U

ONDERZOEKINGEN OVER DEN
:: INVLOED VAN SOMMIGE ::
PHYSICO-CHEMISCHE EN VITALE
:: VOORWAARDEN OP HET ::
ELECTROGRAM VAN HET OVER-
LEVENDE KIKVORSCHHART

m

m

W. H. JOLLES

ONDERZOEKINGEN OVER DEN INVLOED VAN
SOMMIGE PHYSICO-CHEMISCHE EN VITALE
:: VOORWAARDEN OP HET ELECTROGRAM ::
VAN HET OVERLEVENDE KIKVORSCHHART

ONDERZOEKINGEN OVER DEN
:: INVLOED VAN SOMMIGE ::
PHYSICO-CHEMISCHE EN VITALE
:: VOORWAARDEN OP HET ::
ELECTROGRAM VAN HET OVER-
LEVENDE KIKVORSCHHART

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN
GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEES-
KUNDE AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE
UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN RECTOR-
MAGNIFICUS DR. P. H. DAMSTÉ, HOOG-
LEERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN
EN WIJSBEGEERTE, VOLGENS BESLUIT VAN
DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN DE
BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER GE-
NEESKUNDE TE VERDEDIGEN OP DINSDAG
16 JANUARI 1917, DES NAM. TE 4 URE, DOOR

WILLEM HENDRIK JOLLES, arts

:: GEBOREN TE ARNHEM ::

A. OOSTHOEK — 1917 — UTRECHT

AAN MIJNE VROUW

AAN MIJNEN VADER

EN DE NAGEDACHTENIS MIJNER MOEDER

Bij het eindigen van mijn„ proefschrift is het mij
eene behoefte U dank te zeggen, Hoogleeraren en Lec-
toren der philosophische en medische faculiteiten der
Utrechtsche Universiteit voor het onderwijs, dat ik van
U mocht ontvangen.

In het bijzonder richt ik mij tot U, Hooggeleerden
Zwaardemaker, Hooggeachten Promotor, om mijne
oprechte dankbaarheid te uiten voor alles, wat Gij het
laatste jaar voor mij geweest zijt. De groote aantrekke-
lijkheid van het werken op Uw laboratorium is de aan-
genaam vriendschappelijke geest, die daar steeds heerscht.
Gij laat een ieder, die daar werkt, geheel vrij; maar
daarnaast weet Gij toch door Uwe leiding den weg
duidelijk te maken, dien men bij zijn onderzoek moet
volgen. Weest U er van overtuigd, dat Gij door Uwe
groote hulpvaardigheid en voorkomendheid het arbeiden
aan mijn proefschrift tot een bij uitstek nuttig en
aangenaam werk hebt gemaakt.

Nooit zal ik U, Hooggeleerden Talma erkentelijk
genoeg kunnen zijn voor de jaren, die ik als Uw assistent
mocht werkzaam zijn. Het is niet onder woorden te
brengen, wat ik van U leerde; steeds ivös Uw kritische
geest er op uit aan te sporen tot eigen onderzoek. De
lessen, die ik van U kreeg, zullen voor mij steeds een
kostbare schat blijven en zullen mij behulpzaam zijn
den weg, dien ik tot den mijnen koos, goed te kunnen
volgen.

Voorts wil ik U allen, die mij behulpzaam waren bij
het arbeiden aan mijn onderzoek, nog mijn dank be-
tuigen.

Dit voorwoord kan ik niet eindigen, dan na tot U,
mijne vrienden, het woord gericht te hebben en de heer-
lijke uren te zamen als leden van het U. S. C. door-
gebracht te gedenken. Nooit zal ik dien mooien studen-
tentijd vergeten, die alleen te bereiken is als lid van
het studentencorps. Daarom besluit ik met de woorden.

„ Vivat, crescat, floreat U. S. C. in aeternum".

INLEIDING.

Voor ik mijne proefnemingen ga beschrijven en daar
eene conclusie uit trek, wil ik eerst trachten een over-
zicht te geven, al is het dan ook slechts een zeer
beknopt, van de meeningen, die in de loop der jaren
over het electrocardiogram¹) bestaan hebben. Hoevele
opvattingen er ook heerschten en hoevele mededeelingen
er telkens gepubliceerd werden over dit onderwerp,
geloof ik toch, dat het nog aan niemand gelukt is,
Waarheid te brengen in dezen chaos van meeningen.
Niemand slaagde er tot dusver in eene verklaring der
feiten te geven, waarop niet dadelijk eene kritiek werd
uitgeoefend. Maar naast het aantoonen van de zwakke
punten in het betoog van den ander vermocht men
niet iets te geven, dat algemeen werd aanvaard.

Wanneer men bedoelt een historisch overzicht te
geven van de ontwikkeling der electrocardiographic,
moet men teruggaan tot het jaar 1855, toen Kölliker
en H. Muller²) de eerste aanduiding vonden van het
werkelijke EKG, dat zich al dan niet verheft op eenen
ruststroom (demarcatiestroom). Het gelukte hun eenen
2 phasischen actiestroom in het hart aan te toonen. De
2 tegengesteld gerichtte toppen [schreven zij toe aan
de systole en diastole. Zeer vele onderzoekers o.a.

\') In het vervolg zal ik voor electrocardiogram de afkorting
EKG gebruiken.

²) Kölliker en H. Müller. Verhand, der phys.-mediz. Ge-
sellsch. Würzburg 1856. Bd. 6. blz. 528.

Donders¹) en Nuël²) bevestigden de ontdekking met
behulp van den physiologischen rheoscoop. Doch het
bleek, dat ter nadere kenschetsing de tot dusver ge-
bruikte galvanometer geen geschikt instrument was.
Met name bleef de juiste vorm van het verschijnsel
verborgen, daar de uitslag veel te traag tot stand kwam,
om de electrische variatie, waarom het te doen was,
zuiver zichtbaar te doen worden.

Aan dit bezwaar is tegemoet gekomen door den
rheotoom van Bernstein, welke methodiek het eerst
door Engelmann³) op het hart werd toegepast.

Hiermede gelukte het inderdaad eenen scherp
bepaalden 2 phasischen stroom van he.t hart af te leiden.

Naast den rheotoom van Bernstein was er nog een
ander toestel, dat gebruikt werd voor het electrische
hartonderzoek: n.1. de capillairelectrometer van Lipp-
mann. Dit toestel in 1873 geconstrueerd, werd in de eerste
jaren van zijn bestaan te weinig gebruikt. In 1876 deed
Marey⁴) er onderzoekingen mede over de electrische
verschijnselen van de hartspier. Veel later 1883 publi-
ceerden Burdon-Sanderson en Page⁵) proeven, gedaan
met den capillairelectrometer op de harten van kik-
vorschen en schildpadden, en besloten hieruit tot hunne
opvatting over \'het EKG, dat de geheele ventrikel zich
gelijkmatig samentrekt, doch hetzij de basis, hetzij de
punt-langer gecontraheerd blijft. Langen tijd is deze
meening als de algemeen gangbare blijven gelden.

Al de genoemde onderzoekingen werden gedaan op
blootgelegde harten van verschillende dieren.

\') Donders. Onderz. gedaan in het Phys. Lab. te Utrecht.
Reeks III. Deel I blz. 256.

²) Nüël. Ibid. Deel II. blz. 291.

³) Engelmann. Ibid.

⁴) Marey. Compt. rendues de 1\'Acad. T. 83 blz. 278.

⁵) Burdon-Sanderson and Page. Journ. of Physiol. vol. 2.
blz. 384.

Het gelukte aan den Engeischen physioloog Waller \')
in 1889 met den capillairelectrometer het EKG van een
normaal persoon aan te toonen. De curve, met den
capillairelectrometer verkregen, was niet de werkelijke
vorm van het electrische proces, dat in de hartspier
plaats heeft. Er moest eene methode gevonden worden,
om de eerste curve om te rekenen tot de werkelijke,
die het gevolg is van de opeenvolgende s.troom-
sterkten in het hart. Op schitterende wijze is dit gelijk-
tijdig aan Einthovens) en Burch³) gelukt. De eerste
echter hier niet mede tevreden, wilde een toestel
construeeren waarmede men, zonder die omslachtige
berekening dadelijk den waren vorm van het EKG kon
registreeren. Hij vervaardigde den „Eint/iovenschen
snaargalvanometer",⁴) waarmede hij EKG Verkreeg,
volkomen gelijk aan die, welke langs mathematischen
weg uit de capillairelectrometer curve waren berekend.

Ik zal nu overgaan tot eene bespreking van de
verschillende EKG theorien ; waarbij ik mij niet geheel
aan de chronologische volgorde houd. Ik tracht de
verschillende meeningen eenigszins in groepen te ver-
eenigen.

De theorie van Einthoven⁵) zal de eerste zijn, die
ik weergeef. Zijne oorspronkelijke opvatting, waarbij
hij ondanks veel tegenstand steeds is gebleven, is, dat
het EKG de uitdrukking is van de contractiegolf, die
over de hartspier verloopt.

Ik geloof het duidelijkste te doen met woordelijk
aan te halen, wat Einthoven schreef in „Weiteres
über das Electrocardiogram". „Das Electrocardiogram

\') Waller. Journ. of Physiol. vol. 8. blz. 229.

^:) Einthoven. Pflüger\'s Arcli. f. Physiol. Bd. 60. blz. 101.

⁵) Burch. Proceedings Royal Society London, vol. 59. blz. 18.

■•) Einthoven. Annal. d. Physik. Bd. 12 blz. 1059.

⁵) Einthoven. Pfliigers Arch. f. Physiol. Bd. 122. blz 517.
cn Pflügers Arch. f. Physiol. Bd. 149. blz. 65.

„lehrt uns unmittelbar nur den Weg der negativ-elek-
trischen Welle im Herzen kennen. Setzt man voraus,
„dasz der Zusammenhang zwischen dieser Welle und
„der Erregung oder der Zusammenhang zwischen der
„Negativität und der Kontraktion aufgehoben ist, so
„kann man aus der Form des Elektrocardiogramms
„nicht auf die Wege schlieszen, welche die Erregung
„und die Kontraktionswelle zurücklegen.

„Wir dürfen aber annehmen, dasz die Kontraktions-
„welle auf der Stelle, wo sie anlangt, immer mit einer
„Negativität des dort befindlichen Muskelfasern verbun-
den ist. Die Kontraktion ist die Folge der Erregung,
„und in der Regel werden Erregung, Negativität und
„Kontraktion so innig zusammenhangen, dasz, wenn
„der Weg der negativ-electrischen Welle durch den
„Herzmuskel bekannt ist, zugleich der Weg angegeben ist,
„den die Erregung und die Kontraktionswelle nehmen".

Verder is nu de meening van Einthoven, dat, wanneer
de contractiegolf uit de voorkamers op de kamers is
overgegaan, de contractie van de kamers op vele
plaatsen gelijktijdig begint, \'t geen zijne uitdrukking
vindt in het toppencomplex QRS. De top R komt tot
stand, doordat die deelen van het hart, die het dichtst
bij de basis zijn gelegen, het sterkst gecontraheerd zijn,
terwijl de top S veroorzaakt wordt daardoor, dat de
contractie van de omgeving van de punt overweegt.
De ruststand van de snaar tusschen QRS en T wijst
er op, dat de geheele spiermassa gelijkmatig is samen-
getrokken. Wanneer deze contractietoestand in eens in
de geheele hartspier ophoudt, vormt er zich geen T;
wanneer het ontspannen worden geleidelijk gaat, dan
vertoont de top T zich. De richting van T hangt er
van af, welk gedeelte van den ventrikel het langst ge-
contraheerd blijft.

Geheel in overeenstemming met de meening van
Einthoven en er eene bevestiging van gevende, zijn

de proeven die Clement¹) in het laboratorium van
Garten deed; hij kon door gebruik te maken van de
z.g. differentieelelectroden de potentiaalschommelingan
van een beperkt stukje van het hart registreeren. Hij
maakte nu gelijktijdig een differentieel d.w.z. zeer
plaatselijk en een normaal EKG, en vond dat de top
R zich in beide gelijktijdig openbaart; een bewijs dus,
dat het locale stuk en de overige deelen van het hart
zich tegelijkertijd contraheeren. Clement zag, dat de
top T zich wel overal op hetzelfde oogenblik vertoont,
maar dat hij in het eene differentieel EG dikwijls eene
andere richting heeft dan in het andere; \'t geen vol-
komen met Einthovens meening overeenstemt, dat niet
alle gedeelten van het hart tegelijkertijd verslappen.

Eenen trouwen aanhanger vindt Einthoven in Garten,
Clements leermeester, die zich geheel vereenigt met
den Leidschen physioloog. Nog in zijne onlangs ver-
schenen publicatie²) zegt hij: „Wij sluiten ons bij de
„opvatting van Einthoven aan, dat de curve van het
„EKG door ongelijktijdigheden in den prikkelafloop in
„de verschillende gedeelten der kamer tot stand komt".

Tot deze conclusie besluit hij uit zijn uitvoerige
waarnemingen met het DEG.³)

In hoofdtrekken komt Samojloff⁴) in zijne laatste
publicatie met Einthoven overeen. Zijne hoofdgedachte
is, dat het EKG de algebraïsche som is van de in het
hart optredende potentiaalverschillen. Hij schrijft in zijn
geciteerden arbeid aldus:

„Es ist im groszen und ganzen ziemlich gleichgültig
„für die Summationskurve, auf welchen Wege die Erre-

\') Clement. Zeitschr. f. Biologie. Bd. 58. blz. 110.

■) Garten und Sülze, Zeitschr. f. Biologie. Bd. 66. Hft. 11.

⁵) D.E.G. wordt gebruikt als eene afkorting van differen-
tieelelectrograni, d.i. het E.G. opgenomen met de differentieel-
electroden van een zeer klein gedeelte van de hartspier.

⁴) Samojloff. Pflügers Arch. f. Physiol. Bd. 155. blz. 471.

„gungswelle den einen und den anderen Punkt erreicht
„hat; blosz die Reihenfolge, in welcher dieselben erregt
„werden, und der Verlauf, sowie namentlich die Dauer
„der Erregung desselben, sind für die Form des EG\'s
„maszgebend. Allerdings ist die Sache bedeutend coin-
„plicierter, wenn wir nicht von zwei Punkte, sondern
„von sämtlichen Punkten der Herzoberfläche zumal eines
„zweikammerigen Saugetierherzen ableiten, wie es bei
„Electrocardiogrammenaufnahmen der Fall ist. In dieser
„Beziehung scheinen mir diejenigen Erklärungen, die
„Einthoven in seiner letzten Arbeit¹) gegeben hat, sehr
„beachtenswert".

De hoofdgedachte van Samojloff is dus dat het
EKG de som der potentiaalschommelingen is. Hierover
kom ik later nog te spreken.

De meeningen van de tot nu toe genoemde schrijvers
zijn tot ééne groep te vereenigen, waarbij zich dan
nog verder vele physiologen geheel of gedeeltelijk
aansluiten.

Eene andere is die, waarbij getracht wordt den vorm
van het EKG te verklaren uit een embryologisch en
anatomisch standpunt. De vertegenwoordigers van deze
richting beginnen met Gotch²) eh eindigen met
Nicolai\'. De eerste, een voorstander der embryologische
opvatting, gelooft, dat het contractieverloop in de hart-
spier bepaald wordt door het verloop der primitieve
hartbuis. Uit proeven, die hij met den capillairelectro-
meter deed op harten Van kikvorschen en schildpadden,
maakt Gotch de gevolgtrekking, daf de actiestroom
gedurende den normalen hartöläg niet gelijktijdig over

\') Einthoven. I.e.

²) Gotch. Heart. vol. I. blz. 235.

⁵) Kraus und Nicolai\'. Das Electrocardiogramm des gesun-
den und kranken Menschen 1910 en Pfliigers Arch. f. Physiologie
Dd. 155. blz. 97.

de geheele kamer wordt ontwikkeld; maar, dat zij begint
aan de basis; vandaar voortschreidt naar de punt, om
daarna terug te keeren naar dat deel van den ventrikel,
waar de aorta ontspringt. De embryologische ont-
wikkeling van het hart volgende, stelde Gotch aldus
het verloop van de contractiegolf vast.

De andere onderzoeker over de beteekenis van het
EKG, dien ik meen mét Gotch in één groep te kunnen
vereenigen, is Nicolaï, al is het verschil tusschen
beiden groot. Terwijl de eerste uit de ontwikkelings-
geschiedenis het EKG meent te kunnen afleiden, gelooft
Nicolaï dit uit de anatomie te kunnen doen. Uiteene
anatomische indeeling van de spiervezelen van de
kamer construeert hij zich het verloop van de contractie-
golf en besluit daaruit tot de beteekenis van de ver-
schillende toppen van het EKG.

Zijne theorie is dan als volgt: „Nadat de contractie
van het atrium is afgeloopen en de prikkel door den
bundel van His naar de kamer is gegaan, bereikt hij
het eerst het basale deel van het papillairspiersysteem;
als gevolg hiervan stijgt de top R\') in het EKG steil
naar boven. Dat deze top zoo abrupt naar boven
verloopt, is niet er het gevolg van, dat gedurende dezen
tijd de contractie zoo krachtig is; doch hiervan, dat de
electrische potentiaalverschillen van de verschillende
spiervezelen elkander aanvullen, omdat de prikkel in
dezelfde richting voortloopt. De toppen Q en S zijn
het gevolg er van, dat de prikkel in de spiervezels
eene terugloopende richting (die van den punt naar
de basis) heeft. Wanneer nu het toppencomplex QRS
is afgeloopen, komt de periode, waarin het hart zich
algemeen contraheert, zonder zich aan een bepaald
vezelverloop te storen. Gedurende deze periode van
contractie is de snaar in rust, wat volgens Nicolaï het

\') Nicolaï noemt de QRS groep: I, de T noemt hij F.

bewijs is van een meervoudig, zich wederzijds op-
heffend proces. Zoodra deze tijd van rust van de snaar
voorbij is, verheft zich de tweede toppengroep van de
kamer: n.1. de T groep. Hierbij is de basis weder
negatief: de prikkelingstoestand heeft zich weder naar
de basis verplaatst en Nicolaï neemt aan, dat nu de
spieren bij de uittredingsplaats van aorta en a. pulmo-
nalis in contractie komen; dat\'de prikkel zich dus nu
uitgebreid heeft naar den z.g. conus arteriosus: d.i. de
uitdrijvingsbaan van het bloed uit het hart. Het bestaan
van T heeft naar deze onderzoeker oordeelt, dus eene
groote waarde voor het gezonde hart; wanneer T ont-
breekt of negatief is, zou dat een ongunstig teeken zijn.

Wanneer de top T is afgeloopen, treedt er weder
eene horizontale periode in het EKG op. Deze is dit-
maal het bewijs, dat nu alle actie in het hart is af-
geloopen. Een uitvoeriger beschrijving van deze zoo
ingewikkelde anatomische theorie is te vinden in het
reeds eerder aangehaalde boek van Kraus en Nicolaï
blz. 172 en volgende.

Wij hebben dus nu 2 groepen van meeningen over
het EKG leeren kennen, die van Einthoven en
Garten aan den eenen kant en die van Gotch en
Nicolaï aan den anderen. Doch hoe ontzettend groot het
verschil tusschen beide ook is, toch bezitten zij wel
eenige overeenkomst, welke als wij de volgende groep
nader bezien, nog sterker voor den dag komt. Deze
omvat n.1. al die meeningen, die tot hoofdprincipe
hebben, dat, op welke wijze dan ook, aan de toppen
R en T een afzonderlijk principe ten grondslag ligt.
Op de grens van de 2 groepen van meeningen staat
die van Eppinger en Rothberger \'), die tot het ver-
schil tusschen R en T besluiten uit het verschil van

\') Eppinger und Rotberger. Wiener KI. Wochenschr. Bd.
22. No. 31.,

reactie op diverse chemische processen van de binnenste
en buitenste spierlaag van het hart en in verband
daarmede afwijkingen in R of T; dus is volgens hen
R gebonden aan de inwendige spieren en T aan de
uitwendige. Hunne opvatting steunt dus nog op de
anatomie.

Maar nu de werkelijke dualiteitstheoriën. De eerste
die deze meening opperde, was Straub \') in het jaar
1909. Hij beschouwt de Q R S groep als snel verloo-
pende 2-phasische actiestroomen, die volkomen over-
eenkomen met de 2-phas-stroomen van de gewone
dwarsgestreepte spieren. De beteekenis van T is volgens
Straub hypothetisch: hij acht het onwaarschijnlijk, dat
hij ook het gevolg is van eenen actiestroom; maar vindt
het veel voor de hand liggender, dat hij de uitdrukking
is van geheel andere stofwisselingsprocessen. De
redeneering, die Straub hield om tot zijn dualiteits-
theorie te komen, was de volgende. Volgens zijne
meening ligt het maximum van den T-top in het begin der
diastole: maar nu bestaan er tijdens de diastole geen
actieve spierstroomen in het hart: dus kan T niet het
gevolg zijn van eenen actiestroom. Men neemt meestal
aan, dat gedurende de diastole het hart zich van den
gepraesteerden arbeid herstelt, dat er dus stofwisselings-
processen plaats hebben, die met assimilatie gepaard
gaan. Het ligt nu voor de hand aan te nemen den T-top
met deze processen in verband te brengen; te meer
voelt Straub zich hiertoe gerechtigd, toen hij zag,
dat allerlei physische processen (als vermoeienis, tempe-
ratuursveranderingen etc.), die van invloed zijn op de
stofwisseling, eene wijziging van T veroorzaken.

Eene zekerheid, wat de T-top precies is, geeft Straub
niet, maar hem valt de eer ten deel. de eerste geweest
te zijn, die het gezichtspunt opende, dat R en T het
gevolg waren van 2 processen onafhankelijk van elkaar.

\') Straub. H. Zeitsclirift fiir Biologie. Bd. 53, blz. 499.

Na hem zijn er nog vele andere dualiteitstheoriën
gepubliceerd Een groote factor om aan te nemen, dat
R en T het gevolg zijn van verschillende processen
is wel de opvallend andere vorm, die beide toppen
vertoonen: de één snel, abrupt verloopende, de
andere traag. Dit is werkelijk een groot verschil; maar
mag het als een doorslaand bewijs gelden voor de
tweeërlei oorzaak van de beide toppen?

De meening, die tot deze 3de groep behoort, die na die
van Straub gepubliceerd werd, is die van Hoffmann \').
Wel wint de gedachte, dat het E K G het gevolg is
van 2 verschillende processen vele aanhangers; maar
niet zoo talrijk zijn Hoffmann\'s volgelingen. Hij neemt
aan, dat de Q R S groep het gevolg is van den prikkel,
die over den ventrikel loopt, terwijl hierna de contractie
begint, die zich gelijkmatig over de geheele kamer
uitbreidt, en waarbij dus alle punten iso-electrisch
zijn, wat in het EKG te zien is als de horizontale
lijn S—T. Langzamerhand gaat nu ongelijktijdig de
kamerspier verslappen, waarbij dus het eene deel langer
gecontraheerd blijft dan het andere; hiervan is de top
T eene uiting. In de hoofdgedachte met de theorie van
Hoffmann overeenstemmende zijn Seemann ²) en Eyster
en Meek³). Zie noot 4.

Ook een voorstander van de dualiteitstheorie, hoewel

\') Hoffmann. Die Electrocardiographie. 1914 en

Pflügers Arch. ,f. Physiol. Bd. 133. blz. 552.

²) Seemann. Zeitschr. f. Biologie. Bd. 59, blz. 53.

^x) Eyster and Meek. Amer. Journ. of.Pliysiol. Vol. 31, blz. 31.
^{1 4}) Weder een geheel andere opvatting over het EKG is
die van Ussow. Deze onderzoeker houdt de Q R S groep voor
de uiting van het begin der contractie. Is het hart gecontraheerd,
dan treden er dislocaties en vormveranderingen op, waarvan
de top T het gevolg is.

Deze ineening is geciteerd naar Hoffmann: de oorspronke-
lijke tekst is vermeld in Zentralblatt f. Herzkrankhelten und
Erkrank. der Gefasze. 1911.

weder eene andere meening toegedaan, is Eiger¹). Hij
gelooft met zoovele anderen, dat de Q R S groep in
verband moet worden gebracht met den prikkel, die
van de voorkamer komende door den bundel van His,
naar de kamer zich uitbreidt; de prikkelingstoestand
komt echter niet onmiddellijk aan de basis, in den
ventrikel, doch iets lager. Er is vervolgens eene uitbrei-
ding van den stroom in 2 richtingen; de ééne naar
de basis, de andere naar de punt. Heeft de eerste de
overhand, dan treedt Q op; overweegt echter de tweede,
dan komt R voor den dag. Ook de top S behoort
volgens Eiger tot de phase van het prikkelverloop.
Het verdere gedeelte, n.1. de periode S—T en den top
T noemt Eiger de biochemische periode. Gedurende
den afstand S—T houden de potentiaalverschillen
elkander in evenwicht, zoodat de snaar nu geheel in
rust is. Bij het ontstaan Van T treedt er eene rustver-
storing op. Deze potentiaalverschillen zijn het gevolg
van chemische processen, die in de hartspier plaats
hebben, welke de contractie begeleiden. Gedurende
den tijd van biochemisme kunnen allerlei invloeden in
een bepaalden zin op het ana- of katabolisme inwerken.

Over de verdere meeningen van Eiger, waarbij hij
zich geheel stelt op het standpunt van zijnen leer-
meester Cybulski n.1. over de meerphasiteit der in het
hart optredende stroomen, hoop ik later nog te spreken.

Van de theorieën, die tot richtsnoer hebben, dat aan
R en T niet hetzelfde proces ten grondslag ligt, blijft
mij nu nog ééne over. Dat ik deze tot het laatste
bewaarde, komt zeer zeker niet daardoor, dat dit de
minst belangrijke is; mij rest dan nog de theorie
te bespreken, die bedacht en uitgewerkt is in het
Physiologisch Laboratorium te Amsterdam. De eerste
mededeeling in deze richting was die van Nelly

■) Eiqer. Pfl. Arch. f. Physiol. Bd. 151 blz. 1.

C. Bakker \'), die wel niet zoo zeer handelt over de
dualiteitstheorie, maar toch als eene voorloopster is te
beschouwen van eene later gepubliceerde meening van
Veen. Bakker, onder den indruk van de proeven van
Straub ²), dat elk deel van het hart een volledig E K G
levert, deed zeer nauwkeurig deze proeven na op het
hart van een aal. Zij kwam tot het resultaat, dat de
electrische verschijnselen van de geïsoleerde van elkan-
der gescheiden gedeelten van het hart: n.1. van het
atrium en van den ventrikel, identiek zijn en dat ieder
uit 2 groepen van toppen bestaat: uit eene steil ver-
loopende, gewoonlijk 2 phasische groep en uit eene
langzaam plaats hebbende, eveneens meestal 2 phasische.

Daar zij nu dus overtuigend aantoonde, dat de groepen
Q R S en T zoowel in atrium als ventrikel voorkomen
en in beide hetzelfde verloop hebben, trachtte men in
Amsterdam eene verklaring te geven, hoe het mogelijk
was, dat in beide hartsgedeelten deze toppen zich
vertoonden en wat van ieder de oorzaak was. Over
dit vraagstuk laat Bakker zich niet uit; maar om
hiervan eene verklaring te geven was het werk van
Veen.

Gelijk de meeste onderzoekers tegenwoordig, neemt
Veen ook aan, dat het E K G de algebraïsche som is
de^ in het hart optredende stroomen, een principe,
waarop ik zoo aanstonds nog hoop terug te komen, en dat
in korte duidelijke woorden door Selenin is geschetst.

Maar de quaestie is: welke zijn deze stroomen.

Hierop heeft Veen ³) een antwoord trachten te geven.

Niet alleen in het EKG zijn 2 toppen; doch ook
in het mechanisch tracée is een tweetoppig plateau te

■) Nelly C. Bakkfr. Zeitschr. f. Biologie Bd. 59, blz. 335.
²) Straub, 1. c.

Veen. Ned. Tijdschrift v. Geneeskunde 1914. Tweede
helft. No. 24.

onderscheiden. Nu heeft Léon Frédéricq \') aangetoond,
dat de vorm van dit plateau zijn oorzaak heeft in de
hartspier zelf. Door bijv. den voedingstoestand van de
spier minder gunstig te maken, gelukte het hem van
de tweetoppige curve een ééntoppige te maken.

Nu bracht dit door Frédéricq waargenomen feit
Veen op de gedachte, of er niet een parallellisme kon
bestaan tusschen de 2 toppen uit het mechanisch tracée
en die uit het E K G. Hij constateerde het feit, dat
ook de 2de top in het E K G uitvalt bij slechten voedings-
toestand van de hartspier. Na dezen stap gelukte het
Veen de beteekenis der 2 toppen nog nader te leeren
kennen, door eene waarneming van Wertheim Salo-
monson ²). Deze nam het EKG op van kippenem-
bryonen van af het 60ste uur, nadat de bebroeding
begonnen was. Hij was dus in staat de ontwikkeling
van de verschillende toppen te volgen; en toen werd
gevonden, dat, terwijl oorspronkelijk slechts één top
aanwezig was, die overeenkomt in vorm met den T,
zich langzamerhand vóór dezen top een nieuw toppen
complex ontwikkelt, de QRS groep; dat het voor
den dag komen van deze groep samenvalt met de
voortschrijdende ontwikkeling van den histologischen
bouw van de hartspier en wel met het optreden van
het fibrillensysteem. In verband met de onderzoekingen
van Frédéricq en de stofwisselingsproeven van de
werkende hartspier door Pekelharing ³), besluit Veen
tot de theorie, dat „de hartsamentrekking moet worden
opgevat als eene gecombineerde samentrekking van
fibrillen en sarcoplasma, en wel zoodanig, dat de fibrillen
de hartsamentrekking slechts inleiden, maar dat het

\') Frédéricq, Archives intern, de Biologie. T. 8.

²) Wertheim Salomonson. Pflügers Arch. f. Physiologie.
Bd. 153. blz. 553.

\') Pekelharing. Ned. Tijdschrift voor Geneesk. 1913. Deel
II. No. 9.

voornaamste deel komt op rekening van het sarco-
plasma". Hij beschouwt top R als eene uiting van
de contractie der fibrillen en top T als ééne van die
van het sarcoplasma.

In verband met zijne theorie over het EKG wil
Veen ook eene verklaring geven van het feit, dat
onder bepaalde omstandigheden van een hart het E K G
kan doorgaan, terwijl de pulsaties hebben opgehouden.
Dit feit werd door vele onderzoekers gezien: o.a.
Fano, Noyons, Locke en Rosenheim en Mines, doch
eene afdoende verklaring werd er niet van gegeven.
Veen tracht dit verschijnsel aldus uit te leggen, dat
de sarcoplasmasamentrekking is uitgevallen, terwijl de
contractie der fibrillen doorgaat; deze is echter niet
sterk genoeg om den mechanischen uitslag van het hart
te doen zien. Volgens deze redeneering moet in het
EKG alleen de Q R S groep voor den dag komen,
terwijl de top T moet zijn uitgevallen; \'t geen Veen
dan ook werkelijk regelmatig ziet. Deze theorie komt.
volgens hem overeen met de waarnemingen van Hoff-
mann \') en Trendelenburg ¹), die den hartsstilstand
bereikten door muscarinev.ergiftiging. Het electrisch
phenomeen ging bij hen door, echter zonder T.

Op één pnnt is, zooals ik reeds schreef, de grootste
meerderheid der onderzoekers het wel eens; zoowel
Einthoven, Nicolaï, Samojloff, de aanhangers derdiiali-
leitstheorie; dus allen, schrijvers van de meest uiteen-
loopende opvattingen, zijn het roerend eens, dat het
EKG de algebraïsche som is van de in het hart ver-
loopende stroomen. Zeer scherp \'is dit standpunt door
Selenin³) weergegeven, die de 2 kamers, of het linker
en rechter gedeelte van het hart vergelijkt met 2 gal-
vanische elementen. De in deze elementen ontstane

1 ) Trendelenburg. Pflügers Arch. f. Physiol. Bd. 144, blz. 39.

stroomen compenseeren zich gedeeltelijk en het EKG is
het gevolg van de interferentie van de in de verschillende
gedeelten van het hart optredende electrische stroomen.

Dit is, durf ik wel zeggen, het eenige punt van overeen-
stemming op het gebied der electrócardiographie. Want
niet alleen bestaat, zooals ik reeds uiteenzette, verschil
over de beteekenis van de verschillende toppen en over
den weg, dien de electrische stroom in de hartspier volgt:
maar ook is er groot verschil van meening over de vraag,
of deze stroomen twee; of meer-phasisch zijn.

Over al de verschillende opvattingen zal ik niet uit-
weiden ; maar mij beperken tot eene mededeeling over de
tweephasiteit der stroomen: n. 1. tot die van Cybulski, \')
welke meenig door Eiger-) geheel op de hartspier is toe-
gepast. Het grondprincipe van zijne theorie is, dat
electrische verschijnselen in de spieren en de overige
organen hun oorzaak te danken hebben aan een ver-
schil in concentratie der ionen van de verschillende
cellen. Cybulski zegt nu verder, dat gedurende het
prikkelverloop in een spier er 2 electromotorische
krachten ontstaan: de ééne komt overeen met de lstephase
van den stroom en ontstaat op de grensoppervlakte
van geprikkelde en niet geprikkelde spiersubstantie;
de 2dc electromotorische kracht, welke later ontstaat
op de grens, waar de prikkel eindigt. Hij stelt zich
het ontstaan der stroomen van de eerste phase aldus
voor: dat, wanneer in een spiervezel een prikkel ont-
staat, na een korten tijd het geprikkelde deel uit elkaar
valt. Er komen nu ionen vrij, de positieve hebben
eene grootere beweeglijkheid en snellen vooraan;
de negatieve blijven achter en op deze wijze ont-
staat er dus een dubbele laag, wat een poten-
tiaal onderscheid tengevolge heeft en hierdoor

\') Cybulski. Ac. des Sciences de Cracovie. Serie B. Mars 1910.
blz. 173.

²) EIger. l.c.

ontwikkelt zich een stroom. Aldus breidt de stroom
zich van spiervezel op vezel uit. In ieder gedeelte der
spier treedt, wanneer aldus de eerste stroom is door-
gegaan, eene restitutie op en er vormt zich een nieuwe
dubbele laag ionen, doch nu met de positieve en
negatieve juist andersom, dus een stroom in tegenge-
stelde richting: de 2de phase.

Dit is in het kort weergegeven de concentratieketen-
theorie van Cybulski over de 2 phasiteit van eiken
spierstroom.

Eiger paste deze theorie toe op de hartspier. De
gedachtengang door hem gevolgd was aldus: de prikkel
komende uit de voorkamer breidt zich langs den bundel
van His naar de kamer uit. Eenmaal aan de basis aan-
gekomen, verloopt hij in 2 richtingen, die aan elkander
tegengesteld zijn, doch beide van de basis over de
punt weer terugloopen naar de basis. Daar nu iedere
stroom 2 phasisch is, loopen er dus 4 phasen over
de hartspier, deze kunnen elkander gedeeltelijk com-
penseeren en uit de algebraïsche som dezer stroomen
wordt het EKG gevormd.

Het zal waarschijnlijk velen vreemd zijn voorgekomen,
dat ik, met uitzondering van de inededeeling van Bakker
tot nu toe alleen over het kamergedeelte van het EKG
sprak. Geenszins is dit, omdat de top P en wat daar-
mede annex is, mij van minder belang toeschijnt, doch
komt hieruit voort, dat de verschillende theorien zich
grootendeels met den ventrikel bezighouden en dat
ik door mijne proeven meer gedreven werd mij in het
bijzonder te interesseeren voor de toppen, die het ge-
volg zijn van electrische schommelingen in de kamer.

Alle onderzoekers zonder eenige uitzondering zijn
het geheel eens, dat de top P het gevolg is van den
prikkel, die over het atrium gaat. Maar is deze top
werkelijk de eenige verheffing, die het voorkamer EG
ons laat zien? In den laatsten- tijd zijn over dit vraag-

stuk vele onderzoekingen gedaan en alle werkers op
dit gebied kwamen zonder onderscheid tot hetzelfde
resultaat, n.1. dat het atrium een volledig EG levert
met de groep QRS en top T, die, zooals Bakker aan-
toonde, dikwijls diphasisch is. De gewoonlijk gevonden
top P representeert dus het complex QRS en top T.

De voornaamste onderzoekers over dit vraagstuk zijn:
H. Straub, \') Noyons,¹) Hering,²) Nelly C.Bakker,³)
Frédéricq ⁴) Eiger, °) W. Straub ⁵) en Samojloff. ⁶)

Dat het voorkainer-EG dus dezelfde toppen heeft
als dat van de kamer, staat buiten twijfel vast, maar
niet alleen het atrium vertoont deze toppen; neen
ieder uitgesneden stukje der hartspier laat een
duidelijk EG zien, zooals overtuigend door Bakker,
Eiger, Frédéricq en vele anderen is aangetoond.

Ik hoop, zoo onpartijdig mogelijk, een kort overzicht
gegeven te hebben van de voornaamste opvattingen
over het EKG. Dat ik veel niet vermeld heb, daarvan
ben ik mij bewust, maar om die uitgebreide litteratuur
over het EKG te beheerschen, is haast ondoenbaar; ik
streefde ernaar het belangrijkste mede te deelen en
hoop, door deze korte inleiding, hetgeen ik verder over
mijne proefnemingen zal mededeelen, eenigszins duide-
lijker gemaakt te hebben.

1 \') H. Straub. 1. c.

2 -) Noyons. Onderzoekingen gedaan in het Phys. Lab. te Utrecht.
Reeks V. Deel 11, blz. 214

Herinc. Plügers Arch. f. Phys. Bd. 144, blz. 1.

3 ) Bakker, 1. c.

4 ) Frédéricq. Arch, intern, de Physiologie. T. 12 blz. 66.

5 ) W. Straub. Zeitschr. f. Path. u. Pharmacie Bd. 79, blz. 19.

6 ) Samoiloff. Pflügers Arch. f. Physiologie. Bd. 155 blz. 471.

INSTRUMENTARIUM.

Na deze inleiding over de beteekenis, die de diverse
schrijvers aan het EKG hechten, zal ik, voor over te
gaan tot de bespreking mijner proeven, eene beschrij-
ving geven van de toestellen, hiervoor gebruikt.

Daar ik meestal zoowel het EKG als de mechanische
uitslagen van de kamer registreerde, kunnen wij het
instrumentarium in twee gedeelten onderscheiden. Van
het eerste, dat noodig was voor het opnemen van het
EKG, geeft afbeelding I eene getrouwe weergave. De
snaargalvanometer en wat daarmede annex is, is op-
gesteld op een optischen bank van 70 c.M. lengte.
Deze staat op eene tafel, die door vilten klossen zooveel
mogelijk trilvrij is gemaakt. Ik gebruikte den optischen
bank, om het hooglicht altijd goed gericht te hebben
op de snaar, wier schaduw juist geprojecteerd wordt
door de microscoop.

De lichtbron, door mij gebruikt, was een kleine
Leitz-booglamp van 4—5 Ampères. Het licht, door de
lamp uitgeworpen, ging eerst door een stelsel van 2
lenzen voor de snaar te bereiken.

Verreweg het belangrijkste deel van mijn instrumen-
tarium was de snaargalvanometer. Ik neem aan, dat de
constructie van dit toestel voldoende bekend is; daarom
volsta ik met te zeggen, dat ik een klein model Edelmann
snaargalvanometer met een permanenten magneet ge-
bruikte. De snaar, die van platina was, was 65 m.M.
lang en 2 n. dik, terwijl haar weerstand 1460 ohm
bedroeg. Vóór de snaar was een microscoop opgesteld

met een Zeisz objectief A en een projectieoculair 2.

Nu blijft mij over het toestel te beschrijven, dat het mo-
gelijk maakte de schaduw van de snaar te photografeeren.

Ik maakte mijne photografische opnamen direct op
gevoelig bromidepapier. De inrichting van het regi-
streerapparaat was in korte trekken als volgt. Door
een uurwerk is met eene regelmatige snelheid een film
gevoelig papier, die in een metalen kastje lichtdicht
is verborgen, te bewegen langs de spleet, waardoor
het Jicht van de booglamp valt, naar een ander kastje
dat bestemd is oin het belichte eind film op te vangen.
Wanneer nu eene voldoende lange opname is genomen,
wordt door eene snijinrichting het belichte stuk film
afgesneden, dat dan in het laatstgenoemde kastje valt.
In de donkere kamer kan dit worden geopend en de
film ontwikkeld worden.

Het registreerapparaat is op eenen afstand van 2 M.
van de snaar verwijderd.

Wij zien dus de schaduw van de snaar voor de
spleet; wanneer wij nu een stroom van het hart van
een dier naar de snaar afleiden, vertoont deze uitslagen,
welke wij tezamen het EKG noemen. Om den stroom
af te leiden, worden 2 niet polariseerbare electroden
op het hart geplaatst (de eene op de punt, de andere
op de basis van het hart); wanneer het er niet uit-
drukkelijk bij is vermeld, gebruikte ik de niet-polari-
seerbare magazijnelectroden van Noyons. \')

Met deze zeer in het kort vermeldde toestellen kon
ik de electrocardiographische opnamen registreeren.

Bij vele van mijne onderzoekingen wilde ik tegelijker-
tijd de mechanische uitslagen van het hart registreeren.
Hiertoe maakte ik gebruik van de z.g. suspensiemethode,
die het, naar ik geloof, niet noodig is uitvoerig te
beschrijven.

\') Zeitschrift f. Biolog., Technik u. Methodik 1908/09. Bd. I.

Bij de uitvoering van de suspensiemethode was meestal
de inrichting zoodanig, dat het hart een gewicht van
2 gram moest overwinnen, om de suspensienaald een
uitslag te doen geven.

Herhaaldelijk is echter ook voor zorgvuldige aequili-
breering zorg gedragen. Voor het electrogram, dat ge-
schreven wordt, maakt het geen verschil of het hart
bij zijn samentrekking 2 gram moet torschen of niet.

INVLOED VAN DE TEMPERATUUR OP
HET EKG.

Hoewel de litteratuur over het electrocardiograni
steeds toeneemt en er telkens nieuwe onderzoekingen
op het gebied der electrophysiologie gepubliceerd
worden, is het merkwaardig zoo weinig talrijk de
waarnemingen over dit toch zoo eenvoudige, maar
daarom niet minder belangrijke punt zijn. In de zoo
uitgebreide litteratuur kon ik slechts eenige stukken
vinden, waarin over de veranderingen van het EKG
door warmte en koude wordt gesproken.

In de eerste plaats werden er proeven gedaan met
plaatselijke verwarming en afkoeling der punt. Zij
stammen gedeeltelijk nog uit den tijd, dat er met den
capillairelectrometer werd gewerkt en werden gedaan
door Bayliss en Starling \') op het hart van warm-
bloedige dieren en door v. Kries¹) op dat van den
kikvorsch. De veranderingen, die zij waarnamen,
bestonden in een negatief worden van top T bij
afkoeling, om bij verwarming weder positief fe worden.

Mines ²) en Ganter ³) herhaalden deze proeven met
den snaargalvanometer en kwamen tot hetzelfde resul-
taat. Nog onlangs verscheen er eene publicatie van
Garten en Sulzes), waarin zij ook plaatselijke tempe-

1 ) v. Kries. du Bois-Raymond Arch. 1895, blz. 130.

2 ) Mines. Journ. of Physiology. Vol. 46. blz. 188.

3 ) Ganter. Deutsch Arch. f. KI. Medizin Bd. 112, blz. 559.

³) Garten und Sulze, 1. c.

ratuursinvloeden op het hart lieten inwerken. Zij namen
dan de differentieelelectrogrammen op. Deze proeven,
met een ander doel gedaan, geven geen uitsluitsel over
de veranderingen in het EKG bij wijzigingen in de
temperatuur.

Eiger\') koelde hetgeheele hart in vloeibare paraffine
af en zag dan, dat de door hem biochemische periode
genoemde tijdsafstand S—T en top T eenen negatieven
uitslag vertoonden, terwijl verwarming een tegengesteld
effect had. •

Een veel uitgebreider onderzoek deden Straub ²)
en Seemann ³), die echter tot een in vele opzichten met
elkander in strijd zijnd resultaat kwamen. Overeenstem-
men deden beide in de veranderingen, die zij in de
frequentie vonden; maar dit is niet iets, wat ons de
electrocardiographie geleerd heeft; doch al reeds een
jaren bekend feit. Een groot verschilpunt tusschen
beiden is de duur der voortgeleiding van den elec-
trischen prikkel van de voorkamer naar de kamer.
Terwijl Straub" vond, dat het P—R interval bij warmte
grooter wordt, kwam Seemann in zijne onderzoekingen
tot het juist tegenovergestelde resultaat.

Deze laatste zag, wat betreft de veranderingen in
de verschillende toppen, vooreerst, dat verwarmen en
een enkele maal afkoelen, de grootte van R doet toene-
men, — dat T bij koude meer negatief, bij verwarming
meer positief wordt, Straub vond wat betreft top T
dezelfde veranderingen.

Een verschil tusschen beide onderzoekers is, dat
terwijl Seemann aan het geïsoleerde hart experimenteerde,
door het te doorstroomen met R. v. van verschillende
temperaturen, Straub het hart in situ liet en zoo zijne
waarnemingen deed. Volgens den eersten ishetgroote

\') Eiger. Pflügers Arch. f Physiologie. Bd. 151. blz. 1.

²) Straub. Zeitschr. f. Biologie. Bd. 53, blz. 499.

•■) Seemann. Zeitschr. f. Biologie. Bd. 59, bl. 53.

voordeel van zijne methode, dat elke zenuwinvloed is
uitgesloten en dat er geen potentiaalschommelingen
kunnen optreden veroorzaakt door weefsels, die om
het hart liggen.

Wij zien dus, dat alles, tot nu toe over dit onder-
werp gepubliceerd, slechts gering is en niet voldoende
om ons eene vaste meening te geven over de veran-
deringen, die de diverse temperaturen op de hartspier-
functie uitoefenen.

Bij mijne proeven ging ik als volgt te werk: nadat
door het insteken van eene naald het ruggeinerg ver-
nietigd is, wordt, door het wegknippen van het sternum
en zorgvuldig verwijderen van het pericardium, het hart
blootgelegd. De kikvorsch wordt nu door spelden op
den kurken bodem van een bakje gefixeerd. Aan de punt
van het hart wordt een serre fine met een haakje be-
vestigd voor de suspensie inrichtingj\'de electroden worden
op de basis en punt van het hart geplaatst. In het
bakje, de kikvorsch omspoelende, is eene 0.7% Na Cl
oplossing, waarvan het niveau zoodanig is, dat het
hart en de electroden boven den vloeistofspiegel uit-
steken. Het bakje met de keukenzoutoplossing wordt in
een thermostaat gefixeerd, waarvan het water tot op
alle mogelijke temperaturen kan worden gebracht. Zooals
van zelf spreekt neemt nu de Na Cl solutie overeen-
komstige temperaturen aan. Bij mijne proeven las ik deze
af. Wanneer de maximum-temperatuur bereikt was,
waarbij het E K G bestudeerd zou worden, kon door
het warme water uit den thermostaat door koud te
vervangen de oorspronkelijke temperatuur weder ver-
kregen worden.

Voor het nagaan van den invloed, die koude op het
EKG uitoefent, deed ik om den kikvorsch in het bakje
ijs of een koudmakend mengsel van ijs met Na Cl.
Groote zorg moest er voor gedragen worden, dat het
hart en de electroden niet met het ijs in aanraking waren.

Deze proeven werden genomen met Rana esculenta \'
en Rana temporaria gedurende de maanden Februari
en Maart, dus met winterkikvorschen.

Het kikvorschhart is veel gevoeliger voor warmte
dan voor koude. Terwijl bij de eerste proeven soms
een temperatuur van 30° C. werd bereikt, of zelfs
overschreden, werd hierbij een sterk onregelmatig
worden van den hartslag waargenomen, dikwijls gevolgd
door eenen plotselingen stilstand van het geheele hart.
Al gebeurde dit niet, dan was toch de inwerking van
de warmte van dien aard geweest, dat het weer ver-
lagen van de temperatuur van de keukenzoutoplossing
de frequentie van den hartslag en den vorm van het
EKG niet weder tot het oorspronkelijke deed terug-
keeren. Na deze ervaring ging ik dan ook niet hooger
dan tot 26° C. Door afkoeling na deze maximum-
temperatuur werd de oorspronkelijke toestand weder
bereikt.

In de volgende tabellen is de genoemde temperatuur
die van de Na Cl. oplossing: de hoogte der verschillende
toppen is in m.m. uitgedrukt, bij ijking van de snaar
beantwoordt een uitslag van 22 m.m. aan 2 millivolt.
Onder een\' positieven top versta ik er eenen, die naar
boven is gericht; een negatieve heeft zijn\' uitslag naar
beneden, terwijl een diphasische de positieve en nega-
tieve phase in zich combineert.

Tabel I laat duidelijk de uitkomsten van eenige van
mijne waarnemingen over den invloed van de warmte
op het EKG zien.

TABEL I.

Invloed der warmte op het E.K.G.

In de eerste plaats zien wij dus eene verandering
in de frequentie-, deze neemt toe bij verwarming om
bij afkoeling weder minder te worden. Dit algemeen
bekende feit hebben wij door Snijder\') quantitatief
leeren beschouwen.

Niet zoo\'n gelijkheid van oordeel bestaat er over den
vorm en de grootte der verschillende toppen. De grootste
verandering, die ik waarnam, onderging top T, die bij
alle mogelijke processen, welke inwerken op de hart-
spier, bewezen heeft de gevoeligste top van het EKG
te zijn. In vele gevallen verandert hij van richting;

\') snijder. Americ. Journ. of Physiol. Vol. 17. blz. 350.

*

eene enkele maal wordt hij diphasisch. In de hoogte
zijn ook veranderingen; maar deze zijn zoo onregel-
matig, dat er geen vaste regel voor is op te geven.
Minder uitgesproken zijn de wijzigingen, die R onder-
gaat: meestal wordt gevonden, dat zijne hoogte afneemt.

Zeer constant is in mijne proeven de verandering,
waaraan de afstand P—R onderhevig is: deze wordt
n.1. bij verwarming kleiner; de voortgeleiding van
voorkamer naar kamer gaat dus vlugger.

Dit zijn de gevolgen van de warmte op het EKG:
nu zullen wij nagaan, wat de lage temperatuur voor
wijzigingen teweeg brengt.

Deze toont tabel II.
»

TABEL II.

Invloed der koude op het E.K.G.

Regelmatig wordt eene sterke afname van de frequen-
tie gezien; maar niet alleen is er een negatief chrono-
troop effect; ook de dromotropie wordt in negatieven
zin beïnvloed. De afstand P—R neemt in tijd toe. In
deze 2 opzichten is dus de invloed van de koude
tegengesteld aan dien van hooge temperatuur. Meer
overeenkomst bestaat er, wat betreft de hoogte en
vorm der verschillende toppen. Ook bij koude wordt
R kleiner; dikwijls komt bij afkoeling de top S voor
den dag, om later wanneer de kikvorsch weer in nor-
male temperatuur wordt gebracht, te verdwijnen. Evenals
bij de warmte verandert ook hierbij T dikwijls van
richting.

Kort resumeerende kunnen wij dus zeggen, dat
temperatuursverandereringen een chronotroop en dro-
motroop effect op de hartspier hebben, terwijl bovendien
zoowel warmte als koude eene verlaging van R en T
veroorzaken, welke laatste top van richting om kan
keeren, terwijl soms de top S voor den dag komt.

Terwijl dus de wijzigingen, die het EKG bij ver-
schillende temperaturen ondergaat, zoo belangrijk zijn,
is het opvallend, hoe weinig bij\' matige temperatuurs-

verandering, de amplitude van het mechanisch tracée
aan deze invloeden onderhevig is.

Wel is 2 maal eene geringe afname in hoogte van
de suspensieuitslagen gezien, doch de andere keeren
niet. Het kan echter gebeuren (het geval van 28/3 \'16. zie
afbeeldingen 2, 3 en 4) dat de veranderingen van de me-
chanische amplitude buitengewoon sterk zijn, hoewel de
wijzigingen in het EKG van minder beteekenis zijn.
Dit werd waargenomen, waar de veranderingen in de
temperatuur zeer groot zijn geweest: de kikvorsch werd
n.1. eerst afgekoeld in een koudmakend mengsel van
—12° C., om daarna in een 0.7% NaCloplossing tot 18° C.
verwarmd te worden. Bij 15° C. stond de suspensienaald
stil, terwijl ook met eene loupe geen bewegingen (noch
aan het atrium noch aan den ventrikel) waren waar te
nemen; en toch ging het electrisch phenomeen door.
Eerst was het EKG nog geheel regelmatig. De ver-
andering, die daarna werd gezien, bestond in het ver-
dwijnen van T. Na \'/< uur vertoonde ten slotte de snaar
zeer heftige uitslagen, hoewel met het oog niet de
minste kloppingen waren te zien, en onmiddelijk in
aansluiting daaraan hield het EKG op.

Het schijnt, dat de toevallig getroffen doodstrijd van
het afstervende onbewegelijke hart gepaard gaat met
eenige zeer heftige electrische schommelingen van geheel
afwijkenden vorm.

Zij hebben wel het steile begin, maar niet het
plotseling vallen van hetgeen men bij de extrasystolen
ziet. De hooge verheffing, die de 2, 3, 4 voudige
hoogte van den R top bereikt, is 2 maal een dubbeltop,
3 maal is zij enkelvoudig. De laatste op de plaat
afgebeelde uitslag komt tot stand na eene lange pauze
en is excessief hoog. Aannemende, dat het EKG eene
uiting is van den prikkelingstoestand, die in het hart
heerscht, moet deze laatste uiting wel met eenen
geweldigen prikkelingstoestand gepaard gaan.

Het schijnt, dat na deze zeer heftige- ontlading eene
nog grootere gevolgd is, die echter onvolledig is af-
gebeeld. Dit geval komt mij van bijzonder belang voor
om mede te deelen, omdat er duidelijk uit blijkt op
welke wijze de electrische potentiaalschommelingen
in een hart kunnen doorgaan, zonder dat er eenige
contractie is.

INVLOED VAN DE ANORGANISCHE BE-
STANDDEELEN UIT DE RINGER\'SCHE
VLOEISTOF OP HET EKG EN DE
VERVANGBAARHEID VAN DEZE
DOOR ANDERE GELIJK-
WAARDIGE STOFFEN.

Alvorens mijne proefnemingen mede te deelen, moet
ik eenige feiten vermelden, die inde litteratuur genoemd
worden over de rol, die verschillende zouten spelen
voor de werking van de hartspier. Hoewel vele van de
proeven, over dit onderwerp gedaan, zwijgen van den
invloed op het EKG, moet ik ze eerst bespreken, daar
het voor een goed begrip der zaak noodig is te weten,
welke vloeistoffen men samenstelde, om het geïsoleerde
hart, \'t zij door het te doorstroomen, \'t zij door het
in de vloeistof te leggen, langen tijd te doen pulseeren.

Dat gedistilleerd water een vergift voor het hart is,
was reeds geruiinen tijd bekend. In 1881 ontdekte toe-
vallig S. Ringer¹), dat leidingwater dit niet of in veel
geringer mate was. Door nu eene analyse van dit water
te maken, kon hij nagaan, welke bestanddeelen er
noodig zijn om eene deugdelijke doorstroomingsvloei-
stof samen te stellen.

In de eerste plaats moet Na Cl. aanwezig zijn en wel
in eene zoodanige concentratie, dat de doorstroomings-
vloeistof isotonisch is met het bloed van het onder-
zochte dier. Eene isotonische NaCl-oplossing voor het
koudbloedige dier is 0.7 %. Wordt het hart hiermede

\') S. Ringer. Journ. of Physiology III blz. 380. IV blz. 29 en
222. V blz. 247.

doorstroomd, dan houden de pulsaties intusschen allengs
op. Er moeten dus nog andere stoffen aanwezig zijn,
zal de contractie geregeld voortgaan. Het gelukte Ringer
aan te toonen, dat Ca Cl, en KC1 onmisbaar zijn voor
eene regelmatige hartsactie.

Hij meende te vinden, dat CaCl₂ de contracties
opwekt; doch dat zij dan traag en ongelijk van vorm
zijn, terwijl, wanneer KC1 aan de doorstroomingsvloei-
stof wordt toegevoegd, zij normaal van vorm worden.
Wanneer men echter alleen KC1 bij de NaCl-oplossing
doet, houden de contracties na eenigen tijd op. De
theorie, die Ringer opstelde, was, dat de gecombineerde
werking van CaCl₂ en KC1 de contracties langen tijd
doet doorgaan.

Jaren lang bleef dit de meest geldende opvatting;
in 1898 formuleerde Howell >) de theorie aldus, dat
CaCl₂ de contracties opwekt, terwijl KC1 een antagonist
van de eerste stof is en eventueel dus de, in sommige
opzichten schadelijke werking, er van tegengaat. De
Na-zouten zijn volgens Howell noodig óf uit een oog-
punt van handhaving van den osmotischen druk, óf
wegens eene specifieke werking, die zij zouden bezitten.

In het jaar 1900 werd er eene geheele verandering
in deze meeningen gebracht door de proeven, die
J. Loeb²) deed.

Hij komt tot de conclusie, dat het natrium, dat zich
met de proteïnen uit het protoplasma verbindt, het be-
standdeel is, dat de contracties van de hartspier mogelijk
maakt; maar naast deze gunstige werking, oefent het Na-
nog eenen toxischen invloed uit, welke door de gecombi-
neerde werking van CaCl₂ en KC1 wordt tegengegaan.

De 3 zouten NaCl, CaCl₂ en KC1 moeten dus inde
doorstroomingsvloeistof aanwezig zijn en wel in eene
bepaalde verhouding. Dit feit, aan Ringer bekend,

\') Howell. Americ. Journ. of Physiol. II blz. 47.

²) J. Loeb. Americ. Journ. of Physiology. III blz. 327.

is nader uitgewerkt door Loeb, in zijn geheel nieuwe
theorie over de balanceering der verschillende ionen,
waarbij ook veelvouden van de oorspronkelijke hoe-
veelheden KC1 en CaCl₂ doelmatig worden geacht.
Hij was van oordeel, dat de specifieke werking der
zouten berustte op eene bepaalde verhouding tusschen
de ionen, waarin de zouten geplitst zijn.

Naast deze 3 zouten bleek het, dat de vloeistof nog
een alkali moest bevatten, om den schadelijken invloed
van de zuren, die bij de contractie vrijkomen, te neu-
traliseeren. Het alkali, tegenwoordig algemeen gebruikt,
is Na HC0₃. De doorströomingsvlóeistof wordt naar
dengenen, die haar het eerst samenstelde : Ringersche
vloeistof (R. v.) genoemd.

Over de hoeveelheid van de verschillende zouten
gebruikt in de R. v. bestaat geen eenheid. Het verschil
zal wel zijn, dat de ééne onderzoeker meer op het be-
houd der autoinatie, de andere meer op dat van de
voortgeleiding Iet; want, zooals ik in mijne proeven
vond en aanstonds duidelijk zal aantoonen, wordt door
eene overmaat van KC1 vooral de voortgeleiding gestoord,
terwijl te veel CaCl₂ vooral de automatie benadeelt.
Heeft men van eene stof teveel, dan moet krachtens
de wet der balanceering de andere in evenredige hoe-
veelheid aanwezig zijn.

De door mij gebruikte R. v. bevatte per Liter aq.
destill. 7 gr. NaCl, 0.200 gr. CaCl₂, 0.100 gr. KC1.
0. 200 gr. NaHCOs, terwijl hieraan volgens het voor-
schrift van Locke\') wordt toegevoegd 1 gr. glucose.

Terwijl het een bekend feit is, dat een geïsoleerd
hart, in de R. v. liggende, of er mede doorstroomd
wordende, uren lang kan blijven voort pulseeren en
een normaal EKG geven, is het mijne bedoeling na te
gaan, welke veranderingen er in het EKG optreden,

\') Locke. Journ. of Physiology. Vol. 18, blz. 332.

v 3

wanneer of CaCl₂ öf KC1 aan de R. v. worden ont-
houden. Wanneer ten slotte als gevolg van het ont-
houden van deze zouten de absolute stilstand van het
hart bereikt is, ga ik na, of het toevoegen aan de
R. v. van bepaalde met KC1 of CaCl₂ gelijkwaardige
zouten de pulsaties weder kan opwekken. Deze processen
zoowel het afsterven, als het weder gaan pulseeren doe
ik bij 3 verschillende temperaturen (4°, 12°—15°, en
25° C.), om uit te maken, of de temperatuur invloed
heeft op de reactiesnelheid van het proces.

De gedachte om K Cl en Ca Cl₂ door gelijkwaardige
zouten te vervangen, is niet nieuw, doch stamt uit
den tijd van Ringer,¹) die in 1883 aantoonde, dathèt
K Cl te vervangen is door Rb Cl. Deze laatste stof
heeft physiologisch, wat betreft de hartsactie, dezelfde
werking als K Cl. Het doet in giftige dosis het hart
in diastole stilstaan; verder gaat het evenals K Cl de
toxische werking van Ca Cl, tegen. Behalve dit ge-
schrift van Ringer kon ik geen mededeeling meer
vinden over de vervangbaarheid van K Cl door andere
zouten met uitzondering van de aanstonds te noemen
publicaties van Feenstra uit ons laboratorium.

Wat betreft de mogelijkheid om in plaats van Ca Cl₂
een ander zout te nemen, werden door Ringer en
Sainsbury ²) proeven gedaan met Sr Cl₂ en Ba Cb. De
eerste stof bleek geheel gelijkwaardig met Ca Cl₂ te
zijn. Eene waarneming van Ringer die overeenkomt
met mijne bevindingen, die ik in den loop van dit hoofd-
stuk zal vermelden, is, dat, wanneer hij eene oplossing
maakte, die in plaats van Ca Cb en K Cl bevatte de
combinatie Sr Cl₂ en Rb Cl, deze oplossing ook ge-
durende langen tijd de pulsaties deed doorgaan, al
was zij iets minder geschikt dan de oorspronkelijke
R. v. met Ca CI2 en K Cl.

²) Ringer. Journ. of Physiortogy. Vol 4, blz. 222.

³) Ringer and Sainsbury. Practitio\'ner. Vol. 31.

Veel later deed Loeb proeven, waarin hij al de ver-
schillende elementen tot de Ca-groep behoorende onder-
zocht op hun vermogen, de nadeelige werking der
kalizouten tegen te gaan. Hij vond, dat Ca en Sr in
hunne werking overeenkomen, terwijl Mg CI2 niet of zeer
weinig werkt. Ba CI2 werkt wel ontgiftend tegenover
K Cl, maar is zeer schadelijk voor den Fundulus,
waarop Loeb \') zijne proeven deed.

Er zijn in den laatsten tijd in het Physiologisch Labo-
ratorium te Utrecht proefnemingen gedaan door den
Heer T. P. Feenstra ¹) over de vervangbaarheid van
K Cl door andere zouten, mede in verband met de
balanceering met Ca. Hij onderzocht uranium, thorium
en radium²), welke stoffen evenals kalium radio-actief zijn.

Voor mijne proeven nam ik geïsoleerde kikvosch-
harten, welke ik, na ze uit het lichaam genomen te
hebben, in de voor mijne proefneming gewenschte
vloeistof legde. Om het EKG te zien werd het hart er
voorzichtig uitgenomen en de electroden er op geplaatst.

In de eerste plaats onderzocht ik nu, welke verande-
ringen het E K G te zien geeft, wanneer ik het K Cl aan
de R. v. onthoud. Deze vloeistof noem ik kalilooze R. v.

Reeds spoedig, nadat het hart in kalilooze R. v.
ligt, vertoont zich de invloed hiervan op de chronotropie.
De frequentie neemt eerst toe, om daarna af te nemen.
Er komt dan eene arhytmie voor den dag. De voortge-
leiding ondergaat geen verandering door het ontbreken
van K Cl. De meest opvallende wijziging in de toppen
van het EKG is de omkeering van richting van T.

Ten slotte houden gelijktijdig van alle deelen van
het hart het EKG en de pulsaties op. K Cl is dus
noodig voor de automatie. Om nu den normalen toe-

1 ) Feenstra. Kon. Acad. v. Wetenschappen 1916. Deel 24,
blz. 1822 en Deel 25, bl. 37.

2 ) H. Zwaardemaker. Ibidem. Deel 25, blz. 517.

stand weder in het leven te roepen, is het voldoende
het hart gedurende eenigen tijd in R. v. te leggen.
Maar ik wilde nu onderzoeken, of niet andere zouten
dan K Cl in staat waren het E K G en de pulsaties
weder te doen terugkeeren. Ik nam het uranium en
hiervan het uranylnitraat U0₂ (NOaV)- Door Feenstra
was gevonden, dat dit zout wat den invloed op auto-
matie en geleiding van het hart betreft, overeenkomst
vertoont met K Cl en dat 25 mgr. er van balanceeren
met 200 mgr. Ca Cl₂ per Liter R. v.

Door het hart over te brengen in kalilooze uranyl-
houdende R. v. herstelt zich binnen korten of langeren
tijd de functie van het hart geheel, zoowel electrisch
als mechanisch. Ik deed mijne onderzoekingen bij 3
verschillende temperaturen en zag geen verschil in
reactiesnelheid, zooals uit tabel III blijkt.

In eene bepaalde doseering bestaat er dus in een
zeker opzicht eene gelijkwaardigheid van KC1 en U0₂
(NÜ3)2. Evenals tusschen 100 mgr. K Cl en 200 mgr.
Ca Cl₂ is er eene balanceering tusschen 25 mgr. U0₂
(.N0₃)₂ en 200 mgr. Ca CU.

Bij de nu te beschrijven proeven wil ik de gelijk-
waardigheid van Ca en Sr, die reeds door Ringer en
Loeb genoemd is, controleeren op het gebied der
electrocardiographie en tevens de veranderingen be-
studeeren, die het onthouden van Ca Cl₂ aan de R.v.
in het EKG te voorschijn roept.

Over den invloed van Ca-gebrek op het EKG zijn reeds
meerdere onderzoekingen gedaan. De belangrijkste zijn
die van Mines¹), waarin hij tot het resultaat kwam, dat het
onthouden van Ca Cb nadeeliger werkte op het proces der

1 ) Mines. Journ. of Physiology. Vol. 46. blz. 188.

TABEL III ■)•

De vervangbaarheid, in de R.v. van 100 mgr. K Cl door
25 mgr. U0₂ (N0₃)₂, nagegaan bij 3 verschillende temperaturen.

1 ) De temperatuur van 4° C. van de liet hart omspoelende vloeistof werd
verkregen door het horlogeglaasje, waarin het hart lag, op smeltend ijs te
zetten; die van 25⁰ C. door het glaasje boven een warm water bad te plaatsen.

voortgeleiding, dan op dat der contractie. De afstand
P—R was steeds verlengd. Hij vond eenige malen,
dat het EKG nog doorging, terwijl er absoluut geen
pulsaties meer te bekennen waren. Het meest gevoelige
deel van het electrocardiogram, de top T, was soms
aan eene wijziging onderhevig, soms niet, doch steeds
was zij aanwezig.

Wanneer ik het geisoleerde hart in R.v. leg, waaraan
het Ca Cl₂ ontbreekt (wat ik kortheidshalve Ca-looze
R.v. noem,) komt al dadelijk een negatief chronotroop
effect voor den dag: de frequentie neemt aanstonds
af; na eenigen tijd vertoont zich eene arhythmie.

In het EKG moet de T weder den naideeligen invloed
van het Ca-gemis ontgelden. Zij neemt in hoogte af, ver-
andert van richting of wordt diphasisch.

Naast deze veranderingen is het meest opvallend
de verlenging van het interval P—R. Na eenigen tijd
houdt de ventrikel op te pulseeren en een EKG te
geven, terwijl het atrium geheel regelmatig voortklopt en
in het EKG de top P aanwezig blijft; er is dus een sterk
negatief dromotroop effect als gevolg van Ca-onthouding.

Calcium is dus noodig voor de voortgeleiding.

Nameen wisselenden tijd houdt het atrium ook op een
EG te geven en te pulseeren.

Deze waarneming maakte ik bij de meeste harten:
maar eenige malen viel het mij op, dat ten slotte,
terwijl er geen beweging in eenig deel van het hart
is waar te nemen (de suspensienaald geeft geen uit-
slagen; met eene loupe is er absoluut geen beweging
ook niet in de spierzelfstandigheid te bekennen), de
snaar voortgaat normale uitslagen te vertoonen. Het
EKG blijft dus geheel volledig, hoewel het hart stilstaat.
In sommige waarnemingen duurt dit verschijnsel meer
dan 2 uur.

Ten slotte staat het geheele hart electrisch en

mechanisch stil, waarna het vverd overgebracht in R.v.,

*

die in plaats van 200 mgr. Ca Cl₂, 250 mgr. Sr Cl,
bevat. Nu komen geleidelijk eerst het EKG, en daarna
de pulsaties terug, alles in omgekeerde volgorde, als
waarin zij verdwenen zijn; dus eerst verschijnt het
volledig EKG, daarna begint het atrium weer te werken
en ten slotte de ventrikel. Soms gebeurt het, dat
alleen het atrium zich herstelt.

Op het gebied van de hartsactie, zoowel electro-
graphisch als mechanisch bestaat er dus eene gelijk-
waardigheid tusschen Ca Cl₂ en Sr Cl₂. 250 mgr. Sr Cl₂
balanceeren in de R.v. met 100 mgr. K Cl. Zie tabel IV.

Mijne volgende waarnemingen worden gedaan met
eene gewijzigde R.v. met, in plaats van K Cl en Ca Cl₂.

25 mgr. U0₂ (N0₃)₂ en 250 mgr. SrCk

Door nu een hart te leggen in uraanlooze Sr Clz
oplossing, zie ik dezelfde veranderingen in het EKG
als bij kalilooze R.v., n.1. eene verandering in de fre-
quentie (eerst toename, later afname), eene omkeering
van richting van top T; en ten slotte eenen absoluten
stilstand van alle deelen van het hart gelijktijdig. Door
het hart over te brengen in de gewijzigde R.v., herstelt
het zich weer geheel. (Fig. V, VI en\'VII.)

Wordt een hart gebracht in strontiumlooze UO^ (NO_s)₂
oplossing, verkrijg ik precies dezelfde verschijnselen als
in Ca-looze R.v.; te weten: een negatief chronotroop
effect; omkeering van T, negatieve dromotropie, terwijl
in sommige gevallen duidelijk kan worden waargenomen,
dat het EKG langer voortduurt dan de mechanische
uitslagen. De gewijzigde R. v. doet den normalen
toestand weder optreden.

Deze nieuwe vloeistof is in hoofdtrekken gelijk aan de
gewone R.v., al valt het op, dat het proces niet zoo vlot
verloopt, als bij de oorspronkelijke R.v.; ook mislukken
de proeven bij de gewijzigde R.v. eenige malen.

De tabellen Ven VI toonen de uitkomsten dezer proeven,
die weder bij de 3 verschillende temperaturen zijn gedaan.

TABEL IV.

De vervangbaarheid in de R.v. van 200 mgr. Ca Cl₂ door
250 mgr. SrCl₂, nagegaan bij 3 verschillende temperaturen.

De in de 2^de rubriek vermeldde tijd geeft het oogenblik aan, waarop het gehecle
hart in de Ca-looze R.v. electrisch en mechanisch stilstaat. In vele gevallen
staat de ventrikel reeds eerder stil, terwijl het atrium nog 5—20 min. voortgaat
met pulseeren en het leveren van een E.K.G.

1 ) Om 3.15 pulseert het hart niet meer; doch het volledige EKG gaat door
tot 5 uur.

tabel v.

De vervangbaarheid in de R.v. van èn 100 mgr. KCl door 25 mgr.
U0₂ (N0₃)₂ èn 200 mgr. Ca Cl₂ door 250 mgr. Sr Cl₂,
nagegaan bij 3 verschillende temperaturen.

Alle deelen van liet hart staan gelijktijdig electrisch en mechanisch stil.

\') Alleen puls. en E K G van het atrium: de kamer restaureert zich niet weer.
Dit, dat alleen de voorkamer, weer normaal wordt, gebeurt alleen bij de gewij-
zigde R. v. met U0₂ (N0₃)₂ Sr Cl₂; nooit bij gewonen R. v.

tabel vi.

De vervangbaarheid in de R.v. van en 200 mgr. Ca Cl₂ door 250 mgr.
SrCl₂ èn 100 mgr. K Cl. door 25 mgr. U0₂ (7V0₃)₂ nagegaan
bij 3 verschillende temperaturen. .

Ook bij deze proeven staat dikwijls de ventrikel stil, terwijl het atrium nog
normaal is. Ook bij het weer terugkeeren der pulsatie begint veelal het atrium
voor den ventrikel.

\') 2.20 houden de pulsaties op; doch het E K G gaat door tot 2.30. Het E K G
is weer teruggekeerd om 2.40; pulsaties om 2.55.

²) 3.45 is het EKG weer volledig aanwezig; doch eene aanduiding van pul-
saties eerst om 4.—.

De uitkomsten in deze proeven verkregen, kunnen
aldus worden samengevat.

Kaliumonthouding aan de R.v

Chronotropic. Dromotropie.

Eerst toename der fre-
quentie, later afname en
arhythmie.

Absolute stilstand van
alle deelen van het hart
tegelijk.

Toedienining van 25 mgr U0₂ (N0₃)₂ aan de KC1-
looze R. v. maakt alles weer normaal.

Calciumonthouding aan de R.v.

Dromotropie.

Verlenging P-R, ventri-
kelstilstand, terwijl het
atrium nog doorpulseert.
Daarna atriumstilstand.
Aanvankelijk gaat het EKG volledig, met T top, door,
terwijl de pulsaties hebben opgehouden \')

Toediening van 250 mgr. Sr Ch aan de CaCU-looze
R. v. doet het E K Q en de pulsaties weder terugkeeren
in omgekeerde volgorde als waarin zij zijn verdwenen.

U0₂ (N0₃)₂ onthouding aan de gewijzigde R.v.
Chronotropie. Dromotropie.

Eerst toename der fre-
quentie, later afname en
arhythmie.

Absolute stilstand van
alle deelen van het hart
tegelijk.

Toediening van 25 mgr. UO, (NOs)
zigde R. v. maakt meestal alles weer normaal. Soms
restaureert zich de ventrikel niet.

\') Dat dit verschijnsel niet steeds werd waargenomen, vindt
vermoedelijk hierin zijne verklaring, dat uit oeconomische
gronden het EKG niet voortdurend kon worden geregistreerd.

Sr Cl₂ onthouding aan

Chronotropie.

Afname der frequentie,
arhythmie.

de gewijzigde R.v.

Dromotropie.

Verlenging P-R. Ventri-
kelstilstand, terwijl atrium
doorpulseert; ten slotte
ook atriumstilstand.

Veranderingen der toppen.

Kleiner worden van alle
toppen. T verandert van
richting.

Aanvankelijk gaat\'het E K G volledig, met T top, door,
terwijl de pulsaties hebben opgehouden \').

Toediening van 250 mgr. SrCl₂ aan de gewijzigde
R.v. doet het EKG en de pulsaties meestal weer terug-
keeren; in omgekeerde volgorde, als, waarin zij zijn
verdwenen.

K Cl en UO2 (NOs)2 onthouding werkt dus nadeelig
vooral op de automatie; die van Ca C/₂ en Sr Ch vooral
op de voortgeleiding.

Tot dusver werden dus de verschijnselen nagegaan,
die het gemis van één der samenstellende stoffen uit
de R.v. of uit de gewijzigde R.v. op het EKG heeft:
nu zullen de verschillende zouten in hunne toxische
hoedanigheid voor het EKG worden beschouwd.

In de eerste plaats de K Cl en U02(N03)₂ vergiftiging.
Er bestaat onderscheid tusschen eene matige en eene
groote dosis. De eerste is, dat de R.v. in plaats van
100 mgr. K Cl nu bevat 200, 400 of 600 mgr. K Cl,
of 50, 100 of 150 mgr. U0₂(N0₃)₂; de laatste, dat zij
1000 mgr. K Cl of 250 mgr. U0₂(N0₃)₂ bevat.

In het eerste geval zien wij eene verlenging van het
P—R interval; 2:1 of 3 : 1 hartblock en in aansluiting
daaraan stilstand van den ventrikel, terwijl het atrium
doorpulseert; ten slotte ook stilstand van het atrium.
Bij eene groote toxische hoeveelheid staat het geheele
hart gelijktijdig electrisch en mechanisch stil. In beide

\') Zie noot blz. 43.

gevallen wordt de einduitkomst voorafgegaan door eene
afname der frequentie en eene arhythmie.

De top T is weder, zooals gewoonlijk aan de grootste
veranderingen onderhevig: zijne richting keert om. Van
het geheele vergiftigingsproces bemerkt de R niets.
Naast deze betrekkelijk geringe wijzigingen in het EKG,
ondergaat de mechanische curve eene enorm sterke
verkleining harer uitslagen \').

De vergiftigingsverschijnselen van KC1 en U0₂(N0₃)₂
stemmen geheel overeen.

Wanneer een absolute stilstand is bereikt, tracht
ik de pulsaties en het EKG weder op te wekken door
het hart over te brengen in kalilooze R.v. of eene
kalilooze Sr Ch houdende R.v. En inderdaad gelukt
dit met beide vloeistoffen.

Ten slotte moet ik nog de Ca Cb en Sr ci2 vergif-
tiging bespreken. De maximale toxische hoeveelheid
is 1000 mgr. Ca Cl₂ of 1250 mgr. SrCl₂. De ver-
anderingen, die beide zouten in het EKG geven, zijn
gelijk en bestaan in de eerste plaats in eene a/name
der Jrequentie. Spoedig wordt de rhytmus onregelmatig.
Alle toppen in het EKG worden kleiner; de T draait
van richting om. Na voor ieder hart wisselenden tijd
staat plotseling het geheele hart electrisch en mechanisch
stil.

Zoodra dit bereikt is, breng ik het hart over in
Ca-looze R.v. of in eene Ca-looze U0₂(N03)₂-houdende
Ringersche oplossing. Het effect hiervan is, dat vrij
spoedig het EKG en de pulsaties terugkeeren. Daarbij
neemt het EKG in eens plotseling zijn normalen vorm
aan („alles of niets wet"), terwijl de mechanische ver-
schijnselen aanvankelijk klein zijn en langzamerhand
grooter worden.

\') Vergelijk Noyons. Onderzoekingen gedaan in het Phys.
Labor. te Utrecht. Reeks V, Deel 11. blz. 214.

Samenvattende zien wij dus:
K Cl intoxicatie bij eene matige dosis K Cl.

Chronotropie.

Afname der frequentie.
Arhythmie.

Dromotropie.

Verlenging van hetP-R
interval. 2 : 1 hartblock.

Kamerstilstand, terwijl
aanvankelijk de voorkamer
normaal blijft: ten slotte
ook atriumstilstand.

Veranderingen der toppen.
T verandert van richting.

KC1 onthouding maakt de pulsaties en het E K G
weer normaal.

K Cl intoxicatie bij eene groote dosis K Cl.

Chronotropie. Dromotropie.

Afname der frequentie.
Arhythmie.

Plotselinge stilstand van
het geheele hart.

Veranderingen der toppen.
T verandert van richting.

In vele gevallen zijn de pulsaties uiterst klein, terwijl
het E K G van normalen vorm en normale grootte is.

KC1 onthouding maakt de pulsaties en het E K G
weer normaal.

U0₂ (N0₃)₂ intoxicatie

Chronotropie.

Afname der frequentie.
Arhythmie.

bij eene matige dosis.

Dromotropie.

Verlenging van het P-R
interval. 2 : 1 hartblock.

Kamerstilstand, terwijl
aanvankelijk de voorkamer
normaal blijft: ten slotte
ook atriumstilstand.

Veranderingen der toppen-
T verandert van richting.

U0₂ (N0₃)₂ onthouding maakt het E K G en de pulsa-
ties weer normaal.

(J0₂ (N0₃)₂ intoxicatie bij eene groote dosis.

Clironotropie. Dromotropie. Veranderingen der toppen.

Afname der frequentie. T verandert van richting.

Arhythmie.

Plotselinge stilstand van
het geheele hart.

U0₂ (N0₃)₂ onthouding maakt de pulsaties en het
E K G weer normaal.

Ca Ci₂ intoxicatie.

Chronotropic.

Afname der frequentie.
Arhythmie.

Stilstand van het geheele
hart.

Veranderingen der toppen.

Kleiner worden van alle
toppen. T verandert van
richting.

CaClz onthouding maakt het E K G en de pulsaties
weer normaal.

Sr CU intoxicatie.

Chronotropic.

Afname der frequentie.
Arhythmie.

Stilstand van het geheele
hart.

Veranderingen der toppen.

Kleiner worden van alle
toppen. T verandert van
richting.

Sr Cl₂ onthouding maakt het EKG en de pulsaties
weer normaal. Bij de Ca CI2 en Sr Cl₂ intoxicatie is
geen verschil tusschen eene matige en eene groote
dosis Ca Clz en Sr Cl₂.

Uit deze bevindingen is af te leiden, dat K C/₂- en
U0₂ (NOsji-intoxicatie nadeelig werkt op de voort-
geleiding en Ca C/₂- en Sr Ch-vergiftiging op de
automatie.

Volgens de wet der balanceering is eene K Cl- of
U0₂ (N03)₂-intoxicatie gelijkstaande met Ca Cl₂-gebrek
en Ca CI2- of Sr Ch-vergiftiging overeenkomende met
K Cl-gebrek.

De uitkomsten van deze proefnemingen zijn dus
geheel met de vorige in overeenstemming.

Deze vergiftigingsprocessen zijn, gelijk uit de tabellen
VII en VIII blijkt, weder bij 3 verschillende temperaturen
gedaan en nu zien wij, dat het vergiftigingsproces in
de koude veel langzamer verloopt, dan bij de 2 andere
temperaturen. De ontgifting gaat even snel.

TABEL VII.

Vergiftiging met eene overmaat van K Cl of U0₂ (N0₃)₂ bij
3 verschillende temp. en ontgifting in KCl-looze R.v.