IK Of

: i ; J c i o. : ~ i

O N 2 f 7 Z C G r. 7 L-: 7 : B : £ 7 C - - £ R . :., A ?

i * 7 ^: ■ ~ \' " - .

f

HET KIESRECHT

IN DE KONSTITUCIONELE MONARCHIE

Es wäre eine wichtige Untersuchung, den Einfluss
unklarer Terminologie auf die Geschichte mensch-
lichen Denkens und Handelns einmal im Zusam-
menhang nachzuweisen. Je Iii nek.

Le mélange des genres est autrement grave en politi-
que qu\'en littérature, et la logique des organismes est
peut-être la plus impérieuse de toutes. Esmein.

1297 2885

HET KIESRECHT

IN DE

KONSTITUCIONELE MONARCHIE

ONDERZOCHT IN HET B I E ZON DER NAAR
AANLEIDING VAN HET STEMPLICHTVRAAGSTUK

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN
DOCTOR IN DE RECHTSWETENSCHAP AAN DE RIJKS-
UNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DE REC-
TOR-MAGNIFICUS P.VAN ROMBURGH, HOOGLERAAR
IN DE FAKULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, VOL-
GENS BESLUIT VAN DE SENAAT DER UNIVERSITEIT
TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FAKULTEIT DER
RECHTSGELEERDHEID TE VERDEDIGEN, OP WOENS-
DAG 19 DEC. 1917 DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR

JACOB JOHAN VAN GELDEREN

geboren te harlingen

AAN MIJN OUDERS
EN MIJN MEISJE

VOORWOORD.

Geen afscheid van Utrechts Universiteit is mij dit proefschrift;
veeleer, na wisselende levenservaring, een wederzien.

Aan wie ik dit wederzien te danken heb, kent van mijn dank
de mate te wel, dan dat ik er hier van behoeve te melden.

Vele van wie ik lichtvaardig verliet, vind ik niet weder. En
gedenk ik dankbaar de kolleges van Naber en Hora Siccama,
de lessen van Sim ons in kollege, privatissimum en Antonius
Matthaeus, — onvergeten blijft mij daarnevens wat ik dank aan
d\' A u 1 n i s , aan de Louter, aan Molengraaf f. Maar
bovenal zij \'t mij vergund mij tans te herinneren, dat ik Hamakers
laatste, smartelike lessen mocht horen.

Ook mag ik niet zwijgen van \'t voorrecht, mij ten deel gevallen,
toen Krabbe\'s wijze welsprekendheid mij te Leiden, in kollege-
zaal en privatissimum, van \'t Recht de Wetenschap leerde kennen.

Doch de meeste persoonlike dank ben ik U schuldig, de Savornin
Lohman! Gij zijt niet mijn leermeester geweest en hebt toch U
bereid verklaard mijn promotor te zijn. Gij kendet de ondankbaar-
heid van deze taak, toen gij die aldus welwillend aanvaarddet. Voor
\'t edelmoedig gebaar, waarmede Gij hem hebt vervuld, getuige van
mijn dank mijn stilzwijgen voor U, voor anderen mijn woord.

INLEIDING.

De aanhangige voorstellen tot Grondwetsherziening zullen ons
het algemeen kiesrecht brengen, het evenredig kiesrecht in zijn verst
doorgevoerde vorm, en de stemplicht. Echter een algemeen kies-
recht, dat gedacht is als uitbreiding van het beperkte kiesrecht tot
de laatste man, gegrond op de overweging, dat bij \'t bestaande,
zeer uitgebreide beperkte kiesrecht, de fikcie van „bijzondere elec-
torale begaafdheid" 1) tóch niet meer is vol te houden; dat splitsing
der nacie in kiezers en niet-kiezers een, bij de huidige verwikkelde
maatschappelike samenhangen ongemotiveerde, splitsing beduidt in
„medebevelenden" en „alleen gehoorzamenden"; dat de „ontwik-
keling der democratie" niet is te stuiten, en het „parlementaire
stelsel" moet worden opgebouwd; een evenredig kiesrecht, gedacht
als harmoniese aanvulling van \'t stelsel van parlementaire partij-
regering 1); stemplicht, gedacht als sankcie van de bewering, dat
„de uitoefening van het kiesrecht is gemeenschapsplicht," tot ge-
bruikmaking van een ambtsbevoegdheid, welke aan de kiezer van
Staatswege is „toegekend." 1).

Zal al ons onderzoek voornamelik naar aanleiding van die laatste
bewering worden ingesteld, wij zullen ons daarbij tevens moeten
vragen, welke de eenheid van gedachte zijn mag, die aan al deze
uitspraken en bedoelingen ten grondslag ligt; en indien er zulk
een eenheid mocht wezen, of en hoe die grondgedachte zich op
zijn beurt voegt in het sisteem, dat de konstruktieve grondslag
oplevert voor onze nederlandse staatsvorm, de konstitucionele
monarchie.

1) Cf. Mem. v. Toel. § 2-5.

Voorzichtigheid is hier van de aanvang af geboden. Want wat
de officiële toelichting verzwijgt, leert ons de litteratuur en het
parlementair debat. Hier toch zien wij de stemplicht optreden als
korrektief van de andere, gelijktijdig in te voeren, hervormingen.
Wat dan \'t vermoeden wettigt, dat hun onderbrenging in éen
gedachtegeheel wel eens bij pleidooi gewekte schijn kon zijn, instede
van sistematisering der werkelikheid ; een schijn, die tot aanvaar-
ding van \'t onmiddellik bepleite kan bijdragen, maar die, wil men
niet aanstonds eigen beginselen moeten herroepen, de pleiter nood-
zaakt van de heterogone bestanddeelen, welke hij samenvoegt, het
éen ten behoeve van het ander te denatureren. In \'t geval, dat
ons zal bezighouden, vrees ik, dat het algemeen evenredig kies-
recht terwille van zijn vereniging met de stemplicht, aanvaard
wordt op onware gronden, welke dit op zich zelf juiste beginsel
maken tot een gevaar voor ons staatswezen. Want de half-uitge-
sproken en glimlachend-aanvaarde bedoeling moge zijn : het gevreesde
algemeen kiesrecht een Nessus-kleed mee te geven op zijn weg ;
men vergeet — en vandaar de toegeeflike glimlach —, dat hiermede
datzelfde algemeen kiesrecht eerst recht geplaatst wordt op de
basis, die men verfoeit, op die der demokracie. Men meent de
gehate bovenbouw te schaden, terwijl de beschadiging slechts dient
om de fundamenten te verstevigen. Intelligent is dit niet. Of is
het wijs beleid, te strijden met de rug van het zwaard en zich te
wonden aan het scherp?

Laat ons hier in \'t midden laten, of demokracie noodzakelik,
wenselik, toelaatbaar dan wel verfoeilik is; doch laat ons vast-
stellen, dat het in \'t algemeen de tegenstanders ervan zijn (behoudens
lokaal gemotiveerde uitzonderingen), die voor stemplicht pleiten,
daarin ziende een korrektief. Welnu, daar waar de demokracie
bestaat, en men dit régime voor onherroepelik houdt, zegge men
met Fouillée ¹): „Le suffrage universel est la forme inévitable
de la démocratie, et la démocratie est la forme non moins inévi-
table des sociétés modernes". — Wie herkent hier niet de toon der
„Affaire"? Evenals in de, een weinig verder, volgende woorden:
„La démocratie est un milieu existant, „une atmosphère"; au lieu
de vouloir vivre en dehors, il faut s\'en pénétrer et chercher les
meilleurs moyens de la rendre respirable," of in deze volzin van

1  Fouillée, La Philosophie du Suffrage Universel," in Revue des deux Mondes
d.d. 1-9--84.

Scherer 3)_: „II est indigne dun homme sérieux, quelque sentiment
que la démocratie lui inspire, de se flatter qu\'on en puisse venir
a bout"?

Wellicht past deze toon in Frankrijk ten opzichte der demokra-
cie, hoewel ook daar de Jesaja\'s niet ontbreken 4), gelijk hij bij
ons past (aan hen die daar niet van houden) ten opzichte van het
algemeen kiesrecht. Want wel is dit, doch demokracie nog niet,
ten onzent een volkseis geworden, en daaraan voorzeker is niets
meer te doen, ook niet voor wie zulks wensen mocht. Maar niet
waar is, dat algemeen kiesrecht noodzakelik demokracie medebrengt,
al moet wellicht het omgekeerde aan Fouillée worden toege-
geven. En menigeen, die het eerste aanvaardt, hetzij gaarne en
uit overtuiging, hetzij berustend, tracht de overwinning van de
laatste te voorkomen.

De middelen ? Stemplicht is als zulk een middel bedoeld. Daarom
is in Nederland, vooral in de laatste jaren, aan het instituut meer
aandacht gewijd dan het verdient, welke omstandigheid dan op zijn
beurt weder aanleiding is tot het schrijven van deze verhandeling.
Ik meen, dat blijken zal, dat stemplicht als verweer tegen de demo-
kratiese bedreiging van \'t algemeen kiesrecht het paard van Troje
zijn zal, daar het kiesrecht als staatsfunkcie, en daarmede de demo-
kratiese republiek, tot vooronderstelling heeft. Indien er middelen
zijn, gelijk men zoekt, zijn het andere en moeten ze gevonden worden
door een inrichting van het algemeen kiesrecht, niet naar het model
der demokratiese republiek, doch aangepast aan het wezen der
Konstitucionele Monarchie, dat is van de Staatsvorm, die krachtens
inhoud, geest en historie onzer Grondwet de onze is. En dat kan
in Nederland nog. Nu nog — jam proximus ardet Ucalegon.

Een enkel woord ter toelichting van het plan van dit proef-
schrift, — voorzover niet overbodig nevens de inhoudsopgave —
kan hier wellicht van nut zijn. In het Ie Hoofdstuk is een mono-
grafiese behandeling gewijd aan het onderwerp, dat aanleiding gaf
tot mijn onderzoek: de Stemplicht als prakties vraagstuk. Hierne-
vens staan, in een Ille Hoofdstuk die algemene beschouwingen,
welke, naar mij voorkomt, in de Konstitucionele Monarchie het
kriterium moeten opleveren, waaraan voorgestelde hervormingen

3) Scherer, La démocratie et la France.

op elektoraal gebied moeten worden getoetst: elektorale instellin-
gen als teoreties vraagstuk. Ik heb mij niet kunnen ontzeggen in
de titel van dit Hoofdstuk te anticiperen op mijn konklusies, door
het te noemen: „De Politieke Waarborg". Alvorens echter het
onder deze titel behandelde met vrucht te kunnen bespreken, bleek
tussenvoeging nodig van een Ile Hoofdstuk ter verzekering van de
konstruktieve grondslagen voor het in \'t Ille Hoofdstuk betoogde.
In een IVe Hoofdstuk ten slotte wordt de in \'t Ie Hoofdstuk gege-
ven monografie vervolledigd door de konklusies op testellen, waartoe
de beschouwingen van het Ille Hoofdstuk ten aanzien van dit
biezondere onderwerp moeten leiden.

HOOFDSTUK I.
de stemplicht als prakties vraagstuk.

§ 1. Geschiedenis van de Stemplicht in Nederland.

Alvorens tot een meer sistematiese behandeling van het onder-
werp over te gaan schijnt het mij gewenst een schets te geven
van de uitwendige lotgevallen der Stemplicht in onze vaderlandse
politieke geschiedenis. Het is mij hierbij uitsluitend om de uitwen-
dige gebeurtenissen, beweringen enz. te doen, opdat men zich re-
kenschap kunne geven van een gang van zaken, waaromtrent bij
broksgewijze en niet-chronologiese vermelding in de loop van een
sistematies betoog allicht een andere indruk kan ontstaan. Ander-
zijds zal ik mij, ten einde latere herhalingen te vermijden, er van
onthouden, in de loop van deze schets in enigerlei teoretiese be-
schouwing te treden.

A. De eerste Stemplicht-verschijnselen.

Op eigenaardige wijze komt het politieke beginsel, dat aan de
stemplichtbedoelingen altijd onmiskenbaar ten grondslag heeft ge-
> legen, de behoefte n.1. om van staatswege stembus-steun te ver-
schaffen aan regeringspartijen, aan die partijen altans, die in hoofd-
zaak vrede hebben met de heersende politiek van het ogenblik,
tot uiting in ons revolucionaire tijdvak. Op eigenaardige wijze,
immers op een wijze die, schijnbaar, het omgekeerde is van stem-
plicht en hierin bestaat, dat de ambtenaren, die de kiezers voor de
Grondvergaderingen oproepen, al diegenen onopgeroepen hebben
te laten, van wie kan worden aangenomen, dat zij de regering
vijandig gezind zijn, terwijl dan de aldus opgeroepenen nogmaals
worden gezift, door van hen de verklaring te eisen van afkeer
tegen het stadhouderlik bestuur, foederalisme, aristokracie en rege-

ringloosheid 1). Het duidelikst wordt dit sisteem wel tot uitdrukking
gebracht in het Decreet der Constitueerende Vergadering d.d. 10
Maart 1798, genomen o. a. „om hetzelve (n.1. het Ontwerp der
staatsregeling), eventueel en door deeze Vergadering wordende
gearresteerd, ter kennisse van den Volke te brengen, en deszelfs
vrije uitspraak tot aanneeming der Constitutie te verzekeren." De
beste middelen om deze „vrije uitspraak" te „verzekeren" worden
dan geacht:

„3°. Dat, om den goeden Patriottischen geest der grondvergade-
ringen te verzekeren, dezelve vooraf zullen gezuiverd worden
van zoodanigen, van welken men met grond verwagt, dat zij
de heilige grondbeginzelen onzer omwenteling zullen weder-
streven.

4°. Dat het Uitvoerend Bewind zal worden gelast, ten dien einde,
en wel ten spoedigsten, Commissarissen in alle Plaatsen te
benoemen, met last en volmacht, om de apparente stembe-
voegde Burgers op te roepen, dezelven de bekende Verklaaring
van den 22. January laatstleeden 2) aftenemen, en door hunne
handteekening te doen bekrachtigen.
5°. Dat echter van deeze eerste voorafgaande oproeping reeds
zullen zijn uitgezonderd:

a. De zoodanigen, die, schoon de verëischten tot stembevoegd-
heid gehad hebbende, echter tot den 22sten _van January
daarvan geen gebruik gemaakt hebben.

b. Gelijk meede die geenen, die openlijk bekend staan als
voorstanders en aanhangers van het Stadhouderlijk en Bond-
genootschaplijk Bestuur.

c. Eindelijk de zoodanigen, die openbaar bekend staan, aan
de tegenwoordige orde van zaaken niet te zijn toegedaan."

Wat op het eerste gezicht vreemd mocht schijnen, de in deze
uitsluitingsgronden gezochte verwantschap met stemplicht, komt in
de hier door mij gekursiveerde clausule reeds, aanmerkelik duideliker
te voorschijn, vooral als men bedenkt, hoe vele voorstanders van
stemplicht, en in \'t byzonder de meest overtuigde, als voornaamste,

1) Zo o. a. in het Decreet der Constitueerende Vergadering d.d. 25 Januari 1798
op voorstel van burgerrepresentant R a n t c. s. genomen,

2) De bekende verklaring van onveranderlike afkeer etc ... „en nimmer mijne stem
(zal) geeven aan iemand, wien ik houde te zijn een\'Voorstander van het Stadhou-
derlijk, Fcederatief of Aristocratisch Bestuur".

en veelal enige, sankcie de ontzetting uit het kiezerschap bepleiten.
Voeg hierbij nog de volgende bepaling uit de Proklamacie van
23 Maart 1798:

„13°. Ten einde aan alle daartoe bevoegde Burgeren door de ge-
heele Bataafsche Republiek de gelegenheid te geeven, om ter
bestemder tijd, de Grondvergaderingen bij te woonen, zal \'er
op dien dag aan \'s Lands Werken, het zij dan Fortificatiën,
Magazijnen, Werven of diergelyke, niet worden gearbeid.
Dan, daar dus de nyvere Arbeidsman, door zich van zyn
Burgerplicht te kwyten, zoude ontzet zyn van dat inkomen,
vordert de edelmoedigheid der Natie, dat hij sijn gewoon
daggeld, ook voor dien dag zal genieten ³), waarvoor het
Uitvoerend Bewind de noodige zorge zal draagen, gelyk mede
voor de ver schikking der Marktdagen van maandag op dings-
dag te verplaatsen, waar zulks behoort,"

alsmede, uit dezelfde proklamacie, de volgende raadgeving aan de
Bataven omtrent de wijze waarop zij goed zouden doen hun grond-
vergaderingen in te richten:

„2. In elke Grondvergadering behoorden, door (den) provisioneelen
Secretaris, de naamen der stemhebbende Burgeren, tot dezelve
Grondvergadering behoorende, volgends eene Lyst, door het
Gemeente Bestuur aldaar gezonden, geleezen, die der agter-
geblevenen aangeteekend 4), en het getal der aanweezenden te
worden opgemaakt."

Het is dan ook waarlik niet te verwonderen, dat onze Directoire-
staatsregeling, die zo goed als gans en al op het franse model is
gekopiëerd, niettemin een oorspronkelik artikel bevatte, waarbij
stemplicht als volgt werd ingevoerd:

„Zij, die in het Stemregister zijn ingeschreven en geduurende
drie agtereenvolgende jaaren, de Grond-Vergaderingen, waar-
toe zij behooren, niet hebben bijgewoond, zonder voldoende
redenen, staande ter beoordeeling van gezegde Grond-Verga-
deringen, worden, voor de daarop volgende drie jaaren, ontzet

3) Ik kursiveer. Zien ook tans niet velen in de vergoeding een normale konsekwencie
van stemplicht? Cf. amendement Schaper op bl. 18 infra.

van hunne Stembevoegdheid, en van alle publieke Ambten,
Bedieningen en Pensioenen 5)."

Inderdaad is deze vorm, d.w.z. de stemplicht in optima forma,
de enige wijze, waarop de bovenvermelde uitsluitingsclausule uit
het Decreet van 10 Maart sub 5°, a van een maatregel ad-hoc
tot een algemeen voorschrift kan worden verwerkt: het is de wijze,
waarop het „wie niet mèt ons is, is tegen ons" door de tijdelike
overwinnaars tot zijn konsekwencie wordt gebracht, daar waar de
maatschappelike strijd is ontaard tot een strijd om de Staat. Dit
artiekel is dan ook meer dan een slechts „historische curiositeit",
gelijk Mr. de Vos van Steenwijk meent 6), ook wijl in de
staatsleer der Revolucie de stemplicht-gedachte bij uitstek te huis
behoort. Om hierop nader in te gaan is echter dit histories over-
zicht de plaats niet.

In zo mogelik nog duideliker vorm vinden wij de stemplicht-
gedachte verwezenlikt in de Kieswet van 18 Februari 1803 ter
uitvoering van art. 26 der Staatsregeling van 1801. In art. 17 toch
wordt hier bepaald, dat:

„Ieder Burger is, volgens de Wet, verplicht, het Stem-Billet

intevullen en eigenhandig te onderteekenen.....op de Boete

van éene Stuiver van de Gulden der Somma, dewelke van
het Huis, de Kamer of Kamers, door hem bewoond, in een
jaar wordt betaald, of naar evenredigheid voor een jaar be-
rekend wordt te bedragen, en indien het iemand uit den
Boerenstand is, eene halve Stuiver, van elke Gulden, dewelke
hij, gerekend als voren, voor Pacht of Huur van het Land of
Huis, door hem gebruikt of bewoond wordende, betaalt,"
en art. 19\':

„Van bovengemelde Boete wordt niemand geëxcuseerd, dan
om dringende redenen, door den rechter te beoordeelen."

Weliswaar behoorde tot de vereisten van stemgerechtigde, dat
men was ingeschreven in het stemregister, en geschiedde dit niet
ex officio (hetgeen ook bezwaarlik had gekund, daar de inschrijving
tevens ondertekening was van een verklaring van trouw aan de
konstitucie), doch in art. 28 werd gelijke boete als de bovenver-
melde bedreigd tegen wie zich, hoewel zij overigens aan de ver-
eisten voldeden, niet hadden ingeschreven: met de beperking even-

5) Art. 14 al. 1 der Staatsregeling van 1798.

wel, dat deze bedreiging alleen gericht was tegen huisvaders en
hen die behalve voor stemgerechtigde ook voor Ringkiezer (kiezer
van de twede graad) waren gekwalificeerd, een onderscheid voor-
namelik bestaande in hogere census.

Het voldoen aan de stemplicht werd overigens heel gemakkelik
gemaakt: de gedrukte stem-formulieren werden rondgebracht en,
ingevuld, weder opgehaald, zodat de maatregel bepaaldelik gericht
schijnt tegen onwilligen.

Gedurende de volgende reakcionaire perioden van het Revolucie-
tijdperk, en zeker sinds de Restauracie, treedt met betrekking tot
het kiesrecht zózeer de wens en de strijd om zijn bezit van hen,
die ervan verstoken zijn, op de voorgrond, dat het denkbeeld van
een plicht dier weinigen, aan wie het was toebedeeld, bezwaarlik
kon post vatten. Want wel is teoreties de stemplicht, behalve dan
in de demokratiese republiek, nog betrekkelik het gemakkelikst te
verantwoorden bij beperkt kiesrecht 7), niettemin krijgt het vraag-
stuk eerst zijn politieke betekenis bij algemeen, altans zeer uitge-
breid, kiesrecht. Zo zien we dan ook de stemplicht-eis in onze
parlementaire geschiedenis voor het eerst weer opduiken tijdens
de behandeling van het Ontwerp-Kieswet van Tak van Poort-
vliet, een ontwerp, dat ons, zo al niet het algemeen kiesrecht,
dan toch een onmiddellik daaraan grenzende uitbreiding van het
kiezerscorps zou hebben gebracht. De akcie ten behoeve van dit
„korrektief" (een ander korrektief, van dezelfde zijde te berde ge-
bracht, beoogde invoering van meervoudig stemrecht) werd ingeleid
van Katolieke zijde door een amendement Vermeulen c. s. 8)
tot opneming van een nieuw art. 40 bis, luidende:

tt De uitoefening van het kiesrecht is verplicht".

Dit beginsel werd dan nader uitgewerkt in een nieuw art. 83 bis:
„De kiezer, welke aan zijn kiesplicht niet heeft voldaan, is
gehouden op een bij zijne oproeping te vermelden dag, hoog-
stens vijf dagen na den dag der verkiezing, zijn oproepings-
brief in persoon terug te bezorgen aan het lokaal van het
stembureau."

Hiermede werd dus het beginsel aanmerkelik verzacht, en terug-
gebracht tot een maatregel, met de strekking om de Gelijkheid te

herstellen tussen de kiezers, die de Vrijheid hadden genomen om
tuis te blijven en hun politiek ijveriger Broeder-burgers, die zich
de gang naar het stemburo niet hadden bespaard. In verdere artie-
kelen vindt men dan nog nadere uitwerking in deze zin, dat de
absenten, die zich niet ten genoege van het stemburo weten te
verontschuldigen, door dit buro worden opgegeven aan de Ambte-
naar van het O. M. ter vervolging. De voorgestelde sankcie was
geldboete van hoogstens f2.—, bij recidive verhoogd tot f 10.—,
terwijl bij derde herhaling hechtenis kon worden opgelegd tot een
maximum van drie dagen.

Het niet nader toegelichte amendement had in de Kamer de
simpatie, behalve die van de Katolieke voorstellers, van verschil-
lende liberale leden, alsmede van in hoofdzaak die antirevolucio-
nairen, die zich later als Christelik-Historiese Partij hebben afge-
scheiden. Gelegenheid om van deze simpatie te doen blijken werd
hun echter niet verder geschonken. Met de intrekking van het
ontwerp als gevolg van de „grote amendementen", de Kameront-
binding, de nieuwe verkiezingen en de val van het ministerie-V a n
Tienhoven als gevolg daarvan, was de kieswet-Tak en daar-
mede het stemplicht-amendement van de baan.

Maar daarmede niet het kiesrecht-vraagstuk. Dat dit in de zin
van belangrijke uitbreiding moest worden beslist, stond vast en de
hieromtrent bij de verschillende partijen heersende overtuigingen
waren de grondslag geweest der verkiezingen, zózeer zelfs dat zij
tot een partijgroepering ad-hoc aanleiding hadden gegeven. En
evenzeer mocht worden verwacht, zij \'t ook, dat aan de stembus
dit punt buiten bespreking was gebleven, dat de voorstanders van
de stemplicht niet van zins zouden zijn zonder aanvaarding van
hun „korrektief" aan zulk een uitbreiding con amore meetewerken.

Hoe dit vraagstuk de splijtzwam der ephemere koaliecie zou
blijken, worde in een afzonderlike afdeling geschilderd.

B. De Kieswet van Houten en de Stemplicht.

Het ministerie Roëll was een ministerie ad hoe. Of altans Van
Houten was een minister ad hoe: zijn speciale taak was het, de
kieswet tot stand te brengen, zó als die blijkens de voorafgegane
gebeurtenissen en blijkens de omstandigheden worden moest. D. w. z.:
enerzijds moest een aanzienlike uitbreiding van het kiezerscorps
worden tot stand gebracht: dit was het duidelik verlangen der

meerderheid; een „uitbreiding zover als de Grondwet toelaat" was
de leuze van een groot deel dier meerderheid; anderen waren ge-
negen met minder genoegen te nemen. Maar anderzijds mocht die
uitbreiding in geen geval vérder gaan dan de Grondwet toeliet:
dit was evenzeer het duidelik verlangen der meerderheid, maar —
ener andere meerderheid; van die meerderheid, welke van oordeel
was, dat het ontwerp-Tak wèl verder was gegaan dan de grond-
wettige eis omtrent „kenmerken van geschiktheid en maatschappe-
lijken welstand toeliet" en welke van dit oordeel had doen blijken
door het ministerie Van Tien hoven ten val te brengen. Hoe
ongeveer de nieuwe kieswet worden moest was hiermee afgebakend;
maar met behulp van welke meerderheid moest hij door de parle-
mementaire spitsroeden worden gebracht? Op de geestverwanten
van het verslagen ministerie meende men niet te mogen rekenen.
Een soort van half-stilzwijgende, semi-officiële en, in \'t openbaar,
unilaterale stembuskoaliecie bracht de uitkomst. Het Katolieke
manifest en Katolieke steun aan liberale kandidaten 9) openden
het uitzicht op een liberaal-katolieke meerderheid, niet voor een
liberale beginsel-politiek, maar voor de kieswet.

Intussen gingen anderhalf jaar heen met afdoen van lopende zaken,
begroting, wet op het personeel en voorbereiding der kieswet —
en hoewel het kabinet er zich van bewust was, dat het kieswet-
kabinet had te zijn en overigens veeleer zaken-ministerie, kon dit
toch het feit zijner linkse samenstelling niet ongedaan maken en
evenmin het feit, dat het in de kamer over een linkse meerderheid
beschikte. Het is derhalve zeer begrijpelik, dat de Katolieken hun
situacie van regeringspartij ad-hoc onbehaaglik begonnen te vinden
en evenzeer dat deze onbehaaglike stemming tot uiting kwam, toen
ten slotte een aanvang werd gemaakt met de behandeling dei-
kieswet, waarvoor zij als hulptroepen waren aangeworven. Bij ver-
schillende voorafgaande gelegenheden hadden zij gemeend aan hun
houding bij de stembus een zekere aanspraak op koncessies te
mogen ontlenen, en zij waren in die verwachting te leur gesteld.
Bij de kieswet zelve mocht hun dat niet weer overkomen. En niet
onduidelik bleek reeds uit het Voorloopig Verslag, dat zij op zulk
een koncessie in de vorm van Stemplicht (ook bij de behandeling
van het ontwerp-T a k reeds van Katolieke zijde aanbevolen

9) Gedeeltelik gold hetzelfde voor de antirevolucionaire tegenstanders van het vorig
ministerie: doch deze frakcie telde numeriek nog nauweliks mee.

in het amendement-V e r m e u 1 e n) meenden te mogen rekenen.

Bij de algemeene beraadslaging over het ontwerp kwam dan
ook Michiels van VerduynenlO) _als eerste (nadat Pijnap-
pel had verklaard 11); „Ik wensch geschikte kiezers zonder cor-
rectieven, niet ongeschikte met correctieven") de campagne openen.
Met beroep op een artikel van Buys in De Gids van Februari
1882 zeide hij o. a.: „Indien toch het kiesrecht is niet het recht
van het individu tot meespreken, maar het recht van den Staat op
den dienst van dat individu, dan heeft de Staat tot plicht het
individu te dwingen zijn diensten te praesteren.... en mag de
Staat niet alleen, maar moet hij die dienstweigering straffen." .—
Behalve echter dit akademies betoog, gaf de spreker vrij duidelik
te kennen, dat het eventueel achterwege blijven der verlangde kon-
cessie bij de eindstemming over het ontwerp op zijn stem van
overwegende invloed zou kunnen zijn.

Ook de heer Harte, mede-ondertekenaar van bovenbedoeld
amendement-V e r m e u 1 e n, die ditmaal in deze beweging de leiding
op zich nam, hield een vrij uitvoerige rede 12) ten betoge, dat het
kiesrecht is een funkcie, zijnde het een recht, toegekend met het
oog op het belang van de Staat, ook ter wille van de niet-
kiezers — in één woord, met het oog op het algemeen belang.
Ook meende deze afgevaardigde, dat „de vertegenwoordiging be-
hoort te zijn een zoo trouw mogelijk afbeeldsel van de volksper-
soon" alsmede dat in stemplicht een „waarborg is gelegen tegen
eventueele verrassing der stembus". Een meer oorspronkelik argu-
ment was nog, dat „verkiezing is een staatsrechtelijke beslissing
in het hoogste ressort", hetwelk krachtens de vigerende beginselen
onzer staatsinstellingen een dwingende reden is voor aller mede-
werking : is niet de hogere rechterlike instancie talrijker dan de
lagere, en zit niet bij reviesie de Hooge Raad in pleno ? Kortom,
het is in het staatsbelang dwingend nodig, dat deelneming aan de
verkiezingen bevorderd worde; anderzijds .echter wil spreker de
vrijheid der kiezers, zich van de stemming te onthouden, gehand-
haafd zien. Hij zal derhalve een amendement indienen strekkende
tot het invoeren van opkomstplicht.

Bij de vorigen voegde zich nog Rutgers van Roozen-

10) Handelingen der Tweede Kamer 1895—96 bl. 1061 kol. 1.

11) ib. bl. 1059 kol. 2.

burg 13) om te betogen, dat de opkomstcijfers van slecht als ze
waren bij kiesrechtuitbreiding nog slechter zouden worden. Daarom
was juist tans stemplicht nodig : dat was toch geheel in overeen-
stemming met de wens naar allemaal-stemmen ! Spreker meende
dan ook, dat iedereen dat moest inzien, die zich niet door partij-
politiek liet leiden, zoals de socialisten: die hadden bij monde van
Van der Goes verklaard er niet aan te willen, omdat hun man-
netjes toch wel stemden. Wie echter zó redeneerde, was het niet
eerlik om allemaal-stemmen te doen.

Niet verzwegen mag worden, dat in dit stadium der behandeling
nog wel anderen dan Katolieken van hun sympathie voor stemplicht
lieten blijken; met name waren B as ter t H) en van Kar nebeek 15)
bevreesd, dat het couloir-stelsel zó onhollands-mysterieus en afschrik-
wekkend zou blijken, dat een tegenwicht in de vorm van stemplicht
nodig zou worden. Hiervan was trouwens het geschrift van prof.
F ruin 16) ook buiten de Kamer een afdoend bewijs. Dat deze bro-
chure, die de stemplicht verdedigt op grond, dat kiezerschap een
staatsambt zou zijn en met de bewering: publiek recht is publieke
plicht, vooral door de Katolieke pers met gejuich werd ontvangen,
spreekt vanzelf.

De Minister van Houtenl7) nam de hem toegeworpen hand-
schoen op, liever dan door een koncessie de schijn te aanvaarden,
alsof hij zich tegenover de Katolieken gebonden achtte. Integen-
deel gaf hij als zijn overtuiging te kennen, dat deze laatste tot loyale
medewerking gehouden waren: op grond van hun manifest en van
hun houding bij de stembus, waarbij van stemplicht nimmer sprake
was geweest had hij zijn portefeuille-ad-hoc aanvaard. Als hij
geweten had, dat die medewerking voorwaardelik was, zou hij de
taak niet op zich genomen hebben, de taak die naar zijn inhoud
a priori door de omstandigheden en niet door zijn wil was bepaald
en die hij slechts aanvaarden kon, omdat de gegeven inhoud be-
trekkelik toevallig met zijn wil en wens overeenstemde. 18) Hij

13) ib. bl. 1076.

H) ib. bl. 1063 kol. 2.

15) ib. bl. 1081 kol. 2.

16) F

ruin, Over den Zoogenaamden Kiesdwang, Haag 1895.

17) ib. bl. 1090.

weigerde derhalve een behandeling van de kwestie ten principale
en gaf ondubbelzinnig te kennen, dat hij bij eventuele aanneming
van een stemplicht-amendement zijn werk als geëindigd zou be-
schouwen. Hij ontried het amendement derhalve in gemoede: helpen
zou het niet, want werd het aangenomen, dan viel de wet en dan
viel de stemplicht mee.

Feitelik was het tans met het bondgenootschap uit en Ver-
meulen 19) kwam verklaren, dat hij, zo na als vóór, stemplicht
voor gemeenteraden „hoogst noodzakelijk" bleef achten, en voor
andere verkiezingen „hoogst wenschelijk", voornamelijk om niet-
stemmen wegens intimidacie te voorkomen. De pointe dezer rede
was echter de, tans uitdrukkelike, verklaring, dat ook voor hem de
stemplichtkwestie er een was van to be or not to be met betrek-
king tot de kieswet.

En ook H a r t e 20) sprak tans onomwonden uit, dat hij zo lage
kiesrecht-eisen als de minister voorstelt niet mede voor zijn rekening
kan nemen, als zij niet worden aangevuld met stemplicht. Aange-
vuld wel te verstaan, want spreker wil vooral de benaming korrek-
tief niet laten gelden. Deze toch doet denken, dat men de kiesrecht-
uitbreiding niet van harte genegen is, terwijl het tegendeel waar
is. Juist wie zo-veel van kiezen houdt, dat hij er iedereen aan wil
zien meedoen, is voorstander van stemplicht. Het is derhalve een
konsekwencie, een komplement van de uitbreiding, geenszins een
korrektief. — En ten antwoord op \'s ministers portefeuille-dreige-
ment wappert hij, als met een rode vlag, met de uitvoerige schets
van het amendement, dat hij voornemens is te zijner tijd in te dienen.

Nadat nog Beelaerts van Blokland21) zijn angstvoor het
couloir-stelsel als motief voor stemplicht had doen gelden, kwam
Rutgers van Roozenburg een poging tot verzoening doen22).
Hij begrijpt dat men, het kiesrecht beschouwende óf als een gunst,
óf als een aangeboren natuurrecht, stemplicht irracioneel vindt. Men
heeft dan nog bovendien ongelijk ook, want, meent spreker, het
kiesrecht is „een functie van den burger jegens den Staat" 23),

19) Handelingen der Tweede Kamer 1895-96 bl. 1098.____

20) ib. bl. 1600.

21) ib. bl. 1113.

22) ib. bl. 1124. "

evenals dienstplicht e. d. Doch soit, de minister vinde het irracioneel,
maar is dat nu zó erg? Spreker maant de minister tot inkeer.

Uit het slotwoord van de minister24) bleek niets van inkeer;
wederom geeft hij als zijn wens te kennen, dat het punt buiten de
agenda blijve, doch laat zich tevens tot enkele opmerkingen ten
principale verleiden. Inderdaad bleek hij hier met hoofd en schouders
uit te steken boven zijn parlementair milieu. Terwijl de voorstanders
van de stemplicht slechts schimmen van afgezaagde argumenten
hadden ten tonele gevoerd, vond hij oorspronkelike antwoorden.
Hij vergeleek het kiezerschap met het kamerlidmaatschap: ook dat
is een politieke funkcie — het tertium comparationis is voortreffelik
gekozen, immers de gangbare beweringen wisselen tussen „maat-
schappelike funkcie" en „staatsambt" (en hun verwarrende ont-
moeting in „fonction sociale"), zodat het apart gekleurde woord
„politieke" de minister een teoretiese uiteenzetting bespaart 25) .—.
Het verschil is echter, dat het kamerlidmaatschap een politieke
funkcie is, die vrijwillig wordt aanvaard en waarvoor vergoeding
wordt genoten. „En niemand", zo zeide de minister, „heeft er tot
dusverre ooit aan gedacht om op het niet bijwonen van de ver-
gaderingen dezer kamer straf te stellen 26), of om bijv. te bepalen,
dat aan het einde van een zitting de leden zoovele malen de reis
van hun woonplaats naar hier zouden moeten maken, als zij ver-
gaderingen niet bijgewoond hadden." Trouwens, hoezeer ook de
minister op trouwe opkomst ter stembus, als simptoom van poli-
tieke belangstelling, gesteld is, het is onbillik tegenover de anderen
ook de nu-eenmaal-niet-belangstellenden er heen te drijven; immers
„juist in het numerieke kiesrecht, dat wij hebben, is het een ethische
kracht, dat de invloed der partijen wordt verhoogd naarmate van
de door haar betoonde belangstelling." Hij weigert als „blank-
officier" op te treden ten behoeve van „candidaten en verkiezings-
leiders, die niet in staat zijn door de warmte der overtuiging van

24) Handelingen, ib. bl. 1131.

degenen, die hen volgen, hun volgelingen tot de stembus te drijven."

Toen bij de behandeling der artiekelen art. 74 van het ontwerp
aan de beurt kwam 27), luidende: „De kiezer overhandigt aan het
stembureau de kaart, vermeld in art. 54" volvoerde Harte
zijn meermalen te kennen gegeven voornemen en bepleitte zijn
amendement, strekkende o. a. om art. 74 te lezen als volgt:

„Hij die volgens de kiezerslijst bevoegd is tot de keuze
„mede te werken en geen van de bij art. 97bis genoemde
„redenen van verschooning heeft, is verplicht, op den tot
„stemming bepaalden tijd, de kaart, vermeld in art. 54 aan
„het stembureau van het stemdistrict, waartoe hij behoort te
overhandigen" etc.

De oorspronkelike opzet was nog verzacht, doordien in het
definitieve amendement zelfs deze opkomstplicht niet meer streng
was volgehouden: de in verzuim zijnde kiezer kon alsnog aan zijn
plicht voldoen door zijn kiezerskaart persoonlik te komen inleveren
ter griffie van het kantongerecht.

Doch intussen was de politieke situacie ten opzichte der kieswet
gewijzigd. Het werd in den lande hoe langer hoe duideliker, dat
de verslagen linker-vleugel, de oorspronkelike voorstanders van het
ontwerp-Tak, tot de mening kwamen, dat éen vogel in de hand
beter is dan tien in de lucht. Wellicht hadden zij er de voorkeur
aan gegeven tegen de wet te stemmen — mits hij toch werd aan-
genomen. Tans, nu de Katolieken de eerste stap, waarop de
radikalen in elk geval een twede hadden willen doen volgen, wei-
gerden voor hen te doen, begonnen zij de noodzakelikheid in te
zien van koers te veranderen. En ook de niet-katolieke voorstanders
van stemplicht kwamen tans verzekeren (was het onder de indruk
van het portefeuille-dreigement?), dat zij wel-is-waar voorstanders
van het beginsel waren, doch dat zij het prakties niet uitvoerbaar
achtten; dat in elk geval opkomstplicht hun een zinledige verwa-

zou worden waardig gekeurd! — Overigens vergiste de Minister zich. Het ontwerp
Letellier van 7 februari 1889 (Documents Parlcmentaires, Anncxc 3518 bl. 345),
éen der bijna jaarlikse stemplicht-vruchten van het franse parlementaire iniciaticf,
had inderdaad zodanig voorstel gedaan ten opzichte der leden van alle politieke
vergaderingen, die bij enige stemming afwezig waren. De straffen, uit te spreken
door de betrokken vergadering zelf, waren verlies van diacten, schorsing van het
mandaat, ja zelfs vervallen verklaring van het lidmaatschap. - Of moeten wij in
van Houtcn\'s boutade de nadruk leggen op „dezer kamer"?

tering van het beginsel scheen. Aldus, ondanks een zeer uitvoerige
rede van Harte, spraken Viruly-Verbrugge (de enige die
in deze debatten vrij-uit op de voorgrond stelde, dat stemplicht
gewenst was als middel tegen massa-overheersing, maar dan echte
stemplicht en verplichte plaatsing op de kiezerslijst), Mees namens
de Commissie van rapporteurs en Karnebeek28). Van den
Berch van Heemstede herhaalde nogmaals, en geheel over-
bodig, dat het bij verwerping der stemplicht uit was tussen de
Minister en de Katolieken.

De Minister echter nam dit voor kennisgeving aan en verklaarde,
in stede van een nadere bestrijding, dat hij zijn portefeuille-dreige-
ment rustig achterwege had gelaten als hij geweten had, dat alleen
het beginsel, en niet de vastlegging ervan in de wet, in de Kamer
zo geliefd zou blijken.

Bij deze stand van zaken gaf Harte de strijd óp, en aan het
slot van nogmaals een uitvoerige rede verklaarde hij zijn amende-
ment liever in te trekken dan het aan het échec ener onzuivere
stemming bloot te stellen. Liever bewaarde hij zijn geesteskind on-
besmet door een onverdiend praejudicium voor later, als eenmaal
de funeste gevolgen dezer ongebreidelde kiesrechtuitbreiding hem
gelijk zouden hebben gegeven.

Echter, het mocht niet zijn; Bahlmann, bij wie het vaderhart
niet meesprak, nam het amendement over en\' verdedigde het met
het Mirabeau\'se denkbeeld, gemoderniseerd in de bewering, dat
het parlement „de photografie der Natie" moet zijn.

In stemming gebracht, werd het amendement-Bahlmann ver-
worpen, den 12-6-1896 met 66 tegen 27 stemmen.

Hiermede was dit stemplicht-drama geëindigd. Wel stemden ten
slotte de meeste Katolieken tegen de kieswet, doch hun mede-
werking was niet meer nodig, en ook zonder hen werd een belangrijke
meerderheid verkregen.

Het naspel in de Eerste Kamer bracht uitteraard geen nieuwe
motieven in het spel. Vermeldenswaard is hier de mening, door
„verschillende leden" uitgesproken in \'t Voorlopig Verslag, dat het
in de wet opgenomen couloir-stelsel. zelf een „korrektief" is, en
dat dus opneming van nog andere korrektieven, b.v. stemplicht,

geenszins zou hebben misstaan. — Anderzijds wordt hier voor de
eerste en enige maal in deze debatten het bezwaar aangevoerd,
dat de Grondwet invoering van stemplicht niet toelaat.

Na enkele, onder de gegeven omstandigheden zuiver akademiese,
pleitredenen van Van Nispen, die stemplicht noodzakelik achtte
als middel tegen zekere stembuspraktijken, en Re go ut, die absen-
teïsme noodlottig oordeelde voor de zuiverheid der stemming, bij
welke sprekers zich Sassen voegde, met de verklaring, dat grote
kiesrechtuitbreiding voor hem onaannemelik was zonder de nodige
korrektieven, vergenoegde zich de Minister in zijn slotwoord met
de, in de Eerste Kamer niet geheel misplaatste, opmerking, dat hij
het tans onnodig achtte op de details van de vraag in te gaan,
want dat het tans was „a prendre ou a laisser" — onder aanstipping
evenwel, dat een grondwettig bezwaar naar zijn mening niet be-
stond 29).

Ten slotte werd ook hier de wet aangenomen tégen de stemmen
der oorspronkelike bondgenoten en mèt die der verslagen tegen-
standers, zodat de grote politieke demarkacielijn, die door de stembus-
omstandigheden der laatste verkiezingen aanmerkelik naar links
scheen verplaatst zijn oude beloop herkreeg; — en de Minister,
die van zijn „bondgenoten" inderdaad weinig plezier had beleefd,
sprak in onmiskenbare propagandatoon zijn hoop uit, dat dit ook

bij de komende verkiezingsstrijd zo blijven mocht.

i

C. De Grondwetsherziening en de Stemplicht.

Na het in de vorige paragraaf geschetste parlementaire drama
kwam de stemplicht in Nederland voorlopig weinig meer ter
sprake. Wel had Van Houten toen hij tijdens de algemene be-
raadslaging aangaande de Kieswet het punt buiten de orde trachtte
te voeren, zijn wankelende katolieke bondgenoten de raad ge-
geven de zaak ongepraejudicieerd te laten,-ten einde later, als de
Kieswet er eenmaal was, met behulp van het parlementair iniciatief
hun zo begeerde hervorming onder zuiverder omstandigheden tot
stand te brengen; — doch zomin als het eerste gedeelte van deze
raad tijdens, werd het twede na de tot stand koming der wet gevolgd.
En zó weinig was ons vraagstuk een voorwerp der publieke belang-
stelling, dat de heer De Vos van Steen wijk, toen hij in 1912

wilde weten, hoe men over de kwestie dacht, 30) genoopt was hier-
omtrent inlichtingen te vragen bij de sekretarissen der verschillende
partijbesturen. Dat de Katolieke Partij de zo warm verdedigde
zaak getrouw bleef, spreekt wel vanzelf; en behalve deze had ook
de Liberale Unie zich voor het beginsel verklaard. Maar een leuze,
een luid begeerde hervorming was het voor niemand geworden.
Dat een plan tot Grondwetsherziening, waarvan een blanco artikel
80 de pièce de résistance vormde, hierin weinig verandering kon
brengen, spreekt wel vanzelf. Zo was dan aan de dissertacie van
den heer De Vos van Steenwijk het, voor een proefschrift
zeer zeker zeldzaam, buitenkansje voorbehouden het onderwerp
opnieuw aktueel te doen worden. Een reeks van artiekelen, zo al
niet aan zijn werk gewijd, behandelden dan toch het onderwerp
ervan naar aanleiding zijner verschijning. Zelf had de schrijver zich
een gematigd voorstander getoond, daar hij in het instituut een
middel tot politieke opvoeding en een waarborg tegen sommige
stembuspraktijken zag 31), doch van invoering van evenredige ver-
tegenwoordiging maakte hij een conditio sine qua non voor zijn
adhesie. Allereerst kwam in. een serie van vier hoofdartiekelen, met
welker inhoud wij ons nog nader zullen hebben bezig te houden, de
Nederl and er 32) zijn instemming met het instituut verkondigen
en motiveren. Na te hebben betoogd dat het kiezen is een funkcie,
uitgeoefend ten dienste van, dus, zo nodig, ook verplichtend te
stellen dóór de Overheid, en dat elke andere opvatting onmiddellik
teruggaat op Rousseau, men moge nu deze zijn afstamming verlooche-
nen of erkennen, konkludeert het blad tot de wenselikheid der in-
voering van stemplicht ter vermindering van de partij-agitacie en als
middel om de „kleurloze middenstof" beter tot zijn recht te doen
komen; een „wenselikheid" zelfs van dien aard, dat dit punt beslissend
zou kunnen worden geacht omtrent „vóór" of „tegen" ten opzichte
der grondwetsherziening. Ook de Nederlander echter kan
zich geen stemplicht denken zonder evenredige vertegenwoordiging.

In een bespreking van meergemeld proefschrift vond Mr. J. A.
L e v y 33) aanleiding tot een polemiek tegen de Nederlander,

30) R. H. dc Vos van Steenwijk: Stemplicht, Acad. Prft. Leiden 1912.

31) Ib. bl. 183.

32) Nederlander ddis. 9, 13, 16 en 20 maart 1912: Stemplicht en Volksverte-
genwoordiging. \'____

een polemiek, welke, men moge er overigens van denken zo men
wil, zó weinig verwantschap met Rousseau aantoont, dat een
G u i z o t hem woord voor woord voor zijn rekening had kunnen
nemen. Hij acht het verkrachting van wezen en taak der vertegen-
woordiging, indien deze geacht wordt de „volkswil" te moeten
weergeven, instede van op het volksbelang te letten. Maar ander-
zijds acht hij het vreemd, dat een Overheid de droit divin bij het
kiezersvolk „raad" zou zoeken, anders dan uit welwillende vrien-
delikheid. Doch gesteld al dat zulk een goddelike Overheid onmoge-
likerwijze inderdaad raad behoefde, waarom die dan juist te ver-
langen van hen, die door hun zwijgen tonen geen raad te wéten?
„Iemand wijzer te heeten, dan hij zelf, in oprechtheid, meent te zijn,
is het niet een bespotting of persiflage?" Kortom, noch aan zijn
eigen opvatting van het kiesrecht, als middel om de beste en be-
wuste krachten der nacie invloed te verschaffen op het staatsbestel,
noch aan die welke hij bestrijdt, kan hij motieven voor stemplicht
ontlenen.

Intussen was ook van anti-revolucionaire zijde verzet gekomen.
Een driestar in de S t a n d a a r d 34) kwam verklaren, nimmer de
zo gebruikelike bewering te hebben begrepen, dat een recht tevens
kon zijn een plicht. Indien de onderdanen opdracht hebben een
lichaam samen te stellen ter voorlichting van de Kroon, dan is er
kiesplicht Zijn echter de Kamers bestemd de eigen, oorspronkelike
rechten des volks te verdedigen tegenover de even eigen en oor-
spronkelike rechten der Kroon, dan is er kies recht. Voor beide
tegelijk is er geen plaats. En de Standaard sluit zich aan bij
de laatste opvatting. Hierin is natuurlik geen plaats voorde „funkcie"-
teorie, altans niet in de zin, waarin de Nederlander het woord
„funkcie" in dezen begrijpt, n.1. als opdracht van overheidswege,
dus als staatsambt. Na de eerste artiekelen van de Nederlander
kwam dan ook de Standaard op de zaak terug35), hetgeen
weer een antwoord van de tegenpartij uitlokte 36), een debat, waarin
het A.-R. blad tracht aan het C.-H. de leer van Thouret en
Barnave in de schoenen te schuiven door te herinneren aan
Barnave\'s woorden in de Assemblée Nationale op 11 Augustus
1791, dat „La qualité d\'électeur n\'est qu\'une fonction publique".

34) Standaard dd°. 1 maart 1912.

35) Ib. dd°. 20 maart 1912.

Echter vermeldde de driestar er niet bij, dat deze uitspraak betrek-
king had op gekozen kiezers van de twede graad, evenmin als het
C.-H. blad, bij zijn poging de A.-R. tegenstander Rousseau als
bondgenoot op te dringen, er aan herinnert, dat diens kwalifikacie
van het stemrecht als een „simple droit de voter dans tout acte
de souveraineté, droit que rien ne peut óter aux citoyens" ³⁷), wel
\'betrekking heeft op stemrecht, doch geenszins op kiesrecht voor
de samenstelling ener volksvertegenwoordiging 38). Nadat ook nog
de R otterdammer het orgaan van de Leider was te hulp ge-
sprongen, vond de Nederlander 39) hierin aanleiding zijn
opvatting nogmaals te doen kennen in deze allereenvoudigste vorm :
»het kiesrecht komt öf van boven, öf van beneden". In het eerste
geval, zo meent dan het blad, hebben we te doen met een funkcie,
en is dus stemplicht minstens geoorloofd, in het twede met een
subjektief recht, waarvan het gebruik aan het believen van de
bezitter staat. En, altans in Nederland, is het eerste het geval.

Ten slotte kwam ook het Handelsblad zich over de aan-
gelegenheid uitlaten 40). De twee hoofdartiekelen aan het onderwerp
gewijd, gaan uit van de vooropstelling „Stemming is Volksberaad-
slaging", d. w. z. van de zuiver Mirabeau\'se formule, om, ondanks
het vertegenwoordigend stelsel, van Rousseau te redden wat er van
te redden valt. Welnu, zo min als in een zangkoor van goede
samenstelling de sopranen of de bassen op een gegeven ogenblik
mogen zwijgen, wil er een bekoorlike samenklank ontstaan, even-
min kan deze volksberaadslaging de gewenste harmoniese uitkomst

37) Rousseau, Contrat Social IV, 1.

38) Een prototype van deze polemiek is reeds te vinden in een debat tussen Kuyper
en De Sa vorn in Lohma n bij de behandeling der Kieswet in de 2e Kamer op
20 mei 1896, waar deze sprekers, ook naar aanleiding van de stemplicht, op geheel
overeenkomstige wijze tegenover elkaar stonden. De eerste zcidc bij die gelegenheid:
„Dit geschil tusschen den geachten afgevaardigde en mij meen ik . .. niet beter te
kunnen toelichten dan door te verwijzen naar een uitspraak van Robert von Mohl
in zijn Encyklopaedie der Staatswissenschaft... blz. 238: „ob es in dem Vertreten
allgemeiner Rechte und Interessen des Volkes gegenüber der Regierung aus dem
Gesichtspunkte eines zustehenden Rechtes, oder ob es als ein zu Erreichung allge-
meinen Nutzens dienender Auftrag aufzufassen ist". — Op gronden, die zeer sterk
herinneren aan de leer der „dubbele soevereiniteit" (majestas rcalis en personalis),
die ook overigens aan het a.-r. staatsrecht, zoals deze staatsman dat leert, niet
vreemd schijnt, besloot ook toenmaals de spreker tot het eerste.

hebben, indien gehele kategorieën van burgers hun stem niet doen
vernemen. Of in casu het koor goed is samengesteld, meent het blad,
„worde voor het oogenblik aangenomen. Het vertrouwen, dat door
die samenwerking of door den naijver der verschillende personen,
groepen en partijen, ten slotte de beste muziek zal worden voortge-
bracht, — dat is juist het mystieke in het stelsel van verkiezingen."

„Maar dan ligt daarin besloten, dat niemand van zijn plaats*
wegblijve, dat elkeen mede-instemme." 41). Bevordering van
opkomst ter stembus is dus zeer gewenst. Maar stemplicht en straf
voor tuisblijvers, acht het blad onsimpatieke maatregelen. Aan
de „temperatuursverhooging" op stemdagen kent het een waarde-
volle betekenis toe, en het vreest voor verflauwing van de politieke
polsslag door een kiezerskonskripcie als van zulke maatregelen het
gevolg zou zijn. Wel is er alle aanleiding de stemgelegenheid te
vergemakkeliken, en een verplichting tot b.v. inlevering der kiezers-
kaart zou het blad toelachen. Zo was après-coup het Handels-
blad gewonnen voor het amendement - H arte.

Intussen was de Commissie, benoemd bij Kon. Besluit dd° 24
maart 1910, n°. 16, belast met het onderzoek naar de wijzigingen
die de Grondwet had te ondergaan, met zijn voorbereidende taak
gereed gekomen, en diende onder dagtekening van 15 mei 1912
een Verslag met bijbehorend Ontwerp-Grondwet in aan H. M.
de Koningin 42). Dit ontwerp, dat inderdaad een staatsrechtelik
meesterstuk mag heten, was echter tevens een teleurstelling, want
voor het onderdeel, dat het meest van al, zo niet uitsluitend de
publieke belangstelling gaande maakte, voor het kiesrecht, werden
geen voorstellen gedaan. Dienaangaande waren de meningen in
de boezem der kommissie zo uiteenlopend gebleken, dat geen enkele

41) Een iets verder gaande uitwerking van dit aantrekkelike beeld is te verleidclik\'
dan dat ik mij niet een kleine afwijking zou veroorloven van mijn plan, mij in dit
histories overzicht van kommentaar en polemiek te onthouden. Zingen in een zang-
koor altijd alle tegelijk? Neen immers! Elk zingt, wanneer dit voor hem „pas geeft",
Waarmee gezégd is, dat in een koor, dat zich automaties indeelt in bassen en tenoren,
alten en sopranen, jongensstemmen en andere „partijen", elk zal zingen, wanneer
hem dit „past", — altans in de veronderstelling van het blad, hetwelk konsekwen-
terwijze toch ook in dit opzicht moet aannemen, dat de mystiek der „natuur" de
„leer" van de dirigent vervangt.

oplossing noch kompromis een meerderheid op zich had weten te
verenigen. Het spreekt wel vanzelf, dat onder die omstandigheden
ook aangaande de stemplicht geen voorstellen werden gedaan.
Maar ook overigens achtte de kommissie zulks onnodig : indien
slechts de Grondwet de mogelikheid van evenredige vertegenwoor-
diging openliet, kon de beslissing over de stemplicht veilig aan de
gewone wetgever worden overgelaten 43).

Minder onthouding predikte in deze, onder de vele leden der
kommissie, die hun afzonderlike adviezen bij het rapport hadden
gevoegd, Mr. G. W. Baron van der Feltz, die, uitgaande
van de vooropstelling dat „De macht van den Wetgever behoort
te berusten op de machtiging van hen, voor wie de Wet zal
gelden", tot de slotsom geraakt, dat voor zo goed mogelike inrich-
ting der vertegenwoordigende lichamen aller medewerking wordt
vereist, waarbij intussen niet duidelik blijkt of tussen deze twee
stellingen een redenerend verband wordt bedoeld, dan wel of zij
als zelfstandige axiomata zijn nevenseengeschreven. Dit kommissielid
besloot zijn advies met een reeks kiesrecht-voorstellen, waarin het
vierde lid van art. 80 zou luiden :

„Indien de verkiezing plaats vindt naar het stelsel van
evenredige vertegenwoordiging, dan is de uitoefening van het
kiesrecht verplicht, volgens regels door de wet te stellen,
behoudens in de bij die wet uitgezonderde gevallen. De wet
regelt eveneens de gevolgen van de niet-nakoming van deze
verplichting" 44).

Evenwel, mèt het ministerie-Heemskerk verdween ook zijn
Grondwetsherziening van het toneel: de voorstellen werden inge-
trokken op 23 september 1913. En het ministerie Cort van
der Linden achtte regeling van het kiesrecht-vraagstuk der-
mate urgent, dat het de voorkeur gaf aan een parciële herziening,
uitsluitend bestemd om te brengen algemeen mannenkiesrecht,
evenredige vertegenwoordiging, gelegenheid tot vrouwenkiesrecht
en pacifikacie op onderwijsgebied. Ten behoeve van het laatste
werd een kommissie benoemd; de kiesrecht-regeling behield de
Regering voor zich, behoudens instelling ener Staatskommissie voor
de evenredige vertegenwoordiging. De schrikwekkende gebeurte-

43) Kan, ib. bl. 14, Evenzo de Vos van Stcenwijk 1. c. bl. 174. Cf. tam. Mr.
J. A. Levy in Wbl. n°. 9297.

nissen die zich sindsdien voordeden brachten aanzienlike ver-
traging, doch konden ten slotte het Nacionale Ministerie van de
Volkswil niet van de indiening zijner herzieningsvoor stellen weer-
houden 45), bij Kon. Boodschap ddo 22 october 1915.

De hierbij voorgestelde redakcie van art. 80 46) vangt aan:
„Het recht om de leden der Tweede Kamer te kiezen, wordt toe-
gekend aan____en eindigt: „De verplichting om van het kies-
recht gebruik te maken kan door de wet worden opgelegd." Aan
de wending van de aanvang wordt door de Regering veel waarde
gehecht om te doen uitkomen, dat het kiesrecht „niet als een
natuurrecht, maar eenvoudig als eene vrucht van de historische
ontwikkeling ... aan alle Nederlanders . . . (wordt) geschonken\' 47).
Let wel, hier is geen sprake van een „funkcie", die wordt „opge-
dragen" (wat ook een vreemd antwoord zou schijnen op meetings
en stakingen ter verkrijging van het kiesrecht!), doch van een
„recht", dat wordt „geschonken". Nu stond ook ongetwijfeld het
karakter van kiesrecht als „recht" (in de vage „publiekrechtelike"
bedoeling van „koncessie", die men dan daarmee pleegt te hebben),
wel altijd histories als een paal boven water; doch nimmer had
men het nodig geacht zo nadrukkelik te formuleren, dat men die
paal duidelik zag staan, als op het zelfde ogenblik, waarop men
hem onder water had afgezaagd! \'t Is of het sprookje van de
kleermaker, die de koning in zijn hemd liet lopen, een voor de
gelegenheid gemaakte parabel was! Na nog in ander verband, als
terloops en vanzelfsprekend te hebben verklaard, dat „De uit-
oefening van het kiesrecht is gemeenschapsplicht" 48), wordt ook
hier de mening geboekstaafd dat de bevoegdheid tot invoering
van stemplicht aan de gewone wetgever geenszins wordt geschon-
ken, doch dat deze bevoegdheid slechts „ten allen overvloede"
wordt erkend 49).

45) Hoogst lezenswaard zijn in dit verband dc ironiese artickclen van Staatsraad
Prof. Mr. A. A. H. Struycken in Van Onzen Tijd XVI bl. 277, 304 en 337.

46) Kan, l.c. bl. 295.

47) Mem. van Toel. bij Kan l.c. bl. 34112. Ook zonder polcmicsc bedoelingen kan
het nuttig zijn hier de bewering uit de M. v. A. naast te leggen, dat n.1. bij beperkt
kiesrecht „volksgemeenschap" en „staatsburgerschap" elkaar niet dekken, terwijl
zulks toch het geval behoort te zijn. (Kan, l.c. bl. 548).

48) Ib. bl. 347.

Uit het Voorlopig Verslag dd°. 3 juli 1916 bleek, dat „vele
leden", die voorstanders waren van een „organies kiesrecht", als
hoedanig zij het gezinshoofdenkiesrecht beschouwden, de voorstan-
ders m. a. w. der door het vorige kabinet beoogde regeling, zich
niettemin bij de invoering van het tans voorgestelde algemeen
kiesrecht zouden kunnen neerleggen, mits tegelijkertijd, behalve
evenredige vertegenwoordiging, ook de stemplicht imperatief in de
Grondwet werd voorgeschreven 50). Doch ook overigens bleek het
beginsel warme instemming te vinden. Men beschouwde „de ver-
vulling van de den kiezers opgedragen functie" (dat het kiesrecht
dit is wordt hier dus zonder meer voorondersteld!) „als een plicht
en beriep zich op de uitspraak van Buys, dat „publiek recht
gelijk staat met publieken plicht 51)." Verder werd beroep gedaan
op de opvoedende kracht der instelling alsmede op het feit, dat
door de invoering „bevorderd zal worden, dat de uitslag der ver-
kiezingen met den „volkswil" overeenstemt." Ook zal aan velerlei
stembuspraktijken een einde komen. Dit alles, en een beroep op de
belgiese praktijk, overstemde zózeer de tegenspraak van „enkele
leden," die in de nederlandse vrijheidszin een bezwaar zagen, of
van oordeel waren, dat door stemplicht politieke levenswaarde
werd toegedicht aan wat politiek dood was, dat de Kommissie van
Rapporteurs de Minister tot een nader mondeling overleg uit-
nodigde teneinde alsnog tot opneming van een imperatief voor-
schrift te geraken. Als gevolg mede van deze aandrang, was dan
ook de Memorie van Antwoord dd°. 1-9-1916 vergezeld van een
Nota van Wijzigingen, waarbij, onder meer. het slot van art. 80
aldus werd geredigeerd:

„De uitoefening van het kiesrecht is verplicht volgens regels
„door de wet te stellen" 52),
terwijl in de Additioneele Artikelen onder de vele wijzigingen, die
de Kieswet reeds had moeten ondergaan, tans ook de uitwerking
van het beginsel werd opgenomen in de artt. 55, 74. 92a, 152,
153 en 157 der Kieswet. Deze uitwerking stelde opkomstplicht vast,
(aanmelding aan het stemburo), behoudens geldige, in de wet
niet omschreven, redenen van verschoning. Deze zijn om te be-
ginnen ter beoordeling van de burgemeester, die slechts die stukken

50) Kan, 1. c. bl. 486.

51) Ib. bl. 503.

doorzendt aan de Ambtenaar van het O. M., waaromtrent hem
van een geldige verontschuldiging niet is gebleken. Indien ook de
rechter geen reden tot klemencie vindt, straft hij met berisping
(c. q. een schriftelike vermaning) of geldboete van hoogstens f 3.— ;
in geval van recidive wordt de straf geldboete van hoogstens ƒ10.—
Enkele redakcie-verbeteringen werden nog aangebracht bij Nadere
Nota van Wijzigingen dd^ü. 20 october 1916, waarbij tevens werd
voorgeschreven het aanhouden van een zwarte lijst, behelzend de
namen van hen, die zich hebben aangemeld aan het stemburo, doch
daarbij verklaard hebben niet te willen stemmen 53).

Enige amendementen hadden eveneens op ons onderwerp be-
trekking, waaronder twee van Schaper, het eerste strekkende tot
herstel van het oorspronkelik regeringsvoorstel, waarbij de vrijheid
van de gewone wetgever tot invoering van stemplicht werd erkend 54),
het twede voorschrijvende een Algemene Maatregel van Bestuur
houdende bepalingen, hoe on- en minvermogende kiezers, die niet
zonder geldelik nadeel kunnen gaan stemmen, „in staat worden
gesteld, om het stembureau te bezoeken" 55). Een ander amende-
ment, ondertekend door Beumer, de Monté Ver Loren,
Van derVoort van Zijp, Brummelkamp en Schim-
melpenninck bracht de tegenzin tegen de instelling tot uit-
drukking van de enige partij, die zich tot het laatst toe ernstig
daartegen bleef verzetten, en beoogde schrapping van het voor-
gestelde laatste lid van art. 80 56).

Gelijk te verwachten was, gaven de Algemene Beraadslagingen
aanleiding tot tal van lange, teoreties-diepgaande kiesrechtbeschou-
wingen, waaronder verscheidene tot ware kolleges uitdijden. Juist
daarom echter is dit histories overzicht niet de geschikte plaats
op het daar gesprokene nader in te gaan. Hier moge daarom het
volgende résumé volstaan:

Van Christelik-Historiese zijde werd door Van Idsinga

53) Kan, II bl. 8.
5-1) Kan II bi. 6.

55) Ib. bl, 75. „On sait où le triobole a conduit les Athéniens\'\' waarschuwt in der-
gelik verband Léon Losseau, Le vote obligatoire, in La Belgique Judiciaire van
<1 juni 1898.

in een professorale rede een kiesrecht-beschouwing geleverd, die,
zonder onmiddellik over stemplicht te spreken, toch al die elementen
bevatte, waarop dit instituut van ouds door deze partij is ver-
dedigd 57)_; terwijl door A. F. de Savornin Lohman het
oude stemplicht-duel met de antirevolucionaire zusterpartij werd
heropend op de oude wijze, n.1. door de van die zijde verkon-
digde opvattingen als „zuiver Rousseauaan\'sch" te betitelen; van
liberale zijde werd het voorgestelde aanvaard, zij het ook door
sommigen, als De Beaufort, zonder enthousiasme 58); van
Katolieke zijde werd het, voornamelik bij monde van L o e f f
verdedigd met de door deze partij van ouds aangevoerde argu-
menten 59)_; de sociaal-demokraten, die zich toch, wil men de voor-
standers geloven, in \'t biezonder en ernstig door deze „hervorming"
getroffen moesten achten, verklaarden bij monde van T r o e 1 s t r a
er zoveel niet tegen te hebben, doch de imperatieve invoering
inopportuun te achten bij eventueel gelijktijdige invoering van
vrouwenkiesrecht 60), een bezwaar, dat Loeff geenszins kon delen.

Zo bleef dan alle principiële tegenstand voor rekening der anti-
revolucionairen, die bij monde van de heer Van der Voort
van Z ij p betoogden 61), dat „kiesrecht is een bevoegdheid, die
niet een Minister geeft aan dezen of genen; kiesrecht is een be-
voegdheid, die voortvloeit uit de roeping, die de mensch van Gods-
wege in den kring, waarin hij gezet is, te vervullen heeft." Waar
dus kiesrecht behoort bij de mens, zó als de Overheid hem aantreft,
en niet is een attribuut hem van Overheidswege met Overheids-

57) Ib. bl. 101. " " ———

58) 1b. bl. 125: een van die maatregelen, die, „in zich zelf onverdedigbaar", alleen
zijn tc aanvaarden als tegenwicht tegen de macht van het geld in de verkiezingsstrijd.

59) 1b. bh 234.

60) Ib. bl. 155. Ook De Savornin Lohman had reeds eerder zijn mening tc
kennen gegeven, dat het stemplicht-voorschrift niet toepasselik moest zijn op even-
tuele kiezeressen. Bij deze opportunistiese handdruk tussen een principieel vóór-
en een vermoedelik tegenstander denkt men onwillekeurig aan het amendement-
Troelstra dd°. 10— 11 —\'16 strekkende tot uitdrukkelike uitsluiting van meer-
voudig stemrecht, en aan de belangrijke tegemoetkoming hieraan, gelegen in het
amendement-De Geer van Jutfaas-en-Lohman dd°. 13—11—\'16, strekkende
om invoering van zodanig stemrecht op grond van maatschappelike welstand tc
verbieden. Voor de definitieve voorkoming van dit korrektief, mogen inderdaad
Troelstra en de zijnen het andere overhebben!

oogmerk verleend, is verplichte uitoefening ingrijpen in individuele
vrijheidssfeer. Nu is zulk ingrijpen in \'t algemeen zeer zeker ge-
oorloofd, waar het gaat om zijn of niet-zijn van datgene, wat der
Overheid . ter verzorging is toebetrouwd; zó bij dienstplicht en
schoolplicht. Het feit alleen echter, dat de Overheid aller opkomst
aan de stembus wenselik acht in \'t algemeen belang is voor zodanig
ingrijpen geen voldoend motief.

Op andere en enigszins duistere wijze vatte de heer B rum mei-
kamp⁶²) de zaak aan in een betoog, dat vermelding verdient,
daar het een inzicht weergeeft, zij \'t verwikkeld in schuchterheid,
dat zeer voor de hand schijnt te liggen en toch van andere zijde
niet werd ter sprake gebracht. Naar zijn mening dan is stemplicht
„een zeer onjuiste, ongezonde gedachte. Het kiesrecht in een con-
stitutioneelen Staat is het middel om den zedelijk mondigen burger
gelegenheid te geven invloed te oefenen op den gang van \'s lands
zaken. Een zedelijk recht, dat uit zedelijke motieven moet worden
uitgeoefend. Hoe het gebruik maken van zulk een recht kan worden
aangedrongen door een bedreiging met dwang, begrijp ik niet."
Indien aan deze teorie van het „zedelijk recht" enige betekenis kan
worden gehecht, is het deze, dat stemmen op zich zelf een vorm
is, niet te denken zónder zijn inhoud en volledig bepaald dóór zijn
inhoud. Waar nu de inhoud zich op generlei wijze laat voor-
schrijven, is het zinledig dwang toe te passen ten opzichte van de
lege, ja vormloze, vorm. Of, nóg eenvoudiger: wie een kiezer
dwingt tot stemmen weet zelf niet, wat van die dwang het resul-
taat is ; wie hem echter op enigerlei wijze er toe brengt om anti-
revolucionair (resp.:... vul in naar verkiezing) te stemmen, weet
dit wèl, en doet een goed werk. Of, zoals de heer B r u m m e 1-
k a m p besloot: „Om de sluimerende of nalatige conscientie te
prikkelen is geen dwang, maar zijn zuiver geestelijke en zedelijke
middelen noodig."

De heer B e u m e r 63), terugkomend op de tegenspraak gelegen
in voorstelling van vrouwenkiesrecht en stemplicht tegelijkertijd,
wees op parallele tegenstrijdigheid in de motivering. Immers stem-
plicht wordt afgeleid uit de konstrukcie van kiesrecht als opdracht
van overheidswege en aan de vrouwen wordt het kiesrecht geschon-
ken omdat, volgens M. v. T., vele vrouwen het begeren, en ver-

62) Kan II bl. 442.

dedigd tegen wie het in strijd achten met de maatschappelike taak
der vrouw door de overweging in de M. v. A., dat „de vrouwen
ten slotte zelf hebben te bepalen welke funkcie zij in de maat-
schappij hebben te vervullen." Inderdaad is zulk een kiesrecht-
opvatting met stemplicht niet te rijmen, evenmin als deze woorden
van Eerdmans: „Naar mijn gevoelen vloeit uit hetgeen de
ontwikkeling van het kiesrecht leert voort, dat ieder het kiesrecht
zou moeten kunnen krijgen, wanneer hij er belang in stelt, wan-
neer hij er om vraagt" 64), ₀f deze van A. F. de Savornin
Lohman: „Waar wij staan tegenover een adres van meer dan
40.000 vrouwen, die zeggen, dat zij het kiesrecht niet verlangen,
schijnt het mij voor den wetgever niet geoorloofd te zeggen : nu
zult gij kiezen" 65).

Bij de behandeling van het artiekel kwam zich bij de bezwaren
der anti-revolucionairen nog tegenstand van sociaal-demokratiese
zijde voegen, een tegenstand intussen, die, gezien de teoretiese
vooronderstellingen der stemplichtgedachte nevens de politieke be-
lijdenis der sociaal-demokracie moeilik van principiële aard kon
wezen, en dit dan ook niet was. Maar, als maatregel van stem-
bustaktiek, is stemplicht bedoeld als een maatregel ten behoeve
van de meer lakse „gematigde" partijen tegenover voor eigen
propaganda meer geschikte extreme. Voor zover deze laatste die
bedreiging au sérieux nemen, is het dus voor hen ook een zaak van
taktiek, zich er tegen te verzetten. In deze geest klonk dan ook de
tegenstand van de heer Duys, verklarend: „het wordt alleen een
georganiseerde kiezersophalerij" en menend, dat men van hem niet
kon verwachten, dat hij „een algemeene kiezersophaal voor de
Liberale Unie ga(at) organiseeren, en nog wel in de Grondwet" 66).
Een ander, zo mogelik nog meer opportunisties, moment bleek in
S c h a p e r\'s verdediging van zijn bovenvermeld amendement. Op
het Congres der S. D. A. P. van januari 1916 n.1. wasgoedkeuring
gehecht aan de herzicningsontwerpen, zoals die toen waren, d. w. z.
met fakultatieve stemplicht, doch aldaar was gemis aan eenstem-
migheid over de stemplicht zelf gebleken. Toen dus deze après

64) Ib. bl. 365. ________-

65) Handelingen der Twcdc Kamer, 1916-17 bl. 383.__

coup ter beslissing stond, waren de sociaal-demokratiese afgevaar-
digden, n\'en déplaise art. 86 der Grondwet, zonder mandaat in
dezen, en verklaarden zich bij monde van Schaper voor „over-
rompeld" 67). Meer teoreties, doch minder socialisties, liet zich
Kleerekooper over de zaak uit, die \'t, liberaler dan de libe-
ralen, onverantwoordelik bleek te achten, iemand tegen zijn over-
tuiging ter stembus te sleuren, en, ter weerlegging van Van
Hamel, die betoogd had 68), dat aller deelneming nodig is om
een getrouwe afspiegeling te krijgen van de „stroomingen in het
volk", aanvoerde, „dat men nooit een onzuiverder beeld krijgt,
dan wanneer men ook menschen naar de stembus haalt, op wie
de maatschappelijke strijd, welke zich voor hun oogen ontplooit,
zoo weinig indruk heeft gemaakt, dat zij daardoor niet reeds be-
wogen worden, om in die groote worsteling hun eigen aandeel op
te vorderen 69)." Eveneens tegen Van Hamel was gericht de
opmerking van M e n d e 1 s 70), dat politieke opvoeding, beloofde
stemplicht-vrucht, het werk behoorde te zijn van politieke partij-
organisacies, veeleer dan van dorpsburgemeesters. In het vuur
zijner uitvoerige rede liet deze spreker zich verleiden, om, half bij
vergissing, een amendement in te dienen van verder strekking dan
dat van Schaper, n.1. tot schrapping van het laatste lid van
art. 80. Het verviel echter, doordien bleek, dat slechts één zijner
medeleden genegen was dit amendement te steunen; — en dat éne
lid moest natuurlik juist de heer B e u m e r zijn! Echter werd het
zelfde amendement door deze laatste in minder onwaarschijnlik
gezelschap opnieuw ingediend 71).

Twee nieuwe gezichtspunten omtrent details kwamen bij deze
debatten op de voorgrond, die vermelding verdienen. En wel werd
er hier voor \'t eerst door Van Hamel, waarschijnlik onder
invloed van de vergelijking met dienstplicht en de, voor deze afge-
vaardigde vermoedelik voorbeeldige wijze, waarop deze in Engeland
wordt in praktijk gebracht, het denkbeeld aan de hand gedaan,

67) Ib. bl. 451. Cf. ten bewijze, dat altans de Heer Schaper persoonlik zich
inderdaad in deze pijnlike situacie bevond: Schaper, Het Kabinet Cort van der
Linden, in De Socialistische Gids 1916 bl. 97.

68) Ib. bl. 461.

69) Ib. bl. 464.

70) Ib. bl. 466. " " " ~

dat gemoedsbezwaren afdoende verontschuldiging behoorden te zijn,
een mening door minister Cort van der Linden overgenomen
in zijn repliek72). In de twede plaats werd de stemplicht door
L o e f f in verband gebracht met de evenredige vertegenwoordiging
op een wijze als eerder nog niet was geschied 73). Want wel was
van vele en verschillende zijden (zo o. a. reeds door K e r d ij k
in zijn bovengenoemd artiekel) er op gewezen, dat de eerste zonder
de laatste niet denkbaar was, daar het niet aanging gehele kate-
gorieën der bevolking te dwingen tot het uitbrengen ener waarde-
loze stem, — hier echter werd volgehouden, dat de eerste van de
laatste de noodzakelike aanvulling is: evenredige vertegenwoordi-
ging n.1. zoude ten doel hebben de nacie op de schaal 1 : 50.000
te fotograferen en voor het slagen dezer foto zou dan natuurlik
nodig zijn, dat elk en een iegelik tegenover het objektief kwam
staan 74). De geest van Mirabeau is machtig, maar wie hield
Loeff voor zijn profeet? Dat Van Hamel iets dergeliks zeide,
baart minder verwondering. — En weer meer, dat de minister,
hoewel het beeld in al zijn scherpte wrakend, toch het daardoor
verbeelde „inzicht" mede overnam. Daarnevens voerde de minister
in hoofdzaak aan de politiek-opvoedende kracht van het voorschrift
en zijn opvolging, alsmede de zuivering van de stembusstrijd die
er het gevolg van zou zijn. „Wij hebben," zo zeide hij, „nu ook
een soort van stemdwang, maar een moreelen; ik zou misschien
kunnen zeggen: een immoreelen stemdwang. De stemplicht stelt in
plaats van dien ongeregelden, weinig aanbevelenswaardigen dwang
een geregelden en wettelijken dwang 75)." De amendementen-
Schaper en Beurner werden door hem dan ook beide „ten
ernstigste ontraden". De Heer B e u m e r vond hierin aanleiding
zijn amendement (schrapping) in te trekken76). Schaper evenwel

72) Handelingen l.c. bl. 489.

73) Ib. bl. 482"

74) Wil men niet ook wat perspektief in de kiek? Dan vocre men meervoudig stem-
recht in. Zo niet, dan blijft Mirabeau\'s landkaart een zuiverder beeld, — tenzij
men historico-organies genoeg is om De Volkspcrsoon in efligic op het Binnenhof
te willen zien tronen.

75) Handelingen 1. c. bl. 489. Van slechts akcidcntclc waardc^was \'s ministers over-
weging, dat zonder stemplicht de vraag van het vrouwenkiesrecht onzuiver zou
worden beoordeeld, daar de partijen, waar de vrouwen \'t minst politiek geschoold
zijn, daar dan uit dien hoofde tegen zouden zijn.

hield een uitvoerige rede ter verdediging van het zijne 77); en
deze rede werd een lang betoog ter verdediging van.... de
stemplicht! Hij voerde aan, dat deze voorkwam op het programma
van de Sociaal-Democratische Vereeniging van 1878 en van de
Sociaal-Democratische Bond van 1882. Men moest dan ook geens-
zins denken dat de S. D. A. P. „bang" was voor de invoering
dezer echt-demokratiese maatregel, die bestemd was om de ver-
kiezingsresultaten inderdaad een „zuiver beeld der natie" te doen
worden in stede van „een beeld van den rijksdaalder". Intussen,
het gaat daarbij voornamelik om het hóe, en daarom moet de
gehele kwestie zorgvuldig bij de herziening der kieswet worden
opgelost, en niet op de voorgestelde onvolledige wijze. Het amen-
dement Schaper (fakultatief-stelling) werd verworpen met 53
tegen 25 stemmen 78).

In dezelfde gedachtengang bevonden zich Schaper en zijn
geestverwanten, toen bij de Addicionele artiekelen de in verband
met de stemplicht aan te brengen wijzigingen in de Kieswet ter
sprake kwamen. Wel verdedigde Schaper zijn bovenvermeld
amendement, strekkende tot het verschaffen van een vergoeding
aan hen, die, om aan hun stemplicht te voldoen, kosten hebben te
maken, die zij niet lijden kunnen 79). Immers, zo redeneerde hij,
enerzijds zal dergelike „afwezigheid" veelal als geldige verontschul-
diging worden aanvaard, anderzijds zullen kiesverenigingen, die er
geld vóór over hebben, hun „afwezige" leden op kosten der partij-
kas laten overkomen, en zo is dan de ophalerij, die men dacht te
hebben uitgebannen, weer ingehaald. Troelstra echter wees er
op, dat nog zo menig ander detail moest worden onder ogen gezien,
alvorens inderdaad van een „uitwerking" sprake kon zijn, en ried
derhalve aan, .de embryonale „regeling" vervat in de voorgestelde
artt. 152 en 153 der Kieswet (kompetencie en sankcie), ook maar
liever weg te laten, ten einde later het geheel, bij afzonderlike
wet, aus einem Guss te kunnen tot stand brengen. Schaper nam
dit inzicht over en verving, voorzover zijn voorstel aanging, zijn
amendement door een mocie, luidende: „De Kamer, van oordeel,
dat nader bij de wet dient te worden geregeld de wijze waarop

77) Ib. bl. 492.

78) Ib. bl. 496. In hoofdzaak waren de voor-stemmers sociaal-demokraten en anti-
revolucionnairen.

kiezers, die op den dag der stemming niet in hun woonplaats
kunnen aanwezig zijn, in staat worden gesteld aan de stemming
deel te nemen, gaat over tot de orde van den dag." Wel werd
deze mocie geredelik zonder hoofdelike stemming aangenomen 80),
doch dit bleek geenszins een aanleiding voor de minister om nu
ook de artt. 152 en 153, als toch niet volledig, maar tot later uit
te stellen. Zij werden aangenomen, zonder tot nadere debatten
aanleiding te geven.

De aldus door de Twede Kamer aanvaarde regeling behelst:
art 80 Gw„ laatste lid: De uitoefening van het kiesrecht is
verplicht volgens regels door de wet te stellen.

art. VII der Addicionele Artiekelen, art. 74 der Kieswet, twede
lid: Ieder die volgens de kiezerslijst bevoegd is tot de keuze mee
te werken, is verplicht zich binnen den voor de stemming bepaalden
tijd ter uitoefening van zijn kiesrecht aan te melden bij het stem-
bureau in het voor hem op de kiezerslijst aangewezen stemdistrict,
behalve in het geval voorzien bij art. 63 8!) of bij het bestaan van
eene geldige reden van verhindering.

id., art. 78 der Kieswet, laatste zinsnede: Tevens wordt aantee-
kening gehouden van de namen der kiezers, die mochten weigeren
een stembiljet in ontvangst te nemen 82).

id., art. 92a der Kieswet: Het stembureau deelt binnen twee
dagen na den dag der stemming aan den burgemeester mee de
namen van de kiezers binnen zijn ressort, die zich niet hebben aan-
gemeld, overeenkomstig art. 74, tweede lid.

id., art. 152 der Kieswet: De kiezer, die verzuimt de verplich-

80) Ib, bi. 730.

81) Bepalend, dat de leden van het stemburo stemmen aan het buro waar zij lid
van zijn.

ting opgelegd bij artikel 74, tweede lid, na te komen, ontvangt
binnen veertien dagen na den dag der stemming eene uitnoodiging
van den burgemeester zijner woonplaats, om zich binnen andermaal
veertien dagen, naar verkiezing schriftelijk of mondeling, ten over-
staan van den burgemeester of een door dezen aangewezen ambtenaar
te verantwoorden ter zake van zijn verzuim.

Indien de burgemeester oordeelt, dat voor het niet nakomen
van de verplichting opgelegd bij art. 74, tweede lid, eene geldige
reden is aangevoerd, wordt aan de zaak geen verder gevolg ge-
geven. In het omgekeerde geval zendt de burgemeester de stukken
door aan den met de vervolging belasten ambtenaar van het Open-
baar Ministerie onder meedeeling dat hem van eene geldige reden
van verhindering niet is gebleken.

id„ art. 153 der Kieswet: De kiezer, die niet voldoet aan de
verplichting opgelegd bij art. 74, tweede lid, wordt, tenzij den
rechter van eene geldige reden van verhindering blijkt, gestraft
met berisping of met geldboete van ten hoogste drie gulden.

Indien tijdens het plegen van de overtreding nog geen twee
jaren zijn verloopen sedert eene vroegere veroordeeling van den
schuldige wegens gelijke overtreding onherroepelijk is geworden,
of de deswege opgelegde geldboete vrijwillig is betaald, wordt
geldboete van ten hoogste tien gulden opgelegd.

De uitspraak is aan hooger beroep noch cassatie onderworpen.

Indien de straf van berisping wordt opgelegd aan een afwezig
gebleven beklaagde, wordt eene schriftelijke vermaning van den
Kantonrechter om aan de verplichting opgelegd bij art. 74, tweede
lid, in het vervolg te voldoen, aan den veroordeelde van wege het
openbaar ministerie beteekend op de wijze, voorgeschreven bij art.
144 van het Wetboek van Strafvordering.

id., art. 157 der Kieswet: De in artikel... 153 bedoeld[e] straf-
bar[e] feit[en],... word[en] als overtreding[en] beschouwd.

De behandeling in de Eerste Kamer bracht weinig nieuws. In
\'t Voorlopig Verslag doen „verscheidene leden" zich als vóór-,
anderen als tegenstanders kennen, zonder dat nieuwe gezichtspunten
worden geopend 83). Ook de Memorie van Antwoord¹) verklaart
geen nieuwe argumenten meer te kunnen aanvoeren; aangestipt

83) Handelingen der Eerste Kamer 1916—17 bl. 369.

1  Ib. bl. 452. _t *

wordt hier, dat, evenals algemeen en evenredig kiesrecht, stem-
plicht vereist wordt voor de „zuiverheid van de verkiezingsuitslag",
zonder dat ditmaal die „zuiverheid" van een „beeld"-ergens-van
wordt verlangd; doch zonder ook dat er wordt bijgevoegd, wat
soort „zuiverheid" men dan wèl op \'t oog heeft. Ook wordt in-
gegaan op een opmerking van \'t Voorlopig Verslag, waar men
zich verbaasd had over de plechtige vaststelling van een grond-
wettig beginsel gelijktijdig met de behandeling zijner schending als
„overtreding" in de Addicionele Artiekelen: de Minister meent,
dat elke handeling in strijd met een Overheidsgebod als zodanig een
even ernstig vergrijp is; dat echter de strafmaat wordt beperkt
tot de dosis, die vermoedelik voldoende is om het doel te bereiken,
en daarom in casu met een zeer lichte straf kan worden volstaan.

Niets vermeldenswaardigs bracht de Openbare Beraadslaging,
behoudens enkele behartenswaardige techniese opmerkingen van de
Heer Franssen, die intussen voor ons doel niet ter zake doen.

Een, altans in deze samenvattende vorm, nieuwe beschouwing,
leverde de Minister Cort van der Linden in zijn slot-
woord 85); algemeen kiesrecht, evenredige vertegenwoordiging en
stemplicht zijn gelijkelik en gezamelik nodig om het parlement te
doen beantwoorden aan de „realiteit van het volksleven"; doet
het dat niet, dan zal de parlementaire werkzaamheid het volk te
leur stellen; en dan wordt ■— de amerikaanse staten leren het —
het parlement ten behoeve van rechtstreeks ingrijpen door het volk
ter zijde geschoven. Wie dus slecht denkt over parlementarisme,
moge in stemplicht, zo al een kwaad, dan toch een kwaad zien
om erger — referendum, volksiniciatief e. d. — te voorkomen.

De herzieningsontwerpen werden den lóden _mei 1917 z. h. s.
door de Eerste Kamer aangenomen.

§ 2. De Uitwerking van het Beginsel in de Praktijk.

Indien men zelf een denkbeeld voorstelt of verdedigt, ligt het voor
de hand, te beginnen met een uiteenzetting van de toestanden, die
de voorgestelde hervorming wenselik maken, en van de begrippen
en opvattingen omtrent de zaken, die in die toestanden verkeren,
waardoor die hervorming wordt gerechtvaardigd.

Waar het er echter om gaat een van vele zijden verdedigde, en

elders reeds tot uitvoering gebrachte zaak te beoordelen, schijnt
de omgekeerde weg meer aangewezen, n.1. te beginnen met de
konkrete hervorming zelve, die wordt aangeprezen, uiteen te zetten,
en eerst daarna de grondslagen van eigen inzicht te zoeken, waar-
aan een op zodanig onderwerp betrekking hebbend voorstel moet
worden getoetst.

Onderzoeken wij daarom allereerst wat men wil voorschrijven,
hoe men dit voorschrift wil handhaven en welke middelen men tot
die handhaving wil aanwenden.

A. D e N o r m.

Door de moderne naam „Stemplicht" is vanzelf die inhoud der
norm uitgeschakeld, tegen de verdenking waarvan F r u i n de
bedoeling der voorstanders nog in 1895 moest verdedigen in zijn
bovenvermelde brochure „Over den zoogenaamden Kiesdwang" 86),
Inderdaad denkt niemand er aan, de kiezers werkelik tot kiezen
te verplichten, hoezeer dit ook het door vele voorstanders in
beginsel gewenste zou zijn, en hoezeer men ook uit de voorgestelde
redakcie van het slot van art. 80 der Grondwet: „De uitoefening
van het kiesrecht is verplicht" geneigd zou zijn het tegendeel te
lezen. We stuiten hier al dadelik op de eerste moeilikheid voor
hen, die uit de aard van het kiesrecht de in \'t staatsbelang be-
staande noodzakelikheid afleiden, dat ieder kiezer tot de keuze mede-
werke, moeilikheid, geboren uit tweeërlei oorzaak. Bij verplichte
kandidaatstelling toch, schijnt het onredelik te eisen, dat men uit
het gebodene een positieve keuze doe, \'t zij dan dat men zich
buiten staat acht de relatieve voortreffelikheid der voorgestelde
kandidaten te beoordelen, het zij, dat men, minder bescheiden, ze
alle verwerpelik acht. Want ook al meent men met Beaussire ¹),
dat „II ne s\'agit ici que d\'un choix à faire, c\'est-à-dire d\'une pré-
férence à exprimer, non pas le plus souvent entre le meilleur et
le pire, mais entre un moindre mal et un plus grand", men zal
toch ook met hem eens moeten zijn — al betreure men \'t niet gelijk
hij, — dat „Rien n\'est plus difficile à vaincre que les scrupules
d\'honnêteté." F r u i n verklaart dan ook nadrukkelik, dat hij „geen

86) F r u i n 1. c. bl. 3 sqq.

1  Emile Beaussire, Les abstentions électorales, in Revue des Deux Mondes
1872, T. XCVII bl. 663.

oogenblik zou aarzelen om (een dergelike dwang) als onredelijk en
onzedelijk te verwerpen." Maar ook zonder verplichte kandidaat-
stelling, waarbij dus de kiezer in de gelegenheid is een geldige
stem uit te brengen op zich zelf of een ander voortreffelik verte-
genwoordiger der door hem voorgestane beginselen, is het duidelik
dat gebruikmaking van een dergelik expedient een zinledige for-
maliteit zou zijn. De twede oorzaak echter is de omstandigheid
dat de stemming geheim is, en men terecht van oordeel is, dat
dit zo blijven moet. Immers het spreekt wel vanzelf, dat men bij
geheime stemming de kiezer wel gelasten, doch niet noodzaken
kan, een geldige, positieve stem uit te brengen. Wie derhalve de
voorkeur geeft aan een uitvoerbare lex perfecta boven een onuit-
voerbare lex imperfecta ziet zich wel genoodzaakt, zich minstens
te beperken tot stemplicht, waarbij dus de kiezer wordt verplicht
tot het maximum, waartoe hij op kontroleerbare wijze te verplichten
is, n.1. het inleveren van een al-dan-niet geldig, al-dan-niet inge-
vuld stembiljet.

Bij stemplicht is men derhalve genoodzaakt rekening te houden
met een kategorie van stembiljetten, die men anders, terecht of
ten onrechte, voor de bepaling van de uitslag kan negeren, n.1.
de blanco\'s. Te dezen opzichte nu, maken vele voorstanders,van
de nood een deugd, enerzijds als overredingsmiddel, door hen, die
uit bezorgdheid voor de vrijheid hun tegenstanders zijn, op deze
gelegenheid te wijzen, anderzijds door een belangrijk verschil in
waarde aan te tonen tussen een blanco-stem en géén-stem. Nu wil
echter het ongeluk, dat deze positieve redenering met gene nega-
tieve in zodanige strijd geraakt, dat in de praktiese toepassing de
ene aan de andere moet worden opgeofferd. Zij toch, die aan de
blanco-stemmen een positieve waarde toekennen, denken daarbij
aan die tuisblijvers die alle voorgestelde kandidaten even verwer-
pelik achten en dit, gedwongen te stemmen, door hun blanco-stem
tot uitdrukking brengen. „C\'est une vote platonique, direz-vous.
Pas si platonique que cela. La démocratie, en définitive, est le
gouvernement de l\'opinion ; et, le jour où le quart ou le tiers des
électeurs mettraient un morceau de papier blanc dans la boîte élec-
torale, il y aurait là une manifestation d\'opinion très nette, très
précise, et qui ferait certainement naître des candidatures nouvelles
aux élections suivantes 88)." Blijkbaar denkt men bij deze en der-

88) Paul Laffitte, Réponse à M. Sarcey à propos du Vote Obligatoire, in Revue
Bleue 1893, T. LU, bl. 21. Evenzo: Félix Morcau, Le Vote Obligatoire, in

gelike redeneringen aan een zeer bepaalde kategorie van tuisblijvers,
en wel aan diegenen, die, verre van apolitiek, onbevoegd tot oor-
delen, te zijn, integendeel tot oordelen maar al te zeer bekwaam,
niet van zins zijn tot de overwinning van éen der kandidaten mee
te werken, door een voorkeur uit te spreken voor éen van twee
maux égaux. Erkend moet worden, dat bij een stelsel van even-
redige vertegenwoordiging zulke kiezers in beginsel meer kans
hebben op een kandidaat van hun gading, altans op een kandidaat
die niet te enen male aan sukces behoeft te wanhopen. Maar hier
staat tegenover, dat naar veler mening evenredige vertegenwoor-
diging nóg meer dan distriktskeuze, altans in vele zijner vormen
en in \'t biezonder in die, welke bij ons te lande staat te worden
ingevoerd, uitloopt op vertegenwoordiging van politieke partijen
als zodanig, terwijl juist vele van bovenbedoelde kiezers, wars van
kultivering van het „massale politiek bewustzijn", van mening zijn,
dat ter Volksvertegenwoordiging de voortrefFelikste elementen uit
de burgerij moeten worden afgevaardigd, van mening zijn derhalve,
dat een verkiezing in de eerste plaats betrekking moet hebben op
personen, en niet op wat de mening van de dag onder de „politieke"
beginselen rangschikt, en derhalve geen aanleiding hebben partij
te kiezen in een strijd, waarbij het „slechts" om deze laatste gaat.
Dergelike redeneringen voorshands latende voor wat zij zijn 89),
moet in elk geval worden erkend, dat zij veelal eigen zijn juist aan
die „verlichte" en „gematigde" kiezers, aan wie men denkt bij

Revue Politique et Parlementaire 1896, T. VII, bl. 43: „(Le) nombre (des bulletins
blancs) atteste éloquemment que le corps électoral, s\'il ne désigne pas le représentant
de son choix, repousse les candidats qui se sont offerts à lui. D\'autres candidats
seront encouragés à se produire, parmi lesquels les électeurs trouveront sans doute
le député qu\'ils désirent. Le bulletin blanc a un sens précis que l\'abstention, dont
les causes sont ignorées, n\'a point"; Minister Beernaert in de belgiese Kamer:
„Le bulletin blanc, surtout lorsqu\'il s\'en trouve en grand nombre, peut avoir une
signification politique qui serait parfaitement comprise" (Annales parlementaires 1893
bl. 1539); Paul Coûtant, Le Vote Obligatoire, Paris 1898, bl. 8^: „dans le cas
où le nombre des bulletins blancs dépasserait le chiffre des suffrages obtenus par
le candidat, (on pourrait) espérer que celui-ci aurait assez de pudeur pour refuser
un siège conquis dans des conditions aussi peu glorieuses". F. de Vecchi, Il voto
obbligatorio e il fondamento giuridico del diritto elettorale, Alessandria, 1910, bl. 67:
„un" elezione verrebbe a rispecchiare sempre fedelmente, anzi più fedelmente, la
volontà popolare, con -le dichiarazioni più esplicite ed apparenti delle schede bianche,
che con il dubbio [significato] delle astensioni.

89) In § 15 B infra zal blijken, wat wij er inderdaad van te denken hebben.

bovenvermelde aanprijzing van blanco stemmen, zoodat de kwestie
bij evenredige vertegenwoordiging evenveel aandacht blijft ver-
dienen als bij distrïktskeuze. Intussen spreekt het vanzelf, dat men,
aldus redenerende, en aan de blanco stemmen een positieve waarde
toekennend, slechts konsekwent is door de blanco\'s mee te doen
tellen bij het opmaken van het totaal der geldig uitgebrachte stem-
men 90). Echter heeft zulk een maatregel wèl ten gevolge, dat men
altans niet éen der kandidaten, die men immers evenmin, (of wellicht
nog minder) als de anderen wil steunen, indirekt de overwinning
vergemakkelikt door verlaging van de absolute meerderheid 91);
maar overigens kan hij alleen dienen om de kans op herstemming
te verhogen. En nu zal het toch wel bij elke behoorlike kiesrecht-
regeling uitgesloten moeten blijven, dat bij de herstemming nieuwe
kandidaturen worden gesteld 92)_: zelfs stemmen de meeste wetge-
vingen, en terecht („lites finiri oportet"), hierin overeen, dat bij
herstemming alleen die biljetten geldig zijn, die ten gunste van de
in herstemming gekomen, gezifte, kandidaten zijn afgegeven. Hier
zijn dus in elk geval de blanco\'s ongeldig 93). Maar ook, quid:
indien bij eerste stemming de blanco\'s de absolute meerderheid
bereiken ? Of indien zij in herstemming komen ? Of, wat toch zeer
goed denkbaar is, indien bij evenredige vertegenwoordiging hun
aantal éen of meerdere malen de kiesdeler bevat ? Moeten dan de
betrokken Kamerzetels onbezet blijven ? Zij, die van mening zijn,
dat het parlement „het spiegelbeeld der nacie" behoort te wezen,
moesten zulks eigelik goedkeuren ; maar ook bij wat mij een juiste
opvatting schijnt van het vertegenwoordigend stelsel, zou het denk-
beeld geenszins verwerpelik zijn ; — wat niet wegneemt, dat het
in veler ogen met bovenstaande vragen ongetwijfeld ad absurdum
wordt gevoerd; en evenmin, dat men een dérgelik positieve be-
tekenis aan een blanco eerst dan kan hechten, als daarnévens de
mogelikheid van niet-stemmen openblijft.

Evenwel, er zijn ook andere tuisblijvers dan die, waarop de hier

90) Dit werd dan ook voorgesteld in het franse ontwcrp-Lc te 11 ie r van 7 februari
1889, Documcnts parlementaries, Annexe 3518 bl. 345.

91) Een resultaat, bij niet-verplichtc kandidaatstelling ook door een „fantasie-stem"
te bereiken.

92) Toch zouden alleen bij een nieuwe „vrije stemming" de door het aantal der
blanco s aangemoedigde kandidaten te voorschijn kunnen komen.

93) Cf. Pr. Emil Spira, Die Wahlpflicht, Wien, 1909 bl. 43/4.

besproken redeneringen omtrent de betekenis van blanco stemmen
betrekking hebben. Behalve verschillende verdere kategorieën, die
later ter sprake zullen komen, is er vooral de grote massa der
politiek onwetenden, zij, aan wie Mr. Levy denkt, als hij vraagt:
„Iemand wijzer te heeten, dan hijzelf, in oprechtheid, meent te zijn,
is het niet een bespotting of persifflage ?" 94) Ook hier hebben de
voorstanders van stemplicht hun antwoord gereed en het luidt:
„Laat ze blanco stemmen". Zo verscheen in 1909, toen voor \'t
eerst de stemplicht in Spanje in toepassing kwam de volgende
„verkiezingsoproep" in de spaanse bladen: „Weet ge aan geen
der kandidaten van uw kieskring uw vertrouwen te schenken, en
zijt ge desalniettemin bevreesd voor de wet ? Maar stemt dan op
de heer Blanco met een oningevuld biljet. Veel gaat er niet van
hem uit, van de heer Blanco, maar van welke andere kandidaat
gaat wèl veel uit naar uw mening ? Een verleden heeft hij niet,
maar wellicht verdient deze kandidaat zonder verleden de voor-
keur-boven vele andere, die er maar al te zeer een hebben. Met
de heer Blanco kunt ge er zeker van zijn, dat hij niet zal knoeien
met de begroting en dat hij de belastingen niet zal verdubbelen.
En dan, door te stemmen op de heer Blanco brengt ge uw eer-
zaamheid niet in verdenking, want hij is eerst recht een arm kandidaat,
en hij voorwaar zal er niet aan denken u de gebruikelike eindeloze
drinkgelagen aan te bieden, met tal van sigaren van enkele cen-
tiemen \'t stuk" 95). Voorzeker, dit is een uitweg, een uitweg waarvan
de begaanbaarheid te zijner plaatse nog zal ter sprake komen, doch
waarvan reeds hier kan worden vastgesteld, dat hij leidt tot juist
het tegenovergestelde van datgene, waartoe wij zoëven waren
geraakt. Want nu is het eensklaps zeer duidelik, dat men de blanco\'s,
die immers niets- zijn dan de uitdrukking der radeloosheid van on-
wetende plicht-kiezers, vooral niet in rekening moet brengen bij
het opmaken van de uitslag. Zolang er derhalve geen middel wordt
aan de hand gedaan om de positieve en de negatieve blanco\'s te
onderscheiden — en waarlik, ze lijken sprekend op elkaar als ze
uit de stembus komen, met hoe onderscheiden gevoelens ze er ook
mogen zijn in gedaan 96), — zo lang mag de gelegenheid tot blanco

94) Mr. J. A. Levy in Weekblad van het Recht n°. 9297.

95) Geciteerd bij Vecchi 1. c. bl. 67.

96) Hierbij moet worden aangetekend, dat juist waar ^éen stemplicht bestaat hier-
omtrent geen twijfel hoeft te zijn. „Negatieve" blanco\'s komen hier niet voor, want

stemmen desnoods worden benut als een expedient, dat stemplicht
in tegenstelling tot kiesplicht prakties mogelik maakt, doch geenszins
als een op-zich-zelf aanbevelenswaardige trek der instelling worden
voorgesteld. De oplossing der, daarmede niet vervallende, moeilik-
heid öf, en zo ja hoè, met de blanco\'s moet worden rekening
gehouden, mogen we dan verder aan de voorstanders overlaten.

Er zijn er onder die voorstanders, die van de voortreffelikheid
van het blanco stemmen minder overtuigd zijn 97), en doorvoering
van hun beginsel: „alle naar \'t stemlokaal" mogelik zoeken te
maken, zonder dit expedient nodig te hebben. Uitteraard is hier-
toe een nieuwe transakcie met het beginsel nodig. Na reeds van
aller materiële deelneming aan de verkiezing (kiesplicht) te hebben
afgezien om met formele deelneming (stemplicht) genoegen te nemen,
doet men tans van alle verplichte deelneming hoegenaamd afstand,
en vergenoegt zich met het scheppen van voorwaarden, die op
hun beurt zodanige deelneming kunnen bevorderen. Het spreekt
vanzelf, dat men tot een dergelik sisteem slechts op politieke,
geenszins op staatswetenschappelike gronden kan geraken. Laten
we dus de laatste buiten rekening, dan moet erkend worden, dat
deze opkomstplicht voor politieke voorstanders van stemplicht een
schrede voorwaarts beduidt. Want het beduidt een belangrijke
tegemoetkoming tegenover de „scrupules d\'honnêteté", waarmee,
gelijk we boven zagen, Beaussire geen raad wist, als de in-
transigente kiezer die niet kiezen wil, in de gelegenheid wordt gesteld,
niet slechts om zijn eigen geweten gerust te stellen door inlevering
van een blanco biljet, maar ook om openlik van zijn onthouding
te getuigen. Tegenover deze winst staat dan \'t verlies, dat men
van staatswetenschappelike motivering zijner plannen moet afzien,
om zich te vergenoegen met de uiteenzetting, dat aanneming ervan
goede politiek zou zijn. Aldus Herrfurth, wiens gehele betoog 98)

het spreekt vanzelf, dat wie onverplicht naar \'t stemburo gaat om een blanco stem
af te geven, hiermee zijn bedoeling heeft.

97) Aldus F. W. Holls, Compulsory Voting, in Annals of the American Acadcmy
of Political and Social Science, 1890—91, Vol. I bl. 602: ... it must bc admitted
that no law upholding the sccrccy of the ballot can prevent voting in blank. But
the man so voting still pays the tribute of hypocrisy, and assumes a virtuc though
he has it not. His example is, therefore, not so pernicious, and his case bclongs
to the domain of ethics, not of law."

98) L. Herrfurth, Reichstags-Wahlrecht und Wahlpflicht, in Deutsche Juristen-
Zeitung 1896 bl. 3 en 23.

uitsluitend de strekking heeft aan te tonen, dat dit het enige
middel is om het aantal sociaal-demokratiese zetels in de Rijks-
dag te verminderen. Immers beperking van het nu eenmaal be-
staande algemeen kiesrecht zou gevaarlik zijn, en ook een coup
d\'état is niet raadzaam, terwijl vermoedelik een voorstel tot in-
voering van meervoudig kiesrecht geen meerderheid zou weten te
verwerven. Rest dus geen ander middel dan de door hem aan-
bevolen opkomstplicht, die tot resultaat zal hebben het verschijnen
aan de stembus ook van die kiezers, die er niet reeds door partij-
discipline worden heengevoerd. Daar het nu waarschijnlik is, dat
de meest gedisciplineerde partij, n.1. de sociaal-demokratiese, onder
die tuisblijvers het zwakst zal zijn vertegenwoordigd, altans relatief
zwakker dan onder de tans reeds opkomenden, zal het resultaat
zich in hun nadeel wijzigen. „Es wird deshalb, wenn sich auch
die Folgen der Einführung einer gesetzlichen Wahlpflicht von vorn-
herein nicht mit Sicherheit zifFernmässig feststellen lassen, doch mit
einem hohen Grade von Wahrscheinlichkeit angenommen werden
können, dass sie sich im obigen Sinne als günstig erweisen und
eine Zurückdrängung der Sozialdemokratie im Reichtstage bewirken
werde" 99). Dit doel der invoering op zich zelf zal te zijner plaatse
nog ter sprake komen; dat een dergelik doel iedere beginsel-
koncessie toelaat is a priori duidelik, en zo prijst Herrfurth
dan zijn sisteem als volgt aan : „In welcher Weise der einzelne
Wähler von seinem Rechte Gebrauch machen, wem er seine
Stimme zuwenden, ob er einen unbeschriebenen Zettel abgeben
oder sich gänzlich der Wahl zu enthalten erklären will, bleibt
seinem freien Ermessen überlassen" 100). Natuurlik, de verstokten
stemmen toch niet; wat de anderen betreft, als ze maar eenmaal
de moeite genomen hebben van naar \'t stemlokaal te komen, ver-
trouwt men, dat ze die moeite niet voor niets gedaan willen
hebben 101) 102)._

99) Herrfurth 1. c. bl. 25.

100) lb. bl. 23.

101) Zó ook o.a. minister Beernaert in de belgiese Kamer (Annales Parlcmcn-
taires bl. 1539): „Du moment oü on doit aller voter, on ne se rendra que bien
rarement au scrutin pour n\'en rien faire."

102) Men verwarre de hier bedoelde „opkomstplicht" niet met die, welke in sommige
Zwitserse kantons bestaat. In deze kantons is de „Landsgemeinde", zijnde de fees-
telike en gewapende bijeenkomst van alle ingezeten burgers, de soevereine volks-
vergadering, waar geenszins „afgevaardigden" gekozen, doch over \'s lands zaken

*

- Als men nu eenmaal zijn beginsel zó ver heeft gereduceerd, dat
het er slechts om te doen is aan kiezers, die uit indolencie tuis
blijven psychologiese tegenmotieven te verschaffen, is er geen reden,
niet nog een of meer stappen verder te gaan. En gelijk men in
een inrichting voor heilgimnastiek kan wielrijden, roeien en berg-
klimmen zonder op een rijwiel of in een roeiboot te zitten, of
bergen te bestijgen, zijn er procédés te bedenken, waarbij de tuis-
blijvende kiezer zich dezelfde moeite heeft te getroosten, die hij
had moeten nemen indien hij wèl ter stembus was gegaan. Zonder
nu zover te gaan, dat men als sankcie de tredmolen voorstelt, in
tijd berekend naar de afstand van des kiezers domicilie tot aan het
stemlokaal, zoekt men dit doel te bereiken door de norm, die wordt
opgesteld, en die tans niet meer eist, dat men kieze, noch ook dat
men stemme, noch eindelik, dat men aan de stembus de verklaring
kome afleggen van dit geen van beide te willen doen, maar dat
men ter zelfder plaatse, waar men anders had moeten komen om
één van al deze dingen te doen, zich te eniger tijd vervoege om
zijn nutteloos geworden stemkaart te komen inleveren : een op-
zich-zelf zinledige tocht naar Canossa derhalve, met geen andere
bedoeling dan de aan het tuisblijven verbonden moeite-besparing
te niet te doen.

Is men nu eenmaal zo ver gekomen in zijn koncessies aan het
beginsel, dat wil zeggen aan zijn tegenstanders, dan is men tevens
geraakt aan het psychologies moment, waarop de voorstanders
een zekere schaamte bekruipt, die het hun moelik maakt om vol
te houden, dat het nog de „stemplicht" is, die zij verdedigen. Ten
slotte laat men dit heilig beginsel dan niet alleen vallen in de
vorm, doch zelfs in de motivering en beroept men er zich op, dat
het om techniese, administratieve, statistiese e. d. redenen wenselik
is, dat de ongebruikte stemkaarten bij de administracie terug
keren. Dan intussen is ook de laatstbedoelde inhoud van de norm
niet meer vol te houden en moet het voldoende worden geacht,
indien de kaarten over de post of door het loopmeisje worden
terugbezorgd, of aangereikt „als men toch eens langs komt." Dié
moeite is inderdaad geringer dan die welke een ijverig, d. i. een

beraadslaagd en gestemd wordt. Dat aan de burgers de verschijning in zulk een
soevereine volksvergadering ten plicht wordt gesteld (aldus in Zug, Uri, Nid-
walden, Glaris, Appenzcll e. a.) is wellicht zeer verklaarbaar, doch in geen geval
vergelijkbaar met het verschijnen aan de stembus bij verkiezingen in een Konsti-
tucionele Monarchie.

stemmend, kiezer zich getroost; maar enige moeite is het, en zo
is er wellicht aanleiding te redeneren gelijk een zuinige huisvrouw,
die voor eigen geweten een extravagance goedpraat, dat „je alleen
maar \'t verschil moet rekenen". Zo schijnen dan b.v. in \'t kanton
Zürich zij, die zich verheugen over talrijke kiezers-opkomst, bij
een dergelike regeling hun rekening te vinden 1°³).

Hoe dit zij, de nederlandse wetgever is tot dusverre door be-
doelde schaamte nog niet bekropen, kon zich hiervoor ook moeilik
toegankelik stellen bij uitwerking van een grondwettig voorschrift
luidende „De uitoefening van het kiesrecht is verplicht volgens
regels door de wet te stellen." Hiermee is een afglijding als in
Zürich niet mogelik, zodat kon worden vastgehouden aan de eis:
gelijke moeite voor stemmers en niet-stemmers. Zelfs heeft men
zich tans niet bepaald tot wat de amendementen -Vermeulen
en Harte indertijd voldoende achjiten, n.1. persoonlike terugbe-
zorging van de stemkaart op een door de administracie aan te
wijzen dag, maar wordt bepaaldelik verlangd opkomstplicht, met
vrijheid om al dan niet te stemmen 104).

Toch doet deze regeling zonderling aan. Zeer zeker, het komt
voor dat een meerderheid-van-het-ogenblik in de Grondwet een
bepaling weet te doen opnemen, waar een latere meerderheid dan
mee zit opgescheept. Het gevolg is dan een kompromis tussen
wens en geweten van die latere meerderheid, waardoor uitvoerings-
wetten tot stand komen, die aan een onbevooroordeeld beoor-
deelaar niet bepaald die toeschijnen, welke de grondwetgever had

103) Kantonale wet van 29 juni 1890. De stemkaarten die niet binnen twee dagen
na de verkiezing zijn terugbezorgd, worden tegen betaling van 50 centimes aan
huis afgehaald. S. Deploige, Le vote obligatoire en Suisse, Bruxelles 1893, bl. 19
verklaart: „Les auteurs de la loi se sont [mêmc] défendus d\'introduire le vote
obligatoire; ils ont \'déclaré qu\'ils voulaient simplement prendre une mesure d\'ordre
pour faire revenir régulièrement les cartes aux chancelleries communales". De
züricher kiezers moeten dus terwille van een onderdeel der zürichcr Statistiek bij
elke verkiezing of stemming (we zijn in \'t land van \'t referendum!), waaraan zij niet
deelnemen, een drukwerk verzenden of een kwartje betalen voor \'tafhalen. Maar,
meent Coutant 1. c. bl. 137: „Mieux vaut, après tout, une sanction sans principe
apparent, qu\'un principe sans sanction", en verheugt zich ter wille van Zürich in
het resultaat, dat gemiddeld 9l°,\'o der kiezers aldaar komen stemmen. (1b. bl. 140).

104) Cf. M. v. A. bij Kan 1. c. I bl. 573.: „Het ligt voor de hand, dat stemplicht
(bedoeld is blijkbaar: kiesplicht) in den strikten zin van het woord niet kan worden
gesanctionneerd. Het geheim der stemming belet immers na te gaan wat de kiezer
met zijn stembiljet in het stemhokje gelieft te doen. Evenmin verdient het aanbe-
veling den kiezer te verplichten een stembiljet in ontvangst te nemen, zich daarmee

bedoeld. Zelfs komt het voor, dat de praktijk der wetgeving zozeer
in strijd is geraakt met grondwetsbeginselen, die men verouderd
acht, dat men bij een grondwetsherziening de gelegenheid te baat
neemt, om a posteriori die beginselen te vervangen door een
samenvatting der nieuwere, prakties reeds geldende leer. Ook dit
is geenszins bevorderlik voor de gedachte van de „heerschappij
der Grondwet", maar ook dit is verklaarbaar. Onverklaarbaar
echter moet het genoemd worden, indien in de Grondwet een
beginsel plechtiglik wordt opgenomen en tegelijkertijd, door de-
zelfde grondwetgever, in de „Additioneele Artikelen" dit beginsel
wordt in de steek gelaten. Men kan, terecht of ten onrechte, van
mening zijn, dat het een der heiligste burgerplichten is op positieve
wijze deel te nemen aan het verkiezingswerk. In dat geval is er
aanleiding deze burgerplicht plechtig in de Grondwet te verkon-
digen 105). Denkbaar en vergeeflik is het dan, dat de gewone
wetgever, wetende dat bij geheime stemming de vervulling dier
burgerplicht niet kontroleerbaar is, het beginsel uitwerkt in de
geest van stemplicht 106).

Omgekeerd is het mogelik, dat men, om welke goede of slechte
reden dan ook, trouw stembus-bezoek wenselik acht, en het voor
verantwoord houdt aan deze wenselikheid door strafbedreiging
kracht bij te zetten. Indien de hiertoe gemaakte bepalingen trouw
stembusbezoek ten gevolge hebben, van welken aard zij overigens
ook mogen zijn, is het doel bereikt. Maar de Grondwet, die be-
ginselen van staatsinrichting en geen praktiese wenselikheden bevat,

naar een lessenaar te begeven en vervolgens het biljet in de bus te werpen. Een
onwillige brengt ook dwang in deze richting niet tot stemmen. Wat wel kan worden
opgelegd is de plicht om voor het stembureau te verschijnen." Ti perend is hier het
woordje „voor", dat dadelik doet denken aan de in te voeren zwarte lijst. Gewoonlik
verschijnt men „aan" een buro: als men er „voor" moet verschijnen, verwacht men
strenge blikken, \'t Geval is ten onzent in disciplinaire zin gestileerd.

105) Maar dan dient men ook vooral achterwege te laten dat „Het recht om de
leden der Tweede Kamer te kiezen, wordt toegekend" etc. (cf. § 1, bl. 24 supra).
In dezelfde geest Van der Voort van Zijp namens de Kommissie van Rappor-
teurs in de Twedc Kamer, Handelingen 1916—17 bl. 451.

106) Of moet, indien dan werkelik kiesplicht een nog heiliger burgerplicht is dan
b.v. defensieplicht, gelijk verscheiden voorstanders ons willen doen geloven, het,
dan in elk geval lagere, beginsel der geheime stemming wijken voor het hogere, en
de geheime stemming, met of zonder vreugde, aan de kiesplicht worden ten offer
gebracht? Dit is het alternatief, waarvoor de stemplicht-strijders worden geplaatst
door Ignazio Tambaro, II voto palese c il voto obbligatorio, Napoli, 1901.

kan niet alleen, doch moet daar buiten blijven. Reeds zou het als
een ongeoorloofde pressie op latere wetgevers moeten worden be-
schouwd, en als misbruik van de moeilike veranderbaarheid der
Grondwet, als men daarin ten ruggesteun aan zodanige bepalingen
een text opnam als deze: „Deelneming aan de verkiezingen door
alle aan wie het recht daartoe is toegekend, is een voorwerp van
aanhoudende zorg der Regering", of iets dergeliks.

Maar ten enenmale onbegrijpelik wordt het, als men, ter ver-
steviging van bij de wet gemaakte of te maken, en in deze vorm
niet anders dan met politieke motieven te verdedigen, bepalingen,
in de Grondwet een staatkundig beginsel van zeer verreikende
konsekwencie neerschrijft, dat men zelf niet blijkt te huldigen.

B. De Procedure.

Indien éen der in het vorige onderdeel behandelde normen wordt
opgesteld zijn diegenen gehouden daaraan te voldoen, die zijn
geplaatst op de kiezerslijst. Indien derhalve het deelnemen aan de
verkiezingen wordt beschouwd als een burgerplicht, ligt het voor
de hand, dat de tot kiezen bevoegde burger op de kiezerslijst
behoort voor te komen. M. a. w. de inschrijving hierop ex officio,
die onder de werking der kieswet-Van Houten slechts voor
bepaalde kategorieën plaats had, schijnt bij zodanige opvatting van
zelf sprekend 107). Toch is dit verband niet altijd noodzakelik ge-
oordeeld, zodat de plaatsing van een burger op de kiezerslijst
geredelik kan worden beschouwd als de eerste stap op de weg,
aan welks einde hem c.q. de strafrechter opwacht.

Toen Harte zijn stemplicht-amendement verdedigde, tijdens
de beraadslagingen over de kieswet, werd hij op dit verband
gewezen, en, waar het sisteem dier wet zich verzette tegen in-
schrijving ex officio van alle kategorieën van kiezers, er de aan-
dacht op gevestigd, dat stemplicht half werk was, als niet aan hen,
die de vereisten voor kiesbevoegdheid bezaten ten plicht werd
gemaakt, zich in de lijst te doen opnemen 108). De noodzakelikheid

107) Bij de aanhangige wijzigingen behoeft het onderwerp in dit verband niet ter
sprake te komen, daar inschrijving ex officio, vergezeld van actio popularis tot
aanvulling of verbetering, reeds onafhankelik hiervan was voorgesteld. (Kan 1. c. I
bl. 438 sqq.)

108) cf. Handelingen der Tweede Kamer 1895—96 bl. 1035.

dezer „plaatsingsplicht", gelijk men goed vond het te noemen
werd te berde gebracht bij wijze van tegenwerping. De voor-
steller van het amendement vond hierin noch aanleiding zijn voor-
stellen aan te vullen, noch ook zich tegen het denkbeeld te ver-
zetten: wie het nodig vond moest die plaatsingsplicht dan maar
voorstellen, meende hij. Verder kwam de zaak niet meer ter sprake,
waaruit minstens mag worden afgeleid, dat de toenmalige stem-
plicht-voorstanders zich stemplicht konden denken zonder dat ieder
kiesbevoegde noodzakelikerwijs ook kiezer was 109).

„Intussen is het duidelik, dat die maatregel niet volhoudbaar is,
noch in de praktijk noch in beginsel: niet in de praktijk, wijl,
gelijk Racioppi opmerkt HO), ₀p die wijze aan het tuisblijven
geen einde wordt gemaakt, maar wordt verplaatst- van de stem-
ming naar de inschrijving; in beginsel niet, wijl de Staat, zich het
recht voorbehoudend de burger op te dragen aan de samenstel-
ling der vertegenwoordiging mee te werken, niet kan gedogen,
dat deze zich aan \'t verschaffen van die medewerking ont-
trekt, door zich niet onder de kiezers te doen opnemen Hl)."
Zelfs heeft men soms gemeend, daar, waar inschrijving ex officio
bestaat, toch aan de kiezers nog de plicht te moeten opleggen, de
lijsten, elk voorzover zijn persoon betreft te verifiëren, en Mor eau,
die geldboete onaannemelik acht als straf wegens overtreding van
stemplicht, zou déze verplichting met geldboete gesankcioneerd
willen zien 112). Toch vindt de tegenovergestelde opvatting verde-
digers, niet slechts onder de tegenstanders, die, gelijk minister
Van Houten het voornaamste bezwaar tegen stemplicht hierin
zien, dat kiezerschap wel een politieke funkcie, doch niet een aan-
vaarde funkcie zou zijn, doch ook onder de meest intransigente
voorstanders als Mallat, die enerzijds geen genoegen zou nemen

109) Zo was ook in dc franse ontwerpen van Laroche-Joubert van 22 mei
1882 (Documents Parlementaires, Chambre bl. 1132) en Pieyre van 24 maart 1885
(Ib., annexe 3643 bl. 433) de inschrijving fakultatief.

110) Gedoeld wordt op een artiekel in: Rivista di diritto pubblico 1890—91, Vol. II
bl. 1011, getieteld „Lc astensioni e il voto obbligatorio".

111) Gino Bandini, II voto obbligatorio, in Nuova Antologia 1911 Vol CLI
bl. 347. Eveneens Moreau, I.e. bl. 68—69.

112) Aldus het franse ontwerp-Letellier van 7 februari 1889 (Documents par-
lementaires, Annexe 3518 bl. 345), waar dit sisteem evenwel samenhangt met het
daar voorgestelde „casier électoral".

met een mindere straf dan geldboete van 500 francs, binnen 14
dagen te voldoen of vervangen door schrapping-voor-goed van
de kiezerslijst, doch anderzijds van mening is, dat stemplicht onver-
enigbaar is met de persoonlike vrijheid, zolang men tegen zijn zin
op de kiezerslijst kan worden geplaatst : „il faudrait, pour que le
vote obligatoire pût exister et se justifier, que tout Français qui
se trouverait dans les conditions.... prévues par la loi pour
pouvoir être électeur, ne soit inscrit sur la liste électorale de son
domicile politique ou du lieu où il aurait le droit de l\'être, que sur
une demande formelle, signée de lui, ou, s\'il ne savait signer, faite
verbalement, par lui-même, au maire de la commune, en présence
de deux témoins sachant signer qui attesteraient, par leurs signa-
tures, l\'authenticité de cette demande verbale" H3). Deze en dergelike
voorstellen evenwel gaan uit van zeer bepaalde, zij \'t niet steeds
openlik erkende, politieke bedoelingen, die te hunner plaatse ter
sprake zullen komen en beogen, \'t geen wèl wordt erkend, te doen
ontstaan „une différence marquée entre un Français et un citoyen
français" Ook buiten dergelike overwegingen echter zijn er
opvattingen omtrent kiesrecht en kiezerschap, die tot distinkcies in
dezelfde geest moeten leiden. Indien b.v. } e 11 i n e k betoogt, dat
kiesrecht geenszins beduidt het recht om te kiezen, doch slechts
een aanspraak inhoudt tegenover de Staat om in hoedanigheid van
kiezer te worden erkend, terwijl de eenmaal aldus erkende kiezer
door te kiezen niet zijn recht uitoefent doch zijn funkcie als „Theil-
Organ" van het „Kreations-Organ" H5), dan kan dit niet anders
beduiden, dan dat de, overigens bevoegde, burger recht heeft op
kiezerschap, de kiezer echter de plicht heeft om te kiezen, m. a. w.,

113) A. Mallat, Le vote obligatoire, in Revue Politique et Parlementaire 1906
T. XLVIII bl. 123, Evenzo: de Savornin Lohman in de Twede Kamer : „Stem-
dwang voor vrouwen lijkt mij dus niet toelaatbaar, tenzij men bij de regeling van
het vrouwenkiesrecht, misschien ook bij dat voor de mannen, de gelegenheid geeft
zich van de kiezerslijst te doen schrappen." (Zitting 1916—\'17 Handelingen bl. 383).
Implicite bevat het voorstel van Holls I.e. bl. 608 dezelfde vooronderstelling.

114) Ib. bl. 124.

115) Cf. o.a. Jellinek, System der subjektiven oeffentlichen Rechte, Freiburg i. B.
1892 bl. 131 sqq.. in \'t biezonder bl. 139—40: „Nur darauf aber (Sc. „Anerken-
nung (seiner) Individualität als Träger Staatlicher Competenzen") geht der indivi-
duelle Anspruch. Die Ausübung der Staatlichen Funktion selbst ist nicht mehr
Inhalt individueller Berechtigung und kann es nicht sein. Denn als Staatsorgan

ermangelt die physische Individualität der Persönlichkeit".
-

indien } e 11 i n e k uit zijn sisteem expressis verbis een organisacie
van het kiesrecht had afgeleid (wat hij, voorzover mij bekend is,
niet heeft gedaan) had hij moeten geraken tot stemplicht met fakul-
tatieve inschrijving op de kiezerslijst 116).

Wij ontmoeten hier derhalve een zoveelste moeilikheid, die de
voorstanders van stemplicht onderling tot oplossing dienen te bren-
gen ; Waarbij we dezerzijds kunnen volstaan met de opmerking, dat
zij, die stemplicht een heilige plicht achten jegens het vaderland,
op éen lijn staande met defensieplicht, belastingplicht e. d., doch
onder deze alle een primus inter pares, een goed deel van hun meest
geliefde argumenten moeten laten vallen, indien zij de inschrijving
fakultatief willen laten.

Ten onzent schijnt men hierover dan ook niet te hebben gedacht.
Of men over het tegendeel heeft gedacht blijkt trouwens evenmin:
de algemene ambtelike inschrijving zal worden ingevoerd, zodra de
nieuwe kiesrechtregeling dit prakties doenlik zal maken, zonder dat
verband hiervan met de stemplicht in publieke overweging is genomen.

De volgende vraag, die moet worden uitgemaakt is die naar de
hompetente autoriteit. Hierbij is zonder meer duidelik, dat het stem-
buro zal zijn aangewezen, om de overtreding te konstateren, en
ongetwijfeld kunnen die sistemen zich in deze op de grootste een-
voud beroemen, welke bij ditzelfde lichaam ook de berechting
willen laten. In dit opzicht spant wel de kroon het voorstel van
H o 11 s, gelijk dit, als aanhangsel van zijn meervermeld artiekel
door hem is uitgewerkt in een voortrefFelik geredigeerd wetsont-
werp. Zijn voorstel gaat uit van de vooronderstelling van inschrijving
op eigen aangifte voor elke verkiezing en luidt, voor zover dit
punt betreft: „Section 2. At the general State election to be held
in the year one thousand eight hundred and ninety-three, n d at
every election except school elections thereafter, no person shall
be registered by the registering officers as a voter in any election
district of this State, except his name be then registered as having
voted at the election last prior thereto in such election district, or

except that since said election he shall have become a qualified
voter in said election district; provided, nevertheless, that any
person who shall have been a qualified voter for more than one
year prior thereto in said election district, and whose name shall
not appear on the registry of qualified voters of the said election
district for the said preceding year, shall be duly registered as a
voter upon payment by him of the sum of five dollars to the
inspector of election designated for that purpose... etc." ¹). Inder-
daad, dit is wat men noemt „zaken doen": Wilt ge niet stemmen?
Goed; maar bekruipt u een volgende maal de lust wèl van uw
kiesrecht gebruik te maken, dan wordt ge niet meer zonder entrée
tot de stembus toegelaten. Ge kunt natuurlik ook dat jaar over-
slaan, maar bedenk, dat het juist is als bij de tandarts; het daar-
opvolgend jaar is de rekening tweemaal zo hoog, en wee u, zo
ge u ten slotte de smart en de kosten van een heel nieuw gebit
hebt op de hals gehaald¹18)! Daar, waar men de beslissing aan
de administracie wil overlaten, zou een dergelik automaties werkend
sisteem inderdaad het meest aanbevelenswaardig zijn. Ten onzent
zou het b.v. uitvoerbaar zijn door verschillend gekleurde stem-
kaarten, die het stemburo in staat zouden stellen een kiezer, wiens
elektoraal verleden te wensen liet, „a part" te nemen alvorens hem
tot de stemming toe te laten.

Op tal van andere wijzen is de afdoening bij administratieve
beslissing voorgesteld b.v., zij \'t dan op minder automatiese wijze
en bij meer normale uitspraak, door \'t stemburo 119); of ook door
biezondere kommissies, zoals die b.v. in Nederland bij belasting-
zaken worden aangewend en in Frankrijk bestaan voor \'t op-
maken der kiezerslijsten 120); of ook door ambtelike kommissies,
\'t zij ad hoe samengesteld 121), \'t zij uit de bestaande administra-

117) Holls I.e. bl. 6C8.

118) Holls 1. c. bl. 595 : „a decree of a court of record, to be granted on petition,
and necessitating considerable formality, as well as legal assistance, should be
required to reinfranchise the delinquent citizen."

119) Aldus verschillende Zwitserse kantons en\'t franse ontwerp Laroche-Joubert.

120) Als bevoegde autoriteit aangewezen door de franse ontwerpen van Tall on
en Fournier van 28 juni 1871 (Journal officiel, Annexe 360 bl. 2137) en Bar-
doux van 13 juli 1880 (ib„ Annexe 2956 bl. 10940.)

cie 122). Dergelike „Strafverfügungen" intussen, stroken weinig met de
in ons land in dergelike zaken gangbare opvattingen. Waar een der-
gelike regeling bestaat of is voorgesteld, ziet men in de straf een
„Ordnungs-" of „Ungehorsamsstrafe", te vergelijken b.v. met de
straf die de rechter uitspreekt over een niet-verschenen getuige of
deskundige 123) of over hen die ter terechtzitting de orde versto-
ren 124). Dat zulk een regeling weinig strookt met veler bewering
dat tuisblijven bij gelegenheid ener verkiezing verzaking is van de
heiligste plicht jegens \'t vaderland, springt dadelik in \'t oog. En
anderzijds zou zulk een opvatting moeten leiden tot een behan-
deling van de tuisblijver analoog aan die van de onwillige getuige
of van de dienstweigeraar. Immers is het zeer gewoon, dat wie
een ongeoorloofde daad heeft verricht, die naar zijn inhoud niet
meer is goed te maken, daarvoor wordt gestraft. Maar indien ge
weg blijft van waar \'s Lands welzijn uw tegenwoordigheid eist,
wordt ge, onverminderd wellicht uw bestraffing, van Overheids-
wege gehaald, en indien ge ook dan nog weigerachtig blijft om
datgene te doen, waarvoor ge ter plaatse zijt, in afwachting van
uw inkeer, gegijzeld. Aldus art. 117, 2de en 3^de lid van het Wet-
boek van Burgerlijke Regtsvordering: „De regter kan bevelen dat
de gebrekige getuige door de openbare magt worde voor hem
gebragt \'om aan zijne verpligting te voldoen . . . etc." „Niemand
hat noch gewagt dergleichen vorzuschlagen; aber wer Ernst mit
der allgemeinen Stimmpflicht machen will, der dürfte vor solchen
Kleinigkeiten nicht zurückschrecken" 125).

Laat ons erkennen, dat de voorstanders van stemplicht hier-
mede op bedenkelike paden worden gevoerd, die \'t geenszins hun
bedoeling was te begaan, doch die daarom niet minder leiden in
de richting die zij wijzen. Na aldus een bedenkelik ogenblik te

122) Gelijk geschied is in de meeste oostenrijkse landen, die gebruik hebben ge-
maakt van de hun door de Reichsratswahlordnung (van 26—1—\'07 B. G. BI. n°. 17)
geschonken bevoegdheid tot invoering van stemplicht.

123) Cf. artt. 116 sqq. Wb. v. B. Rv. jis. artt. 192 n°. 2 en 444 Wb. v. Str.

124) Cf. artt. 24 sqq. Wb. v. B. Rv. jo. art. 185 Wb. v. Str.

meer te hebben doorgemaakt bij de praktiese konstrukcie van de
begeerde instelling, bedenkelik niet zo zeer door de onoverkoom-
baarheid ener hindernis, als wel door het uitzicht, dat zich een
ogenblik opende ter zijde van de weg 126), moet worden gekon-
stateerd, dat tegen elke administratieve beslissing in dezen ernstige
bezwaren bestaan. Zeker, de administracie kan zeer goed beslissen
öf iemand op de kiezerslijst staat en öf hij gestemd heeft; de
hoofdzaak echter in deze uitspraken zal moeten lopen over de
mate van gegrondheid der eventueel aangevoerde verontschuldi-
gingen; en hoe men dit laatste onderwerp ook regelt, zeer veel
zal daarbij steeds moeten worden overgelaten aan het arbitrium
judicis. Wordt het daarbij niet hoogst twijfelachtig of een admini-
stratieve autoriteit, ja, een jury-achtige kommissie, voldoende on-
partijdigheid zal betonen? De laatste zeer zeker niet! Wat de
eerste betreft, zou men wellicht geneigd zijn, daar, waar een hoog-
staand ambtenaarscorps bestaat, het tegendeel aan te nemen. Maar
is het niet minstens enigszins wonderlik van een goed staats-
ambtenaar te vergen, dat hij iemand naar de stembus zal helpen
drijven, wiens stem hij zelf voor staatsgevaarlik houdt? Juist de
goede ambtenaren plegen op eigen iniciatief rekening te houden,
naar beginselen van opportuniteit, met wat het staatsbelang eist,
waar het gaat om de al-dan-niet strikte toepassing van een ge-
geven regel in een gegeven geval. Aldus „könnten (wir) das
auf dem Rechtsgebiete sehr seltsame Schauspiel erleben, dass man
nur den züchtigt, den man liebt" 127). Of — is dit wellicht juist
in de geest der politieke bedoelingen veler voorstanders? Er is
geen enkele van hen, die het zegt; geen enkele die niet ook op
dit gebied een onpartijdige rechtspraak zegt te begeren. Nu be-
hoeven we wel-is-waar niet aan te nemen, dat het merendeel der

police, „les haricots" du suffrage universel: et 1\'effet obtenu, quand on enverrait
réfléchir les citoyens trop mous ou les souverains trop fainéants que nous sommes,
sur 1\'inconvénient qu\'il y a a dédaigner Ia souveraincté, ne serait probablement pas
celui que 1\'on aurait poursuivi."

126) Het uitzicht nl. op disciplinering van het burgerlik leven, waarvan de voor-
onderstelling is, dat de burger-ambtenaar er is ter wille van de Staat, gelijk de
soldaat er is ter wille van het leger. Disciplinaire straf beoogt niet handhaving van
recht door wraking van onrecht, doch is uitsluitend hulpmiddel tot bereiking der
doeleinden van de strafoplegger.

ambtenaren zó „goed" is, als zo-even werd verondersteld; zelfs
zou men kunnen geloven, dat een onpartijdige uitspraak veilig van
hen kan worden verwacht. Het grote voordeel van een onpartijdige
macht berust echter niet zo zeer in \'t vermijden van enkele partijdige
uitspraken, als wel in de roep van onpartijdigheid, die er van
uitgaat en in het vertrouwen, dat dientengevolge in den lande
bestaat. Nu valt in elk geval niet te ontkennen, dat het publiek
geneigd is niet in de administracie in de allereerste plaats zodanig
vertrouwen te stellen, zodat op dit, door politieke hartstochten
beroerde, gebied al spoedig demoraliserende klachten over partijdig-
heid zouden worden vernomen. Vandaar dan veler voorkeur voor
de macht, die het monopolie der officiële onpartijdigheid bezit, de
rechterlike macht, d.w.z., daar men de administratieve rechter, ook
waar deze bestaat, niet met de vervolging van delikten pleegt te
belasten, de strafrechter. Nu we echter gezien hebben, dat de
rechterlike macht als bevoegde autoriteit wordt begeerd om zijn
onpartijdigheid, èn dat het grootste voordeel van een onpartijdige
macht de roep van onpartijdigheid is, die ervan uitgaat, is er alle
aanleiding ons af te vragen, wat bij een zodanige regeling sterker
zal blijken: de bestaande roep van onpartijdigheid of de aan-
tasting van die roep, die in de begeerde instelling zelf aanwezig
is? On ne peut pas manger un gateau et 1\'avoir! Waaraan toch
is die roep vooral te danken? Zijn rechterlike ambtenaren zoveel
voortrefFeliker mensen dan andere lieden? \'t Is weinig waar-
schijnlik; in elk geval zal wel niemand in staat zijn, daar een
aannemelike grond voor te bedenken. Maar een rechter is in
\'t algemeen, en dat wel door de aard der aan hem opgedragen
beslissingen, niet geïnteresseerd bij zijn eigen uitspraak. Alle be-
lang, dat hij in dit opzicht heeft, direkte omkoping natuurlik
daargelaten, spruit uit zijn belangstelling in het vinden van het
juiste vonnis; en men is zich zozeer van de hierin gelegen waar-
borg van onpartijdigheid bewust, dat men voorschriften omtrent
wraking e. d. te hulp laat schieten, waar biezondere omstandig-
heden er afbreuk aan zouden kunnen doen. Ongetwijfeld wordt
de roep waarin een corps bij uitstek staat, tot een bestanddeel
van de esprit de corps zelf en in zoverre een wering, doch geens-
zins een niet afknaagbare wering, tegen tegengestelde invloeden.
Zolang het anders kan, schijnt het geenszins gewenst proef-
nemingen met zodanige invloeden te doen. Zo al niet de zaak
zelf er onder lijdt, dan zeer zeker de roep, en we noemden toch

deze de hoofdzaak 128). I_n stede dus van te zeggen: we wensen
onpartijdige uitspraken, dûs vragen we ze van de rechterlike macht,
moest men redeneren: de te geven beslissing loopt gevaar van
partijdig te zijn en zal in elk geval daarvoor worden uitgekreten :
behoeden wij onze rechterlike macht er zorgvuldiglik voor, in deze
taak te worden verstrikt. En dat het gevaar van verpolitieking
der rechterlike macht geenszins denkbeeldig is, het amerikaanse
voorbeeld moge het ons leren 129). Geen amerikaans schrijver, en
slechts weinig andere schrijvers over amerikaanse staatsinstellingen,
of hij getuigt met Gladstone, dat „the american constitution
is the most wonderful work" en acht éen der schoonste trekken
van dit wonder het, ten onzent met zoveel klem door Opzoomer
verdedigde „toetsingsrecht" ; — maar ook niet éen, die niet na
deze gebruikelike hulde aan de leer (welke ten slotte niet anders
is dan die der deling van machten) tal van verzuchtingen laat
volgen over de praktijk en over de vermindering van het aanzien
en vertrouwen, waaraan de rechterlike macht ten gevolge zijner
politieke bemoeiingen blootstaat, terwijl hij die toch voor een
richtige vervulling zijner eigenlike taak niet kan noch mag ont-
beren 130). Zo zien we dan, dat de verlangde uitspraak, die aan
de administracie niet kón, aan de rechter niet màg worden toe-

128) Reeds nu is het zeer moeilik, de zo bij uitstek „onpartijdige" rechterlike macht
van de „beschuldiging" van klasse-justiecie vrij te pleiten. Psychologies schijnt het
mij onmogelik, dat de uitspraken der rechters daarvan te enen male vrij zijn, maar
in elk geval gelooft de „openbare mening" er aan. Nog veel sterker blijkt dit,
zodra bij hoge uitzondering een proces politieke belangstelling wekt. De talrijke
protesten van overigens toch wel achtenswaardige lieden tegen het haagse arrest in
de zaak Schröder zijn hiervan een treffend getuigenis: hoeveel anti-duitsc Neder-
landers zouden er geloven aan de onpartijdigheid van het haagse Hof in dit
geval? En hoeveel pro-duitsers in ons land zouden die onpartijdigheid niet boven
alle twijfel verheven achten?

129) Het voorbehoud „si licet parva" is hier stellig op zijn plaats. We willen
ook overigens geenszins beweren, dat de taak aan de kantonrechter op te dragen
met betrekking tot de stemplicht, voor de naam der nederlandse rechterlike macht
de genadeslag zal zijn; doch wel, dat het in \'t algemeen verderfelik is te achten de
rechterlike macht met uitspraak in politieke aangelegenheden te belasten, en \'t der-
halve ook afkeurenswaardig is opeen zo bedenkelike weg een eerste schrede te doen.

vertrouwd 131). Aan wie dan wel? Tertium non datur, zodat wij
hier alweder van ons recht tot blanco stemmen gebruik zullen
maken, het doen ener keuze overlatend aan wie zulk een uitspraak
toch begeren 132).

Kiezen zij de administracie, dan schijnt er mij geen enkele steek-
houdende reden te zijn, om niet het zo bij uitstek eenvoudige,
automatiese sisteem van Holls over te nemen of pasklaar te
maken; kiezen zij de rechter, dan geeft Holls hun te bedenken,
dat „it is manifestly impracticable, as well as politically dangerous,
to create a tribunal to judge of the sufficiency of the excuse, or
to invest any existing court or board with such powers. In either
case the machinery would be too cumbersome to work successfully,
and the proceedings would be even more farcical than the present
methods of evading or being excused from jury duty" 133). Dit
laatste, zegt men, mag niet meer worden beweerd na de resultaten,
voornamelik in de belgiese praktijk verkregen. K e r d ij k gaf in
1896 enige statistieken, die hem minder bemoedigend toeschenen,
De Vos van Steenwijk e. a. geven er zeer vele, en van
jongere datum, en leiden daar het tegendeel uit af. M o r e a u
bereikt dit laatste met berekeningen van eigen maaksel. Indien
echter al voor \'t ogenblik wordt toegegeven, dat uit deze statis-
tieken blijken kan, dat de rechter zich door deze taak weet heen
te slaan, nimmer kan er uit worden gelezen hóe hij er zich van
kwijt, of dit niet bijgeval geschiedt door „farcical proceedings".
Waar zulke „proceedings" zich voordoen, plegen zij in de praktijk
te ontstaan en zeer tegen de zin van de wetgever. In dit verband
is het daarom interessant te zien hoe Moreau reeds van te
voren zich de gang van zaken denkt en daarmee zelfs — zijn denk-

131) Is het wellicht mede déarom, dat deze taak aan beide is opgedragen in de
artt. 152 en 153 der Kieswet, gelijk deze in de add. artt. der Grondwet zijn ont-
worpen ?

132) Daarentegen meen ik dit recht aan de voorstanders van stemplicht te moeten
betwisten. Zo in \'t biezonder aan Vutkovich, Wahlpflicht, Pressburg, 1906
(duitse vertaling van Kumlik) bl. 119, waar hij zegt: „Die Frage ist also recht
heikel...., die positive Gesetzgebung aber mache sich\'s zur Aufgabe, nach Erwä-
gung aller Umstünde die beste Form herauszufinden." Maar dat is lang geen
kinderspel! Zelfs zou men \'t juist het omgekeerde kunnen heten van een bekend
kinderspel en \'t noemen: „Zie jij, zie jij, wat ik niet zie?"

beeld verdedigt 134) _: „La procédure sera d\'une simplicité extréme.
Aucune contestation possible sur la matérialité des faits: ils sont
constatés par les listes d\'émargement et leur concordance avec le
nombre des bulletins trouvés dans l\'urne. Seules, les excuses exigeront
un examen, examen qui, vu la nature des choses, ne saurait être
bien long. En pratique, le tribunal statuera sur le vu des listes
d\'émargement, condamnera en bloc les abstentionistes et ne s\'occu-
pera spécialement que de ceux qui auront invoqué une excuse."
En dat het onderzoek „ne saurait être bien long" is niet maar
een gratuite bewering : de middelen daartoe worden erbij aan de
hand gedaan. We zijn hier nu eenmaal in de rechtszaal op politiek
terrein, en dus zijn er van de kant der verdedigers „Dauerreden"
te verwachten. Maar „heureusement, il y a des ressources contre
les inondations oratoires"; beter dan parlementaire, schijnt déze
obstrukcie te breken, „et si le droit commun ne suffisait pas, quelques
règles spéciales seraient de mise." Dat M o r e a u met het aanbe-
velen van deze „farcical proceedings" een enfant terrible zijner
goede zaak wordt, blijkt reeds uit de heftigheid, waarmee hij op
dit punt door zijn medestrijders bestreden wordt, een heftigheid,
overigens ongewoon tussen hen die gezamelik streven naar een-
zelfde doel. Het gaat er dan bij deze twisten om, tegenover
M o r e a u \' s wens, de uitspraak op te dragen aan de rechtbank,
te betogen, dat men, door de kantonrechter bevoegd te verklaren,
zulke aanstoot-gevende bepalingen niet behoeft. Nu is het zeer
duidelik, dat er veel meer kantonrechters zijn dan rechtbanken,
en dat dus, wat de mogelikheid betreft om het werk „af" te krijgen,
de kantonrechter de arbeidsverdeling vóór en niets tegen heeft.
Waarmee intussen geenszins is bewezen, evenmin als door welke
statistiek ook, dat het werk nu ook góed zal kunnen worden
afgedaan. Overigens moet erkend worden, dat de vraag : rechtbank
of kantonrechter bij ons van minder belang is, daar enerzijds ook
de kantonrechter in Nederland wel geheel voor „vol" wordt aan-
gezien 135), en anderzijds de publieke opienie hier geen belangrijk
onderscheid schijnt te zien in een dagvaarding om voor deze

134) Moreau, 1. c. bl. 65.

magistraat te verschijnen of „d\'\'être traîné en correctionnelle" 136).
Maar met de kompetencie van de kantonrechter hangt samen de
rangschikking van het te vervolgen delikt onder de „overtredingen",
gelijk dan ook in het voorgestelde art. 157 der kieswet wordt
bepaald. En men mag vragen, of niet hierdoor evenzeer als door
de beginselverzaking in de norm, het recht verzaakt wordt op de
meest geliefde motivering van de stemplicht, waarbij deze wordt
voorgesteld als de heiligste van alle heilige plichten jegens het
vaderland, zodat zijn verzaking ernstiger zou geacht moeten worden
dan b.v. dienstweigering 137). We mogen dan ook veilig aannemen,
dat, waar de kantonrechter gekozen wordt, we wederom te doen
hebben met een koncessie aan de praktiese doorvoerbaarheid. Het
worden er vele!

juist evenveel stelligheid noemt Coûtant, 1. c. bl. 224 onder de voordelen van
de door hem verdedigde kantonrechter, dat hij is „place plus près des électeurs".

136) Dit laatste acht Coûtant, Le. bl. 223 het ernstigste bezwaar tegen de kom-
petencie van de rechtbank: „S\'asseoir sur les bancs de la correctionnelle, c\'est là
une perspective qui est faite pour révolter bien des gens." De schrijver meent, dat
dit de wet nodeloos impopulair zou maken en vervolgt: „Mais, nous venons de
voir qu\'il ne faut pas exagérer la gravité de la faute commise, qu\'il faut tenir
compte des moeurs, de l\'idée qu\'on se fait de l\'abstention, et, qu\'en un mot, il ne
faut pas prendre les choses si au tragique." Kortom, Coûtant begeert, dat we op
bl. 224 van zijn werk de woorden van M ore au vergeten zijn, die hij op bl. 203
met volle instemming overnam. Daar ging het niet om de kompetencie, maar om
de straf, nl. om te betogen dat geldboete niet ernstig genoeg was voor een zó
ernstig vergrijp: „Eh ! quoi, nous aurons fait appel aux principes les plus élevés
du droit public, invoqué les intérêts supérieurs de la patrie, mis en jeu de grands
sentiments et de grandes idées, pour ajouter un article à la liste innombrable des
contraventions! L\'omission du devoir civique serait assimilée à la violation du plus
humble règlement municipal ! En vérité, il vaudrait mieux laisser le devoir civique
sans sanction que de le ravaler à ce point" (cf. Moreau, 1. c. bl. 59). Voor ons
is uit dergelike geschriften niet anders te lezen, dan hoe menig betoog meer een
pleidooi is met een doel, dan een redenering met een slotsom.

Merkwaardig is de oplossing, die men ten onzent heeft gemeend
te moeten voorstellen. De beoordeling toch van eventueel aan-
gevoerde verontschuldigingen wordt in eerste aanleg opgedragen
aan de burgemeester, d. w. z. niet slechts aan de administracie
met alle daaraan verbonden bezwaren, maar aan een bestuurs-
ambtenaar wiens politieke gezindheid bekend is en een faktor,
waarmee men pleegt rekening te houden. Slechts in die gevallen
wordt door hem geen uitspraak gedaan, waarin hij de voorge-
brachte verontschuldigingen niet afdoende acht. De partijdigheid
der burgemeesters staat natuurlik vast; evenzeer wellicht mogen
we er van overtuigd zijn, dat zij zullen beslissen alsof zij onpar-
tijdig waren. Vermindert dit echter de zekerheid, dat „men" bij
menige politieke tegenstander, aan wie hij een vervolging bespaart,
zal zéggen, dat hij hem ter kastijding aan de rechter zou hebben
overgeleverd, indien hij hem had liefgehad? En na aldus de ge-
varen van administratieve beslissing te hebben getrotseerd, wordt
met niet minder onverschrokkenheid aan die der rechterlike uit-
spraak het hoofd geboden en de kantonrechter bevoegd verklaard
de aldus gezifte gevallen te beoordelen. Deze regeling, die waar-
schijnlik voortvloeit uit een derde orde van bezwaren, gelegen in
gevreesde overlading der rechterlike macht, zondigt altans niet door
eenzijdigheid.

Wat nu is het, dat aan de bevoegd verklaarde autoriteit ter
beoordeling wordt voorgelegd ? Op hoogst zeldzame uitzonderingen
na zal de hoedanigheid van kiezer en het feit van zich niet aan
\'t stemburo te hebben aangemeld wel onbetwist en onbetwistbaar
vaststaan. In geen enkele wet op dit stuk echter, en zelfs niet in
het meest fanatieke voorstel noch ontwerp, wordt het niet-stemmen
door een kiezer zonder meer en onder alle omstandigheden straf-
baar geacht. Altijd worden in min of meer beperkte, doch ge-
woonlik vrij ruime, mate tal van omstandigheden als voldoende
reden van verontschuldiging beschouwd. De weg naar het begeerde
doel is in de loop van deze § reeds recht doornig gebleken, en
toch ontmoeten wij hier nog éen van de grootste moeilikheden,
éen der meest kompromitterende ook voor de aan de stemplicht
ten grondslag gelegde teorieën. Men zou menen, dat haast geen
enkele reden u mocht weerhouden, u van de heiligste plicht jegens
het vaderland te kwijten. En zó al zeer zeldzame gevallen denk-
baar waren, waarin hier remissie mag worden gegeven, zou men

daarvan een scherp en zorgvuldig belijnde omschrijving verwachten
in de wet, en een scherp en zorgvuldig onderzoek naar hun wer-
kelike aanwezigheid in het konkrete geval. — Merkwaardigerwijze
is er niemand, die dit alles begeert. Integendeel haasten zich alle
voorstanders van stemplicht als om strijd, om aan de tegenstander
op dit stuk alles aan te bieden, wat maar kan worden verlangd.
Prakties komen alle ingevoerde en voorgestelde regelingen hierop
neer, dat de met de uitspraak belaste autoriteit vrij is, de waarde
der aangevoerde verontschuldigingen te beoordelen. Het strengst
is hier nog de zo bij uitstek praktiese Holls 138), die, uitgaande
van de volgende stelregel: „The chief end to be attained by the
law regulating excuses is, not to annoy, more than is absolutely
necessary, a man with a good excuse; but to make it, in every
doubtful case, quite as convenient to vote as to abstain with
reliance of the sufficiency of the excuse next time", ook hier zijn
automaties procédé in toepassing brengt: zolang immers de in
verzuim zijnde kiezer zich niet afdoende heeft verontschuldigd,
wordt hij, zonder „entrée", niet meer tot de stembus toegelaten;
hierdoor krijgen de verkiezingsagenten van de tegenpartij er belang
bij, op de overgelegde bewijsstukken een wakend oog te houden,
waardoor men er omgekeerd weer op vertrouwen mag, dat ver-
ontschuldigingen die door deze onaangetast worden gelaten, ook
wel in orde zijn. Waar noch de in ons strafrecht gehuldigde be-
ginselen, noch ook, voorshands, onze verkiezingsprocédés een der-
gelik sisteem toelaten zal de wijsheid van de rechter de vinnigheid
van de „boss" moeten vervangen, en dit wel steeds, \'t zij nu dat
men tracht aanvaardbare verontschuldigingen in de wet te om-
schrijven 139), hetzij men er van den aanvang af in berust de be-

138) Holls, 1. c. bl. 594. (Dc hier blijkbaar vooronderstelde actio popularis
werd o. a. in stcmplichtaangelegcnhcden eveneens bepleit door Codacci-Pisa-
nelli op het italiaanse juristen-kongres te Firenzc in 1891. Ingevoerd, doch zonder
toepassing gebleven, is dit instituut in "t kanton Appcnzell-Innerrhoden. Bij dit sisteem,
meer nog dan bij enig ander, „eröffnet sich uns die Aussicht auf eine Fülle der
unerquicklichsten Streitigkeiten und auf eine höchst unerwünschte Verlängerung
der Wahlaufregung mit ihren Begleitern: Zorn, Hass und Rachsucht." (Triepcl,
I.e. bl. 28)). Alleen de ultra-radikalc Mallat (I.e. bl. 120) eist „des cas d\'excuscs
fort limités et bien délimités", maar diens uitgangspunt is dan ook een kiezerschap
als vrijwillig en uitdrukkelik aanvaarde funkcic (Cf. bl. 48 supra).

139) Aldus in verschillende oostenrijkse landen en Zwitserse kantons, de franse
ontwerpen van dc Castcllanc (9 maart 1872, Journal Officiel, bl. 582, annexe
1007), van Gauthier, van Guillemct c. a.

t

slissing aan het arbitrium judicis over te laten HO). Een nauw-
keurige, vooraf vastgestelde, omschrijving toch der toelaatbare
verontschuldigingen is zeer wel mogelik, hoewel alle voorstanders
van stemplicht het tegendeel beweren; maar alleen mogelik, indien
tuisblijven bij verkiezingen werkelik verzaking inhoudt van de
heiligste vaderlandse plicht. Als iemand op het denkbeeld kwam,
dat dienstweigering onder omstandigheden te verontschuldigen was,
zou hij er dan bij durven zeggen, dat die omstandigheden zó ver-
scheiden en onvoorzien waren, dat men er van te voren niets van
zeggen kon, en dus de beoordeling, in elk geval afzonderlik, maar
aan de burgemeester of aan de kantonrechter moest overlaten,
aan deze ambtenaren intussen op \'t hart drukkend, vooral niet
onaangenaam streng te zijn? Ongetwijfeld, er künnen zich gevallen
voordoen, zó excepcioneel, dat zij van te voren niet te konstrueren
waren; maar dat is bij elke andere strafbepaling juist zó: daar
dient dan de gracie voor, en ten onzent ook het algemeen mini-
mum. Maar daaraan ligt het niet, dat men juist in zake stemplicht
diskrecionaire bevoegdheid wil toekennen aan de bevoegde macht.
Het is, omdat niemand, ook de voorstanders zelf niet, ondanks
alle retoriek, geloven kan, dat een tuisblijver een boosdoener is,
die straf verdient. Men wil om de een of andere reden, — een
goede of een slechte —, groter opkomst aan de stembus, en men
maakt een strafbepaling in de hoop daarmee dat doel te bereiken.
Maar daar men hiermee strafbaar stelt, wat men disciplinair
begeert te tuchtigen, en ook zelf wel de glibberigheid van \'t aldus
betreden pad gevoelt, zoekt men een procédé, om deze bedreiging
zo min mogelik te behoeven te realiseren. Behalve dat men hier-
mede goede beginselen van strafrecht ontkracht, een onderneming,
waarvan de terugslag zich elders niet dan smartelik kan doen
gevoelen, verijdelt men hiermee zijn eigen bedoelingen. Want óf
de bevoegde autoriteit is streng in zijn beoordeling, en dan had de
wet het even goed kunnen zijn; óf hij laat alle fantastiese ver-
ontschuldigingen gelden en dan wordt de hele strafbedreiging
voor de kiezers, wat een als zodanig herkende vogelverschrikker

140) Aldus de belgiese wet, het aanhangige nederlandse ontwerp, Coutant
1. c. bl. 231, Moreau 1. c. bl. 67 en vele andere. Een middenweg beveelt Vut-
kovich I.c. bl. 121 aan, nl. cnunciatieve opsomming, maar het is bekend, dat
deze, vooral exemplifikatief bedoeld, slechts leidt tot interpretatief gegoochel, waar-
mee geen enkel goed doel wordt gediend.

;

voor de spreeuwen pleegt te zijn. Dat dit van plaats tot plaats
verschillen zal naar gelang de opvatting der plaatselike autoriteiten,
kan de aantrekkelikheid van het geheel geenszins verhogen. En,
gelijk ik reeds zeide, eenmaal uitgaande van de opvatting „qu\'il
ne faut pas prendre les choses si au tragique" Hl), komt het
prakties steeds op ditzelfde sisteem uit, het zij nu, dat men de toe-
laatbare verontschuldigingen bij de wet tracht op te sommen, of
niet. Want dan zal steeds een dergelike opsomming zó ruim en
rekbaar moeten zijn, dat men er alles onder brengen kan en hij
dus waardigheidshalve beter achterwege kon blijven. Wat heeft
men aan omschrijvingen als: dringende famielie-omstandighedea,
ernstige beroepsbezigheden of zelfs „sonstige zwingende Umstände"
(Neder-Oostenrijk), vooral als de beslissende autoriteit dan nog in
<^e geschiedenis der wet alle aanleiding vindt, het zo nauw niet te
nemen H2)? Trouwens, als hij het eens wel nauw wilde nemen,
laat ons zeggen: met die „famielie-omstandigheden", zou dan niet
het onderzoek vaak even onverkwikkelik als omslachtig worden?
Wij beginnen te geloven, dat niet alléén de door sommigen ge-
vreesde overlading der rechterlike macht aanleiding zou geven tot
„farcical proceedings", op zich zelf met behulp van geen enkele
statistiek te ontkennen. Kortom, is de stemplicht inderdaad dat-
gene wat men beweert, dan kunnen hoogstens enkele weinige,
zeer ernstige en zorgvuldig omschreven, verontschuldigingen worden
aanvaard; — maar moet men er op zó demoraliserende, rechts-
ontwrichtende wijze de hand mee lichten, als door alle wetten
wordt voorgeschreven, door alle ontwerpen voorgesteld en door
alle voorstanders aanbevolen, dan kan stemplicht onmogelik de
heilige plicht, en tuisblijven onmogelik het vergrijp tegen zichzelf,
zijn medeburgers en \'s lands heil zijn, waarvoor men beide uitgeeft.

C. DeSankcie.

In de voorafgaande onderdelen is van de onderstelling uitgegaan,
dat men, met het verplicht stellen van deelneming aan de verkie-
zingen, beoogde een feitelik grotere deelneming te verkrijgen. In

141) Contant I.e. bl. 224.

dit geval ligt het voor de hand, dat men op middelen zint, om dit
begeerde resultaat te bereiken. Denkbaar intussen is, dat men, een
grondwet opvattende als een nacionaal-politieke belijdenis, daarin
de beginselen opneemt volgens welke men zich Staat, Recht en
Overheid denkt, zonder het daarom nodig te achten elk dier begin-
selen van een dwangapparaat ten behoeve zijner doorvoering te
voorzien. In hoeverre onder zodanige beginselen in een Konstitu-
cionele Monarchie de stemplicht behoort, of ook slechts redeliker-
wijze kan, worden opgenomen, zal te zijner plaatse worden onderzocht.
Zeker is, en vermelding verdient, dat in sommige landen de vraag
op deze wijze is beantwoord 143). Men behoeft hiervoor geenszins
van mening te zijn, dat de kiesplicht „slechts" een „morele" plicht
is, ten behoeve van welks doorvoering men nu eenmaal, tot zijn
leedwezen, geen praktiese maatregelen vermag te nemen; maar
waarvoor men dan toch door een plechtige verkondiging doen wil
wat men kan, hopende hierdoor toch nog deze en gene kiezer tot
inkeer te brengen. Waar dit de bedoeling is, geldt inderdaad de
skeptiese uitspraak van V e c c h i: „in fonde non è altro che una
forma solemne per dire quello che, continuatamente, da tanti anni,
pubblicisti e legislatori vanno dicendo invano" 144). Een grondwet
echter is er niet, om de burgers aan hun plichten te manen, doch
om de wetgever de politieke grondbeginselen te doen kennen,
waarnaar de grondwetgever zich de staat ingericht en werkende
denkt. Een dergelike opvatting van de grondwet, die ik voor de

doelt, is hij uitsluitend van toepassing op die partijen, die, gelijk de Katolieken
in Italië, anarchisten en zekere monarchisten in Frankrijk, e. a., zich uit politiek
beginsel van stemming onthouden. In opmerkenswaardige tegenstelling hiermee, de
opienie, o. a. door van Hamel in de Twede Kamer geuit (Handelingen 1916—\'17
bl. 461), dat gewetensbezwaren voldoende verontschuldiging behoorden te zijn, door
de minister Cort van der Linden in zijn antwoord niet slechts overgenomen,
doch zelfs tot „gemoedsbezwaren" verzacht). Het voordeel dat de Vos van
Steen wijk 1. c. bl. 55, ziet in een algemene omschrijving als de hier besprokene,
nl. de mogelikheid van kassacie, en daarmede meer kans op de in deze materie
zo gevaar lopende eenheid van rechtspraak, is door de ten onzent ontworpen
regeling reeds a priori prijs gegeven door art. 153 der Kieswet, derde lid, dat
hoger beroep en kassacie uitsluit.

143) Aldus Mexico (altans voor direkte verkiezingen), Salvador, Costa Rica,
eertijds ook Venezuela en verschillende Zwitserse kantons. In Bern is zelfs het
invoeren ener sankcie uitdrukkelik verboden. Men merke op, dat al deze Staten
teoreties volks-soevereine republieken zijn.

juiste houd, moet toegegeven worden betwistbaar en betwist te
zijn ; hier is alleen van belang, dat hij mogelik is en voorkomt.
Indien nu de grondwet zulk een bedoeling heeft, en men boven-
dien van mening is, dat kiesrecht niet is een bevoegdheid voor en
ten behoeve van maatschappelike eenheden, doch een burgerplicht
ten behoeve van de Staat, dan is het denkbaar, dat men aan zulk
een mening in de grondwet uiting geeft. Intussen blijft het dan
zeer de vraag of hiervoor geen duideliker en direkter vorm is te
vinden dan „De uitoefening van het kiesrecht is verplicht" of „le
vote est obligatoire", terwijl het bovendien de vraag blijft, of zulk
een deklaratoire volzin, of zelfs zo\'n hele deklaratoire Grondwet
wel veel zin heeft: vragen die hier niet behoeven te worden
beantwoord. Een vraag die wel moet worden onderzocht, doch
tans nog niet aan de orde is, blijft deze, of het aldus te kennen
gegeven beginsel, hetzij algemeen, hetzij in de konstitucionele, dus
in de nederlandse, Monarchie ook juist is.

Waar evenwel de bedoeling is, het prakties resultaat van groter
opkomst aan de stembus te bereiken, moet worden erkend, dat het
blote uitspreken van het beginsel een lex imperfecta is, met alle
daaraan verbonden nadelen 145), Begrijpelik is daarom, dat men
zich van de kant der voorstanders van stemplicht algemeen tegen
het denkbeeld verzet, het voorschrift zonder sankcie te laten 146),
begrijpelik vooral in een materie als deze, waar men ter wille van

145) Deze nadelen, voornamelik bestaande in verminderde eerbied voor wcttclik
voorschrift in \'t algemeen, doen zich natuurlik evenzeer gevoelen, waar de Grond-
wet wellicht door de grondwetgever als belijdenis bedoeld, doch door \'t publiek in
\'t algemeen als voorschrift opgevat wordt. Dan zeker is \'t zaak een andere for-
mulering te zoeken.

het begeerde resultaat-alleen de beginselen bijeenzoekt, om ze ter
wille van datzelfde resultaat te verzaken zo vaak de haan maar
kraait ; en biezonder begrijpelik, nu het beginsel, konsekwent door-
gedacht, veeleer tuis hoort in de gedachtegang van hen die het
resultaat niet, dan van hen, die het wèl begeren. Van het stand-
punt dezer laatsten zeer terecht, zegt dan ook Coûtant: „Mieux
vaut, après tout, une sanction sans principe apparent, qu\'un prin-
cipe sans sanction" 147).

Een sankcie wil men dus; maar welke? Het is van te voren
duidelik, dat zich hier de grootste moeilikheid voordoet. Want het
is reeds een zware taak, om voor een werkelik delikt een straf vast
te stellen, die enigszins evenredig zij met het begane kwaad ener-
zijds, en met de straffen, op andere overtredingen gesteld anderer-
zijds.\' Maar hoe een straf te bepalen, die op zijn best slechts bedoeld
is als een aansporing in een zekere richting, zonder dat ernstig
kan worden volgehouden, dat de tegenovergestelde richting ver-
keerd is? Want wel moge M o r e a u, gelijk tal van anderen, in
het tuisblijven zien een „négligence envers les intérêts de ceux
qui ne votent pas et envers les intérêts de la société" l^⁸), het
schijnt toch zó voor-de-hand-liggend, dat betoog overbodig wordt,
dat zulk een kwalifikacie uitsluitend van toepassing kan zijn op
verkeerd stemmen 149), doch geenszins op niet stemmen. Bij het
zoeken ener sankcie vindt derhalve niemand, het zij in zijn zedelik
bewustzijn, het zij in de gegeven rechtsordening enig houvast voor
aard noch maat der vast te stellen straf. Want waar men een
straf zoekt, die als repressie zijn rechtvaardiging mist, is men uit-
sluitend aangewezen op het vinden van \'t minimum, dat voor
preventieve werking voldoende is; — het minimum, want men is
er zich zeer wel van bewust, dat de maatregel gevaar loopt als

147) Coûtant, Le. bi. 137.

148) Mor eau, l.c. bl. 53.

vexatoir te worden beschouwd, waardoor het begeerde resultaat
slechts zou worden gekompromitteerd. Is niet Coûtant, na het
tuisblijven te hebben geschetst als een der ernstigste vergrijpen
tegen het vaderland, genoopt, bij de bespreking der kompetencie-
vraag te overwegen: „En attendant des temps qui ne viendront
sans doute jamais, où l\'abstention sera considérée comme un véri-
table délit, écartons donc les tribunaux correctionnels, et décidons-
nous en faveur de la compétence du juge de paix" 150). Een
sankcie derhalve, en een minimale, ziedaar wat men zoekt. Maar
hoe dit minimum te bepalen? Voor hoeveel zal de grote meerder-
heid der niet-stemmende kiezers zich de gang naar de stembus
getroosten 151)? Ziedaar een volkspsychologies vraagstuk, waarvan
de oplossing te dezer plaatse niet behoeft te worden beproefd.

Laat ons de voornamelik voorgestelde oplossingen nagaan, doch
eerst twee maatregelen vermelden, die in dit verband steeds worden
genoemd, doch in \'t geheel geen „straffen" zijn, en, behoudens
misverstand, ook geenszins als zodanig kunnen zijn bedoeld.

De eerste is het „onvertegenwoordigd" laten van het distrikt, waar
de opkomst beneden een zeker minimum is gebleven. Voorzover
intussen de stemplicht ter sprake is, hebben we hier niet eens te
doen met een „sanction sans principe apparent", maar is bedoeld
„principe" niet eens latent aanwezig 152). In de wetgevingen, waar
de speurders naar stemplicht-verschijnselen het hebben menen te
ontdekken blijkt ook geenszins van zulk een bedoeling. Dââr toch,
waar aan zekere maatschappelike eenheden de bevoegdheid is ge-
schonken zich bij \'s lands regering te doen vertegenwoordigen, is
de gedachte geenszins misplaatst, dat deze bevoegdheid niet verdient
te worden gehandhaafd, indien in de boezem van die maatschap-
pelike eenheid voor het gebruik maken van die bevoegdheid geen
belangstelling blijkt te bestaan. Wel verre van de stemplicht-gedachte

150) Coûtant, 1. c. bl. 223. In het licht van dergelike beschouwingen bi) een
der meest overtuigde voorvechters van de stemplicht, moet Spira\'s verklaring:
«die Ansicht, ein Wahlabstinent sei kcin guter Bürger, ist nur gewissen Staats-
moralistcn eigen", nog meer beperkt worden en b.v. luiden „wird nur von gewissen
Staatsmoralistcn vcrkündet." (Cf. Splra, 1. c. bl. 97),

151) In deze disciplinaire richting zeer nadrukkclik de M. v. A. aan de Eerste
Kamer, cf. bl. 35 supra.

te bevatten, gaat zulk een regeling van het denkbeeld van stem-
vrijheid uit; maar gelijk deze vrijheid bij een „individualisties" kies-
recht geldt (c.q. niet geldt!) voor de individuele kiezer, aldus hier
voor de maatschappelike eenheid. Het enige zuivere voorbeeld van
dien aard, dat mij bekend is, is de in Hessen bestaande regeling
voor de vertegenwoordiging der twee universiteiten Heidelberg en
Freiburg i. B. Indien de hoogleraren, die hier het kiescollege vormen,
niet in voldoend aantal stemmen, ook niet, na persoonlik te zijn
gewaarschuwd, bij een twede ronde, wordt hieruit afgeleid, dat de
universiteit voor de duur der zitting niet vertegenwoordigd wenst
te zijn. Om in het feit, dat deze dan ook niet vertegenwoordigd
is, een „straf" te zien, en dan nog wel een straf, die onrecht-
vaardigerwijze de hoogleraren treft die wel hebben gestemd 153),
moet men wel met Coutant en Vutkovich overtuigd zijn
van de zegeningen der „souveraineté nationale" 154). Andere voor-
beelden van deze veelbesproken en evenveel gesmade sankcie be-
staan in de praktijk niet 155). En dit kan ook geen verwondering
baren, daar de algemeen in zwang zijnde verkiezingsstelsels op
individualistiese grondslag rusten. Een aan \'t belachelike grenzend
misverstand was dan ook het franse ontwerp de Castellanel⁵⁶),
dat zich door deze „voorbeelden uit de praktijk" liet verleiden de
stemplicht te sankcionneren met het onvertegenwoordigd laten van
het distrikt, waar deze plicht in al te grote mate werd verzaakt; \'
een misverstand, dat voornamelik hierin bestaat, dat het distrikt

153) „Gestemd", niet „gekozen": kiezen doet de Universiteit.

154) Coutant, 1. c. bl. 188: ..Il suffît d\'énoncer (ce système) pour qu\'on aper-
çoive, tout d\'abord, tout ce qu\'il renferme de contraire aux principes de droit
public moderne. N\'est-il pas la négation insolente de la souveraineté nationale?"

155) Wel is het tradiecie enige andere op te noemen: Baden, Genève, Argentinië,
Rusland. Deze gevallen zijn echter van geheel anderen aard. Het gaat hier niet om
het kiezen van afgevaardigden, doch steeds om het benoemen van bestuursleden of
-kolleges, waarvoor het benoemingsrecht is gegeven aan de bevolking of aan de
bevolking vertegenwoordigende lichamen. Voorzoover nu deze van die bevoegd-
heid niet of op niet afdoende wijze (b.v. doordien geen meerderheid kan worden
verkregen) gebruik maken, wordt op andere wijze in de vakaturc voorzien. Om
hieruit af te leiden, dat de „électeurs", tot „straf" voor hun nalatigheid, „sont pri-
vés de leur représentation" moet een verband tussen verkiezing en vertegenwoor-
diging worden gelegd, dat toch waarlik door de periodiciteit der vakature nog
niet wordt gerechtvaardigd.

niet is een maatschappelike eenheid, dat heden ten dage (en ook
reeds in 1872) zulk een eenheid op territoriale grondslag ondenkbaar
is, dat het distrikt slechts is een administratieve indeling ten be-
hoeve van de uitoefening van een individualisties kiesrecht, een
indeling waaraan geen enkele werkelikheid ten grondslag ligt en
die daarom, al naar gelang van de politieke zeden, enerzijds niet
bestand is tegen „gerrymandering", anderzijds niet tegen de eis
van evenredige vertegenwoordiging. Daarom, maar ook daarom
alleen, heeft de hier bedoelde „straf" geen ander resultaat, dan dat
de kiezers, die toevallig in dat distrikt hun kiesrecht uitoefenen en
wèl gestemd hebben, dit tevergeefs hebben gedaan, wat, zo al geen
ramp, dan toch onaangenaam voor hen is; en dat zij, die hun ver-
meende burgerplicht niet hebben vervuld, daarvan generlei gevolg
ondervinden. Deze „straf" is derhalve, waar hij in de praktijk
voorkomt, geen straf, en in \'t ontwerp-d e Castellane een
vergissing.

De twede der bedoelde maatregelen is de omslag der vergeefs
gemaakte kosten over de wegblijvers. Ook deze komt in de praktijk
voor, maar ook hier is overmaat van goede wil nodig om er een
toepassing in te zien van het stemplicht-beginsel. De maatregel
vindt toepassing in landen, waar.voor bepaalde verkiezingen be-
paalde kieskolleges bestaan, samengesteld uit bepaalde maatschap-
pelike klassen b.v. groot-grondbezitters, industriëlen, e. d. Gewoonlik
betreft het hier niet stembus-verkiezingen, doch bijeenkomsten van
het kieskollege op éen of meer plaatsen in den lande, een onder-
neming dus, waaraan voor de leden vrij belangrijke moeite en
kosten kunnen zijn verbonden 157). Nu is het voor de geldigheid
der besluiten van velerlei vergaderingen vereist, dat een zeker
..quorum" aanwezig zij, zonder dat een dergelike voorwaarde in
zijn motivering ook maar in verwijderd verband staat met de be-
beginselen, die aan de stemplicht-gedachte ten grondslag liggen.
Waar nu een dergelike bepaling bestaat, is het duidelik, dat de
ter vergadering opgekomen leden, indien het quorum niet wordt
bereikt, een vergeefse reis hebben gemaakt door toedoen der
wegblijvers. Dit kan de opgekomenen onaangenaam aandoen,
doch daar blijft het bij, indien een regeling wordt gevolgd, als
bedoeld in noot 155 supra; indien echter een vernieuwde bijeen-

komst wordt uitgeschreven brengt het bovendien voor hen, die
ook de eerste bijwoonden, dubbele kosten mee, en het is een een-
voudig beginsel van schadevergoeding indien deze kosten worden
omgeslagen over hen, door wier toedoen ze zijn veroorzaakt 158).
Wie in zijn ijver, om stemplicht-simptomen te ontdekken, hierin
een straf op het tuisblijven ziet, kan natuurlik heel gemakkelik
aantonen, hoe dwaas zulk een straf is; indien de tuisblijvers be-
trekkelik weinigen zijn, zodat het quorum wordt bereikt, dan worden
zij geheel ongemoeid gelaten; het meest hebben zij te betalen, als
het quorum juist niet wordt bereikt, en vanaf dit punt neemt elks
aandeel weer af, naarmate hun aantal groter is. Toegegeven moet
worden, dat . vaak onverstandige wetsbepalingen zijn, en worder,
gemaakt: maar we mogen veilig aannemen dat nimmer een wet-
gever een zó onnozele „strafbepaling heeft uitgedacht. Ongetwijfeld
hebben deze wetgevers een bepaling omtrent schadevergoeding
willen maken, waarin zij op bevredigende wijze zijn geslaagd; doch
geenszins was \'t hun bedoeling „voorbeelden uit de praktijk" te
leveren ten behoeve van moderne strijders voor stemplicht, zodat
niet gene, doch deze de zaak op zijn kop zetten, als zij, gelijk
Vutkovich zeggen: „Ihr (sc. dieser Strafart) grösster Fehler
liegt übrigens darin, dass sie keinen wirklichen strafartigen Cha-
rakter besitzt" 159). — Neen, inderdaad.

Eindelik moet een veelvuldig voorgestelde „straf" worden ter
zijde gesteld, die weliswaar in zijn bedoeling dichter nadert tot
wat men onder „straf" pleegt te verstaan dan het onvertegen-
woordigd laten van het distrikt of dan een private schadever-
goeding, doch hier in zijn werking al evenmin op gelijkt, n.1. de
aanplakking van de namen der „schuldigen" 160). Dat een dergelike
maatregel weinig of geen effekt sorteert, daar in grote steden
niemand, altans niet het publiek, de moeite neemt de lange lijsten
na te lezen en op het platteland een ieder toch wel weet, wat
zijn buurman al dan niet is wezen doen, is van te voren duidelik 161).

158) Aldus b.v. Beieren en Baden; eveneens tal van regelingen uit de eerste helft
der vorige eeuw in verscheidene duitse staten.

159) Vutkovich, l.c. bl. 109.

160) Aldus in Spanje; eveneens in België bij twede recidive als bijkomende straf;
als enige straf in de franse ontwerpen van Laportc (26-XI\'85), L c t e 11 i c r
(7-II-\'89), en Gauthier c. s. (15-I-\'94); verdedigd, als bijkomende straf, door
verschillende schrijvers als Moreau en Vutkovich.

Maar ook als er eens wel de nodige aandacht aan werd besteed,
wat voor verdrietigs kan er dan nog in gelegen zijn, aan deze
nominale schandpaal te staan, nu zelfs overtuigde voorstanders van
kiesplicht verzekeren, dat wel nooit het niet-stemmen door de
publieke opienie voor een werkelik vergrijp zal worden gehouden?
Als trouwens het middel ook maar een klein weinig kon helpen,
was het al wel lang toegepast: „Die Parteien könnten schon jetzt,"
zegt T r i e p e 1 terecht, „wenn sie die Kosten nicht scheuten, solche
Listen ungestraft veröffentlichen. Eine Beleidigung der also Gekenn-
zeichneten wäre das wohl kaum" 162). — Juist dit laatste bewijst,
dat we hier met geen straf te doen hebben. Straf is, geheel afgezien
van zijn wezen, dan toch steeds naar zijn feitelike inhoud, een
bejegening, die, door de ene burger van de andere ondervonden,
op zijn beurt als onrecht zou worden gestraft: beroving van eer,
leven, vrijheid, eigendom; een bejegening echter die onder privaat-
personen niet als belediging zou gelden kan onmogelik van Over-
heidswege als straf worden gehanteerd, en zeker niet een bejegening
die ook buiten alle gezagsverhouding mogelik en geoorloofd is.

Naast deze maatregelen die door hun aard niet als straffen ter
handhaving van stemplicht kunnen worden beschouwd, moet nog
elke andere regeling als zodanig worden uitgeschakeld, waarbij
met enigerlei straf wordt bedreigd de kiezer van de tivede graad,
die aan de verkiezing, waarvoor hij is aangewezen niet deelneemt.
Indien men, terecht of ten onrechte, van mening is, dat zulk een
kiezer een publieke funkcie (maar hier dan in de betekenis van
„ambt" 163)) bekleedt, waartoe hij door de eerste verkiezing is ge-
roepen, of ook, eveneens terecht of ten onrechte 164), het er voor

bl. 1549. Wel merkt Vutkovich I.e. bl. 106, op: „Wo man das Gesetz nur
in so geringem Masse ehrt, dort kann auch durch kein anderes Gesetz die gewünschte
Wirkung erzielt werden" — maar zodoende wordt de „eerbied voor de wet" op
een wel wat äl te gevaarlike plaats in \'t vuur gebracht: de wetgever kan \'t er ook
naar maken!

162) T riep cl, I.e., bl. 23.

163) Wc zullen nog gelegenheid hebben op de verwarring terug te komen, in
deze gehele materie ontstaan door de dubbele betekenis van „funkcie" als „ambt"
en als „aktiviteit van een orgaan," waarbij reeds tans van belang is te bedenken,
dat in de romaanse talen zelf dit woord sterker gekleurd is in de eerste, in \'t
Nederlands en \'t Duits daarentegen in de laatstbedoelde zin. Cf. § 16 infra.

houdt, dat zulk een kiezer drager is van een „publiekrechtelik
mandaat" kan \'t zeer wel verantwoord zijn, hen voor de niet-
vervulling hunner ambtsplicht of de niet-uitvoering van dit mandaat
te bestrafen, zonder dat hierin enige toepassing van het kiesplicht-
beginsel is gelegen 165). Welke straf hierop dan ook moge worden
gesteld, als sankcionering van stemplicht komt deze niet in aan-
merking.

Na de in \'t voorafgaande besproken maatregelen buiten de ordfc
te hebben gevoerd, resten als enig denkbare hoofdstraffen in een
moderne staat die, welke ook genoemd zijn in ons art. 9 van het
Wetboek van Strafrecht. Nu is nooit en door niemand gevangenis-
straf in dezen voorgeslagen. Men zou zich hierover kunnen ver-
wonderen, en dergelike voorstellen mogen verwachten van hen,
die verzekeren hier met een vergrijp van ernstiger aard dan dienst-
weigering, ja, dan desercie voor de vijand, te doen te hebben;
doch het feit staat vast. Ja elke vrijheidsstraf, zelfs plaatsvervangende
hechtenis 166), wordt algemeen uit den boze geacht, \'t Zou inderdaad
zeer vreemd zijn, als wij ook hier niet weer moesten bedenken,
dat het niet de bedoeling is een vergrijp te wreken, doch een doel
te bereiken met een minimum van vexacie; want men is er zich
zeer wel van bewust, dat hier geen boosdoeners doch brave burgers
worden gestraft. Resten dus alleen geldboete, voor minderjarigen
bovendien berisping, en, als bijkomende straf, ontzetting van be-
paalde rechten en openbaarmaking der rechterlike uitspraak.

165) Aldus de franse Senaatsverkiezingen, die voor het deense Landthing, de
badense, beierse en brunswijksc Landdag, de bulgaarse Sobranje en elders. Op dit
soort kiezers had ook de veel-misbruikte uitspraak van Barnave in de Assem-
blee Nationale van 11-V1II-1791 betrekking, toen hij zeide: „mais la fonction d\'élec-
teur n\'est pas un droit; je le répète, elle existe pour la société qui a le droit d\'en
déterminer les conditions." (Moniteur universel, Tom. V. no. 225, bl. 932): „élec-
teur" is hier n.1. gebruikt in onmiddellikc tegenstelling tot wat wij onder „kiezer"
plegen te verstaan, en waaromtrent Barnave in \'t voorafgaande deel van dezelfde
volzin verklaarde: „II existe bien un droit individuel dans notre constitution, c\'est
celui de citoyen actif," en \'t debat liep over de vraag of voor de „électeur" eisen
van verkiesbaarheid moesten worden gesteld.

De meest aangeprezen en meest toegepaste straf is de geldboete.
Wie het goed meent met de stemplicht, zou er zich over moeten ver-
heugen hierin een punt, en een vrij belangrijk punt, te hebben ontdekt,
waarin de voorstanders het omtrent de uitwerking van hun beginsel
eens zijn. De eensgezindheid evenwel is slechts een zeer schijn-
bare, want wat bij geldboete toch wel de hoofdzaak moet genoemd
worden, het bedrag, waarvoor men hoopt, dat de gemiddelde tuis-
blijver wel komen zal, wordt zeer verschillend geschat; voor wie
het slecht meent met de stemplicht is de scala der van verschillende
zijden nodig geachte bedragen niet onvermakelik: van 15 centimes
in enige gemeenten van \'t veelgeprezen Zürich tot tien maal het
bedrag der personele belasting in \'t franse ontwerp-P i e y r e 167)
van 24 maart 1885, terwijl M a 11 a t 168), _zic:h in geen geval met
minder dan 500 francs zou kunnen tevreden stellen. Zou er wel
een twede delikt te bedenken zijn, waar de mate van strafwaar-
digheid zó verschillend wordt geschat? Of liever: zóu er wel een
delikt te bedenken zijn, waarmee dit het geval is? Want die zó
uiteenlopende schattingen zijn toch wel weer een aanwijzing te
meer, dat wij hier met geen delikt te doen hebben. En zou men
wel bij enig delikt er aan denken, de strafmaat, in de vaststelling
der sankcie zelf, evenredig te doen zijn aan het draagvermogen
van de delinquent 169)? Toch is dit laatste niet slechts als curiosum
te vinden in bovenvermeld ontwerp-P i e y r e, doch in tal van
geschriften en ontwerpen aanbevolen 170). En natuurlik, er is ook
wel veel vóór te zeggen, — als men eenmaal op deze weg is.

sont évidemment inapplicables." Het veelvuldig aangevoerde bezwaar tegen vrijheids-
straffen, dat de gevangenissen te klein zouden blijken, kan niet au séricux worden
genomen: \'t is waarlik niet aan te nemen, dat zeer talrijke kiezers zich aan deze
straf zouden blootstellen.

167) Documents Parlcmcntaires 1885, bl. 433, Annexc 3643.

168) Mallat, 1. c„ bl. 120. \\

169) Dat de rechter bij zijn uitspraak o. a. ook met deze persoonlike omstandigheid
kan rekening houden, en hem dit ten onzent door het algemeen minimum zeer wordt
vergemakkelikt, is een beginsel van geheel andere orde.

Want het is duidelik, dat menigeen, die niet met Jan-en-alleman
uit stemmen wenst te gaan, glimlachend een bescheiden boete zal
neertellen, die hem daarvan ontheft, terwijl voor een arme die
zelfde boete onbetaalbaar kan zijn. Maar wederom: waar goede
beginselen van strafrecht zó ondoorvoerbaar blijken, is daar geen
aanleiding om te overwegen, of men wel op. een juiste weg is? Is
bij andere delikten in de eerste plaats er voor te zorgen, dat over-
treding, ook voor de rijke, te duur wordt? Of verwacht men in
\'t algemeen meer van de norm dan van de sankcie? Ik meen het
eerste, en met een samenleving, waarvoor die mening onjuist is,
schijnt het vrij slecht gesteld. En toch, wederom, beseft wel een-
ieder, dat men bij de sankcionering van de stemplicht hierop niet
rekenen mag. Ja, — „Qui sait si la crainte de laisser croire qu\'on
vote uniquement pour éviter Tarnende, ne ferait pas de 1\'abstention
une chose a la mode, une règle du bon ton 171)?" Dus een hoge
boete? Maar eenieder beseft, dat die weer geen zin zou hebben
voor de arme, die hem toch niet betalen kan, en op wie geen
vervangende hechtenis kan worden toegepast. Wil men aan de
takt van de rechter overlaten, om, binnen de grens van het ge-
stelde maximum de boete binnen ieders draagkracht te brengen?
\'t Schijnt geen gezonde politiek, en zou ongetwijfeld het in zijn
roep van onpartijdigheid gelegen aanzien van de rechterlike macht
in nog ernstiger diskrediet brengen dan zijn gemoeid-zijn in deze
aangelegenheid toch reeds onvermijdelik maakt. Wie boete wil, en
daar resultaat van wenst, wordt derhalve steeds weer naar de
evenredige boete teruggedrongen, en gaat dan uitteraard motieven
zoeken, om die goed te praten. Zo spreekt men ervan, dat de
plicht jegens de Staat van meer gewicht wordt, naarmate men van
de Staat meer voordeel heeft, en dus de rijke, die zijn kiesplicht
niet vervult zwaarder zondigt dan de arme in datzelfde geval,
zodat het tuisblijven zou worden tot een delikt gekwalificeerd door
persoonlike omstandigheden van de delinquent, een soort ambts-
misdrijf derhalve ¹). Men ziet aan dergelike redeneringen, dat zij
achteraf pour le besoin de la cause zijn bedacht, en men mag er

171) Coûtant, I.e. bl. 198. Evenzo Moreau, 1. c. bl. 58: „Peut-être les dilet-
tantes dont j\'ai parlé mettraient-ils quelque ostentation à payer au lieu de voter.
La mode s\'en mêlant, nul ne prévoit où les choses en viendraient."

1  Cf. G a b b a, 1. c. ; „... quanto più un cittadino possiede o è retribuito del

van overtuigd zijn, dat zij die ze voordragen, de opvattingen
omtrent kiesrecht zowel als strafrecht, die eraan ten grondslag zouden
moeten liggen, niet voor hun rekening nemen.

Is het dus niet mogelik een behoorlike boete vast te stellen 173),
in de ogen der voorstanders van de stemplicht moesten aan de
geldboete in dezen ook overigens ernstige bezwaren verbonden zijn.
En velen van hen, in \'t biezonder Coûtant en Moreau heb-
ben dit ook zeer wel gevoeld. Inderdaad schijnt helïing van een
matige geldboete een straf, weinig geëvenredigd aan het verzaken
van de heiligste plicht jegens \'t vaderland. „Considérons l\'ensemble
formé par le règle: le vote est obligatoire, et la sanction: une
amende. Cela ressemble beaucoup trop à une contravention de
police. L\'analogie serait complète si, comme on l\'a proposé, l\'a-
mende devait être prononcée par le juge de paix. Voilà qui est
inacceptable. Eh ! quoi, nous aurons fait appel aux principes les
plus élevés du droit public, invoqué les intérêts supérieurs de la
patrie, mis en jeu de grands sentiments et de grandes idées, pour
ajouter un article à la liste innombrable des contraventions! L\'o-
mission du devoir civique serait assimilée à la violation du plus
humble règlement municipal! En vérité, il vaudrait mieux laisser
le devoir civique sans sanction que de le ravalera ce point 174)!"
Wij stemmen met deze lyriek niet in; maar wie mèt hen lyries
wordt over des burgers heilige kiesplicht, kan deze konsekwencies
niet anders ontgaan, dan met een blote bewering, b.v. dat men
„der Ungereimtheit seiner Auffassung durch (solche) Behauptungen
die Krone (aufsetzt) 175)". Voor de neutrale buitenstaander is dit

maggiore 1\'impegno chc dcvc addimostrarc per il buon andamento dclla cosa pubblica.
Maggiore è dunque la sua colpa di astenersi dal vote, maggiore deve esserc la pene
che lo aspetta."

173) Wat natuurlik geenszins belet een bedrag te bepalen; integendeel, niets is
gemakkeliker, en aldus is dan ook zonder enig bezwaar geschied in de belgicsc
wet (1 à 3 francs, recidive 3 à 25 francs), in verscheiden Zwitserse kantons (va-
riërend van 15 centimes tot 10 francs) en in tal van ontwerpen en geschriften,
wisselend tussen de meest fantasticsc bedragen.

antwoord zeker niet afdoend; laat ons dus zien, wat men, behalve
de geldboete, nog meer heeft voorgeslagen.

Voornamelik komt hier dan in aanmerking schorsing van, of
ontzetting uit, „bepaalde rechten", in de eerste plaats natuurlik het
kiesrecht zelf. Dit nu is inderdaad een zeer ernstige straf ¹), een
straf ook die evenredig schijnt aan de beweerde zwaarte van het
vergrijp en waarvan bovendien de exekucie geen moeilikheden
oplevert. Dat ontzetting uit het kiesrecht bij wijze van straf een
maatregel is, in strijd met het wezen van het kiesrecht zelf, zal te
zijner plaatse blijken. Voor \'t ogenblik mag hiervan geen verwijt
worden gemaakt aan hen, die omtrent het wezen van dit recht
andere opvattingen huldigen. Wat wel moet worden nagegaan, is,
of deze straf zich laat rijmen met de opvattingen, die zij omtrent
dit recht wel zeggen te huldigen, en of hij kan bijdragen tot
bereiking van het doel, dat zij zeggen na te streven. Kiesrecht
toch, zo zegt men, is een op de kiezer gelegde taak, die hij vervult,
niet te eigen behoeve, maar ten bate van de gemeenschap. Voor
een zo goed mogelik staatsbestel acht men het nodig, dat er een
lichaam zij, gekozen door alle stembevoegde burgers. Indien nu
niet alle deze stemmen, dan komt deze goede bedoeling niet tot
zijn recht, dan ontstaat een lichaam, dat op andere wijze is gekozen
dan waarop gerekend was, en welks funkcie en bevoegdheid der-
halve van andere vooronderstellingen uit zijn berekend dan de
werkelikheid oplevert. Om dit nu te voorkomen, beveelt men aan
elk bevoegde om ook werkelik te gaan stemmen : zo wordt de
werkelikheid weer in overeenstemming gebracht met bedoelde voor-
onderstellingen ; behalve voorzover het bevel niet wordt opgevolgd.
Wat te doen, met hen die hun plicht blijven verwaarlozen en
aldus de volksvertegenwoordiging blijven maken tot iets anders,
dan hij berekend is te zijn ? Hen halen ? Met de sterke arm naar

1  De even flauwe als veelgeciteerde opmerking van Sarccy, dat liet is, als
een niet-roker, aan wie men, tot „straf" over zijn herhaald bedanken, verklaart, geen
sigaren meer te zullen aanbieden, doet hieraan niet af. Het kiesrecht is geenszins
waardeloos voor wie in de uitslag ener bepaalde verkiezing geen belang stelt. En
als gij een fijnproever op het gebied van het roken zijt, en een ander voor zijn bij
herhaling aangeboden inferieure merkje bedankt, zult ge u zeer zeker gestraft achten
door een daaropvolgend rook-verbod. In lijnrechte tegenstelling met S a r c e y \'s
gemoedelikheid de ergernis van S p i r a, 1. c., bl. 111, noot 1: „Ein Bliek in die
verschiedenen Strafgesetze fnuss da überzcugcn, dass für die Wahlenthaltung ein
Repressivmittel allerschwersten Kalibers vorgeschlagen wird das sonst nur für die
niedrigsten Untaten Anwendung findet."

de stembus brengen ? \'s Lands welzijn hangt van hun tegenwoor-
digheid af, zegt men. Dit kan niet gezegd worden van een dienst-
weigeraar : die beduidt slechts een, zeer geringe, kwantitatieve
vermindering van \'s Lands weermacht, maar hij vervalst niet de
samenstelling van het leger ; \'t kan ook niet worden gezegd van
de weigerachtige getuige : deze kan wel de loop van één enkel
proces in de war sturen, maar niet de gehele rechtspraak op een
valse basis plaatsen. Toch worden beide met de sterke arm tot
de taak gevoerd, waaraan zij zich trachten te onttrekken. Het is
derhalve duidelik, dat de stemweigeraar, die door zijn wegblijven het
gehele staatsbestel onzeker maakt, „(qui) creuse et mine en quelque
sorte la plupart des élections : (qui) condamne les majorités à n\'être
que des apparences et les Chambres, que des fantômes", I⁷⁷) —
gelast wordt ook de volgende en verdere malen, hetzij gedurende
een zekere tijd, hetzij voorgoed, te doen als ditmaal. Maar neen
voorwaar, dit is in \'t geheel niet duidelik ! Integendeel. Maar,
zegt men, zo doet men toch met iedereen, die zijn taak niet naar
behoren vervult. Ongetwijfeld, en men stelt een ander aan in zijn
plaats : zo de ondeugdelike ambtenaar, de voogd, de ouders die
uit de ouderlike macht worden ontzet. Maar wie vervangt de
kiezer ? \'t Was er toch niet om te doen, dat juist hij stemde ?
Men begeerde aller stem, dus en bijgevolg óok-de-zijne ; hij moet
stemmen, omdat hij één van àlle is, en als zodanig is hij uitter-
aard onvervangbaar. Maar wat voor zin heeft dan zijn ontzetting ?
Men zou zo zeggen, geen andere, dan de uit het Strafrecht sinds
lang verbannen behoefte aan „talio", in de vorm gebracht, van
wat men dan gaarne noemt: een „paedagogiese straf": men wil
de schuldige treffen, daar waar hij gezondigd heeft : „paeda-
gogies" kan in deze zin hoogstens schorsing zijn, ontzetting nimmer.
Evenwel, meent men, de strafbedreiging zal zodanige preventieve
werking hebben, dat hij niet behoeft te worden toegepast. Dat is
natuurlik mogelik, hoewel niemand het voor zeker houdt 178) _:

1⁷⁷) Bcnoist, l.c. bl. 50.

maar als men \'t dan eens met langdurige gevangenisstraf pro-
beerde ? Dat zou -minstens even afschrikwekkend zijn, en minder
onlogies. Met dit al is niet gezegd, dat het denkbeeld psychologies
onverklaarbaar zou zijn : \'t is niet dan een korzelig „buiten blijven
of binnen komen" tegenover zekere partijen, die uit beginsel niet
stemmen, waarbij dan „buiten blijven" betekent afstand van bur-
gerschap, het zijn van vreemdeling in eigen land 179). Men wil de
keus geven aan zekere lieden, van wie men anders niet weet wat
men aan hen heeft. Maar als men dergelike, zeer speciale, politieke
bedoelingen heeft, trachte men niet daar een filosofïese ondergrond
voor aan te leggen, waarop zij toch niet gedijen willen ; en vooral,
indien men niet in dezelfde politieke omstandigheden verkeert,
neme men niet de daartoe elders gevonden maatregelen met de
pour le besoin de la cause erbij bedachte motivering gedachteloos
over. Waar men er wèl in verkeert, en men eenmaal tot dergelike
maatregelen wil overgaan, is \'t niet verbazingwekkend, dat men
er niet genoeg aan meent te hebben, maar de aldus „ontkiezerde"
ook overigens een capitis deminutio wil doen ondergaan, die hem
van verkiesbaarheid tot publieke lichamen, van benoembaarheid
tot alle ambten en bedieningen, van alle publieke beloningen en
onderscheidingen uitsluit 180). Wie meent, dat dit alles is, hoort
zich door M o r e a u gerust stellen : „Ce n\'est pas tout.... Ainsi
j\'approuverais l\'incapacité de faire partie d\'aucun conseil de famille,
et d\'être tuteur, curateur, subrogé tuteur ou conseil judiciaire, si ce
n\'est de ses propres enfants et sur l\'avis conforme de la famille,
l\'incapacité de siéger dans le jury, d\'être expert ou témoin dans
les actes, de témoigner en justice" 181). Voor de guillotine maakt
deze emigrantenrechter halt.

Als politieke partijmaatregel moeten we een dergelik sisteem in
zijn afdoendheid laten gelden, altans in de betrekkelik eerlike vorm,
die Mallat er aan geeft, vooral in de uitwerking, die gelijk
reeds vroeger werd vermeld, de inschrijving op de kiezerslijst
fakultatief laat en dus op bovenbedoeld sisteem juist zoveel voor
heeft als hara-kiri op de guillotine. Bovendien kunnen de slacht-

179) Zie hieromtrent nader de volgende §.

180) Aldus de belgiese wet bij vierde recidive; eveneens Morcau, Coûtant,
V u t k o v i c h, e. a.

«

offers van Mallat zich nog bedenken : zijn straf is minstens
„500 francs d\'amende, payables dans les quinze jours de la con-
damnation, à peine de se voir, si ce paiement n\'est pas effectué
dans ce délai, rayé à tout jamais des listes électorales de la France
pour le genre d\'élection qui a motivé l\'abstention" 182), Maar ook
reeds in de motivering is deze schrijver meer ronduit: „1\'électeur
a élevé aujourd\'hui l\'abstention à la hauteur d\'une institution
politique. C\'est, en effet, dans certains cas, manifester une opinion
que de ne pas voter ; c\'est même, quelquefois, lutter encore que
de s\'abstenir" — welnu „lutter", wat men zo inderdaad „lutter"
mag noemen, en niet het verrichten van een nutteloze formaliteit,
een formaliteit die deze électeurs niet slechts als een onbruikbaar,
maar ook als een ongeoorloofd wapen beschouwen, dat mogen
en zullen déze partijen niét. Het parlementarisme brengt mee, dat
de politieke partijstrijd een strijd is van maatschappelike machten
om de staatsmacht : dit is zelfs van het parlementarisme de beden-
kelikste kant. Binnen de grenzen intussen van dat stelsel moet dit
soort stemplicht als politiek wapen worden erkend. Buiten deze
gedachtegang echter moge het tot slot voldoende zijn deze twee
volzinnen na elkaar te plaatsen die L a f f i 11 e schreef op éen en
dezelfde pagina van \'t artiekel, dat aan S a r c e y zijn bovenver-
melde sigaren-boutade in de pen gaf: „Ou le suffrage universel
est un mot vide de sens, ou, en donnant à tous le droit de voter,
on a jugé qu\'il était bon, utile, séant à la chose publique que
chaque citoyen exprimât son opinion sur les affaires du pays:
c\'est assez pour justifier le vote obligatoire" en „Le pays n\'a que
faire d\'électeurs qui ne votent pas: à quoi sert de maintenir leurs
noms sur les listes électorales, si ce n\'est à fausser les statistiques?" 183)
184) 185).

182) Mallat, 1. c., bl. 120: in de rcdakcic ziet men het verschil in beginsel met
het vroeger vermelde sistcem van H o 11 s, waar \'t in de praktiesc uitwerking zo-
veel op gelijkt: Mallat bedoelt de ontburgcring als eindresultaat, Hol Is als
cxekuciemiddel der geldboete.

183) Paul Laf fitte, Lettres d\'un Parlementaire, XVII: Le vote obligatoire, in
Revue Bleue, 1893, T. LI, bl. 742.

Nadat ook deze straf voor een behoorlike regeling van het
instituut onbruikbaar is gebleken — als hoofdstraf kon hij trouwens
ten onzent niet in aanmerking komen — slaan wij opnieuw art. 9
van \'t Strafwetboek op: de keus is niet ruim meer, en eigelik reeds
uitgeput. De openbaarmaking toch van de rechterlike uitspraak
kan niet slechts wettelik, maar ook feitelik bezwaarlik anders dan
als bijkomende straf worden uitgesproken, en kan dus eerst in
aanmerking komen als een deugdelike hoofdstraf is gevonden. Maar
ook dan nog zou hij, na wat omtrent de aanplakking is gezegd,
ter zijde moeten worden gesteld. Rest dus uitsluitend de berisping.
\'t Is waar, dat deze ten onzent slechts voor minderjarigen beschik-
baar is gesteld. Maar, aux grands maux les grands remèdes: voor
een kiezer meer in \'t stemlokaal kan men een kleine verwrikking
van ons strafstelsel riskeren. Laat ons dus hopen, dat de opvoed-
kundige waarde van deze „straf" (een andere zal wel niemand er
aan willen toekennen), bij volwassenen, ja politiek meerderjarigen,
beter tot zijn recht komt dan bij de jeugdige personen, voor wier
kneedbare karakter hij is uitgedacht, het geval pleegt te zijn. Men
kan dit echter hopen, zonder het te geloven, en dan rijzen tegen
deze betrekkelik onschuldige straf zeer ernstige bedenkingen: dat
we de rechter voorschrijven te treffen, wie niet getroffen worden
moet, is reeds erg genoeg, maar willen we tans Themi\'s, na de
gewichten van haar weegschaal te hebben .vervalst, ook nog een
bordpapieren zwaard in de hand drukken? Wat moeten we doen

dan nog komt, dat een verjaring hier ook overigens geen zin zou hebben, daar
het kiesrecht geen objekt heeft, dat door de bezitter van dit recht aan anderen
wordt onttrokken. C o u t a n t is in andere opzichten niet bevreesd in herhalingen
te treden, maar deze vergissing is een hapax, — en in trouwe: ook de voorzichtigste
tekstkritiek zou hier een bedorven plaats aannemen, als \'t geen gedrukt werk van
den jare 1898 gold.

met de kiezer, die zich aan een berisping niet wenst te storen,
ja, die zich niet dérangeert, om er een in ontvangst te komen
nemen? Bij verstek berispen? Technies mogelik is dat natuurlik
wel; maar wie ziet daarin nog een straf? Hoogstens kan het gelden
als laatste waarschuwing, zodat bij recidive een andere straf zou
moeten worden toegepast. Voor zover ik weet, is het denkbeeld
van berisping als enige straf dan ook nimmer en nergens aan de
hand gedaan, behalve incidenteel door Schaper in de Twede
Kamer 186). Indien \'t echter slechts een inleiding is, moet bij recidive
een andere, meer afdoende straf, aan de hand worden gedaan.
Waarmee we dan in \'t zelfde euvel vervallen, als zoeven met de
openbaarmaking van het vonnis, n.1. dat de lijst der mogelike
hoofdstraffen is uitgeput, en deze alle ondeugdelik zijn geble-
ken 187).

Zonder in nadere kommentaar te treden, immers, tegen welke
regeling ook, zijn gebleken onoverkomelike bezwaren te bestaan,
kan het zijn nut hebben de aan \'t slot van \'t vorige Hoofdstuk
meegedeelde regeling, gelijk die in het ten onzent aanhangige
voorstel is vervat, in \'t licht van het bovenstaande nogmaals samen
te vatten:

De Norm: In art. 80 der grondwet wordt kiesplicht voorge-
schreven, welk beginsel in art. 74 der kieswet wordt losgelaten
voor opkomstplicht 188).

De procedure: De inschrijving geschiedt ex officio; de kompe-
tencie is verdeeld over de administracie en de rechterlike macht,
in deze zin, dat de gevallen eerst door de burgemeester worden

186) Handelingen 1916—17 bl. 492; deze spreker meende terecht, dat de kiezer,
die de keus heeft, of hij zal gaan stemmen dan wel een standje gaan halen bij de
burgemeester, wel \'t eerste zal kiezen; doch zag over \'t hoofd, dat de man ook
beide kan laten, en dus voor deze keus niet is geplaatst.

gezift, terwijl eerst die delinquenten, die door hem niet voldoende
verontschuldigd worden geacht door hem ter vervolging worden
overgeleverd aan de kantonrechter. De beoordeling van de waarde
der verontschuldigingen is geheel overgelaten aan \'t arbitrium
judicis, die uit de geschiedenis der wet kan leren, dat strengheid
niet bedoeld is, en dat in \'t biezonder gemoedsbezwaren te aan-
vaarden zijn. Ten slotte is ook aan \'t stemburo in dezen een taak
opgedragen, bestaande in \'t aanleggen van een lijst van hen, die
zich wel hebben „aangemeld", doch geen stembiljet hebben geak-
cepteerd. — Hoger beroep en kassacie zijn uitgesloten.

De Sankcie: De vastgestelde straf is berisping öf geldboete tot
een maximum van ƒ3.— : bij recidive geldboete van hoogstens
f 10.— Berisping bij verstek wordt mogelik geacht, en omschreven
als een „schriftelijke vermaning van den kantonrechter". Indien
in dezen een éénheidspraktijk ontstaat, mag men benieuwd zijn
wat van tweeën zich zal voordoen: berisping voor verschenen, en
geldboete voor niet-verschenen beklaagden, óf: steeds berisping en
dus alras steeds „schriftelike vermaning". Waarschijnlik zullen de
kantongerechten formulieren laten drukken! Vervangende hechtenis
is merkwaardigerwijze niet uitgesloten. Of het ook in de bedoeling
ligt de zwarte lijst van art. 78 te publiceren ? In verband met het
boven opgemerkte omtrent de „straf" van aanplakking, is het
duidelik, dat men hiertoe zou kunnen overgaan, zonder dat de wet
tot deze „sankcie" de bevoegdheid geeft.

§ 3. Het beoogde Doel.

Het onmiddellik beoogde doel is klaarblijkelik, dat eenieder
stemme. En de eerste vraag, die zich hierbij voordoet is uitter-
aard, of dit doel nastrevenswaard is, de twede, indien de eerste
bevestigend wordt beantwoord, of het de zaak van de Staat is,
het na te streven, de derde, indien ook dit moet worden toege-
geven, of het stellen van straf op niet-stemmen als middel hiertoe
in aanmerking komt; — en de vierde of het doel inderdaad wordt
bereikt. Het moge geoorloofd zijn, de eerste drie vragen tot een
volgend Hoofdstuk uit te stellen, en hier alleen éen opmerking te
maken, waartoe de omschrijving van het doel zelf aanleiding geeft.
Immers het doet vreemd aan, een dergelik positief doel te zien
nagejaagd met behulp van een strafbepaling. Een strafbepaling

toch pleegt negatieve strekking te hebben 189), _en we zullen later
zien, dat dit uitvloeisel is van het wezen van \'t staatsgezag zelf.
Nu is formeel elke inhoud positief zowel als negatief uit te drukken,
doch eenieder ziet in, dat een gebod voor eenieder om het zijne
te behouden evenmin het beginsel: „gij zult niet stelen" weergeeft,
als het doel van stemplicht behoorlik zou worden omschreven als
zijnde, dat men niet tuisblijve op stemdagen, \'t Is niet, gelijk bij
strafbepalingen \'t geval pleegt te zijn, om wering van enige toe-
stand of handeling te doen, doch om \'t verkrijgen van aller stem:
niet om het wraken van een vergrijp, doch, in de geest van een
disciplinaire maatregel, om \'t bereiken van een positief resultaat.

De tans aan de orde zijnde vraag is, of dit resultaat langs de
aangegeven weg is te verkrijgen, en \'t antwoord hierop kan be-
zwaarlik anders dan bevestigend luiden. Wel zal geenszins een-
ieder stemmen, doch dat het aantal tuisblijvers aanmerkelik zal
verminderen, behoeft m. i. geen betoog, en evenmin statisties bewijs.
Statistieken, waarvan het dan ook mijn voornemen is, mij zorg-
vuldig te onthouden, künnen in dezen niets bewijzen, daar nimmer
éen en dezelfde verkiezing zowel mèt als zonder stemplicht kan
worden gehouden en derhalve steeds met allerlei „indiens" moet
worden rekening gehouden, die niet op hun beurt in cijfers zijn te
brengen. Dezelfde statistieken dienen de éen om „verblijdende"
resultaten te tonen, de ander om te laten zien, dat het middel reeds
heeft uitgewerkt, of bijna uitgewerkt, of „eigelik" nooit gewerkt
hééft, daar de statisties gebleken vermeerderde deelneming aan
geheel andere oorzaken moet worden toegeschreven. Zowel de een
als de ander schijnt nutteloos werk te doen: dat een strafbepaling,
die een ook maar enigszins gevoelige straf voorschrijft, en aan de
toepassing waarvan de hand wordt gehouden 190), zonder resultaat
zou zijn, is eenvoudig ondenkbaar. En even zeker is het, dat,

189) Dc strafwet, en eigelik elke wet, gebiedt niet, doch verbiedt. De „normen-
teorie" moge dit bij wijlen over \'t hoofd zien, ongedaan maken kan hij het niet.
Toch is deze dc enige strafrcchtslccr, waarop \'dc voorstanders van stemplicht zich
desnoods zouden kunnen beroepen. Intussen, zij plegen dit niet te doen, en diegenen
onder hen, die ontzetting uit het kiesrecht als meest geschikte straf bepleiten en
door hun motivering daarvan het talio-bcginscl toegedaan blijken, zouden zulk een
beroep ook bezwaarlik kunnen doen.

indien werkelik aan de eis wordt vastgehouden, dat alle stemmen,
dit doel niet wordt bereikt. Blijkbaar echter is dit slechts het ideaal,
dat de richting aangeeft, waarin gestreefd moet worden: anders
kon niet de mogelikheid van de meest uiteenlopende verontschul-
digingen worden aanvaard. Het prakties te verwezenliken doel is
derhalve vermeerdering van de opkomst aan de stembus en dit
doel zal zonder enige twijfel worden bereikt, ook al moest gerekend
worden op de meest „farcical proceedings", ja, al stond van te
voren vast, dat élke verontschuldiging zou worden aanvaard:
immers tal van kiezers zullen \'t eenvoudiger vinden te gaan stem-
men, dan zich te gaan verontschuldigen, en minder onaangenaam
dan een bij verstek opgelegde boete te betalen, ja zelfs dan een
„schriftelike vermaning" te ontvangen.

Toegegeven wordt dus, dat het onmiddellik doel, indien dit be-
scheidenlik wordt gesteld op vermeerderde opkomst, zonder falen
zal worden bereikt. Echter spreekt het vanzelf, dat niemand van
druk-stemmen-zonder-meer genoegen beleeft, en dat het derhalve,
door middel hiervan, om nog iets anders te doen moet zijn. We
hebben dus na te gaan, welke die nader bedoelde resultaten zijn,
en of ook deze verkregen worden.

A. De begeerde Resultaten.

In 1868 vaardigde Pius IX.de Bul „Non expedit" uit, waarbij
aan de italiaanse geestelikheid in \'t biezonder en aan de Katolieken
in \'t algemeen verboden werd, zich aktief in te laten met de aan-
gelegenheden van de italiaanse Staat; speciaal werd als zodanig
het deelnemen aan politieke verkiezingen beschouwd. Deze bul
werd, tegen hoop en verwachting van vele italiaanse Katolieken
in hoofdzaak bevestigd door Pius X in zijn Encykliek „Certum
consilium" van 11 juni 1905. En gelijk het Non expedit voor de
italiaanse Katolieken, gold tot voor kort het verbod van M a z z i n i
voor de italiaanse republiekijnen. — In het revolucie-tijdperk ont-
hielden tal van „passivisten" zich van medewerking aan de staats-
zakeh, gedeeltelik brave burgers die de kat uit de boom wilden
kijken, maar gedeeltelik ook de overtuigde voorstanders van \'t ancien
régime, die zich terugtrokken uit verhoudingen, waarin zij zich niet

achtten tuis te behoren. In het tegenwoordige Frankrijk beschouwt
zich nog steeds de bouderende „Faubourg" als vreemdeling in
eigen land: de nazaten der émigrés. — Daarnevens echter voeren
de franse anarchisten de leuze: „voter c\'est abdiquer", en in tijden,
waarin de politieke zeeën hoog gaan, zoals in \'t Frankrijk van
1848 en vooral van 1871 denken zij, die zich „fatsoenlike lieden"
achten, er eveneens over, daar zij zich bij geen der fanatieke
politiciens, die daar elkander bevechten, begeren aan te sluiten, en
er van afzien onder dier lieden getier aan \'t woord te komen.

Al dergelike massa-onthoudingen op politiek-roerige tijdstippen
brengen de militante partijen in een onaangename toestand van
onzekerheid : Men kent het, meest betrekkelik geringe, aantal zijner
bentgenoten; men kent ook de aktieve vijand ; maar men weet
niet, wat de neutraliteit der zwijgenden beduidt. Een dergelike
situacie prikkelt de partij die voor \'t ogenblik het heft in handen
heeft, indien deze altans enig zelfvertrouwen bezit, tot de leuze
„wie niet met ons is, is tegen ons" — en wie tegen ons is, en
niet bereid blijkt zich met ons, op het door ons gekozen wapen,
te meten en zich te laten doden, worde gediskwalificeerd. Het
schijnt mij histories zeker, dat aan dergelike overwegingen de
stemplicht-gedachte zijn ontstaan te danken heeft, en \'t is daarom,
dat dit soort van bedoelingen hier wordt vooropgesteld : men wil
de passivisten noodzaken over de brug te komen, op straffe van
te worden uitgeworpen. In dit verband moge herinnerd worden aan
wat in de eerste § van dit Hoofdstuk werd medegedeeld omtrent de
bataafse Staatsregeling van 1798 en reeds aan het door T r i e p e 1
vermelde cahier van Aurons, sénéchaussée dAix, van 29 maart
1789. Voor Italië is kenschetsend de volgende passage uit het
meergenoemde werk van T a m b a r o : „Io non dirö che in Italia
il voto obbligatorio sarebbe una delle piü imprudenti misure poli-
tiche, perchè acuirebbe le gia tese relazioni fra lo stato e la chiesa.
Mi si potrebbe rispondere che cio importa poco a chi della chiesa
non vuole sapere. Ma allora io soggiungeró : Non ricorrette ad
una misura violenta, che per lo meno non raggiunge il suo
intento, e mentre provoca un conflitto insano, che potrebbe assu-
mere le forme larvate di una persecuzione religiosa". 191). Ziehier,
voor Frankrijk, Coutant; natuurlik (wij hebben ditmaal met een
der meest overtuigde voorstanders van stemplicht te doen) in

andere toonaard, doch in dezelfde gedachtengang : „Cette masse
silencieuse des abstentionnistes, c\'est, pour le gouvernement, l\'in-
connu, et l\'inconnu c\'est le danger" \'92) _Gf : „une masse d\'électeurs
dont la pensée demeure inconnue jusqu\'au jour où, sous la pres-
sion des circonstances, elle se révélera peut-être avec une soudaineté
et une violence capables de changer en une heure la forme du
gouvernement, ou tout au moins de créer au sein du pays, une
agitation dangereuse pour sa sécurité" 193). Kortom, men wil
extra-parlementaire partijen nopen kleur te bekennen en hun neuzen
te doen tellen ; men wil, na zelf het Getal te hebben geprokla-
meerd tot het wapen, waarmee men zal strijden om de staatsmacht,
en vergetende, dat het Getal niet alles is, die tegenstanders, die in
eigen schatting elders hun kracht vinden, nopen dit voor hen
onbruikbare wapen te hanteren, ten einde de ijdele voldoening te
smaken van hen verslagen te kunnen — noemen, of, indien zij
déze strijd niet aanvaarden, te diskwalificeren 194), te werpen buiten
de Gemeente des Getals, en daarmede buiten de staatsgemeenschap,
die zij immers zelve tot één-en-\'t-zelfde hebben uitgeroepen. „We
count heads to save the trouble of breaking them", meent Justice
S t e p h e n 195) ; doch dit gaat klaarblijkelik alleen op, voorzover
de vooronderstelling reikt : dat n.1. de mogelikheid van hoofden
inslaan direkt en uitsluitend evenredig is aan \'t aantal. Waar echter
de uitslag van zulk een telling door één der partijen niet wordt
erkend als identiek aan de uitkomst ener minder vreedzame (of
wellicht ook op andere wijze onbloedige) krachtmeting, heeft dit
goedbedoelde surrogaat geen zin. Daarom is dit met stemplicht
beoogde resultaat : het zich ontdoen van vermoedelik-vijandige
vermoedelike minderheden door hen te herleiden tot Getal, door
hen voor de keus te stellen van „binnen komen of buiten blijven",
in de waan, dat zij, buiten blijvende, niet meer meetellen, en in de

192) Coûtant, 1. c., bl. 77, Cf. ib. bl. 208: „une menace permanente pour l\'ordre
et la paix d\'un pays, car elle est l\'inconnu !"

193) Ib. bl. 239. Eveneens Bandini, 1. c., bl. 346, M ore au. 1. c. bl. 40, e. a.

194) Cf. Vecchi, 1. c., bl. 67: ,,lo (se. un partito astensionista) si costringerebbe
a ricorrere per l\'appunto alle schede bianche, espendendosi in questo modo al rischio
di vedere contatc le sue forze, ciô che per un partito extraparlamentare puô essere
pericoloso."

verwachting van hen, binnengekomen, aan de schandpaal van het
kleine aantal te doen staan, met stemplicht niet te bereiken 196).
\'t Is een slappe imitacie van de emigranten-vervolging der Revo-
lutie, en zelfs deze bleek nutteloos 197).

Hoewel oogmerken, als de hierboven besprokene, de stemplicht-
gedachte hebben doen opkomen, is daarmee geenszins gezegd, dat
alle, of ook maar de meeste, tegenwoordige voorstanders van
stemplicht zulke bedoelingen hebben. Integendeel : in tal van
gevallen hebben vertegenwoordigers der gepresumeerde minder-
heden de toegeworpen handschoen opgevat, en op hun beurt om
stemplicht gevraagd : aldus in Frankrijk vertegenwoordigers van
de „fatsoenlike lieden" reeds in 1872 198), gedurende de derde
republiek ook vertegenwoordigers van \'t franse liberalisme 199) en
van de franse aristokracie 200), aldus voornamelik vertegenwoor-
digers der „burgerlike partijen", die \'t in deze zin aanvaarde denk-
beeld op hun beurt overnamen als strijdmiddel tegen de sociaal-
demokracie 201). Alle deze spelen „passé" op hetzelfde tableau,

196) Ta m bar o vervolgt dan ook zijn in de tekst vermelde passage aldus:...
non aggiunge una sola goccia di olio alla machina clettoralc. Perché i clericali o
non andranno a votare, o andandovi, preparcranno le più ingrate sorprese per i
sostcnitori del voto obbligatorio."

197) In hoeverre een dergelikc maatregel te rechtvaardigen, te billikcn, of redeliker-
wijze te verdedigen is, is in dit hoofdstuk nog niet ter sprake.

198) Zo b.v. Emile Beaussire in zijn meer genoemd opstel in de Revue des
Deux Mondes van 1 februari 1872; „La véritable Réforme électorale et l\'Abstention",
geschreven onder de indruk van de woelig-vcrwarde politieke toestand na de val van
het Twede Keizerrijk en in de verwachting, dat algemene deelneming aan de ver-
kiezingen aan \'t précaire gouvernement van Thiers groter steun der weldenkende
lieden zou waarborgen tegenover de woelige, op hun beurt gepresumeerde, min-
derheden.

199) Zo b.v. Paul Laffittc in zijn vroeger vermelde Lettres dun parlementaire
(Revue Bleue, T. L en LI.)

200) Zo o. a. de F a 11 o u x. Discours et Mélanges politiques, T. II bl. 278 : „L\'émi-
gration fut une faute ; on avait voulu faire le vide dans le camp de la Révolution
et on avait fait le vide dans le camp de la monarchie.. . Refaire aujourd hui par
l\'abstention une émigration volontaire et factice,... ce serait affaiblir la résistance
aux jours de la lutte, et susciter de cruels embarras aux jours de succès."

waarop de zoëven besproken groepen op „manque" hebben gezet,
\'t Is duidelik, dat in dit hazard-spel hoogstens één van beide winnen
kan, terwijl ook met de kans op „zéro" terdege moet worden
rekening gehouden. Of moet aan deze groepen groter kans wor-
den toegekend dan aan de vorige? Is hun onderstelling juist, dat
hun weldenkende geestverwanten talrijker zijn dan deze zelf en
hun uitdagers menen ? Zij redeneren aldus: „de extreme, radikale,
woelige partijen, die op het ogenblik het heft in handen hebben
of er naar streven het in handen te krijgen, hebben grote propa-
gandistiese kracht, zodat men er van overtuigd mag zijn, dat alle
krachten, waarover zij, onder welke omstandigheden ook, zouden
kunnen beschikken, zich reeds in \'t vuur bevinden ; hun reserves
kunnen dus slechts uiterst gering zijn. Welnu, de statistieken tonen
aan, dat zeer veel kiezers niet ter stembus komen : deze kunnen,
bij bewijs uit het ongerijmde, niet anders zijn dan reserves van
mij en mijn weldenkende geestverwanten; wat ook overigens
psychologies weer uitkomt, want wij zijn bezadigde lieden, die zich
niet als een goedgedisciplineerde troep voor een half bekend doel
in de strijd laten jagen. Hen alle, die niet, gelijk ik, aan politiek
doen en er in tuis zijn, het doel geheel en duidelik te doen kennen,
is óók niet mogelijk : daarom moet staatsdwang ons komen vergoe-
den, wat wij missen aan propagandistiese krachten discipline" 202).
Kan door hen die \'t begeren dit resultaat door middel van stem-
plicht worden bereikt ? De mogelikheid kan niet worden ontkend;
doch de waarschijnlikheid wordt vermoedelik te hoog aangeslagen.
Dat er geen zekerheid kan worden gegeven spreekt vanzelf, maar
de waarschijnlikheid diende te kunnen worden bewezen. Nu is het
enige bewijs, dat hiervoor wordt aangevoerd dit, dat de „kleurloze
middenstof" per definitionem geen radikale hervormingen najaagt,
en dus, als hij gaat stemmen, dit doen zal voor de gematigde
behoudspartijen. Ik meen, dat wie aldus redeneert, zich laat ver-
leiden door \'t beeld van een matematies gemiddelde, en de men-
taliteit dezer kleurlozen weinig kent. Zonder aan een andere
beeldspraak enig bewijs in tegenovergestelde zin te willen ontlenen,
mag toch het beeld van een labiel evenwicht worden opgeroepen

om dat van \'t matematies gemiddelde te niet te doen. Wie toch
zal ontkennen, dat het als beeld minstens even juist is? En wie,
dat het als geval juist de tegenovergestelde voorstelling wekt?
Want in waarheid, hoe men ook denken moge over \'t ware wezen
van kiezen en kiezerschap, het blijft een onontkoombaar feit, dat
iedere individuele kiezer zijn stem doet bepalen door tal van over-
wegingen van vaak uiteenlopende aard, en die elk op zich zelf
veelal tot tegenovergesteld resultaat zouden leiden. Indien een
dergelike botsing van beseft belang en vaag sentiment, van ver-
ward inzicht en onbestemde billikheid tot een schouder-ophalend
negatief resultaat voert, hebben wij inderdaad met een geheel
ander soort kleurloosheid te doen, dan die men vermoedt bij de
bourgeois satisfait, welke men door stemplicht wil nopen tot ver-
dediging van zijn, door hem ten onrechte niet bedreigd gewaande,
pakhuizen. Men meent de kleur der kleurlozen te kennen en ver-
langt daarom stemplicht; is er niet minstens evenveel kans, dat
zij eerst door de schok van de dwang er toe zullen gebracht
worden, een kleur te kiezen ? En is er enige grond om te voor-
spellen, hoe die keuze zal uitvallen ? Vergeet men dan diezelfde
propagandistiese kracht zijner tegenpartij, waarvan men de voor-
delen door stemplicht hoopte te niet te doen ? Meent men, dat
na de laatste man, die door deze kracht reeds tans aktief wordt
gemaakt, er niet nog zeer vele komen, die juist voldoende zijn
beïnfluenceerd om passief te blijven, doch die, door een uitwendige
omstandigheid tot aktiviteit genoopt, hun aktiviteit door die kracht
zullen doen bepalen ? Of, in andere termen : hoevele paisible bur-
gerluiden schat men, dat er aldus redeneren: „Och, ziet ge, ze
hebben eigelik wel gelijk, die socialisten, geloof ik, met hun gelijk-
heid van alle mensen en zo, maar uitvechten moeten dat de heren
van de politiek maar onder elkaar\'\' — en hoe meent men, dat tal
van deze kiezers zullen stemmen, als zij \'t móeten ? Waarom zouden
er van dit soort weifelaars niet evenveel of veel meer zijn onder
de niet-stemmers dan van de al-te-tevredenen ? Is \'t zelfs niet
waarschijnlik, dat er veel méér zijn, daar immers ,hun belang mee-
brengt te stemmen voor \'t behoud, en \'t belang het door de
meesten \'t scherpst beseft motief is ? Waarlik, de burgerman wiens
maatschappelike belangen bedreigd zijn, behoeft niet te worden
wakker geschud, om tot het besef dier bedreiging te geraken. Zij
voor wie dit de doorslag geeft, stemmen derhalve wel zonder
dwang. Zijn dan niet de niet-stemmers voor een groot deel

dezulken, die zich nog juist door hun belang laten weerhouden,
om naar hun gemoed te handelen, zolang stemplicht hen niet
dwingt te zeggen: „als \'t dan moet, dan moet\'et" ? Is\'t „manque",
of zal het „passé" zijn?

\'t Schijnt mij toe, dat zij, die op \'t laatste zetten, te uitsluitend
het oog hebben op die enkele intellektuëlen, die, uit positief be-
ginsel tot de „gematigden" behorend, aan de verkiezingen geen
deel nemen, omdat zij het onbegonnen werk achten. In zijn meer
gemeld artiekel maakt S a r c e y niet alleen maar gekheid over
sigaren ; hij schrijft ook : „Je n\'apprendrai rien à personne en disant
que le suffrage universel est incapable de saisir les nuances et de
s\'y attacher.. . Deux candidats se présentent : vous pouvez être
sûr que l\'un des deux est un enragé radical et que l\'autre est un
réactionnaire fanatique," en hij besluit: „Je sais que je ne serai
jamais représenté de ma vie." Welnu, zij die menen dat stemplicht
aan de gematigde partijen ten goede zal komen, menen in de tuis-
blijvers altemaal Sarcey\'s te herkennen ; maar dit is toch waarlik
een overschatting van de veelgeëerde „Stütze des Staates und der
Gesellschaft", de middenstand. Zeker, de zeer weinige, en bij \'t al-
gemeen enkelvoudig kiesrecht niet-tellende, stemmen der zeldzame
intellektuëlen, die de positieve betekenis van een gematigd program
weten te vatten, zullen door hen wellicht goeddeels worden ge-
wonnen. En nog is \'t de vraag of daar stemplicht voor nodig is:
indien toevallige lokale omstandigheden, of ook evenredige ver-
tegenwoordiging, enige mogelikheid scheppen tot sukces, hebben
juist deze kiezers takties inzicht genoeg, om de gelegenheid niet
te verdommelen. Doch dat de Sarcey\'s en de „hommes indépen-
dants, éclairés, et de qui le vote eût eu quelque poids" onder de
tuisblijvers van \'t algemeen kiesrecht de grote meerderheid zouden
vormen, zal wel niemand volhouden 203), __ En voor de overigen

blijft het boven gezegde: zal \'t „passe" zijn of „manque"? Ik voor
mij zet „manque". Zolang de groter waarschijnlikheid van \'t tegen-
deel niet wordt aangetoond, blijft het minstens hazard 204). Trouwens,
dit wordt zeer duidelik, als we de hier besproken groep van voor-
standers samenvatten met de vorige: aller doel blijft dan slechts,
om, als zij aan de verliezende hand zijn, te zien, wat er voor hen
uit „de blinde" is te halen: bij \'t sisteem van de-helft-plus-één is
de-helft-min-één even weinig als een vierde of een tiende: de ver-
liezer kan er dus meer bij winnen dan verliezen, zodat zijn be-
geerte psychologies niet onverklaarbaar is. Maar in stede van
„manque" of „passe" is \'t dan „quitte ou double" — hazard blijft het.

Nergens vindt men zo tegenstrijdige belangen, als tussen lieden
die samen een verboden hazard-spel spelen ; maar één belang hebben
zij gemeen; en dat is, tegenover derden aan te tonen, dat zij zich
met een zeer geoorloofde bezigheid onledig houden. Van de meest
uiteenlopende zijden worden dan ook met stemplicht te bereiken
resultaten geroemd, die met de eigelike, tot nu toe besproken, be-
doelingen in generlei verband staan. Het procédé wordt met angel-
saksiese naïveteit verklapt door Holls: „Practical difficulty has
in this case, as in many others, compelled political science to revise
its terms and doctrines, and the result is, as usual, greater exactness
of definition and a wider application of sound principles to the

Einführung einer gesetzlichen Wahlpflicht von vornherein nicht ziffernmässig fest-
stellen lassen, doch mit einem hohen Grade von Wahrscheinlichkeit angenommen
werden können, dass sie sich im obigen Sinne als günstig erweisen und eine Zurück-
drängung der Sozialdemokratie im Reichstage bewirken \\fcerdc. Es wird sich deshalb
empfehlen, mit der Einführung ... für die Reichstagswahlcn . .. vorzugehen. (Type-
rend is, dat deze schrijver het voor Landdag en Gemeente onnodig acht, daar hier
het Drciklassenwahlrccht, resp. de census reeds afdoende zijn).

facts and problems of the day" ²°5). Welke zijn nu de voortreffelike
resultaten, niet alleen ten bate van bepaalde politieke partijen, die
men aan de stemplicht heeft weten toe te denken? ¹).

Daar is dan vooreerst, dat de volksvertegenwoordiging een zuiver-
der beeld zij van, — ja: waarvan? Er zijn er, die zeggen van het
volk zelf: deze allen menen, naar \'t veel-beduimelde beeld van
M i r a b e a u, dat de volksvertegenwoordiging moet zijn voor het
volk, wat een landkaart is voor \'t afgebeelde terrein: een verkleining
op schaal. Tekenaars van landkaarten intussen plegen, ten koste
van de schaal, ook met de relatieve belangrijkheid der terrein-
voorwerpen rekening te houden; en in zoverre zou men zich altans
in éen opzicht over \'t beeld kunnen verheugen; maar de moderne
voorstanders van \'t Mirabeau\'se beginsel helpen ons uit de droom,
daartoe in staat gesteld door een overwinning der moderne techniek:
de vertegenwoordiging dan, zij een fotografie der nacie ²07). Om
niet later in herhalingen te moeten treden, worde hier niet beoor-
deeld in hoeverre een dergelik verlangen gerechtvaardigd is, en
alleen het onmiskenbare feit gekonstateerd, dat een landkaart en
een foto slechts hulpmiddelen zijn ter, min of meer, gebrekkige
vervanging van het origineel en dat derhalve, wie een zo getrouw
mogelik konterfeitsel begeert, slechts geheel en al te voldoen is
door de aanschouwing van \'t afgebeelde zelf. In deze gedachte-
gang dient dus de volksvertegenwoordiging alleen om, zo goed als
\'t gaan wil, de volksvergadering te vervangen: m. a. w. het is de
gedachtegang der zuiver demokratiese republiek: wat men begeert
is een vergadering van \'t soevereine volk; nu deze op praktiese
bezwaren afstuit wil men daarvan een verkleinde reprodukcie tot
stand brengen ²08). Daar echter zeer velen stemplicht begeren, die
de vooronderstellingen der hierbedoelde beeldspraak niet zouden

205) Ho lis, l.c.,bl. 588. Er is tussen „cant" en naïveteit een niet te miskennen verband.

206) Om nu alleen van de „wider application of sound principles" te spreken en de
„greater exactness of defïnition" voor later te bewaren.

207) De historico-organiese mystiek die spreekt van een „spiegelbeeld der Volks-
persoon" is hiervan een variant.

willen aanvaarden 209), wordt ook veelal naar andere wijzen van
uitdrukking gezocht, en acht men \'t b.v. nodig, dat alle in \'t Volk
aanwezige stromingen, in de nacie levende gevoelens en gedachten,
in de volksvertegenwoordiging tot uiting komen; of ook, dat het
in \'t volk levende rechtsbewustzijn aldaar adaequate uitdrukking
vinde. Hoe men \'t ook wende, de bedoeling blijft altijd deze, dat
slechts zulk een kamermeerderheid te pas komt, die overeenkomt
met een met zekerheid gekonstateerde, numerieke meerderheid
onder alle stembevoegden van \'t algemene, enkelvoudige, onge-
organizeerde kiesrecht 210). Nu kunnen wij voorshands in \'t midden
laten, wat voor vererenswaardigs er gelegen is in juist déze meer-
derheid, waarom juist déze meerderheid „beter" is dan die, welke
zonder stemplicht door de verkiezingsresultaten wordt aan \'t licht
gebracht, welke biezondere waarborgen juist een dergelike meer-
derheid aan de voortreffelikheid van \'s Lands bestuur verschaft; —
in \'t midden laten ook, of het tot stand brengen van een zodanige
meerderheid overeenstemt met de eigenaardige taak der volksver-
tegenwoordiging, om ons tans slechts deze vraag te stellen: wordt
dit resultaat bereikt? Zullen we nu inderdaad te weten komen, of
er meer Nederlanders anti-revolucionair „zijn" dan liberaal, of
omgekeerd ? Maar hoe verstokt moet men toch wel zijn in de
politiek, om waarlik te menen, dat eenieder, of zelfs maar de grote
meerderheid, zo iets „is" ? Welk deel van uw persoonlikheid omvat
wel, wat men zo heden ten dage uw politieke gezindheid noemt?
Dat wil zeggen, uw meestal ongemotiveerde en op generlei wijze
te motiveren gewoonte, óm op de kandidaat van deze of gene
„partij" te gaan stemmen? En als ge nu zelfs dit minimum niet

einstellte." \'t Verband is, gelijk Deploige, TriepelenHollsopdc meest
uiteenlopende wijzen aantonen, juist andersom te denken.

209) Daaronder ook zij, voor wie de volksvertegenwoordiging een voor en door
de Vorst georganiseerde voorlichtingsdienst beduidt, en in wier pleitredenen niettemin
bedoeld beeld niet ongangbaar is. Deze konstrukcie, die enerzijds de volkssoevereini-
teit niet behoeft is anderzijds met stemplicht zeer wel te rijmen. Doch, gelijk wij
later zien zullen, is hij vreemd aan de wcrkclikheid.

„zijt", déze gewoonte niet eens hebt! Wat moet, door de optelling
en aftrekking van al deze zinledige handelingen, tot getal herleid,
tot uitdrukking komen? Waarvan wil men een beeld zien ontstaan?
Van \'t „massaal politiek bewustzijn" ? Van de behoeften en ver-
langens, de gevoelens en gedachten, die er leven in het volk?
Maar nogmaals, welk gedeelte uwer verlangende en behoeftige,
uwer denkende en gevoelende persoonlikheid doet ge gelden, door
te kennen te geven, dat gij christelik-histories „zijt" of vrijzinnig-
demokraat? Voor hoeveel kiezers is het abonnement op hun krant
en \'t adres van hun kleermaker een niet veel meer omvamende
levensuiting, dan \'t lidmaatschap hunner kiesvereeniging ? En daarom
nog eens: waarvan hoopt men een beeld 211) ? Of, in meer „organiese"
trant: waarvan hoopt men een uiting? Op zijn hoogst van zeer
weinig 212). Nu zal men wellicht zeggen, dat dit alles gericht is
tegen een inhoudloze partijindeling, meer dan tegen het beginsel
van stemplicht. En toegegeven moet worden, dat indelingen en
tegenstellingen van oneindig veel hoger werkelikheidswaarde denk-
baar zijn 213); toegegeven ook, dat evenredige vertegenwoordiging
tot verbetering in dit opzicht altans de mogelikheid vergroot. Maar
\'t gaat tans om hen, die wegblijven, en daarmee te kennen geven,
dat in hen altans niets leeft, dat in een stembiljet een adaequaat
uitingsmiddel vindt. Dat verhoging van de waarde van \'t stem-
biljet hun aantal kan verminderen is buiten kijf, al blijft het ook
dan nog de vraag of hierin vooral de waarde van zulk een ver-
hoging moet worden gezocht. Maar voorzover er ook dan nog
wegblijvers zijn, geldt ten opzichte van hen hetzelfde als tans:
hoe. vervalst men het „beeld": door te belichten wat in de schaduw
ligt, öf door, wat aan \'t gezicht onttrokken is, ook niet weer te
geven? Hoe vervalst men \'t geluid: door die „organen" in welke
de „volkspersoon" zwijgt tot zinledige geluiden te prikkelen, dan
wel door te luisteren naar die, door welke hij spreekt 214)? Op

211) Een andere vraag is: waarom wil men èrgens een beeld van? \'t Antwoord,
dat men dit ten onrechte wil, dat het geenszins de taak der volksvertegenwoordiging
is, om waarvan dan ook een beeld te zijn, behoort in een volgend Hoofdstuk.

212) Bekende pogingen om werkclike „antithesen" aan te tonen, getuigen meer van
behoefte óan, dan aanwezigheid van zodanige tegenstellingen. Cf. Mr. D. P. D.
Fabius in Studieën en Schetsen, 6de Serie, bl. 51.

213) Cf. Fabius, ib. bl.

het eigen standpunt van hen, die de volksvertegenwoordiging ergens
een beeld van willen doen zijn, kan groter zuiverheid van dit beeld
door stemplicht geenszins worden verkregen; integendeel.

Natuurlik wèl door hen, die zouden willen stemmen indien zij
konden, daartoe in de gelegenheid te stellen. En ook dit is een
van de resultaten, die men met stemplicht zegt te beogen: dat
zulke kiezers in mindere mate van de door hen begeerde gelegen-
heid zullen zijn verstoken. De gedwongen stem-onthouding n.1.
meent men goeddeels te zien verdwijnen als gevolg van de zui-
vering der stembuspraktijken, die men van invoering van stemplicht
verwacht. Nu is \'t zeer goed mogelik, dat zekere misstanden op
dit gebied minder zullen voorkomen. Zo is \'t bij voorbeeld duidelik,
dat het rumoerige ophalen der kiezers zo goed als geheel kan
achterwege blijven; eveneens, dat de kiesverenigingen geen aan-
leiding meer hebben, om „schadevergoedingen" uit te keren voor
„tijdverlies". Maar het zoeven bedoelde euvel wordt door stemplicht
geenszins bestreden. We behoeven hier niet eens te denken aan
minderheden of zelfs vreedzame meerderheden, die door de tegen-
partij van de stembus worden weggejaagd met stokken en revolvers,
gelijk in verschillende oostenrijkse landen niet ongewoon is; noch
zelfs aan de handeldrijvende middenstand, die zich niet aan \'t stem-
lokaal durft vertonen, om zijn neringen niet door de „rode terreur"
te zien geboycot, een toestand, waarvan eveneens de Donau-
monarchie het privilege heeft. Dat veelal, en juist in Oostenrijk, de
stemplicht met het oog hierop verdedigd is, schijnt raadselachtig.
Zullen de stokken, revolvers en boycot niet worden gehanteerd, omdat
anders de slachtoffers worden beboet, of uit hun kiesrecht ontzet?
Alle verband schijnt ten enen male afwezig, en dat evenzeer daar,
waar \'t eklips-sisteem op minder oproerige wijze wordt toegepast.
Inderdaad wordt er ook in Nederland, en naar \'t schijnt niet ten
onrechte, over geklaagd, dat verscheiden werkgevers hun personeel,
ondanks art. 57 sq. der Kieswet, van de stembus weten weg te
houden. Een dergelike praktijk is wellicht verkeerd te achten,
wellicht ook niet; maar in geen geval is hij te bestrijden, door
hèn te straffen, die er de dupe van zijn 215). _ Evenmin kan stem-

plicht dienen, om de verkiezingsagitacie te verminderen of te doen
ophouden: men mag er zeker van zijn, dat geen enkel aktief partij-
bestuur de partijkas en verdere propagandamiddelen ongebruikt
zal laten, voorzover die vrijkomen door \'t vervallen van \'t kost-
bare kiezersophalen en de daaraan verbonden schadevergoedingen.
Trouwens, welk verband hoegenaamd is er tussen de agitacie en
geoefende pressie ten behoeve van bepaalde kandidaten en de
algemene verplichting om op een of andere wijze aan de stemming
deel te nemen 216? En mag men b.v. niet veilig aannemen, dat,
wie bereid is voor een enigszins ruime vergoeding van „tijd-
verlies" te gaan stemmen, eveneens bereid zal worden gevonden
voor behoorlike „vergoeding" der boete tuis te blijven? En bij
\'t ten onzent in te voeren sisteem behoeft dat niet eens. Men kan
zich immers aanmelden aan \'t stemburo en aldaar verklaren, niet
te willen stemmen? Dit is te kontroleren, en de Overheid helpt
bij deze kontrole, door een lijst aan te leggen van hen, die deze
verklaring afleggen. Deze half-openlike stemming geeft meer ge-
legenheid tot korrupcie, dan bij \'t oude sisteem ooit mogelik was.
Toen wist men niet, als men een veeleisende kiezer per auto had
gehaald en weer tuis gebracht, of men geen kat in de zak had
gekocht: voortaan is er geen twijfel meer mogelik. Voeg hier nog
bij de, zeker niet geheel onjuiste, opmerking van L e p o r i n i:
„1\'obbligatorieta potrebbe servire a dileguare dall\' animo di qualc-
uno un ultimo scrupolo inducendolo a dire a sè stesso: giacchè
mi obbligate è giusto che io mi faccia pagare il disagio" 217), en
men mag er van overtuigd zijn, dat stemplicht zeker niet de ge-
legenheid tot stembus-geknoei zal verminderen. Trouwens, het is
een zonderlinge manier van de, aan een sisteem verbonden, mis-
bruiken te bestrijden, er een ander sisteem voor in de plaats te
stellen, om eens te kijken, wat het dan wil worden. Er is geen
inrichting, van wat-dan-ook, die niet gelegenheid tot misbruiken

only cffcctivc remedy," — maar hij kan dit alleen menen in zijn stelsel van dis-
franchisement en uitgaande van de vooronderstelling dat „No class is more jealous
of its electoral franchise than the farmers." Cf. Loss eau 1. c. kol. 711.

216) M. a. w.; welk verband is er tussen de immorele stemdwang, die volgens mi-
nister Cort van der Linden reeds tans bestaat, en de wcttelike die het aan-
hangig ontwerp daarvoor in de plaats stelt? (Cf. bl. 31 supra.)

biedt; en altijd zullen er velen zijn, die zodanige gelegenheid ont-
dekken en benutten. Wie zulks nodig acht, bestrijde die misbruiken
rechtstreeks, doch zoeke niet de bestaande mogelikheid te ver-
vangen door een andere. M. a. w., wie stemplicht op andere gronden
verdedigt, moge op voordelen als de hier bedoelde wijzen als bij-
komstige winst, (en \'t zal natuurlik nooit zijn aan te tonen, dat er
in dezen geen batig saldo zal zijn, al kan men \'t vermoeden); maar
in geen geval mag zuivering der stembus-praktijken als \'t beoogde
resultaat worden voorgesteld, wil niet de eis niet-ontvankelik
worden verklaard.

Behalve op groter zuiverheid van het door de verkiezingen te
projekteren beeld en zuivering van de stembuspraktijken is ten
onzent van Regeringswege voornamelik beroep gedaan op de prikkel
tot politieke opvoeding, die van stemplicht zou uitgaan. De hierbij
gevolgde redenering is uitteraard deze: het is gewenst, dat de
kiezers zo algemeen mogelik deel nemen in de leiding van \'s Lands
zaken; nu is \'t ongetwijfeld nog maar half werk, dat zij, die dit
uit eigen beweging niet doen zouden, er door dwang toe worden
genoopt, want hun deelneming zal veelal slechts een uiterlike zijn,
en de richting dier deelneming zal vaak door vage, onverwerkte
motieven worden bepaald. Doch ziet, al doende leert men, en wat
men goed geleerd heeft, doet men gaarne: zo zullen ten slotte de
tot ingaan gedwongenen zich, eenmaal binnen zijnde, leren ver-
heugen over hun ingang, en niet slechts met uiterlik gebaar, doch met
ware devocie deelnemen aan de dienst in de tempel des Getals. Het
is niet te weerspreken, dat bereiking van dit resultaat mogelik is, en,
wat reeds veel zegt, onvrijwillige bereiking van het tegengestelde
is in dit geval uitgesloten: geen enkele koffiehuispoliticus zal door
stemplicht van de politiek afkerig worden gemaakt. Vat men dus
de „politieke opvoeding" aldus op, dat deze en gene, na enkele
malen gedwongen te hebben gestemd, het deelnemen aan ver-
kiezingen dermate gewoon wordt, dat hij \'t voortaan ook uit zich
zelf wel doen zou, dan moet worden toegegeven, dat dit resultaat
op kleine schaal zeer zeker, en wellicht ook op grote, zal worden
bereikt. Dat deze opvatting bescheiden is, en stellig niet die, waar
een argeloos lezer het eerst aan denkt, staat eveneens vast. En
geenszins staat vast, of dit resultaat begerenswaard is 218).

Wat de eerste der twee opgeworpen opmerkingen betreft, men
zou zo menen, dat „politieke opvoeding" moest gericht zijn op
het verkrijgen van politieke kundigheid, gelijk b.v. de militaire
opvoeding er op uit is de burger te maken tot een vaardig soldaat.
Als dit derwijze kan geschieden, dat de man bovendien het soldaat-
zijn niet onaangenaam vindt en vanzelfsprekend, des te beter, maar
daar is \'t toch niet om te doen? Het moge een aanprijzing zijn
der gevolgde metode, maar nimmer kan daarmee het doel worden
uitgedrukt. Het doel der militaire opvoeding kan niet zijn, burgers
te kweken, die zonder tegenzin dienen, maar soldaten die goed
kunnen vechten 219). Eveneens kan politieke opvoeding der kies-
bevoegden slechts ten doel hebben kiezers te vormen, die goed
kunnen stemmen 220). Gegeven nu de aard van het kiesrecht zelf,
die, hoe \'t daar overigens mee staan moge, in elk geval blijkens de
ervaring meebrengt, dat de meest politiek geschoolde juist omgekeerd
stemt als zijn even politiek bekwame tegenstander, is het duidelik,
dat „goed stemmen", zo al geen contradictio in terminis, een voor \'t
kiezend publiek onbereikbare kundigheid is, en politieke opvoeding,
in de enige redelike zin, die aan deze woorden te hechten valt, een
onbegonnen werk. Tenzij men onder „goed" stemmen, stemmen voor
bepaalde partijen verstaat, en dan is de „opvoedende kracht" herleid
tot wat we reeds eerder in andere vorm leerden kennen: het ver-
vangen van ontbrekende propagandistiese kracht door staatsdwang.

In dit licht beschouwd, begrijpen we dan ook beter de verwaterd
schijnende betekenis, waarin we de „politieke opvoeding" hadden
te verstaan: maar dan is deze geenszins op zich zelf een te bereiken
resultaat, doch niets anders dan een verontschuldiging voor de
geoefende dwang: men wil doen uitkomen, dat die dwang niet erg
is, want dat al spoedig de gedwongenen niet beter zullen weten,
of \'t hoort zo.\' Welnu, dat is mogelik en waarschijnlik. Maar of
men er zich over verheugen moet? Bevestigend is dit slechts te
beantwoorden door wie op andere gronden aller deelneming aan

het stemmen als iets natuurlijks, het wegblijven als iets onnatuurlijks beschouwt,
zoodat men de dwangbepalingen van den stemplicht eerder overbodig, dan lastig
en kwellend vindt. Men achte dit voordeel niet gering." — Waarom, wordt er niet
bij gezegd.

219) Afgezien dan van de verder-reikende opvoeding van hen, die dit vechten
zullen leiden. _N

de verkiezingen gewenst of nodig acht, m.a.w. voor wie meent,
dat kiesplicht ook dan burgerplicht is, als er geen wet is, die
stemmen tot plicht maakt. Of: indien inderdaad stemplicht dient
te worden ingevoerd, is \'t een prijzenswaardige omstandigheid, als
een metode kan worden gevonden, die de geoefende dwang niet
hinderlik doet zijn; doch dit is op zijn best een weerlegging van
een eventueel op te werpen bezwaar, nimmer de formulering van
een om zijns zelfs wil na te jagen resultaat¹).

Maar nog meerdere zijn de voordelen, die door stemplicht te
verkrijgen heten. Een belangrijke winst verwachten velen in de
vorm van groter stabiliteit der regeringen. Blijkbaar redeneert men
dan aldus : als altijd alle kiesbevoegden ook werkelik stemmen,
zullen steeds de partijen in dezelfde verhouding vertegenwoordigd
zijn, behoudens de verschuivingen, veroorzaakt doordien zekere
kiezers van politieke mening zijn veranderd, verschuivingen, die
men vermoedt gering te zijn in vergelijking tot die, welke van \'t
onregelmatig tuis blijven van nu eens in hoofdzaak deze, dan
weer gene soort van kiezers het gevolg zijn. \'t Is inderdaad mogelik,
maar gaat uit van een soortgelijke vooronderstelling, als we reeds
in ander verband leerden kennen, n.1. dat de talrijke kleurloze
middenstof zich voor \'t grote merendeel bij bepaalde politieke
partijen ingedeeld acht, zij het dan ook niet bij \'t militante gedeelte
daarvan ; d.w.z. van de onhoudbaar gebleken voorstelling, dat een
normaal hedendaags mens een enigszins belangrijk gedeelte zijner
persoonlikheid omvat vindt in zijn politieke gezindheid; dat inder-
daad de meesten kunnen gezegd worden liberaal of vrijzinnig-
demokraat of anti-revolucionair etc. te „zijn". Indien dit echter niet
het geval is (en \'t moet minstens zeer sterk worden betwijfeld),
schijnt het vrijwel hetzelfde, of de fluktuacies worden teweegge-
bracht door hun onregelmatig stemmen, dan wel door hun onre-
gelmatig wegblijven. En gezien het feit, dat wie niets heeft te

1  Ook bij andere uitdrukkingswijze blijkt dezelfde vicicusc cirkel de baan der
gedachte te zijn. Zo b.v. H o 11 s, 1. c. bl. 600: „the principal benefit of a com-
pulsory voting law... consists in the inculcation of the idca of Duty toward the
State — an idca with which a largc proportion of voters under a systcm of universcl
suffrage is apt to triflc, if, indeed, thcy do not lose sight of it altogcthcr." \'t Is
duidelik, dat dit slechts waar is in de te bewijzen vooronderstelling, dat men zich
door stemmen kwijt van een plicht jegens de Staat, en derhalve van de wet niet een
voordeel, laat staan het voornaamste voordeel is, doch slechts een omstandigheid die
zijn praktiese doorvoerbaarheid waarschijnlik maakt. Hetzelfde geldt voor Morcau,

zeggen, beter doet met te zwijgen, zou men zelfs geneigd zijn het
laatste voor normaler te houden, ook er nog enige meerdere regel-
maat in te verwachten. Dàt overigens de al-dan-niet regelmatigheid
waarmee juist de politiek minst belangstellenden van zich doen
horen (of niet doen horen), de doorslag moet geven waar \'t gaat
om de stabiliteit der regering, werpt een zonderling licht op de
staatsrechtelike opvattingen waarvan hier wordt uitgegaan, en
welke die zijn van de representatieve demokracie of van de
gekroonde republiek. Immers als men niet meent, dat door de
uitslag der verkiezingen direkt of indirekt een Overheid geschapen
wordt, doch van oordeel is, dat hierdoor eventuele rekriminacies
der maatschappij bij en tegenover de bestaande Overheid tot legale
uitdrukking komen, is er geen aanleiding de stabiliteit der regering
door winst of verlies van enkele kamerzetels voor zekere partijen
bedreigd te achten. M. a. w. tegenover de beginselen der Konsti-
tucionele Monarchie moet men die van het Parlementarisme ver-
kozen hebben, vóór men op maatregelen kan gaan zinnen ter
stabilisering der Regering door de fluktuacies in de verkiezings-
uitslagen te beperken. Hierover later meer. Doch tans de vraag,
of, als deze keuze is gedaan, de begeerde stabiliteit ook begerens-
waard is ; de vraag dus, of, aangenomen dat een regeringspartij in
de Kamers niet slechts reden van bestaan heeft, maar noodzakelik
is te achten, het wenselik is, dat deze partij zich vast in \'t zadel
voelt. Aldus geformuleerd, valt het hier besproken doel samen met
het eveneens verwachte voordeel, dat de regering-van-het-ogenblik,

behalve meerdere zekerheid voor de toekomst, ook meer zelfbe-

/

wustzijn zal hebben voor \'t heden: immers de overtuiging zal be-
zitten, inderdaad over de meerderheid van de gezamelike kiezers
te beschikken en niet slechts over die der, betrekkelik toevallig,
ter stembus gekomenen ¹). Wellicht zou deze vraag bevestigend

1. C. bi. 40: „Si jamais (l\'abstentionniste) veut reprendre l\'exercice de ses droits poli-
tiques, il ne donnera à la société qu\'un citoyen dont l\'éducation politique est insuf-
fisamment avancée, un citoyen médiocre, moins bon que ne l\'eût fait une pratique
régulière" ; en voor Coûtant 1. c. bl. 73 „son éducation politique, étant insuf-
fisante ou même nulle, il votera au hasard, en s\'inspirant des circonstances, se
laissant trop facilement séduire par des apparences souvent trompeuses, ou emporter
par la colère, la rancune on la haine, mauvaises conseillères. Et l\'intérêt général pourra
en souffrir" ; e. t. q. Dat bij deze laatste schrijvers de waan doorschemert, als zou
van opvoeding tot „goed" stemmen sprake kunnen zijn, maakt de verwarring niet
geringer.

1  Aldus b.v. Coûtant I. c. bl. 78: „On voit par là que... l\'abstention peut

moeten worden beantwoord, indien immer ware gebleken van al
te grote bescheidenheid bij parlementaire meerderheidsregeringen,
veroorzaakt door de onzekerheid, of zij wel waarlik de naast-
benaderde uitdrukking van de soevereine Volkswil representeerden.
Van dergelik aarzelend gebrek aan zelfvertrouwen pleegt echter
niet te blijken ; wie vindt niet in de volgende woorden van
M i c e 1 i de werkelikheid terug : „ A aucune époque on n\'a eu
une tyrannie qui n\'ait rencontré quelque obstacle, quelque limite,
quelque restriction dans les mœurs du peuple, dans les vieilles
traditions, dans le sentiment public. Jamais également on n\'a vu une
tyrannie croire que ses décisions arbitraires pouvaient devenir lois,
dans le sens juridique du mot, et admettre que, par sa simple ap-
probation, elle pouvait transformer en droit ce qui ne l\'est pas,
et disposer des droits des citoyens, les modifier on les anéantir
sans autre raison que son bon vouloir. Et cependant, tout cela
peut arriver dans nos assemblées politiques modernes 223)." En dat
deze tiran zich zelf beschouwt, en door anderen beschouwd wordt,
als de ware vertegenwoordiger des Soevereinen Volks, maakt de
ramp haast onherstelbaar: „II est toujours difficile de se débarasser
d\'un tyran, mais la chose devient doublement difficile quand la
tyrannie trouve un appui dans l\'opinion et prend toutes les appa-
rences de la liberté." Het levend rftodel voor deze schildering, die
in haast alle moderne landen waar is, wordt geleverd door kamer-
meerderheden, die zonder stemplicht zijn tot stand gekomen : is er
niets dringender te doen, dan hun hun zelfvertrouwen te hergeven ?
hen te bevrijden van de skrupule, dat ze wellicht niet juist de
mening interpreteren van de niet-stemmers, van de zorg, of zij wel
na de eerstvolgende verkiezing hun taak zullen kunnen voort-

être ... une arme entre (les) mains (des minorités) ; car elle leur permet d\'interpréter
en leur faveur le doute qui en résulte, et par suite de paralyser l\'action de la ma-
jorité. L\'abstention aboutit ainsi à la méconnaissance de cette règle fondamentale,
et sans laquelle il n\'y a pas de gouvernement possible (?): que la minorité doit être
subordonnée à la majorité."

_rAu nom de quel principe les pouvoirs publics gouvernent-ils, si les majorités
sur lesquelles ils prétendent reposer sont fictives, si en réalité ils ne représentent
que des minorités?" Eveneens Mo r c a u 1. c. bl. 39: „L\'abstention empêche le fonc-
tionnement régulier d\'une autre règle fondamentale, celle qui subordonne les mino-
rités aux majorités... Le vote de tous... affirmerait la majorité avec l\'évidence
brutale d\'un chiffre, et la mettrait au-dessus de toute contestation sérieuse."

223) Miceli, La Tyrannie des Chambres, in Revue Politique et Parlementaire,
T. VII, 1986, bl. 443.

zetten? Neen waarlik: öf dit resultaat bereikt zou worden, is
minstens twijfelachtig; indien het zou worden bereikt, zou dit een
reden zijn, vooral geen stemplicht in te voeren.

Hiermede zou de lijst van door stemplicht te verkrijgen voor-
delen volledig zijn, ware het niet, dat juist ten onzent dit instituut
verdedigd was op staatsrechtelike gronden, die in de over \'t on-
derwerp gangbare litteratuur niet plegen voor te komen, waardoor
ook de beoogde resultaten naar de vorm der voorstelling afwijken
van de gewoonlik aangegevene. In deze zin dan zou de bedoeling
zijn: het verkrijgen van meer volledige voorlichting der Overheid,
die deze bij de vervulling zijner taak behoeft, en die hem ont-
houden wordt, voorzover aan de oproep tot stemming niet wordt
gehoor gegeven 224). Nu moeten we voor \'t ogenblik onbesproken
laten, of dergelike voorlichting inderdaad de eigelike taak der volks-
vertegenwoordiging moet genoemd worden. Zulke „voorlichting\'\'
is heden ten dage echter ook buiten de Kamers gemakkelik te
verkrijgen: onze tijd van pers en meetings laat geen enkel gevoelen,
\'t zij al dan niet „vertegenwoordigd", onbekend; en de Overheid,
die alzijdig wil zijn voorgelicht, behoeft zich bij zijn zoeken om
raad waarlik niet te beperken tot het parlement. Dit laatste onder-
scheidt zich slechts hierdoor van andere uitingswijzen, dat het aan
zekere bepaalde gevoelens de kracht van het Getal toevoegt. Maar
om kracht is \'t niet hem te doen, die om raad vraagt. Met het
element „kracht" rekenend, zijn wij terug geraakt in een andere
opvatting der volksvertegenwoordiging: en wel öf de daarin aan-
wezige meerderheid is zelf de Overheid en kan dan stemplicht
begeren om eigen gelederen te sterken, dan wel om van de tegen-
partij niet slechts de gevoelens te kennen, maar ook de neuzen te
tellen; öf de vertegenwoordiging is een van de Overheid onaf-
hankelike, tegenover deze staande maatschappelike macht, en dan
kan \'t niet zaak der Overheid zijn, die macht met dwang te mobi-
liseren, m. a. w. dan kan stemmen, zo al plicht, dan toch nimmer
plicht jegens de Staat zijn 225). Schakelt men echter de kracht uit,
om slechts rekening te houden met de voorlichting, de raad, dan
is, bij de moderne middelen om elke mening den volke kond te

224) Aldus de reeds geciteerde artiekel en-reeks van De Nederlander. Cf. § 1,
C. bl. 19 en bl. 91 noot 209 supra.

225) Cf. Hoofdstuk IV infra.

doen, de reden van bestaan der volksvertegenwoordiging ten zeerste
verminderd, en is er zeker geen dwingende aanleiding, de door
deze te verschaffen voorlichting door dwang vollediger te maken 226),
terwijl daarbuiten diezelfde voorlichting in veel ruimer mate te
verkrijgen is. Zelfs schuilt daarin dan een niet te onderschatten
gevaar; immers de gepresumeerde volledigheid van het door deze
vergadering aangevoerde zou er licht toe kunnen leiden, het elders
ontstoken licht te versmaden. Dat dit gevaar geenszins denkbeeldig
is, zal eenieder beseffen, die ziet hoe reeds tans in dit milieu van
voorlichters en voorgelichten tal van onderwerpen in beraad, over-
weging, studie worden genomen, waaromtrent men daarbuiten van
mening is, dat zij sinds lang in staat van wijzen zijn. En tans
ontbreekt nog de stemplicht, en daarmede het besef van volledig-
heid der parlementaire voorlichting.

De hierbedoelde leer geeft inderdaad aan de mogelikheid van
stemplicht een beter staatsrechtelike grondslag dan waartoe enige
der meer gangbare, altans voor de monarchie, in staat is (waarover
later meer), maar juist daardoor stelt hij zich zelf buiten staat, een
beoogd resultaat zó te formuleren, dat het begerenswaard mag heten.

Resumerende komen wij dus tot het resultaat, dat bereiking van
het eigelike, politieke, oogmerk geenszins verzekerd is: óf alles
blijft bij \'t oude, óf aan de ene zijde wordt juist evenveel verlies
geleden als de andere winst maakt; dat die zijde, welke er zich
het meest van voorstelt wel eens „de éne" kon zijn, is ons vrij
waarschijnlik gebleken; in elk geval hebben wij hier te doen met
een politiek hazard-spel, slechts te rechtvaardigen door de psycho-
logiese motieven, waarop men quitte ou doublé pleegt te spelen.

Van de niet-politieke oogmerken bleken enkele niet te bereiken,
in \'t biezonder dat, hetwelk er in bestaat de vertegenwoordiging
ergens een zuiverder beeld van te doen zijn. Andere leerden wij
kennen als ongewenst, voornamelik het verschaffen van groter
innerlike kracht aan regeringspartijen of van vollediger parlemen-
taire voorlichting aan de Overheid; dit laatste bleek buitendien

226) Het is trouwens niet geheel duidclik in welk opzicht men groter „volledigheid"
verwacht. Wel kan natuurlik blijken de gctalvcrhouding waarin men zich bij zekere,
veelal vrij willekeurig samengevoegde, komplcxcn van wensen en meningen, toen
t eenmaal moest, heeft aangesloten. Maar komen zodoende nieuwe meningen, komen
er niéuwe wensen aan het licht? Zulk een verwachting vooronderstelt een niet te
vermoeden eensgezindheid onder hen, die cigclik geen gezindheid bezitten.

overbodig, terwijl de verwachte politieke opvoeding slechts ten
koste van een vicieuze cirkel als zelfstandig oogmerk kan worden
genoemd. Het enige wat overblijft is dus de zuivering van de
stembusstrijd, een wellicht gewenst resultaat, doch waarvan de
bereiking langs deze weg minstens zeer twijfelachtig moest worden
genoemd en in elk geval als zelfstandig oogmerk van déze maat-
regel niet in aanmerking mag komen, daar \'t, zo nodig, veel doel-
treffender langs direkte weg kan worden nagestreefd.

B. Het te Bestrijden Kwaad.

Daar het doel, waarmee een maatregel wordt genomen, hoewel
het de aan te wenden middelen niet vermag te heiligen, toch zeer
zeker verdient van alle zijden te worden belicht, schijnt het ge-
wenst, het oogmerk van hen die stemplicht begeren ook te be-
schouwen van de negatieve kant, die in \'t opschrift van dit
onderdeel tot uitdrukking komt. Indien hierbij ten opzichte van
enkele momenten der vorige afdeling in herhaling moet worden
getreden, zal \'t voordeel ook hiervan dat ener gewijzigde belich-
ting zijn.

Het te bestrijden kwaad dan is klaarblijkelik het wegblijven van
een zeker aantal kiezers van de stembus, gepaard aan de onder-
stelling, dat de opkomst dierzelfde kiezers wenselik ware geweest.
Nu moet de mógelikheid worden erkend, dat de opkomst van elk
kiezer, alleen omdat hij kiezer is, wenselik moet worden geacht. In
dat geval echter had het in de vorige afdeling ingestelde onderzoek
meer positieve resultaten moeten opleveren. Wij moeten derhalve
tans nagaan of er onder de tuisblijvers kategorieën zijn, wier
afwezigheid meer in \'t biezonder moet worden betreurd.

Hierbij moet aanstonds onderscheid worden gemaakt tussen hen,
die niet kunnen stemmen, hen die \'t niet willen, en hen, die er
niet voldoende op gesteld zijn, om er zich niet zeer licht van te
laten weerhouden.

Wat de eersten aangaat: zij die niet kannen stemmen zullen
ook na invoering van stemplicht blijven ontbreken : zij zullen steeds
afdoende verontschuldigd zijn 227). En toch is juist deze kategorie

227) Cf. André Labussière, Le vote par correspondance, in Revue Politique
et Parlementare T. XLV, 1905: „Son application (sc. du vote obligatoire) n\'entrai-

ook zonder stemplicht voor een zeer groot gedeelte tot stemmen
te krijgen. En hiértegen voorzeker kan van geen enkele zijde een
, enkel bezwaar worden aangevoerd. Terecht mag men vragen,
welke dwingende reden er is, de gelegenheid tot stemmen te
beperken tot bepaalde uren van een bepaalde dag; waarom deze
gelegenheid niet gedurende meerdere dagen, waarvan dan één een
Zondag zou kunnen zijn, kan worden opengesteld. Men kan er
zeker van zijn, dat bij stemming op b.v. Zaterdag, Zondag en
Maandag tal van kiezers die èn tans èn na invoering van stem-
plicht verhinderd en voldoende verontschuldigd zijn, van hun
kiesrecht gebruik zullen maken. Zij die zich verheugen over tal-
rijke deelname aan verkiezingen kunnen hierin slechts voordeel
zien; maar ook indien men die vreugde niet deelt, kan men \'t
slechts gewenst achten, dat alle wier recht tot kiezen gelijkelik
heet te zijn erkend, ook gelijkelik in de gelegenheid zijn van hun
kiesrecht gebruik te maken. Gelijk, of wellicht nog groter, voordeel
zou verbonden zijn aan \'t openen van de gelegenheid tot schrif-
telike stemming. Dat deze laatste zonder ernstige praktiese bezwaren
kan worden georganiseerd, is afdoende aangetoond in \'t geciteerde
artiekel van Labussière, alsmede in een ganse reeks van wets-
ontwerpen, voortgesproten uit het frans parlementair iniciatief. Zo
zijn er meerdere middelen te beramen, niet om de opkomst tot de
stembus zo groot, doch om de toegang er toe zo vrij mogelik te
maken. Of tot deze middelen ook dient te behoren het vrij ver-
voer op de spoorwegen, gelijk in België is toegestaan, of zelfs
verblijfkosten en vergoeding voor tijdverlies, zoals o.a. Schaper
nodig achtte 228), j_s intussen zeer de vraag. Dergelike maatregelen
zijn ten enen male in strijd met wat wij in een volgend hoofdstuk
als de aard van het kiesrecht ten onzent zullen leren kennen ;
evenzeer echter zal dan blijken, dat zij logies uitvloeisel zijn van
dezelfde verkeerde vooronderstellingen, die tot stemplicht leiden 229),
zodat wie het éne eist, het andere bezwaarlik kan weigeren.

Desnoods kan men onder hen, die niet kunnen stemmen, ook de
kiezers rekenen, aan wie gebruikmaking van hun kiesrecht door
geweld of intrigue wordt belet. Zullen de zodanigen, na invoering

nerait aucunc diminution des abstentions forcécs, puisqu\'au contraire il les prévoit
et les excuse."

228) Cf. bl. 26 supra.

229) De onderstelling nl„ dat kiezen de vervulling van een ambt is.

van stemplicht, „verontschuldigd" worden geacht? De mening der
bevoegde autoriteit zal op dit punt van plaats tot plaats verschillen,
maar zal in geen geval kunnen bewerken, dat de bedoelde belet-
selen niet meer bestaan. Hiertoe zijn geheel andere middelen
nodig, die dan ook waarlik meer voor de hand liggen. Of die
middelen ook moeten worden aangewend ? Indien men van oordeel
is, dat de hantering van \'t stembiljet een uitingsvorm is van maat-
schappelike macht, zou men kunnen menen, dat ook andere vor-
men van die kracht zich in de stembusstrijd mogen doen gelden.
En omgekeerd zal men op ditzelfde standpunt, eenmaal toege-
vende, dat het kiesrecht is gegund, opdat de kiezer daardoor zijn
maatschappelik belang behartige, er ook in moeten berusten, dat
hij onder zijn maatschappelike belangen het ekonomies-naastlig-
gende in de eerste plaats laat gelden, en stemt (of niet-stemt) op
de wijze, die hem kontante betaling verschaft. Wie echter deze
konsekwencies niet aanvaardt, — en de meesten zullen dit niet
doen, — begrijpe, dat met stemplicht in dezen niets uit te richten
valt, doch dat, om dergelike praktijken te bestrijden, strafbepa-
lingen nodig zijn, rechtstreeks gericht tegen de bedrijvers ervan,
niet tegen de onvrijwillige tuisblijvers 230).

Van meer belang voor ons onderwerp is de twede kategorie:
zij die niet stemmen willen. Aangezien hun wil in \'t spel is,
hebben zij voor hun houding blijkbaar een reden. Deze reden kan,
al naar de omstandigheden, al dan niet op een vergissing berusten;
om hier echter van een strafbare vergissing te spreken, moet men
wel ten volle overtuigd zijn, dat hun houding miskenning ener
verplichting beduidt. Of deze mening niet op zijn beurt een ver-
gissing is, zullen wij later onderzoeken. Doch ook indien hij juist
is, is dit op zich zelf nog geen reden tot straf: volgens terecht
gangbare opvattingen, moet hiertoe de op zich zelf laakbare han-
deling of nalatigheid ook nog met nadeel voor anderen verbonden
zijn, altans met gevaar voor zodanig nadeel. Om dit te kunnen
beoordelen, moeten wij nader zien, wie wel degenen zijn, om wie
\'t hier gaat.

Gedeeltelik hebben wij hier te doen met de reeds vroeger ter
sprake gekomen extra-, of zelfs anti-parlementaire partijen, die
weigeren aan de verkiezingen deel te nemen, daar zij \'t ganse

230) Cf. L osscau, l.c. kol. 712.

staatsbestel, waarvan deze periodieke handeling een integrerend
deel uitmaakt, niet erkennen en bestrijden. Voorlopig in \'t midden
latend, of hieruit niet blijkt een verkeerd inzicht in de betekenis van
kiesrecht en volksvertegenwoordiging, moet gekonstateerd worden,
dat ditzelfde inzicht met hen gedeeld wordt door ongeveer allen,
die voor stemplicht pleiten. Inderdaad zijn ongeveer alle deze
schrijvers en sprekers van mening, dat de kiezer door uitoefening
van zijn kiesrecht aandeel heeft in de leiding van \'s Lands zaken.
Ook zij derhalve moeten het als een absurditeit erkennen, dat de
kiesbevoegde, wiens politieke gezindheid voornamelik hierin bestaat,
dat hij zodanige deelneming uit den boze acht, genoopt zou worden,
van deze gezindheid te doen blijken, door uitoefening van zijn kies-
bevoegdheid. Slechts zeer grote zelfgenoegzaamheid kan beletten
deze innerlike tegenspraak te onderkennen. Die zelfgenoegzaamheid,
welke de onmogelikheid meebrengt, om, redenerend in naam van
andersdenkenden, zich ook inderdaad in de gedachtegang dier anders-
denkenden te verplaatsen, blijkt dan ook in voor het doel voldoende
mate aanwezig, en uit zich steeds op dezelfde wijze, en in nagenoeg
dezelfde bewoordingen. Eén voorbeeld sta daarom voor alle: „A
mon avis, les abstentionnistes par principe n\'ont droit ni à sym-
pathie, ni à admiration. Comme les suicidés, ils désertent un devoir,
n\'opposent à l\'adversité qu\'un âme pusillanime, renoncent à la
lutte en même temps qu\'à l\'espoir. De tels citoyens, dont la victoire
seule soutient la fidélité, que l\'échec décourage sans retour, la patrie
peut les perdre sans regret: ils ne représentent aucune force réelle" 231).
Is \'t niet duidelik, dat alle mogelikheid van een andere strijd dan
\'t zelf-ingesteld toernooi hier met verblinde oogen wordt voorbij
gezien? Dat zelfs de mogelikheid van strijd tégen hun strijd niet
wordt beseft, veel min dat in zulk een strijd de bestreden strijd-
middelen absoluut onbruikbaar zijn? Indien men mij stenen geeft
voor brood, moet ik dan, daar anderen stenen verorberen en aldus
geaard zijn dat zij daarbij gedijen, deze als voedsel voor mij erkennen ?
t Schijnt redeloze terging. Maar behalve, dat het een dwaasheid
is, kiezers als hier bedoeld zijn tot stemmen te willen dwingen, is
hun niet-stemmen geenszins als een nadeel te beschouwen. Men
moge hen en hun meningen als gevaarlik voor de Staat beschouwen ;

231) Morcau l.c. bl. 42; geheel eender: Coûtant l.c. bl. 67: „Ne pas com-
battre, c\'est s\'humilier devant le vainqueur, c\'est proclamer que sa victoire est
définitive." Maar tevens is het een te duchten strijdmiddel! (Cf. noot 222 supra).

men moge zelfs hen om die meningen en hun daarvoor gevoerde
strijd met strafbepalingen vervolgen; hen te dwingen die meningen
door middel van \'t stembiljet te uiten, levert geen enkel voordeel
en bezweert geen enkel nadeel. Of zij laten zich niet dwingen, en
dan bereikt men niets dan dat men lieden tergt, die men blijkbaar
toch reeds voor gevaarlik houdt. Of het middel heeft sukces, en
dan leidt men in \'t eigen Staatsbestel opzettelik en zonder noodzaak
een element van zelfontkenning, en dus zelfvernietiging binnen.
Neen, indien waarlik (wat te bewijzen blijft) de uitoefening van
het kiesrecht deelneming beduidt in de Staatsleiding, dringe men
het niet gewelddadig in revolucionaire handen 232).

Van andere onwilligen echter noemt men de afwezigheid des
te betreurenswaardiger: dit zijn zij, die er van overtuigd zijn, dat
„in de politiek" slechts de marktschreeuwers en de volksvleiërs,
de brutalen en de al-te-deemoedigen, Demos\' hofnarren en zijn
hovelingen enige kans op sukces hebben, en \'t voor hopeloos
houden, hierin verandering te brengen. Welnu, zo zegt men, niets
is noodlottiger voor de praktijk van het algemeen kiesrecht, dan
dat juist dezen hun stem niet doen horen; en men meent, dat de
opvattingen, die hen tot wegblijven noopten, getuigden van al te
zwart pessimisme; dat, indien zij \'t maar werkelik beproefden, ook
voor hen het politieke spel niet zonder kansen blijken zou. Wat
bedoelt men daarmede? Dat zij de „politiciens" van alle schakeringen
zouden verdringen, een meerderheid bemachtigen? Dit kan de
bedoeling niet zijn, als men tegelijkertijd het algemeen, enkel-
voudig kiesrecht wil handhaven, \'t Zou bovendien uitgaan van de
onderstelling, dat er onder de politieke partijen zijn, die door de
stemmen dezer wegblijvers versterkt verdienen te worden, óf dat
deze laatsten onder elkander een soort „partij van fatsoenlike lieden"
zouden stichten: beide onderstellingen zijn evenwel in strijd met
de bestaande vóóronderstelling (voor-oordeel, zo men wil), dat
„fatsoenlike lieden" en „partijpolitiek" onverenigbare elementen zijn.
Maar wat wilt ge dan van deze „wilden", vermits ze noch uw,
noch mijn partij aan een meerderheid willen, noch zich zelve er

232) Nog daargelaten of zodanige dwang mogclik is. Indien een partij als de hier-
bedoelde werkelik enigszins is georganiseerd (en dan alleen verdient hij ernstige
aandacht), \'en in deze organisacie niet-stemmen is begrepen, kan de gcmoedclike
„dwang" van een stemplichtwet hieraan weinig veranderen: óf zij stemmen toch
niet, en dan is hoogstens de partijkas op enige kosten gejaagd, óf zij sabotteren de
stemming door fantasie-stemmen, relletjes e. d. Cf. bl. 85 supra, noot 196.

aan een kùnnen helpen 233)? Dat zij, mits na invoering van even-
redige vertegenwoordiging, hier of daar een enkele zetel bemachtigen,
en dan te midden der narren en hovelingen de Posa-rol op zich
nemen? Maar voor een markies Posa is meer vereist dan fatsoen-
likheid : wie kan, ook van \'t beste deel van \'t kiezerscorps, heldendom
verlangen? En dan: in \'t paleis van een echte, éénhoofdige tiran
is een Posa reeds in zeer bedenkelike situacie, maar wat nut kan
hij stichten aan \'t hof van Demos? Zal ooit, maar wel één enkele,
denkbare maal, zijn waarschuwende éénmans-stem de matematiek
van \'t Getal doorbreken? Wie is er die \'t gelooft? Neen, wie inder-
daad gelooft, dat de numerieke meerderheid der door algemene,
enkelvoudige verkiezingen gekozen vertegenwoordiging de richting
van \'s Lands beleid heeft te bepalen, zal er genoegen mee moeten
nemen, dat deze meerderheid, van welke politieke kleur en gezind-
heid hij op een gegeven ogenblik ook zij, wordt gevormd door
de hovelingen en de narren van \'t algemene, enkelvoudige kiesrecht.

Is intussen deze opvatting der gekozen vertegenwoordiging de
enig mogelike; en is hij de juiste? Neen, gelijk we later zien zullen,
geen van beide. Maar het is die van verreweg de meeste voor-
standers van stemplicht, en \'t is een opvatting, waaraan hun
motieven zelve voor stemplicht worden ontleend. Niet te ont-
kennen valt echter, dat stemplicht is verdedigd ook bij ander inzicht
omtrent het parlement ; bij \'t inzicht, dat men in de Kamer zit, om
te worden gehoord, en niet slechts om er te zamen met anderen
een meerderheid te vormen, op zijn beurt ten doel hebbende een
daartegenover staande minderheid te overstemmen. Bij zodanige
opvatting heeft de aanwezigheid ener wijze minderheid ongetwijfeld
nut en zin ; maar moet, waar in het stelsel van verkiezingen zóveel
wordt overgelaten aan de onwijsheid der talrijken, nu juist dwang
worden geoefend tegen de weinige wijzen? Of zal dàn, zodra
evenredige vertegenwoordiging daartoe de mogelikheid opent, deze
wijze en fatsoenlike minderheid niet vanzelf en zonder dwang de
voor hem beschikbare zetels bezetten 234) ? Zo niet, dan is dit op
zijn beurt een reden, om weder aan die gepresumeerde wijsheid

233) Cf. tam. Coûtant l.c. bl. 93: ,11 serait vain de leur démontrer qu\'on peut
voter, sans pour cela faire de la politique, sans surtout devenir professionnel de la
politique, et qu\'il ne tient qu\'à eux qu\'il n\'y ait plus de ces professionnels, puis-
qu\'ils peuvent les supprimer par leurs votes." — Gelóóft C. dit laatste?

234) Aldus Bcnoist 1. c. bl. 55 : „Peut-être aussi, quand, en organisant le suffrage
universel, on aura rendu le vote sûrement utile, pourra-t-on faire l\'économie d une

te gaan twijfelen, en te gaan menen, dat juist hun stem nu tóch
niet zo bij uitstek nuttig zou zijn voor \'t Vaderland, noch juist
hün wegblijven een zo biezonder verlies.

Kortom, indien achtenswaardige burgers zich van stemming ont-
houden, niet omdat zij het vergeten, of er geen lust in hebben,
maar weloverwogen en uit beginsel, is er geen enkele reden, dit
beginsel niet te eerbiedigen. En wel is het waar, dat bij evenredige
vertegenwoordiging de bezwaren tegen stemplicht te hunnen op-
zichte zich prakties veel minder doen gevoelen; maar juist even
waar is het, dat in diezelfde mate stemplicht bij evenredige ver-
tegenwoordiging te hunnen opzichte overbodig wordt. En voor-
zover, in uitzonderingsgevallen, ook dan nog onthoudingen uit
beginsel, zij \'t ook slechts in hun ogen, geboden mochten blijken,
blijven deze zo na als voor op gelijke eerbiediging aanspraak
maken. Want niet aan deze bezwaren, doch uitsluitend aan de
mate waarin zich die in de praktijk doen gevoelen, kan evenredige
vertegenwoordiging iets veranderen.

Het meest intussen denken zij, die stemplicht begeren, daarbij
aan de talrijke kiezers die wegblijven uit gebrek aan belangstelling.
En inderdaad zijn de meeste voorgestelde sistemen, om de stem-
plichtgedachte tot uiting te brengen, in \'t biezonder op deze kiezers
ingericht. Zo kan b.v. de opkomstplicht op geen andere kate-
gorieën van kiezers betrekking hebben. Hier hebben wij dan niet
te doen met hen, die uit politieke overtuiging wegblijven, doch
uit gemis, of altans onvoldoende aanwezigheid van zulk een over-
tuiging. Nu is \'t duidelik, dat het van weinig belang kan zijn, de
mening te vernemen juist van hen, die geen mening hebben;
m. a. w. de, zij \'t ook niet steekhoudend, argumenten, welke werden
aangevoerd om hen, die niet stemmen willen, hiertoe te nopen, en
die ontleend werden aan de wenselikheid om juist van déze lieden
de stemmen te kennen, kunnen ten opzichte van de tans bedoelden
niet worden gebruikt. Aan hun wegblijven kan geen enkel nadeel
zijn verbonden, hieruit voortvloeiend, dat juist zij het zijn, die
wegblijven. Alleen kunnen van hun opkomst de voordelen worden
verwacht, welker verwachting men aan algemene opkomst, afgezien

contrainte, et sera-t-il alors inutile de rendre le vote obligatoire. (Opgemerkt moet
worden, dat B. evenredige-vertegcnwoordiging-alleen in deze richting slechts een
halve maatregel acht).

van de persoonlikheid der opgekomenen, nu eenmaal verbindt; —
ten onrechte, naar wij in de vorige afdeling hebben gezien. De
gevaren van hun wegblijven worden ons weliswaar van velerlei
zijde in de somberste kleuren geschilderd: maar steeds blijken deze
niet dan de negatieve formulering van wat als positief met stem-
plicht te bereiken resultaat wordt geroemd. Zo in \'t biezonder de
politieke achterlikheid waarin deze lieden jammerlik worden ge-
laten: dit is blijkbaar niet anders dan de tegenhanger van de
politieke opvoeding, die men door invoering van stemplicht dacht
ter hand te nemen. Maar als men eenmaal die politieke achter-
likheid op zich zelf als een gevaar voorstelt, is \'t natuurlik niet
voldoende te zeggen dat hij tot niet-stemmen leidt, terwijl men
tegelijkertijd de stemplicht aanprijst, om aan deze politieke achter-
likheid een einde te maken. De vicieuse cirkel die in de kombi-
nacie van stemplicht en politieke opvoeding nu eenmaal aanwezig
is, komt daardoor al te duidelik aan \'t licht. Trouwens, in de
gedachtegang, waarin de Staat wordt opgevat als de, door aller
medewerking, geordende maatschappij, zij \'t nu op de basis van
natuurrecht en volkssoevereiniteit, dan wel in „organiese" trant,
is ook buiten onmiddellik verband met de stemplicht het denkbeeld
onverdraaglik, dat talloze burgers zich aan hun aandeel in die
samenwerking niet gelegen laten. Indien toch deze hun gedrags-
wijze, welke nu eenmaal die der werkelikheid is, moet worden
erkend, is hiermede aan zulk inzicht omtrent de Staat alle per-
spektief ontnomen ; wat uitteraard hoogst ergerlik is voor wie er
dit inzicht op na houden. Heeft niet B 1 u n t s c h 1 i 235) een gehele
„Catechismus" voor de staatsburger ontworpen, met een daarbij
behorende plechtige bevestiging tot staats-lidmaat 236) ? Maar even-
min als de begeerte om stemplicht in te voeren, heeft die om een
bepaalde staatsleer staande te houden, vermocht aan te tonen, dat
„politieke achterlikheid" op zich zelf een bron van nadeel was,
hetzij voor de achterlike individuen zelf, hetzij voor hun mede-
mensen. Wel wordt dit herhaaldelik beweerd, doch nimmer waar
gemaakt. Hoogstens wordt er enige retoriek aan besteed, als de
volgende: „Ces gens sont mürs pour la servitude, car ils ne con-
naissent pas le pris de la liberté: ils ne savent pas que le droit

235) Van deze schijnt ook de in dit verband steeds weer herhaalde bewering af-
komstig, dat publiek recht hetzelfde zou beduiden als publieke plicht.

236) Soortgelijke denkbeelden zijn ontwikkeld door F o u i 1 1 é e e. a.

de suffrage est l\'apanage des peuples libres et que l\'exercer est
un devoir, puisque c\'est un devoir de jouir de la liberté et de la
défendre" 237). Verder dan tot een petitio principii wordt het in
dit opzicht niet gebracht.

Maar nog meer, en nog groter, gevaren brengt de onthouding
dezer on-politieke menigte mee : hun zwijgen is voor de oren ener
zorgzame Regering een onheilspellende stilte. Is \'t niet, weder in
negatieve vorm, dezelfde zienswijze, die als met stemplicht te
behalen voordeel groter stabiliteit der Regering verwacht? Want
niet alleen in de revolucionaire partijen, die niet stemmen willen,
neen ook in deze politiek-onmondigen en politieke twijfelaars, in
deze onverschilligen en gemakzuchtigen ziet men „une masse obscure,
inconnue, an sujet de laquelle la politique, qui est l\'art de prévoir,
n\'est en possession d\'aucun pronostic sûr" 238). Nu is zeer zeker
dénkbaar, dat er zijn zou een sombere, half-dierlike massa der
laagste maatschappelike lagen, die inderdaad kan zijn als een,
gewoonlik, loerend-apaties beest, dat plotseling in instinkt-woede
zijn béte ellende vernielend laat oplaaien, „sauf à retomber aussitôt
après dans l\'indifférence et l\'inertie" ; — maar niemand kan ernstig
menen, dat zulk een massa zijn uitbarstingen zou kunnen vervangen
door gebruik van het stembiljet; noch dat een regering, al ware
hij dan duizendmaal Regering van de Volkswil, zulk een elementaire
psyche zou kunnen analyseren met behulp der uitslagen van een
stemming. Reeds bij stemming door hen-alleen zou die uitslag niets
zeggen, daar voor hen een stembiljet geen adaequaat uitingsmiddel
is ; — maar als hun biljetten zich onherkenbaar tussen alle andere
bevinden, vermeldend de naam van een kandidaat, of, nog fraaier,
de „lijst", gesteld door een doodgewone, aan „politiek" doende
kiesvereniging ?

Afgezien echter van dit soort zwijgers-en-bloc (of zij in Neder-
land een faktor van enige betekenis zijn?) is \'t valse retoriek om

miammmmmÊmammimimm^^m^m^mÊÊÊimmmm^mmmmmmammmmmmm^^^^m^^^^^mma^^mmm^mÊmmÊmmmm^^mÊammmÊmmmmmmmmi^mmmmmÊmim^mm^immKmm

237) Coûtant, 1. c. bl. 74. Eveneens M o r e a u 1. c, bl. 40 : „Cette tiédeur ne
promet pas à la liberté un défenseur ferme et résolu .... La liberté n\'est défendue
que par ceux qui l\'aiment, par ceux qui apprécient ses garanties et acceptent les
devoirs qu\'elle impose: le droit de suffrage est parmi les garanties et les devoirs de
la liberté." Trouwens, wie inderdaad, te recht of ten onrechte, het kweken van
algemene politieke belangstelling ter harte gaat, bedenke met Polak, 1. c. bl. 337:
„Stemplicht heft de onverschilligheid niet op, onttrekt haar alleen maar aan het
oog, maakt haar moeilijker te onderkennen en dus te bestrijden."

238) Moreau, 1. c. bl. 40.

de paisible niet-stemmers een revolucie-zwanger element te noe-
men 239), \'t Zijn eenvoudig lieden, die niet stemmen, omdat zij niet
voldoende motieven hebben, om dit wèl te doen. Het enige politiek-
belangwekkende wat er aan hen is, is hun politieke onverschillig-
heid; indien deze in ruime mate aanwezig blijkt, kan het inderdaad
een belangrijke aanwijzing zijn voor de Overheid: betreurenswaardig
volgens velen, verblijdend voor anderen, maar in elk geval een
gegeven feit van betekenis, en waar onder omstandigheden rekening
mee valt te houden ; een feit echter, dat niet aan \'t licht kan komen,
als de onverschilligen gedwongen worden tot stemmen, doch alleen
als zij door weg te blijven van hun onverschilligheid doen blijken.
Ongetwijfeld is het resultaat van zulk een proef niet met zekerheid
in cijfers te brengen, daar deze onverschilligen zich in \'t blote feit
van hun tuisblijven niet van meer positieve, opzettelike abstinenten
onderscheiden, evenmin als, gelijk wij vroeger zagen, de éne blanco
is te onderscheiden van de andere. Maar in elk geval is dit resul-
taat zuiverder, dan indien de dwangstemmers luk-raak witte stippen
zwart maken 240), _en zodoende aan „meerderheden" en „minder-
heden" in het kiezerscorps doen geloven, die inderdaad niet aan-
wezig zijn. Laat ons toegeven, dat „gevaar" naar weerszijden een
te groot woord in dezen is ; maar indien er van gevaar moet worden
gesproken, is dit eerder gelegen in het opkomen dan in het weg-
blijven van wie uit eigen beweging niet komen.

Maar, meent men, niet slechts politieke versuffing éner- en revo-
luciegevaar anderzijds is bij stem-onthouding te duchten, ook het
gehele staatsbestel dreigt er door te worden gedesorganiseerd.
Immers, zo zegt men, de volksvertegenwoordiging is een der be-
langrijkste raderen in het staatsmechanisme. Wij moeten voor het
ogenblik in \'t midden laten, of dit op zich zelf juist is, daar wij
tans nog niet het recht hebben om \'t te ontkennen. Wel mag
gekonstateerd worden, dat men dit op de meest uiteenlopende
wijze bedoelt: óf men ziet in \'t parlement (of altans in de daarin
aanwezige meerderheid) de Overheid zelf, of wel diens plaatsver-

239) Zij, die \'t beweren, blijken wel beter te weten: zo Morcau zelf, l.c., bl. 46,
die de opmerking dat de dwangstemmers „pourraient bien se venger de la
contrainte en votant de travers, donner leurs voix aux pires révolutionnaires, pré-
cipiter la société aux abîmes", afwijst met de vraag: „Tant de fiel cntre-t-il dans
l\'âme des pêcheurs à la ligne et des excursionnistes?" — Neen, inderdaad!

240) Want in deze zin is \'t waar, wat Bccrnacrt zeide (cf. bl. 42, noot 101 supra),
dat niet velen naar \'t stemlokaal zullen willen gekomen zijn, „pour n\'en rien faire".

vanger, in zoverre het de uitdrukking en „vertegenwoordiging" is
van de soevereine volkswil; — öf men herkent daarin éen van
meerdere, gekoördineerd samenwerkende („vereinbarende") organen
van de „staat", welke laatste slechts in deze zijn „organen" ken-
baar is; — öf wel, men is van mening, dat een „staat" is een
maatschappij, waarin de macht der sterksten is georganiseerd tot
heerschappij, en in een staat met gekozen volksvertegenwoordiging
zulk een maatschappij, waarin de sterksten zijn het grootste aan-
tal, zodat de staat zijn organisacie vindt in dat lichaam waarin het
grootste aantal zijn uitdrukking vindt.

\'t Is duidelik, dat in al deze onderstellingen de staat wordt gedes-
organiseerd, indien het bestaan van het parlement niet meer ver-
zekerd is; en, zo meent men, zover zou het kunnen komen als het
kwaad van niet-stemmen om zich heen blijft grijpen. Indien dit
au sérieux moest worden genomen, zou reeds daaruit blijken, dat
alle staatsvormen, die dergelike onderstellingen ten grondslag hebben,
ongeschikt zijn voor een maatschappij, waar zulk een verschijnsel
zich voordoet 241), en men schielik naar nieuwe moest omzien,
gebouwd op onderstellingen welke meer verwantschap toonden
met de realiteit. Dit echter is te veel gevergd van hen, aan wie
deze staatsvormen, hetzij om etiese, hetzij om wetenschappelike
redenen ter harte gaan. In \'t biezonder geldt dit in de eerste der
genoemde onderstellingen; zij toch, die de staat kennen uit zijn
empieries gekende organen, zullen uitteraard bereid zijn, in een
ander stel organen een andere „staat" te herkennen; en zij, die de
staat zien in de tot heerschappij georganizeerde macht der sterksten,
zullen een heerschappij, waaruit op zekere tijd en plaats een andere
macht blijkt dan die van \'t Getal, even gelijkmoedig aanvaarden.
Maar wie de volkswil soeverein acht, pleegt dit niet slechts op
empieriese gronden te doen ; in déze onderstelling ligt tevens een
eis: hij beduidt niet slechts, dat in de staat de volkswil heerst,
doch ook, dat hij heersen móet. Daarom doen dezulken, indien de
omstandigheden daartoe zouden moeten leiden, van hun beginsel
geen afstand, doch zij trachten de omstandigheden te forceren.

241) Inderdaad werd het referendum, toen \'t in Zwitserland stond te worden in-
gevoerd, bestreden op deze paradoxale grond, dat het een gevaar zou zijn voor d:
demokracie. Immers het kiezerscorps werd hiermede voor een vermoeiende taak
geplaatst, waartegen het niet zou blijken opgewassen, zodat de demokracie van
uitputting zou sterven. In zoverre is de voorspelling juist gebleken, dat nergens de
stemplicht-morfine in zo talrijke doses moest worden toegediend als in Zwitserland.

Ons op dit standpunt stellende komen wij dus voor de vraag, of
de demokracie in zijn bestaan wordt bedreigd door stemonthouding.
Voorzover deze vraag bedoelt uitdrukking te geven aan bezorgd-
heid, dat op een keer het parlement zou komen te ontbreken,
bevat hij ongetwijfeld een schromelike overdrijving, waarop het
onnodig schijnt in te gaan: steeds zullen tal van kiezers hun
kiesrecht niet beschouwen als een taak, waaraan zij zich kunnen
onttrekken, doch ajs een bevoegdheid, waarvan zij begeren gebruik
te maken, en ondenkbaar schijnt vooralsnog, d$t er geen parle-
ment zou tot stand komen na uitgeschreven verkiezingen 242). Zij,
die hieraan twijfel opperen, kunnen zelf deze twijfel niet delen.
Maar een andere vraag is, of een met zeer belangrijke onthou-
dingen tot stand gebracht parlement nog de spreekbuis van de
„Volkswil" mag worden genoemd; en wederom een andere, of bij
onthouding van het achtenswaardigste, en deelneming van het minst-
geziene deel der soevereine nacie deze vertegenwoordiger van
Demos niet in diskrediet geraakt. Dit is inderdaad niet uitgesloten.
En begrijpelik is, dat zij, aan wie de demokracie ter harte gaat,
de gevaren die hem bedreigen trachten te bezweren, zij \'t slechts
door ze te verheimeliken. „La démocratie requiert que tous colla-
borent a la vie nationale," voelt M o r e a u 243)₍ en bemerkende,
dat deze medewerking desniettemin niet wordt verleend, hoopt hij
ze door dwang te verkrijgen. Dat dit niet mogelik is, daar men
wel tot een uiterlike handeling kan worden gedwongen, doch niet
tot medewerking aan \'t tot stand brengen ener wilsuiting, ligt
voor de hand. Doch de wens van een demokraat om de demo-
kracie te redden, evenzeer. En dit is waar: hier voor \'t eerst
hebben wij in de stemonthouding een „gevaar" te zien, en wel
een gevaar voor de demokracie, of altans voor demokraties ge-
modeleerde staatsinstellingen 244). Zullen wij dus dit gevaar trachten
te bestrijden, faute de mieux, met stemplicht?

242) Cf. Jcllinck, System, bl. 132: „Hier (sc. waar aan de individuele staats-
burgers als kiezers „Organstcllung" wordt toegekend) ist die Erfüllung der für das
Gemcinwesen nothwendigen Funktionen durch den Willen des Individuums nur
dann garantiert, wenn das Thütigwerden im Gcmcinintcrcssc zuglcich auch chi
individuelles Interesse bcfricdigt. Nur wo der Staat cin dcrartiges Individual-intcressc
in hohem Grade voraussetzt, kann er von Zwang zur Ausübung der bctrcfïcnden
Funktionen absehen."

243) 1. c. bl. 40___

244) Als uiting van dergelikc vrees zullen wij wel de stemplicht-regeling hebben

8

Met deze vraag zijn wij genaderd tot een punt, waarop langer
uitstel niet mogelik is, van wat reeds herhaaldelik tot later werd
verschoven. Steeds toch hebben wij er ons toe beperkt, op het
standpunt van de verschillende voorstanders van stemplicht, slechts
die vragen te beantwoorden, welke zij, met betrekking tot de
praktiese uitvoering van het instituut, zich zelve op hun verschillend
standpunt konden stellen. Wel deed zich daarbij meermalen de
behoefte gevoelen, om eerst andere, meer algemene vragen te
beantwoorden, maar steeds werd hierbij, om herhaling te vermijden,
verwezen naar later. Tans blijkt dit niet langer mogelik, daar hier
voor \'t eerst, -— en hier alléén — het geval zich voordoet, dat, vanaf
een bepaald standpunt, stemplicht wenselik kan schijnen. Hypoteties
altans, komen wij daarmee te verkeren in \'t geval, dat in de eerste
alinea van het twede Hoofdstuk werd gesteld, en daarmede genoopt
tot wat ook overigens aan de orde zou zijn: het punt van \'t pro-
gramma, omschreven aan \'t einde der twede alinea van datzelfde
Hoofdstuk.

op tc vatten in de Kieswet van 1803 (Cf. § 1 bl. 8, supra). Reeds voordien was
bij stemmingen over en onder de vorige Staatsregeling de belangstelling uiterst en
beschamend gering gebleken. Bij \'t verminderd aantal stemgerechtigden en de uiterst
verwikkelde vorm, waarin tans het getrapte kiesstelsel, nog aangelengd met lotingen
en andere, opzettelike, toevalligheden, was misschien de vrees niet ongegrond, dat
de vcrkiczingsmachinerie, aan zich zelve overgelaten, tot stilstand zou komen.

HOOFDSTUK II.

DE STAAT EN DE MAATSCHAPPIJ.

Zij die voor stemplicht pleiten beginnen gewoonlik met voor
hun verlangens de bodem te bereiden, door deze plicht voor te
stellen als een logies uitvloeisel van de staatsinstellingen, waarin
zij hem willen inlassen. Men meent aldus de tegenwerping te ont-
gaan, dat door invoering van dit instituut wellicht zekere doel-
einden kunnen worden bereikt, doch dat de uitoefening van het
kiesrecht nu eenmaal niet in aanmerking komt, om verplichtend te
worden gesteld. Weliswaar is nimmer het verlangen naar stem-
plicht geboren uit zorg voor de logiese uitbouw der geldende be-
ginselen van staatsrecht 1); doch wel heeft men, dit verlangen
eenmaal om andere redenen koesterend, zich beijverd aan te tonen,
dat de bevrediging daarvan in zulk een logiese uitbouw generlei
ongerief behoefde te weeg te brengen, integendeel hieraan veeleer
zou ten goede komen.

In hoofdzaak drie beweringen zijn het, die gezegd worden,
enerzijds juiste beginselen van staatsrecht uit te drukken,- ander-
zijds in hun uitwerking tot stemplicht te moeten, resp.: kunnen,
leiden.

Deze beweringen zijn:

1°. Kiezen is een „funkcie".

2°. Publiek recht is publieke plicht.

3°. Kiesplicht is niet anders geaard dan b.v. dienstplicht, leer-
plicht, jury-plicht, voogdijplicht e. d.

1) Wel spreekt het vanzelf, dat zij die eenmaal de verdediging der instelling op
zich hebben genomen, in de ijver van \'t betoog tot de gewone overschatting van
eigen onderwerp geraakt, dit schijnen te bedoelen, ja er vaak toe komen, het zelf
te menen. Zoo komt het dan, dat de stemplicht „ha deposta 1\'umilc condizione di
un pratico espediente per presentarsi nclla veste austcra di un principio di diritto,
per vantarsi anzi come una conquista fortunata dclla vittoria che il metodo inodcrno

Van deze drie beweringen zijn de twede en de laatste zonder
nadere toelichting te verstaan, behoudens dan de vele kontroversen,
waartoe het woord „publiek" en nog meer het begrip „publiek
recht" aanleiding geeft. Geenszins kan dit gezegd worden van de
eerste, nog afgezien van de velerlei betekenis, die aan „funkcie"
kan worden gehecht, en ook inderdaad door hen die dit adagium
belijden, gehecht wórdt. Van al deze drie beweringen is derhalve
onderzoek geboden naar hun juistheid, van de eerste bovendien
naar de bedoeling, terwijl overigens moet worden uitgemaakt, of
zij, toegegeven zijnde, de vooronderstellingen bevatten, die nodig
zijn om stemplicht mogelik of geboden te achten.

Bij dergelik onderzoek evenwel vragen telkens moeilikheden om
oplossing, welker overwinning het beantwoord zijn van weer andere
vragen vooronderstelt. Dit bezwaar doet zich slechts gedeeltelik
voelen, indien men een elders, en met enige autoriteit, ontwikkelde
staatsleer grotendeels onderschrijft en dus daarheen, zowel wat uit-
komst als betoog betreft, kan verwijzen. Nu dit niet het geval is,
en schrijver dezes ook niet in staat is ten aanzien van praejudiciable
kwesties te verwijzen naar de, immers niet bestaande, lijst zijner
vroeger gepubliceerde werken, zal het, ter vermijding van her-
halingen, noodzakelik zijn, aan het begin te beginnen in stede van
de „Vorfragen" te bespreken, naarmate deze bespreking in de
gang van \'t betoog onontkoombaar wordt. Weliswaar kan niets
in zijn samenhang derwijze worden gedacht, dat het met wat-anders-
ook niet zou zijn verbonden, zodat het neerschrijven te dezer plaatse
van een „Allgemeine Staatslehre" reeds een beperking zou beduiden.
Toch zou een dergelike opzet in een proefschrift niet slechts aan-
matigend zijn, doch ook het evenwicht ener monografie onherstel-
baar verstoren. We zullen daarom in deze richting slechts het
allernoodzakelikste doen en slechts die schematiese lijnen aangeven
uit het beeld van wat wij houden voor de moderne staat in het
algemeen en de nederlandse in \'t biezonder, welker snijdingen
de figuur opleveren van wat in deze staat is de volksvertegen-
woordiging en in samenhang daarmee het kiezerschap, dat voor-
waarde is voor zijn totstandkoming. Tevens zal dan daarbij blijken
of dit lijnensisteem zonder verwringing zodanig kan worden ge-
trokken, dat de stemplicht in de figuur wordt opgenomen.

ha riportato sui vecchi apriorismi individualisti." (Minguzzi, Sul voto obbli-
gatorio, in Rendiconti del Regio Istituto Lombardo, 1901, Serie II, Vol. XXXIV).

M. a. w., daar de rechte lijn de kortste afstand is tussen twee
punten, zullen wij beginnen op dat punt onder al degenen, waar
wij in de loop van het betoog onvermijdelik toch zouden .belanden,
hetwelk van ons eindpunt het verst verwijderd is, en waarvan ver-
band daarmede dus niet onmiddellik voor de hand \'ligt. Van dit
punt uitgaande zullen wij, ons slechts die polemieken en verdere
„terzijdes" veroorlovend, welke nodig zijn om \'t getrokken spoor
niet achter ons te zien uitgewist, en voortdurend het einddoel in
\'t oog houdend, trachten de lijn inderdaad recht te doen blijven.

§ 4. De Konstvuktieve Grondslag.

Terecht spreekt G i e r k e van de „Chaos moderner Anschau-
ungen" ²) waarin wij zijn beland, sedert de Historiese School (en,
voegen wij daarbij, nog meer de voorlopers der moderne sociologie)
de ontwikkeling van wat men het „Natuurrecht" pleegt te noemen,
smoorde. Sindsdien schijnt inderdaad op dit gebied slechts nog éen
ding vast te staan: n.1. dat een staatsrechtelike beschouwing ver-
oordeeld is, indien men enige aanleiding vindt er het epitheton
„natuurrechtelik" aan toe te voegen.

Toch wil \'t mij voorkomen, dat de waarneming van bedoelde
chaos veeleer aanleiding moest zijn, het histories doodvonnis aan
een reviesie te onderwerpen en het onderzoek voort te zetten van-
daar, waar het, na een eeuwenlange regelmatige ontwikkeling, omtrent
het midden der negentiende eeuw gebleven was 3)_; dat daarbij een
dankbaar gebruik kan worden gemaakt van wat aan histories-
empieries materiaal sindsdien beschikbaar is geworden spreekt van-
zelf. Trouwens, er zijn tekenen, die in die richting wijzen. Geschriften,
als het in de noot geciteerde opstel van T a y 1 o r behoren er
toe. Maar is \'t ook niet eigenaardig, dat de meest nadrukkelike
bezwaren tegen de verdragkonstrukcies in hoofdzaak van duitse
oorsprong zijn, wat zich geredelik laat verklaren uit de „privaat-

2) Otto Gierkc, Untersuchungcn zur Deutschen Staats- und Rcchtsgcschichtc,
VII, Johannes Althusius, Brcslau, 1880.

rechtelike" klank van het woord „Vertrag", dat ook „overeenkomst"
betekent; een valstrik, welke geenszins gespannen wordt door het
hollandse woord „verdrag"? Is \'t niet eigenaardig ook, dat tans
Jellinek, Binding, Gierke e. a. in overeenkomstige casus-
posiecies (i.h.b. bij het tot stand komen ener wet in een parlemen-
taire monarchie) een woord zoeken, dat in het duits dit bezwaar
niet vertoont, en dan van „Vereinbarung" gaan spreken? Toch
doet men hiermede niet anders dan het nu eenmaal geboycotte
verdrag door een synoniem vervangen. Wel meent men een be-
slissend onderscheid hierin te vinden, dat bij „verdrag" de zelf-
standige, wederzijdse begeerten tot uitwisseling komen, terwijl in
een Vereinbarung het samengaan van op gemeenschappelik objekt
gerichte willen van verschillende subjekten zou worden uitgedrukt.
Dit laatste evenwel komt nimmer voor, dan voor zover het dient om
de aldus samengaanden in nadrukkeliker tegenstelling tot een derde
te plaatsen, en dit wel omdat geen enkel belang als zodanig in
het bewustzijn treedt, dan door de weerstand die zijn bevrediging
ondervindt. Daarom kan, zo „Vereinbarung" als „verdrag", slechts
ten inhoud hebben: „ik zal... op voorwaarde, dat gij..." 4); en
J e 11 i n e k s typerend bedoelde voorbeeld, de afschaffing der kaap-
vaart is hier een treffend bewijs voor: immers het ging hier
geenszins om de konvergerende wensen der Vereinbarenden (die
ook waarlik zonder zulk een afspraak in de praktijk wel tot uiting
zouden zijn gekomen door \'t uitblijven van kaapvaart), doch om
een koncessie aan één der kontrakterenden, n.1. Engeland. Hier-
mede is niet gezegd, dat wij met het woord „Vereinbarung" geen
genoegen kunnen nemen, als anderen tegen \'t woord „verdrag"
nu eenmaal iets blijken te hebben, doch wel, dat de vervanging
van het éne woord door het andere geen verschil in bedoeling
kan inhouden 6). Ook op andere wijze nog kan men, onder ver-

4) Of hoogstens „wij zullen... indien hij..."

5) Cf. System, bl. 195.

wijdering van het boze woord „verdrag" blijk geven van zijn
behoefte, om hetzelfde tot uitdrukking te brengen en b.v. met
Merkel spreken van de „Kompromiss-natur" van recht en staat.

Kortom, vóór het historiese licht ontstoken werd, en ook nadat
het oog zich aan zijn verblindende glans had geakkomodeerd, hebben
zij die in een staat leefden en daarover nadachten, hem altijd
vanzelf en zonder aan andere mogelikheden (anders dan toevallige
feitelikheden) te kunnen denken, als verdragsprodukt beseft: het-
geen afdoend uitmaakt, dat voor die lieden de Staat dat karakter
ook werkelik hééft, wàt ook de werkelike aanvang van het staten-
verschijnsel moge zijn geweest 7). Deze bewustzijnsgesteldheid ten
opzichte van de Staat bij al wie leeft in staatsverband en onbe-
vooroordeeld daarover aanvangt na te denken, en welke wellicht
nimmer zo juist is uitgedrukt als in de woorden „concordantia
subjectionalis" van Nicolaus Cusanus, vloeit voort uit het
besef, door geen histories onderzoek te niet te doen, dat de aan-
wezige staat, zo hij al niet als produkt van onderling overleg is
ontstaan, dan toch vóórtbestaat bij de gracie der individuen 8), ja
van éne zijde belicht, zelfs gezegd kan worden te béstaan in die
concordantia subjectionalis zelve 9). Het staat dan ook wel vast,

7) Dit miskent zelfs D u g u i t I.e.: „La société n\'est pas plus le résultat d\'une
Vereinbarung que d\'un contrat. Dans la Vereinbarung comme dans le contrat,
il y a un acte de volonté consciente. Or la société est un fait involontaire. L\'homme
en a pris conscience; et, à partir de ce moment, il a voulu la société, mais il ne
l\'a pas créée par sa volonté." Eveneens ib. bl. 38. Minder bevangenheid reeds bij
Hamaker, Het Recht en de Maatschappij, Haag, 1888, bl. 30.

8) Cf. e. c. Alb. Herrn. Post, Der Ursprung des Rechts, Oldenburg, 1876,
bl. 19: „der Staat unterdrückt sie (Sc. de bloedwraak) im Interesse seiner Selbst-
erhaltung, während die Gcschlcchtsgcnosscnschaft zu ihrer Selbsterhaltung sie durchaus
nöthig hatte. Sic verschwindet daher völlig, sobald der Staat genügend fest be-
gründet ist, um sie überflüssig erscheinen zu lassen." Aan wie „erscheint" dit aldus?
Toch wel aan de individuen, die dus al naar hun indruk, de voordelen van de
staat afwegend tegen de nadelen, deze erkennen door zich van bloedwraak te ont-
houden, dan wel ontkennen door bloedwraak uit te oefenen? — En toch is Post
zeker wel vrij van racionalistiese ketterij, behoudens dan in de ogen van de groot-
inquisiteur Bergbohm (cf. Jurisprudenz und Rechtsphilosophie, Leipzig 1912,
i, passim).

9) Zelfs J e 11 i n c k, die \'t blijkbaar nodig acht, de staat tot zelfstandig, eenzijdig
rechtssubjekt te maken, verklaart (System bl. 188) dat „nach einer Staatsumwalzung
die Anerkennung der neuen Hcrrschaftsform die nothwendige Bedingung ihrer Funk-
tion überhaupt ist." Voor ieder, die niet bevooroordeeld is tengevolge van écn der
vele verlangens, die men in \'t woord „Rechtsstaat" pleegt te manifesteren, is het

dat niet slechts Kant, gelijk G i e r k e het een ogenblik doet
voorkomen, maar ook tal van andere, en veel oudere, natuur-
rechtsleraars aan de historiese juistheid hunner mededelingen om-
trent het staatsverdrag generlei gewicht hechtten 10). Allerminst
hebben zij dan ook de spot der historici verdiend om de konkrete
vorm, die zij aan hun oer-verdrag gaven, b.v. die ener romeins-
rechtelike overeenkomst 11); immers, het gaat hierbij niet om de
afschetsing ener tussen zekere onbekende oermensen gemaakte
afspraak, maar om in de aanschouwelike vorm van een verhaal
de redenen aan te geven waarom, en de voorwaarden waarónder,
de tijdgenoot het bestaan van de Staat handhaaft en duldt. Toch
gaat anderzijds Hamaker in zijn geciteerd geschrift ongetwijfeld
te ver, door het voor te stellen alsof altijd en door allen de natuur-
mens in dit verband buiten de historiese werkelikheid is gedacht.
Voor L o c k e en vele anderen is dit zeer zeker onjuist. Maar even
onjuist schijnt zijn mening, dat de ontwikkeling van het natuurrecht
zou zijn doodgelopen op 19<3e-eeuwse afkeer van metaphysica en
aprioristiese algemeen-geldigheden : wel bepaaldelik is dit in hoofd-
zaak geschied op de, in zijn algemeenheid ongerechtvaardigde,
tegenwerping van historiese onwaarheid. Hiertoe echter was nodig,
de natuurrechtelike dogma\'s anders te verstaan, dan zij die ze
leerden, zelfs als zij aan de historiese juistheid hunner mededelingen
vasthielden, ze bedoelden. Want ook dan werd de rechtvaardiging

duidelik, dat zulk een „Anerkennung" logies vóór en buiten alles staat, wat men
in voldoend-omschreven zin „Recht" kan noemen, en ook, dat daar zonder niet
alleen de „Funktion" maar ook de Staat zelf ontbreekt, die immers, in \'t Gezag,
slechts de andere zijde van die Erkenning is. Toch konstrueert ] c 11 i n c k wille-
keurig een „Anspruch" op die erkenning (en „Anspruch" is volgens hem synoniem
mèt, doch korrekter van uitdrukking dan: „subjektives öffentliches Recht," blijkens
System, bl. 54). Zonder nader betoog wordt dan deze „Anspruch" genoemd „eine
eigenthümliche Specialisierung des Gchorsamsanspruch" terwijl men toch veeleer in
de eerste, indien hij bestond, de vooronderstelling van de laatste zou zoeken: in
„concordantia subjectionalis" is „subjectionalis" het adjectivum!

10) Zo vermeldt G i e r k e zelf 1. c. bl. 79 : Augustinus, Dante, Occam
en tal van anderen: zo is het ook voor Hobbes volmaakt\'onverschillig of een
bepaald imperium nu werkclik „pacto subjectionis" is ontstaan, dan wel „per
subditionem" of ook „per generationem"; zo ook Rousscau: ,.Les clauscs de
ce contrat... bien qu\'elles n\'aient peut-être jamais cté formellement énoncécs"
(Contrat Social I, VI; eveneens ib. I, I cn Discours sur 1\'Inégalité, Introduction).

11) Bepaald kinderachtig is b.v. de spot van Gumplovicz over Pufcndorf
„der sich drei Urvertrage leistet."

van het heden niet gezocht in \'t histories verband, doch in de
aard en de inhoud van \'t histories voorafgegane; de Overheid
werd niet gezegd zijn Gezag te ontlenen aan \'t verdrag, omdat dit
gesloten was, doch omdat de inhoud van dit verdrag goedkeuring
verdiende. Integendeel, juist de geestesgesteldheid, die in \'t histories
voorafgegane niet slechts verklaring, maar ook rechtvaardiging van
het heden ziet, vindt geen houvast meer in een leer, welks voor-
onderstellingen, hoewel histories naar de vorm, niet histories van
inhoud blijken 12), Wie echter deze geestesgesteldheid niet deelt,
zal zich, behoudens terminologies bezwaar tegen het woord „rechts"-
titel, geheel kunnen verenigen met A. F. de Savornin
Lohman, als deze zegt: „niet in een opdracht van wie ook,
maar in het beantwoorden aan haar roeping ligt voor elke regeering
haar eigenlijke rechtstitel 13)." Doch daarmede zijn wij dan tevens
teruggekeerd tot de mogelikheid, dat zich over die roeping laat
praten, d. w. z.: als wij ons van de vooroordeelen van het histo-
ricisme weten te ontdoen is er geen bezwaar meer, de ontwikke-
ling der staatsrechtelike gedachte weder daar op te vatten, waar
het histories onderzoek in zijn zelfoverschatting die heeft laten
vallen.

Dit blijft evenzeer waar, sedert de historiese navorsing een, zij
\'t naijverig, bondgenoot heeft gevonden in het sociologies onder-
zoek. Dit, zijnerzijds aan historiese „titels" als zodanig geen waarde
hechtend, meent alle beschouwingen omtrent wat men, zo in posi-
tieve als in negatieve zin, van de staat verwachten en verlangen
mag, buiten de orde te voeren, door te verklaren, dat de mens

12) Typerend voor dit historicisme dat tegenover het niet-historicse natuurrecht
slechts misverstand kan stellen is b.v. H. Krabbe, De moderne Staatsidee, Haag,
1915 bl. 75: „...blijkt, dat voor het recht eener overheid geen enkele titel (!)
te vinden is en dat dit gansche toestel, waaraan men den naam van Staat gaf, zich
slechts (!) door traditie heeft kunnen handhaven, metterdaad alzoo een zuiver feit
is, waaraan de rechtvaardiging ontbrak." \'t Is waar, dat de juristerij van een
G r o t i u s, de politieke bedoelingen van een H o b b e s in een histories of prac-
histories feit een „titel" zoeken (waarbij zich dan nog H o b b e s de behoefte aan
fikcics en analogieën duidclik bewust blijkt), maar in \'t algemeen was dit geenszins
de gedachtengang van \'t natuuriccht. Cf. Ta y lor 1. c. bl. 567: „Now, it is aflir-
med that, when I declare my belief in a natural law which /icre and now is
superior to the laws of the State in which 1 live, I also neccssarcly imply my belief
that society was once without an external political order. Was ever an alleged
necessary implication more basclcss?"

13) Mr. A. F. de Savornin Lohman. Onze Constitutie, bl. 14.

„van nature" in staatsverband leeft, dat de wetten, die hem in deze
samenleving, en die samenleving zelve, beheersen, natuurwetten zijn,
en \'t dus nutteloos geredekavel is, voor deze samenleving mense-
like regelen te bedenken. De enige „wetenschappelike" arbeid, die
hier te verrichten valt, zou dan zijn, de op dit gebied werkende
natuurwetten uit te vorsen, en in hun werking te beschrijven. Indien
wij echter Gumplowicz als een der voornaamste vertegen-
woordigers van deze richting mogen beschouwen, kan het zijn nut
hebben, diens eigen woorden, door hem tegen H a 11 e r gericht
te vermelden: „Nicht allein das Gewesene stand unter der Herr-
schaft der Naturgesetze, sondern auch das Werdende steht unter
denselben, — Patrimonialverhältnisse der Vergangenheit so gut wie
revolutionäre Umwälzungen und freie Institutionen der Gegen-
wart" 14), welk juiste inzicht toch bezwaarlik er toe leiden kan, de
menselike wil, in meerdere of mindere mate door menselike rede
geleid, te miskennen als een der voornaamste natuurkrachten, die
op dit gebied de gang van het gebeuren bepalen. Of deze krachten
op hun beurt weder zijn gedetermineerd of niet, kan toch geen
onderscheid maken; of moet ik, wanneer de trein mij van Utrecht
naar Amsterdam heeft vervoerd, verklaren, dat dit door de warmte
is geschied, aangezien de beweging, die dit vervoer mogelik maakte,
op zijn beurt bepaald door de spanning in de ketel, als door deze
warmte gedetermineerd, kan worden uitgeschakeld, en zodoende nog
de schijn op mij laden van te menen, dat die warmte er „zo maar"
was? Of moet ik wellicht, om die schijn te vermijden, zeggen, dat
ik „van nature" in Amsterdam ben beland? Maar ik ben toch ook
naar \'t stacion gegaan, en heb daar een kaartje gekocht en ben
in de trein gestapt, en ik heb dit alles niet in trance gedaan! Met
te zeggen, dat iets, b.v. de staat, „van nature" is, kan men uiting
geven aan zijn-levens- en wereldbeschouwing 15), doch geenszins
aan enige diskussie een eind maken. Indien men echter, door deze
uitdrukking te bezigen, bedoelt een scheidslijn te trekken tussen
wat „van nature" is en wat, evenzeer in deze wereld aanwezig,

14) Ludwig Gumplowicz, Gcschichte der Staatstheoricn, Innsbrück, 1905.

15) Voorzover deze wereldbeschouwing bestaat in de omkering ener juiste stelling
van de historiese school, moet hij bovendien nadrukkclik worden gewraakt. Als
toch deze school in \'t verleden „titels" zoekt voor \'t heden is hij op dwaalwegen;
doch volmaakt juist is zijn leer, (die overigens ook kant en klaar bij Rousseau
is te vinden), dat de geldigheid van een instelling of verhouding niet anders ter

door \'s mensen toedoen bestaat, dan moet zeer zeker de Staat in
de twede rubriek worden ondergebracht. Welke van de twee
bedoelingen die is der sociologiese school is niet altijd duidelik.
Wel, dat zij in elk geval de Staat aan géne zijde van de scheids-
lijn plaatst, en dat ten onrechte. In dit opzicht tonen zich de
sociologen de bondgenoten der historici: indien het een „fout" is
van het Natuurrecht, dat daarin het wezen van de Staat om-
schreven wordt in de vorm van een onwaar histories gebeuren,
staat hier tegenover, dat de sociologen menen omtrent het wezen
van de, Staat inlichting te geven door zijn ware voorgeschiedenis
te verhalen. Waarom, blijkt niet. Indien het echter niet is om aan
het heden een „titel" uit het verleden te verschaffen, kan de be-
doeling bezwaarlik anders zijn, dan dat exempla docent. De waarde
van een laboratoriumproef, waarbij aan \'t geval de wet wordt
gedemonstreerd, kan er altans niet aan te hechten zijn, daar tegen-
over de menselike rede nimmer de onvermijdelikheid kan worden
waargemaakt van datgene, waarbij de menselike wil betrokken is,
of schijnt: niet omdat zulk een onvermijdelikheid niet waar zou
kunnen zijn, doch omdat de menselike rede voor \'t besef van zulk een
waarheid ontoegankelik is. Indien echter de bewering, dat de Staat
„van nature" is, niet inhoudt, en zeker niet waarmaakt, dat de
Staat onvermijdelik zó is als hij is; en indien dit adagium ook
niet inhoudt, dat de Staat voortreffelik is, zó als hij is, en omdat
hij zó is als hij is, dan is ook hierin geen enkele aanleiding, om
redeneringen omtrent het wezen van de Staat en daaruit eventueel
voortvloeiende gevolgtrekkingen aangaande zijn taak en zijn inrich-
ting, als nutteloos geredekavel te laten rusten.

Dit klemt te meer, daar geen van de voorstellingen van de oer-
vormen der samenleving tot wat wij gerechtigd zijn in moderne
zin „Staat" te noemen, in zodanig verband staat, dat het laatste
als geëvolueerde vorm van het eerste kan worden gezien. Laat
ons de in dit opzicht gunstigste onderstelling aanvaarden, en aan-
nemen, dat inderdaad de horde oervorm van menselik leven is.
Hiertoe is trouwens alleszins aanleiding, niet alleen ingevolge de

sprake kan komen dan met betrekking tot tijd en plaats; een leer, die echter niet
mag worden omgekeerd, door te zeggen, dat elke instelling die zich voordoet op
een bepaalde tijd en plaats, reeds daardoor alleen zijn geldigheid voor die tijd en
plaats bewijst: dit toch vooronderstelt, dat de Rede, welke ongetwijfeld steeds de
relatieve geldigheid van het Onverstand zal erkennen, zich zelve tegen over dit
laatste wegcijfert; hetgeen hij geenszins doet, ook niet in de praktijk des levens.

ten dezen ingestelde archaeologiese en etnografiese onderzoekingen,
doch vooral wijl in de samenleving van alle historiese tijdvakken de
„tendency to individuation", i. e. de ontwikkelingsgang van ge-
meenschap tot maatschappij, onmiskenbaar is, en men dus in elk
geval met D ü r k h e i m als „postulat", d. w. z. als teoreties-kon~
struktief uitgangspunt, de horde kan stellen, de gemeenschap-zonder-
meer. Indien wij, modern-géindividualiseerden, trachten ons er
rekenschap van te geven, wat dit beduidt, is wellicht het beste
hulpmiddel te vinden in een soort amerikaanse magazine-litteratuur,
die, zelf charlatanesk en met uitsluitend amusante (c.q. stichtelike)
verdienste, toch de ernstigste wetenschap tot onmiddellike voor-
onderstelling heeft, doch de resultaten hiervan tot tastbare
symbolen gematerialiseerd aan de tot geloven gestemde menigte
aanbiedt. Zulk een verhaal dan, van apokalyptiese stelligheid 16),
dat de overtuiging oproept als de keisteen de buil, fantaseert
een fluidum, dat in de dampkring gebracht de atavistiese saam-
horigheid doet terugkeren: het resultaat is de vorming van horden,
die in permanente „bloedwraak" I¹) elkaar met de moderne ver-
delgingsmiddelen uitroeien, omdat — elke belediging een hordelid
aangedaan, voor de horde zelf physieke pijn is, vergezeld van de
gewaarwording, dat haar die door de andere horde is toegevoegd.
Hiermede is inderdaad alles gezegd, en duideliker dan b.v. met
de waarneming, dat bloedwraak ouder is dan wraak binnen de
stam. Het hordelid is niet alleen nog niet mens, hij is nog niet
eens biologies individu, doch slechts physiologies individu: het
biologies individu is de horde zelf. Juist daarom is het onmogelik
de eensgezindheid in de horde een „ordening", laat staan een

16) Ware mystiek is altijd allermodernst, en daarom voor het „publiek" destijds,
onmiddellik en buiten alle redenering om, duidelik. (Hoffman, Edgar Allan Poe,
Magazine-verhalen, bioskoop-wondercn; ook de Apokalyps: dat deze, ondanks alle
exegese voor ons nimmer ten volle verstaanbaar wordt, komt juist, doordien geen histo-
ries onderzoek ons immer tot tijdgenoten van Johannes kan maken). Intussen is er ook een
„geleerde" mystiek van \'t verleden, gesproten uit historiese studie en daarom onwaar
en onverstaanbaar voor tijdgenoot en nageslacht zowel als voor de auteur zelf
(Theosophie, Gustav Meyrink, Bahr-Hoffman). En ten slotte is er de Zieners-mystiek,
die de toekomst „verbeeldt", en óf profeties (en dan nog-niet-verstaanbaar) óf
mystifikacie is: voor de tijdgenoot is dit óf — óf niet uit te maken (Hans Heinz
Ewers). Maar ware mystiek is noch die van \'t verleden, noch die der toekomst,
doch slechts te vinden in de „leuzen" van \'t heden, in de verbeeldingen der
„publieke opienie".

1 17i Ratzenhofer zou zeggen „in absoluter Feindseligkeit".

„rechtsordening" te noemen 18): het is de saamhorigheid als natuur-
like noodzakelikheid.

Nu is het duidelik, dat, waar we menselike individualiteiten
nimmer anders aantreffen dan levende in een zekere, min of meer
primitieve, rechtsordening, terwijl in de horde zulk een ordening
zelfs niet potencieel aanwezig is, de oorzaak der rechtsordening
niet kan zijn te zoeken in de gemeenschap, doch juist in de individu-
alizering. Wel zal hij, die zich geroepen acht het Recht als primair
aan de Staatsmacht voor te stellen genoopt zijn, de eensgezindheid
in de horde aan te spreken als „rechtsordening", gelijk dan ook
door Krabbe wordt gedaan \'9). Maar dan komt men tevensin
de noodzakelikheid, een ontwikkelingsmogelikheid aan te geven van
déze ordening tot latere. Krabbe laat dit dan ook niet achter-
wege : het wordend individualisme, leidend tot anti-sociale hande-
lingen, maakt daardoor „versterking van de heerschappij der
ordening" nodig. Ja, nódig ongetwijfeld ; maar kómt hij er daarom
ook 20) ? Het tegendeel schijnt voor de hand te liggen: de in
animale reflexen bestaande „ordening" wordt door individualizering
en bewustwording zijner onderdeelen uitteraard verzwakt in een
mate die recht evenredig is aan die, waarin de agressiviteit dezer
loswordende onderdelen tegen het geheel, en tegen de andere, toe-
neemt. Verzwakking derhalve in plaats van de versterking, die „nodig"
was, rlodig n.1. voor de instandhouding der gemeenschap. Het onver-
mijdelik gevolg is dat de gemeenschap niét wordt in stand gehouden;
dat dus de horde, indien hij al algemeen als oervorm van menselik
leven moet worden aanvaard, in elk geval in menselike individuali-
teiten moet zijn uiteengevallen, alvorens staats-ordening, die immers
menselike individualiteit onderstelt, aan de beurt kan komen.

Hóe we ons de „ontwaking" van hordelid tot mens hebben voor

te stellen, is hierbij van minder belang: mogelik is \'t door land-
bouwende vestiging en de daaraan verbonden „verspreide orde";
mogelik ook door overweldiging ener vreemde horde en de bewust-
wording der tegenstelling in de ongelijke samenleving daarmee;
mogelik ook tal van andere onderstellingen. Maar niét mogelik
is, dat dit proces „langzamerhand" van horde tot staat zou leiden,
daar voorlopig uitsluitend losmakende krachten zijn vrijgeworden,
waartegenover herbindende wellicht nodig, doch geenszins aan-
wezig zijn 21). De horde is geen Staat en wordt niet tot Staat, noch
door innerlike ontwikkeling, noch in zijn oplossing. Wel meent
Van Idsinga, dat de ontwaakte individu, bij gebrek aan iets
anders, de bestaande gemeenschapsordening als geldende wet zal
aanvaarden, niet langer omdat deze hem als blinde natuurwet
beheerst, doch omdat hij ze als goede gewoonte akcepteert 22).
Dergelike voorstelling onderstelt echter bij de individuen waar \'t
om gaat een behoefte aan ordening, en inzicht in de deugdelikheid
ener bepaalde ordening, welke onderstellingen beide ongerechtvaar-
digd zijn: de zo juist geschapen mens kent nog geen tradiecie,
en kan zich derhalve niet bewust worden aan zijn „van nature"
gereglementeerde vrijheid, doch slechts aan de „van nature"
drukkende dwang ; en evenmin kent hij, bij ontstentenis van be-
wuste ervaring, overleg, zodat het hem onmogelik is een bepaalde
wijze van saamgebondenheid goed te keuren, in stede van uit-
sluitend geleid te worden tot losmaking, en daarmee tot strijd.
Niet gezegd is hiermede, dat hij, die zich niet binden wil, niet aan
zich wil binden; het inzicht, dat zulks eigen gebondenheid nood-
zakelik meebrengt, is hem uitteraard vreemd. Het is derhalve zeer
wel mogelik, dat een enkeling, die „zijn tijd vooruit" is, een oer-
genie zich Meester maakt van de nog „natuurlike" menigte, — ze

21) Gumplowicz 1. c. bl. 403, verwijt aan Spencer: „lEr) führt uns pri-
mitive Gruppen der Naturvölker vor, um von ihnen aus einen phantastischen
salto mortale bis über die Schwelle des — Staates zu machen und die gähnende
Kluft zwischen jenen primitiven Gruppen und dem Staate mit der Phrase zu ver-
schleiern, dass „die Gruppe aus sich heraus ein regelndes Agens entwickelt hat."
\'t Is alleen maar vreemd, dat G. die „Kluft" zelve niet ziet, zodra overweldiging
van de ene groep door de andere de springplank is voor diezelfde salto mortale.

„temt" 23). Evenmin is hiermede gezegd, dat de klove tussen de
natuurlike gemeenschap der horde en de bewuste samenleving waar
plaats is voor erkend Gezag, behalve onpeilbaar diep, ook breed
moet zijn in de tijd. \'t Is integendeel zeer wel mogelik, dat ook
op dit gebied D a r w i n moet worden verbeterd door H u g o
de Vries. Maar wèl is er mee gezegd, wat van het allergrootste
belang is voor ons betoog dat van de aanvang af vast sta:
dat de voor-onderstellingen der huidige samenleving niet kunnen
worden gezocht in de gemeenschap, doch in het individu. Gelijk
het mogelik is, dat het onpersoonlik hordelid, op een of andere
wijze, wordt tot bewust individu, zo zijn er ook wegen, waarlangs,
al dan niet „langzamerhand", het rudimentair individualisme (zij \'t der
vele onderling strijdenden of vluchtenden, zij \'t des genialen over-
heersers), in \'t licht van herinnerende en vergelijkende ervaring
in de Staat tot rede komt 24). En ook als later de individuen, ten
prooi aan hun individuële begeerten, bij tijd en wijle tot gemeen-
schaps-behoefte verdwazen, staat het aldus verlangde, hoe onredelik
wellicht in zich zelf, in generlei ontwikkelingsbetrekking tot de
natuurlike zedengemeenschap, welke wij ons aan de aanvang der
mensheidsgeschiedenis hebben te denken.

Zonder derhalve te menen, dat, in deze zin, de Staat „van nature"
is, kunnen wij zeer goed zeggen, dat het „vanzelf spreekt" dat de
mens in Staatsverband leeft. Wij geven hiermede te kennen, dat
wij de Staat niet slechts als aanwezig feit aanvaarden, doch tevens,
dat wij dat feit redelik achten: dat in onze voorstelling wezens,
die de naam van mens verdienen, niet anders dan in Staatsverband
levend kunnen worden gedacht 25). Wij plegen toch de mens ge-
karakteriseerd te achten als redelik wezen, dat wil zeggen als een

23) F-cn voortrcffclik, cn ccn zeer waarschijnlik, middel hiertoe is ongetwijfeld, zich
door hen te laten „na-apen", waarvoor Tardc, 1. c. bl. 92 ccn overtuigend exem-
pel heeft, in de vorm van hem, die \'t eerst over \'t woord beschikt, cn voorlopig
wel verstaan, doch nog niet beantwoord wordt: \'t is de verhouding van meester
tot hond.

24) Er is natuurlik geen bezwaar tegen, om ook redclike organisacic als natuurlik
organisme te aanvaarden, vermits ook \'s mensen rede niet buiten de natuur is. Het
woord „natuurlik" wordt dan echter zó ruim van inhoud, dat zijn gebruik slechts
zeer weinig verheldert.

wezen, dat zich van de relatieve doelmatigheid van een handeling
of een toestand bewust is, en wiens handelingen door dit bewustzijn
mede worden gemotiveerd enerzijds; en wiens zich herinnerend
bewustzijn hem in staat stelt zich een biezonder geval als geval
van een algemeenheid te denken anderzijds; m. a. w. redelikheid is
besef van finaal en kausaal wetsbegrip en brengt daardoor vatbaar-
heid mee voor imperatief wetsbegrip 26).

Hoe nu komt het, dat wij, zelf redelike wezens zijnde, het leven
in Staatsverband voor redelike wezens de redelike leefwijze achten,
dus de Staat voor vanzelfsprekend houden ? Naar \'t mij voorkomt
uitsluitend hierom, wijl redelike wezens als zodanig bij \'t licht hunner
ervaring tot het inzicht geraken, dat zij zich van zekere handelingen
ten opzichte van een aantal hunner medemensen hebben te ont-
houden, welke zij zonder zulk inzicht zouden hebben verricht; en
dat wel in de min of meer gegronde verwachting, dat deze mede-
mensen dezelfde gedragslijn jegens hen zullen volgen 27). Dat dit
redelik inzicht aanwezig is, is onmiskenbaar; toch behoeft de be-

seem to find through experience is, after all, derived from ourselves, is thought
into nature and then rediscovered; but to us, in any case, if we are to think at
all, nature can never be divested of that rationality." Ten slotte komt dit hierop
neer, dat, wat onze rede bevredigt niet voor het forum onzer Rede voor nog nader
bewijs zijner „waarheid" vatbaar is.

26) Met het betoog „racionalisties" te noemen bedoel ik derhalve geenszins, dat
uit eeuwige denkwetten eeuwig-zelfde „waarheid" eeuwig-zelfde geldigheid zou eisen.
Doch alleen, dat de eeuwig-zelfde Rede, geplaatst tegenover steeds-andere objek-
tieve werkelikheid, op eeuwig-zelfde wijze tot steeds-ander resultaat komt. Vereert^
dus het historicisme het gewordene, omdät het geworden is, en keurt het slechts
af, wat het ver-worden acht; het racionalisme aanvaardt het gegevcne, om het op
zijn wijze te verwerken, en als het enig-mogelike objekt ter verwerking. „11 nest
pas possible de concevoir pourquoi celui qui n\'aurait ni désirs ni craintes se
donnerait la peine de raisonner* (Rousseau, Origines de l\'Incgalite parmi les
Hommes). Indien diis Stahl, Geschichtc der Rechtsphilosophie III, 1, het racionalisme
verwerpt, daar men „die Voraussetzung selbst, den Vernunftzusammenhang der
Welt läugnen" moet, dan kan dit, altèns wat ons betoog aangaat, veilig worden
toegegeven. Maar uitgaande van de wereld, de samenleving en het redelik individu
als empieriese gegevens, en eveneens als empieries gegeven aanvaardend, dat het
individu begeert zijn belangstellingen te behartigen, wordt alleen beweerd, dat in
die gegevens en die begeerte een handelingsmotief als resultante natuurlik, en een
handeling als resultaat logies zijn bepaald.

wering, dat hierin de grondslag van het leven in Staatsverband
moet worden gezocht, nadere rechtvaardiging.

Alvorens hiertoe te kunnen overgaan, is \'t echter nodig in ver-
schillende richtingen onze weg vrij te maken. Hoe toch de voor-
onderstelling te rechtvaardigen, dat datgene, wat ons uit redelik
inzicht blijkt, daarom ook waar is ? Welnu, deze vooropstelling op
zich zelf, is door geen redenering op zijn beurt waar te maken. Dat
de uitkomst ener logies onaantastbare logiese redenering onfeilbare
waarheid inhoudt, het is het onredelik besef onzer redelikheid, dat
er ons toe dwingt, dit te erkennen. Er zijn uit deze dwang van
ons mensenwezen slechts twee uitwegen: Geloof en Krankzinnig-
heid. Het eerste zegt tot de logica: „en toch", en vindt zijn
— logiese — uitdrukking in „credo quia absurdum". De twede ziet
„ja" en „neen" als gescheiden, doch ononderscheiden. Beide zijn
niet anders te omschrijven dan als afwijkingen (gene de ontken-
ning, deze de omkering) der logica. Doch deze is niet op zijn beurt
met behulp der andere te omschrijven : d. w. z. de Rede is de
norm onzer menselikheid. Daarom tracht dan ook het Geloof als
gelovigheid, en Krankzinnigheid als domheid tot haar maatstaf
terug te keren. 28) Doch ze verliezen daarmee de vrijheid van aan
de dwang van het Mens-zijn ontsnapt te zijn, en erlangen er niet
de vrijheid van het Mens-zijn vrijelik te aanvaarden door terug.
Wie echter dit laatste doet, aanvaardt daarmede de dwang van de
Rede, en de waarheid van wat deze doet erkennen.

Maar vervallen wij, op deze grondslag voortgaande, niet in de
„racionalistiese dwalingen" van het Natuurrecht? In zijn raciona-
lisme, ja! Zijn dwalingen hopen wij te vermijden. Ik zou niet durven
zeggen, dat voör de leer van alle schrijvers van \'t natuurrecht
H u x 1 e y \'s omschrijving geldt, maar zeer zeker is deze juist voor
S p i n o z a en tal van anderen n.1.: „in reality nothing but a state-
ment of that, which a given being tends to do under the circum-
stances of its existence; and which, in case of a living and sentient
being, it is necessitated to do, if it is to escape certain kinds of
disability, pain and ultimate dissolution." Welnu, het is duidelik,
dat zulk een „statement" juist datgene omschrijft, wat valt vóór
en buiten wat de Taal aanleiding heeft „Recht" te noemen; duide-
lik vooral door Huxley\'s eigen, samenvattend voorbeeld: „The

tiger has a right to eat the man, and the man has a right to slay
the tiger": ongetwijfeld zij dóen aldus, en zij hebben beide gelijk
aldus te doen, maar van rechtsverhoudingen tussen mens en tijger
is juist daarom geen sprake, wijl er geen grondslag tussen hen
aanwezig is, waarop zij aldus niet zouden doen; wijl van Recht
pas sprake is, wanneer de rechtsgenoten, overigens geindiceerde,
handelingen niet verrichten, doch zich, op grondslag van recipro-
citeit van zekere aanvalsmiddelen onthouden. Dit negatieve element
van het inzicht, hetwelk wij aan Recht en Staat ten grondslag
zeiden te liggen, werd door tal van natuurrechtsleraars niet op-
gemerkt. Indien wij er rekening mee houden, mogen wij dus ons
punt van uitgang vooralsnog behouden, zonder te vrezen, reeds
daarom in de dwalingen van het Natuurrecht te vervallen.

Maar zijn „rationalisme" dan? Datgene, wat aan \'t Natuurrecht,
en vooral aan de zich daarop beroepende Revolucie, het bitterst
wordt verweten, het verbreken van de „historiese lijn"? Ja, dat
wel, en welbewust. Het volgen der voorkeur-gevende Rede, welke
onze „belangen" bepaalt, door ze daar te stellen, waar ze, voor
ons in onze tijd en plaats, behoren, is de dwang onzer menselik-
heid. Nu moge in de Historie deze en gene historicus belang-stellen,
de gewone mens laat hij als zodanig 29) volslagen koud. Hiermee
is niet gezegd, dat de mens heden is, als voor duizend jaar, of
als hij over duizend jaar zal zijn. In herediteit en histories-geworden
milieu doet de Historie zich gelden. Doch dit historicisme is een
kausale wet, en wij hebben geen enkele aanleiding daar een finale
wet van te maken. Als eenmaal histories-gezinde lieden allerwege
belangstelling mochten wekken in de „historiese lijn", dan was
daarmee een finale wet gegeven 30). Of moéten we de historiese
lijn raadplegen, omdat deze „der Geist Gottes in der Geschichte"
is? Zie, laat over Hindenburg\'s plannen de kranten al schrijven,
wat zij vermenen ervan te kunnen voorspellen, doch \'s Heren

29) „Als zodanig" : immers voor zover de Historie bepaalde zaken vermeldt, kun-
nen zij zeer wel, het éen voor de éen, het ander voor de ander, van belang zijn,
zij \'t slechts als exempla. Maar dan gaat de belangstelling uit naar deze bepaalde
vermelde zaken, om wat zij in zich zelve waard zijn of waren, geenszins naar de
Historie.

wegen zijn wonderbaar, en voor de mensen niet te speuren. Als
uitdrukking daarvan is dus zeker de wording van \'t heden uit
het verleden geen wegwijzer voor de toekomst. En stellig is \'t
niet de houding van wie gelóóft, om in \'t histories geworden
heden een charade te zien, waaruit „der Geist Gottes" ons de
toekomst geeft op te lossen. Kortom, dat de Historie zich doet
gelden is onmiskenbaar; doch er is voor niemand aanleiding de
Historie tot gelding te brengen,

Doch nog aan ander misverstand staan wij bloot, indien wij
Staat en Recht doen rusten in redelike gronden. Ik kies, om dit
misverstand te voorkomen, ter demonstracie het reeds vermelde
geschrift van Hamaker, dat weliswaar dateert van 1888, maar
ten dezen even modern is als enig later geschrift, doch aanmer-
kelik helderder. Hamaker dan beschouwt, Platonies, de Rede
(waartegen hij zich keert) als dat, goddelik, deel van de mens,
waarmee hij van de wereld der Ideeën schouwend vermag kennis
te nemen, ten einde deze vervólgens, als zijn idealen, willend na
te streven in de wereld der materiële werkelikheid. Hij stelt hier
tegenover een zuiver passief, receptief Bewustzijn, dat van het
maatschappelik gebeuren slechts getuige is, en dat reeksen van
gelijksoortige gevallen samenvat tot abstrakcies, onder de naam
van oordelen. Het geheel dezer oordelen, voor zover ze op men-
selik handelen betrekking hebben, vormt dan, ononderscheidenlik,
ons rechtsbewustzijn of moraal. Voor rede noch wil is hier plaats.
Intussen schijnt dit nutteloze taalverarming 31). H. toch ontkent
geenszins, dat de mens, wiens receptief bewustzijn zich met zodanige
oordelen heeft gevuld, andere prikkels tot handelen ondergaat, dan
wie ten dezen onbeschreven ware gebleven. En nu schijnt het mij
een zuiver, en geenszins nutteloos, spraakgebruik, om dié motieven
welke (— mét andere — de handeling bepalen, en) werken doordien
zich in \'t bewustzijn oordelen hebben gevormd, wil te noemen 32).

31) Een vorm, waarin zich alle te bestrijden redeneringen van verstandige lieden,
en dus zeker van een Hamaker, laten uitdrukken.

Voorzover deze oordelen liggen op het gebied van \'t „faktisch-
normative" (om een J e 11 i n e k \' s e terminologie te bezigen) mo-
tiveren zij de wil tot het volgen van de regel of de gewoonte.
De Taal is rijk genoeg, om hieraan twee woorden te besteden,
temeer waar deze twee onderscheiden kanten akcentueren: de
gewoonte is de regel als samenvatting van bewustzijnsinhouden,
de regel is de gewoonte als handelingsmotief, zodat zij zich ver-
houden als oorzaak en doel, als verleden en toekomst 33). Doch
het is verkwisting, hiervoor ook nog het woord zede te gebruiken:
zede is biologiese noodzaak, die zich uiterlik voordoet als gewoonte:
het is b.v. de habitus van het hordelid of het kuddedier. Dat ook
deze zeden teleologiese opvatting schijnbaar toelaten is gevolg van
het selektief verdwijnen van het ondoelmatige. De wilde eend
neemt instinktmatig zijn plaats in de V-vormige vlucht (welke een
biologiese, en niet een sociale éénheid is) in, niet omdat deze doel-
matig is, doch dóórdat de geschiktheid o. a. van deze vorm hem
geslachten met geringer aanpassingsvermogen heeft doen overleven:
het niet-aangepaste is zodoende uit de kring van \'t empieries onder-
zoek verdwenen. Gelijk echter de zede instinktief wordt gevolgd,
volgt men de gewoonte bewust 34). Maar is dit inzicht een beletsel,
om die eigenschap van ons bewustzijn te negeren, welke ons in
\'t licht der ervaring het al-dan-niet volgen ener bepaalde regel
als met groter lust verbonden doet vermoeden, en welke zich in

„règle de conduite" oplevert. Niet alléén het feitelik-gangbare is „normativ", en
een handeling die niet door het feitelik-gangbare is gemotiveerd kan zeer wel aan
een andere norm voldoen, is nog geenszins dâârom „abnormaal".

33) Tarde, Les Lois sociales. Paris 1898, bl. 22 noemt terecht „1\'habitudc une
hérédité interne comme l\'hérédité n\'est qu\'une habitude extériorisée," zonder dat dit
met het boven afgevoerde in strijd is; want deze „habitude-hérédité" is voor hem
„la forme proprement vitale de la répétition, comme l\'ondulation ou, en général,
le mouvement périodique, en est la forme physique, comme l\'imitation en est la
forme sociale" : die imitacie is dus de verschijningsvorm van het algemeen repeticcie-
principe, dat in de text als „gewoonte" is aangeduid (en dan ook in \'t frans be-
zwaarlik „habitude" kon heten, welke de interne herhaling is; wèl, doch dan ge-
akcentueerd als „regel" : „coütume"). De vraag vanwââr die gewoonte, is hiervan
onafhankelik; doch zeker is, dat Tardes antwoord slechts mogelik is in de,
boven, tegenover Hamaker verdedigde gedachtengang. De kern van dit ant-
woord is, 1. c. bl. 40 : „Au fond de on, en cherchant bien, nous ne trouverons
jamais qu\'un certain nombre de ils et de elles qui se sont brouillés et confondus
en se multipliant.

het laatste geval uit in tegen-gewoontelike handelingsmotieven?
Dat men de keuze heeft (de al-dan-niet gedetermineerde keuze) om
de gewoonte al-dan-niet te volgen, onderscheidt juist de gewoonte
van de zede. Dat de regel „uitzonderingen" heeft, erkent natuurlik
ook Hamaker. Maar hij herleidt die tot het geval van een
krom-gegroeide boom, behorende tot een recht-groeiende soort.
Daaraan moet dan de tuinman te pas. Dit zou, in zijn eigen ge-
dachtengang, juist zijn, indien hij, die „buiten-issig" handelt, dit
deed ten gevolge van afwijkende bewustzijnsbeelden van het maat-
schappelik gebeuren. Wij weten echter, even „empieries" als wij
de gewoonte waarnemen, dat dit geenszins het geval is 35). H. stelt
tot grondslag van zijn ganse betoog het ervaringsfeit: „voor het
abnormale koesteren wij weinig sympathie" 36); welnu, hiertegen-
over past het andere ervaringsfeit, dat menigeen voor de gang-
bare gewoonte weinig simpatie gevoelt, m. a. w. dat de uit de
ervaring gevormde bewustzijns-abstrakcies niet alleen grondslag zijn
voor goed- en afkeuring, maar ook op hun beurt aan goed- en
afkeuring zijn onderworpen. Waar dit een vaststaand ervaringsfeit
is, schijnt het mij weder nodeloze taalverarming, aan dit schiftings-
proces de naam te onthouden, die het toekomt, door erkenning
van de rede te weigeren 37). Waar alzo het bewustzijn oordeelt
(voorzover dit oordelen bestaat in ordenen, rangschikken en rekenen,
spreken wij van „verstand"), be-oordeelt de rede, en vindt hiertoe
uitteraard geen andere maatstaf dan het individueel welbehagen:
zo blijkt dan de rede: het door het verstandig bewustzijn (m. a. w.
door bewust geordende ervaring) verlichte instinkt: in dit licht
wordt het „dóórdat" tot „omdat". — Dit „individueel welbehagen"
kan berusten in de overtuiging, dat men zekere geboden volgt:
die van God, of van de Natuur, of van de Moraal, of van de
Zinnelike Begeerten, of ook hierin, dat men Geen Geboden volgt 38),

oorzaak, dan wel een vcrwcrkeliking als doel de handeling motiveert; mits wc
slechts in \'t eerste geval bedenken, dat de bewustzijnsinhoud ook andere dan
„faktisch-normative" voorstellingen omvat, hetgeen D. miskent.

35) Een even lakonieke ontkenning verdient, in zijn algemeenheid, Duguit 1. c. I,
bl. 91: _L\' homme veut la solidarité paree qu\'il nc peut pas nc pas êtrc solidaire;
et par cela mêmc il doit vouloir la solidarité." ■— Waarom?

36) l.c. bl. 71.

37) Cf. Tarde, Lois Sociales, bl. 55.

doch geen enkele „levensbeschouwing" vermag aan zodanige over-
tuigingen hun als ervaringsfeit te konstateren aanwezigheid te ont-
nemen, en dus evenmin op grond der ervaring beroep doen op —
tuinman en snoeimes 39).

Indien wij alzo mogen zeggen, dat de redelike, d. w. z. doel-
bewuste en door de gestelde doelen gemotiveerde mens, voor het
stellen der doelen op zijn beurt geen andere maatstaf heeft dan
zijn individueel welbehagen, is daarmede gezegd, dat een ieders
handelingen direkt, en eenieders berusting op den duur, bepaald
worden door zijn belang, mits wij hierbij tevens bedenken, dat
een ieders belang daar is, waar hij het stelt 40); _ waarvoor dan

baard) „ideaal" heeft als zodanig algemeen menselike geldigheid: het enig algemene
is de Rede, welke de verhouding vaststelt tussen het gegevene en het begeerde, en
beider verbinding door verwerking van \'t eerste en stilering van \'t laatste.

39i Al te gemakkelik maakt het zich in dit opzicht Duguit: hij konstateert het
ervaringsfeit der „solidarité", en leidt juist uit zijn algemeenheid zijn wetskarakter
af. De invoering van het begrip „but" doet hem dan deze wet als finaliteitswet
voorstellen, zonder dat hij hieraan aanvankelik veel waarde schijnt te hechten
(cf. noot 34 supra en b.v. l.c. I, 351: „Le but est a la fois la causc, etc.)
Toch is hiermee het feit van het bewustzijnsbeeld als oorzaak reeds gemaakt tot
het individueel-aktieve feit van het nagestreefde doel, het algemeen nagestreefde
doel, het.... nastrevenswaardig doel. Zó is het feit omgetoverd tot voorschrift. En
eerst tans rijst de bedenking, dat de algemeenheid van het feit (welke het punt van
uitgang was van \'t ganse betoog) altans niet zonder zijn uitzonderingen is: maar tans
zijn die uitzonderingen immers afwijkingen van het voorschrift! En dus te wraken.

Ook moge het in de tekst aangevoerde ons behoeden voor de door Hamaker
aanbevolen eenzijdigheid aan het slot van zijn geciteerd geschrift: „Er zijn twee
wegen, zeg ik, de een brengt u hier- de ander daarheen: volg een van hen tot
het einde, en beweeg u niet langer heen en weer tusschen de beide, want daarmee
bereikt gij noch het ecne doel noch het andere." — Zijn raad is, in de door hem
geprefereerde richtjng, gevolgd in \'t biezonder door de italiaans-oostenrijkse socio-
logen. En het bereikte doel? Hun koryphae bij uitstek, Ratzcnhofer, is dus-
doende aangeland bij het konstrueren (hij zegt: konstateren) van een „Urkraft",
dewelke blind en doelloos is, doch ons en de rest der wereld tot haar doeleinden
gebruikt. Nu is een persoonlik God, die ons leidt, hetzij door de wereld der abso-
lute Ideeën te ontsluiten aan de Rede, hetzij door het Geweten, hetzij door onmid-
dellik ingrijpend leiden der Historie, altans een uitvoerbare voorstelling, waarin
men geloven kan of niet; en een „Urkraft", waarin alle prikkels, die in de al-dan-
niet met bewustzijn begaafde, organiese zowel als anorganiese wereld, zich doen
gelden, tot een hypotetiese eenheid zijn herleid, evenzeer; — doch een blinde en
doellooze Urkraft, die ons tot restloos opgaan toe, tot haar doeleinden gebruikt,
is onzin zonder meer.

nog ontelbare andere plaatsen in aanmerking komen dan maag of
porte-monnaie.

En onmiddellik zijn wij wederom genoopt een zijdelingse in-
dringerstoegang te sluiten tot het pad, dat wij hakken. Immers
tegenover dergelik „individualisme" heeft de Organiese School het
Schlagwort „mechanies-atomisties" uitgevonden. Weliswaar zijn
sindsdien de grondslagen, waarop staande zij dit verwijt deed horen,
onhervindbaar verdwenen: niemand neemt meer het organies-teo-
sofies spel au sérieux, en bovendien zijn de opvattingen in de biologie
zelve sedert aanmerkelik meer mechanies geworden. Maar het
Schlagwort is gebleven, — \'t is zo gemakkelik als ein Wort zur
rechten Zeit (men weet wanneer dit is!) sich einstellt. Is \'t een
verwijt? En zo ja, waarom?

Ernstiger schijnt de tegenwerping van die sociologiese richting,
welke in de „Loi de 1\'imitation" de grote maatschappelike beweeg-
kracht ziet samengevat. Maar zijn wijste vertegenwoordiger, T a r d e,
vergeet nimmer, dat er bij onmiddellik-persoonlik kontakt steeds is
„imitation du supérieur par rinférieur" 41); noch verzuimt hij bij
minder onmiddellike aanraking, het leidend-individualisties moment
der „meneurs" op de voorgrond te stellen. Evenmin laat hij na,
op te merken, dat wij uit de tijden der „foules" (atavisme op hun
beurt van de Horde) zijn overgegaan in die der „publics", welke
laatste zich van de eerste onder meer onderscheiden, niet slechts
doordien ze verstrooid, doch ook doordat ze dooreengemengd
zijn. Gegeven nu, dat elke individuele mens van heden tot zeer
uiteenlopende „publics" behoort, en elk „public" dageliks iets anders
te „imiteren" krijgt van de moderne „meneurs" bij uitstek: de
persmannen; — gegeven m. a. w., dat de „publics" zich verspreiden
en vermengen in de ruimte en „se diversifïent dans le temps", is
hiermede tevens gegeven de huidige toestand van steeds toenemende
individualizering voor elke mens, die niet ten enenmale richtingloos
wil worden; hetgeen zeggen wil, dat een ieder hoe langer hoe
meer wordt aangewezen op zijn individuele belang-stellingen, zij
\'t dan ook wellicht, dat hij zijn belangen stelt ter zelfder plaatse

deeld misverstand } e 11 i n e k\'s formulering, System, bl. 22: „In-Bczicliung-Setzcn
der Ausscnwclt zu menschlichen Zwecken."

als, en in eensgezindheid mèt, een aantal zijner medemensen, en ze
aldus identificeert aan en vertegenwoordigd acht dóór die ener
groepsorganisacie, bij welke hij zich willens en wetens aansluit 42).

Tans meen ik te mogen herhalen, wat ik schreef op bladzijde
128, dat n.1. de moderne mens, in zijn hoedanigheid van redelik
individu, het inzicht bezit, dat hij zich van zekere handelingen
ten aanzien van een aantal zijner medemensen heeft te onthouden,
welke hij zonder zulk inzicht zou hebben verricht; en dat wel in
de min of meer gegronde verwachting, dat deze medemensen dezelfde
gedragslijn jegens hem zullen volgen 43)_{; e}n we menen hieraan te
mogen toevoegen, dat dit inzicht neerslag is van zijn belang-stelling
in de verwerkeliking van zijn doeleinden. Altans is gebleken, dat
niet a priori kan worden gezegd, dat deze eerste schrede gezet is
op een verkeerde weg.

Nu is hét duidelik, dat geen enkele handeling, die een redelik
wezen bij ontstentenis van een tegenmotief verrichten zou, een
nutteloze is. En evenzeer, dat het scheppen of dulden van zulk
een tegenmotief, op zich zelve gemotiveerd moet zijn door bij de
aanwezigheid daarvan betrokken belangen. Dit laatste nu kan slechts
op twee wijzen het geval zijn; en wel eerstens, doordien het tegen-
motief voortvloeit uit een uiterlike omstandigheid, welke bevorderlik
is aan de verwerkeliking van andere doeleinden, en dus „op de
koop toe" wordt genomen waar hij belemmerend blijkt: in dit
geval hebben wij uitsluitend met intra-psychiese momenten te doen,
zodat het in geen geval van betekenis is, waar de maatschappelike
ordening ter sprake komt; twedens echter, doordien de onder-
vonden belemmering tevens voor anderen aanwezig is, zodat hij
bij het nastreven van, ook tans andere, doeleinden, in zekere gevallen
en op zekere Wijzen niet of minder van doorkruising van dit streven

42) Door de horde wordt men omvat, tot het maatschappelik organisme behoort
men, de maatschappelike organisacie kiest men.

van de zijde van anderen heeft te vrezen. In deze zin schrijft
Hobbes: „Deum eo ipse quod homines fecerit rationales, hoe
illis praecipisse et cordibus onnium hanc legem insculpsisse, ne
quisquam cuiquam faceret quod alium sibi facere iniquum duceret.
In quo praecepto universa justitia et obedientia civilis continetur" 44).
Eenvoudiger, en wellicht zelfs beter, daar daarin voorlopig het
„iniquum" wordt achterwege gelaten, de volksspreuk: „Wat gij
niet wilt, dat u geschiedt, doe dat ook aan een ander niet." Opgevat
als zedelik voorschrift, moge de hierin onderstelde reciprociteits-
gedachte verbleken, — zo lang het dit nog niet is, doch slechts
fundament van Recht, blijft de vooronderstelling, dat ook de ander
zich op zijn beurt aan ditzelfde voorschrift zal houden, er onmis-
kenbaar in aanwezig 45). Afgezien van de aanvaarding van hier of
daar zo-maar-aanwezige, „gegeven", zedelike voorschriften, is deze,
redelikerwijs toch onmiddellik als onvermijdelik te beseffen regel,
zonder de reciprociteitsgedachte zinledig. Wel tracht D u g u i t
deze regel, die voor de algemeenheid een finale wet, doch voor
de individuën een voorschrift is, van zijn imperatief karakter te
ontdoen, en ze in de vorm van, een „simple fait" voor te stellen
als een empieries gekonstateerde menselike habitus. Wat echter te
denken van een „simple fait", in welks beschrijving herhaaldelik
het woordje „car" voorkomt? Beschrijft men aldus een empieries
feit: „La solidarité est ainsi indirectement le fondement (welk een
verwijderde verbanden voor een simple fait!) d\'une règle de con-
duite : ... car toute atteinte portée au libre développement de
l\'activité d\'un seul réagit sur les autres ; . .. car le mal des uns
atteint forcément tous les autres" 46). Juister besef blijkt bij Duguit
elders, waar hij spreekt van „la notion de solidarité sociale, qui
est à la fois altruiste et égoïste, ou plus exactement, qui n\'est ni
altruiste ni égoïste. Quand l\'homme se conçoit comme solidaire, il
comprend qu\'en violant la règle de conduite à l\'égard d\'un individu

44> Hobbes, De Homine, XIV, 5. Eveneens Cicero, De Oflîciis: ..Justitiae primum
munus est ne cui quis noceat nisi lacessitus injuria," alsmede, doch in hoogst ver-
ward verband, in de inleidingen, welke aan de revolucionairc staatsregelingen vooraf-
gingen, b.v. Déclaration des Droits de l\'Homme et du Citoyen van 1789 art. 3;
id. van 1793 art. 6; Staatsregeling voor \'t Bataafschc Volk van 1798, art. 6, etc.

45) Gelijk trouwens iedere spreuk" in zijn onpcrsoonlikheid tot (en door!) alle leden
ener algemeenheid gclijkclik en tegelijk is gericht.

il la viole a 1\'égard de tous et a 1\'égard de lui même" 47). Hier
is altans een stuk van de zo bitter eenvoudige waarheid, doch een
„simple fait" kan zulk een inzicht slechts genoemd worden als men
in de menselike Rede niet anders ziet dan een kausaal-verwekte
en -werkende natuurkracht; waartoe wellicht aanleiding is; doch
dan vervalt op zijn beurt alle aanleiding, om van een „simple fait"
te spreken, alsof in tegenstelling daarmee nog iets anders kon
worden gedacht.

In zoverre dus hier de vatbaarheid voor de „règle de conduite"
aan \'s mensen inzicht wordt toegeschreven kunnen wij er ten volle
mee instemmen. Niet echter, voorzover hij wordt toegeschreven
aan een inzicht dat klaarblijkelik onjuist is, en dat tengevolge van
D u g u i t\' s bedoelingen noodzakelik onjuist zijn moét: de bedoe-
ling n.1. om de Staat te doen zien als beheerst door het Recht;
om tot deze uitslag te geraken, en daarbij de fouten van andere
„Rechtsstaat"-konstrukcies te mijden, dwingt hij zijn betoog uit te
gaan van de mens, gedacht geheel en uitsluitend als maatschappelik
wezen (wat op zich zelf een eenzijdige voorstelling is), doch deze
zijn maatschappelikheid belevend aan en in zich zelf, als éénling.
Evenwel, het inzicht van de éne mens-op-zich-zelf kan nooit leiden
tot het besef, dat hij zekere regels ten aanzien van anderen daarom
heeft in acht te nemen, wijl hij, dat niet doende, „ze tevens schendt
te eigen opzichte" 48). Integendeel, S p i n o z a\' s juiste inzicht, dat het,
voor de eenling-als-zodanig, niet dan voordelig kan zijn, zich geen
restrikcies op te leggen, blijft in zijn eenvoud te allen tijde onweer-
legbaar; en voor \'t inzicht, dat desniettemin in zekere gevallen
zodanige restrikcies geboden zijn, blijft de wederkerigheidsgrondslag
onmisbaar. Wanneer toch zal inderdaad het inzicht, dat men den
ander niet moet doen, wat men niet zelve wil lijden, tot „règle
de conduite" kunnen worden ? Eerstens is hiertoe wederkerigheid
van inzicht nodig: men moet, hetzij uit ervaring, hetzij door uit-
drukkelike mededeling, de overtuiging bezitten, dat bij „de ander"
hetzelfde juiste inzicht aanwezig is. Ondersteld mag worden,

47) Ib. bl. 102-3.

dat bij normale, redelike, hedendaagse mensen aan deze voor-
waarde wordt voldaan. Echter is er een twede, waaraan niét
wordt voldaan, noch voldaan kan worden, daar de vooronder-
stellingen daartoe in het maatschappelik-individu-zonder-meer niet
aanwezig zijn. Immers het inzicht, dat zekere handelingen beter
algemeen achterwege blijven, impliceert dat dit inzicht algemeen
gedeeld en nageleefd wordt. Doch zodra deze toestand gegeven of
ondersteld is, wordt het juist daardoor des te doelmatiger, in \'t
biezondere geval zich van die restrikcie ontslagen te achten 49).
En ook dit geldt voor ieder en voor ieder ander: juist hetzelfde
redelik inzicht, dat tot de wenselikheid van algemeen nalaten besluit,
erkent de doelmatigheid van niet-nalaten in \'t biezondere geval.
Voor elk biezonder geval derhalve schiet, zonder uitzondering, het
algemeen inzicht te kort, waarmee gezegd is, dat niet slechts weder-
kerigheid van inzicht, doch tevens wederkerigheid van uiterlike
dwang vereist wordt, wil eenieder niet slechts naar dit inzicht be-
handeld worden, doch ook handelen. In tal van opzichten is
niemand, te midden zijner ongekende millioenen medemensen, sterk
noch zwak, zodat voor \'t algemeen inzicht in even vele (doch niet
meer, noch minder) opzichten voor beginselen van wederkerigheid
plaats is. Maar in de praktijk des levens is eenieder, op elk ogenblik,
en in elke biezondere kombinacie, waarin hij zich geplaatst vindt,
op zijn beurt öf de sterkere öf de zwakkere, en zal dus op be-
ginselen van wederkerigheid öf geen acht slaan öf vergeefs beroep
doen; — vergeefs altans, zolang hij er niet zeker van is, steeds de
Sterkste achter zich te vinden. En hiérin komt weder de wederkerig-
heid van inzicht tot zijn recht, dat ieder met rede, en dus met
toekomstbewustzijn begaafd individu, zich denken kan als op zijn
beurt de zwakkere, en dus in \'t algemeen gezind kan zijn een
Sterkste te erkennen, die zich achter de zwakkere, stelt, waar hij
in \'t biezondere geval er nimmer van zou hebben afgezien zich als
de sterkere te doen gelden: de wederkerigheid van inzicht, die op
zich zelve onvoldoende bleek, doet zich derwijze gelden, dat hij
de wederkerigheid van uiterlike dwang doet aanvaarden 50),

49) Daarom kan b.v. H o b b c s, vóór Staat cn Overheid ter sprake komen een
gedetailleerde verzameling van leges naturac opstellen, cn daarnevens volhouden,
dat buiten het staatsverband het bcllum omnium contra omnes woedt.

Indien het dus waar is, dat „de moderne mens in zijn hoedanig-
heid van redelik individu het inzicht bezit, dat hij zich ten aanzien
van een aantal zijner medemensen van zekere handelingen heeft te
onthouden, welke hij zonder zulk inzicht zou hebben verricht",
dan kan dit inzicht geen grondslag zijn voor rechtsverhoudingen,
indien er niet tevens éen Sterkste is, voor wiens wil men eens-
gezind is te buigen 51). Deze Sterkste nu, hetzij hij een orakel is,
hetzij een persoon, hetzij een min of meer talrijke vergadering (tot
de bijeenkomst van \'t ganse verzamelde volk toe), deze Sterkste,
welke de Sterkste is doordat en voorzover de volksgenoten eens-
gezind zijn, Zijn wil voor de hunne te laten gelden, noemen wij
de Staat. Nadere beschouwing van doel en werkzaamheid van de
Staat is hierbij nog niet ter sprake; ook moet nog nader worden
aangetoond, dat deze omschrijving van de Staat als Machtsver-
schijning volledig is; doch zijn juistheid kan, menen wij, het „verba
valent usu" niet tegenover zich vinden.

Toch is hier in twee richtingen afweer nodig. En wel in de
eerste plaats tegenover hen, die \'t vergeefse moeite achten door
redenering de grondslagen van de Staat te willen leren kennen.
Immers zo zeggen zij, öf het resultaat van uw redenering klopt
met de werkelikheid en dan hadt ge u de omweg kunnen sparen;
óf de werkelikheid spot er mee, en dan is daarmede uw betoog
veroordeeld. Welnu de werkelikheid biedt u tal van staten voor
aanschouwing en onderzoek: schik die in kategorieën, verzamel
hun overeenstemmende eigenschappen tot abstrakcies, en stel dus-
doende, empieries, typen van staten vast, of zo mogelik en in het
gunstigste geval het type Staat. Aldus b.v. J e 11 i n e k: „Aufgabe
der Wissenschaft vom Staate, insoweit ihr Objekt nicht aus-
schliesslich der einzelne Staat bildet, ist es nun, diese empirischen
Typen staatlicher Verhältnisse zu finden" 52). Zij, die aldus spreken,
verwisselen echter de vraag, wät een ding is, met die, hoè het,
nader beschouwd, blijkt te zijn. Als J e 11 i n e k b.v. zegt: „So
haben wir typische Vorstellungen vom Kinde, vom Greise, von
bestimmten Berufen, Klassen, Nationen usw.", dan is dit juist, op
het woordje „so" na. Immers óf iemand een kind dan wel een
grijsaard is, daarover worden wij ondersteld het eens te zijn, en

51) Voor deze eensgezindheid — het kan tot Nicolai C u s a n i lof niet genoeg
herhaald worden — is geen treffender term te geven, dan „concordantia subjectionalis."

dan is zeer zeker, voor wie zulks interesseert, empieries onderzoek
aan de beurt omtrent de gedragingen van kinderen en ouden van
dagen in hun onderlinge overeenstemming en onderscheid. Maar
zolang wij nog de vraag te beantwoorden hebben: wät de Staat is,
kan een empieries onderzoek van een aantal kultuurhistoriese ver-
schijnselen, welke veelal staten genoemd worden ons daarbij niet
baten. Immers de vraag was juist öf en, zo ja, in hoeverre die
feitelike verschijnselen ook staten zijn. Zeker, verba valent usu, maar
zegt niet J e 11 i n e k zelve zeer terecht: „Es wäre eine wichtige Unter-
suchung, den Einfluss unklarer Terminologie auf die Geschichte
menschlichen Denkens und Handelns einmal in Zusammenhang
nachzuweisen 53)." Geen woord kan immer een zin hebben, die
niet in \'t spraakgebruik is gegeven, en indien we, tot de vanzelf-
sprekendheid van een maatschappelik verschijnsel besluitende, zeggen
dit verschijnsel „Staat" te „noemen", is zulks vlakweg onzin, indien
het in strijd is met het spraakgebruik. Doch dit laatste is vaak in
strijd met zich zelf, door dezelfde naam te geven aan de meest
uiteenlopende dingen; of ook door de naam te geven aan dingen,
die daarop slechts gedeeltelik recht hebben; dan wel er onder
meer aanspraak op kunnen maken, doch tevens vele zijden hebben,
die in dié naam alleen nog niet zijn aangeduid. Laat ons niet ver-
geten, dat b.v. de chemie, welke toch wel stelliger dan de staats-
wetenschap een „empieriese" wetenschap is, niet experimenteert
op de „werkelikheid" doch op laboratoriumprodukten welke in de
werkelikheid niet bestaan, en spraakgebruikelik niet bestonden.
Indien de chemie, spraakgebruikelik te werk gaande, „abstrakcies"
uit de gegeven werkelikheid had zoeken te winnen, waren nog
steeds vuur, water, aarde en lucht de vier elementen, tot hoeveel
onderscheidene „typen" van vuur, van water, van aarde en van
lucht het nauwkeuriger onderzoek het ook had mogen brengen.
In zuiverheid van taalgebruik moet het er ons om te doen zijn,
een in \'t spraakgebruik gegeven term derwijze te omperken, dat
het de moeite loont het daarin aangeduide als een afzonderlike
kategorie te denken 54). Indien wij derhalve vragen, wat de Staat is,

53) Ib. bl. 444; — Elke vraag naar het „wät" is ten slotte „slechts" een vraag naar
zuiverheid van taalgebruik.

vragen wij tevens in hoeverre aan zekere maatschappelike ver-
schijnselen die naam terecht wordt gegeven: een vraag, waarop
uitteraard de „werkelikheid", die ons die zelfde verschijnselen onder
diezelfde naam ter aanschouwing en onderzoek geeft, geen antwoord
vermag te geven.

Een nauw-verwante tegenwerping is die van hen, die ons omtrent
de Staat menen in te lichten door ons zijn voorgeschiedenis en
ontstaanswijze te verhalen. Wel meent o. a. J e 11 i n e k, dat hier-
omtrent in \'t algemeen geen uitsluitsel is te geven, doch ten on-
rechte verzekert A. F. de Savornin Lohman, dat „de
wetenschap" in \'t algemeen zich daartoe onmachtig verklaart 55).
Want van tal van zijden: op grond van kuituur-histories onder-
zoek o. a. door Gumplovicz en Ratzenhofer, van etno-
grafies onderzoek o. a. door Post en Kohier, van konstruktief-
psychologies onderzoek o. a. door Dürkheim en Tarde,
worden ons antwoorden op die vraag gebracht. Doch ook hier
is een verwisseling in het spel, en wel tussen de grondslag en de
oorsprong van een ding. Het gaat niet om de vraag, hoe zekere
maatschappelike machtcentra zijn ontstaan, zelfs niet als diezelfde
machtcentra op den duur van dusdanige aard zijn geworden, dat
zij terecht „staten" kunnen worden genoemd 56), doch, onafhankelik
van de wordingsgeschiedenis, om de vraag, wanneer een maat-
schappelik verschijnsel van dien aard is, dat het op de naam van
Staat aanspraak heeft. Zelfs indien blijken mocht, dat aan zulk
een verschijnsel steeds een bepaalde, „typiese", voorgeschiedenis
verbonden was, zou dit toch slechts daarna kunnen worden ge-
konstateerd, en, hoe belangwekkend ook in ander opzicht, geen
uitsluitsel geven omtrent de huidige gronden, waarin de huidige
v Staat rust.

Maar belanden wij, door de „Sterkste" de Staat te noemen niet
bij de „Herrscher-theorie", volgens welke de persoonlike macht-
hebber de Staat is? Neen, geenszins: wanneer B o r n h a k tot de
slotsom komt: „derjenige, der die Staatsgewalt aus eigenem Rechte

55) Mr. A. F. de Savornin Lohman, Volk en Overheid, Haag, 1893, bl. 10.

innehat, ist ebenselbst der Staat" 57), dan geschiedt dit slechts bij
bewijs uit het ongerijmde: het is, na verwerping van allerlei andere
oplossingen, het enige, wat overblijft, en in zoverre meer een uiting
van radeloosheid dan van redelik inzicht. Niet de Heerser is als
zodanig de Staat, doch de Gezaghebber: niet de Heerser is Gezag-
hebber, doch de Gezaghebber heerst.

Zijn er dan mensen, die aanspraak hebben op gezag? Neen,
ook dat niet, doch er zijn personen, welke gezeten zijn op plaatsen,
waar zij op enige wijze, die ons hier verder niet interesseert, zijn
geraakt, en vanwaar zij, hier en tans, Gezag kunnen doen gelden
op geen andere grond dan de concordantia subjectionalis, welke
op zijn beurt niet anders is, dan het redelik inzicht van hen, die
eenstemmig genegen zijn, zich naar de wil van de Gezaghebber
te richten. Hoezeer ook de Gezaghebber in oorsprong, of ook tans
nog, een maatschappelik machtige moge zijn, dit maakt hem slechts
tot de sterkere in tal van verhoudingen; eerst in zijn Gezag is hij
de kortweg Sterkste.

Nu zijn er ten allen tijde lieden geweest, wier vrijheidszin of
andere persoonlike gevoelens in verzet kwamen tegen het denk-
beeld, dat enig ander menselik individu over hen en hun mede-
mensen Gezag zou oefenen, en het leidde hen tot de ontkenning
der plicht, om zich naar zodanig persoonlik Gezag te richten, en
daarmede £ot ontkenning van het persoonlik Gezag zelf. Om hiertoe
te kunnen geraken, zonder tegelijkertijd het Staatsgezag te negeren,
is dan nodig Gezaghebber en Staat te scheiden, de Staat zelfstandig
en zonder noodzakelik verband tot de Overheid, als persoon, d. w. z.
als centrum van doelbewuste handelingen te denken 58). Als meest
typies vertegenwoordiger van zodanige bedoelingen mag ten onzent
wel Krabbe worden beschouwd. Krabbe dan stelt als uit-
gangspunt van \'t betoog, dat hem tot die scheiding moet doen
geraken 59), dat men veelal handelt in eens anders belang. Reeds
deze praemisse echter kan niet worden aanvaard. Bedoeld is na-
tuurlik „tot eens anders welzijn", een onzuiverheid van uitdrukking,
die op zich zelf geen nadrukkelik protest behoefde uit te lokken,

57) Born hak, Allgemeine Staatslehre, 1896. bl. 13.

58) Merkwaardig is, dat men deze -persoon" konstrucert, ten einde „der unper-
sönlichen Gewalt zum Sieg (zu verhelfen)" — cf. Krabbe, Die Lehre der Rechts
Souveränität, Groningen, 1906, bl. 196.

indien het handelingsmotief niet juist de belang-stelling ware in
dat welzijn, zodat hij die handelt ten bate van een ander, daarom
niet minder handelt in eigen belang 60). Waar nu een handeling,
als keuze uit een onbeperkt aantal mogelike handelingen, elk voor
zich gericht op behoefte-bevrediging, uitteraard het naar buiten
tredende resultaat ener behoeften-selekcie is, acht Krabbe het
duidelik, dat subjekt der handeling niet is de handelende, doch de
gebate 61), wijl in hem èn het materiaal èn de maatstaf dezer selekcie
werd gevonden: zo handelt dan de pupil bij wege van de voogd.
Hier nu wreekt zich de onjuiste terminologie der praemisse: als
voogd toch neemt men iemand, van wie men mag aannemen, dat
hij in het welzijn van de pupil belang-stelt; verder stelt hij er
belang in voor een fatsoenlik man te gelden, niet met de justiecie
in aanraking te komen, wellicht echter ook, zich (op kosten van
zijn pupil) te verrijken; dit alles, en nog veel meer, zijn de om
bevrediging vragende behoeften van de voogd en het resultaat
der selekcie motiveert zijn handeling, ook in Krabbe\'s eigen
onderstelling, dat subjekt der handeling degene is, die de maatstaf
levert tot de behoeften-selekcie. Als alles goed gaat, strekt onge-
twijfeld de handeling tot het welzijn van de pupil, doch hij is ge-
motiveerd vanuit de belang-stellende subjektiviteit van de voogd. Tot
dusverre dient het besproken betoog blijkbaar slechts om op bepaalde
wijze de realiteit van personae morales te demonstreren 62). Doch
zelfs als we het tot dusver bestredene moesten aanvaarden, zouden
we niet anders dan een petitio principii kunnen zien in Krabbe\'s
analogie, waarin hij verzekert, dat het bij de „Gemeinschaft" nu
juist zo gaat: deze blijkt persona moralis te zijn, daar ook te zijnen
behoeve een behoeften-selekcie wordt gedaan, tans niet tussen de
behoeften, die in \'t innerlik van een menselik wezen elkaar de
voorrang betwisten, maar tussen die der individuele leden der ge-
meenschap onderling; een behoeften-selekcie, die zijn maatstaf
vindt „in dem einheitlichen Gemeinschaftszweck," hetgeen mede-

60) Duguit 1. c. I. bl. 191 vermijdt deze verwarring door te spreken van „profit",
en niet van „intérêt". Cf. Dr. C. Fr. L e u t h o 1 d, Oeffentliches Interesse und
öffentliche Klage im Verwaltungsrechte, in Annalen des Deutschen Reichcs, 1884,
bl. 327: „Es kann das Interesse des Einen auf Wahrnehmung der Interessen (?) anderer
gerichtet sein."

61) Evenzo Mie houd, La Notion de personalité moralc, in Revue du Droit
Public. 1899. T. I bl. 213.

brengt, dat de Gemeinschaft zelve subjekt is der handelingen, die
uit deze selekcie voortvloeien. Een petitio principii is dit daarom,
wijl juist moest worden aangetoond, dat er een Gemeinschafts-
zweck is, anders dan \'t gemeenschappelik belang der individuele
leden der gemeenschap, of dan dat der Overheid. Een dergelike,
zonder meer van mikrokosmos tot makrokosmos sluitende, gevolg-
trekking is Platonies en middeneeuws-teologies, maar daarom ook
gerechtvaardigd? Het leidt steeds en onvermijdelik tot het organies-
teosofies spel van \'t verbeelden van corpora mystica, wier belangen
niemands belangen zijn, en daarmede tot het opstellen van „Zwecke"
die hoogstens „Ziele" zouden mogen heten 63). En waartoe nu
dient het, om op deze gebrekkige wijze de Gemeenschap als
Zweckeinheit, en daarmede, zo meent men, als „Persoon", voor te
stellen ? Ook L a s s o n 64) aanvaardt zulke loslopende Zwecke en
verklaart hun bestaan kortweg voor ervaringsfeit, zonder er zich
om te bekommeren, dat een Zweck nimmer iets anders is, dan een
begeerd middel tot bevrediging, en dus iemands Zweck moet zijn. Bij
L a s s o n e. a. echter dient deze konstrukcie altans een juist inzicht,
n.1. dat de Staat doe wat des Staats is. Maar waartoe dient hij
Krabbe? Om de onontkoombare gehoorzaamheidsplicht der on-
derdanen te kunnen losmaken van het persoonlik Gezag der Over-
heid : daar gehoorzaamheid een betrekking onderstelt, kan zulk een
losmaking uitteraard niet geschieden, als niet tevens een ander
punt wordt aangewezen, waar het losgemaakte eind kan worden
vastgeknoopt: welnu, hiertoe dient het, gelukkig onpersoonlik, ge-
meenschapsdoel, gevonden door afweging, ten behoeve der Gemeen-
schap, van de gemeenschapsbelangen. En wie zal zich met dit
afwegen belasten ? De, gelukkig önpersoonlike, persona moralis, welke
de Staat is. Derwijze bewandelt de Gemeenschap „van zelf" de
weg tot zijn doel, zonder de hatelike dwang van Overheids-Gezag.

Zo wordt dan de onpersoonlike persoon: Staat tot subjekt der

däärom gaat het hier niet. Hier is slechts van belang de wijze waarop hij wordt
aangetoond.

63) Cf. jcllinck, Allgemeine Staatslehre, bl. 145: „Einen objektiven Zweck zu
begreifen, übersteigt (aber) unser Erkenntnisvermögen" — maar de „Gemeinschaft"
als subjekt evenzeer, en op dezelfde wijze. Cf. D u g u i t, 1. c. I bl. 328—9, die op
geestige wijze aantoont, hoe dit soort pcrsoonlikhcid, en al wat \'daarmee samen-
hangt, afgunstige analogieën zijn naar \'t ancien régime.

verrichtingen, welke in zijn naam geschieden; geschieden uitteraard
door toedoen van bewuste menselike individuen. Maar hierbij is
vergeten, dat de „Gemeenschapsbelangen"-als-zodanig voor de
individuën, voor alle individuën, volstrekt waardeloos zijn; zodat
zij bij de innerlike „Wertschatzung der Zwecke" welke tot handelen
leidt, tegenover geen enkel individuëel belang ook maar enig ge-
wicht in de schaal kunnen leggen. Zeker, het gemeenschapsbelang
is ook elks belang, doch in \'t algemeen en bij vooronderstelde
wederkerigheid; in elk biezonder geval, dus steeds als het individu
tot een handeling besluit, is het, de uiterlike dwang eenmaal weg-
gedacht, juist andersom. Wel kan natuurlik „het" gemeenschapsdoel,
of wat elk voor zich daarvoor houdt, worden opgenomen in veler,
ja zelfs in aller individuële belangstelling 65); maar zelfs dan nog
kan dit belang onder de vele die elk individu in zich verenigt, bij
\'t handelen slechts de doorslag geven, indien uiterlike waarborg
voor wederkerigheid aanwezig is. Maar waartoe dient het dan nog,
de gehoorzaamheidsplicht slechts te willen erkennen op grond van
het „feit", dat alle Gezag onpersoonlik Gezag is; — vermits toch
in \'t biezondere geval de gehoorzaamheid door dwang moet worden
verkregen, of altans naleving voor niet-martelaren slechts mogelik
is, indien de waarborg van dwang-voor-anderen aanwezig is?
Waarom is dan nog dit „eties" beginsel beter dan het redelik
inzicht, dat eveneens geraakt tot erkenning van gehoorzaamheids-
wenselikheid in \'t algemeen, doch evenzeer in \'t biezondere geval
ontoereikend blijkt? Dat de logica van \'t biezondere geval nu eenmaal
een andere is dan de algemene, maakt, dat de Staat verkeert „in der
traurigen Nothwendigkeit das logisch Nothwendigezu erzwingen" 66).

Kortom, ook door invoering der niet dan in zijn onbekende en
onkenbare Zwecke aanwezige „Gemeenschap" bereiken wij niets

65) Voor dit inzicht intussen behoefden wij niet te wachten op de leer der „Rcchts-
soevereiniteit": von Mo h 1, Encyclopedie der Staatswissenschaften § 13, bl. 79
schrijft reeds; „Es müssen die Unterthanen eine zureichende Ursache des Gehorchens
haben. Diese Begründung in etwas anderem als in der Vcrfolgung eines gcmcinsamcn
Zweckes zu finden, ist unmöglich." En ook Jellinek\'s teleologie, hoe verwar-
rend ook overigens (cf. Allgemeine Staatslehre bl. 171 en passim) bedoelt hetzelfde.

anders en niets meer dan wat wij ook door logies inzicht reeds
wisten: dat de behoefte aan de Staat is gegeven in de samenlevende
individuën, doch dat deze behoefte slechts het nodige, geenszins
het noodzakelike uitdrukt; en dat deze behoefte zijn bevrediging
niet uit zich zelf ontwikkelt, maar die vindt in de uiterlike waarborg
der wederkerigheid: de Gezag-hebbende Staat 67).

Eerst de aanwezigheid van deze waarborg bewerkt, dat de be-
hoefte aan wederkerige onthouding van zekere handelingen, welke
op zich zelve door \'t redelik inzicht wordt erkend, in \'t biezondere
geval ook wordt bevredigd. Eerst tans weet de in elk biezonder
geval sterkere, dat hij achter zijn zwakkere wederpartij de Sterkste
vindt, en hij schikt zich daarin wijl hij als redelik wezen zich op
zijn beurt als zwakkere kan denken. Aldus doet de Staat zijn Gezag
kennen als het Recht van de Sterkste ten behoeve van de zwakke,
en dat niet uit sentimentele simpatie met de zwakke, doch als
gevolg van een ieders inzicht in eigen zwakheid-op-zijn-beurt 68).

Dergelike wederkerigheid van inzicht, die wederkerigheid van
uiterlike dwang doet aanvaarden, is klaarblijkelik ook de grondslag
van elke andere vereniging, ook wanneer deze opzettelik tussen
bepaalde personen is aangegaan. Deze wederkerigheid kan dan
uitteraard alles omvatten, wat deze personen „in gemeenschap"
wensen te brengen, behoudens natuurlik een ieders bevoegdheid
tot uittreding bij wijziging van zijn inzicht. De Staat echter berust
op de onderstelling, dat op zekere punten een wederkerigheid van
inzicht bij alle redelik denkende individuen aanwezig is, wat dan
hierop neerkomt, dat het klaarblijkelik onverstand, gelegen in \'t
niet delen van dit algemeen inzicht niet wordt geduld. Juist tegen-
over zulk onverstand van de „vogelvrije" is het, dat de vrije
Gezaghebber zich doet kennen als de Sterkste, als de overheer-

aanleiding om hun verhouding van deze nieuwe faktoren afhankclik te stellen,
tenzij zij er al weder individueel bij geïnteresseerd waren. Hiertegenover kan niet
worden gezegd, dat zij „niet te willen hebben", want in de opmerking, dat dit voor
hen „geen aanleiding is", is dit deterministies moment opgenomen. Cf. D u g u i t,
1. c. I bl. 6: „une volonté individuellc, mëmc déterminéc par un but collcctif, restc
unc volonté individuellc." De „Zwcckwandcl" is een onontkenbaar verschijnsel,
doch wat eraan onderhevig is, is nog niet düórom „cntclcchic".

67) Cf. Duguit, 1. c. I bl. 353: „La fonction irréductiblc de 1\'autorité politiquc
est finalcment 1\'cmploi de la contrainte".

sende Heerser, de Overheid. Aanvankelik weliswaar is „das Mittel,
durch welches die Gaugenossenschaft den inneren Frieden aufrecht
erhält, die Friedloslegung des Missethäters, die Ausstossung des-
selben aus der Genossenschaft, wodurch derselbe sodann alles
Schutzes baar wird und nicht anders da steht, wie ein Thier des
Waldes" 69). Doch een groot aantal vogelvrijen is voor de samen-
leving der gerechtigen zelve een gevaar. Zo wordt dan „dem
Friedlosgelegten die Möglichkeit gegeben sich wieder in den
Frieden einzukaufen". Naarmate evenwel uit het maatschappelik
machtcentrum zich het Overheidsgezag als zodanig losmaakt, wordt
hoe langer hoe meer de onderstelling gerechtvaardigd, dat de
misdadiger niet is „hostis", ook niet vanuit eigen aanschouwing ;
dat hij niet is een mens, die zich buiten het staatsverband geplaatst
acht, doch iemand, voor wie, zo goed als voor anderen, dit verband
tradiecioneel is geworden, maar die desondanks in een bepaald geval
tracht zich aan de konsekwencies daarvan te onttrekken. Daarom
wordt hij noch uitgeworpen, noch bestreden, doch gestraft¹): de
Staat treft hem, niet als zich tegenover hem stellende maatschappelike
macht, doch als, ook over hèm, Gezag hebbende, als zijn Overheid.

Juist deze, in zijn wezen liggende, onduldzaamheid van de Staat,
zijn dwingende omvatting van al wie tot hem behoren, in stede
van wie tot hem toetreden, gepaard aan afkeer van de „brutale"
Herrscherteorie, geeft dan wederom aanleiding het in de Overheid
aanwezig persoonlik element te willen verdoezelen door de Staat,
ten onderscheid van andere maatschappelike organisacies aan te
duiden als „Herrschaftsorganismus", of, anders geakcentueerd, als
„Herrschaftsverhältnis". Zonder hier te kunnen ingaan op alle
positieve bedoelingen, die het gebruik van elk dezer termen im-
pliceert, is het voor de gang van ons betoog niettemin noodzakelik,

69) Pos t, 1. c., bl. 92.

1  In lijnrechte tegenstelling met de Friedloslegung houdt de straf erkenning van

voor de Overheid, die de Sterkste en de Staat is, persoonlikheid te
vindiceren. Het kan alweer niet de bedoeling zijn, hier ter plaatse
een kritiese beschouwing in te lassen aangaande de leer der per-
soonlikheid, doch wel de verzekering, dat de gelijkstelling van
Overheid en Staat geenszins de „Grobsinnlichkeit" (gelijk Jellinek
zich zo gaarne en zo veelvuldig smalend uitdrukt) van de menselike
heerser inhoudt. „Persoon" toch is niet anders dan de in rechts-
en staatswetenschap gebruikelike term voor „type", d.w.z. een
individu op bepaalde wijze gedacht71). Aan dit type beantwoordend
kon öf slechts één individu worden gedacht (b.v. de Koning), of
ook meerdere, soms zelfs alle n.1. als Mens. Voor zover op deze
bepaalde wijze gedacht (b.v. de ambtenaar, de arbeider) zijn uit-
teraard de individuen identiek : hun onderling verschil bevindt zich
in andere facetten hunner individualiteit, welke elk voor zich,
zodra ze typerend worden gedacht, het betrokken individu tot een
ander type doen behoren; in elke typerende hoedanigheid kan
dus één voor alle worden genomen, hetgeen ook aldus kan worden
uitgedrukt, dat persoonlikheid beduidt relatieve identiteit 72). In elk
der relatief identieke individuen, voorzover gedacht in zijn type-
rende hoedanigheid, dus in zijn persoonlikheid, zijn alle andere
„tegenwoordig" : de persoon is „vertegenwoordiger" van een
abstrakcie. Op deze wijze „vertegenwoordigt" de Gezag hebbende
individu De Gezaghebber, de Overheid: altijd door is de Overheid
tegenwoordig in de individuen, in wie de voorwaarden aanwezig
zijn, waardoor zij typies als Gezaghebber kunnen worden gedacht 73).

71) Hetgeen geheel overeenstemt met Pufcndorf\'s heldere omschrijving van
„ens morale".

72) Inzovcric heeft het dan zin een vereniging, korporacie e. d. „persoon" te noe-
men, daar de leden ervan als zodanig identiek zijn, en dus alle in elk van hen
„tegenwoordig". Het nut dezer terminologie is, dat „persoon" even volledig, en op
dezelfde wijze de in rechten staande individu dekt, daar ook deze slechts verschijnt
in bepaalde hoedanigheid, als „vertegenwoordiger" van een „type", als typies geval:
b.v. als koper, verhuurder, voogd etc. Hierdoor alleen ook zijn de schemata
mogelik, welke te zamcn men het civiele recht noemt. De rechtspraak geschiedt
dus niet „zonder aanzien des persoons", doch de persoon is juist het enige, dat
wordt aangezien. De term „acccptation de personnes" dateert dan ook uit een
minder gcdiffcrcncicerde maatschappclikc periode, waarin nog een levend mens, zó
als hij reilt en zeilt, als een „type" kon worden beschouwd, daar elk in hoofdzaak
nog slechts tot één groep (cv.: „Stand") behoorde en niet met elke uiting van zijn
individuele leven in onderscheidene groepen was verwikkeld.

Geenszins derhalve impliceert het inzicht, dat „De" Overheid een
abstrakcie is, de onderstelling, dat die Overheid in stede van de
Staat te zijn, „orgaan" zou wezen van iets anders, dat dan „Staat"
zou moeten heten — een Staat die zelve niets en nergens is, en
op zijn beurt uitsluitend in zijn „organen" kenbaar; die niets is
dan een denk-hypotese 74), ten einde aan die organen een sub-
straat onder te schuiven. Deze J e 11 i n e k \'se mystiek, die zelfs door
een volmaakt ongerechtvaardigd beroep op H o b b e s moet wor-
den gesteund 75), dient in dit verband, waar \'t toch op aan moest
komen, klaarblijkelik tot niets, maar dient, om in den vervolge
te kunnen geraken tot verschillende organen, die gelijkelik en even
„unmittelbar", doch op ongelijke wijze, Staatsorganen zijn, terwijl
al te blijkbaar verschillende personen, die elk gelijkelik, doch op
onderscheiden wijze, de Overheid zijn een onvoorstelbare denk-
baarheid opleveren. Wie echter niet nodig acht aan \'t eind van
zijn betoog vooropgezette bedoelingen te verwezenliken, heeft geen
aanleiding de Overheid in stede van zich zelve, orgaan te laten
zijn van iets anders, dat Niets is; geen aanleiding om de Staat
elders dan in de Overheid tegenwoordig te achten; geen aan-
leiding om te ontkennen, dat de persoonlike Overheid de Staat is.

Aanvaardend derhalve, dat maatschappelike machtcentra, ook
die, waaruit zich het Staatsgezag heeft losgemaakt, op de meest
uiteenlopende wijzen kunnen zijn ontstaan; erkennend evenzeer,
dat nooit en nergens de gezamelike volksgenoten, uitdrukkelik noch
stilzwijgend, zijn overeengekomen zich aan een bepaalde macht te
onderwerpen tot bepaalde doeleinden; blijft niet minder waar, dat
de concordantia subjectionalis tot blijvende onderstelling heeft het
redelik inzicht\' der daarin eensgezinde individuen: het redelik inzicht
namelik, dat zekere handelingen, welke in \'t biezondere geval

Roi" en geenszins een fikcie is, indien niet elke abstrakcie een fikcie moet heten,
weerlegt wie de leer der Persoonlike Overheid gelijk stelt ,met de „grobsinnliche
Herrschertheorie", welke juist en vooral hiérop zou moeten stranden, dat hij geen
verklaring vermocht te geven van de kontinuiteit van \'t Gezag.

74) Cf. Jellinek zelve, Allgemeine Staatslehre, bl. 546: „denkt man die Organe
weg, so bleibt nicht etwa noch der Staat als Träger seiner Organe, sondern ein
juristisches Nichts übrig".

geïndiceerd schijnen, in \'t algemeen op wederkerigheids-grondslag,
beter achterwege blijven, — gepaard aan het inzicht, dat slechts in
de aanwezigheid van een Sterkste de voorwaarde aanwezig is, om
deze algemene regel in \'t biezonder geval te zien nageleefd; blijft
niet minder waar ook, dat deze Sterkste op zijn beurt slechts aan-
wezig kan zijn en blijven, doordien hij voorziet in de behoefte, ter
wille waarvan hij wordt erkend, — dat het Gezag der Overheid en
de Gehoorzaamheid welke hem wordt betoond keerzijden zijn van
éen en hetzelfde: van datgene, waarom in de Gehoorzaamheid
het Gezag wordt gehandhaafd: de Roeping der Overheid.

Zo is er dan voor de „verbindbaarheid" van het Staatsverdrag
geen aanleiding tot een noodgreep naar een vóór en buiten de
Staat om bestaand „natuurrecht" 76), evenmin als naar éen der
daarvoor geboden surrogaten: Duguit\'s „règle de conduite",
Krabbe\'s „rechtsbewustzijn", Kranenburg\'s „primaire wet"77),
e.t.q., doch het Staatsverdrag is niet anders dan de concordantia
subjectionalis zelve, bestaande in \'t algemeen inzicht, dat er een
behoefte is, waarin door de aanwezigheid van een alle omvattend
Gezag wordt voorzien.

§ 5. De Staat en zijn Recht.

Als „vanzelfsprekend" voor redelike wezens hebben wij het inzicht
gekenschetst, dat „zekere handelingen" op wederkerigheids-grondslag
achterwege dienden te blijven. Hoezeer ook deze algemene waar-
heid voor een ieder onmiddellik te beseffen valt, wordt het toch
tans nodig, ons er nader rekenschap van te geven, welke deze
handelingen zijn. Hierbij vinden wij steun in het reeds gewonnen

76) Waarin dan o. m. de regel „pacta esse servanda" zou moeten voorkomen.
Natuurlik, ge „moogt" het Staatsverdrag niet schenden, zolang en voorzover ge
prijs stelt op de Staat: doch dit Staatsverdrag beduidt niet anders dan uw en uwer
volksgenoten gemecnschappclik en normaal inzicht, waardoor ge fcitelik prijs stélt
op de Staat. Daarom dwaalt F i c h t e in de verzekering, dat een ieder zich uit
t Staatsverdrag ten allen tijde kan terugtrekken evenzeer als, in tegenovergestelde
zin, Hob bes, de Cive V, 11 met te schrijven: „Quod fccisse (quia vim suam in
aliuin transferre naturali modo memo potest) nihil aliud est quam de jure suo resis-
tendi dccessisse" : beide gclijkclik zien een rechts-kontrakt, waar niets anders is dan
algemeen en normaal inzicht, dat in \'s mensen rcdclikhcid als een gegeven feit aan-
wezig is.

inzicht, dat het handelingen betreft, die in \'t biezondere geval-op-
zich-zelf geenszins zouden worden nagelaten, doch waar het zich-
herinnerend, en daardoor toekomstbewust redelik individu van afziet,
wijl de tans sterkere zich op zijn beurt als zwakkere kan denken 78).
Nu is het duidelik, dat er handelingen zijn, ten opzichte waarvan
niét een ieder zich op zijn beurt prakties als sterkere of zwakkere
kan denken. En wel op twee wijzen. Eerstens doordien er geen
aanleiding is, van „sterker" of „zwakker" te spreken: wie in natuur-
schoon belang-stelt, kan dit belang behartigen door aanschouwing
der schone natuur, zonder dat een ander van zijn zijde gelijk belang
derwijze met behulp van meerdere maatschappelike kracht kan na-
jagen, dat hierdoor de eerste zich zijn doel zou zien ontgaan. Laat
ons nauwkeurig zijn: om handelingen gaat het, niet om de daarmee
te dienen belangen. Geenszins wordt dan ook bedoeld, dat niet de
éen des anderen belang bij natuurschoon zou kunnen belagen: dit is
integendeel zeer wel mogelik, en zelfs zeer gebruikelik: door afpaling
ten eigen behoeve, door ontsiering, door des anderen tijd en kracht
dermate in beslag te nemen, dat hij voor aanschouwing der natuur
geen gelegenheid meer heeft, etc. in infinitum; doch het natuur-
-aanschouwen op zich zelf is een handeling, waarin niet de éen de
ander, door \'t ook, en krachtiger, te doen, kan dwarsbomen. Dat
deze, voor ons betoog irrelevante, handelingen hun limiet vinden
in grensgevallen is reeds dadelik duidelik in het gegeven voorbeeld:
de Natuur is groot genoeg voor alle, doch de aanschouwing van
een bepaald natuurvoorwerp, en nog eer die van een mensen-
produkt, kan zeer wel aanleiding geven tot „gedrang". Aan deze
zijde zijn dus geen handelingen te noemen, waarbij een omkeerbare
verhouding van sterkere en zwakkere in beginsel ondenkbaar is
doch slechts zodanige, waarbij zulk een verhouding prakties niet
kan worden gedacht. — Aan de andere zijde zijn er handelingen,
waarvan éen individu, of een omlijnde groep van individuen, zich
bewust zijn, dat slechts zij prakties in staat zijn, ze te verrichten,
of altans ze zó te verrichten, dat ze steeds en in alle biezondere
gevallen de sterkere zijn: de roofridder moge zich in wisselvallige
verhouding denken tot zijns gelijken, hij is ontoegankelik voor de
voorstelling, dat de marskramer hem van zijn wapenrusting en
vederbos zou ontdoen; de fabrikant ontwaart hoogstens in sche-

merige verten de onbestemde mogelikheid, dat hij door de arbeider
zou worden „uitgebuit"; de handelsman moge overtuigd zijn van
de wisselvalligheid der fortuin, hij heeft voldoend vertrouwen op
zijn zakenkennis en zijn „flair", om deze overtuiging niet te doen
overgaan in een mismoedig „zo gewonnen, zo geronnen". Kortom de
wederkerigheid van inzicht, welke éen der voorwaarden was voor
\'t achterwege blijven van „zekere handelingen" zal uitteraard daar
ontbreken, waar bepaalde individuen of groepen van individuen
zich prakties niet in wisselvallige verhouding tot hun medemensen
kunnen denken. Nu is het duidelik, dat, naarmate een maatschap-
pelike groepsformacie meer beperkt is van samenstelling, meer
homogeen is, de wisselvalligheidsmogelikheden des te talrijker, de
wederkerigheidsgrondslag des te uitgebreider kan zijn:

„Daer\'s vrede tusschen Dief en Dief, en Guyt en Guyt,
„Noyt en piekt d\'eene Kraey aen d\'ander d\'ogen uyt",
wist Huygens; een organizacie van roofridders tot wederkerig on-
gemoeid-laten is zeer denkbaar; en een trust heeft alle aanleiding
de konkurrencie binnen de trust op wederkerigheidsgrondslag in
te binden. Binnen de Staat echter, die per delinitionem alle omvat,
is voor het wederkerigheidsinzicht slechts plaats ten aanzien van
die handelingsmogelikheden, die gelegen zijn in aller algemene
menselikheid.

Het aldus gewonnen inzicht stelt ons in staat de „zekere han-
delingen", waarvan herhaaldelik sprake was, nader te omschrijven
als die handelingen, waarvan op bepaalde tijd en plaats, elk individu
elk zijner medemensen ontdaan van zijn eigenaardige, hem biezon-
derlik kenmerkende eigenschappen, krachtens zijn histories en lokaal
gegeven menselikheid op zijn beurt als de bedrijver kan denken.
Van déze handelingen „spreekt het vanzelf", dat eenieder onmid-
dellik beseft, dat zij in \'t algemeen en op wederkerigheidsgrondslag
dienen achterwege te blijven: wat baat het de rijke te bezitten,
wat de spaarzame te vergaren, wat de geslepene te winnen, indien
ieder ander die noch rijk is, noch spaarzaam, noch geslepen, — doch
slechts gelijk ieder ander mens, en ook zij zelve, in staat te grijpen
wat binnen \'t bereik zijner handen komt, of de minder spier-
krachtige te ontwringen wat deze behouden wil, of zijn medemens,
die hem in de weg is te doden, hem op elk ogenblik kan beroven
van \'t genot van zijn rijkdom, van de vruchten zijner spaarzaam-
heid, zijner geslepenheid? Maar ook en anderzijds, wat baat deze
laatste zijn daad, vermits hij elk ogenblik hetzelfde van ieder ander

wachten mag? Déze gemiddeld nutteloze handelingen derhalve zijn
het, waaromtrent de wederkerigheid van inzicht bestaat, waarin
op zijn beurt de erkenning ener roeping der Overheid is gegrond:
het erkende, en in deze erkenning zelve bestaande, Gezag, wordt
erkend wijl door des Gezags aanwezigheid voldaan wordt aan de
in \'s mensen redelikheid gegeven behoefte aan wering van ge-
middeld nutteloze handelingen; een behoefte, waaraan naar wij
zagen, op geen andere wijze dan door de aanwezigheid van zo-
danig Gezag voldaan worden kan.

Immers deze wederkerigheid van inzicht en die behoefte op zich
zelf brengen generlei nieuwe toestand noch werking in de samen-
leving te weeg, welke er zonder dat inzicht en zonder die behoefte
niet aanwezig zouden zijn: eerst doordien de uiterlike waarborg
in \'t Gezag inderdaad aanwezig is, verkeren wij in de toestand,
dat gemiddeld nutteloze handelingen inderdaad in \'t algemeen niet
worden verricht. Waarmee niet is gezegd, dat in deze toestand
zodanige handelingen nimmer zouden voorkomen; doch wèl, dat
zulk een handeling, bij gegeven Staatsgezag, voor redelike wezens
abnormaal mag worden geacht 79). Waar nu elke handeling pro-
dukt is van twee faktoren: de individualiteit van de handelende
persoon en de omstandigheden waarin deze verkeert, is het duidelik,
dat zulk een abnormale handeling gevolg is van abnormaliteit van
minstens éen dier faktoren. Tegenover het bewustzijn echter van
de huidige mens komen de uiterlik gegeven omstandigheden niet
in aanmerking ter karakterisering der gebeurtenis in zijn subjek-
tiviteit¹), zodat wij slechts die handelingen abnormaal noemen,
welker abnormaliteit gevolg is van die der individualiteit van de
verrichter. Indien dergelike handelingen niet voorkwamen, zou het
Gezag zich nimmer doen gelden, latent blijven; voorzover ze echter
wèl voorkomen, en \'t Gezag zijn roeping volgt als waarborg der
wederkerigheid van uiterlike dwang, worden ze door \'t Gezag
gewraakt bij wege van de straf 81). Eerst het Gezag derhalve brengt
een nieuwe werking in de samenleving te weeg, welke in de be-
hoefte daaraan nog geenszins was gegeven, nl. de wraking der

79) Cf. bi. H8 supra.

80) Straffeloosheid wegens noodtoestand e. d.

1 81) Cf. Hobbes, De Cive, VII, 7: „Injuria absurditas quacdam in convcrsationc,
sicut absurditas injuria quacdam in disputationc".

gemiddeld nutteloze handelingen 82), welke daarmede vatbaar worden
voor praktiese samenschikking in een eigen kategorie, en als zodanig
Onrecht worden genoemd; en tegelijkertijd is hiermede gegeven
een nieuwe toestand in de samenleving, bestaande in aller weten-
schap, dat het onrecht, waar \'t voorkomt, door de Overheid wordt
gewraakt; deze toestand, welke de permanente ontkenning is van
het akcidentele Onrecht noemen wij het Recht 83).

Dit betoog zal ongetwijfeld worden gerangschikt onder wat de
europeese erfgenamen der Organiker „mechanies-atomisties" schel-
den, en de amerikanen „utilitarianism." Wij aanvaarden beide, en
vragen slechts, waarom reeds in \'t benaamd worden met zekere
termen verwijt is gelegen. Doch wij aanvaarden onder voorbehoud.
Immers, de sociale organizacies erkennend als „natuur"produkten,
zij \'t ook door het medium van \'s mensen redelikheid, kan zulk
„utilitarianism" nauw verwant schijnen aan teleologie, een ver-
wantschap welke nadrukkelik moet worden afgewezen 8-1)_: de Staat
is er om het Recht, doch het Recht is er niet zonder de Staat:
het Recht is bestaansgrond, doch geenszins ontstaansgrond voor
de Staat. Wel kan als hulpmiddel voor de voorstelling de behoefte
ään Recht desnoods als ontstaansgrond voor de Staat worden

82) Cf. ] cl li nek, Allgemeine Staatslehre bl. 219: ..Die von dem Naturrccht
behauptete ursprüngliche rechtliche Gleichheit der Menschen findet in Wahrheit
erst in der Staatlichen Gemeinschaft in der Richtung statt, dass jeder voraussetzt,
jeder andre werde durch Rechtsnorm und Rcchtszwang in gleicher Weise bestimmt."
—- Indien ] c 11 i n c k deze gedachte niet slechts terloops uitsprak, om ze ter be-
reiking zijner gestelde eindpalen weder te verduisteren, doch op dit juiste tcma zijn
betoog had ontwikkeld, ware in hem de autoriteit aanwezig, die mij van het schrijven
dezer §§ had ontheven (si licet ctcM.

83) Het besef dezer logicsc volgorde ook bij Cicero: „Justitiac primum munus
est ut nc cui quis noccat nisi laccssitus injuria". Cf. Schopenhauer, Die Welt
als Wille, IV, § 62.

84) Terecht zegt jcllinek, Allgemeine Staatslehre bl. 151: „Die Erkenntnis der
immanenten Teleologie, die der Organismus darbietet, und die ein so wichtiges heu-
ristisches Prinzip der Biologie ist, ist uns vermittelt worden durch eine unserm
zwcckbcwusstcn Handeln entnommene Analogie, denn der Zweck ist ein uns aus-
schliesslich durch die Vorgänge unseres Bewusstscins vermitteltes Prinzip." —
Maar is dit dan nog wel een „Erkenntnis", of slechts een didakticsc beeldspraak ?
Heeft een tijger klauwen om zijn prooi tc grijpen, — óf zou het type tijger, door
welke oorzaken ook aldus geworden, als „unfit" in het sclckcicproccs zijn uitgeschakeld
als het, ceteris paribus, geen klauwen had gehad waarmee het zijn prooi kan grijpen ?
In beide gevallen gclijkelik is het jluidcllk, dat de klauwen de tijger dezelfde diensten
doen, en dat de tijger zodra hij tot redelik bewustzijn of instinktief besef dezer

gedacht85), doch zulk een voorstellingswijze geeft nodeloos vat
aan velerlei soorten ongemotiveerd historicisme. „Menschliche Ver-
hältnisse aber durch Vergleichung mit Gebilden und Funktionen
erkennen wollen, die uns erst durch Uebertragung unserer Vor-
stellungen auf ausser uns Seiendes verständlich gemacht werden,
heisst zum mindesten einen überflüssigen Umweg nehmen" 86).
Juist daarom kan het niet dan verwarring stichten, naast de bio-
logiese teleologie, die reeds op zich zelf een dwaalbegrip is, een
Kant\'se immanente teleologie te stellen, die dan iets gans anders
wil wezen, doch tegelijk niet anders vermag te zijn dan de eerste-
als-beeld 87). — En ook de benaming „mechanies-atomisties" is slechts
te aanvaarden, als daarmede niet tevens wordt bedoeld een terug-
keer tot natuurrechtelike apriorismen. Wel meent J e 11 i n e k te
kunnen . zeggen: „Alle Versuche, den Staat von rein individualis-
tischen Anschauungen aus zu erklären sind misslungen und müssen
misslingen, weil sie die Einheit des Staates nicht zu erfassen ver-
mögen. Sie scheitern definitiv an der Erkenntnis, dass das Indivi-
duum selbst biologisch als Kollektiveinheit zieh darstellt" 88). Doch
weliswaar is niet het Individu „die einzige, reale, unabhängig von
unsrer subjektiven Synthese existierende Grösse", ja zelfs willen
wij er aan toevoegen, dat zulke Grossen in \'t geheel niet existeren;
maar wèl ligt in elk individu afzonderlik de, voor hem enige,
waardemeter voor wereldse toestanden. En daarom kan het per
definitionem voor alle gelijkelik geldende Recht slechts alle omvatten
voorzover zij in hun niet-dan-menselikheid geacht kunnen worden
gelijk redelik wederkerig inzicht te bezitten. Indien dan ook waar
is, wat met zoveel anderen G n e i s t opmerkt: „dass jenes abstrakte

diensten geraakt, er op uit is, die klauwen scherp en gaaf te houden. Evenzo is
de Staat er ter verwcrkeliking van het Recht in deze zin, dat hij, dit niet doende,
niet is; en de mens, dit redelik inzicht bezittende, is er op uit hem tot die dienst
geschikt te doen blijven: dit is mede zijn aandeel in de struggle for sociological
life. — Cf. J el li nek, System, bl. 21—2 en 36—7.

85) Wel zegt I h c r i n g, Der Zweck im Recht, bl. 307, in zoverre tcrccht, dat
_Tder Rechtszifecfc den Staat selber ins Leben gerufen hat", — maar de behoefte
aan recht is nog geen Recht.

86) Jellinck, Allg. Staatsl., bl. 151.

87) De teleologie onderstelt een finale wet, leidt ergens heen; een „cntclcchic" is
slechts kausaal bepaald, komt ergens aan. \'t Beeld is derhalve vals.

88) Jcllinek, Allg. Staatsl., bl. 166.

„Ich" aus welchem das ehemalige Naturrecht den Staat aufbaute,
nicht der wirklichen Welt angehört" 89), moge dit een reden zijn,
om met behulp van meerdere mensenkennis, en vooral, beden-
kende dat de mens niet anders dan in maatschappelik verband
kan worden gedacht, van meerder kennis der mensen-in-massa,
naar beter resultaten te trachten; — er ligt daarin geen reden, om
de individualistiese grondslag 90) zelve te verwerpen. Wel om te
bedenken, dat de abstrakte niet-dan-mens steeds histories en lokaal
is getypeerd, of altans, dat hij slechts in zijn historiese en lokale
typen voor de staatsleer in aanmerking komt; wat dan ten op-
zichte van het Recht wil zeggen, dat mèt de abstrakte menselikheid,
ook de inhoud der gemiddeld nutteloze handelingen zich wijzigt.
Gemiddeld nutteloos toch zijn die handelingen, welke gelijkelik
onder ieders bereik liggen en ieder, die ze verkiest aan te wenden,
tot hetzelfde doel voeren: wélke handelingen dit zijn, wisselt na-
tuurlik naar tijd en plaats; in \'t algemeen kan gezegd worden, dat
zij vermeerderen naarmate de inhoud van \'t algemeen-menselike
rijker wordt, vooral meer vaardigheden omvat; en verminderen,
naarmate de door die handelingen te bevredigen behoeften ver-
vallen enerzijds, en doordien handelingen welke tot dusverre als
belediging werden ondervonden niet meer als zodanig worden
gevoeld anderzijds. Het eerste doet zich voornamelik voor op het
ekonomies gebied, zijnde dit vóór alles het terrein der adaptacie-
behoevende opposiecie, om in Tarde\'se termen te spreken 91);
het twede, indien het bevredigingsmiddel zó rijkelik beschikbaar
wordt, dat rivaliteit komt te vervallen: terwijl het derde zich in
het biezonder voordoet ten aanzien der, in zich zelf paradoxale,

89) Ru dolf von Gneis t, Der Rechtsstaat, bl. 1.

90) rtlndwidiinlistics" noem ik de grondslag, niet wijl uit „De Mens" in eeuwige
onverandcrlikhcid de eeuwig-zelfde Rede tot eeuwig-zelfde instellingen van samen-
leving zou moeten besluiten; doch wijl elk, histories en lokaal bepaald, individu
in eigen gemoed de enige waardemeter heeft voor wereldse toestanden, de enige
bron van alle bclang-stclling en dus ook van alle docl-cindc; als cmpicrics feit wordt
daarn<fvens aanvaard, dat elk individu 1". zijn bclang-stcllingcn, welke die ook
mogen zijn, begeert te behartigen. 2°. ter vcrwerkcliking dezer begeerte zich door
redelik inzicht laat leiden.

91) Zelfs is een toekomstige „égalité économique", gelijk Duguit I. c. II, bl. 277
voorziet, geenszins ondenkbaar: als Alle wijze van eigendomsverkrijging gemiddeld
nutteloze handelingen zijn, d. w. z. vcrrijkingsmiddclcn, die aan ieder gelijkelik ten
koste van een ieder ten dienste staan (zoals tans b.v. diefstal en bedrog); als Alle

belediging der zedewet. Zij toch, die aan die wet onderworpen
zijn, ondergaan hem als biologiese noodzaak, geenszins als voorschrift:
in tegenstelling tot de Staat en de maatschappelike organizacies is
inderdaad de gemeenschap zonder metafoor een organisme, een bio-
logiese eenheid, een corpus symbioticum et organicum 92), en juist
daarom is zijn wet geen voorschrift, doch een kausaliteitswet. Het
differenciacie-proces, doet individuele afwijking van de zedewet ont-
staan door uitbreiding van de bewustzijnsinhoud ten koste van het in-
stinkt, doch de handelingen, die hieruit voortvloeien, en waarin hij die
ze verricht zijn vrijheid voelt, werken beledigend op wie, voor het door
die handelingen bestreken gebied, aan de zedewet onderworpen blij-
ven 93). Als miskenning der zedewet wordt b.v. toverij geweerd, of het
incest-huwelik 94), \'t Is duidelik, dat, naarmate de „tendency to indi-
viduation" voortwerkt, dergelike beledigingen hun objekt verliezen.

In \'t algemeen menen wij te mogen zeggen, dat het gemiddeld
nutteloze toeneemt aan de ekonomiese pool der reeks van \'s mensen
handelingsmogelikheden, en afsterft aan die der zede. In elk geval
blijkt, dat, ook op individualistiese grondslag, het Recht geenszins
behoeft te worden omschreven als een opsomming van altijd en
overal gelijke en gelijkelik geldige „mensenrechten"; dat integendeel
ook op deze grondslag moet worden gezegd „dass es ein durchaus
unwissenschaftliches Beginnen sei, die Staatsgewalt durde Aufzahlung

bezit het karakter zal hebben van toevallige ogenbliks-winst; als de rijkdommen
doelloos zullen heen-en-weer rollen als gevolg van permanente krisis-konjunkturen
e. d., die met de gemiddelde geslepenheid, die een ieder ten dienste staat, door een
ieder gelijkelik kunnen worden uitgebuit: als alle enigermate blijvend plutokratics
standsverschil zal zijn weggewist; als elke rijkaard een parvenu zal zijn niet alleen,
maar een parvenu-voor-\'t-moment. en die ten koste van anderen is geslaagd, zoals
ieder ander elk ogenblik ten koste van hem kan slagen; dèn ja, d&n kan \'t bezitten
zelf tot gemiddeld.nutteloze handeling worden, dan wordt Proudhon\'s holle
historicistiese fraze gevuld met zin, en is het moment voor staatssocialisme geboren
met de ree/inregel: gij moogt niet bezitten, wat gij, door \'t te bezitten, aan anderen
onthoudt. Maar eerder niet.

92) Niet een corpus mysticum!

.

931 In \'t organisme gaat het tegengaan van reflexen met onbehagen en zelfs pijn
gepaard, hetgeen slechts ophoudt doordien het organisme daaraan wordt „gewend";
wat echter weer niet anders wil zeggen, dan dat de reflexen zelf dan verdwijnen.
(D a 1 c r o ze.)

94) Waarmee geenszins gezegd is, dat bij \'t vervallen dezer atavisticsc reden, deze
zelfde handeling niet evenzeer zou worden geweerd als b.v. binnen ieders bereik
liggende belediging van anderer hygieniesc omstandigheden e. d.

ihres Inhaltes erschöpfend darstellen zu wollen" 95); dat het integen-
deel der Overheid zeer biezondere zorg en kunst moet zijn, op zijn
plaats en tijd uit te maken, wélke handelingen gemiddeld nutteloos zijn,
en als zodanig in aanmerking komen als Onrecht te worden gewraakt.

Zo is dan de Staat gegrond in wat men achteraf zou kunnen
noemen de behoefte aan Recht, doch is het Recht er eerst in en
door de Onrecht-wrakende Staat. Waarmee wij ons in strijd brengen
met hen die, op de meest onderscheiden wijzen, menen het Recht
te kunnen denken als van elders, en zonder noodzakelik verband
met het Staatsgezag, gegeven. Na hen die, met behulp der Rede
alleen, eeuwige subjektieve rechten, „mensenrechten" konstrueerden,
kwamen zij die het Recht beschouwden als een histories evoluerende
uitingsvorm van \'t mensenleven, gelijk de Taal, en die, naarmate
zij al dan niet eeri afzonderlike rubriek voor \'s mensen geestelik
leven reserveren, tot de „historiese" dan wel tot de „organiese"
school behoren; toen vervolgens de moderne sociologie deze mystiek
niet langer verdragen kon, werd om beurten het Recht gemaakt
tot overheersingsmiddel, vorm van imitacie, produkt van tradiecie
e.t.q.; en toen eindelik de redelike hedendaagse mens weigerde
zijn redelikheid langer het zwijgen op te leggen en zich afvroeg,
wat dan wel voor hèm de aanleiding was, zijn gedragingen te richten
naar het Recht, kroop de Rede waar hij niet gaan kon, en ontdekte
zich zelve weder in „régie de conduite", „primaire wet", „rechts-
bewustzijn", etc.

Alle deze leringen gelijkelik echter geven slechts uiting, elk op
zijn wijze, aan het onmiddellik waarneembare feit, dat „men" zonder
rechtstreekse aanraking met de sterke arm, zich van zekere han-
delingen pleegt te onthouden, zonder andere, dadelik blijkbare,
redenen, dan dat „men" deze handelingen pleegt achterwege te
laten. Wie echter vraagt naar het wezen van het Recht, vraagt
naar een verklaring van dit feit, en niet naar een min of meer
gelukkige omschrijving van zijn toedracht. En wie vraagt naar liet
wezen van het Recht, zijnde dit een richtsnoer in \'t leven van
redelike wezens, vraagt wat het Recht voor deze redelike wezens
is, indien en zodra zij zich daarvan rekenschap geven; een vraag
van des te meer prakties belang, naarmate zulk zich-rekenschap-

95) Jcllinck. Allg. Staatsl., bl. 583. — Ook naar deze zijde dus vindt het ge-
bied der gemiddelde nutteloosheid ten allen tijde zijn naar tijd en plaats verschoven
limiet in wisselende grensgevallen.

geven hoe langer hoe meer gemeen goed wordt, zij \'t ook vaak
op uiterst gebrekkige wijze 96)_: de biezondere taak der staatsleer
zij het dan, deze wijze minder gebrekkig te doen zijn, in stede van
die mèt al zijn gebreken tot voorwerp van onderzoek ter beschrij-
ving te maken.

Alle deze leringen gelijkelik, als blote beschrijving van „id quod
plerumque fit", slechts onderling afwijkend in de omschrijving der
toedracht 97), schieten dan ook te kort, als plotseling blijkt, dat
nog iets anders nodig is dan beschrijving van zekere levensge-
woonten, om te geraken tot een kategorie, die enerzijds voldoende
homogeen en anderzijds voldoende omperkt is, om aanduiding met
een eigen benaming redelik taalgebruik te doen zijn; als blijkt, dat
men over het Recht niet ten einde kan denken (en evenmin be-
schrijven), zonder te geraken tot het Onrecht, en dat men aan deze
tegenstelling, waarin toch noodwendig beider wezen aan het licht
moet komen, geen recht laat wedervaren met nu op zijn beurt
het andere maatschappelik verschijnsel, het Onrecht, in zijn toe-
dracht te beschrijven. Zomin als de regel is verklaard men hem als
„regel" te omschrijven, zij \'t ook als gekwalificeerde regel, zomin
verklaart men de afwijking ervan, door die als uitzondering voor
te stellen: de banale betrekking van regel tot uitzondering geeft

96) Cf. Tarde, L\'Opinion et Ia Foule, bl. 65 : „Tout irait pour le mieux si l\'opi-
nion se bornait à vulgariser la raison pour la consacrer en tradition. La raison
d\'aujourd\'hui deviendrait de la sorte l\'opinion de demain et la tradition d\'après-
demain. Mais, au lieu de servir de trait d union entre ses voisines, l\'opinion aime
à prendre parti dans leurs querelles, et tantôt, s\'énivrant de doctrines nouvelles à
la mode, saccage les idées ou les institutions coutumièrcs avant de pouvoir les rem-
placer, tantôt sous l\'empire de la Coutume, expulse ou opprime les novateurs
rationnels, ou les force à revêtir la livrée traditionnelle, hypocrite déguisement."

97) Dus in zoverre slechts onderling strijdige soorten van historicisme. Historicisme
pleegt de vraag naar het doel onbewust gelijk te stellen met die naar de oorzaak.
Zolang er geen voldoende feitenmateriaal aanwezig was, om met vrucht te trachten
naar oplossing van die laatste vraag, was deze verwarring een geringer bezwaar:
men fingeerde een oorzaak in overeenstemming met wat men gevoelde als het doel
\'Natuurrecht). Doch sinds het cmpicrics onderzoek vruchtbaarder werd, beging men
de veel noodlottigcr fout in de ontdekte oorzaak ccn bestemming te vinden. (Sociologie).
Tussen deze beide uitersten bevindt zich de, enger dusgenoemde „Historicse School",
zij \'t ook dat deze zich mcer-biczondcrlik bezighoudt met de inhoud van \'t recht,
niet met zijn geldigheid. Als tussenvorm, beweegt de School zich in voortdurende
inkonsekwencie, die enerzijds de korrektuur rechtvaardigen van Bcrgbohm\'s
rechtzinnigheid (cf. l.c. § 16), anderzijds het mogclik maken de stichters der School
tegen elke aanval te verdedigen, daar zij steeds blijken ook het tegendeel gezegd

omtrent de wezenlike verhouding der besproken tegendelen geen
enkele opheldering, en er is geen andere dan kwantitatieve grond-
slag aanwezig, om hem niet om te keren.

Al deze leringen gelijkelik derhalve schieten te kort daar, waar
het er juist op aan komt: als gevraagd wordt naar het kriterium
van Recht en Onrecht. Wie echter omtrent het Onrecht niet
anders weet te zeggen, dan dat het afwijking is van het Recht,
zwijge over beide. Wat dan verdrietig is om te beseffen, voor
wie er juist over wilde spreken. Niet alle doen pogingen, om uit
deze impasse te geraken, dus blijken ook niet alle bemerkt te
hebben, dat zij er in zijn geraakt. Voorzover zulke pogingen wèl
zijn gedaan, is zeer zeker typerend een passage uit D u g u i t \'s
meer vermeld werk 98). Weliswaar is D u g u i t in zijn biezon-
derheid gekarakteriseerd door zijn leer der „solidarité", hierin
bestaande, dat de mens, als maatschappelik wezen, nu eenmaal
feitelik solidair is, en als zodanig de solidarité ook wil, — niet
als gevolg van overwegingen, die hem te eniger tijd minder juist
konden gaan schijnen, doch wijl hij vanuit zijn maatschappelike
menselikheid „ne peut pas ne pas vouloir la solidarité". Deze
biezonderheid verdwijnt echter, als wij hem zien onderscheiden
tussen „solidarité par similitudes.\' en „solidarité par division de

tc hebben van wat hun in concreto wordt verweten. Zo weet Manig k de aanval
van Kantorowicz (in: Was ist uns Savigny? 1912) op het historisme niet
afdoender tc keren, dan door aan tc tonen, dat S a v i g n y \' s -Historismus" — niet
konsckwcnt was (Cf. Manigk, Savigny und der Modcmismus im Recht, 1912,
bl. 76 sqq.) In \'t midden latend in hoeverre dit een eerherstel voor Savigny kan
beduiden, ligt het voor de hand, dat een aanval op het historicisme zelve hiermede
geenszins kan worden afgewezen: het historicisme, dat de vraag naar \'t „waar-
vandaan" en die naar \'t „waartoe" onnadenkend vereenzelvigt in de éne naar \'t
..waarom". Terecht zegt Kantorowicz, 1. c. „Rcchtsqucllc ist für den Juristen
Qucllc der Rechtspc/fun^, für den Historikcr Qucllc des Rechtsinhalta". Het in de
text gewraakte historicisme is dat, hetwelk zich deze grensscheiding niet bewust
blijft: niet slechts het recht ip zijn ontwikkeling bestuderen, doch ook die ontwik-
keling zelve normeren wil. Hierbij wordt dan vergeten, dat i. c. het ontwikkelende
agens, in tegenstelling met „natuurlikc" cvolucie, \'s mensen intcllckt zelf is: als dit
intcllckt zich. bestuderend, buiten die cvolucie plaatst, in stede van praktics kritics
wordt, ontneemt het zichzelf, dus het wezenlike, aan het bestudeerde objekt, en
vervalt in onvruchtbare onanie. Typerend hiervoor is, dat het historicisme, waar
\'t van zijn toekomstbclangstelling wil doen blijken, „organics" wordt: cf. c. c. M a-
n i g k, 1. c. bl. 59.