ontwikkelde theorie.

D. L. Bakker. Studiën iiber die Geschichte, den heutigen Zustand und die
Zukunft des Rindes und seiner Zucht in den Niederlanden 1909.

Dr. D. L. Bakker. Nochmals zur Abstammung des schwarzweissen Rindes.
Mitt. d. D. L. G. 1912.

Dr. Fr. Dettweiler. Die Herkunft und Abstammung des schwarzweissen
Rindes. Mitt. d. D. L. G. 1911.

J. le Franco ^van Berkhey. Natuurlijke Historie van Holland 1779.
L. 1 rederiksen. Handbog for danske Landmaens 1909.
Dr. J. Trost. Die Herkunft und Abstammung der Norwegischen Rinder. Mitt.
d. D. L. G. 1911.

Gross. Die Herkunft und Abstammung des schwarzweissen Rindes. Mitt. d.
D. L. G. 1911.

Dr. Grundmann. Nochmals zur Abstammung des schwarzweissen Rindes
Mitt. d. D. L. G. 1911.

H. Laessig. Die Bakker Dettweilersche Theorie über die Herkunft und
Abstammung des schwarzweissen Rindes. Mitt. d. D. L. G. 1912.

J. D. Martens. Die Rindviehzucht. 183c.
H. Müi.ler. Das Jeveländer Rind, 1904.

J. H. Uilkens. Handboek van Vaderlandsche Landhuishoudkunde. 1836.
R. Wallace. Farm Live Stock ot Great Britain, 1907.
H. Wernf.r. Die Rinderzucht, 1899.

Overzicht der niet-bacterieele parasitaire ziekten, door Dr. D. A. de Jong, buiten-
gewoon Hoogleeraar te Leiden, Hoogleeraar aan \'s Rijks-Veeartsenijschool.
Deel I. Algemeen gedeelte en phytoparasitaire ziekten.

Prof. De Jong zegt in het „Voorbericht", dat hij wenscht in een bestaand
gemis te voorzien, door een overzicht te geven der voornaamste niet-bacterieele
parasitaire ziekten bij tnensch en dieren; waarin het verband en de overeen-
stemming tusschen deze ziekten bij mensch en dieren tot hun recht komen.
Ook uit een oogpunt van hygiëne, zegt de schrijver, kan dit overzicht nut
hebben, omdat dieren en dierziekten veel meer de gezondheid van den mensch
bedreigen dan gewoonlijk wordt gedacht.

Eerst wordt gegeven het overzicht der niet-bacterieele phyto-parasitaire
ziekten. Later kan de behandeling der andere parasitaire ziekten volgen, zegt
de schrijver.

In dit werk geeft Prot. De Jong dus 11a eerst een algemeen gedeelte te hebben
laten voorafgaan de phytoparasitaire ziekten.

Het boek maakt een aangenamen indruk door de royale wijze waarop het
is uitgegeven, op ruim papier met groote letters.

De inhoud geett zooals te verwachten was een helder overzicht van de ge-
gevens uit de literatuur. Oorspronkelijks bevat het weinig. Als handleiding
bij de studie van deze aandoeningen kan het werk nut stichten. Het is jammer
dat platen en teekeningen den tekst niet verduidelijken. De schrijver heeft ze

volgens zijn mededeelingen in het voorbericht weggelaten om de omvang en
de prijs van het boek niet te hoog te doen worden. Hij voegt daaraan toe,
dat — indien mettertijd de behoefte daaraan eventueel zou blijken de afbeel-
dingen afzonderlijk zullen worden uitgegeven. — Naar mijn meening bestaat
die behoefte wel.

Prof. De Jong spreekt in dit boek over gist-(Deutschmann) serum, hetwelk
verkregen wordt door paarden biergist te voederen.

De heer De Jong zegt van dit serum, dat het „bij honden bij honden-
ziekte voortreffelijk zou werken".

Enkele jaren geleden heb ik persoonlijk eenige honden met hondenziekte
hiermee behandeld, zonder eenig resultaat. Wester.

Een fén- of een meerhoofdige redactie van het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde.
door H. M. KROON Utrecht.

Er schijnt den laatsten tijd in de Maatschappij een sterke strooming voor een
eenhoofdige redactie te zijn. Omdat naarmijn meening aaneen eenhoofdige redactie,
weinig of geen voordeelen verbonden zijn doch wel tal van nadeelen, zoowel
voor het Tijdschrift als voor de Maatschappij, meen ik goed te doen met hier mijn
standpunt uiteen te zetten. Ik zal de zaak geheel objectief beschouwen en kan zulks
doen omdat de belangen van mij of van mijne mederedacteuren niet gemoeid zijn
met eene verandering in het aantal redacteuren. Het Hoofdbestuur der Maat-
schappij weet zulks uit eene bespreking met de redactie, en zal dit zoo noodig
kunnen getuigen.

Al moge het Rapport van de „Commissie van Enquête" streng vertrouwelijk
zijn, er is, dunkt mij, geen bezwaar tegen, er de volgende toch geheel zakelijke uit-
spraak uit over te nemen: „dat de leiding van het officiëele orgaan onzer Maat-
schappij moet worden opgedragen aan een bezoldigd redacteur, die zelf zijn mede-
werkers kiest, doch die dan ook voor die keuze verantwoordelijk is. Deze redacteur
zal specialiteiten, vertegenwoordigende de verschillende richtingen van de vee-
artsenijkunde, moeten uitnoodigen met hem samen te werken. Hij zal op hun vaste
medewerking moeten kunnen vertrouwen; zij zullen desverlangd over een be-
paald onderwerp een opstel geven, of zoo noodig de aandacht van den redacteur op
de wenschelijkheid daarvan vestigen, referaten en boekbeoordeelingen moeten
leveren, ieder op zijn gebied, en hun naam, op het titelblad van het tijdschrift
vermeld, zal aan dat tijdschrift niet alleen een cachet geven, maar tevens het be-
wijs, dat dit orgaan de getrouwe afspiegeling is van hetgeen in de verschillende on-
derdeden der veeartsenijkunde omgaat."

ik haal deze zinnen aan, omdat ik nergens elders aldus omschreven de wensch
van een eenhoofdige redactie geformuleerd vind.

Tegen een eenhoofdige redactie zou ik minder bezwaar hebben, als een in alle op-
zichten geschikt redacteur te vinden zou zijn, die een groot gedeelte van zijn tijd wil
wijden aan het tijdschrift, er zeer veel moeite voor over heeft, zonder een aan zijn
arbeid evenredig honcrarium te verlangen. Het spreekt van zelf, dat zulk een
redacteur over de noodige capaciteiten dient te beschikken, eminent veeartsenij-
kundige moet zijn, in zooveel mogelijke richtingen ontwikkeld, goed op de hoogte
moet wezen met de toestanden op veeartsenijkundig gebied in Nederland, goed
taal- en stijlkundige dient te zijn, vlot moet kunnen werken en de noodige plooi-
baarheid moet bezitten.

Dat veel tijd en werk gevraagd wordt, behoeft geen nader betoog en dat de kas der
maatschappij geen goed honorarium toelaat is bekend, daar reeds nu de uitgaven
voor het Tijdschrift de krachten beginnen te boven te gaan. Wil de redacteur zich
laten bijstaan door een administrateur, dan zal daarvoor een deel van het redactie-
honorarium noodig zijn, een som zeker grooter dan tot nu toe voor den administra-
teur was uitgetrokken. Eene behoorlijke bezoldiging van den redacteur is aan een
tijdschrift met een beperkt aantal lezers als het onze onmogelijk. Wil een redacteur
een behoorlijk en zeker niet te hoog honorarium ontvangen, dan zal daarvoor een
contributieverhooging van het lidmaatschap der maatschappij met minstens
f 2.— per jaar noodig zijn. Ik reken dan nog maar op een redactie-honorarium van
f 1200.— en een administrateurhonorarium van f 400.- per jaar.

Dat wij als redacteur een eminent veearts moeten hebben, die tevens nauwgezet
stijl- en taalkundige is, begrijpt ieder en dat een vlot werker noodig is behoeft
geen nadere toelichting. Dat de redacteur goed op de hoogte moet zijn van de
toestanden in Nederland is zeker noodig, omdat er meer en meer op aangedrongen
wordt, dat het tijdschrift zich zal bezig houden met de sociale belangen der
veeartsen.

De eisch „plooibaarheid" dient wat nader toegelicht te worden. Ik hoop dat dit
woord uitdrukt, wat ik ermee zeggen wil, een beter kan ik niet vinden. Het moet
opgevat worden in den goeden zin en wil niet zeggen, dat daarmede gebrek aan
zelfstandigheid of aan eigen meening behoeft gepaard te gaan. Plooibaarheid is
noodig om met inzenders van bijdragen, met lezers, met zetters, drukker, uit-
gever niet meer dan noodig in conflict te komen. Men vergete niet dat vele
schrijvers, wat de plaatsing hunner bijdragen betreft, veeleischend zijn en al heel
spoedig kopschuw worden als wijzigingen of verbeteringen in hunne artikelen wor-
den gevraagd. In den regel vindt ieder zijn stuk zoo gewichtig, dat het liefst in het
eerstvolgende nummer moet worden geplaatst en wordt niet bedacht, dat reeds
een aantal bijdragen op plaatsing wachten. Alleen als er een speciale reden voor is
kan toch maar van de volgorde afgeweken worden. De redactie zou zeker
verschillende staaltjes kunnen meededen om te bewijzen hoe moeilijk het dikwijls
is de goede verhoudingen tebewaren. Inzendingenvannijdigeingezondenstukken
kunnen daarbij nog wel buiten beschouwing blijven. Een eenhoofdige redactie
zal in dit opzicht meer moeilijkheden ondervinden dan een veelhoofdige, daarbij
laatste deze meer kans is op persoonlijken gunstigen invloed en gemeen overleg.

In het bijzonder moetik hiernog wijzenopdespecialepositie, waarin deredactetir
van ons tijdschrift geplaatst is ten opzichte van de lezers. Bij de meeste andere, ook

geneeskundigeen veeartsenijkundige tijdschriften, iseen uitgever of eenecombinatie
van enkele personen eigenaar van het blad, staat de redacteur vrij tegenover de
lezers en is hij alleen verantwoording schuldig aan den eigenaar. Klagen of moppe-
ren de lezers naar de meening van den redacteur onbillijk, dan zegt deze eenvoudig
tegen zulken, hier zijn uwe bijdragen terug en bedank als abonné. Daarmede is
de kwestie uit, de eigenaar van het blad heeft dan, voorzoover het contract
den redacteur geen zelfstandigheid van handelen waarborgt, alleen recht van mee-
praten. Wat ons tijdschrift betreft heeft elk lid niet alleen het recht van kritiek,
doch kan hij op de algemeene vergadering of langs anderen weg zijn billijke of
onbillijke klachten uiten en is de redacteur verplicht er niet alleen nota van te
nemen, doch ook zich te verantwoorden. Dat de kans op onaangenaamheden daar-
door groot wordt is buiten kijf, de positie van den redacteur is onzeker.

Eén enkel redacteur vervreemdt gemakkelijk medewerkers van het tijdschrift
door persoonlijke kwestiën, bij een veelhoofdige redactie is daarvoor minder te
vreezen. De eenhoofdige redacteur zal heel wat te plooien, te schrijven en te praten
hebben om het met allen in de goede rij te houden en dit laatste is noodig, omdat
anders medewerkers en dikwijls niet de minste, van het tijdschrift vervreemd
worden.

De eischen aan een uitsluitend redacteur te stellen zijn zoodanig, en de voor-
deelen voor dezen zoo gering, dat slechts zeer enkelen zulk een taak zullen kunnen
en willen aanvaarden. Ik vrees, dat de keuze al heel gering zal zijn en zie gevaar in
het creëeren van een post, waarvoor slechts enkelen te vinden zijn. Van een keuze
is dan haast geen sprake en de Maatschappij is teveel gebonden aan die enkele per
sonen. Te gevaarlijker is dit, omdat zulk een redacteur er elk oogenblik het bijltje
bij neer kan leggen en dan het Tijdschrift in eens zonder leiding is. Juist de meer-
hoofdigeredactie maakt verandering van redacteuren mogelijk zonder stoornis, er is
meer continuiteit. Bij bedanken of niet herkiezen van den eenigen redacteur komt
men telkens in moeilijkheid en zal stoornis in de uitgave het gevolg kunnen zijn.

Hier wil ik opmerken dat de eenhoofdige redacteur, die slechts voor enkele
jaren wordt benoemd, bij iedere verkiezing kans loopt niet herkozen te worden,
wat zijn positie onvast maakt; van een benoeming voor langen tijd kan echter geen
sprake zijn, omdat de Maatschappij zich daardoor te veel aan banden zou leggen.

Om alle bovenstaande redenen ben ik van meening, dat het vaststellen van
eenhoofdigheid der redactie van ons tijdschrift zal leiden tot vele bezwaren,
en onaangename gevolgen voor de Maatschappij kan meebrengen.

Deze waarschuwing meen ik niet in de pen te mogen houden, te meer omdat ik
overtuigd ben dat het tijdschrift bij een eenhoofdige redactie niets zal winnen er
niets anders ol beter door zal worden.

Laat ik eerst even ingaan op de aanhaling uit het rapport der enquête-com-
missie in het begin van dit artikel overgenomen. Daar wordt gezegd dat de redacteur
vaste medewekers vraagt, specialiteiten, vertegenwoordigende de verschillende
richtingen van de veeartsenijkunde, die desverlangd over een bepaald onderwerp
een opstel schrijven en wier naam op het titelblad van het tijdschrift vermeld
wordt. Deze mededeelingen geven blijk van een groote naïviteit. Denkt de
schrijver, dat rnen alle voormannen op veeartsenijkundig gebied als marionetten
aan een touwtje heeft? Allen moeten schrijven op commando van den redacteur en

natuurlijk ongehonoreerd! Namen op het titelblad zijn genoeg te krijgen,
klinkende namen zelfs, maar deskundigen, die geregeld bijdragen leveren op hun
terrein, zijn haast niet te vinden. Wie wat te zeggen heeft, werkt nu reeds aan
het tijdschrift mee, en wie dit niet doet zonder op het titelblad vermeld te zijn,
zal dit ook in de toekomst niet doen.

Elk uitgever, elke redactie weet dit, en toch haalt men hier nog eens weer dat
oude versleten paard van stal.

Laat ik met een paar voorbeelden uit den laatsten tijd aantoonen hoe het gaat.
Het hoofdbestuur en de redactie meenden dat, toen het mond- en klauwzeer uit-
geroeid was, in het tijdschrift een overzicht en een beoordeeling van den gevoerden
strijd diende opgenomen te worden, opdat conclusiën daaruit getrokken, gegevens
zouden leveren voor de keuze van de bestrijdingsmiddelen bij eene volgende in-
vasie. De redactie noodigde een aantal deskundigen uit, die naar hare meening
instaat waren het gewenschte artikel te leveren. Van den een kwam antwoord, dat
hij het niet deed om deze, van den ander om gene reden, het resultaat was, dat de
redactie geen bijdrage machtig werd. *)

De redactie wil zooveel mogelijk verslagen plaatsen van vergaderingen van af-
deelingen der Maatschappij of andere veeartsenijkundige vereenigingen, stelde
daarvoor in de verschillende provinciën correspondenten aan, veeartsen, die zich
met de toezending van verslagen en berichten wilden belasten, en noodigde
verder de secretarissen der vereenigingen uit verslagen in te zenden. Een niet
ingewijde zou meenen, dat nu voor geregelde toezending van verslagen zou worden
gezorgd; ieder kan in het tijdschrift nagaan, dat slechts zeer enkelen af en toe iets
van zich laten hooren en van de meeste vergaderingen geen verslagen inkomen.

Met de vaste medewerkers, zooals men zich die voorstelt, zal het heusch niet
beter gaan, de eenhoofdige redactie zal van hen niet meer medewerking ontvangen
dan waarop de tegenwoordige redactie nu kan rekenen.

Sedert enkele jaren valt over gebrek aan medewerking niet te klagen, zelfs zijn
vele leden ontevreden, dat stukken niet spoedig aan de beurt komen, omdat nog
eenige artikelen op plaatsing wachten.

Of de redactie een of meerhoofdig is, zal in den aanvoer van copie volstrekt geen
wijziging brengen; de inhoud van het tijdschrift zal er weinig of niet door
veranderen. Allen, die wat te schrijven hebben werken nu mede, en zullen het
hoop ik blijven doen. Ik schrijf „hopen" omdat ik vrees dat goede medewerkers
verloren zullen gaan als andere voorwaarden betreffende honoreeren, beoordeeling
enz. worden gemaakt. Dat stukken moeten worden geweigerd kwam niet zoo heel
veel voor, wel enkele, die nadeel zouden doen aan de goede reputatie van ons
tijdschrift omdat zij persoonlijk en beleedigend waren. Verder wordt meermalen
met schrijvers in overleg getreden over wijzigingen in artikelen, en komt men
door overleg tot een goeden uitslag. Dit zelfde zal moeten blijven bestaan.

Als ik alles overzie, kom ik tot de conclusie, dat door het invoeren van een een-
hoofdige redactie het tijdschrift niet of weinig veranderen zal, doch dat er tal van
bezwaren mee verbonden zijn, welke men niet gering moet schatten.

In de Vergadering van het Genootschap ter bevordering van Melkkunde, ge-
houden op 24 April 1909, is aan de orde gesteld het vraagstuk der consumtie-melk-
wetgeving in den ruimsten zin, omvattende alzoo het toezicht op de plaats van
productie, gedurende het vervoer en op de plaats van consumtie. In de inleidingen
van de Heeren Kroon, Schey en Lam in deze vergadering gegeven en bij de discussie
na afloop daarvan gehouden, is erkend dat de vraagstukken van technischen en
wetenschappelijken aard, die hierbij aan de orde komen, behooren tot de competen-
tie deels van veterinaire, van chemische of van medische hygiënisten en van
zuiveldeskundigen, en dat dus een doelmatige regeling der melk-contröle alleen
kan worden ontworpen door samenwerking van deskundigen uit elk dezer rubrieken.
Anderdeels zal door deze samenwerking niet meer verkregen kunnen worden dan
gegevens, welke door een juridisch geschoold landbouw- of zuiveldeskundige of
wel een landbouwkundigen jurist tot een melkwet moeten worden verwerkt.

Deskundigen uit de eerstbedoelde kringen waren onder de leden van het Genoot-
schap te vinden en bereid de verlangde gegevens bijeen te zetiten. Daarbij bleek al
aanstonds de wenschelijklieid rekening te houden met den verschillenden aard der
vraagstukken, die zich te dezen opzichte voordeden ter plaatse van de melkwinning
eenerzijds en ter plaatse van de melkconsumtie anderzijds; er werden daarom twee
commissiën samengesteld. In de eerste commissie, die de vraagstukken, op de plaats
der melkwinning zich voordoende, tot onderzoek zou krijgen, namen zitting de
veterinairen D. F. van Esveld, Prof. D. A. de Jong en H. M. Kroon, de zuivel-
consulent Dr. L. T. C. Sciiey en de medicus Dr. B. P. B. Plantenga; de tweede
commissie die zich bezig zou houden met de vraagstukken ter plaatse van melk-
consumtie, werd samengesteld uit de chemici Dr. J. D. Filippo en Dr. A. Lam,
den medicus Dr. G. Gorter, den veterinair Dr. H. Markus en den zuiveldeskundige
Dr. H. K. M. van der Zande. In verschillende vergaderingen zijn door elk dezer
commissiën een aantal gegevens samengesteld, welke door de Heeren Kroon en
Filippo, de rapporteurs der twee commissiën, zijn vereenigd tot een „Centraal-
Rapport", hetwelk in verschillende vergaderingen van het Genootschap grondslag
voor een uitvoerige behandeling is geweest, en daarbij ten slotte, ook na ingewonnen
advies van den oud-Voorzitter van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw,
Mr. C. P. Zaayer, van den Inspecteur van het Veeartsenijkundig Staatstoezicht,
Dr. H. Remmelts, van den Voorzitter der Vereeniging voor Modelgezondheids-
melkstallen, den heer J. W. F. Scheffer en van den Voorzitter van de Melk-
hygiënische Vereeniging (Bond van Melkinrichtingen in Nederland) den heer
Th. J. A. Diephuis, een vorm heeft aangenomen, waarin het rapport als besluit
der Vergadering werd vastgesteld.

Ook in dezen vorm was het rapport echter niet meer dan een formuleering der
eischen en regelen, welke naar het oordeel van het Genootschap zouden moeten
worden opgenomen in een Wet betreffende het toezicht op de productie, het vervoer

en de distributie van consumtiemelk. Van dit rapport tot een Schets eener melkwet,
welke aan de Regeering en aan het publiek zou kunnen worden aangeboden, was
nog een moeilijke weg, welke alleen kon worden afgelegd door een jurist met land-
bouwkundige ervaring. Een zoodanigen telt het Genootschap, hetwelk enkel
deskundigen uit de rubrieken van de medici, veterinairen, chemici en zuiveldes-
kundigen bevat, niet onder zijne leden. In de najaarsvergadering van 1912 vroeg
en verkreeg daarom het bestuur, na de vaststelling van het rapport, machtiging
van de leden om zich met een bekwaam jurist ten aanzien van dit punt in betrekking
te stellen.

Het Bestuur van het Genootschap heeft gemeend zich niet beter van deze taak
te kunnen kwijten, dan door zich te wenden tot Mr. C. P. Zaayer, destijds Voor-
zitter van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw, van wien op grond zijner
antecedenten moet worden erkend dat het vraagstuk der melkwetgeving zijne des-
kundige belangstelling heeft, met de vraag of hij ook iemand zou kunnen aanbevelen
die naar zijne meening de taak op zich zou kunnen en willen nemen om de verzamel-
de gegevens tot een organiek geheel samen te stellen. Tot groote voldoening van
alle leden van het Genootschap, verraste Mr. Zaayer hen met de toezegging, zelf
bereid te zijn dit werk onder handen te nemen.

Het resultaat van dezen arbeid, nog gelezen in de najaarsvergadering 1913 van
het Genootschap, werd in een buitengewone vergadering aan een kring van des-
kundigen en belangstellenden buiten het Genootschap ter beoordeeling gegeven.

Deze buitengewone vergadering, gepresideerd door Dr. A. Lam, Voorzitter van
het Genootschap Melkkunde, Directeur van den keuringdienst van voedingsmidde-
len te Rotterdam en bijgewoond door enkele leden van het Genootschap, werd
13 December 1913 te \'s-Gravenhage gehouden. Als genoodigden waren aanwezig:
de Heer Dr. A. J. Swaving, Inspecteur Afd. Landbouw van het Departement van
Landbouw; de Heer Mr. L. Lietaert Peerboi.te, Chef Afd, Volksgezondheid
van het Ministerie van Binnenlandsche Zaken; de Heer Mr. C. P. Zaayer, Oud-
voorzitter van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw, de Heeren Th. J. A.
Diephuis, J. Noordam en H. Beer, leden van het Bestuur van de Nederl. Melk-
hygiënische Vereeniging; de Heer J. W. F. Scheffer, lid van het Bestuur van de
Vereeniging tot bevordering der belangen van Model-gezondheids-melkstallen;
de Heer B. M. Busing, lid van het Bestuur der Veterinair-Hygiënische Vereeniging;
de Heer V. R. Y. Croesen, Secretaris van de Koninklijke Nederl. Landbouw-
vereeniging; de Heeren J. M. Vas Visser en Mr. D. A. Kleij, bestuursleden van
de Hollandsche Maatschappij van Landbouw; de Heer G. Kruseman, Landbouwer
te Houtrijk en Polanen en de Heer A. M. de Groot, Landbouwer te Zoetermeer.

Met de op deze vergadering gemaakte opmerkingen is bij het vaststellen der
eindredactie van deze schets eener melkwet rekening gehouden.

de wet geeft bepalingen met betrekking tot de voortbrenging, het VERWO\'o\'oer
en den verkoop van melk en melkpraeparaten, welke voor
consumtie bestemd zijn.

Onder „Melk" in den zin dezer Wet wordt verstaan voor menschelijk gebiririruik
bestemde melk. Zij moet zijn koemelk, waaraan niets is toegevoegd en nie:tfts^:s is
onttrokken en die bovendien een zeker minimum-gehalte aan voedingsstioDfiffen
bevat.

Bij Algemeenen Maatregel van Bestuur zal het bovenbedoelde minimum-ge;haai.lte
aan voedingsstoffen zoo noodig districtsgewijs worden bepaald en zullen de eisicthien
worden gesteld, waaraan deze melkpraeparaten moeten voldoen.

Ten aanzien van bepaalde gemeenten kan van bovenbedoelde eischen, taeettzij
geheel, hetzij ten deele, vrijstelling worden verleend door de Kroon.

Noch melk, noch melkpraeparaten mogen anders dan in deugdelijken toestcamd
worden afgeleverd. Zij moeten zoowel tijdens het vervoer als tijdens het bewsftW^entegen verontreiniging beschut zijn.

a. Afgeroomde melk moet zijn melk, waaraan niets is toegevoegd, en waaraan
alleen een deel van den room is onttrokken.

b. Karnemelk moet zijn het product door karnen van melk, van afgerooimde
melk of van roonv zonder toevoeging van water verkregen. De karnemelk uit
zuivelfabrieken mag alleen worden afgeleverd, indien zij bereid is uit gepasteuri-
seerde grondstof.

c. Room moet zijn het vetrijke product uit melk verkregen en een zeker min\'
mum-gehalte aan vet bezitten.

d. Kindermelk. Als kindermelk; mag alleen worden verkocht een melkpraeparaat
verpakt in gesloten, verzegeld en vooraf goed gereinigd vaatwerk.

Dit vaatwerk moet voorzien zijn van een etiket aangevende het woord „kinder-
melk", de samenstelling der kindermelk, den datum van bereiding, naam en wooi-
plaats van den fabrikant, alsmede de woorden rauw, gepasteuriseerd of geste\'ilisee\'d
al naar gelang der bewerking, welke het praeparaat heeft ondergaan.

De samenstelling der kindermelk moet overeenkomen met de analyse-cvfers
op het etiket vermeld, behoudens afwijkingen van ten hoogste 10 % boven en 10 %
onder elk dier cijfers; afwijkingen kleiner dan 0.2 % worden niet in aanmerking
genomen.

e. Suikerarme melk. Als zoodanig mag alleen worden verkocht een melkprae-
paraat, waarvan het gehalte aan melksuiker ten hoogste ¹/₂ % is.

Eveneens zullen bij Algemeenen Maatregel van Bestuur voorschriften met be-
trekking tot het pasteuriseeren, steriliseeren en homogeniseeren van melk en melk
praeparaten gegeven worden.

Alleen bij voldoening aan die voorschriften zullen melk en melkpraeparaten als
gepasteuriseerd, gesteriliseerd of gehomogeniseerd verkocht mogen worden.

Pasteuriseeren en steriliseeren moeten, met uitzondering van karnemelk, ge-
schieden in het vooraf goed gereinigd vaatwerk, waarin het product wordt afge-
leverd.

Het vaatwerk, waarin de hieronder genoemde gepasteuriseerde en gesteriliseerde
melk, resp. melkpraeparaten, in den handel worden gebracht, moet niet geopend
kunnen worden dan na verbreking van een zegel of merk, en voorzien zijn van den
naam van den fabrikant en den datum van bereiding.

Als gepasteuriseerde melk, gepasteuriseerde afgeroomde melk, gepasteuriseerde
kindermelk, gepasteuriseerde suikerarme melk, gepasteuriseerde gehomogeniseerde
melk mag alleen worden verkocht melk, afgeroomde melk, kindermelk, suikerarme
melk, gehomogeniseerde melk, welke gedurende een uur op ten minste 75° C.
is gehouden.

Als gesteriliseerde öf kièiiïvrije melk enz. mag alleen worden verkocht melk, enz.,
welke steriel is.

Als gehomogeniseerde melk enz. mag alleen worden verkocht melk enz., welke
gehomogeniseerd is.

Een melkveestal moet voldoen aan de bij Algemeenen Maatregel van Bestuur
te stellen eischen betreffende inrichting, bouw, ventilatie, warmte, verlichting,
mestafvoer, urineverzameling, watervoorziening en reinheid.

Geen melkveestal mag worden gebruikt dan na schriftelijke vergunning van
Burgemeester en Wethouders, die alleen mag worden geweigerd wegens niet-
voldoening aan de bij K. B. gestelde eischen. Bij weigering der vergunning bestaat
hooger beroep op Gedeputeerde Staten.

Met betrekking tot bestaande melkveestallen kan, ook zonder dat deze aan de
bij K. B. gestelde eischen voldoen, eene schriftelijke vergunning door B. en W.
worden gegeven, die echter niet langer dan 5 jaren geldig zal zijn.

Op het erf van iederen melkveehouder moet onverdacht water aanwezig zijn.
Melkvaatwerk en melkgereedschap mogen niet met ander water gereinigd
worden.

g. buiten den stal is een goed te reinigen en te luchten bergplaats voor het
behandelen en bewaren van melk;

h. de urine wordt verzameld in een waterdichte gierput, welke buiten den stal
gelegen moet zijn.

Ten aanzien van bepaalde gemeenten kan van bovenbedoelde eischen, hetzij
geheel, hetzij ten deele, vrijstelling worden verleend door de Kroon.

Een lokaal, waarin melk wordt bewaard, behandeld, verwerkt of afgeleverd,
moet voldoen aan de bij gemeente-verordening te stellen eischen betreffende in-
richting, bouw, ventilatie, watervoorziening en reinheid.

De melk moet op zoodanige wijze worden bewaard, dat zij van deugdelijke samen-
stelling en in deugdelijken toestand blijft, zoolang zij ten verkoop staat.

In de woning of op het erf van iederen melkverkooper moet een middel tot ver-
schaffing in voldoende hoeveelheid van deugdelijk drinkwater aanwezig zijn.
Andere middelen van watervoorziening moeten te allen tijde onbruikbaar gemaakt
kunnen worden. Waar zulks noodzakelijk is kunnen B. en W. van deze verplich
tingen tijdelijke ontheffing verleenen, met nadere voorschriften.

b. de zoldering en vloer zijn stofdicht, de wanden gewit, geverfd of op andere
wijze met glad, niet impregnabel en afwaschbaar materiaal bekleed.

d. de lokalen staan niet in directe verbinding met urinoirs, privaten, mest-
vaalten of stallen;

e. In de lokalen mogen geen artikelen voorradig worden gehouden, welke aan
melk een bijsmaak geven of haar bederf bevorderen.

Het vaatwerk moet van zoodanigen vorm zijn, dat het goed kan worden ge-
reinigd en gelucht.

Voor het melken, het vervoeren en het bewaren van melk en melkpraeparaten\'
zijn houten vaatwerk en vaatwerk uit impregnabel materiaal uit te sluiten.

De vaten en gereedschappen, met inbegrip van al het bijbehoorende, als ook
buizen en kranen, mogen niet:

3. inwendig voorzien zijn van een email, glazuur of verf, bij koken gedurende
een^uur merkbare hoeveelheden lood afgevende aan een azijnzuur,datin iooc.M³..
4 G. watervrij azijnzuur bevat;

4. vervaardigd zijn van zink, onvertind koper of messing of van een andere
grondstof, welke schadelijke bestanddeelen aan melk of aan melkpraeparaten
kan afgeven.

Het vaatwerk, waarin zich de melk of de melkpraeparaten bevinden, alsmede
de maten, moeten zoowel tijdens het vervoer als tijdens het bewaren stofdicht
gesloten zijn.

De stoppen ter afsluiting gebezigd mogen niet geheel of ten deele bestaan uit
impregnabel materiaal, als lappen, hooi, ongeparraffineerd papier; zij mogen geen
bestanddeelen aan de melk afgeven en moeten gemakkelijk te reinigen zijn.

Bij het vervoer en in de verkooplokalen moet op het vaatwerk in duidelijk lees-
bare letters zijn aangegeven, of zich daarin melk, dan wel eenig melkpraeparaat
(afgeroomde melk, room, karnemelk, kindermelk, suikerarme melk) bevindt.

De maten moeten van een zoo lang handvat zijn voorzien, dat elke aanraking
van de melk met de handen kan worden vermeden.

Als mo\'ielmelk mag alleen worden verkocht melk, welke onder zoodanige om
standigheden wordt voortgebracht, gemolken, behandeld, vervoerd en afgeleverd,
dat zij in ieder opzicht als eerste klasse melk kan worden beschouwd.

De eischen, waaraan modelmelk in vorenstaande opzichten heeft te voldoen,
zijn de navolgende:

1. De ruimte, de verlichting, de ventilatie, de gelegenheid tot reiniging, zoowel
van stal als van standplaatsen, moeten voldoen aan hooge hygiënische eischen.

2. Het weiland moet voldoende droog (goede afwatering, hooge ligging), en
voorzien zijn van uitsluitend goed drinkwater.

3. De bergplaatsen voor voedingsmiddelen moeten behoorlijk van de stalruimte
zijn gescheiden.

4. De mest moet op zoodanige wijze, dat zij zoo weinig mogelijk in beroering
wordt gebracht, tenminste éénmaal daags uit den stal worden verwijderd naar
een bergplaats, die, wanneer zij niet waterdicht gesloten is, op een afstand van
ten minste 25 Meter gelegen moet zijn.

5. De dieren moeten zoodanig worden verpleegd, dat de huid steeds voldoende
rein is, en daarop tijdens het melken geen resten van urine of mest zijn waar te
nemen.

6. De dieren moeten gezond zijn en in goeden voedingstoestand verkeeren.
Uitsluitend dieren, die blijkens veeartsenijkundige verklaring in alle opzichten
voldoen, mogen op den stal verblijf houden en ter levering van modelmelk worden
gebruikt.

7. De melkleverende dieren moeten, alvorens te worden gemolken, deugdelijk
worden gereinigd, met name wat het achterste gedeelte van het lichaam betreft,
inclusief uier, tepels, uierstreek, vooruierstreek, schaamstreek en staart.

van zindelijke bovenkleederen hebben voorzien, en die de handen deugdelijk
hebben gereinigd onmiddellijk vóór het melken van iedere koe.

9. De melk dient, na wegmelking der eerste vijf stralen in een daarvoor bestemd
bakje, te worden opgevangen in het daarvoor bestemd vaatwerk; alvorens in de
mengbak te worden gegoten, wordt zij gefiltreerd.

10. De melk moet ten spoedigste, zoo mogelijk na afgekoeld te zijn ter plaatse
van melkwinning, in gesloten bussen worden vervoerd naar het lokaal voor melk-
behandeling.

11. Vervolgens dient de melk te worden gegoten in daarvoor bestemd, vooraf
deugdelijk gereinigd vaatwerk, waarin het ten verkoop wordt gesteld (flesschen),
hetwelk onmiddellijk gesloten en in eene afgekoelde ruimte bewaard moet worden.

12. De melk moet van het lokaal voor melkbehandeling worden vervoerd in
het vaatwerk, waarin zij wordt afgeleverd.

Dit vaatwerk moet geëtiketteerd en zoodanig gesloten zijn, dat de kooper den
waarborg heeft, dat de verpakking ongeschonden is.

Het etiket moet vermelden het woord „modelmelk", de herkomst, alsmede den
dag waarop de melk is gewonnen.

De temperatuur der modelmelk mag, noch gedurende het transport, noch tijdens
het bewaren, noch bij aflevering, hooger zijn dan 12° C.

Het procentisch vetgehalte mag niet lager zijn dan 2.7 %, de zuurgraad niet
hooger dan 8,0, het katalasecijfer niet hooger dan 2,0; de alcoholproef moet negatief
uitvallen.

Het bacterie-gehalte mag bij aflevering niet hooger zijn dan 50.000 per cM³.
(kweeken op bouillongelatine gedurende hoogstens 7 dagen bij 22⁰ C.).

Bij staan gedurende drie uur in een cylinder van helder doorschijnend glas
mag zich uit een liter dezer melk geen vuil, hetzij drijvend of bezonken, afscheiden.

13. De bewijzen moeten worden overgelegd, dat de modelstal, wat betreft
de hygiënische inrichting, de hygiënische verzorging der dieren en der melk, zoomede
de controle van den gezondheidstoestand van het vee, staat onder voortdurend
toezicht van een veearts; en dat het personeel, wat betreft den gezondheidstoestand,
staat onder voortdurende controle van een geneesheer.

De melk moet wekelijks ten minste éénmaal bacteriologisch, chemisch en biolo-
gisch-chemisch onderzocht worden.

Veearts en geneesheer of wie verder met de controle belast zijn, moeten onaf-
hankelijk zijn van de Directie van den stal en mogen buiten hun salaris niet finantieel
bij de inrichting betrokken zijn. Zij mogen niet worden benoemd, noch ontslagen,
dan onder goedkeuring van den Rijks-inspecteur.

1. De melkveehouders, de melkverkoopers en de personen in het melkbedrijf*
werkzaam zijn verplicht van elk geval eener besmettelijke ziekte, dat zich bij hen
of in hun gezin of bij hunne of onder hun beheer staande runderen voordoet, zoo
spoedig mogelijk, en in ieder geval binnen 12 uur nadat het feit tot hun kennis
is gekomen, schriftelijk mededeeling te doen aan den Burgemeester hunner woon-

plaats. De melkveehouder mag de melk van een dier, dat verschijnselen eener
besmettelijke ziekte vertoont, niet vervoeren noch afleveren, tenzij in de gevallen
en met inachtneming van de voorwaarden, vastgesteld bij Algemeenen Maatregel
van Bestuur.

2. Personen, bij wie of in wier gezin een geval van besmettelijke ziekte voor
komt, mogen geen melk verkoopen of bewerken, noch in het melkbedrijf werkzaam
zijn, tenzij zij daartoe vergunning hebben verkregen van den Burgemeester en
zich stiptelijk houden aan de voorwaarden bij Algemeenen Maatregel van Bestuur
deswege voorgeschreven.

De bij een melkveehouder of melkverkooper in bedoeld geval aanwezige melk
wordt aan de consumtie als zoodanig onttrokken, waarbij geleden of te lijden
schade vergoed wordt. Die onttrekking geschiedt niet wanneer onder bepaalde
voorwaarden ontheffing van dit voorschrift is verleend, en deze voorwaarden
stiptelijk worden nageleefd.

3. Personen, die smetstofdragers blijken te zijn of die lijden aan zweren of ette-
rende wonden in het gezicht of aan de handen of aan haar- of huidziekten, mogen
het bedrijf van melkverkooper niet uitoefenen, noch in zoodanig bedrijf werkzaam
zijn. In dit opzicht verdachte personen moeten op verlangen van Burgemeester
en Wethouders een bewijs overleggen van een geneesheer, dat de ziekte, waaraan
zij lijden, niet een zoodanigen invloed op de melk kan hebben, dat deze schadelijk
wordt voor de gezondheid.

4. Koeien, welke tuberkelbacillen evacueeren, moeten onmiddellijk uitgesloten
worden van de productie van consumtiemelk.

De melkveehouders en de melkverkoopers moeten, op verlangen van Burgemees-
ter en Wethouders, binnen een te stellen termijn een verklaring overleggen van
een geneesheer, waaruit blijkt, dat bepaaldelijk aan te wijzen personen, in hun
bedrijf werkzaam, resp. eene verklaring van een veearts, waaruit blijkt dat de melk
dieren niet lijdende zijn aan een zoodanigen vorm van tuberculose, dat daardoor
de melk kan worden besmet.

Onder „besmettelijke ziekten" worden verstaan zoowel de besmettelijke ziekten
van het vee als die van den mensch

mond- en klauwzeer, miltvuur, hondsdolheid, koepokken, tuberculose, voor zoo-
ver op deze ziekte van toepassing is sub 4 van hoofdstuk VI. Met deze ziekten
worden op gelijke lijn gesteld: uierziekten, metritis, enteritis, alle andere ziekten
met koorts gepaard gaande, zoomede ernstige digestiestoornissen.

Onder besmettelijke ziekten van den mensch worden verstaan, behalve de be-
smettelijke ziekten volgens de wet van 4 December 1872 (Stbl. 134): paratyphus;
meningitis cerebrospinalis; epidemische kinderverlamming, anthrax, malleus en
erysipelas.

In bepaalde gevallen kan bij algemeen verbreide of plaatselijk verbreide infectie-
ziekten (b.v. epizoötiëen van mond- en klauwzeer) verhitting der melk op zoodanige
wijze, dat zij voor het gebruik onschadelijk is, worden voorgeschreven of toegestaan.

Ieder, die het bedrijf van melkverkooper uitoefent, overneemt, verplaatst of
aanvangt, is verplicht daarvan schriftelijk aangifte te doen aan Burgemeester en
Wethouders.

Deze aangifte moet plaats hebben binnen een bij gemeenteverordening te stellen
termijn en inhouden:

c. den aard van het bedrijf, hieronder begrepen een opgave van de behandeling
of bewerking, welke de melk ondergaat;

d. van wie melk betrokken wordt, tenzij uitsluitend melk van eigen vee wordt
verkocht.

Onder „melk verkoopen" wordt, behalve het eigenlijke verkoopen, verstaan:
invoeren, bewerken, te koop aanbieden, afleveren, uitdeelen, zoomede ten verkoop
of uitdeeling in voorraad hebben van melk.

Onder „melkverkooper" ieder, die het „melk verkoopen" als bedrijf uitoefent,
onverschillig of hij in de gemeente, waar dit bedrijf wordt uitgeoefend, eene in-
richting gevestigd heeft.

De gemeente stelt gemeente-ambtenaren aan tot toezicht op de naleving van de
betrekkelijke gemeente-verordeningen en tot opsporing van overtredingen, in één
woord tot controle op consumtiemelk.

Rijksinspecteurs zullen onder den Minister met het toezicht op de naleving van
de Wet en de Koninklijke Besluiten worden belast.

Echter met dit voorbehoud dat het toezicht op de zindelijkheid van het melk-
personeel, van het melkvee, van den stal, van het vaatwerk en van het melk-
gereedschap, de zindelijkheid bij het melken, bij de melkbehandeling en bij het
vervoer, zoomede het toezicht op den gezondheidstoestand van de melkdieren en
van het personeel kunnen worden overgelaten aan daartoe door eene particuliere
Vereeniging aangestelde personen, welke Vereeniging tot het houden van dit
toezicht van Regeeringswege is toegelaten en zich stiptelijk moet houden aan
de gestelde voorwaarden.

Bij Koninklijk Besluit worden regels gesteld bevattende de voorwaarden, waar-
onder de bedoelde Verecnigingen de vergunning tot het houden van dit toezicht
kunnen erlangen.

De Gemeenteraad is bevoegd om bij Verordening de eischen in de hoofdstukken
1, II, III, IV, V en VI gesteld, zoo noodig aan te vullen of te verscherpen.

De in de Wet bedoelde gemeente-verordeningen moeten binnen twee jaar na
het in werking treden der Wet zijn uitgevaardigd in iedere Gemeente des Rijks.

De gewone strafrechterlijke aansprakelijkheid moet worden uitgebreid tot hem,
die den last tot de verboden handeling gaf en met niet-strafbaar verklaring van
bedienden, indien hunne overtreding een gevolg is van den last van hun werkgever.

Onderafdeeling 48. Veeartsen ij kundig onderzoek
en onderwijs............................................ / 600.—

Veeartsen ij kundig onderzoek en onderwijs.
Aanschaffing en uitzending van benoodigdheden voor het veeartse-
nijkundig laboratorium en de inlandsche veeartsenschool ........ - 600.—

a. Opleiding van candidaat-veeartsen voor den burgerlijken veeartse-
nijkundigen dienst in Nederlandsch-Indië .................... 9000.—

b. Aanschaffing en uitzending van benoodigdheden voor den vee-
artsenijkundigen dienst .................................... - 500.—

Onderafdeeling 166. Uitgaven van personeelen aard
voor het veeartsen ij kundig onderzoek en o n -
derwijs.................................................... - 56016.—

Onderafdeeling 167. Verdere uitgaven voor het vee-
artsen ij kundig onderzoek en onderwijs........ - 55707.—

Onderafdeeling 186. Uitgaven van personeelen
aard voor den burgerlijken veeartsen ij kundi-
ge n dienst .............................................. - 391 094.-

Onder af deeling 187. Verdere uitgaven voor den
burgerlijken veeartsenijkundigen dienst...... -473221.-

c. Inlandsche veeartsenschool en cursus tot opleiding van mantri\'s
bij den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst en van keur-
meesters van slachtvee en vleesch .......................... - 22 386

bij den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst en van keurmeesters
van slachtvee en vleesch....................................

veeartsenijkundigen dienst.
■(. Traktementen en toelagen van het personeel voor den burgerlijken
veeartsenijkundigen dienst, alsmede schrijlloonen en belooningen
voor buitengewone werkzaamheden..........................

a. Kantoor- en lokaalbehoeften; boekwerken en tijdschriften; instru-
menten, utensiliën en chemicaliën; kosten van aankoop en onder-
houd van proefdieren en van de noodige hokken daarvoor; kosten
van verpakking en verzending aan het veeartsenijkundig labora-
torium te Buitenzorg van onderzoekingsmateriaal, toelagen wegens

h. Reis- en verblijfkosten; kosten van vervoer der door de gouverne-
mentsveeartsen bij reizen in commissie in het belang van den

j. Uitgaven in verband met de belasting op honden; maatregelen
tegen hondsdolheid, kosten van behandeling bij het instituut-
Pasteur te Weltevreden wegens bij dienstverrichtingen opgedane

Bij de onderafd t66 en 167 is de raming / 11,881 en / 6,878 hooger dan
in 1914, hetgeen niet te venvonderen is. Het spreekt toch van zelf, dat de kosten
van een inrichting als het Veeartsenij kundig Laboratorium te Buitenzorg in de
eerste jaren stijgen, tot het „compleet" is uitgerust en geheel aan zijn doel beant-
woordt. Er is nu een zoöloog-parasitoloog op de begrooting gebracht, dit is zeker
een zeer nuttige verbetering — het is hoog tijd dat de parasieten der huisdieren
in lndië worden bestudeerd door een in die richting onderlegd deskundige.

Voor de inlandse veeartsenschool en de cursus tot opleiding van vee-mantri
is ƒ64,568 uitgetrokken, / 5,656 meer dan in 1914, ook deze kosten zullen de
volgende jaren nog wel stijgen — dat worden dure inlandse veeartsen. Ik gaf vroeger
reeds in dit tijdschrift te kennen, dat naar mijn meening die inlandse veeartsen-
school veel te grootscheeps is opgezet — men zou met eenvoudiger en dus goed-
koopere opleiding kunnen volstaan om bruikbare, nuttige inlandse deskundige
helpers voor de europeese veeartsen te krijgen. Be inlandse veeartsen kunnen de
europeese toch niet vervangen; men kan hun geen zelfstandige werkkring toe-
vertrouwen. Wil men het toch met inlandse veeartsen probeeren, die op het weten-
schappelijke peil van de europeese staan, dan zou het voor het Gouvernement
veel voordeeliger uitkomen, eenige op gouvernementskosten aan de veeartsenij-
school te Utrecht te laten studeeren.

Bij de onderafd. 186 en 187 is de raming / 31,730 en f 35,235 hooger dan in 1914.

Bij de tamme stoeterij Padalarang werd een onderafdeeling te Tjisaroewa ge-
opend, waar de verzorging minder personeel vereist (door gemakkelijker gras-
verschaffing). Voor Padalarang werd dan ook f 12,690 minder uitgetrokken dan
in 1914.

Voor aanmoediging van paarden- en veeteelt werd / 25,000. meer geraamd dan
het vorige jaar — het hiervoor bestede geld kan indirect zijn rente zeker opbrengen
en het gouvernement beschikt over voldoende zoötechniese krachten onder de
veeartsen om in deze zaak praktiese en nuttige maatregelen te nemen— er is
op dit gebied in den loop der jaren al genoeg leergeld betaald.

De formatie voor 1915 is 44 europeese en 35 inlandse veeartsen, 33 mantri\'s ie
klasse en 131 mantri\'s 2e klasse.

Over \'t geheel zou op veeartsenijkundig gebied de indiese begrooting van 1915
reden tot tevredenheid geven als niet weer evenals het vorige jaar de hoofdzaak,
was nagelaten, nl. salarisverbetering der europeese veeartsen. Het is onbegrijpelijk,
hoe het gouvernement deze onvoldoende bezoldiging nog maar steeds kan hand-
haven, van ambtenaren, aan wie toch zulke gewichtige belangen zijn toevertrouwd.

Het gevolg van deze verkeerde gedragslijn uit zich reeds lang, door een steeds
grooter wordend incompleet in het corps — aan de formatie ontbreken er 9 —.
De minister hoopt door een studietoelage aan candidaat-veeartscn in het tekort

te voorzien, tot nog toe en waarschijnlijk ook later, zonder resultaat en deze maat-
regel heeft ook iets van een ,,Bauernf;ingerei" als de salarieering later onvol-
doende is.

De traktementen van de gouv.-veeartsen zijn: beginsalaris / 275 per maand
met zes 3-jaarlijksche verhoogingen van ƒ75 tot een maximum van / 725. Het
salaris behoort minstens te zijn / 350 per maand, met opklimming tot / 800
voor de veeartsen, ƒ 800 met opklimming tot / 1000 voor de adjunct-inspec-
teurs en / 1000 tot f 1200 voor den Inspecteur.

Op de tegenwoordige voorwaarden kan men niet met een gerust geweten jonge
collega\'s aanraden als gouv.-veearts naar Indië te gaan.

In Hoofdstuk lf Afd. V onderafd. 151, e, (blz. 73) is voor het geneeskundig
laboratorium een post uitgetrokken van ƒ 3300 voor een veearts belast met
het onderzoek van veeziekten en / 1200 toelage aan den veearts.

Vóór de oprichting van het veeartsenij kundig laboratorium te Buitenzorg,
was deze post zeer nuttig en geheel op zijn plaats. In de tegenwoordige
omstandigheden behoort het onderzoek van veeziekten thuis bij het veeartsenij-
kundig en niet bij het geneeskundig laboratorium.

De minister heeft ingevolge zijne toezegging bij de behandeling der be-
grooting voor 1914 een herziening in uitzicht gesteld voor de tractementen
der bovengenoemde officieren. Het ligt in de bedoeling bij deze herziening
deze olficieren te beloonen op den voet van officieren van gezondheid, met
wie zij op grond van hunne wetenschappelijke opleiding te vergelijken zijn.
Alleen bestaat er aanleiding om hunne tractementen een paar jaren bij die
der officieren van gezondheid te doen achterstaan, wijl de paardenartsen
en de militaire apothekers gemiddeld een paar jaar vroeger in dienst treden.
Het aanvangstractement is mitsdien op f 200 lager gesteld; de verhoogingen
worden, met uitzondering van de eerste telkens 2 jaren later genoten; na de
eerste verhooging blijft dan het tractement van den paardenarts 2e klasse en
van den militaire apotheker der 2e klasse f 100.— lager dan het verhoogde
tractement van den officier van gezondheid der 2e klasse.

De opvolgende verhoogingen zijn zoodanig gedacht, dat de paardenartsen
en militaire apothekers na 15 jaren dienst in het genot van f 3500.— zullen
komen; de eerstvolgende verhooging behoeft dan eerst bij bevordering te
worden toegekend.

der 2e klasse bij aanstelling
na 5 jaar dienst als officier,
der iste klasse bij aanstelling

na 15 jaar dienst als officier .... . f 3500.—
Dirigeerend paardenarts en dirigeerend mil.-apotheker.

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de bedragen, welke in het be-
lang der veeartsenijkunde en hare beoefenaren rijn uitgetrokken en een ver-
gelijking van deze posten met de begrooting voor 1914.

De belangrijkste verhooging vindt men bij art. 24 onderhoud en uitbreiding
der gebouwen van \'s Rijks Veeartsenijschool. Van de verhooging ad 1 164.229
is f 148.000 bestemd voor de stichting van 1. een operatiegebouw, 2. de
noodige stalgebouwen voor het onderwijs en onderzoek in parasitaire en in-
fectieziekten, 3. een instituut voor het sub. 2 bedoelde onderwijs en onderzoek,
4. een hoefsmederij en 5. betere localiteiten voor onderwijs in anatomie.

De verdere verhoogingen zijn ontstaan door de belangrijke toename van
liet getal studeerenden, de uitbreiding der clinieken, waardoor meer voor
voeding en verpleging der zieke dieren moet worden uitgegeven en hoogere
kosten voor verwarming, schoonhouden enz.

Een uitbreiding der keuringsdienst van voor uitvoer bestemd vleesch wordt
verwacht, omdat ook het voor Zwitserland bestemd vleesch aan\'die keuring
moet worden onderworpen.

De bedragen uitgetrokken voor het Rijks Hengstveulendepot en de subsidien
in verband met de paardenfokkerij werden niet verhoogd, ook de subsidiën
voor de fokkerij van rundvee, schapen, varkens en geiten werden niet méér
verhoogd dan bij suppletoire begrooting voor 1914 werd toegestaan.

Gelden voor fokkerij van trekhonden werden niet meer uitgetrokken, omdat
de landbouwbelangen daarbij slechts in geringe mate betrokken zouden zijn.

Het toezicht op de ontsmetting der veewagens, waarmede engelsche slacht-
paarden te Alkmaar en te Leiden worden aangevoerd werd opgedragen aan
de in die steden gevestigde districtsveeartsen, nadat de Kamer er op gewezen
had dat de plaatsvervangende districtsveeartsen hiervoor f 3.— per dag in
rekening brachten, (blz. 16.)

De Kamer maakte bezwaar tegen het vereffenen van een aantal assignatiën
ten name van een tweetal gemeenten wegens betalingen in zake de bestrijding
van mond- en klauwzeer, omdat naar het scheen daarin begrepen waren bij
voorschot betaalde uitgaven, die niet door kwitantiën waren gestaafd. Het
bleek dat leveranciers waren :

1. iemand, aangesteld als onbezoldigd tijdelijk agent van politie en onbe-
zoldigd gemeente veldwachter, wien was opgedragen de uitvoering van de
door het veeartsenijkundig staatstoezicht geadviseerde maatregelen tot
bestrijding van mond- en klauwzeer, met bijlevering van alle benoodigde
materialen en arbeidskrachten.

2. gemeente-veldwachters, die voor eigen rekening groote hoeveelheden
creoline hadden ingeslagen.

De Kamer wees er den minister op, dat veldwachters geen leveringen aan
gemeenten behoorden te doen en dat alle benoodigdheden moeten worden ge-
kocht bij handelaren in die artikelen en niet bij tusschenpersonen. (blz. 37.)

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ge»
durende de maand September 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Personalia: ï?ij Koninklijk besluit van 15 October 1914 no. 43 is, met in-
gang van i November 1914, voor den tijd van één jaar bestendigd als Rijks-
keurmeester in bijzonderen dienst te Eindhoven, de Rijkskeurmeester
dr. H. H. Nijssen, aldaar. Schornagel.

Beiträge zur Kenntniss der Bukterienflora der Maulhöhle bei gesunden Schweinen
mit spezieller Berücksichtigung der Autoinfektion bei Schweinepest und Schweine-
seuche. Centralbl. f. Bakter. enz. ie Afd. 74 Bnd. Heft 7. A. van der Laan, te
Assen.

Naar aanleiding van de theorie van Uhi.enhuth, dat ,,Schweineseuche" en
„Schweine pest" door een filtreerbaar virus worden veroorzaakt en dat Bac.
suipestifer en Bac. suisepticus slechts als een secundaire infectie veroorzakend
moeten worden beschouwd, heeft de schrijver een onderzoek ingesteld naar het
voorkomen van deze micro-organismen bij gezonde varkens.

Alle onderzochte varkens waren jonge dieren van 6—8 weken; de methode van
onderzoek bestond in:

Bij bijna alle varkens werden colistammen en coccen aangetroffen. Voorts werden
gevonden:

„ 2 ,, bacillen in de culturen overeenstemmend met Bac. Volldagsen,
doch serologisch en wat pathogene eigenschappen betreft daar-
mede niet analoog.

De verschillende stammen werden door den schrijver verder onderzocht, waarbij
bleek, dat de aangetroffen ovoide bacillen, noch morphologisch, noch volgens hunne
cultuur eigenschappen van de echte Bacillus suisepticus te onderscheiden waren,
terwijl door immuniseering en complementbinding de identiteit dezer stammen
nader werd bevestigd.

De beide stammen, welke morphologisch aan de Bacillus Volldagsen gelijk waren,
werden door Bac. Volldagsen niet geagglutineerd.

Het is den schrijver dus niet gelukt, in de mondholte van gezonde varkens micro-
organismen op te sporen, welke met Bac. suipestifer of Bac. Volldagsen gelijk te
stellen zijn. C. F. v. O.

Nadat reeds eerder door Deurler (1904) en later door Kunst, de vaginale flora
bij het rund was nagegaan, heb ik ineen twintigtal gevallen van metritis, de bacteriën
opgespoord, welke deze baarmoederontstekingen teweegbrachten.

Volgens de tot nu toe gevolgde indeeling der metritisvormen volgens De Bruin
e. a. onderscheiden we: endometritis, acuut of chronisch; metritis septica; acute
puerpuraalsepsis; polyarthritis en metastatische peesscheede-ontsteking; chronische
parametritis en puerpurale en putride intoxicatie.

Wagner beschreef in het Centralblatt für Bacteriologie Parasitenkunde und
Infectionskrankheiten een enzoötisch sterven van cavia\'s.

Hierbij werden waargenomen verschillende vormen van metritis, namelijk
septische metritis, parametritis, puerpurale septic haemieen pyaemische infectie.

Bij nader onderzoek bleek, dat al deze verschillende metritis vormen door het
zelfde aetiologisch agens werden veroorzaakt, namelijk: de streptococcus.

Het hangt blijkbaar alleen af van toevallige bijkomstige omstandigheden, van
de meerdere of mindere praedispositie van het dier, als ook van de virulentie der
aanwezige bacteriën, welke klinische vorm van puerpuraal infectie op zal treden.

Zoo zal dan bijv. bij een dier met goede weermiddelen bij een infectie met weinig
virulente microben, een lichte endometritis optreden, alzoo een locaal proces,
terwijl daarentegen eene infectie met zeer virulente bacillen bij een verzwakt dier,
direct, zonder locale verschijnselen, septichaemie of bacteriaemie zal veroorzaken.

De uterusinfectie treedt bij het rund meest op gedurende het puerperium, waarbij
natuurlijk uterus-tuberculose en infectieuse abortus uit te sluiten zijn

Over de wijze van ontstaan der uterusinfectie post partum is het laatste woord
nog niet gesproken. Het is namelijk deze kwestie: ls autoinfectie mogelijk en komt
ze voor, ja dan neen\'

(Onder autointectie wordt verstaan, infectie met in de genitaliën aanwezige
micro-organismen).

Bij het rund werden door Deurler en Kunst in de scheede gevonden streptococ-
cen, staphylococcen, colibacillen, bacillus pyogenes en bacillus subtilis.

Deurler komt in zijn onderzoek tot de conclusie, dat de scheedebacteriën zich
daar bevinden in een toestand van verzwakte virulentie en dat een infectie met
scheedebacteriën bij het rund uit te sluiten is. Een autoinfectie met bacteriën, die
van de uitwendige genitaliën of van buiten afkomstig zijn, is volgens hemmogelijk.

De onderzoekingen van Deurler en Kunst loopen in zoover uiteen, dat Deurler
beweert, dat de uterus steriel is, terwijl Kunst vond, dat de uterus weinig kiemen
bevat.

In tegenstelling van Deurler nemen velen bij de vrouw wel de mogelijkheid
van zelfinfectie aan.

Fowlerton en Bonney komen in hun artikel: An investigation into the Causation
of puerpural Infections, Lancet 1905 tot deze conclusie:

Dat de bron van infectie in de zieke persoon zelf kan liggen, doordat door ver-
plaatsing van microben uit de vagina de uterus geïnfecteerd wordt (autoinfectie).

De Bovis komt ook in zijn onderzoek tot hetzelfde. Hij komt in zijn schrijven:
Autoinfektion puerpurale au point de vue bacteriologique, tot de slotsom: „Het
schijnt onmogelijk autoinfectie te loochenen. De vrouw herbergt in haar genitaliën
pathogene microörganismen. Tot autoinfectie behoort echter eene bizondere
praedispositie, gegeven eene praeëxisteerende infectie der genitaalwegen, of over-
blijfselen van oude ontstekingen."

WAGNERdaarentegen heeft een tegenovergestelde meening. Hij zegt: „Wij kunnen
de in de scheede voorkomende streptococcen als saprophyten beschouwen."

Weer andere, o.a. Zanc.emetster en Meisl concludeeren aldus: „Das die Zu-
gehörigkeit einer Reihe saprophytischer Lochialstamme zu den echten pyogenen
Streptococcen von ihnen nachgewiesen konnte".

i°. De mogelijkheid bestaat van eene infectie, ook met zulke streptococcen,
die tot op dit oogenblik saprophytisch hebben gevegeteerd;

Na een overzicht der bovengenoemde en andere literatuur kom ik tot de con-
clusie:

2. de soorteenheid der saprophytische scheedebacteriën en der pathogene
microben is vrijwel bewezen.

III. aanwezig zijn van een plaats, waar het microorganisme zich ontwikkelen
kan.

Door mij werden een twintigtal runderen met metritis onderzocht: Door middel
van een glazen uterus canule, door een gummislang aan een glazen steriele spuit
verbonden, werd, na reiniging van vulva en vagina, het uterussecreet in de spuit
gezogen en in een steriel fleschje gedeponeerd, waarna geënt werd op runderserum
en agar.

Poels vond, bij zijn onderzoek over de polyarthritis bij verschillende dieren,
dat in de meeste gevallen bij het rund deze ook door den bacillus pyogenes worden
veroorzaakt.

De bij het rund post partum optredende polyarthritis is vrijwel steeds het gevolg
van een pyo- of streptomycose van de baarmoeder.

Nadat de aetiologie der meeste metritisvormen bekend was, werden proeven
vanwege de Rijksseruminrichting, ook door mij, met serum genomen. Ik ben het
met Poels volkomen eens, dat het aanbevelenswaardig is, om na moeilijken partus
of verwondingen, waar het gevaar sterk aanwezig is, dat een metritis zal optreden
in meer of mindere zware vorm, wat van toevalligheden afhangt (meer of minder,
resistentie of predispositie van het betrokken dier),

dat het dan steeds aangewezen is een behoorlijke dosis pyogenes- en streptococcen-
serum in te spuiten, preventief; want het zijn toch in verreweg de meeste gevallen
deze bacteriën, die zoowel een zoogen. lichte endometritis, als een vaak letaal
verloopende septische metritis, parametritis, of puerpuraalsepsis veroorzaken.

Geënt werd tegen pyobacillose van de baarmoeder 54 maal. Hiervan genazen
37, dus plusminus 70 procent. Verder werden 35 runderen met baarmoeder-strepto-
mycose met serum behandeld. Hiervan genazen 30, dus een genezing van ^ 85
procent.

Preventief werd geënt bij 6 runderen na zwaren partus; alle dieren bleven gezond.

I. De indeeling, zooals die door De Bruin e. a. is gevolgd, is een klinische
indeeling.

Uit aetiologisch oogpunt, bestaat er geen verschil. De verschillende
metritisvormen worden toch door dezelfde microörganismen veroorzaakt.

II. Onder metritis moet worden verstaan: iedere infectie van uterus (plus
inhoud). Hierbij zijn aanwezig in de baarmoeder meer of minder virulente
microörganismen, die, hetzij locaal door inwerking op en verandering van
de uterus zelf, hetzij verwijderd, door verspreiding hunner toxinen en
endotoxinen met de bloedbaan, hetzij op beide manieren samen, hun
pathogene invloed doen gevoelen.

III. De polyarthritis post partum is steeds secundair en steeds het gevolg van
een reeds eerder aanwezige uterusinfectie door bepaalde bacteriën en
wel meest door pyogenesbacillen en streptococcen.

IV. Serumbehandeling bij metritis, speciaal injectie van pyogenes- en strepto-
coccenserum zoowel preventief, na moeilijken partus, als curatief, bij reeds
aanwezige infectie, is aangewezen.

Eén wensch zou ik ten slotte aan dit referaat willen toevoegen: Dat de Rijks-
seruminrichting het pyogenes- en streptococcenserum wat minder duur zou ter
beschikking stellen.

Wanneer het dierlijk organisme de verschillende stoffen, noodig tot instand-
houding van dat organisme niet of in onvoldoende mate of in niet-assimileerbaren
vorm opneemt, ontstaan pathologiese toestanden. Tekort aan voedsel in \'t algemeen
geeft hongertoestand, met als eerste symptomen zwakte en vermagering. Ontbreken
(geheel of gedeeltelijk) van bepaalde bestanddeelen veroorzaakt een toestand,
die men partieele honger zou kunnen noemen. De verschijnselen zijn hierbij zeer
verschillend al naar den aard van de ontbrekende voedingsstof.

Ook is het mogelijk, dat de voedingsmiddelen wel worden opgenomen maar door
het organisme niet normaal kunnen verwerkt worden, b.v. door ziekte van daarbij
in functie komende organen. Nog kan het gebeuren, dat in plaats van een te kort
een te-veel van een bepaalde voedingsstof wordt toegevoerd en dat daardoor
storingen optreden, zoo b.v. door een lang voortgezette te rijkelijke eiwitvoeding.

Het is dus noodig, dat in een voedsel de verschillende noodige bestanddeelen in
voldoende hoeveelheid, in een bepaalde verhouding ten opzichte van elkaar en
in assimileerbaren vorm voorkomen. — De inbreuken, die dagelijks op dezen
grondregel gemaakt worden zijn legio, en gelukkig kan een gezond organisme
heel wat verdragen en zich accomodeeren, voordat het tot ernstige storingen komt.

Het te-kort aan een voedingsstof wreekt zich eerder dan een te-veel, want het
organisme moet het te-kort putten uit zijn eigen lichaamsvoorraad en kan dat
gewoonlijk maar korten tijd ongestraft doen. Daarna komen ziekteverschijnselen en
eindelijk treedt de dood in.

Ziekten, berustende op partiëele honger zijn bij mens en dier allang bekend.
Sommige werden en worden nog wel aan andere oorzaken toegeschreven.

Zij kunnen sporadies of endemies optreden, in \'t laatste geval zijn ze dikwijls
voor infectieziekten of vergiftigingen gehouden, hetgeen natuurlijk een verkeerde
behandeling ten gevolge had. De zaak kan gecompliceerd worden, doordat de door
de ondoelmatige voeding verzwakte individuen gemakkelijk ten offer vallen aan
toevallige infecties, welke laatste dan allicht voor de oorspronkelijke ziekte worden
aangezien. De behandeling moet natuurlijk in de eerste plaats causaal zijn.

Behalve eiwit, vet, koolhydraten en voedingszouten heeft het lichaam nog andere
stoffen noodig, zij het ook in zeer kleine hoeveelheden, maar wier afwezigheid
op den duur ziekteverschijnselen en dood ten gevolge kan hebben. De aard dezer
stoffen is nog onvoldoende bekend.

Onderzoekingen van de laatste jaren (Eijkman, Grijns, Schaumann,
Schüffner e. a.) hebben veel licht geworpen op de aetiologie van deze ziekte.
Zij is zooals bekend is, een multipele neuritis, die meestal epidemies optreedt,
met verschijnselen van spier- en hartzwakte en oedemen. De oorzaak is een te-kort
aan of ontbreken van een kristalloïde stof, die nog niet geheel bekend is. Funk
meent ze in zuiveren toestand te hebben verkregen en noemt ze ritamine. Ze is o.a
aanwezig in het onmiddellijk tegen de zaadkorrel der rijst liggende zilvervliesje,
dat bij het machinale pellen der rijst in de zemelen gaat en bij het primitieve in-
landse pellen (stampen) aan de korrel blijft kleven. Eenzijdige voeding met machi-
naal gepelde rijst doet beri-beri optreden, neemt men rijst met zilvervliesje dan
vertoont de ziekte zich niet. Tsuzuki bereidde uit rijstzemelen een extract dat hij

anti-beri-berine noemt en dat volgens hem bij orale en subcutane toediening beri-beri
kan genezen. De beri-beri komt hoofdzadelijk in tropiese en sub-tropiese streken
voor. ScHiiFFNER gelooft echter dat het best mogelijk is, dat verschillende in Europa
voorkomende poly-neuritiden een dergelijke aetiologie hebben. Bij dieren is beri-
beri nog niet geconstateerd, hetgeen nog niet wil zeggen, dat ze niet voorkomt.
De door voederprocessen met rijst zonder zilvervliesje door Eijkman en Grijns
opgewekte poly-neuritis bij kippen leek op beri-beri. Bkrgeon nam in Cochinchina
bij geïmporteerde honden na voeding met rijst een beri-beri-achtige aandoening waar,
in hoofdzaak bestaande in darmontsteking, daarbij dyspnoe, zeer versnelde harts-
werking en dikwijls groote zwakte, huidnecrose en dood na 3—4 weken. Door
vleesvoedering konden de verschijnselen voorkomen worden.

Verschijnselen zijn: zwakte, gezwollen en bloedend tandvlees met ulceraties
en bloedingen op verschillende plaatsen in het lichaam (haemorrhagiese diatese).
Vroeger kwam de ziekte veel en endemies voor (zoo b.v. aan boord van zeilschepen),
ook sporadies kan ze echter optreden door een bepaalde, lang voortgezette eenzijdige
voeding. Verschillende infectieuse aandoeningen (stomatitiden) zijn echter ook
wel ten onrechte voor scorbut aangezien.

Genezing wordt verkregen door hygiëniese maatregelen en verandering der
voeding, toediening van vlees en citroensap. Bij dieren zijn, vooral bij honden en
varkens ziektegevallen als scorbut beschreven, meestal werd hierbij bedorven
voedsel voor de oorzaak gehouden.

Proeven om kunstmatig scorbut op te wekken werden gedaan door Holst en
Fröhlich (Zeitschrift f. Hygiene u. Infektionskr. 1912. 72. 1.). Het gelukte hun
bij caviae, door uitsluitende voedering met graansoorten, b.v. haver of mais, of
met brood ziekteverschijnselen te veroorzaken, overeenkomende met skorbut bij
den mens, waaraan de dieren binnen een maand stierven. Ook bij den mens zijn
gevallen van scorbut waargenomen na bijna uitsluitende broodvoeding. H. en F.
konden door bij voedering van kleine hoeveelheden verse groenten, b.v. witte kool,
de ziekteverschijnselen bij hunne caviae voorkomen of reeds bestaande ziekte-
verschijnselen genezen. Het te voren koken van deze groenten verzwakte de anti-
scorbutwerking. De anti-scorbutwerking van citroensap bleek hun niet erg sterk.

De Barow\'se ziekte bij zuigelingen (die ook wel als scorbut wordt opgevat),
wordt toegeschreven aan het gebruik van gekookte of gepasteuriseerde (in plaats
van rauwe) melk en geneest door toevoeging van fijn gemaakte rauwe aardappel.

Tellagra is een chroniese ziekte met verschijnselen van zwakte, slapeloosheid,
pijn in den rug, diarrhee, huiduitslag aan strekzijde van armen en beenen, later
paralyse en psychosen. Het komt veel in Italië voor en wordt ook gehouden voor
een partieele-honger-ziekte, veroorzaakt door (eenzijdige) maisvoeding. Sommigen
houden de ziekte voor een vergiftiging door bedorven maismeel.

Ziekten door onvoldoende en eenzijdige voeding komen bij dieren zeer waarschijn-
lijk veel meer voor dan men denkt, maar zullen veelal wel niet als zoodanig worden

Ziektetoestanden ontstaande bij misoogsten, door slecht (uitgeregend) hooi en
minderwaardig voedsel, worden dikwijls aan schimmelvergiftiging toegeschreven,
ofschoon het meestal niet lukt met de betreffende schimmels de ziekteverschijnselen
op te wekken. Zeer waarschijnlijk speelt hier de partieele honger dikwijls een rol.
De daardoor verzwakte individuen zijn natuurlijk ook een gemakkelijke prooi
van toevallige infecties, die dan allicht voor de primaire ziekte kunnen worden
gehouden.

Ondoelmatige, eenzijdige voeding geschiedt bij de grootere huisdieren meestal
uit armoede, of „force majeure" (misoogst) bij honden door onkunde.

De bekende osteo-malacie is zeer waarschijnlijk een kalkhonger — verschillende
deskundigen meenen dat hierbij ook infectie in het spel is (bij het varken is dit door
Moussu bij de maladie du réniflement aangetoond).

Evelyn Place zag in Australië (Am. vet. review 1913 XLIIi.i), bij runderen
ziekteverschijnselen die aan beri-beri herinnerden en andere die aan scorbut deden
denken, en die waarschijnlijk berustten op een te-kort in het voedsel.

De Algemeene Vergadering zal worden
gehouden op Vrijdag 27 en Zaterdag 28
November a. s. in het hotel de 1\' Europe,
Vreeburg te Utrecht, op de uren in het
Programma vermeld.

Meer en meer wint de overtuiging veld, dat de honden wel
voor den arbeid geschikt zijn of ten minste, dat er rassen zijn,
zoodanig gebouwd, dat zij zeer goed werk kunnen verrichten.

Als wij de trekhonden ten onzent nagaan, vinden wij er vele,
die voor werken niet of minder geschikt zijn. Het resultaat, dat een
onderzoek naar de trekhonden in de gemeente Utrecht opleverde,
deelde ik hier vroeger mee en was vrij bedroevend. Op de
meeste plaatsen is het niet beter gesteld, zeer vele honden, die
in ons land als trekhond dienst doen, zijn daarvoor niet geschikt
en terecht kan men in zulke gevallen spreken van dieren-
mishandeling.

Er zijn hondenrassen, zoodanig van bouw, dat zij als aange-
wezen zijn voor trekhonden, dat zij zonder veel moeite lasten
vervoeren of in snelle gangen kunnen gaan, natuurlijk
als de eischen, welke aan de dieren gesteld worden, in over-
eenstemming zijn met wat deze kunnen praesteeren. Het spreekt
vanzelf, dat ieder, die er goed over denkt, zeggen moet, welnu,
dan moeten wij zulke trekhonden hebben, dan moeten de vele
bij ons voorkomende ongeschikte trekhonden door zulke ver-
vangen worden.

Allerlei andere maatregelen, ook die welke in de trekhonden-
wet voorkomen, zijn nuttig doch kunnen slechts matig succes
opleveren, zoolang onze trekhonden nog blijven zooals zij tegen-
woordig zijn.

De vraag is nu, welken weg moeten wij bewandelen, om te
komen tot betere trekhonden, tot zulke, die voor trekdienst
gebouwd zijn.

Wanneer wij in aanmerking nemen, dat het aantal trekhonden
in verschillende deelen van ons land zeer groot is, men schat
het aantal wel eens op 150000, dan begrijpt men, dat het niet
zoo eenvoudig is om algemeene verbetering aan te brengen.
Daarom wil ik hier nagaan hoe gehandeld kan worden en
welke methode mijns inziens het meest resultaat zal opleveren.

Er wordt wel aldus geredeneerd: Wanneer wij uit de
nu aanwezige trekhonden de goeden selecteeren, de beste reuen
en vooral ook zooveel mogelijk goede teven zoeken, zal men
door paring van deze, betere nakomelingen krijgen en met
deze voortfokkende kan men in enkele jaren een groot aantal

goede trekhonden hebben. Men heeft meermalen gemeend, dat
men aldus handelende, reine teelt drijft en het is bekend dat
men door strenge selectie en zuivere teelt in een ras uitstekende
resultaten kan bereiken.

Vooreerst is het aantal goed gebouwde reuen en teven niet
groot, zoodat men niet voldoende fokmateriaal heeft. Ten
tweede behooren de goeden onder de trekhonden niet steeds
tot eenzelfde ras. De meesten zelfs zijn kruisingsproducten.
Wanneer wij nu fokken met zeer uiteenloopende rassen
onderling, en verder met kruisingsproducten, dan zal men wel
in enkele gevallen goede resultaten bereiken, doch in den
regel zal het product tegenvallen. Ik zal er hier niet over
uitweiden hoe wij dan splijting van eigenschappen krijgen en
nakomelingen, die zeer veel uiteenloopen. Wij bereiken dan
geen vast type van een goed gebouwden trekhond.

Wij kunnen uitzien of ook hier of daar een ras bestaat,
dat geheel de eigenschappen van een goeden trekhond bezit. Als
zulk een ras voorkomt in een land, dat in klimaat met ons
land veel overeenkomt, en waar de levensomstandigheden niet
veel verschillen met die der trekhonden ten onzent, dan kunnen
wij beproeven dat ras hier ook te fokken.

Het is bekend, en in dit tijdschrift reeds vroeger door mij uit-
voerig betoogd, dat men in België in het b<ezit is van een
uitstekend trekhondenras, den Belgische Mâtin of Boevershond.
Wij zullen dat ras hier niet nader beschrijven, wij willen het
bij belanghebbenden als genoeg bekend veronderstellen. De
Bond tot bescherming van den Trekhond in Nederland heeft
de verdienste dit hondenras in ons land algemeen bekend te
hebben gemaakt.

Het spreekt van zelf, dat een voor ons aangewezen weg is,
dezen mâtin hier te fokken, opdat onze trekhonden zoo
spoedig mogelijk door zulke goedgebouwde trekhonden ver-
vangen worden.

Men kan er zeker van zijn, dat de eigenaars van trekhonden
liever goede dan slechte trekhonden bezitten en dat men dus
wel op hunne medewerking kan rekenen, wanneer men
pogingen wil aanwenden tot het verkrijgen van betere trekhonden.

Om nu ten onzent de eigenschappen van de Belgische mâtin
bij de trekhonden te verkrijgen kan men verschillende fok-
methoden toepassen.

Nader zal ik aangeven, wat ik onder elke fokmethode versta
en welke voor- en nadeelen er mede verbonden zijn. Daarna
kunnen wij dan overwegen welke methode voor ons het meest
aangewezen is en hoe wij die in toepassing kunnen brengen.

Een eenvoudige methode is, dat wij in België eenige reuen
en een groot aantal teven koopen, en daarmede in ons land
gaan fokken. Mochten wij na enkele generaties hier of daar
te veel in de familie fokken, dan zouden telkens weer eens
reuen kunnen worden ingevoerd. Zulk een overplanting zou
kunnen plaats hebben, omdat bodem, klimaat ert andere levens-
omstandigheden niet zoo heel veel verschillen en daarom de
mâtin hier goed acclimatiseert.

In de praktijk brengt ons echter het eenvoudig overplanten
van het ras niet veel verder. Willen wij binnen enkele jaren
duizenden goede trekhonden hebben, dan zouden wij een groot
aantal teven en de noodige reuen in België, moeten koopen
Vooreerst is het de vraag of zooveel goede teven te koop zijn
en ten tweede zou het voor de hondenfokkers veel te hooge
kosten meebrengen.

De invoer van teven zal zich altijd tot een gering aantal
blijven bepalen en daarmede zijn wij niet geholpen.

b. De wilde kruising is een kruising van den mâtin met onze
inlandsche trekhonden, zonder eenig systeem. Men voert op
verschillende plaatsen mâtin-reuen in, welke dienen moeten
om de daar aanwezige teven te dekken. Met de jongen wordt
voortgefokt, sommige worden gedekt door inlandsche reuen,
andere door mâtin-reuen, en zoo kruist men maar verder.
Aldus krijgen wij wel een mengsel van de eigenschappen
van mâtin en inlandschen trekhond, doch de menging in
allerlei verhoudingen, Als wij nu nog bedenken, dat onze
trekhonden in den regel al kruisingsproducten, dikwijls zelfs
van meer dan twee rassen zijn, dan kan men nagaan, dat
de wilde kruising ons niet brengen zal een goeden stam trekhonden.

Het te hooi en te gras invoeren van mâtin-reuen is beter dan
niets doen, doch veel vooruitgang zal dat niet brengen.

producten. Men paart enkele mâtin-reuen met een aantal
inlandsche teven; met de kruisingsproducten wordt onderling
voortgefokt. In zulk een geval zijn dikwijls de producten
van de eerste kruising vrij goede honden, doch als wij met
deze onderling verder fokken krijgen wij allerlei vormen van
honden, die grootendeels ieder wel weer eigenschappen hebben
van het vader- en het moederras, doch dan weer in allerlei
verhoudingen.

De gevallen, dat door zulk een kruising een vast product,
a. h. w. een nieuw ras ontstaat zijn zoo uiterst zeldzaam, dat
wij daarop weinig kans hebben.

d. Daareven zeide ik, dat als inlandsche teven door een
Belgischen mâtin gedekt worden, dikwijls goedgebouwde honden
verkregen worden, die, zooals ik onder c aantoonde, niet
geschikt zijn voor de fokkerij onderling.

Wij kunnen ons nu echter ten doel stellen gebruiksdieren te
fokken, die niet verder voor de fokkerij worden gebezigd, goede
trekhonden dus, waarmee men niet verder teelt. Wij hebben
daarvoor noodig goede inlandsche teven en moeten telkens
beste Belgische mâtin-reuen invoeren,

Een dergelijke fokkerij van productie-dieren kennen wij b.v.
in het Oosten van Noord-Brabant en een deel van Gelderlar.d
in de paardenfokkerij. Daar heeft men voor den landbouw
betrekkelijk lichte paarden noodig. De merricn onder deze
laat men echter dekken door zware Belgische hengsten en
krijgt veulens, die zeer veel eigenschappen van het Belgische
trekpaard hebben en daarom goed als gebruiksdieren verkocht
worden. De ervaring heeft voldoende geleerd, dat men met
deze kruisingsproducten onderling voortfokkend, veel slechter
en ongelijkmatiger producten krijgt.

Zulk een fokkerij van honden voor den trekdienst zou hier
kunnen plaats hebben. Het bezwaar is echter, dat ome
inlandsche reuen in den regel onvoldoende of slecht gebouvd
zijn en wij daarin door deze fokmethode absoluut geen ver-
betering brengen.

e. Wat uitvoeriger wil ik stilstaan bij de fokmethode, welke
men veredelingskruising of doorgaande kruising zou kunnen

noemen, omdat naar mijne meening, daarmede in ons land zeer
veel te bereiken zal zijn.

Onder doorgaande of veredelingskruising verstaan wij de
volgende fokmethode: Wij hebben trekhonden, met minder
goede eigenschappen en wenschen daarvoor het goed gebouwde
mâtin-ras in de plaats te krijgen. Daarvoor koopen wij in België
een aantal goede mâtin-reuen. Daar van de reuen, die in
België geboren worden, slechts een deel voor de fokkerij noodig
is, slaagt men er gewoonlijk wel in een voldoend aantal best
gebouwde reuen te importeeren.

Deze reuen dekken zooveel mogelijk en liefst de beste inlandsche
teven. De vrouwelijke jongen, welke opgroeien tot goede teven
worden weer gedekt door de mâtin-reuen en zoo gaat men eenige
generaties door. Aldus krijgt men ten onzent honden met steeds
meer bloed van het mâtin-ras, terwijl dat van de inlandsche
trekhonden geheel op den achtergrond raakt. De ervaring in
de huisdierteelt heeft geleerd, dat na 6—8 generaties de pro-
ducten zoo goed aïs gelijk zijn aan het ingevoerde ras en men
dus practisch kan zeggen dat men door deze veredelingskruising
gekomen is tot het gewenschte ras, dat dan nog wel minder
standvastig is dan het oorspronkelijke, omdat nog af en toe
eigenschappen van het oude ras optreden. Deze gevallen
worden echter op de aangewezen wijze voortfokkende steeds
kleiner.

Wij hebben voor deze methode niets noodig dan invoer van
reuen, die dan op verschillende plaatsen als studdog (dekreu)
worden gestationneerd, terwijl wij uit onze eigen trekhonden
de beste gebouwde teven kunnen zoeken.

Ook deze methode is ten onzent bijvoorbeeld in de paarden-
en de varkensfokkerij met succes toegepast.

Het groote voordeel is, dat de kosten veel minder groot zijn
dan bij een overplanting van het ras, dat geen vrouwelijk fok-
materiaal ingevoerd behoeft te worden, dat wij van stonde af
aan een verbetering der trekhonden krijgen, om geleidelijk te
geraken tot een constant ras met de goede eigenschappen, welke
wij juist bij het buitenlandsche ras zoo op prijs stellen.

Mijns inziens is de toepassing van doorgaande of veredelings-
kruising de methode, welke bij ons moet worden toegepast. Zijn
er daarenboven fokkers, die er de kosten voor over hebben
om ook mâtin-teven in te voeren, dan kan dit natuurlijk niet
anders dan de zaak ten goede komen.

Voor de toepassing van deze fokmethode is het gewenscht
dat ae volgende maatregelen worden .genomen:

Ie. dat zooveel mogelijk in alle plaatsen waar men trekhonden
fokt een trekhondenfokvereeniging wordt opgericht.

Zulk eene vereeniging bestaat uit fokkers van trekhonden en
zoo noodig donateurs. Zij zorgt voor het stationneeren van een
of meer goede reuen van het mâtin-ras en wijst verder eene
commissie aan om de fokteven der leden te keuren. De teven, welke
een goeden bouw hebben, worden ingeschreven in het register
der vereeniging en gedekt door een mâtin-reu. De jongen worden
later gekeurd, en volwassen zijnde, ingeschreven in het stamboek.

Door aldus te handelen, kan men uit het stamboek altijd
opmaken in hoeverre het dier reeds meer of minder het mâtin-
ras genaderd is.

Zooals ik zeide zijn wij na 6—8 generaties zoover, dat wij
kunnen zeggen, dat ook ten onzent het mâtin-ras is verkregen.

De fokvereeniging heeft verder tot taak om bij de leden
zooveel mogelijk kennis aan te kweeken van den lichaamsbouw
der trekhonden, de fokkerij, de opvoeding en de verdere behan-
deling.

In den beginne kan men de benoodigde fokreuen wel uit
België importeeren. Op den duur is het beter dat men eenige
kennels heeft, die zich speciaal bezighouden met het zuiver
fokken van het mâtin-ras. Zij moeten dus eerst de reuen en
teven invoeren en daarmede fokken, met het doel fokmateriaal
te kweeken, waarvan de manlijke goede exemplaren voor de
veredclingskruising kunnen worden gebezigd. Af en toe moet
een nieuwe reu worden ingevoerd om niet te veel familieteelt
te drijven.

Wij worden zoodoende onafhankelijk van het buitenland, in
casu België en fokken dus zelf het benoodigde fokmateriaal.

Het aantal fokstations moet natuurlijk toenemen, al naarmate
de aangeduide fokrichting meer wordt gevolgd.

Wanneer zij, die het verkrijgen van goede trekhonden willen
bevorderen, dezen weg inslaan, overal fokvereenigingen oprich-
ten en zorgen voor een voldoend aantal fokstations, dan kan
wat bereikt worden.

De hondenfokkers zijn dikwijls niet kapitaalkrachtig genoeg
en veelal ontbreekt het hen aan de noodige kennis van de
leer der fokkerij en der hygiene. Daarom is het vooral in

de eerste jaren noodig, dat niet alleen aan de fokkers den
weg wordt gewezen, doch dat zij ijverig opgewekt worden dien
te volgen. Verder is financieele steun van Regeeringswege, of
door provincie of gemeente, door particuliere vereenigingen of
particulieren onmisbaar, en is deskundige voorlichting van
groote beteekenis.

Wanneer zij, die de verbetering van de trekhonden willen
bevorderen, met de fokkers samenwerken, kan op de door
mij aangegeven wijze binnen eenige jaren een uitstekend
trekhondenras verkregen worden, zoodat de gebruikers dezer
dieren gemakkelijk en voor niet te hoogen prijs goede exemplaren
kunnen machtig worden.

Het als gevolg van de gunstige anatomische verhoudingen
van het heupgewricht zeer zelden voorkomen van deze luxatie
bij het paard, geeft ons aanleiding er in het kort melding van
te maken. Hoewel door enkele autoriteiten (b. v. Rigot) het
voorkomen zelfs wordt betwijfeld, maken anderen van waar-
genomen gevallen melding (Kersting, Havemann, Saussol,
Rauson, Grognier, Gohier). Hertwig beweert in zijn „Chirurgie
für Tierärzte" meerdere gevallen gezien te hebben; Peuch en
Toussaint vermelden in hun „Précis de Chirurgie Vétérinaire"
gevallen waargenomen door Fromage de Feugré, Péteaux,
Laeosse en de Veeartsenijschool te Lyon, terwijl Fröhner
mededeelt 6 gevallen waargenomen te hebben.

Ons geval betreft het paard No. 104, een 8-jarige Iersche
vosruin van het ie Regiment Veld-Artillerie, waarvoor onze
hulp werd ingeroepen op Zondag 26 April j.1. wegens hevige
kreupelheid aan het rechter achterbeen, ontstaan door een val.
De ruin was op stal losgeraakt, naar buiten geloopen, bij het

maken van een plotselinge wending naar rechts gevallen en
daarbij ongelukkiger wijze met zijn rechter knie op een hard-
steenen paal van ± £ M. hoogte terecht gekomen. Het paard
werd met eenige moeite naar den stal teruggeleid, waar wij
ongeveer \\ uur na het voorval het volgende konden constateeren:
Patiënt, die in zeer goeden voedingstoestand verkeert, ver-
toont aan de voorvlakte van de rechter patella een dwarse
gekneusde huidwond van ± 3 c.M. en staat op drie beenen.
Het rechter achterbeen is in adductie en iets naar voren,
terwijl de toon, die een weinig naar buiten is gedraaid, slechts
even den grond raakt; kogel en hielbeen bevinden zich opval-
lend hooger dan links bij ongeveer gelijke gewrichtshoeken.
Het kruis is asymmetrisch, boven de plaats van den rechter
trochanter is een zwelling aanwezig, die zich duidelijk een
weinig verheft, telkens wanneer het paard probeert het gewicht
naar rechts over te brengen, terwijl bij het belasten van het
linker achterbeen onmiddellijk daarna, de zwelling zichtbaar
daalt. Inwendig konden in het bekken geen afwijkingne
worden gevonden. Wordt het paard voorwaarts gedreven, dan
springt het op drie beenen; hierbij raakt het rechterachterbeen
wel even met den toon den grond maar wordt niet belast.

Diagnose: luxatie van het heupgewricht naar boven, zeer
waarschijnlijk gecompliceerd met verscheuring van gewrichtskapsel
en ligamentum teres; prognose infausta.

Er werden twee pogingen tot repositie beproefd: de eerste
in den ziekenstal in linker zijligging onder chloroformnarcose,
de tweede in het Vincotapparaat aan \'s Rijks Veeartsenijschool
onder chloralhydraat-narcose, doch beide zonder resultaat.

Op 2 Mei werd patiënt aan het abattoir gedood, waarbij
zorg werd gedragen, dat bij het neervallen de rechterzijde
gespaard bleef. Het bekkengedeelte werd in rügligging gebracht
en het rechterheupgewricht van de mediale zijde uit blootgelegd.
Hierbij werd het volgende zichtbaar:

Het caput femoris bevindt zich onmiddellijk boven het
acetabulum en iets naar voren; het ligamentum teres, het lig.
accessorium en de gewrichtskapsel zijn totaal verscheurd; in
het acetabulum bevinden zich eenige bloedstolsels waarin
schilfers been bedekt met kraakbeen; de bovenrand van de
kom is afgebrokkeld en het kraakbeen gedeeltelijk van het
caput femoris afgeschaafd; in de holte door spierruptuur ontstaan
bevindt zich wat gestold bloed en in de omgeving sulzig oedeem.
Utrecht, 5 Mei 1914.

Anamnese: Terwijl aan het paard voor dien tijd niets abnor-
maals te merken was, begon het in \'t begin van October ver-
schijnselen van periodieke kolder te vertoonen.

Tijdens de ziekteaanvallen liet het dier zich niet in- of uit-
spannen, stond stil voor de kar, o.a. eenmaal 7 uur aan één
stuk, wankelde bij \'t loopen, was niet terug te zetten, bleef
op stal met hooi in zijn mond staan, en draaide liever naar
rechts dan naar links. Tusschen de aanvallen was niets abnor-
maals te bespeuren. De aanvallen duurden van 4 uur tot 4
dagen met tusschenruimten van 1 tot 8 dagen.

Symptomen: In den nacht van 23 op 24 October was de
pols 36, de kroon was ongevoelig. Het dier stond met voer
in den mond, bleef met gekruiste beenen staan, was slecht
terug te zetten. l)e huid was nat van \'t zweet.

Sectie: Bij \'t openen van den schedel door overlangsche
splijting werden cholesteatomen van de beide adervlechten waar-
genomen; de kleur was grijsbruin met kleine plekjes, die als
vischschubjes glinsterden. De linker tumor weegt 45 gram, de
rechter 15 gram. De grootste is 7 c.M., de kleinste 5 c.M. lang.

9 April 1914 in den morgen werd ik bij een vierjarige merrie
geroepen, die aan de rekening was.

de banden slapper geworden en liet ze de melk loopen, sloeg ge-
regeld onrustig met de staart, loosde dikwijls kleine hoeveel-
heden urine, werd dienzelfden dag weer normaal. In den nacht
van 8 op 9 April ging ze rollen, geregeld staan en liggen,
perste niet, at weinig, alleen een weinig hooi.

Symptomen: pols 60, resp. 24, temp. 38°. Bij vaginaalexplo-
ratie werd torsio uteri waargenomen; de draaiing was achter
\'t paard staande, met de klok mee. De vaginaalwand vertoont
enkele plooien. Aan de onderwand der vagina is een streng
te voelen, loopende van rechts achter naar links voor; aan den
bovenkant langs de linkerzijde der vagina was een tweede
streng te voelen, die ongeveer evenwijdig liep met de lengteas
van \'t dier, de blaasopening is wijd, passabel voor 4 vingers,
de toegang tot de uterus is nauw, de hand kan er nauwelijks
door; in de draaiing, die in de cervixstreek zit, is Gefasszschwissen
te vernemen, het veulen is te voelen. Bij rectaalexploratie is
geen afsnoering te voelen, zooals Tapken die in zijn geval
heeft waargenomen (A. Tapken, Die Praxis des Tierarztes,
blz. 349.)

Behandeling: de merrie werd van haar hoefijzers ontdaan.
Toen ze ging liggen werd ze met karretouwen gekluisterd; de
voor- aan de achterbeenen gebonden.

I. De merrie werd op de rechterzijde gelegd en snel over
de rug op de linkerzijde gedraaid; hierna langzaam over de
rug teruggedraaid op de rechterzijde. Dit werd ^ !5 maal
toegepast zonder resultaat.

II. Hierna werd een diepe kuil gegraven, \'t dier losgemaakt
en met de voorbeenen in de kuil gezet. Rectaal en vaginaal
werd getracht de torsie op te heffen, zonder resultaat.

III. Nadat het dier was gaan liggen en gekluisterd, werd
\'t 10 maal in de richting gedraaid als in I, maar telkens
over zijn beenen en rug heen, eveneens zonder baat.

IV. Hierna werd het dier andersom gewenteld over beenen
en rug. De torsie bleef bestaan, alleen was op te merken dat
bij draaien in deze richting de toegang tot de baarmoeder
iets wijder was dan in de goede richting, n.1. wanneer het op
de rechterzijde gedraaid werd.

V. Ik liet \'t daarom op deze zijde liggen, passeerde met
de hand de vernauwde cervix, maakte de vruchtvliezen stuk,

fixeerde de voorbeentjes met touwen en trok ze zoover mogelijk
in de vagina. Hierna liet ik het dier weer draaien over de
rug van de rechter- op de linkerzijde, waarna de torsie op-
geheven was. \'t Hoofd van \'t veulen was is abnormale positie
en was niet te reponeeren. Na subcutaan verwijderen der beide
voorbeenen, kon \'t veulen verwijderd worden. Deze verschil-
lende manupilaties namen een uur of 7 in beslag. Tusschen de
verschillende pogingen werd aan de merrie eenige rust gegeven.
De volgende morgen om half acht stierf \'t dier.

Sectie: Hierbij was waar te nemen hyperaemie van perito-
neum, darm, darmscheil en baarmoeder, vooral aan \'t ge-
tordeerde deel.

In verband hiermede is \'t dus aan te raden in de gevallen
waarin aanboren der vrucht vliezen mogelijk is, dit terstond te
beproeven.

Te Apeldoorn overleed den 7den November 1914 Cornelis
Schilperoort. Geboren te Dinteloord in 1852, begon hij zijn
studie aan \'s Rijksveeartsenijschool in September 1871. Op
3 Juli 1875 tot veearts bevorderd, vestigde hi> zich eerst in
zijn geboorteplaats. In 1877 vertrok hij naar Apeldoorn,
waar hij tot aan zijn dood de praktijk heeft uitgeoefend.
Spoedig werd hij tot gemeente-veearts benoemd, terwijl hem
later ook de keuring van vee- en vleesch en de keuring van
visch werd opgedragen.

Spoedig mocht Schilperoort zich verheugen in een uitge-
breide praktijk zoowel in de uitgestrekte gemeente Apeldoorn,
als in omliggende plaatsen. Van nabij weet ik, hoe hij dag
en nacht werkte, hoe hij steeds met de grootste opgewektheid
zijn arbeid verrichtte en de vraagbaak was van de veehoü-
ders in zijn streek. Hij bepaalde zich tot de meer lucratieve
praktijk in Apeldoorn zelf, doch stond steeds klaar voor de.
tallooze, meest kleine veehouders in de omgeving. Daarenboven

was hij als veearts verbonden aan de Koninklijke stallen, waar
hij ook een groot deel van het jaar geregeld patienten vond.

In 1881 werd hij benoemd tot plaatsvervangend districts-
veearts en sedert 1902 was hij lid van de gezondheidscommissie
te Apeldoorn.

De vroeger steeds zoo opgewekte collega, heeft de laatste
jaren van zijn leven te kampen gehad met een vijand, die hem
eindelijk heeft ten onder gebracht. Langen tijd was het hem
aan te zien, dat hij lijdende was, dat een ernstige kwaal zijn
gezondheid ondermijnde. Later bleek dat zich carcinomatose
in de keelstreek ontwikkelde, waarvoor hij overal baat zocht
en nergens vond. Van de meest bevoegde zijde was hem mede-
gedeeld, dat de tumor incurabel was; nog zocht hij genezing
door Röntgen- en Radiumstralen, doch natuurlijk te vergeefs.
Hoewel de dood niet geheel onverwachts kwam en een langer
leven steeds meer lijden zou hebben meegebracht, is het heen-
gaan toch een groote slag voor Schilperoort\'s gezin.

Deutscher Veterlnär-kalender 1914—1915, 26, Jahrg. Herausgegeben von
Prof. Dr. R. SCHMALZ, Berlin 1914.

Even als vorige jaren wordt ons ook nu de bekende kalender van Schmalz
ter aankondiging gezonden. Een aantal tabellen en korte mededeelingen zijn
ook voor Nederlandsche veeartsen gemakkelijk. Overigens is de kalender geheel
ingericht voor de Duitsche collega\'s. In het bijzonder vestig ik de aandacht op de
wetenschappelijke bijdragen in gedrongen vorm: Diagnostik der wichtigsten Krank-
heits-erreger von Tierseuchen van Prof. Dr. M. Schlegel, Untersuchung der
Milch und Butter van Prof. F. Glage, Kurze Anleitung zur Untersuchung des
Harnes van Prof. Dr. Regenbogen en Analekten aus der Fütterungslehre van
Dr. Ellinger. Kroon.

Verzamelde opstellen uit „Het Paard" Vierde Bundel Hoofdredacteur-Uitgever
A. W. Heideima, \'s Gravenhage. Prijs f 1,75.

Het is gemakkelijk als in boekvorm artikelen worden samengebracht, welke
ineen weekblad zijn verschenen. Men wil deze gaarne bewaren en behoeft dan niet
zijn boekenkast te vullen met lijvige jaargangen, waarin uit den aard der zaak veel
voorkomt, dat geen blijvende waarde heeft. Daar na 1910 geen bundel verscheen,
niettegenstaande er in de volgende jaargangen toch tal van artikelen voorkwamen
die blijvende waarde hebben, vreesde ik dat de uitgave gestaaktwerd. Het zalvelen
genoegen doen, dezen nieuwen bundel weer te zien verschijnen.

Dat deze bundel in hoofdzaak bestaat uit artikelen van J. H. K(nel) zal nie-
mand verwonderen, die geregeld de bijdragen van dezen ijverigen, onuitputte-
lijken en zeer deskundigen medewerker aan ,.Het Paard" volgt. Behalve bijdragen
van bekende medewerkers als T. T., W. T. S., H. S. en enkele anderen komenin
dezen bundel voor „Bijdrage omtrent de erfelijkheid van cornage" van A. W.
Heidema, waarop ik, nu de kwestie der erfelijkheid van cornage aan de orde zal
komen, bijzonder de aandacht vestig en „Kunstmatige Bevruchting" van K.
Büchli, waarin een overzicht wordt gegeven van het bekende werk van IwANOFF.

De 4de bundel is als de vorige netjes uitgevoerd en verdient veel gekocht te
worden. Kroon.

Tijdschrift voor vergelijkende geneeskunde, gezondsheidsleer en de parasitaire
en inlectieuse dierziekten, onder redactie van Prof. Dr. D. A. DE JONG
te Leiden. Uitgever: S. C. van Doesburg, Leiden 1914, afl. I

Wij ontvingen dezer dagen de eerste aflevering van dit nieuwe tijdschrift en
kondigen het gaarne hier aan.

Als er vroeger sprake was van de oprichting van een nieuw tijdschrift, waarin
ook onderwerpen op veeartsenijkundig gebied behandeld zouden worden, bestond
er steeds vrees, dat het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde daaronder zou lijden.
Nu echter van veeartsenijkundige zijde meer gepubliceerd wordt, zooveel, dat het
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde een omvang krijgt, grooter dan de financieele
krachten der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland ge-
dogen, is de tijd gekomen, dat de verschijning van een nieuw tijdschrift als het
bovengenoemde, met vreugde mag worden begroet. Deze opmerking meende ik te
moeten laten voorafgaan, opdat niemand in dit nieuwe tijdschrift een concurrent
van het bestaande Tijdschrift voor Veeartsenijkunde zal zien. Het feit, dat de
namen van twee redacteuren en van verschillende vaste medewerkers van ons tijd-
schrift voorkomen in de lijst van medewerkers aan het tijdschrift van Prof. De
Jong bewijst wel, dat een vrees als bovenbedoeld niet behoeft te bestaan.

Dat een tijdschrift voor vergelijkende geneeskunde, gezondsheidsleer en para
sitaire en infectieziekten in dezen tijd recht van bestaan heeft en zeer op zijn plaats
is behoeft geen nader betoog, of zulk een tijdschrift in de Nederlandsche taal zal
kunnen bestaan zal de tijd moeten leeren. Prof. De Jong is zelf een productief
werker; dat onder de medewerkers van het tijdschrift zijn vaste wetenschappelijke
medewerkers in de twee onder zijn directie staande instituten, het Laboratorium
voor vergelijkende pathologie te Leiden en het Instituut voor parasitaire en in-
fectieziekten te Utrecht voorkomen, komt de stabiliteit ten goede. Behalve deze
zijn op den omslag een aantal buiten- en binnenlandsche medewerkers vermeld.

De eerste aflevering bevat de volgende artikelen: Dr. D. G. Ubbels, Trichinen-
ziekte in Nederland; Dr. E. A. R. F. Baudet, Het onderkennen van Sarcoptes-
Psoroptes- en Chorioptesschurftmijten, E. Quadekker, Het kleuren van milt-
vuurbacillen, Dr. J. R. F. Rassers, Drie gevallen van miltvuur, Prof. Dr. D. A. de
Jong, Vogel tuberkelbacillen bij zoogdieren. Dr. J. Roos Gasvorming in rietsuiker
door bactericn uit de parat}-phus-enteritisgroepen typhusgroep, Dr. T. van Heels-
bergen, Gemengde staphylococcen-coliinfectie bij eenden.

De lezer ziet, dat veeartsenijkundigen zes van de acht bijdragen leverden. Het is
hier niet mijn taak om nader op den inhoud dezer artikelen in te gaan, in het
algemeen kan ik zeggen dat zij voor de veearts belangwekkend zijn. Speciaal
wil ik wijzen op de buitengewoon mooie fotografische afbeeldingen van schurft-
mijten, behoorend bij het artikel van Dr. Baudet.

Deze eerste aflevering maakt een zeer gunstigen indruk, zoowel wat inhoud als
vorm betreft.

Druk, reproductie van afbeeldingen en de geheele uitvoering van het tijd-
schrift laten niets te wenschen over, in dit opschrift kan het op een lijn gesteld
worden met de beste wetenschappelijke periodieken.

Wij heeten het nieuwe tijdschrift van harte welkom en wenschen Prof. De Jong
geluk met de verschijning. Het is te hopen, dat het tijdschrift een voldoend aantal
lezers zal mogen vinden; wij sporen de veeartsen aan zich erop te abonneeren. Het
verschijnt in afleveringen van 4 of 6 vel druks, terwijl 4 afleveringen van ± 20
vel druks een deel vormen. De pijs per deel is f 6. Kroon.

Aan het Jaarverslag over 1913 van den Dirig. paardenarts Luit.-kolonel
W. van der Burg ontleenen wij het volgende:

Bij het Ned.-indische leger waren in 1913 2499 paarden (van de enkele nog
aanwezige muildieren wordt niet afzonderlijk melding gemaakt.)

Daaronder kwamen behalve de 194 reeds in behandeling zijnde, 3350 behande-
lingsgevallen voor. Daarvan herstelden 3191, stierven 29, werden 46 afgemaakt,
ng op reform gesteld, terwijl 159 in behandeling bleven.

Coryza contagiosa equortim kwam veelvuldig voor (179 gevallen) en dikwijls in
hevige graad, zelfs 16 maal met doodelijken afloop (de nieuw aangekochte jonge
paarden hadden in vele gevallen de ziekte in Australië nog niet gehad en kregen
dan op Java goedaardige droes.) Bij de therapie zag men gunstige resultaten van
fixatieabcessen (opgewekt door onderhuidse inspuiting met terpentijnolie).

Malleus werd zesmaal geconstateerd, steeds bij inheemse paarden. Twee van
die paarden hadden gereageerd, het eene positief op de subcutane, het andere
dubieus op de oculaire malleineproef, bij beide was later de reactie negatief
zoodat ze werden vrijgelaten, toch bleken ze later aan malleus te lijden.

Hyphomycosis destruens werd bij drie paarden waargenomen alle drie herstelden.
Behandeling bestond in uitkrabben der haarden en penseelen met tinct. jodii.

Osteomalacie werd nog steeds bij australiese paarden aangetroffen hoewel minder
dan in vorige jaren. Dertien dieren, aan die ziektelijdende, warennog vanhetvorige
jaar in behandeling, negen werden in 1913 ziek, van die 22 herstelden 10, werd 1
afgemaakt en 5 op reform gesteld en bleven 6 in behandeling. Ter voorkoming van
de ziekte wordt op de plaatsen waar het gras (volgens chemisch onderzoek) gebrek
heeft aan kalkzouten 30 a 40 gram kalk per dag en per paard bij het voer gegeven.

Beenfracturen kwamen 14 maal voor, 12 paarden gingen om die reden voor den
dienst verloren.

Arthritis en periarthritis werd 190 maal gediagnostiseerd, daaronder waren 22
recidiven; 22 dieren moesten daarvoor worden afgekeurd.

Neurectomie werd 33 maal gedaan, minder dan in vorige jaren, door de moge-
lijke slechte gevolgen aan deze operatie verbonden (peesverscheuring, losgaan van
de hoornschoen) past men haar zeer terecht, slechts als uiterste maatregel toe.

In het geheel werden in 1913 194 paarden van de sterkte afgevoerd, daaronder
75 dieren wegens versletenheid.

Verschenen zijn de verslagen over het jaar 1913 van de gemeente-
lijke slachthuizen te Alkmaar, Amsteidam, Arnhem, Dordrecht,
\'s-Gravcnhage, Groningen, Haarlem, \'s-Hertogenbosch, Leiden,
Nijmegen, Maastricht, Rotterdam, Utrecht en Venlo (van af
i Juli).

Hoewel de indeeling dezer verslagen over het algemeen dezelfde
is, is in de daarin vervatte mededeelingen nog weinig eenheid
verkregen. Meestal worden de wisselingen in het personeel
en de salarieering daarvan eerst behandeld, waarna de toestand
der gebouwen, machines en werktuigen, en der terreinen wordt
omschreven. Deze mededeelingen zijn uit den aard der zaak
slechts van plaatselijk belang; doch het valt op welk een voorname
factor de ijsfabricage bij de exploitatie van een slachthuis is.
Van de 13 slachthuizen met koelbedrijf werden bij niet minder
dan 4 de inrichtingen voor het maken van ijs in dit jaar uitgebreid,
nml. te \'s-Gravenhage, Leiden, Haarlem en Utrecht, terwijl uit
den Bosch vermeld wordt, dat de ijsfabriek te klein is en de uit-
breiding te Nijmegen reeds in het vorige jaar gereed kwam. Als
drijfkracht wordt in den Haag, Utrecht en Haarlem electriciteit
van hooge spanning aangewend, terwijl deze te Leiden als reserve
is opgesteld. De stroomprijs wordt alleen van Utrecht opgegeven
zijnde 4 ct. per K. W. U. De directeur geeft als zijn meening te
kennen, dat deze prijs in vergelijking met de kosten van stoom-
bedrijf te hoog is te noemen. Hiermede stemmen de elders opgedane
ervaringen geheel overeen. Een prijs van a 2 ct. per K. W. U.
zal ongeveer de juiste prijsverhouding tusschen deze twee kracht-

bronnen aangeven. ¹) Een overzicht van de ijsproductie en de
opbrengst van het ijs aan de verschillende slachthuizen is in onder-
staande tabel gegeven.

Een aanzienlijke achteruitgang in het aantal slachtingen wordt
gemeld uit Utrecht, Arnhem, Nijmegen en \'s-Gravenhage, terwijl
geringe vermeerdering werd vastgesteld te Leiden en Haarlem.
Vermindering van het aantal geslachte runderen, doch vermeer-
dering van de geslachte varkens vindt men te Amsterdam, Rot-
terdam en Groningen. De oorzaken van deze wijzigingen zijn niet
gemakkelijk op te sporen, terwijl het gebruik van bevroren rund-
vleesch, vermoedelijk niet in de eerste plaats tot de bedoelde
verminderingen aanleiding zal hebben gegeven. De invoer hiervan
was niet groot te noemen; zij bedroeg voor de verschillende steden
als volgt:

Hierbij dient te worden opgemerkt, dat in niet alle verslagen
dit aantal wordt genoemd.

Dat een koelhuis een zeer gewilde inrichting bij een slachthuis
is te noemen, blijkt wel uit het feit, dat deze inrichting te Utrecht
belangrijk is uitgebreid, terwijl in de verslagen van vele andere
slachthuizen wordt vermeld, dat bijna alle koelcellen bezet waren,
zoo bijv. te Alkmaar, Arnhem, Haarlem, Dordrecht, Groningen en
Maastricht.

Alvorens de gegevens omtrent de eigenlijke vleeschkeuring
aan een kort overzicht te onderwerpen, zij hier een beeld gegeven

1 Zie 0. HEINEL Zeitschrift f. Eis u. Kälteindustrie 1911. Band 13. No. 9 en 10.

van de finantiëele resultaten welke in een zevental slachthuizen
werden bereikt. Er kan hier alleen een overzicht gegeven worden
van die inrichtingen, welke een eigen finantiëel beheer voeren,
en waar alle uitgaven, ook rente en afschrijving der aanleg-ka-
pitalen in rekening worden gebracht.

Uit onderstaande tabel volgt, dat alleen te Alkmaar een winst
kan worden behaald van f 447.46^. Hierbij dient te worden op-
gemerkt, dat de eischen voor aflossing van het aanleg-kapitaal
aldaar laag zijn gesteld, terwijl ook het verschil der verplichte
aflossng en de waardevermindering der inrichting (afschrijving)
niet wordt ter zijde gelegd.

Het tekort van ruim f 68.000.—, dat op het slachthuis te
\'s-Gravenhage geleden is wordt voor niet minder dan f65,000.
veroorzaakt door een tekort tot dit bedrag op de exploitatie van
het koelhuis. \'

Van de verschillende mededeelingen van waargenomen ziekte-
gevallen trekt wel in de eerste plaats de aandacht het vinden
van 16 gevallen van Malleus bi) slachtpaardcn (Rotterdam 9,
Utrecht 3, den Haag 2, Amsterdam en Nijmegen 1), terwijl wel
zeer den nadruk mag worden gelegd op het feit, dat de 3 Utrecht-
schc gevallen alle Nederlandsche paarden betroffen.

Trichinose (Trichinellose) werd vastgestel bij 10 varkens, waar-
van 7 aan het slachthuis te Haarlem werden geslacht en 3 uit
Zandvoort afkomstig waren. Ook te Leiden worden thans alle
varkens hierop onderzocht en zooals in dit Tijdschrift werd ge-
meld zijn reeds gevallen van deze ziekte bij aldaar geslachte var-
kens ontdekt.

Uit Utrecht wordt voorts melding gemaakt van 2 gevallen van
Enteritis chronica specif. bovis, terwijl te Nijmegen en te Venlo
een paard met Tetanus werd aangetroffen.

Omtrent het voorkomen van Tuberculose bij Argentijnsche
runderen vindt men aangegeven, dat deze ziekte bij een in Dordrecht
ingevoerde os werd vastgesteld, terwijl in Amsterdam 4 gevallen
werden aangetroffen, waarvan een in zoo hevige mate, dat het
betreffende dier slechts voorwaardelijk kon worden goedgekeurd.
In onderstaande tabel wordt het percentage tuberculeuse
dieren aangegeven, ten opzichte van de geslachte, naast het per-
centage afgekeurde wegens algemeene tuberculose, zooals dit in
deze verslagen is omschreven of zich daaruit laat berekenen.

De gegevens over het voorkomen der tuberculose bij kalveren
omvatten voor elk der slachthuizen afzonderlijk te weinig dieren,
dan dat uit deze cijfers conclusies zouden zijn te trekken.

Een uitzondering hierop maken de opgaven voor Amsterdam
waar 39 tuberculeuse kalveren werden aangetroffen zijnde 0.12 %
van het aantal geslachte dieren. Hiervan moesten 13^ kalveren
wegens deze ziekte worden gesteriliseerd zijnde 0.04 % der ge-
slachte dieren.

Met het oog op de vraag of vischvarkens bij het keuren ontdekt
kunnen worden is de volgende mededeeling van het Utrechtsche
abattoir zeer vermeldenswaard.

(Eenige) varkens, alle afkomstig van een binnen de Gemeente
wonend hovenier waren volkomen gezond, doch vertoonden na de
slachting in geringe mate geelzucht, terwijl het spek min of meer
groezelig was. Om deze redenen werd een kook- en braadproef
gedaan, waarbij bleek, dat het vleesch een penetrante vischgeur
verspreidde, volkomen gelijksoortig aan die welke bij het bakken
van visch ontwijkt. Ook de smaak was van dien aard, dat het
vleesch dezer varkens onmogelijk voor de consumptie kon worden
goedgekeurd, weshalve zij werden vernietigd. Na eenigen aandrang
gelukte het den verkooper dezer dieren te brengen tot de bekentenis,
dat hij tot kort voor de slachting de varkens met visch en visch-
afval had gevoederd.

In Nijmegen werd dit jaar de keuring van bereide vleeschwaren
krachtig ter hand genomen en als een zeer gelukkig resultaat
van dit toezicht moge het volgende worden vermeld:

Een zeer eigenaardig geval deed zich voor bij een partij worsten
die om den stank werd afgekeurd. De fabrikant gaf nl. zijn ver-
wondering te kennen over de afkeuring en beweerde uitsluitend
best en versch vleesch er voor gebruikt te hebben. Na een onder-
zoek van een partijtje worst door hem speciaal voor onze keuring
vervaardigd, bleek nu ook weer dezelfde stank aanwezig. Nu
ontstond het vermoeden, dat de fabrikant, slecht water bij zijn
worstbereiding had gebruikt, en werd hem verzocht een hoeveel-
heid op te zenden. De fabrikant voldeed hieraan en het onderzoek
bracht werkelijk aan het licht, dat het water sterk ammoniak-
houdend was, veel nitrieten bevatte en talrijke coli-bacillen.

Algemeene ajdeeling: Aangenomen als lid de heeren O. Wijma,
veearts te Marum en A. A. de Haas, veearts, reserve-luitenant,
Cadettenschool Alkmaar en J. J. Meyer, Rijkskeurmeester te
Hoek v. Holland.

Afd. Gelderland—Overijssel. Overgegaan van de afd. Utrecht
naar de afd. Gelderland—Overijssel, de heer C. Eykman te
Nijmegen.

Voor i gouvernementsveearts tevens directeur van het abattoir (te Paramaribo)
is uitgetrokken f 4000.—.

Voor onderhoud en aankoop van fokstieren, schapen en geiten en andere uit-
gaven tot aanmoediging van de veeteelt f 1800.—.

De tegenwoordige gouvernementsveearts is nog te kort in de kolonie om thans
reeds een vast plan te kunnen aangeven voor de bevordering van den veestapel.
Teneinde echter de gelegenheid te hebben om in 1915 hiermede een aanvang te
maken, wordt voor dat jaar gerekend op een krediet van f 1800.—.

Wij constateeren met genoegen de goede wil van het gouvernement om de vee-
teelt in Suriname te bevorderen.

Kort verslag van de najaarsvergadering der afdeeling Gelderland-Overijsel, ge-
houden te Arnhem op 6 November 1.1. Dat wij op deze bijeenkomst weer eens
andere gezichten zagen dan die der weinige getrouwen die nimmer ontbreken,
danken we volgens alle waarschijnlijkheid aan het besluit op de vorige vergadering
genomen, om niet steeds op Zondag te vergaderen. Laten we hopen dat in de
toekomst de gunstige resultaten van den genomen maatregel steeds duidelijker
aan het licht treden.

De voorzitter herdacht in gevoelvolle woorden het heengaan van een onzer
beste collega\'s, wijlen de heer van Lohuizen te Winterswijk, als iemand met
groote deugden als collega, als mensch, en met beminnelijke karaktereigenschappen.
Trouw bezoeker onzer vergaderingen in gezonde dagen, nam hij vooral ook met
ijver en opgewektheid deel aan de vrije mededeelingen. We zullen zijn aandenken
lang bewaren als dat van een zeer trouw collega.

De voorzitter wijdde tevens een woord aan den tegenwoordigen kritieken tijd,
waarbij ook vele onzer collega\'s betrokken zijn, en bracht in herinnering dat bui-
tenlandsche collegae, kennissen van velen onzer, reeds gesneuveld zijn. Mocht
onverhoopt ook in ons land het ernstige oogenblik aanbreken, dan zullen wij
veeartsen onzen plicht doen en hulp bieden waar deze gevraagd en verwacht
wordt.

De behandeling van het rapport over de herziening der tarieven, werd uitgesteld
tot de eerstvolgende vergadering, daar de commissie met haar arbeid nog niet
gereed kon zijn. Als plaats voor de voorjaarsvergadering, die op Donderdag
begin Maart 1915 zal worden gehouden, viel de keuze op Zutphen. Tot voorzitter
der afdeeling werd gekozen de heer E. J. Dommerhold te Hengelo (O.) wegens
periodiek aftreden van den tegenwoordigen functionaris, de heer Quadekker.
Als afgevaardigde naar de 55e Algemeene Vergadering werd benoemd de

Hr. F. van Dulm en alsdiensplaatsvervanger de Hr. Quadekker, terwijl voor het
jaar 1915 tot afgevaardigde bedoeld bij art. 34 van het Huish. Reglement der Mij.
werd gekozen Dr. Berger en de Hr. M. de Ridder als plaatsvervanger.

Het ledenaantal werd vermeerderd door de ballotage van den heer C. Eykman
te Nijmegen. Als candidaat voor de functie van 2e secretaris van het Hoofdbestuur
verkreeg, bij verdeelde stemming, de heer Veenbaas, van Wolvega, de meeste
stemmen.

De behandeling van den beschrijvingsbrief voor de a.s. Algemeene Veigadering
gaf aanleiding tot een zeer geanimeerde discussie, die nog al eenigen tijd vergde,
wat niet te verwonderen is, als men het rijkvoorziene programma van de huis-
houdelijke werkzaamheden, waaronder belangrijke en ingrijpende voorstellen,
in aanmerking neemt. Mag ei dan ook niet eenigen twijfel rijzen aan de moge-
lijkheid van afwerken van het geheele programma op de a. s. vergadering?

Bij het punt ,,vrije mededeelingen" is steeds op elke bijeenkomst dezer afdeeling
het gezellige oogenblik gekomen, dat gedeelte van den rooster van werkzaam-
heden, waarnaar een ieder verlangt, waar plaats vinden, rijke uitwisseling van
ervaringen, van inlichtingen, van het stellen van vragen, waar men van elkander
leert, op het gebied van de praktijk dei veeartsenijkunde, van vleesch- en melk-
hygiëne, van de veeteelt, waar bovendien de ouderen gaarne hun rijpe ervaring
en goeden raad ter beschikking stellen ook op maatschappelijk gebied. Ook thans
weer had een interessante gedachtenwisseling plaats, werd vele belangrijks mede-
gedeeld met betrekking tot de zooeven genoemde terreinen. Ik noem slechts:
veearbitrage, waarbij besloten werd dat het bestuur der afdeeling trachten zal
een overzicht te krijgen van hetgeen door de veearbitrage in de provincie Gelder-
land is bereikt, van de ziekten en gebreken die tot geschillen aanleiding gaven,
de uitspraken der commissie, de resultaten van het stelsel.

Ernstige gevallen van panaritinm werden schitterend genezen door het inbrengen
van een stapfje nitras argenti, waarbij men er vooral op dient te letten dat dit
goed in de diepste diepte komt. Hierbij werd door anderen weer aangevoerd dat
men daarbij niet moet nalaten het hoorn belangrijk in te korten, waardoor de pijn
direct aanmerkelijk zal worden verminderd. De heer Quadekker deed zeer be-
langrijke mededeelingen over miltvuur, en vestigde er de aandacht op, dat de
bacillen het\'langst goed bewaard blijven in het beenmerg. Van kadavers die maan-
den lang onder den grond lagen, kon men uit het beenmerg de bacillen kweeken.
Een gewichte zaak ten opzichte van het verbranden van miltvuurkadavers, zooals
zulks gewoonlijk geschiedt! Onze voorzitter besprak verder gevallen van locaal
miltvuur bij varkens en een zeldzaam geval bij een paard, als noodslachting aan
het abattoir te Nijmegen aangevoerd, waarbij als afwijkingen opvielen een eigen-
aardig aspect van het peritoneum, groote gezwollen haemorrh. darmscheilsklieren,
terwijl aan de milt alleen als bijzonderheid was waar te nemen een weeke, verheven,
guldengroote plek in het midden. Bij plotselinge sterfte van paarden lette men steeds
op de darmscheilsklieren. Maatregelen in verband met de wet op het veeartsenij-
kundig staatstoezicht en de veterinaire politie werden ter sprake gebracht en gaver
aanleiding tot interessante beschouwingen. Het spreekt van zelf dat genoemde en
ongenoemde zaken in extenso besproken werden, waaraan ook collega G. Post
uit Medan-Deli, die ons het genoegen verschafte hem als introducé in ons midden

te hebben, deelnam. Wanneei ik ten slotte vermeld, dat de vergadering van wege
het late uur, tot aller spijt moest gesloten worden, dan kan men zich eer idee
vormen omtrent toon en geest die in de bijeenkomst heerschte, en die getypeerd
werden door spontane uitingen van twee collegae die tot dusverre het absenteïsme
gediend hadden, en waarvan de een na afloop uitriep: „Nu, ik heb het erg prettig
en gezellig gevonden", terwijl de andere te kennen gal: „dat zijn komst op het
heden beschouwd moest worden als een begin voor geregelde opkomst".

Rijksveeartsenijschool: Geslaagd voor het overgangsexamen van 3e naar 4e
studiejaar de heeren S. J. Hoogstra en J. G. L. van Vloten.

Personalia. Bij Koninklijk besluit van 21 October 1914 n°. 26 is benoemd bij
het personeel van den geneeskundigen dienst der landmacht, tot tijdelijk paarden-
arts der Ilde klasse, de landweerplichtige soldaat H. J. M. Hoogland, van het
19de bataljon landweer-infanterie.

De Rijkskeurmeester Dr. A. J. Winkel heeft sedert 1 October jl. Meppel als
standplaats; aan hem is tevens opgedragen onderwijs te geven aan de Landbouw-
winterschool aldaar.

Benoemd tot gemeenteveearts te Oldebroek, de veearts Dr. C. A. van der
Velden, van Zevenbergen.

Tijdschrift voor vergelijkende geneeskunde, gezondheidsleer en parasitaire en
infectieuze dierziekten. Onder red. van D. A. de Jong. Met medewerking van
E. A. R. F. Baudet, E. Bemei.mans, L. de Blieck e. a. Dl. I. Afl. 1. Leiden,
S. C. van Doesburg, 1914. M. afb. Per dl. (4 afl.) f. 6.—

Bericht über das Veterinärwesen im Königreich Sachsen für das Jahr 1913.
Hrsg. von der 2ten Abt. des Kgl. Landesgesundheitamts. 58ster Jahrg. Dresden, v.
Zahn und Jaensch, 1914. Gr. 8°. V 224 S. \' M. 1.75.

F. G. Hobday, Cästration — incl. cryptorchids and caponing - and ovario-
tomy. Edinburgh etc., W. and A. K. Johnston, 1914. iüo p. 80 ill.

L. Posselt, Beiträge zur Frage der Sterilität der Rinder. Inaug. Diss. Hannover,
1914.

H. Weiimeyer, Untersuchungen bei Hunden über die Wirkung und Anwendung
von „Strophe na Zyma," einer isotonischen Lösung der therapeutisch aktiven
Glykoside der Strophantussameu. Inaug. Diss. Hannover, 1914.

H. Hamdorf, Ueber die Wirkung des Metarsans bei der Brustseuche und Pferde-
staupe. Inaug.-Diss. Hannover, 1914.

H. Rauch, Wirkung des Metharsans bei Hunden mit bes. Berücksichtigung der
Staupe. Inaug.-Diss. Hannover, 1914.

Ant. Rohde, Das Anästhesin und seine Verwendung in der Tierheilkunde.
Inaug.-Diss. Hannover, 1914.

K. Brüggemann, Vergl. Untersuchungen zum Nachweis von Tuberkelbacillen
mit Hilfe des Bronchialschleimfängers und des Rachenschleimfängers. Inaug. Diss.
Hannover, 1914.

Collected papcrs from the research laboratory of Parke, Davis and Co. Vol. 2.
Detroit (Mich.) 1914. 310 p. W. ill.

H. Schulz, Untersuchungen über die Morphologie des Milzbrandbazillus und
durch ihn verursachten Veränderungen der Darinlymphknoten beim Milzbrand des
Schweines. Inaug.-Diss. Hannover. 1914.

K. Burgkart, Beitrag zur Immunisierung gegen den Rotlauf der Schweine,
spez. mittels abgetöteter Kulturen und Bakterienextrakte. Inaug.-Diss. Hannover,
1914.

B. F. Kaupp, Animal parasites and parasitic diseases. 3d ed. Chicago, Alex.
Eger, 1914. 238 p. 81 ill.

W. Meyer, Versuche über Epithelwucherungen am Kaninchenohr. Inaug.
Diss. Hannover, 1914.

W. Raudnitz und W. Grimmer, Die Arbeiten aus dem Gebiet der Milchwis-
senschaft und der Molkereipraxis im Jahre 1913. 2tes Semester. II. 18. Leipzig u.
s. w. F. Deutieke, 1914. M. 1.—

W. Ernst, Text book of milk hygiene. Transl. with annotations and revisions
by J. R. Möhler. Chicago, Alex Eger, 1914. 281 p. 29 ill. and 5 col. plates.

O. Borgmann u. R. Fischer, Die Bekämpfung der Milzbrandgefahr in gewerb-
lichen Betrieben. Berlin, J. Springer, 1914. M. 1.80

H. Neubauer, Die Futterpreistafel. Einfaches Verfahren der Aufstellung
preiswürdiger Futterrationen auf der Kellner\'schen Grundlage. Berlin, P. Parey,
1914. M. 2 Taf. M. 4.—

Pfannenschmidt, Die argentinische Viehzucht im Hauptproduktionsgebiete.
Berlin, P. Parey, 1914. M. 1.50.

C. Pucci, II majale (Het varken) 3e ed. Milano, Ulr. Hoepli, 1914. Con. fig. Fr. 6.—

In de Zeitschrift für Veterinärkunde van Januari 1914 leest men omtrent dit
onderwerp, geschreven door Dr. Kranich, ongeveer het volgende: De goede
resultaten, welke in de humane chirurgie met antiphlogistine zijn verkregen,
hebben aanleiding gegeven dit preparaat ook in de veeartsenijkunde te
gebruiken. Door zijn kostbaarheid heeft het overigens zeer aanbevelens-
waardig middel hier weinig aanwending gevonden, vooral niet in het Duitsche
eger. Ter vervanging er van beveelt Kranich de zelf te bereiden heete glycerine-

boluspasta aan, waarvan de kosten nauwelijks het vierde gedeelte bedragen, ter
wijl dezelfde werking wordt bereikt.

Het middel is samengesteld uit 4 deelen glycerine en 5 deelen bolus alba. De be-
reiding geschiedt in een ijzeren pan. Onder verwarmen wordt de bolus langzamer-
hand aan de glycerine toegevoegd, waardoor een kneedbare massa ontstaat. Voor
het gebruik wordt deze pasta verhit tot ongeveer ioo° C; daarna laat men ze weer
afkoelen, tot 45⁰ a 50° en strijkt de massa vlug op de zieke plaats. Op de stroohalm
dikke laag worden watten geplakt, welke, wanneer het een lidmaat geldt nog met
een zwachtel worden omwikkeld. Men beoogt dus de warmte zoolang mogelijk vast
te houden. Deze blijft gedurende de eerste uren constant op ± 40°; den volgenden
dag is ze 36°. Door deze „Dauerwarme" wordt een actieve hyperaemie en locale
zweetsecretie teweeggebracht. De gesecerneerde vloeistof wordt door de pasta
onmiddellijk geabsorbeerd. Dit proces houdt stand tijdens den geheelen duur der
hyperaemie, zoodat de pasta langzamerhand verzadigd wordt. In dat geval be
gint ze haar kleverigheid te verliezen en laat dientengevolge los. Men ziet dat de
randen der pleister omkrullen.

Het glycerine-bolusverband blijft 2 è. 3 dagen liggen en kan desgewenscht wor-
den vernieuwd.

Kranich heeft het middel gedurende een jaar in vele gevallen aangewend,
speciaal bij acute en chronische ontstekingen van de cutis en subcutis en bij die
van pezen en periost.

Met verwijzing naar verschillende onderzoekingen worden de gunstige resul-
taten, welke met de pasta te verkrijgen zijn, toegeschreven aan de gecombineerde
werking van de glycerine en de bolus alba en vooral ook daardoor, dat de pasta in
heeten toestand wordt geappliceerd. Door dit laatste wordt een actieve hyperae-
mie verwekt, welke die van een priessnitz\'schen omslag overtreft. In dit verband
verwijst Kranich naar onderzoekingen van Sustmann en Schilf er.

De proef met de wig van l.ungwitz bij de diagnostiek van podotrochlitis en ostitis
phalangis III.

In de Revue vétérinaire van 1 Juli 1913 schrijven Laserre en Les-
bouyries over dit onderwerp het volgende: De differentiëel-diagnostiek van
podotrochlitis en ostitis van het hoefbeen kan in sommige gevallen moeilijkheden
opleveren. Hier kan dan het gebruik van de wig voor het stellen van de juiste
diagnose nuttig zijn, zooals de waarnemingen van Joly dit aantoonen (Revue
générale de mcdicine vétérinaire 1903 pag. 236). Deze ging als volgt te werk: Een
wig van hard hout met een lengte van 20 c.m., een breedte van 15 c.m. en een
hoek ter grootte van 18⁰, wordt onder den van podotrochlitis verdachten hoef
geplaatst. De basis er van is naar den toon, de punt naar de verzenen van den
hoef gericht. Geeft het paard, als men het andere voorbeen laat opheffen, pijn te
kennen dan bestaat er podotrochlitis. Wordt de wig ongekeerd, met de punt naar
voren, dan blijft het paard rustig staan. Is het resultaat twijfelachtig dan wordt de
proef ter vergelijking ook aan het gezonde been gedaan.

Dank zij het gebruik van de wig heeft men te Saumur gezien, dat onder tien
paarden, behept met een hoeflijden van niet traumatischen aard er achtofnegen

leden aan ostitis het hoefbeen en één of twee aan podotrochlitis. Secties be-
vestigen de aanwijzingen, welke de wig verschaft.

Laserre en Lesbouyries hebben in hun regimenten artillerie en cavalerie onder-
zoekingen verricht naar de waarde van de wig bij de diagnostiek van de genoemde
hoefziekten, welke zoo dikwijls de oorzaken van kreupelheid zijn bij het troepen-
paard. Hunne bevindingen, opgedaan gedurende een drietal jaren, geven zij in
het algemeen als volgt weer:

Nadat is vastgesteld, dat de kreupelheidsoorzaak óf ostitis phalangis III óf
podotrochlitis moet zijn, hetgeen wordt afgeleid uit een diagnostische cocaïne-in-
jectie en de aanwezige symptomen, wordt de proef met de wig gedaan. Deze kan
dan het volgende doen zien:

l° Het paard kan plotseling een hevige pijnlijkheid ondervinden, het ver-
toont dus een duidelijke positieve reactie, welke de aanwezigheid van podo-
trochlitis verraadt.

2°. Het blijft met verticaal geplaatst been rustig op de wig staan, het onder-
vindt niet de minste pijn, de reactie is negatief. Wordt nu in deze houding van
het been met duim of vinger in het midden boven de ballen een drukking uitge-
oefend, gericht naar het centrum van den hoef, dan komt het dikwijls voor, dat
het dier een min of meer hevige pijn heeft, welke het daardoor te kennen geeft,
dat het den lichaamslast naar achteren verplaatst. Wanneer de drukking plot-
seling en hevig wordt aangewend, terwijl de persoon, die het tegenovergestelde
been ophoudt dit niet vlug vrij laat, kan het dier zelfs komen te vallen.

Een zelfde reactie kan men ook dikwijls zien ontstaan wanneer de drukking
niet naar het centrum van den hoef, maar naar ter zijde, naar de binnenvlakte
van het hoefkraakbeen is gericht.

De schrijvers zagen deze reacties zooveel, dat zij een oogenblik meenden, ze
als geen pathologische verschijnselen te moeten beschouwen. Bij tien volkomen ge-
zonde paarden konden zij evenwel met de bedoelde manipulaties de reacties niet
verkrijgen, zoodat de gevoeligheid abnormaal is en moet wijzen op een laesie in
den hoef.

Op de vraag waar deze laesie in de verschillende gevallen dan zal zetelen, geven
de gevolgtrekkingen welke de schrijvers maken het antwoord. Deze zijn de volgende:
Wanneer de proef met de wig negatief is, geeft dit niet het recht de moge-
lijkheid van een podotrochlitis uit te sluiten; de aanwezigheid hiervan kan in
vele gevallen duidelijk worden door het uiten van pijnlijkheid als de wig-proef
wordt gecombineerd met een drukking in het midden boven de ballen.

2°. Als het been op de wig staat is het mogelijk een ostitis van de hoefbeenstak-
ken te ontdekken, wanneer boven de ballen een drukking naar ter zijde wordt uit-
geoefend.

3°. Wanneer de resultaten door de op deze wijze uitgebreide proef met de wig
van Lungwitz juist zijn, komt podotrochlitis meer voor dan Joly meent, welke
ze beschouwt als het refugium inscitiae.

Referent betreurt het met de schrijvers, dat geen secties zijn verricht oin de
juistheid van de hypothesen te bevestigen.

(Bovengenoemd gezegde van Joly is te vinden in de Revue générale de médicine
vétérinaire, 1903 pag. 618. In een artikel, van afbeeldingen voorzien, geeft Joly

aan: i°. dat de belangrijke veranderingen door een ostitis van het hoefbeen veel
meer zijn waar te nemen, dan die van een ostitis van het straalbeen (podotrochlitis.)
2.° dat een ostitis van het straalbeen dikwijls vergezeld is van ostitis phalangis
III. Hij zegt ten slotte: ,, La maladie naviculaire telle qu\'elle est comprise aujourd-
hui est donc un nouveau refugium inscitiae). Hartog.

Het Archiv f. Tierheilkunde Bd. 40 (1914) p. 355—381 bevat over bovenge-
noemd onderwerp een verhandeling van F. Zaribnicky, waarin deze begint met
erop te wijzen, dat de melk van zieke koeien nog weinig onderzocht werd, en voor
zoover onderzoekingen verricht werden, deze hoofdzakelijk betrekking hadden
op melk van uierzieke dieren.

Het onderzoek van Zaribnicky strekt zich uit tot de volgende bepalingen:
soortelijk gewicht, vetgehalte, drogestofgehalte, melksuiker (polarisatie), totaal
eiwit, caseïne, albumine en aschgehalte.

Bij de caseïnebepalingen — neerslag met kalium-aluinoplossing — werd het
stikstofgehalte met 6,39 vermenigvuldigd, bij de totaaleiwitoplossingen (volgens
Kjeldahl) met 6,37. Het albuminegehalte werd bepaald door het filtraat der
caseïnebepaling met looizuur te behandelen en in het neerslag de stikstof te be-
palen en met 6,34 te vermenigvuldigen.

Als conclusies van meer algemeenen aard vermeldt de schrijver, dat de ver-
anderingen, welke door de verschillende ziekten aan de samenstelling der melk
te voorschijn worden geroepen, zeer uiteenloopend zijn. Het heeft den schijn,
zegt hij, alsof elke ziekte een voor haar, bijna als karakteristiek te. beschouwen,
verandering veroorzaakt.

Bij de bespreking der resultaten wordt verder elke ziekte (of ziektfegroepl af-
zonderlijk behandeld.

Van de 3 gevallen van darmkatarrh was hij N° 1 en 2 de melk abnormaal door een
te laag drogestofgehalte resp. 10,65 en 10,10%, daarentegen was het bij het 3e
monster hoog n.1. 14,51%. Ook ten opzichte van het melksuikergehaUe bestond
tegenstrijdigheid. Bij N° 2 en 3 was het vrij normaal n.1. 4,6 en 4,7 % terwijl het
bij N° i slechts 1% bedroeg.

Het vetgehalte der 3 monsters was resp. 2,7; 2,7 en 5,5%. Vooral bij N° 1 en 3
was \'t albuminegehalte hoog resp. 1,765 en 1,49%, terwijl van deze monsters
\'t caseïnegehalte 2,77 en 1,98% bedroeg.

De darmkatarrh ging bij N° 1 en 2 gepaard met diarrhé, bij N° 3 bestond mond-
en klauwzeer.

Evenals bij diarrhé werd ook hier een verlaging der gehalten verwacht, omdat
minder voedsel werd opgenomen, terwijl bij diarrhé minder resorptie van voedings-
stoffen plaats heeft. De uitkomsten hebben niet aan deze verwachting beant-
woord. Het drogestofgehalte was dikwijls zeer hoog; zoo ook het vet- en het
eiwitgehalte. (Het komt mij voor dat de hooge vetgehalten veelal een gevolg
zullen zijn van een meer of minder snelle afname der melkgift).

Een enkele maal was \'t melksuikergehalte laag; daarmede ging een hoog al-
buminegehalte gepaard. Een abnormaal hoog albuminegehalte kwam eenige

malen bij deze melkmonsters voor, telkens was dan \'t totaal eiwitgehalte hoog.
De som van caseïne en albumine was dan niet lager dan \'t totaal eiwit.

Afzonderlijk behandeld worden twee gevallen van mond- en klauwzeer waarbij
de kwaal zich ook tot den uier had uitgestrekt. De samenstelling van beide melk-
monsters was zeer uiteenloopend. Nadere bespreking dier cijfers heeft geen waarde.

Slechts een geval van een uitwendige ziekte actinomycose van de onderkaak
wordt behandeld. Het vetgehalte der melk was laag, dat aan melksuiker normaal.
Als verklaring voor het lage vetgehalte wordt gegeven verminderde eetlust. In
dit monster was de som van caseïne en albumine nogal vee! kleiner dan \'tgehalte
aan totaal eiwit.

De etteringsprocessen hebben een grooten invloed op de som van caseïne en al-
bumine. Deze is opvallend kleiner dan het gehalte aan totaal eiwit. Dit verschijnsel
wordt toegeschreven aan een hoog gehalte aan eiwit-splitsingsprodukten als al-
bumose, peptonen, misschien peptiden en aminozuren, wat een gevolg zou zijn van
de proteolytisclie werking der etterbacteriën. Zoo werd bij pyogenesinfectie aan de
rechter achtervoet gevonden totaal eiwit 7,19%, caseïne 3,18%, albumine 1,42%.
Overigens was de samenstelling dezer melk, voor zoover onderzocht, normaal.
Dezelfde uitkomst werd bij Peritonitis circumscriptaverkregen. Dezemelk bevatte
aan totaal eiwit 8%, caseïne 2,46% en albumine 1,22%. Ook bij ontstekingsprocessen
zou resorptie van eiwitsplitsing-produkten dit verschijnsel veroorzaken, o.a. in
een geval van endometritis (in een tweede geval derzelfde ziekte bleef het echter
uit) in een geval van pyelonephritis en ten slotte ook bij melk van een koe, die aan
een etterig ontstekingsproces in de longen leed (Fremdkörperpneumonie). Met de
vermeerdering aan eiwitsplitsingsproducten ging in den regel een abnormaal hoog
albuminegehalte gepaard. Bij uierziekte, speciaal bij streptococcenmastitis, was de
samenstelling der melk duidelijk abnormaal. Een laag melksuikergehalte, bijv.
².5 ^{en T}>5 % g\'ⁿ° gepaard met een hoog gehalte aan totaaleiwit bijv. 5,4% en 5,8%
Het albumine gehalte was hierbij ook abnormaal hoog n.1. resp. 3,5% en 5,2%.
veel eiwitsplitsings-producten kwamen hier niet voor. Het vetgehalte was laag
n.1. 2,3% en 1,7%.

In het résumé wordt er op gewezen, dat blijkens deze onderzoekingenookziekten
waarbij de uier intact blijft, de samenstelling der melk veranderen. Zaribnicky
hecht nogal beteekenis aan de vetgehalten, die in vele gevallen laag zijn n.1. bij
gestoorde voedselopname en bij streptococcenmastitis, in sommige gevallen van
mond- en klauwzeer, daarentegen bijzonder hoog, bijv. 10,8, 11,8 en 19,5%.

Het melksuikergehalte vond hij dikwijls te laag en nimmer te hoog. Deze lage
gehalten verklaart hij op dezelfde wijze als lage vetgehalten, echter bij mastitis
in aansluiting aan Nencki door bacterieele ontzetting van de melksuiker in de
klier t.ot melkzuur.

Het belangrijkst beschouwt hij zijn uitkomsten met betrekking tot de eiwit-
stoffen. Lage caseïne gehalten brengt hij ook weer in verband met alimentaire
invloeden (o.a. bij darmkatarrh) terwijl de albuminegehalten daardoor verhoogd
zouden worden. Behalve deze invloed veroorzaken ontstekings- en etterings-
processen, ook in ver verwijderde organen verhoogde albumine afscheiding. Hij
denkt hierbij aan parallelisme tusschen dit verschijnsel en albuminurie.

komen, die niet met stoffen als looizuur worden neergeslagen — die dus geen
eiwitkarakter hebben, vond hij in melk wanneer etteringsprocessen voorkwamen,,
veel stoffen, die hij aanneemt dat door proteolytische werkzaamheid der bacte-
riën ontstaan zouden zijn en na in \'t bloed te zijn overgegaan door de melkklier
worden afgescheiden.

Z. wijst in zijn samenvatting ook op de onjuiste conclusies, welke men gevaar
loopt bij de gewone melkcontröle te maken wanneermen metmelk van zieke koeien
te doen heeft, bijv. zal allicht uit het soortelijk gewicht en uit de berekening van
het drogestofgehalte afgaande op de formule van Fleischmann (waarbij de
drogestof berekend wordt uit het s.g. en het vetgehalte) ten onrechte vervalsching
met water worden aangenomen, aangezien het s.g. van melk van zieke koeien
zonder vervalscht te zijn, dikwijls te laag is en de formule van Fleischmann bij deze
melk veelal zeer onjuiste cijfers voor de droge stof geeft.

Ook het door directe bepaling gevonden drogestofgehalte wijkt bij melk van
zieke koeien dikwijls belangrijk af van dat van normale onvervalschte melk.

Voor de bepaling van de refractie geldt hetzelfde. Dit alles wijst op het belang
der stalproef en het inroepen van den veearts wanneer de stalproef abnormale
uitkomsten geeft.

Hoezeer de onderzoekingen van Zaribnicky ons ook enkele nieuwe gegevens
omtrent melk van zieke koeien mogen verschaffen met zijn interpretatie kan men
zich m.i. niet altijd vereenigen. Dat bijv. geringere voedselopname lagere gehalten
van enkele bestanddeelen zou veroorzaken, terwijl andere stoffen er juist door
zouden toenemen, is niet goed in te zien.

Te betreuren valt het, dat Z. het gehalte aan chloor, en de zuurgraad niet be-
paalde en evenmin verschillende enzymreacties uitvoerde.

Zijn onderzoek zou ook veel meer waarde hebben, wanneer was nagegaan hoe
de samenstelling bij verergeren of genezen der ziekte veranderde en wanneer ver-
meld was in welk stadium der lactatieperiode de dieren zich bevonden toen de
monsters genomen werden. Behalve de zeer buitengewone vetgehalten, leveren
deze ondeizoekingen als opvallende uitkomst vooral hetgeen hierboven reeds aan-
gaande de eiwitachtige stoffen vermeld werd.

Hetgeen aangaande de vetgehalten gevonden werd, is echter m.i. niet van veel
beteekenis, omdat het vetgehalte in \'t algemeen zeer variabel is, m.a.w. onder in-
vloed van zeer vele factoren staat en bij deze onderzoekingen wellicht door een vrij
plotselinge vermindering der melkgift het vetgehalte in verscheidene gevallen
plotseling zeer verhoogd werd.

De uitkomsten omtrent de eiwitachtige stoffen echter zijn zeer interessant.
Voortzetting van onderzoekingen in deze richting verdient aanbeveling.

Waar men in elk Veeartsenijkundig Jaarverslag melding ziet
gemaakt van dit lijden, zonder dat er echter met eenige zekerheid
een oorzaak voor opgegeven wordt, komt \'t mij wenschelijk voor
in deze richting te trachten een oplossing te geven. Zoo vind ik
in een dier jaarverslagen (1908): Uit Friesland wordt meege-
deeld, dat er ieder jaar deze ziekte wordt waargenomen. Misschien
wordt ze door stof, wellicht ook door intoxicatie veroorzaakt,
welke verlammend werkt op maag- en darmwand en op de elastische
longweefsels.

Thomassen vermeldde op z\'n college over Bronchitis, dat vooral
in \'t Noorden veel voorkomt bij koeien, die op etgroen weiden,
een ziekte, zich uitend in hoesten, gepaard aan hevige benauwd-
heid, welke men bestempelt met den naam longjacht. \'t Moet
een bronchiolitis zijn van infectieusen aard, gepaard aan acuut
emphyseem.

Aangaande de oorzaak dus tal van veronderstellingen, waaraan
ik een andere nog wil toevoegen, zooals die in Friesland door
sommige veehouders en ook veeartsen werd gegeven, al vinden we
die nergens vermeld. Herhaaldelijk hoorde ik namelijk de meening
verkondigen, dat er verband zou bestaan tusschen \'t veelvuldig
voorkomen van roest op de grassen, en longemphyseem bij dieren,
die ze aten.

Dikwijls viel me op, dat in weiden, waar runderen aan longjacht
lijdende graasden, zoo sterk met roest waren bezet, dat mijn schoei-
sel er door gekleurd werd, ja dat de koppen van de runderen de
roest in hooge mate te zien gaven aan de snuit.

Dit geelroode poeder blijkt vooral aan de achterkant van de
grassen te zitten in bruine vlekjes duidelijk zichtbaar, waarbij
de halm dan verdord is.

Onder \'t microscoop gebracht blijkt \'t te bestaan uit ovale
lichaampjes van gele kleur, bezet met korreltjes die \'tlichaampje
een eenigszins doornig uiterlijk geven. Dit najaar tijdens de droogte
in Augustus en September, vond men in iedere weide bijna zeer
veel roest op -de grassen. We hebben hier een infectie van de
Puccinia coronata corda. De genoemde lichaampjes zijn de uredo- of
zomersporen, maar ook dikwijls teleuto- of wintersporen waaruit
zich weer kunnen ontwikkelen basidiên, dat zijn lange een of meer-

cellige draden aan het einde waarvan zich weer sporen vormen.
(Zie in Strasburger\'s Lehrbuch der Botanik \'t hoofdstuk behan-
delende de Uredineae.)

Zouden deze roestsporen oorzaak zijn, dan zouden we ze bij een
aan longjacht gestorven rund in grooten getale in de longen aan
moeten treffen, \'t Sterftecijfer bij dit lijden is echter zoo gering,
dat een sectie slechts zelden kan worden verricht. Toen verleden
najaar een rund van den heer S. te S. na een dag aan longjacht
te hebben geleden, plotseling stierf, heb ik de longen onderzocht
op de aanwezigheid van roestzwammen.

Wanneer het weefsel werd geïncideerd en daarna met een pla-
tinaoog een weinig vocht genomen en microscopisch onderzocht,
dan werd daarin, gekleurd of ongekleurd bezien, niets bijzonders
gevonden.

Anders was \'t met den inhoud der bronchiolen. \'t Microscopisch
onderzoek hiervan leverde \'t volgende beeld.

In de eerste plaats zag ik kleine slangvormige draden liggen,
die mij bleken fibrinedraden te zijn en dus niets pathologisch
gaven. Daarnaast echter vond ik zwammen van de volgende
gedaante.

In de fijne bronchiën en bronchiolen waren zeer talrijk aanwezig
sporen en sporendragers. Het vochtgehalte der luchtwegen, vooral
der kleinere was vergroot.

Wanneer ik uitstrijken uit de bronchiolen-inhoud kleurde,
was \'t microscopisch beeld zeer arm aan bacteriën.

Eenige dagen later werden door mij onderzocht de longen van
een rund. dat geleden had aan een pneumonie, waarbij \'t interal-
veolair emphyseem zeer sterk was. Pogingen om hierbij roestzwam-
men in de alveoleninhoud aan te toonen mislukten. Een herhaald
pogen eenigen tijd later bij een long van een stier, die gestorven
was aan een pneumonie gepaard aan zeer sterk emphyseem mislukte
eveneens.

chiën tot de fijnste bronchiolen toe, waarbij \'t peribronchiale
long weefsel weinig is aangedaan.

2e dat uredineeën, bij \'t gretig nuttigen van welig etgroen
worden geaspireerd, en daarna een prikkeling uitoefenen op het
slijmvlies der bronchiën en bronchiolen, wat hevig hoesten ten-
gevolge heeft en tevens een verhoogde voclltafscheiding meebrengt,
\'t Verhoogde vochtgehalte van alveolenwand en naaste omgeving
zal een slechte functie der hiergelegen elastische weefsels bewerk-
stelligen. Dat de weg voor een uitgebreid emphyseem bij de reeds
daarvoor gepraedisponeerde runderlong is gebaand, behoeft verder
geen betoog, (we zien immers geen pneumonie van katarrhalen
aard bij het rund, of steeds valt \'t sterk opgetreden emphyseem op).

Waar ik in andere runderlongen niet deze roestzwammen aan-
trof, waar deze longen verder geen ziekmakend agens te zien gaven,
daar meen ik te mogen concludeeren, dat de Puccinia coronata
corda instaat blijkt longjacht te veroorzaken.

Een tweede vraag is of elk geval van longjacht hieraan z\'n
ontstaan dankt, of dat meerdere agentia zulks kunnen bewerken.
Waar slechts zelden bij doelmatige behandeling de dieren aan dit
lijden sterven, heb ik te weinig secties gemaakt, om die conclusie
te durven trekken. Een goede behandeling moet bestaan in rust.
Als \'t dier daarvoor slechts kort behoeft te loopen, is opstalling
noodzakelijk. Een sedans b.v. Broomkali in het drinkwater ver-
strekt (ingeven met flesch veroorzaakt hoesten) zal \'t hoesten
doen verminderen en hiermede \'t emphyseem gunstig beïnvloeden.
Zeker weet ik, dat behalve op etgroen, ook longjacht wordt waar-
genomen na \'t voeren van sterk schimmelig hooi. Of hier de ge-
aspireerde schimmels specifiek werken öf dat elke sterke stof-
inademing zulks teweegbrengt is een vraag, van hoe groot gewicht
dan ook, die ik niet kan beantwoorden.

Een feit van groote beteckenis is, dat men behalve uitzonderingen
juist op etgroen de longjacht zooveel aantreft. Op oude weiden
treft men toch ook veel Puccinia aan. \'t Gulzig eten op etgroen
waarbij geforceerde aspiraties ter eene zijde de long bedreigen,
en waardoor ter andere zijde de pens geweldig gevuld raakt,
en zoo een druk op de borstingewanden uitoefent, zou van genoemd
feit oorzaak kunnen zijn.

Tijdens een uitstapje aan de cöte d\'Azur kennis makende met
collega M. Garcin, vétérinaire municipal de Reausoleil, deelde
deze mij eene methode van neurectomie mede, die bij de veeartsen
aan de Rivièra meer\' en meer in gebruik komt, door Garcin in
\'t bijzonder werd geprezen en, voor zoover mij bekend, in het
Noorden nooit is beschreven. Vader dezer modus operandi is col-
lega Pons vétér.-militair en retraite, thans practiseerend veearts
in Nice, met eene schitterende practijk, eigenaar eener zieken-
stal met vele denkbare hulpmiddelen waaronder een travaille-
bascule.

Pons schijnt vroeger nogal teleurstelling te hebben ondervonden
bij de gewone neurectomie daar bij herhaling de zenuwuiteinden
vergroeiden tengevolge van den kleinen afstand der zenuwstomp-
jes. Hoewel dit is te ontgaan door een grooter stukje zenuw te
verwijderen is dit alweer niet te verkrijgen zonder een exorbitant
lange huidsnede met al de onaangename gevolgen van dien. Pons
bedacht daarom deze methode, waar, bij zeer kleine huidwond(en),
het stuk verwijderde zenuw minstens 4, gewoonlijk 5 a 6 c.M.
lang is.

Voorzoover ik dit theoretisch minder snel begreep, lichtte Garcin
dit met behulp van den poot van een stoel (de extremiteit) een
zakdoek (de cutis) en een touwtje (de nervus) practisch nader toe,
als volgt: het paard wordt neergelegd resp. in de travaille-bascule
gewenteld, al of niet genarcotiseerd en geanaestheseerd, de
Esmarchsche lis aangelegd, de huid gewasschen en gedesinfecteerd
en ter hoogte van de operatieplaats geschoren.

Daar, waar de te opereeren zenuw zoo peripheer mogelijk,
nog door de huid te voelen is, wordt, centraal van elke belangrijke
splitsing, de cutis ter lengte van 1, hoogstens 1.5 c.M. doorkliefd,
doch niet evenwijdig of bijna evenwijdig, maar zooveel mogelijk
rechthoekig op de zenuwrichting; het subcutane zoomede het
peri-neurale bindweefsel wordt met schaar of pincet stomp ge-
scheurd en op- resp. neerwaarts ter zijde geschoven en de spoedig
zichtbare zenuw met inachtneming van de ligging volgens V. A. N.,
met een naald en draad opgevischt en zoover mogelijk opgeprae-
pareerd.

Thans komt het merkwaardigste dezer operatie: flink, buiten-
gewoon sterk, zoo krachtig als de vermoedelijke turgor van den
nervus dit toelaat, wordt aan den lus van de draad eenigszins
peripheer getrokken waardoor het centraal gelegen gedeelte van
den zenuw op- of uitwaarts wordt getrokken; de bedekkende huid
toont nu duidelijk, vanaf de wond tot een plaats 3 a 6 c.M. cra-
niaal gelegen e.en riggel, waarvan de aangetrokken zenuw de kern
of as uitmaakt. De operateur zet nu ergens in dezen riggel dus 3 a
6 c.M. craniaal van de wond, loodrecht op de cutis een zeer puntige
bistourie en drukt deze door de cutis op en tegen den as dus op
en tegen den nervus, waardoor deze onder aanhoudend trekken
aan de draad gecoupeerd wordt en tegelijk als een kleine ascaride
uit de wond glipt; vervolgens wordt de zenuw peripheer afgeknipt
en de operatie is afgeloopen.

Aan de wond wordt niet veel gedaan; hetzij dadelijk, hetzij na
het opstaan wordt de wond gereinigd, bij een luxe paard een hech-
ting en een verband gelegd, doch bij een grof paard, daar, boven
in de Alpes maritimes, zei mijn zegsman, v\'la, c\'est tout, rien ne
va plus, laissez aller.

Inderdaad de wondjes zijn zoo klein, dat men het paard zoo zou
kunnen laten gaan, doch eenig verband verdient m.\'i. de voorkeur.

Bij mijn thuiskomst direct geen levend materiaal bij de hand
hebbende, heb ik dadelijk vier neurectomieën volgens Pons op
een cadaver uitgevoerd en het ging uitstekend; er is veel voor,
ook tegen:

voor ie de zeer kleine wondjes, twee voor elke neurectomie
n.1. één werkelijk gesneden wondje, en één prikje; des-
overeenkomstig ook een zeer klein litteeken, waarmee,
wanneer de operatie ingang mocht vinden, de collega\'s
rekening hebben te houden bij het eventueel koopen
van paarden.

2e het zoeken en vinden van den nervus in de transversale
wond valt bijzonder \'mede.

3e het groote uitgenomen zenuwgedeelte waarom de ope-
ratie als zoodanig dan ook wordt gedaan,
tegen ie de kans om reeds bij de perforeerende huidsnede een
bloedvat door te snijden is niet gering.

2e het perineurale bindweefsel wat wij de scheede der ze-
nuw noemen, zit over de vrij groote lengte zoo vast aan
deze. dat de trekkracht aan de draad groot moet zijn
om als de zenuw „afgeprikt" is, deze uit te trekken.
Dit kan aanleiding geven zich in te beelden, dat de zenuw

nog niet afgeprikt is, waardoor men wellicht te diep
en dan in een bloedvat of synoviaalzak prikt.

3e ook bij vrij diepe anaesthaesie is er nog wel zooveel ge-
voel in de zenuw, dat het heftig trekken aan de draadlus
tot gewaarwording komt, zoodat de operatie staande
wel onmogelijk zal zijn, want bij het nauwkeurige steken
met de spitse bistourie behoort vooraf en tegelijkertijd
het pijnlijke trekken.

Ik oordeel dat men onze methode bij het staande paard zal
verkiezen boven de methode van Pons; is het neerleggen ge-
wenscht of is het kleine litteeken een besliste vereischte, welnu
dan is Pons\' methode werkelijk te overwegen.

Eindelijk valt er uit te leeren, dat met onze methode toch
grooter stuk zenuw is te verwijderen dan wij gewoonlijk doen;
wanneer er slechts matig aan de zenuw wordt getrokken, kan
er steeds grooter stuk worden verwijderd dan onze overlangsche
wond lang is, en ook staande, omdat dan de gewrichten
waarop wordt geopereerd gebogen zijn en de bedekkende huid
ongedivongen en verschuifbaar is.

Dezer dagen werd ik geconsulteerd over een anderhalfjarige
bruine merrie, waarbij, zooals de eigenaar me vertelde, op sommige
tijden, na het urineeren, een roode bal uit de scheede uitpuilde,
en daarna weer verdween. Door genoemden eigenaar werd gedacht
aan „kaplijven" (prolapsus vaginae).

Bij vaginaal onderzoek bleek, dat de scheede naar voren totaal
afgesloten was door een membraan of vlies, dat het hier abnor-
maal sterk ontwikkelde hymen bleek te zijn, dat normaliter slechts
in aanleg aanwezig is. Bij rectale exploratie bleek de uterus ver-
groot en uitgezet en fluctueerend.

Door een blijkbaar aanwezige vloeistof in de baarmoeder en
voorste scheedegedeelte puilde deze membraan (hymen) naar
achter uit.

Besloten werd, deze scheiwand tusschen vagina en inwendige
genitaliën te exciseeren.

Na grondige reiniging van vagina en omgeving met lysoloplos-
sing en alcohol, werd met de linkerhand het hymen vastgepakt en
vervolgens met koorntang gefixeerd buiten de labiae vulvae.

Vervolgens werd met CooPER\'sche schaar het dunne, rose
gekleurde hymen langs de randen weggeknipt en verwijderd.

Er trad slechts zéér geringe bloeding op, en ook verzette zich
het dier bijna niet, zoodat blijkbaar geen pijn werd veroorzaakt.

Na wegknipping van de afsluitende membraan ontlastte zich
een massa slijm, dat zich hier blijkbaar na ettelijke malen bronst
had verzameld. De cervix uteri bleek geopend en de uterus zelf
gedilateerd.

Evenals bij den mensch, waar zich deze aangeboren abnormali-
teit eerst in het tijdperk der puberteit openbaart, zoodra het
menstruatiebloed zich achter de afsluitende membraan begint
op te hoopen en hier een haematocolpos vormt, zoo ook trad hier
ditzelfde in hetzelfde tijdperk te voorschijn.

Een maand na het door mij eerder beschreven geval, kreeg ik
ter behandeling een varken met eenzijdige plotseling ontstane
keelzwelling, die al meer en meer toenam. Temperatuur ruim 40.

Het dier is nog niet benauwd, maar met de toenemende zwel-
ling der keelstreek vertoonen zich symptomen van dyspnoe, die
mèt de zwelling toeneemt.

Door ervaring geleerd, wordt nu direct aan miltvuur gedacht
en 100 gram serum ingespoten, doch de prognose zeer ongunstig
gesteld.

De keelzwelling breidde zich echter al meer en meer uit zoowel
naar kop als hals, en ook nam de dyspnoe zoodanig toe, dat het
dier geslacht werd, waarbij, met het oog op het door mij vermoede
miltvuur, zeer voorzichtig te werk werd gegaan. Bij de keuring
werd aan de organen zeer weinig afwijkends gevonden. Géén
miltzwelling, een vrij harde lever, weinig vergroot, ook niets
abnormaals \'aan de hartspier.

Dat in één maand twee gevallen van anthrax bij een varken
werden waargenomen, vond ik zeer frappant, vooral, waar zich

Het dier was ook met mais en (groene) klaver gevoerd; welke
echter de infectiebron was, kon niet worden uitgemaakt.
Augustus \'14.

I. Organisatie van den veeartsenij kundigen Dienst. Veeartsenij kundig Staats-
toezicht en Politie.

De veeartsenijkunde ressorteert in België onder „Landbouw" (Administration
de 1\'Agriculture) eene afdeeling van het ministerie van Binnenlandsche Zaken
en Landbouw.

Bij een der drie Directies van Landbouw is de veeartsenijkunde (en de veeteelt)
ondergebracht. Haar arbeidsveld omvat:
het veeartsenij kundig onderwijs;
het onderwijs in hoefbeslag;
veeartsenijkundige politie;

(schadeloosstelling bij sterfte van vee door besmettelijke ziekte);
veeartsenijkundige dienst;
gerechtelijke veeartsenijkunde;
verbetering van huisdierrassen;

De vee- en vleeschkeuring is ondergebracht bij eene andere afdeeling van genoemd
Ministerie n.1. bij de Openbare Gezondheidsdienst „Administration du Service
de santé et de 1\'hygiène".

Aan het departement is een veearts verbonden als Inspecteur Vétérinaire
général" (Hoofd-inspecteur, Inspecteur in Algemeenen Dienst), aan wien een ad-
junct-inspecteur is toegevoegd.

Verder bezit België nog voor den veeartsenijkundigen dienst 16 inspecteurs
en 9 adjunct-inspecteurs. Deze ambtenaren zijn over de verschillende provinciën
verdeeld als volgt:

Ieder van deze ambtenaren heeft een nauwkeurig afgebakend district, terwijl-
de geheele dienst is geregeld door het Koninklijk Besluit van 10 December 1890
later gewijzigd door dat van 10 December 1911.

Naarmate de behoefte zich voordoet kunnen voor bepaalde tijden, door den
Minister vast te stellen, adjunct-inspecteurs worden aangesteld ter ondersteuning
der inspecteurs. De overige („geëxamineerde") veeartsen nemen, indien uoodig,
in onbeperkt aantal aan de uitvoering der wetten en besluiten van de Vétérinaire
Politie deel.

De benoeming der inspecteurs geschiedt door den koning, de minister benoemt
de adjuncten en de overige „plaatsvervangers" en bepaalt ook de standplaatsen
der inspecteurs.

Inspecteur ie klasse: aanvangstraktement 5500 fr.; na 3 jaar 6000 fr. en na 6 jaar
6500 francs.

Inspecteur 2e klasse: aanvangstraktement 4000 fr.; na 3 jaar 4500 francs en na
6 jaren 5000 francs. Een inspecteur der tweede klasse, die minstens drie jaren
zijn maximumsalaris heeft genoten, kan tot inspecteur der ie klasse worden
benoemd. Ter belooning van bijzondere diensten of uithoofde van dienstbelangen
kan hiervan worden afgeweken.

Het salaris der adjunct-inspecteurs bedraagt 3000 francs als aanvangstrakte-
ment, 3400 francs na 3 jaren en fr. 3800 11a 6 jaren. Pas na zesjarigen dienst kan
een adjunct-inspecteur worden benoemd tot inspecteur. Het salaris van den
hoofd-inspecteur van het departement wordt bepaald bij zijne benoeming.

Behalve salaris genieten de inspecteurs vergoeding voor reis- en bureaukosten,
waarvan de hoogte wordt vastgesteld door den minister. Uitoefening van de prak-
tijk is niet toegestaan, noch het waarnemen van eene of andere (bezoldigde of
onbezoldigde) nevenbetrekking.

De adjunct-inspecteurs mogen practiseeren. Behalve de 9 genoemde genieten
ze geene bezoldiging, maar reiskosten-vergoeding volgens een tarief door den
Minister te bepalen. Hunne positie komt dan veel overeen met onze plaatsver-
vangende districtsveeartsen.

De overige veeartsen (de bij ons het eerst in art. \'14 van de Wet van \'70 genoemde
„geëxamineerde veeartsen voor spoedeischende gevallen") ontvangen als ver-
goeding voor bewezen diensten een bedrag, waarvan de grootte ieder kwartaal
wordt vastgesteld overeenkomstig den omvang en den duur der bewezen diensten
ten opzichte van de vétérinaire politie.

De ministers, de gouverneurs (commissaris des konings) der provinciën, de ar-
rondissements-commissarissen en de burgemeesters hebben het recht (behoudens
enkele bepalingen genoemd in vorenstaand besluit) de inspecteurs en adjunct-
inspecteurs en ook de overige veeartsen om raad te vragen.

Ook door stationsschefs en ambtenaren bij de invoerrechten kunnen ze als
deskundigen worden ingeroepen, indien het gevallen van invoer van zieke dieren
betreft.

Alleen in dringende gevallen mogen de inspecteurs en adjunct-inspecteurs
andere veeartsen tot ondersteuning oproepen.

hun district en op de uitvoering der wetten en verordeningen der Vét. politie.
(Onze Wet v. \'70 § 1, art. 9. ie al.) Zij zenden den Minister op vastgestelde tijden
een lijst van de geconstateerde besmettelijke ziekten en aan het einde van het jaar
een jaarverslag. (Ons art. 8.) Zij geven verder den voorzitter der provinciale ge-
zondheidscommissie kennis van het uitbreken van besmettelijke veeziekten.

Aan de inspecteurs is verder opgedragen van tijd tot tijd, (zonder voorafgaande
kennisgeving of in elk geval op onbepaalde tijden) te inspecteeren de paarden
gebezigd voor openbare middelen van vervoer als: trams, omnibussen, voermenne-
rijen en posterijen. Zij houden het toezicht op de voorgeschreven instandhouding
der quarantainestallen. Zij zorgen voor een voldoend toezicht op paarden- en vee-
markten, tentoonstellingen, veeverkoopingen enz.

Zij controleeren de reiniging der veewagens, houden toezicht op den gezond-
heidsdienst (voor zoover door de veewet geregeld) enz.

Ook houden zij toezicht op de richtige uitvoeringen der bestaande voorschriften
betreffende den vleeschhandel en de vleeschkeuring; op de slachterijen, vleescli-
winkels en op de vilderijen. Bovendien zijn zij verplicht mede te werken aan de
huisdieren statistiek.

In België bestaan voorschriften van 30 Dec. 1882 en 4 Aug. 1890 omtrent de
vervalsching van levensmiddelen. De veeartsenij kundige inspecteurs hebben het
recht na te gaan of deze voorschriften worden nageleefd en van overtredingen
eene aanklacht in te dienen.

De bevoegdheden van den hoofd inspecteur zijn geregeld bij een afzonderlijk
besluit.

De adjunct-inspecteurs richten zich bij de uitoefening van hunne functiën
naar de aanwijzing van den inspecteur. Zij geven van hunne bevinding kennis
aan den inspecteur.

De overige veeartsen zijn verplicht op aanvrage daartoe aan de inspecteurs
en hunne plaatsvervangers inlichtingen te verschaffen. Voorschriften in spoed-
eischende gevallen vrijwel als bij ons.

(Veeartsen aan slachthuizen zijn eveneens onderworpen aan de voorschriften
van Kon. Besluit van 10 Dec. 1910.)

De veeartsen moeten den Burgemeester adviseeren tot slachten van dieren
lijdende aan malleus, pokken, longziekte, hondsdolheid en runderpest. Zij nemen dan
met den Burgemeester maatregelen om gedurende 5 dagen (indien noodig) enkele
deelen van het cadaver, waarvan kenmerken der ziekte voorkomen, te bewaren,
teneinde den inspecteur in staat te stellen de diagnose te controleeren. Jaarlijks
zenden ze ten behoeve van een jaarverslag een overzicht aan den inspecteur.

Evenals bij ons kan de burgemeester in spoedeischende gevallen den naastbij-
zijnden veearts oproepen. Hetzelfde dier mag slechts éénmaal op staatskosten
door een veearts worden onderzocht!

Alvorens de functiën uit te oefenen leggen de inspecteurs enz. een eed af in
de handen van de Commissie van het arrondissement of van den gouverneur.

Disciplinaire straffen zijn: berisping, tijdelijke ontzetting uit het ambten ontslag.
De tijdelijke ontzetting uit het ambt kan zijn met of zonder behoud van tractement.

In arme streken kan een veearts vanwege de Staat eene toelage worden ver-
strekt onder de bedinging:

ie van kostelooze behandeling van zieke dieren, toebehoorende aan personen
welke op de armenlijst voorkomen;

2e van ten gerieve van personen, die geen personeele- en grondbelasting betalen,
voor eene visite binnen 2 kilometer niet meer te rekenen dan i franc en niet meer
dan 1.50 franc binnen 5 kilometer heen en terug samen.

Veeartsenijkundige controle aan de grenzen bestaat er aan de havens van Ant-
werpen, Gent, Brugge, Zeebrugge en Ostende en bovendien in 94 plaatsen aan de
landgrenzen.

De reiniging en ontsmetting van spoorwagens en schepen, welke gebezigd zijn
om vee te vervoeren, benevens van voorwerpen, die daarbij met de dieren in aan-
raking zijn gekomen, geschiedt volgens de bepalingen van het Kon. Besluit van
20 Sept. 1883 § 15 art 54 tot 57.

Stallen, hokken, vervoermiddelen, gediend hebbende tot opname en vervoer
van zieke of verdachte dieren, benevens voorwerpen en gereedschappen, hierbij
gebruikt, moeten óf vernietigd óf gedesinfecteerd worden volgens voorschrift
van den Minister van Landbouw.

Reiniging en ontsmetting van spoorwagens, welke gebezigd zijn tot vervoer van
herkauwers, paarden, ezels, muildieren en muilezels en van voorwerpen, welke
hiermee in aanraking zijn geweest, en toebehooren aan de spoorwegmaatschappij,
geschiedt volgens voorschriften van den Minister van Landbouw en van Spoorwegen.

Wagons uit het buitenland, na een transport van vee teruggekeerd, worden
eveneens zoo behandeld, tenzij de overheid overtuigd is, dat desinfectie reeds vol-
doende heeft plaats gehad in het land, waarvan de wagens terugkomen.

Genoemde desinfectie heeft plaats onder toezicht van een door den Minister
van Landbouw aangestelden veearts.

Schepen, voor vervoer van vee gediend hebbende, moeten gedesinfecteerd wor-
den op kosten van de reederij of den eigenaar der schepen.

In de Ministerieele besluiten van 25 Sept. 1883 en van 30 Dec. 1890 worden
bepaalde stations aangewezen voor de desinfectie der veewagens. Onmiddellijk
na de uitlading of na terugkomst in België worden de wagens door plakstrooken
kenbaar gemaakt en vervoerd naar het naastbij zijnde station voor deze desin-
fectie aangewezen.

Het ontsmetten heeft bij daglicht plaats. Het toezicht door den aangewezen
veearts geschiedt zoodanig, dat hij minstens twee keer in de maand ieder station
van zijne inspectie bezoekt. Omtrent de uitslag van zijne controle geeft hij den
Minister ieder kwartaal bericht.

De ontsmetting bestaat in een reiniging en de eigenlijke desinfectie. Ter keuze
kunnen de volgende middelen worden aangewend:

i°. rijkelijke bestraling met stoom (van dit middel moet gebruik worden ge-
maakt zoover het mogelijk is).

Deze ontsmetting moet binnen zes uur na het uitladen of na aankomst aan het
station van desinfectie geschieden. Alvorens de wagens weer te gebruiken moeten
ze goed gelucht en gedroogd worden.

Indien bij het uitladen zieke of verdachte dieren worden aangetroffen, dan
moeten deze, tot nadere aanwijzing van den veearts, afgezonderd worden gehouden.

Kadavers van dieren, gestorven gedurende het transport, blijven in den wagen
liggen tot de doodsoorzaak is vastgesteld door den veearts, waarna op diens aan-
wijzing verder wordt gehandeld.

Het uit de wagens verwijderde stroo, de mest enz. moet laagsgewijze worden
bedekt met een 4 a 5 c.M. dikke laag bijtende kalk.

Emplacementen, veeladingsplaatsen, enz. moeten worden gereinigd en bij \'t
heerschen van besmettelijke veeziekten op aanwijzing van den veearts gedes-
infecteerd worden.

Op de daarvoor aangewezen stations hangen lijsten, waarop dag en uur van
aanvang en einde der desinfectie van eiken wagen is aangegeven.

De spoorwegmaatschappijen zijn gemachtigd voor iederen wagen 3 franc, op
locaalspoorwagens 1.25 franc hoogstens in rekening te brengen.

C. Toezicht op veemarkten, marktveestallen, en publieke paardententoonstellingen.

In paragraaf 8 en 9 (art. 17 tot 29) van het Kon. Besluit van 20 Sept. 1883
wordt geregeld het Staatstoezicht op veemarkten, marktveestallingen, paarden-
tentoonstellingen en bedrijven, waarin een groot aantal paarden worden gebezigd
(sleeperijen, stalhouderijen, trams enz.)

De gemeentebesturen moeten jaarlijks aan den inspecteur van het veeartsenij-
kundig Staatstoezicht een lijst zenden van de markten in hunne gemeenten.

I)e kosten van het veeartsenijkundig markttoezicht worden door de gemeente
gedragen. Op de markt moet een geschikte plaats zijn voor de afzondering van
zieke of verdachte dieren.

Zoowel de inrichting der markten, als die der marktveestallen, moeten aan be-
paalde eischen voldoen anders kunnen de markten door den Minister verboden
en de stallen gesloten worden. Ook kan de Minister het houden van markten ver-
bieden, wanneer het plaatselijk bestuur niet voor voldoend vétérinair toezicht
zorgt en wanneer het uitbreken van eene besmettelijke ziekte te vreezen staat.

Wordt op de markt eene ziekte (bij de wet genoemd) geconstateerd (of „ver-
dacht van") bij een dier van buiten de gemeente, waar de markt wordt gehouden
of buiten de provincie, dan geeft de burgemeester hiervan terstond den gouver-
neur kennis, die dan de betreffende maatregelen gelast op de plaats van herkomst

Na het sluiten van de door hem bezochte markt geeft de betreffende veearts
bericht aan den burgemeester en den gouverneur.

Ook de nu en dan voorkomende paardenkeuringen en dergelijke instellingen,
waar meerdere paarden samenkomen voor een ander doel dan verkoop, zijn onder-
worpen aan veeartsenijkundig toezicht.

Zoodra in stallen van paardentrams, voermennerijen etc. meer dan 50 paarden
worden gehouden is de eigenaar verplicht eene afdeeling in te richten voor aan
malleus lijdende (of daarvan verdachte) paarden, door een afzonderlijk personeel
bediend.

Er bestaat een afzonderlijk besluit van 24 Oct. 1898. voor toezicht op markten
voor vet vee (slachtvee) Volgens hierin vervatte bepalingen moeten slacht-
dieren, welke niet worden geslacht in de plaats, waar de markt wordt gehouden,
van een brandmerk worden voorzien. De dusdanig gemerkte dieren mogen tot op
20 kilometer afstand van de marktplaats worden gedreven, anders moeten ze in-
geladen worden op \'t naaste spoorwegstation. De burgemeester van de plaats der
bestemming moet in kennis worden gesteld met de aankomst der dieren.

De op de markten voor vet vee (slachtvee) onverkocht gebleven dieren worden
ook gemerkt, en mogen slechts op dezelfde markt weder ten verkoop worden
aangeboden.

D. Maatregelen tegen den invoer van besmettelijke veeziekten uit het buitenland.

Onze Wet van \'70, met al zijn aanhang van Kon. en Min. besluiten, is niet
altijd even gemakkelijk te hanteeren en van juridisch standpunt beschouwd zeker
niet onberispelijk. Ook België heeft een heel aardige verzameling op dit gebied.
(Receuil des los et règlements relatifs a la police sanitaire desanimauxdomestiques,
au fonds d\'agriculture et au service vétérinaire. Bruxelles 1908).

Op pag. 13 van deze receuil vindt men de Wet van 30 Dec. 1882, volgens welke
de regeering gemachtigd is door een Kon. Besluit zulke maatregelen aandegrenzen
te treffen als haar noodzakelijk voorkomen, wanneer de veehandel met het buiten-
land de vrees doet ontstaan, dat besmettelijke veeziekten zullen worden ingevoerd.

Op grond van genoemde wet is het Kon. Besluit uitgevaardigd van 20 Sept.
1883, waar in de paragrafen 13 en 14 (art. 44 tot 53) deze materie wordt behandeld.
M n vindt hierin bepalingen omtrent den in- en doorvoer van vee, producten
en afval van dierlijken oorsprong en giftige bestanddeelen bevattende stoffen.

Bij Kon. Besluit van 27 Mei 1899 zijn de art. 45, 46 en 47 veranderd. De in- en
doorvoer van zieke en verdachte dieren is verboden..

De invoer van runderen, schapen, geiten en varkens is alleen toegestaan op bepaalde
dagen en uren langs aangewezen tolkantoren. Deze aanwijzing geschiedt door den
Minister van Landbouw en publieke werken na overleg met den Minister van Fi-
nanciën.

De invoer mag alleen geschieden onder voorwaarde van veeartsenijkundig
onderzoek terstond nadat de dieren over de grenzen zijn getreden en gezond-
bevinding hierbij. De kosten van dit onderzoek zijn voor den importeur.

De Minister van Landbouw kan bepalen, dat een diersoort na bovenstaand
onderzoek, in daarvoor aangewezen inrichtingen, op kosten en risico van den in-
voerder, hoogstens 10 dagen in quarantaine verblijven.

Wanneer in het buitenland besmettelijke ziekten in zekere mate heerschen,
kan de minister in- en doorvoer verbieden.

Wordt een dier ziek of verdacht bevonden dan wordt aan den importeur of den
geleider door den hoofdambtenaar van het tolkantoor op advies van den veearts
gelast het dier in questie, benevens de andere dieren in den wagon (soms alle vee-
wagens van den trein) terug te voeren.

Wordt hieraan niet voldaan, of weigert het land van herkomst de dieren, dan
worden deze op kosten van den importeur opgehokt en onder toezicht gehouden.

Dieren met malleus, longziekte, pokken, hondsdolheid of runderpest, moeten
zonder schadevergoeding door den eigenaar, of bij diens afwezigheid, door het
plaatselijk bestuur binnen drie dagen worden geslacht.

Dieren voor doorvoer, zonder overlading met spoor vervoerd, kunnen vrij
passeeren. Per schip of boot aangevoerd wordt gehandeld als per spoor.

Voor den invoer van runderen, schapen en varkens, aangevoerd per boot of
schip uit overzeesche landen, zijn aangewezen de havens van Antwerpen, Gent.
en Ostende. De ingevoerde dieren moeten in de abattoirs dezer steden of in daarvoor
aangewezen slachterijen nabij de havens worden geslacht, welke slachting binnen
drie dagen na den invoer moet geschieden, terwijl de dieren per as daarheen worden
vervoerd.

Uitzonderingen op deze bepalingen kunnen door den Minister van Landbouw
worden toegestaan, bijv, bij den invoer van fokvee. De verordeningen, welke den
invoer regelen van dieren uit het buitenland, zijn vervat in het Kon. Besluit van
22 Jan. 1897, van 30 Maart 1903, en van 7 en 8 Juni 1911; de uitvoering ervan
berust bij den Minister van Landbouw, welke ook de havens van in- en uitvoer
aanwijst; benevens de diersoorten, die onderworpen zijn aan eene veeartsenij-
kundige controle.

Volgens een Ministerieel besluit van 25 Sept. 1883 (betreffende toezicht op
in- en uitvoer van vee) is in elk der genoemde havens een speciaal daarvoor benoemde
veearts belast met toezicht op de richtige uitvoering der bepalingen. Zijne werk-
zaamheden bestaan o.a. in: onderzoek der dieren vóór de inscheping en na de uit-
lading, bezichtiging der scheepsruim ten voor de dieren bestemd en controle op
het ontsmetten der schepen.

De ondernemer der*veetransporten is gehouden de havenveeartsen bericht te
zenden, van het binnenkomen der schepen, en de plaatselijke politie moet bij het
onderzoek meewerken.

De gemeenten, waartoe de havens, hiervoor genoemd, behooren, moeten zorgen
voor inrichting van losplaatsen en tevens voor laadplaatsen ter inlading weer per
spoor. Bovendien moeten zij voor de expediteurs gebouwen en plaatsen voor af-
zondering beschikbaar stellen om de controle te vergemakkelijken en quarantaine
mogelijk te maken.

Wanneer ziekten aan de grenzen dreigen dan bepaalt de burgemeester, na over-
leg met den inspecteur, (of diens plaatsvervanger) de noodig geachte beperkingen
van veevervoer. De inspecteur geeft kennis van deze maatregelen aan den minister,
die ten slotte de definitieve maatregelen treft, en wanneer hij het noodig oordeelt,
eene veetelling in de bedreigde gemeenten voorschrijft.

Het Kon. Besluit van 14 Maart 1897 regelt de invoer van paarden en de bepalin-
gen, hierin vervat, zijn bij Kon. Besluit van 20 April 1903 ook van toepassing bij
invoer van ezels, tnuilezels en muildieren.

De Minister van Landbouw, wijst in overleg met den Minister van Financiën
de tolkantoren aan, waarover en de dagen en uren, waarop de invoer kan plaats
vinden.

Volgens voorschriften van het Kon. Besluit van 4Augs. 1910 worden de dieren,
welke niet aan de voorschriften kunnen voldoen en niet teruggezonden worden,
gedood en zonder schadevergoeding vernietigd.

De voor de slachtbank bestemde eenhoevige dieren moeten van een metalen merk-
teeken worden voorzien en binnen 8 dagen na aankomst geslacht worden. Ze moeten
terstond worden doorgevoerd naar de slachtplaats en daar tot de slachting afge-
zonderd blijven.

Paarden niet voor de slachtbank bestemd, maar volgens herkomst verdacht
van malleus of van besmetting verdacht, benevens paarden van geringe waarde
worden onderworpen aan de malleine proef. Hiervoor moeten de dieren op kosten
van den importeur minstens drie dagen aan de grenzen onder controle verblijven.

Dieren, welke aan kwaden droes lijden, of op grond van den uitslag der malleïnatie
daarvan worden verdacht, worden op bevel van de burgemeester der gemeente,
waarover deze werden ingevoerd, zonder schadeloosstelling afgemaakt binnen drie
dagen na de vaststelling.

Volgens een Ministeriëel besluit van 28 Juni 1897 en eene bekendmaking van den
Minister van Landbouw van 22 Februari 1910 mag de invoer van paarden alleen
plaats hebben over bepaalde havens en tolkantoren.

Uitzonderingen hierop bestaan voor: ie werkpaarden, dienstpaarden enz. in
\'t grensverkeer; 2e trek- en rijpaarden van landbouwers; reizigers, stalhouders,
scheepsjagers en ondernemers van postritten benevens merriën, die moeten worden
gedekt door hengsten, welke in het grensgebied ter dekking zijn gesteld;
3e. renpaarden en ander paarden ingevoerd voor sportive doeleinden.

Wordt om de een of andere reden bij den onder 1 tot 3 genoemde dieren het voor-
komen van malleus vermoed; dan kunnen ook hier de maatregelen in toepassing
worden gebracht. Volgens het meergenoemde besluit van 4 Aug. \'10 mogen de in
te voeren dieren niet lijdend zijn aan:

2e. ziekten, die, hoewel niet ernstig of gevaarlijk, hardnekkig zijn: zooals schurft,
uitgebreide andere huidziekten, elephantiasis, schoftfistel, abscessen, phlegmonen,
zweren aan den kogel, oedemen aan de beenen, etterige ontstekkingdergewrichten,
uitgebreide zweren enz. Worden dieren met een der genoemde ziekten behept niet
weer naar het land van herkomst teruggevoerd, dan worden ze geslacht. Het vleesch
wordt gedenatureerd en zonder schadevoorstelling vernietigd.

Bij ministeriëel besluit van 1 Mei 1894 de in- en doorvoer van herkauwende
dieren en varkens uit Duitschland en Luxemburg verboden. Later (4 Januari 1911)
zijn hierop enkele uitzonderingen gemaakt.

Melkkoeien en drachtige vaarzen kunnen worden ingevoerd tegen 3 francs invoer-
rechten per ioo K.G. na eene quarantaine van 10 dagen aan de grenzen en negatieve
uitslag der tuberculinatie. Er zijn 14 quarantainestations; hiervan liggen 11 aan de
Nederlandsche en 3 aan de Fransche grenzen Injectie van tuberculine heeft plaats
2 a 3 dagen na aankomst der dieren. Reageercnde dieren krijgen een oormerk
(„gaatjes koeien") en worden op kosten van den importeur teruggezonden. Niet

reageerende dieren krijgen een metalen oormerk met doorloopend nummer, den
naam van \'t quarantainestation en den datum van invoer. Wordt bij een dergelijk
rund na slachting (niet binnen 6 maanden na invoer) tuberculose vastgesteld, dan
heeft de eigenaar aanspraak op schadevergoeding van den Staat.

Slachtvee mag worden ingevoerd onder voorwaarde, dat het terstond wordt
doorgevoerd naar de slachtplaats. De invoerrechten bedragen per 100 kilo voor
vette ossen en kalveren 5 francs en voor vette koeien 3 francs. Twee keer per week
is deze invoer toegestaan. Aan de grenzen worden de dieren op klinisch te erkennen
ziekten onderzocht en daarna, voorzien van een oormerk met datum en naam van
het grensstation, in gesloten wagons naar de slachtplaats vervoerd. Zieke dieren
worden op kosten van den importeur teruggezonden.

Alle ingevoerde runderen moeten zijn voorzien van een oormerk van messing
en het is verboden deze merkteekens af te nemen of het opschrift te vernietigen
(K. B. van 6 Aug. 1900. M. M. v. 20 Au\'g. 1900). Bij het slachten moeten de slagers
deze merkteekens verzamelen en ze alle drie maanden aan den Minister toezenden.

Voor de beweiding van landerijen door vee van deze zijde der grens afkomstig
zijn uitzonderingen gemaakt.

Deze heeft plaats op den grondslag van de wet van 30 Dec. 1882, regelende de
veeartsenijkundige politie. Volgens deze wet is de regeering gemachtigd bij het
heersclien van besmettelijke veeziekten de noodig geachte maatregel voor te
schrijven. Alle drie jaren brengt de Kegeering een verslag uit aan de ie en 2e kamer
der Staten-Generaal.

Strafbepalingen omtrent overtreding van bepalingen dezer wet komen voor in
art. 319 tot 321 van de „Code pénal" van 8 Juni 1867. Verzuim van aangifte en
afzondering wordt bijv. gestraft met hechtenis van 8 dagen tot 2 maanden en boete
van 26 tot 200 francs.

Hechtenis van 2 tot 6 maanden en boeten van 200 francs tot 500 staat op het in
aanraking brengen van gezond vee met ziek vee. Breekt hierdoor werkelijk eene
ziekte uit dan wordt geëischt gevangenisstraf van 6 maanden tot 3 jaren en boete
van 100 tot 3000 francs.

Besmettelijke veeziekten in den zin der wet zijn: (Kon. Besluit van 15 Sept. 1883);

Bij K. B. van 20 Sept. 1883 is aangegeven welke maatregelen bij het optreden
van elk der vorengenoemde ziekten moeten worden genomen. Tevens wordt daarin
bepaald, wat moet worden verstaan onder: zieke dieren, van ziekte verdachte en van
besmetting verdachti dieren. Bovendien voorschriften omtrent aangifte, afmaking
malleinatie, gestorven dieren, registers voor aangiften, schadevergoeding, transport,
van dieren uit afgesloten kringen, wijze van afmaking, onkosten, verdachte termijn
verbod van beweiding en stalling, marktverbod, trekken van kringen, verkoop en
gebruik van dieren voor den arbeid.

Wanneer de eigenaar van een dier, dat op advies van een veearts zal worden af-
gemaakt, meent dat zijn dier niet lijdende is aan de ziekte in questie, kan hij een
tweede veearts consulteeren. Verschilt deze in meening met zijn collega, dan
wijst de gouverneur den veeartsenijkundigen inspecteur aan, die beslist.

In elke gemeente moeten twee registers worden aangehouden om daarin de aan-
giften van besmettelijke veeziekten te boeken.

Maatregelen betreffende veepest worden bij afzonderlijke voorschriften geregeld.
De kosten van afmaking, vernietiging van het cadaver, transport, quarantaine,
afsluiting, desinfectie en verdere onkosten, welke ontstaan bij het uitvoeren der
maatregelen moeten door den eigenaar der dieren worden gedragen. Indien deze
weigert de voorgeschreven maatregelen te nemen, worden ze uitgevoerd door het
plaatselijk bestuur doch eveneens op kosten van den eigenaar, welke als directe
belasting kunnen worden geind.

Een van ziekte verdacht dier is niet eerder als gezond te beschouwen voordat,
na het verdwijnen van de laatste verschijnselen, zijn verloopen:
bij malleus en longziekte 60 dagen;

In Nederland (zie art. 102 v. K. B. v. 10 Juli 1896 (S. 104) is deze termijn aan
den districtsveearts overgelaten.

Een van besmetting verdacht dier blijft verdacht
bij malleus en longziekte 45 dagen;
„ schurft en rotkreupel 21 dagen;
,, mond- en klauwzeer 13 ,, ;
„ miltvuur en pokken 10 „ ;

In Nederland bij longziekte 4 maanden, bij malleus 3 maanden, bij schurft en
rotkreupel 15 dagen, bij pokken 15 dagen.

Gebruik van weiden, met miltvuursporen besmet, kan worden verboden. De tijds-
duur van dit verbod wordt bepaald door den gouverneur na advies van den inspec-
teur.

Behalve genoemde algemeene voorschriften komen in het K.B. van 20 Sept.
1883 nog speciale bepalingen voor omtrent de bestrijding van longziekte, miltvuur
en dolheid.

Sedert 1897 behoort ook in België de longziekte tot de geschiedenis. Blijft deze
gunstige toestand bestaan, dan hebben dus de betreffende voorschriften alleen nog
historische waarde.

Miltvuur komt in alle provinciën van België voor. Van 1900 tot 1905 nam het
XLI 68

aantal gevallen toe van 413 tot 755. Daarna nam de ziekte weer eenigszins af, zoo-
dat in 1909 het aantal gevallen 564 bedroeg maar in 1910 waren het weer 654.

Enting tegen miltvuur (en ook tegen houtvuur) kan geschieden voor rekening en
risico van den eigenaar; de entstof wordt kosteloos verstrekt.

Hondsdolheid komt in België meer voor dan in ons land. Wat de laatste 10 jaren
betreft wordt voor 1907 het grootste cijfer aangegeven n;l. 237 dieren (225 honden,
5 katten, 3 eenhoevige, 3 runderen en 1 varken) In 1910 zijn 116 dieren aan dolheid
vermeld geworden en werden 235 honden, 5 katten, 1 rund, 2 geitenen 2 varkens
afgemaakt als verdacht.

Tot bestrijding dezer ziekte zijn dan ook uitgebreide maatregelen voorgeschreven
(K.B . van 29 Oct. 1908).

Alle losloopende honden moeten zijn voorzien van een penning met de woon-
plaats van den eigenaar en een nummer dat is ingeschreven in een register der ge-
meentesecretarie.

Bij het voorkomen van een geval van dolheid geeft de burgemeester kennis aan
collega\'s van gemeenten gelegen in een ring van 10 Kilometer, (te rekenen van het
middelpunt der gemeenten). Komen in dien cirkel gemeenten voor van andere
provinciën, dan geeft de gouverneur hiervan zijne ambtgenoten kennis. Door
aanplakking wordt nu het geval ter kennis gebracht en moeten alle losloopende
honden van muilkorven worden voorzien. Deze maatregel blijft 3 maanden na
vaststelling van \'t laatste geval van kracht. Wanneer meerdere gevallen worden ge-
constateerd dan wordt de afstand van 10 kilometer verdubbeld.

Ten opzichte van de bestrijding in grensgemeenten hebben o.a. Duitschland en
België eene overeenkomst getroffen.

F.nkele cijfers, hierop betrekking hebbende, zijn reeds genoemd bij de bespreking
van miltvuur en dolheid. Voor enkele andere ziekten nog het volgende:

Kwade droes komt alle jaren voor, hoewel niet in hevige mate, Gedurende 1905
tot 1910 bedroeg het aantal gevallen per jaar respectievelijk: 49, 44; 46; 18; 27 en 12
de aan de slachthuizen geconstateerde gevallen tellen niet mee. Dit aantal bedroeg
o.a. 93 in 1906 en 26 in 1910 (hieronder 15 Eng. paarden)

Mond- en klauwzeer kwam in de laatste jaren nu en dan voor. In 1905 werden 33
runderen aangetast, in \'06 en \'07 bedroeg het aantal 7122 runderen en 18605 andere
dieren, in 1910 26 runderen en 4 varkens.

Schurft bij schapen zeer weinig. Van 1905 tot 1910 waren de cijfers achtereen-
volgens: 5, 243, 247, 50, 352 en 8 schapen.

Rotkreupel kwam van 1905 tot 1907 niet voor, in 1908 bij 1 schaap, in 1909 bij
347 en in 1910 bij 51 schapen.

Het „Reglement coördonné bevat de koninklijke besluiten van 26 Septbr. 1883
tot 22 Xov. 1900, waarin sprake is van vergoedingen voor afgemaakte dieren in \'t
belang van de wering van besmettelijke veeziekten.

Om aanspraak te kunnen maken op schadevergoeding moet de eigenaar kunnen
aantoonen;

dat de afmaking heeft plaats gehad op bevel van rijks- of gemeenteambtenaar
na vaststelling der ziekte door een veearts.

2°. dat het cadaver geheel is afgestaan en vernietigd geworden (indien n.1 con-
sumtie verboden is volgens K.B. v. 31 Dec. 1900.)

3°. dat afmaking onder politietoezicht heeft plaats gevonden en dat de plaats,
waar het zieke dier heeft gestaan, gereinigd en ontsmet is geworden volgens voor-
schrift.

4°. dat de waarde van het dier is geschat geworden door twee door den burge-
meester benoemde en beëedigde deskundigen (die door den eigenaar moeten
worden beloond);

5°. dat de eigenaar terstond aangifte heeft gedaan en terstond een veearts heeft
geraadpleegd;

6°. dat de afgemaakte dieren gedurende een zekeren tijd in het land zelf in zijn
bezit zijn geweest en toen gezond waren.

Voor een paard bedraagt deze termijn minstens 45 dagen, voorrunderen,schapen
geiten en varkens 1 maand. De onder 5 en 6 genoemde voorwaarde vervallen bij
dolheid en longziekte.

Vrijwel d\\is eene regeling als in Nederland, maar o.a. met dit onderscheid, dat
de eigenaar moet zorgen voor de papieren en getuigschriften en schattingskosten.
Wat nu de grootte der vergoeding betreft zij opgemerkt, dat voor runderen,
schapen, geiten, paarden en ezels, welke uitsluitend in de landbouw gebezigd
worden, een derde aan de waarde wordt uitbetaald en een vijfde van paarden en
ezels in een ander bedrijf.

Evenwel mag het bedrag niet hooger zijn dan:
300 francs voor een landbouwpaard;
200 ,, ,, ,, rund;

Voor een rund,gebezigd voorindustrieeledoeleinden (brouwerij,suikerfabriek enz.)
wordt niet meer vergoed dan 100 franc.

Voor afgemaakte van ziekte verdachte dieren wordt de halve waarde, doch voor
runderen nooit meer dan 300 franc vergoed.

2°. voor paarden (ezels muilezels en muildieren) die, positief hebben ge-
reageerd bij malleinatie.

Een derde van de waarde voor een landbouwpaard (ezel, muilezel, muildier) dat
is afgemaakt op grond van de klinische diagnose.

Ten slotte wordt in België schadevergoeding gegeven bij sterfte (en afmaking)
aan miltvuur en houtvuur.

Wanneer de eigenaar kan aantoonen, dat hij a?n de wettelijke voorschriften heeft
voldaan, ontvangt hij,indien, \'tgeheele cadaver is verbrand geworden, der waar-
de maar niet meer dan 12 5 francs voor een dier van minstens i V2 i^aar- en niet meer
dan 62 francs voor een dier jonger dan i-y₂ jaar. De veearts bepaalt de waarde.

De schadevergoeding is 20 francs (10 fr.) hooger, wanneer het cadaver niet ver-
brand maar aan eene door de staat erkende vilderij wordt overgedragen.

Uitbetaling van schadevergoeding kan achterwege blijven wanneer de veeartsenij-
kundige inspecteur aantoont, dat bij den eigenaar miltvuur herhaaldelijk voorkomt
en deze niet geneigd is zijne dieren preventief te enten.

Het Kon. Besluit van 31 Dec. 1900 regelt de wijze der vernietiging van cadavers
van dieren, die geleden hebben, aan miltvuur, kwade droes, dolheid en schaaps-
pokken, benevens de vergunning tot het houden van vilderijen enz. De vernietiging
van cadavers van aan eene besmettelijke ziekte geleden hebbende dieren door mid-
del van koken of chemische middelen mag alleen geschieden in vilderijen, welke
hiervoor ministrieel gemachtigd zijn.

Zal nu een cadaver in eene vilderij vernietigd worden, dan geeft de burgemeester
den eigenaar der vilderij hiervan telegrafisch bericht. Het cadaver wordt nu ont-
eigend, met eene desinfecteerende vloeistof overgoten en daarna vervoerd, Weigert
de eigenaar van het gestorven dier dit over te geven aan den vilder of houdt hij deelen
ervan achterwege, dan is de vilder verplicht hiervan terstond kennis te geven aan
den burgemeester en den desbetreffenden veearts.

Totaal vernietigd moeten worden cadaver van dieren, welke gestorven zijn aan,
of afgemaakt zijn wegens lijdende aan kwade droes, miltvuur, dolheid en schaaps-
pokken. Bij begraven moet de huid vooraf gekerfd worden.

Op advies van den veeartsenijkundigen inspecteur bepaalt de burgemeester de
wijze waarop (begraven, verbranden of koken onder minstens 5 atmosfeeren druk)
de vernietiging zal plaats vinden

Wegens de groote beteekenis van dit onderwerp, komt het mij niet ondienstig
voor hieraan een afzonderlijk hoofdstuk te wijden.

Deze bestrijding is in België geregeld door het Kon. Besluit van 10 Augs. 1897.
Zooals reeds op bldz. 24 is aangegeven worden aan de grenzen uitgebreide maat-
regelen genomen om te verhinderen, dat tuberculeuse runderen uit het buitenland
worden ingevoerd.

Verder schrijft het besluit voor, dat runderen, welke lijdende zijn aan of verdacht
worden van te lijden aan tuberculose, afgezonderd moeten worden gehouden. Ver-
wijdering (verkoop etc.) dezer dieren mag slechts onder bepaalde voorwaarden ge-
schieden.

Als lijdende aan tuberculose beschouwt men: i°. runderen, die gedurende het
leven, duidelijke klinische verschijnselen vertoonen of waarbij na de slachting tuber-
culose wordtgevonden. 2°. runderen, die typisch gereageerd hebben bij tuberculinatie.

die het aanwezig zijn der ziekte waarschijnlijk maken. Van inspuiting met tuber-
culine mag slechts gebruik worden gemaakt na toestemming van den minister.

Invoer en verkoop van tuberculine mag alleen geschieden na ministerieele toe-
stemming.

i°. de bevinding van tuberculose bij slachten door beambten der vleeschkeuring;

2°. het constateeren der ziekte na klinisch onderzoek of na tuberculinatie bij
clinisch verdachte dieren;

3°.verzoek van den eigenaar tot tuberculinatie van zijn geheele beslag om den
de reageerende dieren langzamerhand te elimineeren.

Wordt bij een slachtdier tuberculose gevonden dan is de veearts verplicht den
inspecteur hiervan kennis te geven.

Na clinisch onderzoek tuberculeus of verdacht bevonden dieren moeten zoo goed
mogelijk afgezonderd worden en de veearts geeft van het geval kennis aan den in-
specteur.

Deze stelt binnen 8 dagen een onderzoek in en ingeval hij de diagnose bevestigt
moet het dier binnen wederom acht dagen worden geslacht.

Klinisch verdachte dieren kunnen worden getuberculineerd en bij posititieve reac-
tie moeten ook deze binnen 8 dagen worden geslacht.

Op verzoek van een veehouder kan op zijn stal bij alle dieren (uitgezonderd mest-
vee) de tuberculinatie worden uitgevoerd. Hij dient dan evenwel te voldoen aan
bepaalde voorwaarden betreffende afzondering en desinfectie en zich te verplichten
de reageerende dieren alleen voor de slachtbank te verkoopen.

Zoolang de gerageerd hebbende runderen geene klinische verschijnselen vertoonen
is de eigenaar, wat betreft het verkoopen alleen aan de slachtbank, niet aan een
bepaalden termijn verbonden.

Wel moet hij voldoen aan bepaalde voorschriften ten opzichte dezer dieren met
betrekking tot voedering, afzondering, staldesinfectie en aankoop van nieuwe
dieren. (Wordt vervolgd.)

Bij het Hoofdbestuur is een verzoek ingekomen van de
Commissie ,.Leuvensch Boekenfonds" om mede te werken tot
het verzamelen van boeken van Nederlanders en Nederlandsche
Instellingen van Wetenschap en Kunst met het doel, aan de
Oude Academiestad Leuven een nieuwe bibliotheek te bezorgen,

De Commissie verzoekt geen boekwerken toe te zenden maar
alléén opgaven te mogen ontvangen van de titels van boekwerken
die beschikbaar worden gesteld en van de namen van de schenkers.

Deze moeten op een formulier vermeld worden hetgeen den
i^ste Secretaris van de Commissie Dr. M. P. Rooseboom,
\'s Gravenhage, Laan van N.-O. Indië 125 zal worden toegezonden.
Het Hoofdbestuur heeft, met het verzoek aan de Maatschappij
gericht, een dergelijk formulier ontvangen en zal het op hoogen
prijs stellen dit met een belangrijken, toegezegden steun te
kunnen terugzenden. Het neemt daarom de vrijheid allen, die
hiertoe kunnen medewerken, krachtig op te wekken het hunne
bij te dragen tot het bewerken van het sympathieke doel. Opgaven
van titels van schenkingen worden gaarne vóór 1 December a.s.
ingewacht bij den i^ste Secretaris.

Het Hoofdbestuur:
P. K. M. Hou ba, Voorzitter,
H. A. Vermeulen, i^ste Secretaris.

Algemeene af deeling. Bedankt als lid der Maatschappij de heeren
D. Hubenet, Gouvernementsveearts Ned. O.-I. met verlof, thans
wonende te \'s Gravenhage en J. H. C. Vermeer, gouvernements-
veearts Ned. O.-I.

Af deeling Utrecht. Aangenomen als lid de heeren Dr. E. A. R. F.
Baudet, Utrecht; Dr. R. H. J. Gallandat Huet, Amersfoort;
H. van Herwaarden, Vinkeveen; D. M. Hoogland, Breukelen.

Af deeling Groningcn-Drenthc. Aangenomen als lid de heeren
Dr. H. J, de Vries te Gieten (van afd. Friesland), O. Wijma
te Marum (van algem. afdeeling) en H. Detmers te Assen (van
algem. afdeeling).

Personalia. Tijdelijk ontheven van den burgelijken veeartsenijkundige dienst
in de afdeeling Paiman van het gouvernement van Sumatra\'s Westkust
J. D. van den Bergh; tijdelijk belast met den veeartsenijkundigen dienst
in deze afdeeling Dr. C. Kunst.

Bij Koninklijk besluit van 21 November 1914 n°. 31, zijn benoemd bij het
personeel van den geneeskundigen dienst der landmacht, tot tijdelijk paarden-
arts der 2de klasse:

de landweerplichtige sergeant G. W. Brink, van het 10de bataljon landweer-
in fan terie;

de landweerplichtige soldaat W. F. Brink, van het 11de bataljon land-
weer-infantrie; en de heer G. C. Post, veearts. Schornagei..

STAAT van de gevallen van besmettelijke veeziekten, in Nederland geconstateerd ge«
durende de maand October 1914.

Opgemaakt door het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel.
(De cijfers tusschen haakjes duiden het aantal eigenaren aan onder wier vee de ziekte werd
geconstateerd).

Het voortgezet onderzoek heeft uitgewezen, dat het in den staat van September j.1. als in de gemeente Helmond
geconstateerd vermelde geval van hondsdolheid, deze ziekte niet betrof.

Vroeger geconstateerde ziektegevallen, welke begin October 1914 nog niet geëindigd waren.

De grondslag der beoordeeling van een dier naar het exterieur is onze kennis
van de anatomische bouw. Daarnaast veel en nauwkeurig waarnemen. In onzen
geest ontstaat dan een beeld van evenredigheden en verhoudingen.

Deze verhoudingen zijn bij jonge groeiende dieren heel andere, dan bij volwas-
sene, en ook in verschillende stadia zeer verschillend. Jonge dieren hebben en
moeten hebben een heel andere vorm dan volwassene. Vaak worden de onevenre-
dige, tijdelijk soms onfraaie en schijnbaar foutieve vormen van de jonge dieren
verkeerd getaxeerd, en zoo de toekomstige waarde van menig goed dier miskend.
En omgekeerd, dieren, die reeds in de jeugd zich door vormen als een volwassen
dier onderscheiden, vervullen de in hen gestelde verwachtingen niet, maar ont-
poppen zich als bluffers.

Ook hier zou kennis van de anatomische bouw ons moeten leiden, en — deze
kennis is nog gering.

We weten, dat de vorm van een jong en van een volwassen dier heel wat verschil-
len. Hoe echter de eene vorm uit de andere ontstaat, of er een regelmatige of een
periodisch-wisselende ontwikkeling plaats heeft, daarvan weten we nog niet veel,
en daardoor is de beoordeeling van een dier in zijn vlegeljaren zoo moeilijk.

In de handboeken over exterieur vindt men omtrent dit punt zeer weinig. Hier
en daar zijn in de literatuur enkele resultaten van zelfstandige onderzoekers te
vinden.

Settegast zegt in Die Tierzucht, Breslau 1888, bldz. 365, bij de bespreking van
de afwijkingen van zijn „Normalgestalt", dat jonge dieren niet in zijn schema
passen, doch. zegt verder: Anfänglich verschobene Figuren fügen sich allmählich
dem Gesetz des Ebenmasses und ein Individuum, das in der Jugend wenig ver-
sprach, ja vielleicht verachtet war, bildet sich zu einer makellosen Gestalt heraus.
Heel in het kort wordt opgemerkt dat jonge dieren in verhouding tot de lengte
ondiep van borst zijn, smal, kort en hoogbeenig lijken; het hoofd is grooter, minder
scherp besneden als bij een volwassen dier; vaak zijn ze overbouwd, ze hebben
grove botten. En ten slotte zegt hij, dat de snelheid van groei bij verschillende
rassen uiteenloopt, de eigenaardigheden, die de jeugd kenmerken zijn daardoor
ook vroeger of later verdwenen, bij individuen van vroegrijpe rassen verdw-ijnen
ze reeds op een leeftijd, waarin jonge dieren van andere rassen de kenmerken van
hun jeugd nog duidelijk vertoonen.

Lehnert wijdt een afzonderlijk hoofdstuk van zijn boek: Rassen und Leistungen
unserer Rinder, Berlin 1896, blad. 30, aan de beoordeeling van het kalf. Hij zegt:
Volkomen klaarheid over de beoordeeling van het kalf zullen we pas verkrijgen
door speciale zeer nauwkeurige lichaamsmetingen in halfjaarlijksche tusschen-
ruimten bij het jonge tot het volgroeide dier, terwijl daarbij dan aanteekening
moet gehouden worden van alle uitwendige invloeden, als voeding, beweging, enz.

zulke opgaven van reeds bijna een eeuw oud, Verzameld door Ammon bij Trakehner
veulens. Volgens dezen bedroeg de schofthoogte bij de geboorte 94—105 c.M.
bandmaat en deze nam toe, in het eerste levensjaar met 40 %, in het tweede met
13 %, in het derde met 7.5 %, in het vierde met 4 %, en in het vijfde met 1—2 %.

Een hoofdstuk van S. v. Nathusius, Atlas der Rassen und Formen unserer
Haustiere, IV Band, Stuttgart 1906, handelt ook over lichaamsvorm en ontwikke-
lingsstadia, waarin o.a. gezegd wordt: Dat onze huisdieren er op jeugdigen leef-
tijd geheel anders uitzien dan in volwassen toestand, is bekend. Bij kalveren,
zoowel als bij schape- en geitelammeren is de geringe ontwikkeling van den romp
ten opzichte van de ledematen zeer opvallend. Bij de huisdieren, die gelijktijdig
veel meer jongen ter wereld brengen, is dit heel anders. Een jonge hond vertoont,
voor zoover zich dat met het oog beoordeelen laat, de omgekeerde verhouding,
hier is de romp veel sterker ontwikkeld dan de beenen; evenzoo lijkt het bij de
biggen. Een jong veulen is de incarnatie van hoogbeenigheid en kortheid, van den
anderen kant kan men zich niets plomper en onbeholpener voorstellen dan een
jonge hond. Algemeen karakteristiek voor de jeugdvorm is de sterkere ontwikkeling
van het achterste! in verhouding tot het voorstel; voor zoover metingen bekend zijn
(paard en rund) zijn de dieren des te meer overbouwd, hoe jonger ze zijn, en \'t
schijnt dus, alsof de doornuitsteeksels van de eerste rugwervels zich het laatst
ontwikkelen. Ook op de late ontwikkeling van het geslachtskarakter wordt op-
merkzaam gemaakt en bijzonder den nadruk gelegd op het „herunterwachsen"
der jonge dieren bij de ontwikkeling: de romp ontwikkelt zich geleidelijk meer naar
beneden en doet de dieren steeds minder hoogbeenig lijken. N. besluit zijn opmer-
kingen met erop te wijzen, dat zich de jeugdvorm in zijn eigenschappen het best
zou doen kennen door goede photo\'s van hetzelfde dier in verschillende ontwikke-
lingsstadia, betreurt dat daarvoor nog zoo weinig bruikbaar materiaal gepubli-
ceerd is, en plaatst de opwekking, zich op „dieser bisher wirklich unerhört vernach-
lässigten Frage" wetenschappelijk toe te leggen.

Van denzelfden schrijver S. v. Nathusius verscheen als n°. 6 der vlugschriften
van de Deutsche Gesellschaft für Züchtungskunde: Aufgabe, Durchführung und
bisheriges Ergebnis von Messungen am lebenden Pferde, waarin hij zich o.a. op het
standpunt stelt, dat de meening dat de romp bij ouder worden door sterker wor-
den der spieren tusschen de schouders opgeheven wordt, „vollkommen ausgeschlos-
sen" is; voor hem groeit de schoft uit de schouders uit.

Meerdere der vlugschriften van de genoemde D. G. f. Z., Sitz Berlin—Halensee
handelen hier en daar over dit onderwerp.

N°. 7. D. F\'alke. Biologische Beobachtungen über das Wachstum der Weidetiere.

N°. 8. en 13. Dr. Külbs. Einfluss der Bewegung auf die Entwicklung innerer
Organe.

In de werken van G. Punk. Die Beurteilungslehre des Rindes in Allgemeine Tier-
zucht, en die van onze bekende Hollandsche veeteeltkundigen over exterieur van
paard of rund en over veeteelt komen verspreid enkele opgaven voor.

Enkele publicaties zijn verschenen die meer afzonderlijk en uitgebreid over den
groei der jonge dieren handelen.

Dr. Glattli publiceerde in Landw. Jahrbuch der Schweiz Bd. VIII, S144,
Zürich 1895 ^zij^n: Untersuchungen am Körperbau des Hausrindes, waaraan ten grond-
slag liggen 33 lichaamsmetingen, met 759 afzonderlijke gegevens, bij vrouwlijke
dieren van het Zwitsersche bruinvee. Hij vond b.v. als toename van de romplengte
in het eerste jaar 57 %, in het tweede jaar 27 % en in het derde jaar 8 %. Hierop
zijn te maken de volgende aanmerkingen: niet dezelfde dieren op verschillende
leeftijden zijn genomen, maar in de acht ouderdomsklassen telkens verschillende
dieren; in elke klasse zijn te weinig diereu (3, 4 of 5) gemeten oni een type vast te
leggen; de metingen loopen slechts tot 3 jaar en beginnen pas bij 2 maanden,
dus de periode van de intensiefste ontwikkeling, die van zoo grooten invloed is
op het geheele, verdere leven, en waarin juist bij het spenen zooveel fouten gemaakt
worden, is reeds voorbij. Voor ons komt daar de opmerking bij, dat het hier geldt
een bergrund, dus een heel ander veetype, dan ons laaglandsch vee.

Prof. M. Fischer publiceerde Stuttgart 1905 in Heft V van zijn ,,Arbeiten"
metingen aan dezelfde groeiende runderen van verschillende rassen, doch deze
metingen beginnen pas op den leeftijd van één jaar en van de afzonderlijke rassen
zijn te weinig dieren gemeten. Hij komt tot vier opeenvolgende ontwikkelings-
phasen.

Tot ditzelfde resultaat komt voor varkens ook F. Holsch, Die Beurteilung der
Jugendformen landw. Nutztiere; Fühlings landw. Zeitung 1900, Heft 12 en 13.

De belangrijkste publicatie is die van Dr. W. Wagner, verschenen in 1910 bij
M. en H. Schaper te Hannover als Heft 8 der Arbeiten der Deutschen Gesell-
schaft fiir Ziichtungskunde: Die Entwieklung des Rinderkörpers von der G.burt
bis zum Abschluss des Wachstums, mit 14 Tafeln (en een groot aantal tabellen)
162 bldz.

Zijn metingen hadden plaats van den winter 1907 tot Juli 1910 aan dieren van
het Lahn-slag, dus weer een bergrund. 348 lichaanismetingen werden verricht aan
8x dieren, waarvan door sterfte, enz. voor bewerking overbleven 279 metingen
met 10881 afzonderlijke bepalingen. Bij elk dier werden telkens niet minder dan
40 verschillende lichaamsmaten opgenomen. Hij werkte met twee groepen; de
eerste groep omvatte de jonge dieren, die hij op 2—3 weken reeds begon te meten
en tot 2 jaar in hun groei bleef volgen. Deze groep liep gedeeltelijk parallel met de
tweede, die bij het begin i^I/₂jaar oud was en tot 4 jaar gecontroleerd werd. Inden
tijd van de snelste groei, tot een jaar, geschiedden de metingen om de drie maanden,
op den leeftijd van 1—3 jaar om de 6 maanden, van 3—5 jaar om het jaar.
Hij kreeg dus 11 ouderdomsstadia: ³\'₄, 3, 6, 9, 12 maand, 1V2,2. ^2l/₂> 3, 4^en 5 jaar.

De verschillende genomen maten waren: 1 hoogte van schoft, 2 rug, 3 kruis,
4 staartwortel, 5 boeg, 6 elleboog, 7 haakbeentje, 8 heup, 9 heupgewricht, 10 zit-
beensknobbel, 11 borstdiepte. 12 hoogte hielpunt, 13 lengte van hals en romp,
14 romp, 15 hals, 16 rug, 17 lendenen, 18 kruis, 19 bekken, 20 schouder; 21 breedte
van voorborst, 22 ribbenkorf, 23 heupen, 24 bekken, 25 afstand zitbeensknobbels
26 breedte schouders, 27 lendenbreedte, 28 lengte van hoofd, 29 voorhoofd, 30
neus; 31 breedte voorhoofd boven, 32 voorhoofd beneden, 33 voorhoofd smalste
plaats, 34 diepte van hoofd, 35 lengte horens, 36 omvang horenbasis, 37 borstom-
vang; 38 jiijpomvang, 39 staartlengte, 40 gewicht (met bandmaat).

sommige ondercleelen der beenen is de groei nog belangrijk grooter dan het
gemiddelde.

In het tweede levensjaar is de groei der verschillende afmetingen heel anders.
Nu neemt de hoogte 18 % toe, de lengte belangrijk meer, 25 %, en de breedte
het meest, 29 %.

Op den leeftijd van 2—3 jaar is de groei weer een andere: hoogte 4 %, lengte
iets meer, 7 % en breedte weer \'t meest, 8 %.

Forsche dieren, met aanleg om een flinke grootte te bereiken, zullen steeds in
de jeugd hoogbeenig schijnen, en de sterk ontwikkelde voorknieën doen het dier
bijna X-beenig lijken. Behalve dat ze een plompe, zware kop hebben, die minder
in de breedte, dan wel in de lengte wat te veel heeft, met een langer voorhoofds-
gedeelte, zullen zulke dieren sterk overbouwd zijn en deze verhouding in de ver-
schillende hoogtematen zal niet te snel verdwijnen. De borst zal naar verhouding
hoog liggen en een betrekkelijk grootere lengte vertoonen. Verder zal de bekken-
bodembreedte als een der meest karakterestieke kenmerken voor grootwordende
dieren, groot zijn in vergelijking met de heupbreedte. De staartaanzetting is forsch,
natuurlijk niet overdreven.

Voor het eerste jaar geldt nu vooral te letten op de groei in de hoogte; de overige
afmetingen zijn voorloopig van minder belang, tot ze op ouderen leeftijd met de
hoogte gelijkwaardig worden bij de beoordeeling, of zelfs het voornaamste.

7,oo zullen we in het tweede jaar er vooral op moeten letten, dat het dier, dat
nu snel in de hoogte is opgeschoten, zich ook in de lengte ontwikkelt, en tegen het
eind van het tweede jaar treedt dan vooral de breedteontwikkeling op den voor-
grond.

Waar we een andere volgorde van de ontwikkeling zien, moeten we de hoop
op een fiks uit de kluiten groeien opgeven. Ongelooflijk lang uitziende jonge dieren,
evenals te diepe en ronde, moeten dus uit een oogpunt van groottegroei slecht be-
oordeeld worden. Bij zulke dieren heeft het tijdperk van hoogtegroei niet lang genoeg
aangehouden, doch is door dat van lengtegroei en breedte- en dieptegroei te spoedig
ingehaald en een vroege beëindiging van den groei is het natuurlijk gevolg; zulke
dieren blijven klein.

Soortgelijke onderzoekingen worden thans in Duitschland op grooter schaal
ingesteld. Vanaf den herfst 1911 worden voor de Deutsche Gesellschaft fiir Züch-
tungskunde (mededeeling in noot, blz. 9; 5e Flugschrift, latere drukken) door een
twintigtal medewerkers voor alle voornaamste Duitsche rundveeslagen zulke ont-
wikkelingsstudiën verricht door middel van metingen. De resultaten zijn nog niet
gepubliceerd, de onderzoekingen zullen nog niet geheel beëindigd zijn. Deze me-
tingen hebben plaats bij dezelfde dieren vanaf kalf tot volwassen rund op vaste
tijdstippen; van alle maten wordt aanteekening gehouden. Hebben die metingen
plaats bij een voldoend aantal dieren, worden telkens een voldoend aantal lichaams-
maten zoo nauwkeurig mogelijk bepaald, en worden de tijden tusschen twee op-
eenvolgende metingen niet te ruim genomen, dan kunnen daaruit zeer waardevolle
gevolgtrekkingen voor de morphologische ontwikkeling van het rundveeslag
gemaakt worden. Er kunnen gemiddelden berekend worden, deze uitgedrukt

in percenten van de schoftshoogte; grafische voorstellingen vervaardigd van den
groei van elk lichaamsdeel, enz. enz.

Deze metingen eischen een jarenlangen, systematischen arbeid, maar geven dan
ook een goeden wetenschappelijken grondslag. Alleen met het vergelijken der
verschillende reeksen met elkaar zal men voorzichtig moeten zijn. Het nemen van
lichaamsmaten, vooral bij jonge dieren, is een zeer moeilijk ding. De punten,
waar de dwarsstangen aangelegd moeten worden, zijn niet steeds nauwkeurig
te bepalen. Bij eenige oefening gewent ieder zich zeer spoedig de stang op bepaalde
punten aan te zetten, zoodat de fout bij één reeks tot een minimum gereduceerd is.
Maar niet steeds zullen bij verschillende onderzoekers die punten nauwkeurig
dezelfde zijn, en dus blijft een vergelijken der verschillende reeksen, al is elk op
zichzelf zeer bruikbaar, gevaarlijk.

Niettegenstaande dat zullen er waarschijnlijk vele goede conclusies uitte trekken
zijn en zullen dergelijke onderzoekingen ertoe meewerken de juiste beoordeeling
van individueelen aard en aanleg voor bepaalde doeleinden van een subjectieve
kunst (zooals ze nu is voor enkele begaafde uitverkorenen) op te heffen tot een
objectieve algemeen toegankelijke kennis, en daarmee tot een beoordeelingsleer
ook van jonge groeiende dieren op vaste wetenschappelijke grondslagen gevestigd.

Erratum. Op pag. 1140 der vorige aflevering r. 15 v. b. staat Gefassschwissen,
dit moet zijn Gefassschwirren (vaatsnorren).

De Staf der 4e Divisie kwam 9 Augustus des morgens te half
zes in Tilburg aan. Daar de geheele divisie in en om Tilburg ge-
legerd werd, was spoedig beslag gelegd op alle bestaande stal-
gelegenheid en moesten nog vele beschikbare ruimten ingericht
worden en dienst doen tot verblijfplaats van paarden. De bestaande
cavaleriekazerne werd betrokken door het 4e Escadron van het
ie Regiment Huzaren en door de 3e Afdeeling van het ie Regiment
Veld-Artillerie. Daar de bestaande stallen slechts ruimte bieden
voor twee escadrons, zoo werden de beide maneges ingericht voor
de Batterij paarden. Hoewel deze laatste stalling in vredestijd
primitief zou zijn te noemen, was zij toch in elk opzicht beter dan
de overgroote meerderheid der stallen in en buiten de stad.

Als groote voordeelen noem ik o.a. de goede ventilatie en ver-
lichting, de stalbodem, het drinkwater en voor de artillerie de
onmiddellijke nabijheid van het park.

Van de door mij bezochte stallen buiten de kazerne trof mij,
behalve het groote gebrek aan licht en lucht, de zeer beperkte
ruimte, waardoor de paarden nooit in de gelegenheid waren zich
neer te leggen en de veelal zeer slechte bevloering.

Dat het een cn ander in aansluiting met de wetenschap dat zich
onder de gevorderde paarden zeer vele jonge, m.i. te jonge paarden
bevonden en tevens de zeer slechte qualiteit van haver, welke
verstrekt werd, leiden zou tot een groot ziektecijfer en aldus een
buiten gebruik stellen van een groot aantal paarden, dit was te
vreezen en de cijfers wijzen uit dat die vrees waarheid is geworden.

Onmiddellijk bij aankomst werd de ziekenstal der Cavalerie-
kazerne het centrum voor veeartsenij kundige hulpverleening.

Dit gebouw, dat evenals de geheele kazerne, nieuw is, voldoet
aan vele eischen, die men heden ten dage op dit gebied moet
stellen. Het biedt ruimte aan voor 15 paarden in drie afzonderlijke
stalafdeelingen, ruime vakken door boomen gescheiden en twee
flinke boksen. Bovendien een standplaats voor permanente irri-
gatie en een practische gelegenheid om een zweeftoestel aan te
brengen. Een flinke ruime localiteit voor de behandeling van pa-
tiënten, zeer goed verlicht, doch . . . niet geventileerd, benevens
een sectielokaal en een oppasserskamer voltooien de beneden-
verdieping.

geneesmiddel-depót, tuigenkamer en fouragezolder. Alles in uit-
stekenden staat en in keurige netheid door Dr. Bemelmans achter-
gelaten.

Behalve dit hoofdgebouw zijn op korten afstand nog gelegen
twee aaneengebouwde, doch geheel door muren gescheiden, afzonde-
ringsstallen, beiden voor één paard en omgeven door een loopplaats
van klinkers, door een soort gevangenismuur van de buitenwereld
afgesloten.

Achter en terzijde van deze gebouwen bevinden zich omheinde
weiden, open zandmanege en springhaan.

Voor hen die de veterinaire ziekeninrichtingen te Amersfoort
en te Tilburg beiden kennen, zal de verrassing verklaarbaar zijn,
die ons in dit opzicht op den 9en Augustus te beurt viel.

Al spoedig bleek het aantal standplaatsen veel te klein voor de
zich dagelijks vermeerderende ziektegevallen.

Eigenlijk werd clandestien gebruikgemaakt van dezen ziekenstal,
daar officieel nog geen veld-ziekenstal was opgericht en wel door
de groote onzekerheid van den duur van het verblijf.

Door de bereidwilligheid van den commandant 4e Esc. ie Reg.
Huzaren werd geschoold personeel afgestaan, hetgeen de behande-
ling vlugger en beter deed geschieden, door dien commandant
werd terecht ingezien, dat veterinaire hulp te velde van groot
belang is voor de bereden corpsen.

Daar de behoefte aan uitbreiding van standplaatsen zich steeds
meer deed gevoelen, gaf op 21 Augustus de Divisie-Generaal toe
aan de verzoeken van den Divisie-Paardenarts en werd officieel
de veldziekenstal der 4e Divisie opgericht.

Daar het niet mogelijk bleek in of om de stad daarvoor geschikte
localiteiten te vinden, werd de uitbreiding op het kazerneterréin
gezocht en gevonden. •

De turf- en wagenloods van een der Escadrons werd als stal
ingericht en bood aan resp. 10 en 9 paarden onderdak, terwijl een
groote zaal van het nachtleger-magazijn met klinkervloer bestraat,
voor 19 paarden werd in orde gebracht, alzoo een totaal van 17 f
10 4- 9 4-19 of 55 standplaatsen werd bereikt.

Onmiddellijk bij het in gebruik stellen waren alle plaatsen bezet
en werd het nu een komen en gaan van nieuwe en herstelde
patiënten.

Op 24 Augustus vertrok het 4e Esc. ie Reg. Huzaren en de
hierdoor leeggekomen officiersstal werd nu mede als ziekenstal
ingericht. Zij bevatte 32 standplaatsen, alle zeer ruim en met
houten schotten gescheiden.

Deze stal werd bestemd voor kreupelheden en chirurgische
patiënten, terwijl de eigenlijke ziekenstal voor interne ziekten
bleef gereserveerd.

Het nachtlegermagazijn werd nu ontruimd en gezien de uit-
voering der behandeling met het beschikbare personeel geen verdere
uitbreiding nagestreefd, als zijnde de nu verkregen 68 standplaatsen,
het maximum dat verzorging en verpleging zou toelaten.

Het personeel bestond, behalve den chef als eenige veterinair,
uit een wachtmeester en een korporaal van de Veld-Artillerie en
9 manschappen, later werd dit aangevuld met nog een korporaal
der Veldartillerie en drie man, in het geheel waren van deze man-
schappen één huzaar, twee veldartilleristen, de overige behoorden
tot de infanterie en de landweer.

Helaas was het flinke, goedonderlegde personeel van de cavalerie
bij vertrek van het Escadron meegegaan en op mijne verzoeken
om het aangewezen kader in te ruilen tegen personeel dat langer
tijd was werkzaam geweest in een ziekenstal, werd helaas niet
ingegaan.

Gelukkig kwam er hulp opdagen in den vorm van een adspirant-
reserve-paardenarts (2e studiejaar) en een student 4e studjejaar,
welke eerste zich met de leiding in de apotheek verdienstelijk
maakte en met den laatste ook bij de behandeling van patiënten
behulpzaam was.

De verdeeling van het personeel was als volgt: de wachtmeester
werd belast met het algemeen toezicht, de regeling der stalwachten,
de uitdeeling der fourage, het controleeren bij de verpleging,
poetsen, drenken en voederen, het onderhoud der instrumenten,
afgeven der herstelde paarden, terwijl hij in het algemeen waakte
voor orde en netheid.

De twee korporaals verder verdeeld over de officiersstal en turf-
loods - - wagenloods, terwijl elke stal twee vaste stalwachts had,
die ook des nachts waakten.

De manschappen waren in onderhoud gesteld bij de 6e Bt.,
zoodat voor de voeding niemand noodig was en de slaapplaatsen
werden gevonden op den hooizolder, waar gymnastiekmatrassen
waren opgeborgen en een prima bed vormden. Overigens werd
geheel gehandeld naar het oorlogsvoorschrift veterinairen dienst
voor hetgeen daarin van den Veldziekenstal vermeld staat.

Reeds in het begin van het verblijf te Tilburg openbaarde zich
onder de paarden der Veld-Artillerie en ook onder enkele van andere
afdeelingen een besmettelijk mond- en tonglijden, in de literatuur
bekend als stomatitis pustulosa contagiosa. In den aanvang

werden al deze patiënten in den veldziekenstal opgenomen en
afgezonderd, doch door het epidemisch heerschen onder de 3e en 6e
Bt. werd dit niet meer doenlijk en werden deze paarden verder in
de eigen stallen geplaatst en verpleegd.

De eerste verschijnselen zijn speekselen en niet eten, terwijl
oogenschijnlijk de gezondheidstoestand normaal is.

In het begin-stadium der ziekte komt echter temperatuurs-
verhooging voor, die enkele dagen aanhoudt en zelfs tot 40° C.
kan stijgen. De mondholte is gloeiend heet, de slijmvliezen van
wangen meest donkerrood, terwijl zich op de lippen, wanneer
men deze naar buiten omkrult, tal van papillen vertoonen, welke
met het betasten van de vingers zich als korrels voordoen. Aan-
vankelijk wit, worden ze geel, barsten open, ontlasten het secreet
en schrompelen weer ineen. Dit beeld van zweertjes ziet men bij
vele patiënten ook buiten op de lippen, kin en zelfs op de wangen
en op den neus, zij vormen korsten en doen aan herpes denken.
Wat de tong betreft, zoo is hier de ziekte het ergst ontwikkeld en
uit zich in een groot substantieverlies van het tongslijmvlies op
de rugvlakte, zoodat deze er geheel rauw uitziet. Ik had het voor-
recht den res. officier van gezondheid, Dr. Quix, neus-, keel-en oor-
specialist deze patiënten te mogen demonstreeren, zijne opinie was,
met een herpes-aandoening te maken te hebben, waarschijnlijk
beïnvloed door slechte fourage en als therapie werd aangeprezen,
na reiniging van de mondholte, een 5 % oplossing van Nitras
argenti penseeling.

Het mocht mij niet gelukken in microscopische preparaten
herpes aan te toonen, doch invloed van de fourage wil ik gaarne
aannemen, aangezien deze wat de haver betreft, bijzonder slecht
was en aan geen der in vredestijd genoemde eischen voldeed,
vooral het muffe ervan was volgens mij nog erger dan de mindere
qualiteit.

Dat deze haver toch gegeten werd, is geen bewijs van eeniger-
mate deugdelijkheid, honger toch maakt rauwe boonen zoet
en de gevorderde paarden, die bij den boer thuis gewoon waren
voor een volle ruif te staan, konden zich moeilijk vergenoegen
met de nu verstrekte en afgepaste rations.

Het voorkomen van deze ziekte deed bij den eersten patiënt
denken aan een intoxicatie door het likken aan verf, geneesmiddelen
of gewitte muren een plaatselijk onderzoek sloot dit echter uit
en toen meerdere patiënten van denzelfden stal al spoedig in be-
handeling kwamen, bleek de contagiositeit maar al te duidelijk.

Het ziektebeeld is vrijwel hetzelfde als beschreven in Fried-
berger en Fröhner, alleen wil ik er nog de aandacht op vestigen,
dat verreweg de meeste patiënten jonge paarden waren van 4 en
5 jaar, doch ook oudere en zelfs zeer oude zijn aangetast geworden.
Verder is de ziekte herhaaldelijk gecombineerd voorgekomen
met stoornissen van de luchtwegen, als neuskeelcatarrh, bron-
chitis, goedaardigen droes en longontsteking. Twee gevallen van
acuut glottis-oedeem waarbij tracheotomie noodzakelijk was,
kwamen ook tijdens deze epidemie voor. Over het geheel was het
verloop echter goedaardig en in ongeveer drie weken werd ge-
nezing verkregen. Het prachtige weer in de maanden Augustus en
September werkte dit zeker in de hand, den patiënten toch werd
zooveel mogelijk vrije beweging in de buitenlucht gegeven.

In den ziekenstal waren 30 patiënten met stomatitis en glossitis
ulcerosa contagiosa opgenomen, terwijl er bij de 5e en 6e Batterij
nog 65 gevallen in behandeling waren.

In dezen tijd kwamen mede 22 gevallen voor van neuskeel-
catarrh, waarvan tien overgingen in goedaardigen droes. Al deze
patiënten werden curatief behandeld met goedaardige-droes-
serum.

Vervolgens 11 patiënten met angina, allen van denzelfden stal
afkomstig, koortsverschijnselen tot 40° C., slecht eten, hyperaemi-
sche slijmvliezen, slikbezwaren (het opgenomen drinkwater stroomt
door den neus weer terug). Na ± 10 dagen waren deze patiënten
allen weer hersteld; verder 8 gevallen van bronchtis, twee acuut
glottis-oedeem en een acuut long-oedeem. De paarden met acuut
glottis-oedeem herstelden na tracheotomie, bij den patiënt met
long-oedeem werd venaesectie gedaan, de ziekte ging later in pneu-
monie over en eindigde letaal.

Behalve deze gevallen van besmettelijke en heerschende ziekten
en aandoeningen der luchtwegen, kwamen als interne ziekten voor
drie gevallen van surmenage, waarvan één met doodelijken afloop,
en twee gevallen van ruggemergsverlamming, beiden met letaal
verloop. Omtrent een dezer patiënten, een mooi Iersch rijpaard,
in vredestijd behoorende bij de Rijschool te Amersfoort, kan ik
het volgende mededeelen. Patiënt was onder een zeer kalme rit
en onder een goed ruiter plotseling zwak op de achterhand ge-
worden, kreupel loopen, waggelen en nadat de ruiter afgestegen
was en het paard aan de hand geleidde, viel het neer en kon niet
meer opstaan. Patiënt werd op een veewagen vervoerd en in den
veld-ziekenstal opgenomen. Het ruggemerg was verlamd, beide
achterbeenen totaal gevoelloos, alsook de croupe, staart en kruis.

Urine en faeees werden resp. per katheter en manuaal verwijderd,
en vertoonden geen zichtbare afwijkingen, temperatuur 39⁰ C.,
hevig zweeten van het geheele achterstel, terwijl het sensorium
volstrekt niet gestoord was en patiënt de vrije beschikking over
het spierstelsel van het hoofd, de hals en de geheele voorhand
had. Gedurig trachtte het paard uit zich zelf op te rijzen, het
verhief zich dan op de voorbeenen, nam de hundesitzige Lage
aan en keek dan heel verwonderd naar de achterbeenen, alsof het niet
begrijpen kon waarom die beenen zoo slap langs en onder het
lichaam lagen. Pogingen om patiënt op te hijschen mislukten door
het algeheele onvermogen van het achterstel om te steunen.

Eten en drinken werd gaarne opgenomen en in dezen toestand
deed patiënt denken aan een trauma van de rugwervels. Door de
anamnese was dit echter geheel uitgesloten.

Het ziektebeeld verliep nu zeer snel, de ruggemergsverlamming
nam een ascendeerend karakter aan en binnen 12 uur was ook de
voorhand volkomen verlamd. Alleen het hoofd kon nog opgericht
worden en het sensorium was nog ongestoord. Het ziektebeeld
breidde zich echter uit, de ruggemergs- en halsmergsontsteking
zette zich in de hersenholte voort, het hoofd bleef onbeweeglijk
liggen en patiënt vertoonde hallucinaties, hinneken, voortdurend
geluiden uitstooten, zooals men dit wel waarneemt bij chloroform-
narcose.

Patiënt werd met een kogel gedood, daar genezing niet meer te
verwachten was. Zeker had dit ziektegeval, dat zich binnen de
24 uur afspeelde, een pathologisch-anatomisch onderzoek van het
centrale zenuwstelsel gewettigd, het zeer warme weer en groote
aantal patiënten deden echter van het uitkappen en opzenden van
hersenen en ruggemerg afzien.

Vervolgens mogen nog genoemd worden eenige gevallen van
koliek, welke met succes behandeld werden met eserine-injecties
en drie patiënten met acute hoefbevangenheid, waarvan een de
knolhoefvorm ging aannemen en een merkbare verzakking van
het hoefbeen had gekregen. De behandeling had hier bestaan in
het afnemen van de ijzers, het onderbrengen in een turfboks,
venaesectie, aloëpil en zweet verbanden, dus werd de therapie
gevolgd, gebaseerd op een vochtonttrekking van het lichaam.

Zooals de militaire praktijk in den regel aanbiedt, waren ook nu
de gevallen van drukkingen, van kreupelheden en verwondingen
sterk vertegenwoordigd op het dagelijksch programma. Van deze
laatste was echter opmerkelijk het groote aantal oogverwondingen,
dat in behandeling kwam. Het is moeilijk hier een directe reden

voor op te geven, doch waarschijnlijk is hierbij wel een factor
geweest het vreemde paardenmateriaal, n.1. de gevorderde paarden
en de hiermede niet vertrouwd zijnde manschappen, zoodat verzet
en ruw optreden wel een aandeel hieraan zullen hebben
gehad.

Niet minder dan 16 patiënten kwamen in behandeling met
traumatische conjunctivitis en keratitis, waarbij vaak de oogleden
ook ingescheurd waren. Bij een dezer patiënten was een diepe
perforeerende corneawond aanwezig, waarbij de iris prolabeerde.
Bij verscheidene dezer patiënten had ik het voorrecht de voorlich-
ting te mogen hebben van den Officier van Gezondheid Dr. van
Kleef, oogspecialist, die met veel belangstelling het verloop
dezer zieken volgde.

Een uitnemend middel om conjunctivitis te bestrijden, zelfs
zeer hardnekkige purulente gevallen, paste ik op zijn advies toe,
het bestond in een solutie van permanganas kalicus i : iooo.
Met een glazen wondspuit met ebonieten stompe canule werd eenige
malen daags deze oplossing in de conjunctivaalzak gespoten en
het resultaat was verrassend.

Verwondingen van huid en onderliggend weefsel meest aan de
beenen en van uiteenloopende grootte en belangrijkheid, werden
zoo mogelijk gehecht en de gebruikelijke antiseptische verbanden
toegepast. Als hechtmateriaal werd de voorkeur gegeven aan de
agrafes, doch ook van spelden en zijde werd wel gebruik gemaakt.
Zoo kwamen gedurende de eerste maand 78 paarden met ver-
wondingen in behandeling. De ergste van dezen was een jong
inlandsch paard, dat losgebroken was uit den stal en op een houten
paal was terecht gekomen; deze paal was in de voorborst inge-
drongen en achter tusschen bovenarm en ribwand uitgekomen;
het was een groote verwoesting van weefsel, die zich zeer leelijk
liet aanzien. Een groote drain werd doorgebracht en permanent
met de waterleiding gedurende de eerste dagen geïrrigeerd. Patiënt
kon steunen op het been, doch eenige beweging er mede was niet
mogelijk. Langzamerhand werd eenige beweging echter mogelijk,
patiënt bleef goed eten, was koortsvrij en zeer gemakkelijk in de
behandeling; voortgegaan werd met eenmaal daags nog gedurende
een half uur permanent te irrigeeren en daarna de wond te tam-
poneeren met gaas, gedrenkt in perubalsem. Na 14 dagen werd
vrije beweging in een boks gegeven, overvloedge etterafscheiding
had nu plaats, de tampons werden weggelaten, alsook de drain
en alleen nog geïrrigeerd en eenige malen daags de wond door-
gespoten met een liniment, waarin ol. terebinthenae. De wond-

genezing gaat voortreffelijk en het is nu reeds te bepalen, dat
geheel herstel zal volgen.

Zadel-en tuigdrukkingen, hoofdzakelijk aan de schoft, kwamen vrij
veel voor, hetgeen niet te verwonderen was, door de vele nieuwe
tuigen en de ontbrekende gelegenheid om alles goed passend en
sluitend te maken. Bij drukkingen zonder abscesvorming werd
met succes gebruik gemaakt van fricties met camphorspiritus;
in het geheel kwamen 22 patiënten met drukkingen in behandeling.

Wat betreft de laatste groep, die der kreupelheden, zoo bedroeg
hiervan het totaal aantal patiënten 49, waarvan het meerendeel
met peesontsteking en gewrichtsdistorsies; enkele met nageltred
en andere acute hoefontsteking, verschillende schouder-, boeg- en
heupcontusies, waaronder één geval van luxatie der knieschijf en
één geval van rheumatische myositis.

Bij peesontsteking werd, wanneer irrigatie en PRiESSNiTz\'sche
verbanden werkeloos waren gebleken, veel gebruik gemaakt van
ungt. josorptol en hydrarg. aa. ook wel van josorptol alleen.

Bij distorsies eveneens en bij confusies werd veelal toegepast
zeepbaden, dus massage door zeepwasschingen.

Het totaal aantal behandelde patiënten over de eerste maand
bedroeg 300; hiervan zijn er 27 geëvacueerd naar de Etappendienst
te Rotterdam, 4 zijn gedood, 209 hersteld, terwijl er nog 60 in
behandeling zijn.

9 April 1913 werd ik geroepen bij een merrie van 8 jaar, die een
veulen van een week had.

Symptomen: Een diagnose — die in verband met de later
optredende paralyse paralytische haemoglobinurie zou hebben
kunnen luiden — was niet te maken.

Tien dagen later was de merrie opgestaan en trippelde veel op
de achterbeenen; dit duurde 3 dagen. Hierna ging ze geregeld
rondloopen in haar box en zakte hierbij op \'t linkerachterbeen bij

elke stap in knie-, tarsaal- en kootgewricht in elkaar, plaatste de
toon van den hoef op den grond zonder met de zoolvlakte den
bodem te raken; eenigen tijd later gebeurde dit laatste wel.
Anaesthesie was nergens te bespeuren. Op den duur trad atroph\'ie
van de M. quadriceps femoris op.

Diagnose: Paralyse van den N. femoralis. Volgens Fröhner in
zijn Spezielle Chirurgie (1905) hebben de meeste als femoralis
(cruralis) paralyse beschrevene gevallen een aandoening van de
M. quadriceps tot grondslag.

Behandeling: Bij het liggende paard heb ik een anti-decubitus-
therapie toegepast; nadat \'t dier overeind was en de verlamming
begon te vertoonen: 3 X daags 1 kwartier afstappen; strychnine-
injecties een paar maal per week; massage der quadriceps. Door
de strychnine-injecties werd \'t paard wel levendiger maar ver-
betering trad er niet mee op; alleen raakte na enkele weken, de
zoolvlakte van den hoef weer den grond, maar geregeld werd de
toon \'t eerst op xlen grond gezet. De strychnine-injecties werden
na 4 weken gestaakt. Toen de toestand van in-elkaar-zakken 5
maanden aanwezig was, beval ik opruimen aan. De eigenaar
wenschte de merrie aan te houden en ongeveer 10 maanden na
\'t optreden der aandoening was genezing ingetreden.

De eigenaar deelde mij mede, dat hij den indruk had gekregen,
dat rust een betere invloed had dan beweging. De atrophie van de
quadriceps viel na de genezing nog op, doch verdween langzamer-
hand. Nu is aan het dier niets abnormaals meer te zien.

In September werd ik geroepen bij een donkerbruine, 9-jarige
merrie van inlandsch ras, die volgens den eigenaar lijdende was
aan koliek en achter niet meer overeind kon.

De merrie vertoonde in betrekkelijk geringe mate koliekver-
schijnselen, beweging in de achterbeenen bestond zoo goed als

niet, ademhaling en hartslag frequent, temperatuur 38° 7 C.
Rectaal onderzoek: In \'t rectum een massa ingedroogde faeces,
na verwijdering waarvan ik in de buikholte een tumor kon palpeeren
die los scheen te liggen tusschen de darmen.

Het eigenaardige bij dit paard was, dat zelfs bij het voorzichtige
aftappen van de urine met de vingers, het dier erg begon te steunen,
aan de urethra was niets abnormaals te voelen en de urine stroomde
onder hevig persen, ruimschoots af.

Ik vond het \'t beste de merrie, die reeds verschijnselen van
een naderend einde vertoonde, 500 m.Gr. Hydrochl. morphini
subcutaan in te spuiten.

Bij de sectie vond ik de dikke darmen stijf gevuld met gras,
zelfs zoo zwaar vol, dat de darmen bijna niet te tillen waren: De
tumor, die ik bij rectale exploratie gevoeld had, bleek de linker
nier te zijn, die vergroot was en voorzien van een grooten zak,
gevuld met urine (volgens Kitt: Pathologische Anatomie, een nier
met groote „Harnzyste").

De nier hing aan een lange scheilvormige plooi van het buik-
vlies. Urineblaas normaal en overigens was niets abnormaals te
vinden. Bij nadere ondervraging deelde de eigenaar mij mede,
dat het dier in de drie maanden, dat hij het had, nooit iets afwijkends
vertoonde, goed at en goed werkte, alleen af en toe wat spoedig
vermoeid scheen.

Wat de schadevergoeding bij de rundertubercnlose aangaat, hangt\' deze van
verschillende omstandigheden af.

Voor tuberculeuse slachtdieren, waarvan het vleesch ongeschikt is voor de
consumptie, wordt 50 % van de vleeschwaarde vergoed. Is evenwel het vleesch

geheel of gedeeltelijk voor de consumptie geschikt, dan wordt geene schadever-
goeding gegeven.

Bij schadevergoeding van runderen, welke volgens voorschrift worden afgemaakt
als klinisch tuberculeus, of als positief gereageerd hebbende op tuberculine-injectie,
wordt onderscheid gemaakt tusschen fokvee of ander vee.

Voor fokkoeien en drachtige vaarzen wordt 70 % van de waarde (maar niet meer
dan 420 francs) uitbetaald als het vleesch wordt afgekeurd voor de consumptie.
Is dit niet het geval, dan slechts 25 %, maar niet meer dan 150 francs.

Voor andere runderen wordt onder dezelfde voorwaarden 50 % en 25 % van de
vleeschwaarde vergoed.

Waar het geldt de „zuivering" van een geheelen stal, op grond van uitkomsten
der tuberculinatie, bedraagt de uitkeering voor fokkoeien en drachtige vaarzen,
die gereageerd hebben en welke op aanvraag van den eigenaar geslacht worden
70 % van de vleeschwaarde bij afkeuring voor de consumptie; bij goedkeuring
slechts 15 %.

Volgens een Koninklijk Besluit van 22 Augustus 1897, wordt ook voor varkens
de helft van de slachtwaarde uitgekeerd als na de slachting blijkt, dat het dier aan
tuberculose lijdende was en het vleesch geheel wordt afgekeurd.

Bovengenoemde maatregelen kosten den Belgischen Staat jaarlijks eene vrij
aanzienlijke som. Voor tuberculeuse runderen betaalde de Kegeering aan schade-
vergoeding uit:

Deze cijfers toonen aan, dat België zich jaarlijks vrij belangrijke uitgaven getroost
ten bate van de tuberculosebestrijding onder het rundvee, wat als een bewijs kan
worden aangemerkt van de groote beteekenis, die de Regeering aan deze zaak
hecht.

Om de veertien dagen wordt vanwege het Departement van Landbouw en
Publieke Werken een overzicht gegeven van den stand en het voorkomen dezer
ziekten. Dit overzicht wordt gepubliceerd in het „Bulletin du service de la police
sanitaire des animaux domestiques". Vier keer per maand zenden de inspecteurs
der verschillende districten een opgave van de geconstateerde gevallen. Voor deze
opgaven gebruiken zij, behalve hun eigen waargenomen gevallen, de ingezonden
dienstkaarten der overige veeartsen. Uit deze wekelijksche opgaven nu worden aan
het Ministerie van Landbouw de veertiendaagsche bulletins samengesteld.

In België is de Regeering gemachtigd, volgens de Wet van 4 Augustus 1890,
toezicht te houden op den verkoop van voedingsmiddelen, zoowel voor den mensch
als voor de dieren bestemd.

In dit opzicht kan ze toezicht doen houden over de samenstelling en bereiding
van voedingsmiddelen en kan ze verbieden, dat schadelijke stoffen of voorwerpen
hierbij worden gebezigd.

Bij versch vleesch bepaalt zich dit onderzoek hoofdzakelijk tot onderzoek van
de organen der slachtdieren. Voor dit onderzoek kan eene belooning worden geëischt,
waarvan de grootte door de Regeering wordt bepaald.

Burgemeester en Regeeringsambtenaren zijn bevoegd, alle localen, waarin
levensmiddelen (en ook artsenijmiddelen) worden verkocht, zoolang deze voor het
publiek geopend zijn, te betreden, maar bovendien ook de ruimten, die niet voor
het publiek toegankelijk zijn, en welke dienen om voedingsmiddelen te bereiden.

Het toezicht op de vleeschkeuring is opgedragen aan de veeartsenij kundige inspec-
teurs bij het K. B. betreffende den Veeartsenij kundigen dienst van 10 December
1890. Dit besluit regelt ook de vee- en vleeschkeuring.

De uitoefening van de vleeschkeuring is geregeld bij Koninklijk Besluit van
23 Maart 1901 en daaropvolgende Ministerieele besluiten.

De keurmeesters van vleesch worden in den regel door den Raad der gemeente
benoemd, na goedkeuring der Regeering. Het ambt is niet vereenigbaar met
dat van slager, worsthandelaar, veehandelaar, hoefsmid of handelaars in sterke
dranken. Als deskundige wordt alleen de veearts beschouwd. Ingevoerd vleesch
wordt of aan de grenzen gekeurd door daarvoor aanwezige veeartsen of door
den Minister aangestelde keurmeesters.

Tot dekking van de onkosten kunnen de gemeenten keurloon heffen. Vervoer
van de eene gemeente in eene andere mag slechts geschieden als de stukken zijn
voorzien van een goedkeuringsmerk. Paardenvleesch mag slechts worden verkocht
in winkels waarop met groote letters zijn aangebracht de woorden: „Boucherie
chevaline" of „Paardenbeenhouwerij" (Zoo iets als bij ons met den verkoop van
margarine).

Den 31 Maart 1901 is bij Ministerieel besluit bepaald, dat in bepaalde gevallen
behoort te worden kennisgegeven aan den veearts en alleen bij uitzondering aan
den leekenkeurmeester. In eene bijlage zijn de gevallen genoemd, waarbij het
vleesch schadelijk voor de gezondheid moet worden verklaard.

In eene andere bijlage zijn die ziekten der slachtdieren beschreven, waarbij het
noodig is, den veearts kennis te geven om op te treden.

In bovengenoemd besluit zijn eveneens aangegeven de vereischten voor het
verkrijgen van een diploma als keurmeester (ons hulpkeurmeester) van vleesch,
door niet-veeartsen.

Om te worden toegelaten moeten ze bij het examen hebben blijk gegeven vol-
doende kennis te bezitten van:

4°. de verschijnselen van ziekte (of gezondheid) der slachtdieren gedurende
het leven en na de slachting.

5°. de eigenschappen van versch vleesch en verschillende bereide vleeschwaren
en wijzen van bereiding;

Het examen duurt niet langer dan twee uren. De examencommissie bestaat uit
drie leden, n.1. twee veeartsenijkundige inspecteurs (een benoemd door het Departe-
ment van Landbouw en een door de Regeering) en een andere veearts, eveneens
door den Minister benoemd.

Voorschriften tot het oprichten en in gebruikstellen van openbare slachthuizen
bestaan niet. Voor eenige jaren heeft de Belgische Regeering evenwel eene prijs-
vraag uitgeschreven voor plannen en teekeningen van slachthuizen van verschillende
grootte. Vier hiervan (voor groote en kleinere gemeenten) worden als doelmatig
aanbevolen.

België kan niet met eigen gefokt vee volkomen in de behoefte aan vleesch voor-
zien. Ook voert het land nog alle jaren fokvee in. Nederland zond naar België in
1905 bijv. 50 000 (groote en kleine) runderen en in 1910 ruim 58 000 runderen en
ruim 80 000 schapen en lammeren.

Exportslachterijen bezit België slechts één (en dan nog maar van geringen omvang)
n.1. te Brugge. Het uit te voeren vleesch wordt eveneens gekeurd. In 1905 voerde
België ruim 2Y4millioen K.G. varkensvleesch naar Engeland uit en ruim 170000
K.G. naar Duitschland en Frankrijk.

Ofschoon geen direct verband houdende met het veeartsenijkundig staatstoezicht,
lijkt mij de zaak zelve belangrijk genoeg om hier even een kort overzicht te geven
van \'t geen in België op dit gedeelte van het verzekeringswezen plaats vindt.
Temeer schijnt mij zulks hier op z\'n plaats, omdat immers deze questie thans in
onze Maatschappij zelf een punt van onderzoek uitmaakt.

Deze is in België vrijgoed georganiseerd en vormt een der middelen, waardoor de
paardenfokkerij in dit land wordt bevorderd. In 1907 verscheen een „Bulletin de
1\'Agriculture" waarin een overzicht voorkomt van de stand der paardenverzekering
in 1905. In dit jaar waren in België 159 onderlinge paardenverzekeringen met
¹7 535 leden, die te zamen 33 333 merries, ruinen en veulens hadden verzekerd;
voor een kapitaal van / 13,722,000.—. Er stierven 880 paarden, waarvoor / 173,760—
werd uitbetaald. Aan premies werd betaald / 205,080.—; de administratie beliep
/ 8,880.—, terwijl er aan het einde van 1905 een saldo was van / 147,786.—.

De locale kassen omvatten meestal slechts één dorp (soms meer); het ledental
varieërt van 30 tot 300 en het aantal verzekerde paarden van 40 tot 400. Uitkeering
volgt na dood en volledige ongeschiktheid voor den arbeid. Nieuwe leden moeten

entree betalen, ongeveer / 0.50 tot / 2.50, soms ook 1 % van de verzekerde waarde.
De jaarpremie bedraagt ongeveer 1Y2 % gemiddeld; deschadevergoeding66²/₃tot
7o %.

De verschillende locale verzekeringskassen van eene provincie kunnen samen
een herverzekeringskas oprichten, waarbij ze dan door den Staat worden gesteund.
Deze geeft n.1. ongeveer / 1.50 voor ieder ter herverzekering in te schrijven paard
en draagt iets bij in de administratiekosten der locale vereenigingen. Bovendien
evenwel betaalt de Staat aan de verschillende locale verzekeringen, aan een her-
verzekeringskas verbonden, eene som uit, gelijkstaande met het bedrag, dat de
afdeelingskas aan de centrale bijdraagt, (ongeveer i/¹2% der premiën) maarniet
meer dan / 700.—.

De zeven bestaande herverzekeringskassen hadden in 1905 tezamen 148 locale
vereenigingen met een gezamenlijk aantal van 27 673 paarden.

Bij uitkeering betaalt de locale kas, en eveneens de herverzekering, ¹/₃ van de
verzekerde waarde uit, dus samen ²/₃.

Voor de hengsten, waarvan vele van zeer hooge waarde, bestaan in zes provinciën
afzonderlijke verzekeringen, die weer zijn aangesloten bij een herverzekeringskas,
welke geheel België omvat en eveneens door den Staat wordt ondersteund. De zes
hengstenverzekeringen telden in 1905 te zamen 523 leden met 687 verzekerde
hengsten, voor eene waarde van / 1 090000.—Voor 15 hengsten werd uitbetaald
f 12 800.—, de administratiekosten bedroegen ongeveer / 1000.—, aan het einde
van \'t jaar was nog / 36 000.— in kas, terwijl er f 17 500.— aan premiën was
betaald.

Ook hiervoor heeft men in België locale onderlinge kassen, zoo goed als geheel
door de kleinere boeren of arbeiders gevormd. Het gemiddeld aantal leden bedraagt
van een groot aantal fondsen 115 met samen ongeveer 250 koeien, vrijwel ver-
deeld als volgt:

In 1905 waren er in België 960 van deze onderlinge kassen met 85 983 leden en
249 273 verzekerde dieren. Deze waren verzekerd voor eene waarde van ongeveer
f 40,900,000.— gulden, waarvoor aan premies werd betaald eene gezamelijke som
van ongeveer ƒ 325,000.—.

Van de 6852 uitkeeringen werden 963 gevallen door den Staat gedaan, terwijl
ƒ 325,000.— door de verzekeringen werd uitbetaald. Uit den verkoop van vleesch
werd een bedrag van ruim / 200,000.— gemaakt; de administratie kostte ongeveer
ƒ 13,500.— en aan \'t einde van het jaar was in de verschillende kassen samen aan-
wezig ruim / 395,000.—.

volwassen rund en betalen dan ongeveer 50 tot 100 gulden uit bij sterfte of af-
raaking; maar de eigenaar behoudt dan het cadaver.

Andere vereenigingen hebben drie klassen, waarover de dieren naar hunne waarde
worden verdeeld; en waarnaar de premiën en de uitkeeringen worden berekend.

Eindelijk zijn er verzekeringen, welke de dieren door eene commissie doen
taxeeren, terwijl dan veelal 1 a 2 % der waarde aan premiën wordt betaald en ²/₃bij dood wordt uitgekeerd. De verzekering beperkt zich tot uitkeering bij dood en
noodzakelijke afmaking. Verliezen door brand of besmettelijke veeziekten, waarbij
het rijk vergoedt, komen niet in aanmerking. Het vleesch blijft aan den eigenaar
of wordt verkocht ten bate der vereeniging.

Ook de locale veeverzekeringen hebben zich veel tot een herverzekeringskas
samenverbonden.

In 1905 waren er 12 zulke kassen, waarbij 675 locale kassen waren aangesloten,
met een totaal aantal van 174 907 runderen. Ook hier treedt de Staat steunend op,
geeft aan iedere herverzekeringskas eene som gelijk aan de herverzekeringspremie
(1Y2—4% van de verzekerde waarde) maar niet meer dan plus minus / 700.—
per provincie.

In 1905 ontvingen de kassen der herverzekeringen aan premies ongeveer ƒ 75,000.-,
ruim / 19 000.— van de provincie en / 40 000.— van den Staat. Uitgekeerd werd
(30 tot 33% van de verloren waarde) ongeveer / 120000.—, de administratie-
kosten beliepen ongeveer de som van / 5,500.—.

In 1906 bestonden in België 29 onderlinge verzekeringen tegen verliezen aan
varkens geleden. Een deel hiervan is aangesloten bij eene herverzekeringskas in
Brugge, die eene ondersteuning geniet van den Staat, overeenkomende met de twee
genoemde voor paarden en vee.

Deze bestaan op zeer vele dorpen. Het aantal leden loopt\'van 100 tot 200. In
1906 waren alleen in Oost- en West-Vlaanderen reeds 190 zulke dorpsverzekeringen.
Ze hebben zich samen aangesloten bij twee herverzekeringskassen.

Spoedig nadat op 25 Februari 1912 de heer D. F. van Esveld
overleed, vereenigden zich eenige zijner oud-leerlingen, met het
doel een blijvend aandenken te stichten om voor de toekomst
getuigenis af te leggen van de vereering, welke zij gevoelen voor
hun hooggeachten leermeester, vriend en collega. Dit voorloopig
comité noodigde alle vétérinaire vereenigingen en organisaties uit,

ten einde een commissie te vormen om een som gelds bijeen te
brengen en een plan te ontwerpen en ten uitvoer te brengen.

Spoedig stroomden de gelden toe en de ingestelde commissie
onderzocht nader de verschillende plannen, welke op de vergadering
van het comité waren ter sprake gekomen. Besloten werd het
gevormde fonds, het Van EsvELD-fonds over te dragen aan de
Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland.
Op 29 November 1913 had de aanvaarding van het beheer over het
Van EsvELD-fonds plaats. Het Hoofdbestuur zal minstens "om de
drie jaar een prijsvraag uitschrijven op het gebied der veeartsenij-
kunde, in den ruimsten zin, waarvan de kosten worden bestreden
uit de baten van het fonds en waaraan uitsluitend Nederlandsche
veeartsen kunnen deelnemen. Aan den vervaardiger van het beste,
mits goedgekeurde, antwoord, worden de gouden Van Esveld-
medaille en een bedrag in geld toegekend.

De vervaardiging van de stempels voor de medaille geschieddé
in de fabriek van zilverwerken van de firma C. J. Begeer te
Utrecht, die het ontwerpen opdroeg aan den bekenden medailleur
J. van Goor. Het resultaat van zijn arbeid vinden wij in de hoogst
artistieke medaille met het welgelijkend portret van Van Esveld.
Wij geven hier een reproductie van de foto\'s van voor- en achterzijde
der medaille in brons.

Moge de Van EsvELD-medaillc in goud vele malen toegekend
worden ter bekroning van wetenschappelijken arbeid op veeartse-
nijkundig gebied en de herinnering levendig houden aan hem,
wiens nagedachtenis wij willen eeren.

Openingsrede van de 55ste Algemeene Vergadering gehouden
door den Voorzitter, den heer P. K. M. HOUBA.

De tegenwoordige omstandigheden, waaronder dit jaar de Neder-
landsche veterinaire wereld is gemobiliseerd, brengen mij er toe
op de eerste plaats eene korte beschouwing te wijden aan den
toestand der veeartsenijkundigen op dit oogenblik.

Vooreerst en voornamelijk dien ik een eeresaluut te brengen aan
de talrijke binnen- en buitenlandsche collegae, die thans in den

dienst der verschillende legers hun ondankbare — doch desniette-
min belangrijke — taak hebben te vervullen, alsook een bewijs
van stille hulde aan de nagedachtenis der collegae, die wellicht
thans reeds in den dienst van hun vaderland hun leven op het
veld van eer hebben gelaten.

Doch daarnaast dien ik te wijzen op de droevige omstandigheden,
waarin vele onzer — vooral Belgische — collega\'s zijn geraakt,
die hun lijf op onzen vaderlandschen bodem hebben moeten bergen,
meestal met achterlating en met verlies van hun vermogen en thans
van middelen en werkkring ontbloot, alhier verblijven.

Het zal wel overbodig zijn ieder onzer leden individueel aan te
sporen, bij voorkomende gelegenheden aan deze collegae de meest
mogelijke blijken van sympathie en solidariteit te geven.

Evenwel hebben die tijdsomstandigheden ook hier te lande op
alle gebied een stilstand doen ontstaan, welke zich op veeartsenij-
kundig terrein heeft doen voelen.

Het is namelijk een typisch verschijnsel voor de practici, dat
sedert het uitbreken van den oorlog eene onverklaarbare stagnatie
is ingetreden, alsof de oorlog plotseling aan tal van kwalen en
gèbreken bij onzen veestapel een einde had gemaakt.

Voegt men daarbij de geweldige vermindering van onzen vee-
stapel door groote verkoopen van slachtvee aan het buitenland,
door uitvoer, hetzij geoorloofde van veulens, hetzij ongeoorloofde
van paarden en door requisitie van paarden voor het leger, dan
behoeft men niet veel oordeel des onderscheids te bezitten, om voor-
al voor de praktizeerende veeartsen een minder dan gouden tijdperk
voor de toekomst te voorspellen.

Voor de paardenartsen heeft de mobilisatie integendeel een groote
vermeerdering van arbeid gebracht, welke door hen in \'s lands
belang zeker met groote toewijding zal worden verricht.

Te betreuren is het daarom, dat juist in deze periode de bezuini-
gingsbazuin in het kamp der militaire paardenartsen heeft ge-
klonken en, daar alle schitterende wallen van positieverbetering
en salaris verhooging in puin heeft doen storten.

Laten wij hopen, dat de reeds op de Begrooting gestelde, doch
om bezuinigingsredenen daarvan afgevoerde post voor de salaris-
verhooging der paardenartsen, spoedig wederom daarop zal terug-
keeren, opdat ook de militaire collegae eindelijk de hun sedert
lang toekomende verhooging ontvangen.

Nog een tweede verlangen onzer militaire paardenartsen dient
thans wederom naar voren gebracht, temeer, daar nu door de tijds-
omstandigheden dat verlangen practisch wordt toegepast.

Ik bedoel hier namelijk de zelfstandigheid, van het dienstvak der
paardenartsen.

In vredestijd worden namelijk de militaire paardenartsen — 29
in getal — ondergebracht onder geneeskundige dienst, doch in
oorlogstijd is het dienstvak zelfstandig en omvat zooals thans met
de reserve- en aspirant-reserve-paardenartsen, 92 personen.

Het is mij onbekend, om welke reden deze onderscheiding naar
gelang der omstandigheden wordt gemaakt, doch ik kan niet
nalaten er op te wijzen, dat het terugkeeren van dit dienstvak uit
zijn zelfstandigheid naar zijn ondergeschiktheid na de demobilisatie
storend werkt, en zeker een gekke indruk maakt.

Ik meen dan ook dat dit verlangen der paardenartsen zeer zeker
gewettigd is en tegen inwilliging ervan geene zwaarwichtige be-
zwaren kunnen bestaan.

L)e onverwachte regeeringsmoeilijkheden, welke ook na den
oorlog zich nog lang zullen doen gevoelen, zullen ons geduld op
menige harde proef stellen, waar velen onzer sedert geruimen tijd
in gespannen verwachting staan voor de verschillende nieuw ont-
worpen wetten tot den veeartsenijkundigen dienst, de vleesch-
keuring en andere onderwerpen van veterinairen aard betrekkelijk.

Zoo zullen onze theoretici, onze wetenschappelijke leiders en
allen, die het wel meenen met de veterinaire wetenschap, om die-
zelfde reden hun verlangen naar een reorganisatie van het veterinair
onderwijs wel nog eenigen tijd moeten opschorten.

Ik wil daarmede niet zeggen, dat de buitengewone tijdsomstandig-
heden alleen voor vertraging aansprakelijk gesteld moeten worden
en dat, waren zij niet ingetreden, de tot-standkoming dier wetten
binnen korten tijd zoude zijn te verwachten geweest.

Zulks is mijne bedoeling geenszins en ik geloof ook dat niemand
bij den bekenden slakkengang onzer wetgevingsmachine, zich
daaromtrent illusies heeft gemaakt, temeer waar de platonische
liefde voor de veeartsenij kundige aangelegenheden bij het Ministerie
van Landbouw bijna spreekwoordelijk is geworden.

Wat ik daarmede heb willen zeggen is dit: dat men bij klachten
van vertraging, alle schuld op den breeden en reeds zwaar beladen
rug van de „tijdsomstandigheden" zal laden, tot tijd en wijle zich
eene gunstigere gelegenheid zal voordoen.

Ons mag zulks niet ontmoedigen, noch weerhouden met den-
zelfden ijver alle veterinaire aangelegenheden met kracht ter hand
te nemen en voor te staan, opdat te zijner tijd ook de actie krachtig
kan ontwkkeld worden en wij gereed zijn het ons ter beschikking
staande materiaal nuttig te gebruiken.

Want dat is het teeken van de groote werkkracht onzer vereeni-
ging, van ons hoofdbestuur en vooral van hem, die vóór mij deze
voorzittersplaats heeft bekleed, dat wij thans beschikken over tal
van rapporten en gegevens, welke ons later uitstekend te stade
zullen komen, om onze wenschen en verlangens te formuleeren en
onze actie in de juiste banen te leiden.

En wanneer dan ook eenmaal de roepstem uit het veeartsenij -
kundig kamp zal gehoord worden, dan zal, laten wij hopen, een
tijdperk aanbreken, dat zoo al niet alle onze wenschen zal bevredigd
zien, dan toch aan veel onzer verlangens zal tegemoet komen.

Mijne Heeren, U zult evenwel uit het voorafgaande niet moeten
afleiden, dat ik de thans door onze commissies en van regeeringswege
aanbevolen maatregelen en wetsvoordrachten alle als verbeteringen
beschouw.

Ik heb mijne meening dienaangaande reeds herhaaldelijk en ik
meen ook openhartig uiteengezet en ik ontveins het mij niet, dat
ik op verschillende punten een andere meening huldig dan vele
onzer medeleden.

Zoolang evenwel de te leveren critiek opbouwend poogt te zijn
en bestemd is de verschillende onderwerpen in een ander daglicht
dan dat der grauwe theorie te plaatsen, ze veel meer te stellen in
het volle dagelijksche leven en ze te toetsen aan practische bruik-
baarheid en uitvoerbaarheid, blijft een groote ruimte voor onderling
overleg.

Het „Du choc des idéés, jaillit la vérité" blijve daarbij hoofd-
doel en zoo is het, dat ik een beroep doe op alle collegae, om toch
vooral niet uit misplaatste bescheidenheid hun licht onder de
korenmaat te plaatsen, doch veel meer gebruik te maken van de
gelegenheid, welke ons tijdschrift biedt, om niet alleen wetenschap-
pelijke verhandelingen te publiceeren, doch ook om practische
ondervinding bij de toepassing van voor de veterinaire belangen
vastgestelde maatregelen openbaar te maken.

W^Tant waar thans het telkens wisselende practische leven telkens
nieuwe en ingewikkelder vormen vindt, waar ook de veterinaire
belangen in betrokken worden, daar wordt van ons ook gevorderd,
dat wij niet alleen onze wetenschap, maar ook ons standsbelang
handhaven.

Ik behoef U slechts te wijzen op het gister behandelde rapport
over het veeverzekeringswezen, over het pas verschenen enquête-
rapport om U duidelijk te maken, dat er menig terrein overblijft,
waar gevallen van ervaring veel nut kunnen verrichten.

Vooral nu eene herziening van de wetgeving op den veeartsenij -
kundigen dienst voor de deur staat en het in de bedoeling der
Regeering ligt, dien dienst geheel te reorganiseeren, zullen practi-
sche wenken over leemten of tekortkomingen groote diensten bij
de samenstelling van een rapport kunnen bewijzen.

Zoo zal onze vereeniging ook haar roeping als vakvereeniging
naar behooren kunnen vervullen en in staat zijn, de belangen harer
leden naar beste vermogen te behartigen.

Na deze korte uitweiding, welke meer een aansporing onzer leden
bedoelde te zijn, zij het mij vergund even stil te staan bij de ver-
schillende onderwerpen, welke in den laatsten tijd onze aandacht
hebben gevorderd.

Op de eerste plaats dien ik dan te gewagen van het ontwerpwet
op den veeartsenij kundigen dienst, dat voor de meesten onzer
het belangrijkste is.

Toen bij de behandeling der begrooting van 1910 het ambt
van Inspecteur van den Veeartsenij kundigen Dienst werd ingesteld
liet men reeds doorschemeren, dat eene herziening van de wet
van 1870 zoude worden ter hand genomen en reeds bij de begrooting
van het jaar 1911 werd nog eens met zooveel woorden door de
Regeering verklaard, dat het in de bedoeling lag een reorganisatie
van den veeartsenij kundigen dienst ter hand ter nemen en zelfs
verklaarde de Minister bij de Memorie van Antwoord, dat hij
zich vleide, dat een wetsontwerp, strekkende tot herziening
der wet van 1870 nog in dat begrootingsjaar 1911 zou kunnen
worden ingediend.

Inmiddels is in 1911 van dat wetsontwerp niets gekomen. (Eene
commissie uit ons midden zal over dit wetsontwerp zoo spoedig
mogelijk een uitvoerig rapport uitbrengen).

Het is natuurlijk niet mijne bedoeling daarop in den breede
in te gaan, want dat zou mij te ver voeren en evenmin wensch ik
in bijzonderheden aangaande dit wetsontwerp te treden.

Slechts in algemeene trekken wil ik even trachten mijn stand-
punt ten opzichte eener herziening en reorganisatie van den
veeartsenij kundigen dienst uiteen te zetten.

Op de eerste plaats moet ik dan wijzen op een reeds lang ge-
koesterden wensch onder de veeartsen, dat eindelijk die dienst eens
worde losgemaakt van een band, welke al te zeer op zijne bewegings-
vrijheid drukt.

Vooral nu aan het hoofd van den veeartsenij kundigen dienst is
geplaatst een Inspecteur, wiens taak het zal zijn den dienst te
centraliseeren, ware wellicht de tijd gekomen hem los te maken

Men moge namelijk al eens de hoop gekoesterd en uitgesproken
hebben den veeartsenij kundigen dienst te zien overgebracht naar
een ander Departement, verheeld kan het niet worden, dat deze
wensch tot de vrome en onverhoorde zal blijven behooren en dat
aan eene afscheiding van Landbouwdepartement niet te veel
gedacht kan worden.

Iets anders ware het echter, indien de Veeartsenij kundige Dienst
een afzonderlijke plaats inname, zoodanig dat de Inspecteur
onmiddellijk kwam te staan onder den betreffenden Minister en
aldus alle belemmerende banden werden losgehaakt. Dan ook zal
het niet meer kunnen voorkomen, dat men ten onderzoek van de
zoogenaamde wormziekte onder de geiten, welke van Duitochland
worden ingevoerd, een veeteeltconsulent aanwijze, die in pathologie
onzer huisdieren toch onvoldoende studies heeft genoten.

Dit is geen onbereikbare wensch, al is het dan niet het ideaal!
Dat de reorganisatie van den dienst hoofdzakelijk zal bestemd zijn
om de in den laatsten tijd zoozeer gevorderde eenheid in den dienst
te verkrijgen en derhalve de verhouding van den Inspecteur ten
opzichte der districtsveeartsen wettelijk te regelen, ligt voor de
hand en ik geloof, dat het juist de districtsveeartsen zullen zijn,
die een zuivere regeling zullen toejuichen, al mochten zij aanvanke-
lijk voor centralisatie van dien Dienst niet veel hebben gevoeld
of daarvoor nog niet veel voelen.

Indien dan maar, zooals ik zoo even zeide, de Inspecteur ook
werkelijk de centralisator zal zijn en onmiddellijk onder den
Minister zal ressorteeren, dezen onmiddellijk zal kunnen voorlichten
en te diens opzichte de verantwoordelijkheid van den dienst zal
dragen, kan met eene zoodanige hiërarchische uitbreiding en re-
organisatie worden genoegen genomen en zelfs in bepaalde gevallen
toegejuicht.

Indien die reorganisatie evenwel tevens inhoudt eene verdere
afhankelijkheid van den Veeartsenij kundigen Dienst van het
Departement van Landbouw, door na dien Inspecteur nogmaals
den Directeur-Generaal van den Landbouw in dat verband tusschen
districtsveearts en minister in te schakelen, dan is zij niet aanbe-
velenswaardig.

Nog gevaarlijker wordt het indien men onder reorganisatie
van den Dienst verstaat het invoegen van nieuwe ondeskundige
elementen, die uit wetenschappelijk oogpunt dienen geweerd te
worden, zoolang hun verhouding tot de districtsveeartsen niet
duidelijk en juist worde vastgesteld.

De wet van 1870 moge verouderd zijn en niet meer in allen deelen
aansluiten aan de eischen van den tegenwoordigen tijd en de zich
uitbreidende behoeften van den Dienst, toch dient er met nadruk
op gewezen, dat zij wat organisatie betreft, een der ultra-modernste
wetten van onzen tijd is, daar zij voornamelijk het verantwoordelijk-
heidsgevoel der met de uitvoering der wet belaste ambtenaren heeft
ontwikkeld en aan de districtsveeartsen een gezag en prestige
heeft verleend, welke voor een goede uitvoering der wetsbepalingen
beslist noodzakelijk was. Overigens zal eene herziening der wet,
waar zij bedoelt het samenstel der wetten tot den veeartsenijkundi-
gen dienst betrekkelijk, te vereenigen, zeker toejuiching verdienen.
Immers het overzicht over al die wetten is tamelijk moeielijk,
de veterinaire wetgeving is daardoor ingewikkeld geworden,
de verschillende bevoegdheden zijn niet meer juist te controleeren
en allerlei ambtenaren zijn met de uitvoering belast.

Het is een ware doolhof van bepalingen en beschikkingen en
het regelen daarvan brengt zeker meer moeilijkheden mede dan
door velen gedacht wordt.

Of in alle gevallen met den ,,eenheids"-meter betere toestanden
te verkrijgen zijn, zal de tijd moeten leeren, daar voorspelling zeer
gewaagd is. Dat de wet van 1870 uitbreiding zal verkrijgen met het
oog op de bestrijding der veeziekten is te verwachten, ofschoon
men nog maar steeds angstvallig vermijdt de tuberculose in de
wet op te nemen, en daarvoor andere speciale maatregelen doet
gelden.

Naar mijne meening zou het verkieslijk zijn ook deze ziekte in
de nieuwe wet op te nemen en de regeling daarvan bij Koninklijk
Besluit eveneens te doen vervallen.

Niets belet immers dat voor de tuberculosebestrijding afzonder-
lijke maatregelen worden vastgesteld of daaraan een afzonderlijk
hoofdstuk in de nieuwe wet worde gewijd.

Want, indien men de reorganisatie van den veterinairen dienst
in zijn geheel wil centraliseeren en alle daartoe betrekkelijke be-
palingen in eene algemeene wet wil regelen, dan is het zeer logisch,
dat ook de tuberculose daaronder zal vallen en men zal zich niet
kunnen beroepen op het feit, dat deze ziekte geheel andere maat-
regelen noodzakelijk maakt, dan andere besmettelijke ziekten.

Dan ook zoude wettelijk vaststaan, dat de bestrijding der ziekte
aan dezelfde ambtenaren werde opgedragen en dat daarvoor geen
afzonderlijke ambtenaren of assistenten waren aangewezen, wien
bovendien werkzaamheden worden opgedragen als behoorende tot
het gebied van den veearts-practicus.

Thans doet zich het eigenaardig geval voor, dat aan de districts-
veeartsen de uitvoering der wet is opgedragen en dat, als de districts-
veearts verhinderd is, de plaatsvervangend districtsveearts op-
treedt en dat de wet geen bijstand van den districtsveearts door
zoogenaamde „assistenten" kent.

Bij de bestrijding der tuberculose evenwel zijn in den laatsten
tijd zoogenaamde „assistenten" der met de uitvoering van het
bekende tuberculose-besluit belaste ambtenaren opgetreden, of-
schoon noch de wet, noch het Koninklijk besluit over deze ambte-
naren spreekt of hun bevoegdheid heeft geregeld.

Het wekt zeer zeker verbazing als men hoort, dat dezen ambte-
naren meer veroorloofd is dan den districtsveeartsen, ofschoon
hun werkkring toch ook staat onder hetzelfde departement, dat
uitdrukkelijk bepaalde, dat de plaatsvervangende districtsveeartsen
niet mochten optreden dan alleen ingeval van werkelijke verhinde-
ring van den districtsveearts.

En ook is het zeer natuurlijk, dat de vraag ontsta, welke dan
eigenlijk de bevoegdheden zijn van die zoogenaamde „assistenten"
en of niet-nakoming hunner aanwijzingen ten gevolge zal hebben,
dat de betreffende veefokkers zich bevinden in overtreding.

De nieuwe wet kan in deze een definitieve oplossing geven, terwijl
daarenboven grootere continuatie van het systeem der bestrijding
zal worden verkregen en niet in een handomdraaien en naar de grillen
van een departementshoofd een geheel ander sj\'steem van bestrij-
ding worde gevolgd en allerhande neven-ambtenaren op eigen hand
en zonder eenige vastgestelde verantwoording worden aangesteld.

Het systeem der bestrijding der ziekte zelve zal worden geconti-
nueerd, iets, hetgeen men tot heden daarvan niet kan zeggen.

Toen in 1904 het eerste tuberculose-besluit in werking trad,
heeft men zich voorgesteld met een krachtig ingrijpen in eenige
jaren de ziekte den kop in te drukken, omdat men er op het De-
partement geen notie van had, hoezeer onze veestapel reeds ver-
kankerd was. Vooral onze provincie Limburg met haar eigenaardige
ligging en haar vee-invoer was en is nog een broeinest van tuber-
culose en de sommen daar besteed, waren niets in vergelijking met
den omvang der kwaal.

Spoedig evenwel kwam men tot de overtuiging, dat zelfs bij
krachtig ingrijpen een reeks van jaren zoude verloopen, eer men
de ziekte den baas zou zijn en in stede van met kracht te volharden,
liet men den moed zakken, bezuinigde, kromp het aantal overnamen
van besmette koppels in, om ten slotte de schuld van het niet slagen
aan het „systeem" te wijten.

En nadat zes jaren lang de bestrijding in stede van te verscherpen,
was verslapt, kwam men in 1910 plotseling, en nadat zelfs eenige
weken te voren de betreffende Minister nog verklaard had dat
,,de plannen daartoe nog niet zoodanigen vasten vorm hadden ver-
kregen, dat mededeelingen dienaangaande konden worden verstrekt" —
met een nieuw Koninklijk Besluit, dat het systeem der tuberculose-
bestrijding in geheel andere banen leidde. Nu moge men metden
maatregel van 1904 niet tevreden zijn geweest en zijne goede
werking van den beginne af hebben betwijfeld, dan kan nog niet
toegegeven worden, dat deze aangelegenheid in 1910 met den
noodigen ernst en de gewenschte zorg is voorbereid geworden,
temeer daar den veeartsenij kundigen in het algemeen bij de tot-
stand-koming dier wet geen gelegenheid is gegeven eenigen raad
of advies in deze te geven.

Deze zoogenaamde „paedagogische" maatregel heeft slechts
departements-ambtenaren tot peetouders gehad en met uitzonde-
ring van de districtsveeartsen is er slechts „overleg" gepleegd met
een aantal personen en vereenigingen op landbouwgebied. Wat
onder dat overleg te verstaan was, heeft men nooit medegedeeld,
evenmin als men ooit de adviezen der districtsveeartsen heeft
openbaar gemaakt.

Maar gesteld eens, men ging in 1916 den thans bestaanden
maatregel weer eens intrekken en van systeem veranderen, alleen
op grond, dat de in die 6 jaar uitgegeven gelden bijna geen resultaat
hadden opgeleverd, wat zoude men dan van zulk een maatregel
zeggen?

Want, dat kan men in de berichten der districtsveeartsen duide-
lijk lezen, dat in vergelijking met de geweldige faniaren, welke
over de goede werking van het nieuwe Koninklijk besluit zijn aan-
geheven, van die goede werking na die zes jaar wel bedroevend
weinig te bespeuren zal zijn en dat er wellicht (let wel „wellicht")
na die zes jaar fokkers zullen zijn, die tuberculeus-vrij vee afleveren,
doch wat komt dan van dat vee terecht, indien het uit den theo-
retisch-paedagogisch-tuberculeus-vrijen stal van den fokker naai-
den van tuberculose verrotten stal van den boer zal worden ge-
bracht? (Een onzer collega\'s heeft zelfs in de Provinciale Staten
van Limburg een voorstel bepleit om van provinciewege gelden
beschikbaar te stellen voor de bestrijding der tuberculose bij den
niet-fokker, die niet door het Koninklijk Besluit werd geholpen).

Ik ga dan ook op mijne meening over het Koninklijk Besluit
van 1910 niet verder in, omdat velen onder U misschien eene
andere meening zijn toegedaan dan wij, die in Limburg met zijn

bijzondere omstandigheden telken dage de snel om zich grijpende
verkankering van den veestapel kunnen gadeslaan.

Dit wilde ik slechts uitdrukkelijk doen uitkomen, dat men meer
continuïteit aan de bestrijding der ziekte moet geven en dat men
deze eerder bereiken kan door haar bij de wet, dan door Koninklijk
Besluiten te regelen.

Ik eindig deze korte veterinaire beschouwingen met een ver-
trouwen in de toekomst en den dank voor Uw welwillend gehoor.

7. De Heer Paimans treedt volgend jaar af als lid van het Hoofd-
bestuur en wenscht niet voor herverkiezing in aanmerking
te komen.

8. Besloten om na herziening van het reglement de bibliotheek
aan te bieden aan de Veeartsenijschool.

Er wordt op gewezen, dat ook ontwerpen van provinciale
reglementen betreffende veeteelt, wel eens een zoodanige
beteckenis hebben, dat zij een onderzoek van wege de Maat-
schappij ter bevordering van veeartsenijkunde verdienen.

De toelichting spreekt alleen van onderwijs aan cursussen,
bedoeld wordt onderwijs in veeteelt aan landbouwers in het
algemeen.

17. Het rapport van de commissie in zake het Veeverzekerings-
wezen in Nederland wordt behandeld, zoover het een vorige
vergadering nog niet is afgedaan.

Behoudens enkele kleine wijzigingen worden de conclusiën
van het Rapport (pag. 523—528 van het Rapport) aan-
genomen.

Na uitvoerige besprekingen, waarbij vooral de vraag
overwogen werd, of maatschappelijke dan wel wetenschappe-
lijke zaken meer op den voorgrond moesten komen, werd
een commissie benoemd voor herziening van de statuten,
volgens het reglement bestaande uit den Voorzitter van de
Maatschappij en twee leden. Gekozen werden de H.H.Hoog-
kamer en overbeek.

Op voorstel der afdeeling Noord-Holland werd het Hoofd-
bestuur opgedragen een commissie te benoemen, welke studie
zal maken van de organisatie der Maatschappij, van de biblio-
theek, van het Tijdschrift, om advies te kunnen geven aan
de daareven benoemde commissie van drie leden.

1. De Voorzitter deelt o.a. mede, dat het Hoofdbestuur gaarne
zou zien, dat de tegenwoordige redactie ook in 1915 haar taak
wilde voortzetten, wat de redactie op zich nam, onder voor-
waarde, dat zij geheel op dezelfde wijze zou kunnen door-
werken als tot nu toe is geschied.

De Directeur-Generaal van den Landbouw, die bericht
had gezonden de vergadering te zullen bijwonen, zond nu
bericht van verhindering.

2. De conclusies van het rapport der commissie „Paardenwet"
werden bijna onveranderd aangenomen, alleen werd de voor-
gestelde wijziging van Art. 31 geschrapt, en werd besloten,
wat de regeling van het onderwijs aan fokkers in paarden-
kennis en fokleer betreft, aan de Regeering mee te deelen,
dat men een regeling in of buiten deze wet wenscht.

5. Vrije mededeelingen. Uitvoerige mededeelingen over „In-
wendige verbloedingen in het algemeen en hartruptuur bij
het paard in het bijzonder" door Stüven, Amsterdam.

Beleefd vraagt ondergeteekende plaatsing van het volgende, inet het verzoek
aan H.H. Veeartsen-deskundigen op vleeschkeuringsgebied, hunne opinies in het
Tijdschrift te willen publiceeren.

In Deli werden per stoomschip aangevoerd ± 100 slachtossen, bestemd voor
een vijftal slagers, op verschillende plaatsen ten Oostkust van Sumatra gevestigd.
Onder de dieren, bestemd voor Medan, waren den volgenden dag twee sterf-
gevallen. Bij sectie bleek de doodsoorzaak miltvuur te zijn. Nu werd de slachting
van alle tot dit transport behoorende runderen door het hoofd van het Plaatselijk
Bestuur verboden, nadat deze autoriteit voorgelicht was geworden door den
gou vernemen ts-veearts ter Oostkust van Sumatra en den directeur van het gemeente-
slachthuis te Medan.

Eén der slagers, mijns inziens terecht, met deze beslissing niet tevreden, tele-
grapheerde naar den Directeur van Landbouw te Buitenzorg om opheffing van
den genomen maatregel, doch kreeg als antwoord dat het verbod gehandhaafd
bleef, ofschoon in de betreffende gouvernementsbesluiten duidelijk staat, dat het
verboden is dieren te slachten welke lijdende zijn aan miltvuur (over het slachten
van dieren, welke verdacht zijn wegens contact heb ik nergens een verbod kunnen
vinden).

Nu is mijn vraag deze: Hoe zouden HH. veeartsen-deskundigen op vleeschkeu-
ringsgebied in dit geval gehandeld hebben?

Ware de beslissing aan mij geweest, dan had ik toestemming gegeven tot slachten.
Ik zou het dier bij het leven nauwkeurig onderzocht hebben (vooral de thermometer
gebruiken); na de slachting keuren - preparaten maken uit milt, bloed en wanneer
niets gevonden werd zou ik het dier absoluut geschikt achten voor consumptie.
Op den uitslag van het aanleggen van cultures of enten kan niet gewacht worden,
daar door het gemis van een koelhuis het vleesch slechts korten tijd bewaard kan
blijven.

Het is gewenscht, ter nadere toelichting der tabel, voorkomende
op blz. 1148 mede te deelen, dat de aldaar voor het slachthuis te
\'s Gravenhage gegeven cijfers van „algemeene tuberculose", niet
als zoodanig moeten worden aangenomen. Deze cijfers geven aan,
het percentage der dieren, die voor tuberculose geheel werden
afgekeurd. Een nauwkeurig cijfer voor „algemeene tuberculose"
kan voor dit slachthuis niet worden medegedeeld.

Voorts zij vermeld, dat aan het bovenaan blz. 1148 staande
lijstje nog kan worden toegevoegd:

Op de 1.1. gehouden Algemeene Vergadering heeft de Voorzitter
treurige bijzonderheden medegedeeld omtrent het lot van door
den oorlog getroffen Belgische veeartsen. Zijn voorstel den nood-
lijdenden collegae in het Belgenland steun te bieden, vond alge-
meenen bijval. Reeds staande de Vergadering werd, voor dat doel,
voor een flink bedrag geteekend. Door eene oproeping te plaatsen
in de twee het meest in België gelezen Fransche bladen, hoopt het
Hoofdbestuur te vernemen, waar hulp het meest gewenscht is.

Het Hoofdbestuur wekt alle Nederlandsche veeartsen, die nog
niet in de gelegenheid geweest zijn van hunne sympathie voor de
zwaar getroffen Belgische broeders te doen blijken op, zulks zoo
spoedig mogelijk te doen. De iste Secretaris stelt zich gaarne
bereid giften in ontvangst te nemen; zij zullen in het Tijdschrift
worden verantwoord.

Uit het Koloniaal Verslag J914, Hoofdstuk O, afd. III, ontleenen wij het volgende:

Op uit. 1913 waren bij den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst in functie
i inspecteur, chef van den dienst, 2 adjunct-inspecteurs, 32 Europeesche veeartsen,
7 inlandsche veeartsen van de oude en 7 van de nieuwe opleiding, benevens 138
mantii\'s. Vier veeartsen vertoefden op dat tijdstip met verlof in Europa, terwijl
er i ter beschikking was van den gemeenteraad te Batavia.

Bij Gouv. Bt. 20 Jan. 1914 n°. 86 (Ind. St. n°.6o) is het aantal adjunct-inspecteurs,
Europeesche veeartsen en mantri\'s respectievelijk gebracht op 3, 44 en 164.

lil verband met de veranderde titulatuur der ambtenaren van den burgerlijken
veeartsenijkundigen dienst, ondergingen de bepalingen aangaande dien dient
wijziging bij Ord. van n Juli 1914 (Ind. St. n°. 498).

Nopens de standplaatsen en ressorten van de adjunct-inspecteurs bij den bur-
ger\'ijken veeartsenijkundigen dienst en de Europeesche veeartsen zie men Bijbl.
Ind. St. n°. 7866.

Aan 6 \'eerlingen van de vierde klasse der inlandsche veeartsenschool werd het
diploma van inlandsch veearts uitgereikt, waarna allen in die functie werdeu
benoemd; één hunner werd belast met de betrekking van assistent-leeraar aan
genoemde school. De loopende cursus 1913—1914 wordt gevolgd door 9 leerlingen
in de eerste klasse, 5 in de tweede, 9 in de derde en 6 in de vierde klasse.

In verband met de unificatie van den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst
is bij Gouv. Bt. 11 Juli 1914 11°. 68 (Ind. St. n°. 499) de inlandsche veeartsenschool
vervangen door de „Nederlandsch-Indische veeartsenschool", waar thans jonge-
lieden van eiken landaard kunnen worden opgeleid tot Indisch veearts.

Aan 11 leerlingen van den cursus voor hoefbeslag te Bandoeng werd een diploma
afgegeven.

De gezondheidstoestand van den veestapel was in 1913 over het algemeen
gunstig. Wel kwam ook gedurende dat jaar mond- enklauwzeer zeer verbreid door
geheel Nederlandsch-Indië voor, doch de ziekte veroorzaakte betrekkelijk weinig
schade en was bij het einde van het jaar nagenoeg overal geweken. Het aantal ge-
vallen van malleus begint langzamerhand te verminderen. Op Java en Madoera
werden x 155 gevallen geconstateerd, tegen 1472 in 1912. Op het eiland Soembawa
deden zich 163 gevallen voor, tegen 550 in 1912, en op de overige eilanden van
de buitenbezittingen 96 gevallen, tegen 23 in 1912, welk verschil zijne verklaring
vindt in de omstandigheid, dat in 1913 een uitgebreider onderzoek op het eiland
Celebes plaats had. Surra werd ook gedurende 1913 op de meeste eilanden waar-
genomen; de ziekte bleef echter overal tot sporadische gevallen beperkt, zoodat het
aantal sterfgevallen betrekkelijk gering was. Tuberculose werd in sommige gevallen
geconstateerd onder Australische koeien in Kediri en ter hoofdplaats Soerabaja.
Op laatstgenoemde plaats werden alle dieren aan tuherculinatie onderworpen en
de positief reageerende (totaal 46 stuks) afgemaakt. l)e in de residentie Oostkust
van Sumatra nog zeer verspreid voorkomende varkenspest werd uit de afdeeling
Simeloengoen en de Karolanden naar een paar kampong-complexen in de residentie
Tapanoeli, gelegen aan den noord westelijken oever van het Tobameer, over-
gebracht. Door afmaking van alle varkens in die kampongs werd het kwaad be-
dwongen. Ter Oostkust van Sumatra werd de ziekte bestreden door verbods,
bepalingen op den in- en uitvoer en door strenge isoleering van het zieke vee-
zoodat op uit. 1913 nog slechts weinig ziektegevallen waren voorgekomen. Septi-
chaemia haemorhagica kwam ook gedurende 1913 op West-Java nog zeer uitge-
breid voor, terwijl hier en daar op Midden-Java deziekte zich enzoötischvoordeed,
tegen het einde van het jaar was .ze echter nagenoeg geweken. Het aantal, ten-
gevolge van deze ziekte bezweken of afgemaakte dieren bedroeg 1652, tegen 1467
in 1912. Op het eiland Roti richtte de ziekte onder den buffelstapel eene groote
verwoesting aan, doordat ze niet tijdig werd gerapporteerd. Bij de komst van den
van Soembawa ontboden gouvernements-veearts bleken reeds eenige duizenden

dieren gestorven, of nagenoeg een tiende van den geheelen bufïelstapel. Nadat alle
buffels in de besmette streek waren opgevangen en gekraald, werd de ziekte spoedig
geheel onderdrnkt. Verder kwamen sporadische gevallen voor van miltvuur,
piroplasmose, en saccharomycose, terwijl hondsdolheid nog steeds zeer veelvuldig
op Java werd waargenomen.

De in Ind. St. 1906 n°. 281 opgenomen bepalingen ter voorkoming en bestrijding
van rabiës (hondsdolheid) zijn aangevuld bij Ord. van 25 Juni 1914 (Ind. St.
n°. 464)-

In 1913 werd ten behoeve van den veeartsen ij kundigen dienst uitgegeven
/ 966,055.— (/ 734,316.—. in 1912), waaronder ƒ 9,627.— in verband met de maat
regelen tegen hondsdolheid en / 51,630.— ter voorkoming of beteugeling van
besmettelijke ziekten onder het vee en de paarden, of te zameu / 61,257.—> tegen
/ 63,335.— in 1912.

Op de stoeterij te Padalarang waren op uit. 1913 aanwezig 31 Sandelhout- en
26 Australische fokmerries en 4 merries van gekruist ras, zoomede 11 r Sandelhout-
en 23 halfbloedveulens, benevens 5 dekhengsten (1 Arabische en 4 Sandelhout-
hengsten). Aangezien gebleken is, dat de op Java gefokte Sandelhoutpaarden in
eigenschappen afwijken van de van Soemba afkomstige en dat deze afwijkingen
niet in het voordeel der eerste zijn, is de Sandelhout-fokkerij te Padalarang inge-
krompen en wordt thans in hoofdzaak een grooter soort halfbloed hengsten gefokt
door kruising van Sandelhouthengsten met Australische volbloedmerries en van
een Arabischen hengst met Sandelhout-merries. De benoodigde Sandelhout-hengsten
kunnen thans goedkooper verkregen worden uit het op Soembawa opgerichte
veulendepöt. In de Preanger-Regentschappen waren overigens op uit. 1013 aan-
wezig 83 dekhengsten, verdeeld over 50 dekstations; gedekt werden 4006 merries,
tegen 4331 in 1912. Bericht werd ontvangen van de geboorte van 1181 veulens,
tegen 1204 in 1912.

Sedert 1906 werden successievelijk op afbetaling aan de inlandsche bevolking
van gouvernementswege verstrekt 5917 dekstieren, waarvan 1079 afkomstig uit
Britsch-lndië; verder werden nog 954 volbloed koeien uit Britsch-Indië ingevoerd.
Behalve de vrije desa-stieren, waren van de bedoelde op afbetaling verstrekte
stieren op uit. 1913 3246 stuks aanwezig .\')

Op Madoera bedroeg het aantal door den gouvernements-veearts goedgekeurde
dekstieren 1846, tegen 542 op uit. 1912; het aantal verkregen kalveren vermeer-
derde met 1936, terwijl de runderstapel toenam van 586 887 tot 618 812 stuks\'
Ter verbetering van den paarden- en veestapel op Madoera zijn bij Gouv. Bt.
16 Oct. 1913 n°. 26 gelden beschikbaar gesteld.

Na het 10-jarig tijdperk 1895 tot 1905, waarin de veestapel van Java en Madoera
regelmatig achteruitging, zoowel qualitatief als quantitatief, is in dezen toestand —

i) Bij Gouv. Bt. 26 Jan. 1914 no. 15 is voor den aankoop van fokvee in Britsch-Indië een bedrag
van f 186 000 beschikbaar gesteld.

vergelijk de onderstaande opgaaf — eene belangrijke verbetering gekomen en valt
vooral in de laatste jaren eene zoodanige toeneming te constateeren, dat ook de
verhouding van den hoorn-veestapel tot de getalsterkte van de bevolking wederom
gunstiger wordt.

Onder toezicht en op aanwijzing van de gouvernements-veeartsen zijn de volgende
aantallen minderwaardige mannelijke exemplaren van den paarden- en veestapel
gecastreerd:

De op de fokkerij van Bengaalsch vee in het regentschap Karanganjar nog aan-
wezige runderen — vgl. K. V. 1913, kol. 198 — werden voor het grootste gedeelte,
met nog enkele Bengaalsche koeien uit de afdeeling Salatiga, welke de bevolking
wenschte terug te geven, overgebracht naar Soemba.

Veetentoonstellingen werden gehouden te Kraksaan (Pasoeroean), Salatiga
(Semarang), Magelang en Mirit (Kedoe), zoomede te Bandoeng (ook van paarden).

Ter Sumatra\'s Westkust bedroeg het aantal dekhengsten op uit. 1913 72, waar-
door 881 veulens verwekt werden, tegen 886 in 1912.

In de afdeeling Simeloengoen en de Karolanden der residentie Oostkust van
Sumatra waren 15 dekhengsten geplaatst; van 288 veulens werd de geboorte ge-
rapporteerd, tegen 154 in 1912.

Op Soemba werden in 1913 wederom 3 Arabische hengsten en een tweejarig
hengstveulen van superieure afstamming, afkomstig uit Egypte, ingevoerd, zoodat
op uit. 1913 aldaar 9 Arabische hengsten aanwezig waren, waarvan reeds 184
veulens verkregen werden. Het veulen-depót te Waingapoe kwam in 1913 gereed;
op het einde van dat jaar, waren 39 jonge hengsten van 2- a 3-jarigen leeftijd
aanwezig.

Ter verbetering van den veestapel op Sumatra werden in 1913 in de volgende
gewesten Bengaalsche runderen ingevoerd;

De runderstapel van de emigratiekolonie te Gedong Tataan (Lampongsche
districten) bestond op uit. 1913 uit 46 volbloed Bengaalsche, 701 gekruist Ben-
gaalsch-Javaansche en 80 Madoereesche runderen, of totaal 827 runderen, tegen
420 op uit. 1912.

Op Bali waren aan het einde van 1913 aanwezig 3228 springstieren, terwijl
nog 5520 superieure jonge stieren werden aangehouden; er werden 20 700 minder-
waardige jonge stieren gecastreerd.

De uitvoer van vee (nagenoeg uitsluitend ossen) van Bali, is in de laatste jaren
regelmatig toegenomen, zooals blijkt uit de volgende cijfers:

Ter verbetering van het inheemsche varkensras op Bali werdep ingevoerd
2 beeren en 4 zeugen van het Yorkshire ras, afkomstig van eene gunstig bekend
staande fokkerij op West-Java; met de in 1912 voor hetzelfde doel ingevoerde
drie beeren werden bevredigende uitkomsten verkregen.

Aangezien de in 1912 op Soemba aangebrachte Bengaalsche runderen zeer goed
voldeden, werden in 1913 wederom 50 Bengaalsche koeien en 2 stieren ingevoerd.
Van de overbrenging van het grootste deel der Bengaalsche runderen van de
fokkerij in het regentschap Karanganjar naar Soemba werd reeds onder § 1 melding
gemaakt.

De proefneming met het fokken van Australische schapen op Soemba werd
voortgezet.

Paarden- of veetentoonstellingen werden gehouden te Singaradja op Bali (waar-
aan eene landbouwtentoonstelling was verbonden) en te Kabandjahé ter Oostkust
van Sumatra (Batak-paarden). Vrijburg.

Staatsbegrooting 1915. Bij het herzien der Staatsbegrooting voor 1915 zijn geen
belangrijke bezuinigingen aangebracht in die artikelen van de begrooting voor
het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel, welke voor de Veeartsenij-
kunde of hare beoefenaren van belang zijn.

De voorgestelde verhooging van de tractementen der paardenartsen (Hoofdstuk
VIII, Dep. van Oorlog) is echter weer ingetrokken. C. F. v. O.

Wij bieden U hiernevens ter overweging aan een ontwerp van wet tot aanvulling
van de wet op de paardenfokkerij 1901.

De toelichtende memorie, die het wetsontwerp vergezelt, bevat de gronden
waarop het rust

Wij WILHELMINA, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden,
Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat de bij de uitvoering der Wet op
de paardenfokkerij 1901 opgedane ervaring heeft aangetoond, dat de in die wet
ervatt e voorschriften aanvulling behoeven;

Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der
Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en
verstaan bij deze:

Aan het eerste lid van artikel 6 der Wet op de paardenfokkerij 1901 worden toe-
gevoegd de woorden:

,,In bijzondere gevallen kan door Ons worden bepaald, dat hetzij de voorjaars-
keuringen, hetzij de najaarskeuringen in een bepaald jaar niet zullen geschieden.
De gevolgen worden door Ons geregeld."

Ministerieele Departementen, Autoriteiten, Colleges en Ambtenaren, wie zulks
aangaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden.

De Minister van Financiën
ad interim Minister van Landbouw,
Nijverheid en Handel,

Volgens artikel 6 der Wet op de paardenfokkerij 1901 worden in iedere provincie
jaailijks in het voor- en najaar gewone keuringen gehouden van de hengsten, die
men tot de eerstvolgende najaarskeuringen tot dekking wenscht te bezigen (lid 1).
De voorjaarskeuringen hebben plaats in Februari of Maart, de najaarskeuringen
in September, October of November (lid 4), op dagen en plaatsen, j?arlijks te
bepalen door den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, na ingewonnen
advies van de algemeene keuringscommissie, alsmede van de provinciale regelings-
commissiën en de Gedeputeerde Staten in de provincie, waarin dekeuiingen plaats
hebben (lid 3).

Wegens de buitengewone tijdsomstandigheden en meer in het bijzonder in
verband met de beperkingen, waaraan het verkeer onderworpen is, kunnen dit
jaar de najaarskeuringen uiteraard bezwaarlijk worden gehouden. Het onderhavige
ontweip beoogt daarom de mogelijkheid te openen, dat van het dwingende voor-
schrift van het eerste lid van artikel 6 wordt afgeweken. Met het oog op andeie
gevallen, zooals bijvoorbeeld het heerschen van besmettelijke paardenziekten,
overstioomingen e. a., is de bepaling algemeen gesteld.

Aangezien de in het najaar van 1913 en het voorjaar van 1914 goedgekeurde
hengsten tot dekking mogen worden gebezigd tot de eerstvolgende najaarskeuringen,
die volgens de wet in het najaar van dit jaar moeten plaats vinden, is het noodig
in het Koninklijk besluit, waarbij van het dwingende voorschrift van het eerste lid
van artikel 6 wordt afgeweken, tevens de gevolgen van die afwijking voor de
particulieren te regelen.

Malleus.. Onder de geïnterneerde paarden van het Belgische leger te Utrecht
zijn gevallen van malleus geconstateerd.

Cursus voor opleiding van onderwijzers in praktisch hoefbeslag aan \'s Rijks-
Veeartsenijschool te Utrecht. De Directeur-generaal van den Landbouw brengt
in de Staatscourant ter kennis van belanghebbenden, dat in de maand Januari
a.s. op nader te bepalen dagen aan \'s Rijks Veeartsenijschool te Utrecht gelegen-
heid zal worden gegeven tot het afleggen van het toelatingsexamen tot boven-
genoemden cursus. Aangifte voor 20 Januari 1915.

Personalia. Bij Koninklijk besluit van 5 December 1914 no. 45 zijn met in-
gang van dien dag, tot wederopzegging benoemd, tot Rijkskeurmeester in
bijzonderen dienst, resp. te \'s-Gravenhage en te Breskens de veeartsen H. G. van
harrevelt,directeur van het gemeenteslachthuis te \'s-Gravenhage en L. Louter,
plaatsvervangend-districtsveearts te IJzendijke. Sciiornagel.

Bericht über das oesterreichische Veterinärwesen für die Jahre 1908 bis inkl.
1910. Bearb. im Veterinärdepartement des K. K. Ackerbauministeriums. Wien,
A. Holder, 1914. 8°. V 152 S. M. 12 Uebersichts-Tabl. M. 10.—

Hall, Das Veterinärwesen einschl. einiger verwandter Gebiete in Norwegen.
Arbeiten aus dem kais. Gesundheitsamte. Bd. 47. 1914. H. 3.
V. G. Kimball, Veterinary State Board questions and answers. Philadelphia
and London, J. B. Lippincott Company, 1914. 400 p.

J. Vennerholm, Grunddragen av Hästens icke — Operativa speciella Kirurgie.
Stockholm, Alb. Bonniers, 1914.

E. Fröhner und R. Eberlein, Kompendium der spez. Chirurgie für Tierärzte,
ste Aufl. Stuttgart, F. Enke, 1915. Gr. 8°. XII 387 S. 163 Abb. Brosch. M. 12.—
Merck\'s Jahresbericht über Neuerungen auf dem Gebiete der Pharmako-
therapie und Pharmazie. 1913. 27ter Jhg. E. Merck, Chem. Fabrik, Darmstadt.
1914. 601 S.

Die Ergebnisse der allgem. Pathologie und pathol. Anatomie des Menschen und
der Tiere. Hrsg. von O. Lubarsch 11. R. von Ostertag. I7ter Jhg. Abt. 1. A.
Allgem. path. Morphologie und Physiologie. — B. Spez. patli. Morphologie und
Physiologie. Bearb. von F. Bering, G. Blessing, K. Hf.lly, E. Schwarz. Wies-
baden, J. F. Bergmann, 1914. Gr. 8°. VIII 4- 951 S. 27 Abb. u. i Taf M. 32.—
R. Abel, Bakteriologisches Taschenbuch. i8te Aufl. Würzburg, C. Kabitzsch,
1914. kl. 8°. 104 S. M. 2.—

H. Raebiger, Bericht über die Tätigkeit des bakteriol. Instituts der landwiitsch.
Kammer für die Provinz Sachsen zu Halle a. S. für das Jahr 1913/14. 133 S.

Fermenl/orschung. Unter Mitarbeit von G. Anton, L. F. Barker, P. v. Baum-
garten u.A. hrsg. von E. Abderhalden. Jhg. I. nr. 1. Leipzig, S. Hirzel, 1914.
Pr. Bd. (12 Hefte). M. 20.—

W. Ellenberger und H. Baum, Handbuch der vergl. Anatomie der Haustiere.
i4te Aufl. Berlin, A. Hirschwald, 1915. Gr. 8°. XV 4- 1047 S. 1163 Fig.

W. Harms, Experimentelle Untersuchungen über die innere Sekretion der
Keimdrüsen und deren Beziehung zum Gesamtorganismus. Jena, G. Fischer,
1914. IV 4- 368 S. 126 Abb. u. 2 Taf. M. 12.—

Die Ergebnisse der Schlachtvieh- und Fleischbeschau im deutschen Reiche
im Jahre 1912. Bearb. im Kais. Gesundheitsamte. Berlin, J. Springer, 1914.
IV 4- 58 u. 139 S M. 8.—

A. Wolff, Molkereibakteriologische Betriebskontrolle. Zugleich Praktikum
und Einführung in die Mykologie der Milch und ihrer Produkte. Berlin, P. Parey,
1914. M. 9 Abb. Kart. M. 4.—

Jahrbuch für wissenschaftliche und praktische Tierzucht einschl. der Züchtungs-

biologie. Hrsg. von der deutschen Gesellschaft f. Züchtungskunde. Bearb. von G.
Wilsdorf und R. Müller. Jhg. 9. Hannover, M. & H. Schaper, 1914. VIII
500 S. 41 Abb. u. 1 Titelbild. / 9.75

Vtrzamclde opstellen uit ,,Het Paard" 4de Bündel. \'sGravenhage, A. W. Heidema,
1914. / 1.75

R. Bartens, Vererbungsstudien über Exterieurmerkmale im englischen Voll-
blutpferd. M. 14 Abb.

32te Flugschrift der deutschen Gesellschaft f. Züchtungskunde.
L. Steuert, Das Buch vom gesunden und kranken Haustier. Leichtverständl.
Ratgeber Pferde, Rinder, Schafe, Schweine, Hunde u. Geflügel zu schützen und
zu heilen. 6te Aufl. Berlin, P. Parey, 1914. M. 374 Abb. Geb. M. 5.—

L. Steuert, Nachbars Rat in Viehnöten oder wie der Landmann erkranktes Vieh
pflegen und heilen soll. 3te Aufl. Berlin, P. Parey, 1914. M. 77 Fig. Geb. M. 2.50

Vor der Impfung 27 II—\'11			Nach 28	der Impfung —II \'11.
	8	12	6	10	6	8	10	12	2	4	6
Stunde				Abends					Nachm.
Vormitt.	Mitt.	Nachm.	Injek»	Vormitt.			Mitt.
				tion.
Temperatur	39"	38°9	38°7	38"9	38"2	38°6	39°4	39"3	39" 1	38"8	38"7

	Vor der	Impfung			Nach	der Impfung
		6 III— 11				7	-III—	•11.
	8	12	6	10	6	8	10	12	2	4	6
Stunde	Vormitt.	Mitt.	Nach, mitt.	Abends Injek» tion	Vormitt.			Mitt.	Nach, mitt.
Temperatur	38"3	38"8	38"5	39"2	38"5	38"7	38"6 t	38"6	39"5	39"3	39"

Hasse und Hauptleiden Alter. oder (Protokollnummer) zufäll. Befund	Pathologisch-anatomische Diagnose; Gestalt und Wachs- Bazillenreichtum. tum der Bazillen.	TIERIMPFUNGEN.
Kalb.	Ziege.	Kaninchen. Kaninchen.	Meerschweinchen.

VIII	Schott. Hirtenhund 1 Jahr alt. A. 443.	Zufälliger Befund.	Tub. der mesent. Lymphknoten; sehr reich an Bazillen.	sehr lang, stark gekrümmt; nicht kultiviert.	nicht geimpft.	nicht geimpft.	nicht geimpft.	nicht geimpft.	geimpft mit tub. Lymphknoten des Hundes, nach 321 Tagen getötet, geringe Tuberkulose.
IX	Deutscher Vorsteh- hund, 3 Jahre alt. A. 448.	Hauptleiden.	Tub. der Lungen, Pleura, bronch. und mesent. Lymphknoten; arm an Bazillen.	ziemlich kurz ; nicht kultiviert.	nicht geimpft.	nicht geimpft.	subkut. geimpft mit tub. Milz Meerschw. stirbt nach 67 Tagen an Lungentuberk.	nicht geimpft.	Meerschweinchen geimpft mit tuberkul. Gewebe, sterben nach 37—46 Tagen.

			a
V)			cd
<D	j3	■ r-,	cd
O s-,	Vh O		»C 0 co
	-O	u	C
	p	p	<y
cd	^
£		0	TD
	c 0)	(ƒ)	U cd cd a

18	40507	80696	3064
15	40469	79022	3°S^I
3	38	1674	13
i	29	1489	8
—	—	115	3
2	9	70	2

Provincie.	Veepest.	Longziekte.	Mond- en klauwzeer.	Kwade droes en huidworm.	Schurft bij paard en schaap.	e i u X O, 2 ³Oh <u tn th P« ctf	Vlekziekte.	Trichinenziekte.	Miltvuur	Honds» dolheid.
nj ■O 0 C/)	«	13 . ::=> e 23 "	Bij alle vee.
Friesland ....	—	—	—		—	—	29(6)	4(3)	—	1(1)	—	—
Groningen ....	—	—	—		—	—	—	—	—	1(1)	—	—
Drenthe......		—	—	—	111(14)	—	7(5)	3(3)	—	2(2)		—
Overijssel ....			—	—		—	—	6(3)	—	3(3)		—
Gelderland ....		—	—			—	—	io(7)	—	4(3)		--
Utrecht ......	—	-	—	—	—	—	—		—	—
Noord Holland		—	—	—		—	115(19)	—	—	2(2)	-	—
Zuid Holland	—	— —	2(2)	21(4)\')	—	8(1)	21(8)	—	1(1)		—
Zeeland ......	—	—	—	—	—	—		—	—	—	—	—
Noord-Brabant	—	—	(O²)		—	—		2(1)	—	9(9)	—	—
Limburg......	—		W)		—	-	2 2)	—	—	16(15)	—	—
Het Rijk ____	—	—	(2)	2(2)	132(18) —	196(33)	46(25)	—	39(37)	—	—

—	— —	—	9(1) 21 (4) 12 (2)	—	— — —	—	—
—	— —	—	—	738 (69) — — — 17 (0 51 (6)	—	—
—	—	—	6 (i)	—
—	— —	—	40 (3)	—	3¹ (3) -	—	—
—	— —	- !	123(8)	—	16 (.5) "

	Graskalveren.	Nuchtere kalveren.	Runderen.	Schapen.	Varkens.*)	Vette kalveren.
Ter keuring aangeboden ......	127	2575	i	37236	10578	2966
Voor uitvoer goedgekeurd ....	125	2531	—	37136	102939$	2956
Voor uitvoer ongeschikt bevonden	2	44	1	100	2238*	10
Na voortgezette keuring voor con-					2047J
sumptie goedgekeurd ......	2	39	i	90	5
Na voortgezette keuring voor-
waardelijk goedgekeurd ....	—	—	—	—	133	2
Na voortgezette keuring afge-					58*
keurd ..................	—	5	—	10	3
Voor consumptie afgekeurde
organen en deelen.
Baarmoeders ................	—	—	—	8	—	—
Beenderen (in K.G.) ..........	—	—	—	—		—
Borstorganen (alle)...........	—	—	—		198	3
Borstvliezen ................	—	—	—	—	122	—
Buikorganen (alle) ............		—	—	—	195	3
Buikvliezen ..................		—	—	—	68	i
Darmen (partijen) ............	—	—	—	—	—	—
Darmscheilen ................	i	—	—	—	454	5
Gewrichten ..................	—	—	—	—	13	—
Harten ......................	—	1	—	3	955	2
Huid (in K.G.) ..............	—	—	—	—	83	—
Koppen ....................	i	—		—	165	—
Levers ......................	4	i	—	8347	2228	16
Longen ......................	15	25	—	3758	4462	112
Lymphklieren................	—	—	—	—	916
Magen ......................	—	—	—	—	—
Maag en darmen..............	—	—	—	—	336	i
Milten ......................		—	—	—	53
Nieren ......................	—	i	—	8	4°3	16
Ondervoeten ................	—	—	—	—	7	—
Ooren ......................	—	—	—	—	5	—
Tongen ......................	—	—	—	—	—	—
Uiers ......................	—	—	—	—	—	—
Vet (in K.G.) ................	—	—	—	—	39	—
Vleesch (in K.G.) ............	—	2		3	959	—
Vruchten ....................	—	—	—	9	—	—
Zwezeriken ..................	—	—	—	—	—	i

				27 (4)	_		_	— _	_	_
—	—	—	—	30 (3)	—	558(62)	—	— _	—	—
—	—	—	—	—	—	43 (3)	—	— _	—	—
_	—	—	—	6 (3)	—	—	—	— I _		—
				18(7,		27 (21)			_
			—	81(17)		628 (86)	—	— . — 1		—

	Veeartsenijkundig	Schade % der	van	de vergoede dieren	waren
	behandeld	dieren	gestorven	in nood geslacht	vroegtijdig geslac
Baden	86.36	2.40	10.54	82.24	7-2 2 %
Beieren	59.08	2.74	3038	65.22	4.40 %

	Aantal	Aantal	Verzekerde	Verzekerde	Vergoede	Dito in
Provinciën						Premie
	fondsen	deelhebbers	dieren	som	dieren	procenten
Groningen	27	3°59	9215	1218183	192	2.1	1-39
Friesland	37	6086	27718	3611777	612	2.2	1.52
Drenthe	62	6539	28471	3201623	436	1 • 5	1.08
Overijssel	82	8468	24345	2825848	446	1.8	i-39
Gelderland	166	17066	38853	4471002	799	2.0	1.65
Utrecht	5	346	1426	90110	37	2-5	4.00
N.-Holland	55	5533	48815	—	1000	2.0	—
Z.-Holland	7	534	5631	839616	119	2. i	1.62
Zeeland	11	688	6885	79I7SI	187	2.7	1.60
N.-Brabant	163	13328	49399	—	789	1.6	—
Limburg	133	11150	3234¹	—	677	2.1	—
	748	72797	273099
				in 1911
Groningen	43	4593	14097	2127972	361	2.6	1.98
Friesland	47	6842	30847	4701626	768	2.5	1.56
Drenthe	71	9196	42784	5615887	830	1-9	i .42
Overijssel	106	10470	36848	437^619	674	1.8	1.64
Gelderland	193	19749	51653	6748127	1295	2-5	2.13
Utrecht	8	1078	3746	399864	136	3-6	3-26
N.-Holland	60	8271	84191	—	38 71	4.6	—
Z.-Holland	9	1702	11821	2427252	255	2.2	i -93
Zeeland	11	779	7897	1067354	254	3-2	2.69
N.-Brabant	\'93	15549	59135	—	1298	2.2	—
Limburg	M4	11519	34521	—	1008	2.9	—
	885	89748	37754°

Jaar	Aantal fondsen	Aantal deelnemers	Verzekerde dieren	Verzekerde som in Marken	Vergoede dieren	Dito in procenten	Premie per 100 M.
1897	814	39201	194402	39498175	4614	2-37	i. 11
189S	1008	50523	238774	49561545	6336	2.65	1.05
1899	1270	62967	285138	59905610	7804	2.74	i. 14
1900	1500	72705	326570	68308535	9420	2.88	1.24
1901	1551	74020	326214	68040405	10080	3-09	1.32
1902	1552	74829	307760	66524415	9855	3.20	1.28
1910	1692	83062	306851			2.82	1.19
			in Baden
1893	87	9396	29231	6202400	829	2.84	1.10
1894	in	11642	37449	9941030	1078	2.87	i. 40
1895	118	12466	43174	12375975	988	2.29	1.29
1896	119	12544	44407	i1979180	1224	2.76	1.63
1897	!23	12803	44827	12002755	1411	3-15	1.3 7
1898	124	12749	45142	12501525	1276	2.82	1.28
1890	185	17238	62832	18698925	1506	2.40	i .08
1900	202	18948	67279	1999605-,	1809	2.69	1.18
1901	236	22254	74877	22717215	2156	2.88	i .22
1902	258	22769	80523	25693745	1994	2.48	i. 10
1910	426
				2.72	I -27

	Graskalveren.	Nüchteren kalveren.	Runderen	Schapen.	Varkens.(*	Vette kalveren.
Ter keuring aangeboden......	4 400	157 143	197	223 895	676 275	58 242
Voor uitvoer goedgekeurd ...	4 357g	153 522	145è	223 557	661 136	58 066
Voor uitvoer ongeschikt bes
vonden....................	42,1	3 621	5iè	338	15 139	176
Na voortgezette keuring voor					13 0521
consumptie goedgekeurd.. . .	3(H	3 022	21*	296	110
Na voortgezette keuring voors						22
waardelijk goedgekeurd ....	5	1	—	1	1 481
Na voortgezette keuring afge»	11*				605 i
kcurd ....................	598	30 j	41	44
Voor consumptie afgekeurde
organen en deelen.
Baarmoeders ................	_	_	3	278	1	—
Beenderen (in K.G.)..........	_	—	—		1144	—
Borstorganen (alle) ..........	3	2	—	1	1 835	18
Borstvliezen ................	2	4	9	1	643è	7
Buikorganen (alle) ..........	4	—	—	1	1 773	14
Buikvliezen.................	3	1	5	32	330	12
Darmen (partijen)............	—			—	—	—
Darmscheilen................	27	35	12	H	3 787	76
Gewrichten..................	—	13	—	—	60	9
Harten......................	13	34	15	28	7 450	28
Huid (in K.G.)..............	—	—	—	—	760i	—
Koppen ....................	3	5	] 1	1	944	12
Levers ......................	247	106	31.1	38 552	18 095	310
Longen ......................	1995	685	60	23 172	30 185	1634
Lymphklieren................	—	—	3	—	8 921	28
Magen......................	—	—	—	—	—	—
Maag cn darmen ............	6	6	10	3	3 286	37
Milten ......................	3	5	—	2	764	29
Nieren......................	71	105	23	165	3 174	719
Ondervoeten ................	4	12	2	3	102	59
Ooren ......................	_	—	_	—	5	—
Tongen......................	—	1	6	—	18	1
Uiers ......................	—	—	m	17	—	—
Vet (in K G.)................	—	—	5	—	326 k	7
Vleesch (in K.G.)............	—	94	166	67è	5 429	22
Vruchten....................	—	—	2	180	o
Zwezeriken..................	—	—	—	—		17

Provincie.	(r, <U Ch 4J JU	4> .2 V *N 60 c	(-1 <u li N £ 3 nï e	c rj ** c V C ⁰ n i-. 0 T3 js -o	ft bij paard schaap.	c aj 0 O, V) Ch	<L» O. 3 <U J2	Ó N	ó -M <U \'N C <u C	3 3 >	Honds» dolheid.
	S	0 >4	"O fi O £	-3 = ns -C s *	5 ^c 3 u J2 u 0n	nï J3 u C/3	O ai	>	lc u H	s	-3 S « J-* —, c £ ^ü	Bij alle vee.
Friesland ....	—	—	(l)¹)	—	—	—	3.2)	1(1)	—	6(6)	—	—
Groningen										6(3)	—	—
Drenthe......	—	—	—	—	37t,19)	—	2(2)	—	—	KI)	—	—
Overijsel ....
Gelderland ..
Utrecht.....										1(1)
NoordsHolland	—	-	(1)\')	—	4(4)	—	4(1)	—	—	6(3)	—	—
ZuidsHolland	—	—	(l)¹)	—	4(4)2)	—	—	29(13) s)	—	9(7)	-	—
Zeeland......	—	—	(l)¹)	—	—	—	—	—	—	2(2)	—	—
Noord=Brabant	—	—	(1)\')	—	—		—	—	—	4(4)	—	—
Limburg......									8(8)
Het Rijk ....	—	—	(5)\')	—	45(17	—	9*5)	30(14)	—	48(40) -

	<d

UI
0)
IX	n bß g
<v
	o hj

	19		20		21		22		23	24	25		26	27		28	i		2		3
84	37	4	37	2	37	3	37	2	33-7	37-4	3»-7	39.8	38	3	37-7	3¹-9	37	2	37-6
107	38	i	38	2	38	i	37	7	38	38.3	38.	4	38	38	9	37-i	37	7	37	4	37
702	37	7	37	8	37	7	37	7	38.6	37-7	38	2	38.9	39	6	37-3	37	8	37	5	37 •¹
838	38	2	38		38	.1	38	3	37-6	37-2	40		39-5	37	4	37-5	38	6	37	3	37-6
263	37	5	37	6	37	7	37	5	37.9	38	38	7	39-2	39	3	37	38	i	37	9	37-3
853	37		37	6	37	i	37	3	38.4	37-i	38		38.6	39	3	36.9	37	8	37		37
666	37	8	37	6	37	5	36	2	37-5	37-6	39		39-2	40		39	37	2	36	7	37-2
687	37	6	37	7	37	8	37	5	39.1	38.1	37	5	39.6	38	1	38	37	3	36	9	36.7
844	38		37	5	37	3	37	6	39.1	38.2	38	5	38.9	39	4	39-3	37	7	37	5	37.6
284	37	5	37	4	37		36	8	37-4	37	37	4	38.6	38	9	37	37		36	6	36.5
698	37	6	37	2	37	3	37		37-4	37-5	38		38	39	1	38.9	37	6	37		36.9
287	38		37	7	37	5	37	7	38.9	38-3	38	3	38.2	39	5	38.3	37	5	37	7	37
745	38	i	38		37	5	37	7	39.1	37-9	38	i	38.2	39	1	38.7	37	3	36	9	36.9
290	37	7	37	4	37	6	37	9	36.6	38.2	39		38.4	38	5	38.2	37		37	5	37-2
857	37	8	37	8	37	3	37	2	38.3	37-2	37	9	38.5	38	5	38	38	4	37	9	36.8
720	37	6	37	4	37	5	37	5	37-5	36-9	38		38.4	39		38.7	37	6	36	9	36.7
79	37	8	37	5	37	8	37	5	37-7	37-6	37	9	38.6	39	9	39-3	37	8	36	9	37-i
830	37	2	37	4	37	3	36.8	38.2	37-6	38	4	38.5	38		36.9	36	5	36	8	36-7
780	37	7	37	7	37	6	37	4	38.1	37-7	38	4	38	39	1	39	37	6	37	2	36.2
199	37	7	37	6	37	4	38		38.9	3»-i	3«	6	38.8	39	6	38.7	37	6	37		37-3
763	37	6	37	3	37	2	37	7	37-8	37-9	38	3	38.9	39	8	38.7	37	8	37	i	36.3
646	37	5	37	5	37	4	37	8	39.2	39-3	39	4	39\'	39	i	38.3	37	i	37		36.7
282	37	9	37	•3	37		37	5	39	38.3	38	4	39.3	39	2	37-6	37	i	37	4	36.8
848	38	2	37	.6	37	i	37	5	38.3	37-3	38	4	39.1	39	3	38.3	37	5	37	4	37-4
641	37	8	37	6	37	6	37	5	37-7	37-5	38	8	38.6	38	6	36.3	38		37	3	37-4
			re	2e	3e	4e	5e	6e	7e	8e	9e	dag	na in	jectie.

Noordholland		—	—	- 21 (2)	_	367 (38)	—	—	—	_	—.
Friesland ...	-	—	—	_ _	—	92 ( ti)	—	—	—	—	—
Groningen.. .	—	—	—	_ _	—	3( 1)	-	--	■ —	—	—
Drenthe......	—	—	—	-- 1 —	—	24(17)	—	—	—	—	-
Gelderland. . . .				- 9 (1)
HET RIJK ..	—	—	-	- 30 (3)	—	486(62)

Jaar	Aantal onderzochte vogels.	Aantal hierbij geconstateerde gevallen van : Tuberculose Diphteritis Vogelcholera
l!l04s\'05	58	11	7	3	_
1906	102	14	11	6	—
1907	132	17	4	11	13
1908	156	24	15	11	10
1909	184	21	17	13	10
1910	177	26	12	12	16
1911	220	34	38	20	15
Totaal:	1038	147	104	76	64


	z h û.	S i	z		*	z
	>	Si £	X	w	z	w — h tt
	m < K	K g a « Z 2	O § OS	< X u t/3	b ai $	h — ju > > <
	O
Ter keuring aangeboden......	134	6317	1	14 689	120 044	3 214
Voor uitvoer goedgekeurd ....	132	6 216	—	14 648	117 314	3 202
Voor uitvoer ongeschikt bes
vonden....................	2	101	1	41	2 730	12
Na voortgezette keuring voor
consumptie goedgekeurd....	1	85	1	36	2 4695	7
Na voortgezette keuring voors
Nwaardelijk goedgekeurd----	1	—	—	—	185J	1
a voortgezette keuring afge»
	—	16	—	5	75	4
Koor consumptie afgekeurde
organen en deelen.
	_	_	_	9	_	_
	_	_	_	_	7	_
Borstorganen (alle) ..........		_	—	_	228	1
Borstvliezen ................	_	—	—	—	117a	—
	-	—	—	—	228	—
	-	—	—	—	127	—
Darmen i partijen)............	-	—	—	—	—	—
	_	2	_	_	469	4
	_	_	_	_	4	_
	1	1	_	_	1234	l
Huid (in K.G.)..............	_	_	_	_	50 i	_
Koppen ....................	_	—	—	—	196	1
	2	1	—	3932	2342	13
	57	29	—	1463	4592	52
Lymphklieren................	4	—	—	—	1084	—
Magen......................	_	_	_	_	_	_
	_	1	_	_	392	3
Milten ......................	1	2	_	_	88	3
			_	9	586	21
	_	1	_		4	3
	_	_	_	2	_
Tongen......................	_	_	_	_	4	2
Uiers .....................	_	_		_	_	_
Vet i in K.G.)................	_	_	_	_	36	_
Vleesch (in K.G.)............	_	_	_	14	1116	_
Vruchten....................	_	_	_	14	_	_
Zwezeriken.................	—	—	—		-	—

	576	213	273
20 Nov.	37-9	37-5	38.1
21 ».	37-3	37-1	37-3
22 „	37-7	37-6	37-5
23 „	37-6	38.—	37-2
24 ..	37-8	37-7	37-4
25 ..	37-7	38.1	37-i
26 „	37-5	37-4	37-7

1 38»	38\'	39²	39\'	38\'	38\'	37"	37⁴	37⁴	37®
I	i	i	i
			i		I
38²j	37\'	38\'	38\'	37\'	38\'	37"	37\'	37®	37⁴
¹ 38\'	39²	37\'	38\'	39	38\'	37\'	37\'	37\'	37
			i	1	I
38\'	38\'	38\'	39\'	39²	37⁹	37\'	37"	37¹	37\'
				1	1.2	2	2
38\'	39\'	38\'	38«	39"	39	37\'	37\'	37	37⁴
				1.2	1.2	2	2	2	2
38	38¹	38¹	3»¹	39\'	38*	37\'	37⁴	37⁵	3 7²
38\'	37\'	39\'	38*	39⁴	38\'	37⁴	37⁴	37²	37
						2	2	2	2
391	38	37\'	38\'	38⁴	37°	37\'	37\'	37⁴	37\'
39²	38»	38²	38\'	38*	38\'	37⁹	37®	37\'	37\'
	i		1.2	2	2		2
j 39⁴	39\'	39"	39	39"	39	37®	37¹	37\'	37®
1 i	2	2	2	5
1 39\'	39\'	38»	40⁶	39¹	39\'	37\'	37\'	37⁴	37²
					8	1.2	3	3
! 39²	38»	39¹	39°	40\'	39\'	39⁴	37\'	37®	37\'
1 40\'	38"	38\'	38\'	39\'	38\'	37⁶	37²	37	37®
						2	2
39	38\'	38«	39\'	39\'	39²	37°	37\'	37®	37®
i	1.2	2	2	2
39\'	39	38\'	38⁴	39¹	39⁴	37\'	37\'	37\'	37⁴
38	37\' j	38"	38\'	39\'	37\'	37	37"	37⁴	37
39	39\'	39\'	39\'	4°²	39\'	38\'	37®	37\'	37\'
	2	2	1.2	1.2	2				1

39\'	40¹	37®	37®
.1.5
40¹	40	39\'	38\'
i	i	i
40	39⁴	38	37\'
			1
39⁴	38»	37®	37\'!
		1
39⁴	38\'	39	37"
37⁴	37®	37®	37\'
	i	i
39\'	40	39\'	37®
	I		1
1 39\'	38\'	37®	37® 1 1
1 39⁹	39\'	38\'	37⁴ j
1 38\'	—	_	-
! 37⁹	37®	37"	37" 1
! 2	2	²
1 39	^: 39\'	39²	37" !

Hoei-							Datums
nummer	M	15	16	17	18	1 19	1 20	21	22	! 23 1	24	25	26	27	28
									1.2	11.2	2	2	2
407	37®	37®	37"	37\'	40	39®	40³	39⁶	39	137\'	37\'	37\'	37®	37\'	37®
304	37\'	37"	37\'	3«³ !	3»®	38\'	38»	40\' !	39\'	! 39^J 1 1	37\'	37®	38«	37\'	37¹

29	30	31	I	2	3	4	5
39\'	39\' T	39\'	38		37\'		37®
38⁴	¹ 39²	, 38\'	37"	37\'	37\'		37\'
39	37\'	37\'	37\'	37®	37®		37®
38²	39\'	38®	37²	37\'	37\'		37°
38®	38"	38\'	37®	37	37\'		37⁴
i	t
38®	39\'	38"	—	37\'	37\'		37²
	i	1	T	i
38\'	39\'	39®	37\'	37\'	37\'	bh rt	37\'
i .2	2	2	2	2	2	c
t"⁴	39\'	38®	37\'	37⁴	37\'	0 N	37\'
i	i					e
38\'	39\'	—	37\'	37²	37\'	OJ g	37²
		¹				0
37"	39\'	39\'	37®	37"	37®	c 4>	37²
38\'	39\'	38⁵	37	37⁴	37\'	tc P.	37®
i	I	I				O
38"	39²	38*	37²	37\'	37\'	ï	37⁴
	i	I				g
38®	39\'	38\'	38»	37\'	37\'		37\'
	i	I
39®	40«	38²	37²	37\'	37*		37⁴
40²	39\'	38\'	37\'		37\'		37\'
	2-3	2-3	2-3	2	2
4°²	39\'	39\'	39®	39\'	38"		37®
39\'	, 39\'	39\'	38 ___	37	37⁴		37®

27	28	I ²9	3°	3\'
39	39²	40²	I T 9⁹	i 37\'
38\'	37⁸	39	38®	38⁴
i	i	i	I
40⁵	40\'	40⁴	40®	39⁸
i	i	i	I	1.2
40"	40\'	40®	39\'	40
			i	1.2
38⁹	39\'	39⁴	37\'	38\'
			i	i
38⁴	39^e	39®	39\'	39⁸
			i	I
38\'	3S²	38¹	39\'	39²
			3	3
37®	38®	38	39" T	39⁴
38\'	37⁸	38®	¹ 39\'	38®
			i	i
38	38®	38®	39⁴j	40
38¹	38\'	38⁸	I 39°	40\'
			i	i
38⁴	38®	40®	39»	39\'
38\'	-	37\'	37⁸	38² 2
38\'	36«	39\'	39\'	¹ 39\'
38\'	38\'	38\'	37"	37\'
I	i	i	I
39	37⁸	38®	39\'	39\'
				i
38®	37\'	38®	39®	40
			2	2
39	39⁴	39\'	30®	39⁴
38	40®	39⁸	39⁴	40⁴
38²	37⁸	38®	39	39"
38	37\'	38⁴	39²	38\'
38®	39®	40\'	40	39\'
38\'	38\'	38⁴	38®	40¹
			i	I
39²	37⁹	38⁴	39⁴ __	39\'

28	29	3°	3i	r	2	¹ 3	1 4 1	5 I
I	i	i. 2	1-3	i	i
39	39»	40²	39®	37	37	37		37®
	i	i	i .2	i
38®	38®	39⁴	38®	37®	37⁴	37"		37®
39⁴	37\'	37®	3«⁴	37®	37®	36«	36	37\'
—	37®	—	38®	37\'	37⁴	37\'		37
i	i	i	i
4°\'	40	39²	39¹	37®	37	37®		37®
	i	i	i	i
38®	38⁴	39®	38\'	37\'	37®	37\'		37
37®	37®	38®	39	38	37®	37\'		37\'
	i	i .2	i
38®	37\'	39	38®	38\'	37®	37⁴		37\'
	i. 2	i	i	i
38®	39	39	38®	37	37\'	37®		37®
37"	38®	39®	38\'	37\'	37	37\'		37⁴
i	i	i	i
39⁴	39®	40\'	38®	38\'	37\'	37\'		37\'
	i	i 2	i	i
37®	39⁴	38®	37\'	37\'	37⁴	37\'		37\'
i	i	I
39²	39®	39⁴	38\'	37®	37\'	37®		37⁴
38⁴	38®	39\'	38®	37\'	37"	37®		37®
	i	i	12
38\'	38	39	38¹	37®	37®	36\'		36®
38»	38«	39	39²	37®	37*	37²		37®
37®	38\'	39²	39²	38®	37\'	37®		37®
38»	38®	39⁴	39®	39®	37²	37⁴		37®
i	i. 2	i	i	i
38®	39²	40	39®	37\'	37	38®		37®
i	i	i
39²	38®	39\'	37®	37⁴	37\'	37®		37\'
38	38®	38\'	38®	37\'	37®	37®		37*
	I	i	i
38	39®	39®	39®	38\'	n "9 37	37®		37"
37®	38»	37"	37®	38	37²	38\'		37²
i	i	¹ -5	i
40	40®	40\'	39\'	38	37⁴	37®		37\'
38	38®	38²	38	38	37®	37⁴		37®
38®	39»	38\'	38®	37\'	37²	37®		37®
	i	i	i
38®	40®	39®	39® I	37®	37®\'	37®		37®
38®	38\'	40\'	39⁴ X	38®	37®	37®		37®
38*	38⁴	3S⁴	39	37®	37®	37\'		37⁴
38®	38®	39	39⁴	38	37®	37⁴		37®
39	39\'	39«	38\'	37®	37®	37®		37®
39¹	39\'	39\'	38\'	.37®	37®	37®		37\'
	i	i	i. 2	i
38\'	38	38®	4°²	37\'	37®	37®		37\'
39	39®	39	38⁴	37®	37⁴	37²		37®
37®	37®	39®	38⁴	38	37	37®		37®
38®	38®	39®	39	38²	37⁴	37⁴		37\'
i	i	i	i	i	i
39\'	39\'	39®	38	37®	37®	37\'		37®
	i	i	i	i	i
37®	38®	40	40®	38⁴	37®	37®		37®

Hoef- nummer	23	24	25	26	27	28
					r	i
802	37\'	37⁴	38®	37⁸	37⁸	39
			i		i	i
776	37\'	37⁴	4°²	37\'	38®	39²
764	37\'	37\'	38®	37⁸	38®	38®
				I	i	I
749	37\'	37\'	38	37°	38\'	37\'
668	37	37	37⁸	37³	38²	37\'
719	37\'	37\'	38²	37\'	38®	38®
828	37³	36®	37\'	37°	38\'	38⁴
791	37\'	37\'	37\'	37°	37°	37⁴
709	37\'	37⁸	38¹	37\'	38⁴	39⁴
691	37⁸	37\'	37⁸	37⁴	38®	37³
636	37\'	37⁸	37°	37⁴	37⁴	37\'
721	37\'	38	37⁸	37\'	38\'	38²
810	37⁴	37⁴	37\'	37³	38®	38\'
669	37\'	37⁸	37	37\'	38»	37\'
792	37\'	38	37°	38	38	38⁴
31	37⁴	37°	38⁴	37\'	38®	37\'
293	37³	37⁴	38®	37\'	37\'	39®
57	37⁸	37\'	₃8²	37²	38²	37⁴
280	37\'	37°	38®	37\'	38®	37\'
3°5	37⁴	36®	-	—■	-
T86	37⁴	37\'	38»	37⁸	38®	39\'
620	37\'	37\'	38®	38\'	39	39\'
326	36®	37°	-	—	■—	—
9	37²	37²	38®	37\'	38»	39³
14	37¹	37³	38¹	37°	38\'	38\'
272	37²	37\'	37\'	38®	38\'	39\'
116	37°	38	38\'	37\'	37\'	37\'
80	37\'	37\'	38⁴	37⁴		39\'
257	37\'	37°	37⁴	38®	37"	37⁸
X367
X749

Hoef-
nummer	22	23	24	25
836	37⁹	37®	38	38
849	37⁸	37\'	38	37\'
843	37⁶	37\'	37®	37⁴
956	37\'	37⁸	37⁴	37®
866	37®	37\'	37®	38
841	37®	37"	37⁸	37⁸
667	37\'	37⁴	37®	37⁸
978	37\'	37⁸	37\'	37\'
977	37®	37®	38	38\'
976	37\'	37⁸	37®
967	37®	37°	37®	38®
8 77	37\'	37⁴	37\'	37⁸
951	37⁴	37\'	37⁸	37⁹
939	37⁸	37®	37⁶	38®
870	37\'	37®	38	37®
950	37"	37 ^s	37®	37®
583	37⁸	37\'	37⁶	38
569	37®	37⁴	37*	37\'
554	37^s	37"	37®	38\'
628	37®	37®	37⁸	37\'
607	37\'	37\'	37®	37⁵
781	37\'	37"	37®	37®
618	37⁴	37®	38	37²
613	37⁶	37"	37®	37\'
564	37³	37®	37\'	38®
556	37®	37\'	37®	38
610	37®	37"	37⁹	38⁴
629	37⁴	37"	37®	39«
993	37®	37\'	37⁴	38®
1049	37®	38®	38²	39¹
1047	37³	37®	37®	37⁴
700	37®	37	37®	37®
575	37³	37⁵	37\'	37⁹
568	37®	37⁴	37®	37

Stal nummers	Aantal paarden	Aantal paarden, welke vóór de PfeTdestaupe-entingen aan Brustseuche leden	Aantal Brustseuche-geval- len na de Pferdestaupe- entingen.
18	32	7	6
20	25	16	3
23	17	8	4
25	30	14	3
26	25	11	3
29	38	16	6

Afd. Friesland vert.	door den hr. Veenbaas, uitbr.	19 stemmen
„ Groningen-Drente „	„ „ ,, W. ten Hoopen, „	12
„ Gelderl.Overijsel ,,	„ „ Dr. C. J. Rab,	19
,, Overijsel ,,	,, ,, „ Dr. Luxwolda, „	8
„ Utrecht „	,, „ „ Dr. Picard, „	10 „
„ Noord-Holland ,,	,, „ „ J. Mazure, „	23
„ N.-Zuid-Holland „	,, „ „ L. J. Hoogkamer » ,,	io-i3 »
„ Zuid-Holland ,,	„ ,, „ L. J. Ellerman. „	¹⁰
„ Noord-Brabant „	,, „ ,, F. v. Hootegem, ,,	10 „
,, Zeeland	,, ,, ,, Dr. van NederViEEN, „	¹¹

Zuidholland ..	—	—	—	—	4 (2)	—	—	—	_ ; _	—	—
Noordholland	—		—	—	26 (4)	—	301 (32)	—	— —	—	-
Friesland ...	—	—	—	—	—	—	68 ( 4)		— _	—	—
Drenthe......							11 ( 9)
HET RIJK ..	—\'\'	—	-	—	30 (6)	—	380 (45)	—	— —	—	—

Leeftijd	Aantal gevallen	Leeftijd	Aantal gevallen	Leeftijd	Aantal gevalle
3 weken	i	6 maanden	34	i jaar 8 mndn.	2
4 weken	i	7 maanden	16	i jaar 4 mndn.	i
5 weken	2	8 maanden	M	i jaar 6 mndn.	13
6 weken	2	9 maanden	16	i jaar 8 mndn.	i
7 weken	2	10 maanden	6
2 maanden	7	11 maanden	3		Te zamen 195
9 weken	3	i jaar	22
10 weken	i	i jaar 2 mndn.	2
3 maanden	10	i jaar 1 mnd.	2
4 maanden	15
5 maanden	19

Diersoort	Plaats van herkomst. •	Pathologisch-histologische diagnose.
Hond if >> >> )f >) )) >>	mamma	Spoelcellig sarcoom. Chondro-cyst-adenosarcoom. Chondroma myxomatodes. Fibrochondro-osteoma. Adenocai cinoom Cysto-carcinoom. Cystoma-papillilerum. Chondro-fibroma oedematosa. Fibrochondroadenoom. Adenocarcinoom. Fibrochondroadenoom.
	planum nasale	Carcinoom.
>S )) ;;	huid ji	Fibroma ossificans. Fibroma oedematosa. Fibroma durum. Rondcellig sarcoom. Fibreuse huidverdikking. Chronische ontsteking van de huid. Purulente ontsteking van het cutane en subcutane bindweefsel. Prolileratie van de talkklieren.
>)	praeputium	Rondcellig sarcoom Rondcellig sarcoom.
)) >>	testis.	Groct rondcellig sarcoom. Klein rondcellig sarcoom. Groot. rondcellig sarcoom.
	Onder de tong(subling.)	l.ipoma.
	vagina	Rondcellig sarcoom. Fibroleiomvoma.
))	vestibulum vaginae.	Fibroma pendulum.
>>	membrana nictitans.	Hypertrophia glandulae membranae nicti- tantis superficialis.
	palpebra en membrana	Melanosarcoom.
	nictitans.
Kat.	huid	Adenocarcinoom. Carcinoom.
Kip	huid	Rondcellig sarcoom.

AARDDF.R ZIERTEN.	September. \|	October.	November.	December.	Januari.	Februari.	Maart.	April.	Mei.	a 3 1—1	3 i—>	Augustus.	Totaal.
Parasitaire en Infeetie Ziehten. Acariasis........ Scabies sarcoptica . . . Phthiriasis ...... Helminthiasis...... Febris catarrhalis et nervosa infectiosa . . Ziehten van de Haren, de Oogen, de Huid, de Ooren Alopecia ....... Oedema cutis..... Erythema cutis .... Pachydermie ..... Furunculosis...... Eczema........ Acanthosis nigricans . . Paronychia...... Blepharitis ...... Conjunctivitis catarrhalis Keratitis et ulcus corneae Staphyloma corneae . . Cataracta ....... Chalazion....... Hyalitis........ Cyclitis........ Leucoma....... Macula corneae .... Otorrhoe et Otitis externa Otitis media......	16	9	8	9	16	5	5	5	6	7	5	12	103
i			i		2							4
	8	i	2	4		i	i	i	4	6		28
14	13	5	7 19	13	16	7	16	8	9 29	9	9	126
39	3°	35	22	38	13	48	36	30	22	361
i	2	2	i	3		4	i	i	i	i	i	18
							i					i
2	i	3		i		i	2	3	i			14
		i	i									2
								i		i		2
44	18	22	13	17	19	21	3¹	21	29	33	43	3¹¹
				i			i					i
					i	2	i		i		6
i	i	i	i		2	2	i	i	2		2	14
9	3	3	5	4	7	9	5	n	12	6	6	76
5	3	2	3	i	i	4	6	3	i	3	3	35
i										i
i	i	2	i			i						6
	i											i
		i										i
		i										i
		i										i
					4					i		i
5	8	7	4	4	3	4	7	6	13	5	70
	i						i					2

AARD DER ZIEKTEN.	September.	October.	November.	December.	Januari.	Februari.	Maart.	April.	Mei.	Juni.	1—>	Augustus.	Totaal.
Ziekten v. d. Respiratie- Organen. Rhinitis catarrhalis . . . Laryngitis catarrhalis . . Pharyngo-laryngitis . . Bronchitis et Broncheolitis Broncho-pneumonie . . Pneumonia crouposa . . Emphysema pulmonis . . Pleuritis ....... Epistaxis....... Ziekten van de Digest ie- organen. Stomatitis....... Pharyngitis...... Catarrhus ventriculi . . Catarrhus intestinalis . . Catarrhus ventriculo- intestinalis ..... Gastritis acuta .... Enteritis acuta .... Gastro-enteritis acuta . . Koprostasis...... Proctitis ....... Peritonitis sicca .... Peritonitis exsudativa Hydrops ascites .... Icterus catarrhalis . . . Torsio ventriculi .... Obstructio ösophagi . .		i				i	i	5 •	i	2	i		12 39
i	4	5	3		4	--		2	7	5	8
i	x	i	i	i	2	i	3				il
5	3	i	i		i	2	4	2	4	i	i	25
	i		i			2	2				3	9
									2			2
		i			i	i		i				4
	2											2
			i								i	2
2	2	3		3	3	i	8	5	i	2	i	31
						i	2	i		6		to
7	15	8	3	3	3		2	6	5	12	3	67
4	i	i	x	2	i	2	i	i	x	i		16
5	7	i	2	5	i	5	i	2	2 il	4	2	30
6	xo	5	6	il	8	14	5	2	8	93
	4	i	i			i	i	5	2	7	3	25
4	i	5	4	6	3	9	2	9	14	ii	13	81
8	8	3	3	3	2	i	2	4	6	5	9	54
						i						i
		i										i
							i			i
i	i	i			i							4
i	i	i					i				i	5
											i	i
			i								i	2

	Aantal goed-	In een stam-
	gekeurde	boek opgeno-
	hengsten, dek-	men.
Piovinciën.	tijd 1912.
	Trek-	Tirig-	Trek-	Tuig-
	paard.	paard.	paard	paard.
Groningen......	5	73	1	63
Friesland......	i	44	—	37
Drenthe.......	—	34	—	20
Overijssel......	3	20	2	13
Gelderland .....	56	88	43	77
Utrecht ......	—	37	—	28
Noordholland ....	7	44	3	35
Zuidholland.....	32	39	27	3°
Zeeland.......	142	—	133
Noordbrabant ....	56	25	46	22
Limburg ......	3«	—	27	—
Totaal . .	34°	404	282	32 5