|
SPECIMEN HISTORICO-MEDICUM,
|
|||||||||||||||
|
CHOLERAE ASIATICAE ITINEP.E
|
|||||||||||||||
|
BELGIUM SEPTENTRIONALE,
QOOD ,
FAVENTE STJMMO MMÏNE,
EX AIXTOBITATE F,ECTORIS HAaNlFICI
ADR. CATH. HOLTIUS,
|
|||||||||||||||
|
JCB. IITR. DOCT. IT 1'ROF, nNDITI.
|
|||||||||||||||
|
piissisit SEWATUS ACADEMICI consEnsu ,
|
|||||||||||||||
|
lorti-igsiüAK FACULTATIS MEDICAE nscnKTO ,
PRO GRADU DOCTORATUS,
SUMMISQUE IN MEDICINA HONORIBUS ET PRIVILEGIIS,
IN ACADEMIA RHEÏfO-TRAJECTINA, KITB ET LBOITIHE CONSEQüENDlS ,
PUBLICO ET SOLEMNI EXAMINI SUBMITTIT
ALEXANDER CAROLUS GUILIELMUS SUERMAN
RHERO-IRAJECTINBS,
DIE XIX DECEMBRIS MDCCCXXXV, HORA I. |
|||||||||||||||
|
TRAJECTI AD RHENUM,
iPPB C. VAN DER POST. jbniorem.
MDCCCXXXV. |
|||||||||||||||
|
«'.
|
|||||||||||||||
|
{
|
|||||||||||||||
|
ibitmi,*m- ta..±g<r^..^:-ianfea:L.
|
|||||||||||||||
|
'C 'T
|
||||||||||||||||||
|
* BiLlioth. Rlicn.-Traj. •»•
t Vir. Cl. G. Moll. *• |
||||||||||||||||||
|
*
|
||||||||||||||||||
|
*
|
||||||||||||||||||
|
.niH'
|
||||||||||||||||||
|
TÏPIS C. A. SPI».
|
||||||||||||||||||
|
.,:...,......./„........,>^'^
|
||||||||||||||||||
|
V u---'
|
||||||||||||||||||
|
VIRO CLARISSIMO
|
|||||||||
|
B. F. SUERMAN,
|
|||||||||
|
«ED. ET CHIB, FEOFESSOBI OBDIN. IN ACASEIIIA RHENO-TEA}£CTINA,
|
|||||||||
|
PATRl OPTIMO,
|
|||||||||
|
i—'■•^<r-K^ ■■ ■"-■Vi,- _
|
|||||||||
|
idSife*
|
|||||||||
|
HOC QUALeCUffQUÉ STDPlüHUM SPECIMEN,
|
||||||
|
SllJIMX I'IETATE
|
||||||
|
D. D. D.
|
||||||
|
AUCTOR.
|
||||||
|
Est profecto, dilectissime Pater! quod summopere
gattdeam, quum mihi contingat, hosce peractae vitae academicae frnrAvs, utnt tui sint, quos mea vita cun- que ferat ^ Tibi offerre. Quae autem eo me perduxere, ut in tristissima, quae patriam nostris diebus qfflixit, calamitate describenda versarer , haec tecum recolli- gere lubet. Quum ante hos tres annos nostras oras appvlisset
dirissimum Cholerae malum, ab iis , qui hisce rebus tn nostra urbe praesunt, rogahar, ui pauperum curam susciperem una cum optimo g. broers, quept amicunt integerrimum pt^aematu?~a , eheu! morte nuper abrep- tum nobiscum et ars luget, et humanitas. Lubenter qui- dem occasionem arripiebam, quu miscris succurrere possem: tua enim institulione didiceram,, nisi mature vires vitamque ciirium saluli impendere vellem , hasce et mihi ^ el aliis fore inutiles. Verum enim vero si suarum tenuilatem virium vel medicorum peritissimus experiatur, quoties illum tentet morbum, qui non in- juria a morte initium facere perhihetur, quali demum animo fuisse tironem putes, qui imperitiae suae testem alat in praecordits. Hisce Tu probe perspecfis, pri- |
|||||||
|
^
|
't. ■■'
|
||||||
|
mum mihi concesseras,, ut peregrinum, in aliis patriae
locis jam saevientem, exploratum irem; dein vero in ipsis curandis aegris, nostrae curae commissis , quo- tidie nobis consiliis aderas monitisque. Jleverso autem A. 1833 in hanc urbem hoste , mihi
committebatur, praeside Viro nobis conjunctissimo, SCHBOEDER VAN DER KOLK, nosocomü, rccipiendis Cho- lera aegrotantibus destinati, aura, qua in causa postea Jide mihi adstitit, quem magni facio , amicissimus K. A. ROMBACH. Erat quidem tale nosocomium illud i ut, quum plura ejusmodi in patria nostra instituta, mali gravitate parta, visendi mihi occasio fuerit, nul- lum tarnen majori prudentia uc liberalitate insfructum dixerimy aut exornatum. Maxima insuper benevolentia^ quaecumque vel in aegrorum, vel in nostra inservirent commoda, nobis concedebat urbis Consul, Vir gra- vissimus. Tu autem et, quem laudavi, f^ir dar. suasores nobis eratis utilissimi. Unde factum , ut, quanto gravius animos tristissimae, quae agebuntur, moverent scenae, tanto nos alacriori studio in hisce quantumpote leniendis versaremur. Exstincta vero epidemia, quum specimine acade-
|
||||||||
|
--' e
|
||||||||
|
mico optimis Praeceptortlius mei qualescunqueprogres-
sus essent probandi, Tu , Carissime ! quem et, quod maxime hujus est loei alque diei, dignitatis Promo- torem exoptcUissimum compellare gestio, mihi auctor eras, ut exotici illius mali per nostras pravirwias ves- tigia ', opus intentalum adhuc, persequerer. JEquidem rem propositam in me recipiebam. Hujus autem gra- vilatem nisi tua dein sublevasset auctoritas , tuumque timido mihi animum injecisset judicium, nunquam sane rem ad Jinem perduxissem. Quo vero fretus judicio, qua munitus aitctoritate ^ plures kumaniter adire pa~ triae nostrae Medicos, Viros celeberrimos, haud am- plius pertimui; alios Tu ipse mei gratia adibas, ut lucem quandam in obscura et tenebricosa Cholerae historia cernere liceret. Tibi autem integre debeo , quod tanti nominis F^iri cum inexperlo juvene suas ob- servationes communicare non recusabant. Jffisce pro benevolentia, omni exspectatione majori, qua nóstris satisfecere votis , summopere me devinctum sentio. Intcr F'iros doctt., quorum humanitate gavisi sumus,
alii crant, qui, longa experientia edocli, gravissima in patria nostra artis salutaris munera sustinenf. Alios |
||||||
|
autem in ipsa hac doctrinarum sede tamquam exempla
Hoveratn, ad quae dirigere studia conventehat. Cum aliis denique ipse arti nostrae operam navaveram, et dulces idtae academicae vixeram annon, et primas tentaram vires ad debellandam saevissimam , de qua nohis sermo est^ epidemiam. ffi scilicet, quaquaversumper patriam disper si, ut civium suorum saluti prospicerent, ani- morutn tarnen affmitale mihi restiterant conjuncti, novo- que me docuerunt exemplo, studiorum vinculum. non paucorum quorundam esse annorum. Sic in hoc opere perjiciendo vel maxime expertus
sum, quid Academia valeret ad consociandos animos viresque. Quum igitur hvjtis diei solennilas finem imponat curriculo academica, magna profecto mihi et spes est, et Jiducia, f ore ut, quibus valedico,, amici sociique, juvenes optimi, eodem animo Jido me prosequi. pergant. Ipsi vero valedicturo Academiae, et hoc, carissime
Pater! suavissimum accidit, ut Tecum de beneficiis agam, quae ah illa in me redundarunt. Haec xanc tanta sunt, ut Trajectinae huic Scholae, quae jamjam per duo saecula patriae litterarum doctrinarumque |
|||||
|
■1-. .ISlÊSti*^^: ''.Jt^^^^.:.
|
|||||
|
facem praetulil, optima quaeque apprecari nunquam
non pergam. Scilicet adolescentulus ad Ulam accesseram. Continuo
vero recentem animuni pulcri bonique sensu imbuere nludebant cell. illi f" iri, qui iitterarum humaniorum ac philosophiae theoreticae prminciam in ea sustinent. Neque publica tantum institutione me erudienduni eni- febantur, sed et., quae est eorum humanitas., ad domes- licas scholas , summas nostrae juventutis delicias, me invitarunt cell. vat» heüsde et schröder. His autem ad informandum animum sublimi philosophiae, et anti- quae , et recentioris sensu nihil ego quicquam efficaoius esse judicaverim. Dein vero, si jucundissimos illos recorder amtos, quos
in matheseos ac philosophiae naturalis studiis trans- egi, hos autem Tu ipse mihi protrahendos curabas, summa me tenet f^irorum , qui ad naturae amorem me dwiebant, veneraiio. Qvanla iis studiis et suuvitas in- sit et utilitas , ita ut, qui semel ea degustaverit, per integram vitam constanter iisdem indigeat, hoc equi- dem ab illis Viris aestumatissimis me accepisse glorior. Meminisse imprimis luhei, esse nostrum atnanlissimum |
||||
|
MOLii, Virum dar,, qui mentem meam continue ad hanc
philosophiam adverteret, ila ut, quum domesticae ca- lamitates despondissent animum, pergere tarnen in kis juberet. Hi ergo Kiri summi sunt, qui quasi nova me, in hac
Acadcmia versantem, donarunt vita, siquidem hoc de- mum sit vivere, sciscitari, quid pulcrum, quidbonum sit, quid verum. lidem autem et adytum mihi aperuere ad eas scholas, qtuie praecipuum vitae meae spectabant finem. Qui sane Jinis quo est gravior, eo quoque majori
obscrvaiitia et caritate colendos censeo illos Praecepto- res, qui eo me perduxerunt. Sic profecto perquam laetamur festum, quod Ms ipsis diebus, integra exsul- tante Academia, celebratur, quum cel. ir. c. de fremery plenos 40 annos illi adfuerit. Hic autem Vir cl., qui suo exemplo docet, unum esse philosophiae naturalis ac medicinae studium, utriusque per multos annos utilissimam mihi exhibuisse informutimiem, grato animo teneo. Nequepauciora sunt, quae institutioni cll. wol- TERBEEKL Ct SCHROEDER VAIf DER KOLK grata 7'efero. Illc
quidem praxin medicam me docuit, tamquam temporis
|
||||
|
filiam, oujus in experienlia, -per rationem ilbistrata,
fides omnis inhaeret, Hic autem, anthropologiam et ana- tomen pathologicam genuina artis esse fundamenta, mihi probavit. Idem vero quum nosocomium, quod in hac urbe habetur., mente captorum summo studio et auxerit, et emendarit, amice., frequentem mihi exhibuit occasio- nem hos secum aegros observandi atque ex uberrimo experientiae fonte hauriendi, quem sibi paravit. Sin- guli hi f^iri, quod maximi facio ^ in suam, me recepe- runt familiaritatem, eaque erga me humanitate uti solebant, ut, quam magistri, amici mihi potius , sed doctiores illi., sed prudentiores viderentur. Sive ergo reoti bonique studium cogitem, sive ingenii
cultum, seu artis praestantissimae usum , innumera sunt, quae huic Academiae debeam. Tibi vero, Pater optima ! quum publice intimos animi sensus significare liceat, vix ipse concipio, quibus affectibus perfundar. Sponte enim ante mentem agitatur totius vitae meae decursus, a quo tempore ludos miscebam pueriles, ad hunc usque diem, quo ad gravissimaé artis accedo exercitium. Quo vero magis ea inter se tempora com- parem, eo vehementius animum ingredilur carissimorum |
||||||
|
illorum , quorum nunquam exstinguetur luctus , deside-
rivm capitnm. Quocutn et puei- seniper una fut, et juvenis doótrinae intravi sacraria, et bellt sustinni pe- ricula , frater, et socius, et comes fidissirnus, ciim Ulo , prok dolor! lauream acquirere doctoralem non contingit. Quatn vero oculis mets potius amabatn, dilectissima soror, fratrem in beatorum sedes secuta fuit. Ego vero, apud quem uterque amicorum soda- liumque tenebant locum, solum me carissimis paren— tibus relictum video. Quo Tn, pareus , luctu premaris, qui tam gravi
vulneri mea unius cantate subvénire debeas , vix innuere ausim. Hoc autem quo profundius sentiam, eo magis vereer, ne, festo koe die, tristitiam pro gaudio exci- taverim. Sed et alia sunt, quae ^^ quum peractam meam vitam cogitem, gratum animum non implere nequeunt. Tu enim, quum, auspice summo Numine, ipse tuam condidisti sortem , mihi ille fuisti,, ut, quaecunque vel acceperim, mihive pararim, Tibi omnia deberem. Pueri- tiae meae custos fuisti, dux juventutis, aperta mihi litterarum doctrinarumque via,, naturae contemplati- onem, qua quidem vix quicquam suavius, aut kones- |
||||
|
lius, aut utilius mortalihus concedilur, medicinac stu-
dio jungendam praecepisti., artis nostrae salutaris anto- rem mikt indidisti , indicasti viam , ipsoque luo exemplo docuisti, quam proxime ad humanitalem duaal hujus artis exercitium^ et vero in hoc ipso prima mea, vacil- lantis adhuc atque infirmi., duxisti vestigia. Quae si colligo omnia, et tanta adhuc, supersunt, peciore, noti autem verbis declaranda, unum est, quod a summo rerum nostrarum Moderatorc supplex precor, ut mihi tuam quondam beandi seneclutem concedat occasionem! Scrihebam Trajectiad Rhenum m. Dec. a. mdcccxxxv. |
|||||
|
. V''^ ■
|
|||||
|
Cuj'itntio falsissima et pernictofiiBBima, qtiod rcTum particularium
iiiquisilio infinitum quiddam sit et sine exitu: cum illiid veriiis sit, opinionuin et dispiilationum modum iiiiltum esse-, sed phaiitaeias ïHas ad perpetuos crrores et infiDitas afritationes damnari; particularia autem et iiiformationes sensus comprehensionem pro ccrto, nee eain sane 'vastani «ut deaperatam , patiuntur. IToque tarnen permittendum est, ut intellectua a particularibua ad
Bxiomata reinota et quaai generalissima saliat et volet ; et ad eorum immotam yeritatem aziumata media probet et expediat. — Sed de scientiis turn demum bene bperandum est, quando per scalam veram et per gra- dus eontiniios , et non intermissos, nut hiulcosj a parttcularibus ascendetur ad axiomala miooraj et deinde ad media^ alia aliis superiora, et postremo demum ad generalissima. Etenim axiomata ïoüma non multum ab expe- rientia nuda discrepaot. Suprema vero illa et generalissima notionalia Bunt et abstracta, et nil bahent solidi. At media sunt axiomata illa Tera> ctaolida, et viTa, in quibus bumanae res et fortunae sitae sunt; et supra haec quoque tandem ipsa illa generalissima; talia scïlicet, qnae nou abs- traeta siol, aod per haec media vere limitantur. Itaquo hominum intellectui non plumae nddendae, sed plumbum potiua
et pondera; ut cuhibeant omncm saltum et Totatum. BjLgo.
|
|||||
|
_^. _^_:__. J
|
|||||
|
INTRODUCTIO.
|
||||||
|
Si quae, epidemiarum profecto historia gravissi-
mum in Medicinae Annalibus locum occupat. Partem enim sistit historiae humanitatis et cum historia gen- tium arctissimo jungitur vinculo. Sive ipsas spectes epidemias, populo internecione minitantes et grandia coepta interdicentes aut maturantes, sive causas earum quaeras, a mundo externo, vel et ab ipso hominum. cultu profectas, sive denique explores , qua rationa corporis animive gentium indolem alterent, invenla pariant, migrationes provocent: summum illarum in vita generis humani deprehendes momentum. Quan- tam antiquo aevo pestes in socielatem vim habuerint, testis est et Orientis, et Europae historia. Nostris autem diebus nova lues incubuit terris, cujus liorrida facies orbem tremefecit. Choleram Asiaticam dico, qua quidera nescio an memorabilius phaenomenon hoc saeculum tulerit, tum inevitabili, quo indomita proces- sit, impetu, tum vastissimo, quod sibi subjecit, imperio. Inler paludes Gangeticasnata,Anglorum in Oriente secuta exercitus, nestras ingressa colonias, et alios Asiae popxi- los, et Nomades item visitavit ad mare Caspium. Mox |
||||||
|
Ki.-^Lj>4,.i.^lJ.. ..
|
||||||
|
XVIIt -------
autera, Europae Irausgressa limites, Russiam , Turciani
et Austriam peragravit, bello Polonico se immiscuit, Jiinc et Borussiam intravit. Versus occidentem ita pergens, brevi per Frisiam Orientalem ad nostram accessura patriam videbatur. Quum vero, ad finem Tergente anno hujus saeculi 31°, Hamburgum rèli- quisset et Germania ultra Halae limites peregrinuni non admitteret, hic, transgresso raari, in fugam se vertere videbatur, inlegris relictis occidentalibus con- tinentis Europae finibus. Nostrates de pulso hoste gaudere. Hic autem, per ipsam hyetnem, Scotiam et Angliam lustrare pergebat, ad Tamesin apparui t, mox, freto Britannico transjecto, Martii fine A'. 1832 Caletum appellebat et in Galliae perveniebat metro- polin. In sua jam vesligia reverti videbatur. Etenira , Sequanae ripas et septentrionales Galliae cras infestans, initio Maji in Flandriam proruebat, Cortracum ad Legiam brevl et Gandavum affligens, Juniique initio Bruxellis visa. Nova continuo sollicitudo nostratiura agitare mentes. E Belgio , hic metus erat, pestis illa , bello nefastior, nosti'as invadet provincias ! Parumin excubiis, propter politicam patriae conditionem limi- tes cingentibus, ad arcendum malum spei erat, plus a maris littoribus, severis quadragenis navibus im- positis , securitatis inesse videbatur. Oculis ita anxie versus Austrum conversis, en , subito fama ruit, sub Junii finem in ipsa Hollandia, prope sedem regiam, inter piscatores Sceveningenses morbum exortum esse. Hinc per omnes patriae nostrae provincias, eadem aestate, se divulgabat. Hyemis quidem beneficio cedere ejus impetus videbatur, grataeque summo Numini de sublata calamitate fundebantur preces; vix autem, anno sequenti, ver aestas exceperat, quin in celeber- |
||||
|
------ XIX
vimo emporio Roterodamensi denuo insurgeret. Alt
tera jam vice, imo aucta malignitate, noslram pera- grare patriam, donec iterum hyemi cederet. Denique, anno proximo, patriam relictura, pauca quaedam loca ultimum adiit. Haec epidemiae per nostrara patriam dispersió ar-
gumentum elFicit hujus dissertationis. Vix autem du- bito, quin multi, conspecto Cholerae nomine, im- prudentem me, imo taedii plenum hateant, qui de argumento dicam , ila omnium vulgatissimo, ut ad salietatem usque virorum doctorum adverterit men- tem. Verum , ut haberem , quod et milii et lectori- bus, si qui libello contingant, reponerera, ab initio jam nostros animos convertere studui ad historicum Cholerae momentum. ütut proximum vitae periculum exorbitantem pepererit scriptionum numerum de novi morbi pathologia et therapia, de ejus natura conta- giosa aut miasmatica , utut ab omni parte prodirent observationes, quarum nimis , eheu! frequens erat occasio, multa vel sic tamen desiderari puto docu- menta , ex quibus accurate epidemiae fata efBci pos- sint. Jamnunc vero, in hac nostra patria, ad fo- rum historicum dimissa videtur Cholera. Quae causa est, cur ab argumento resecuerim, quaecumque mihi ipsi de morbi symptomatibus, causis et cura obser- vare contigerit, omnem in epidemiae historia ponens operam. Vereor autem , ne , qui rei momentum intelligant,
in Scyllam me incidisse, qui Charybdim evitare vo- luerim, existiment. Scilicet epidemiae in patria nostra historia tam vastum sistit argumentum, ut, hoc tentato, pessime mihimet ipsi consulere videar , Ica- riae sortis particeps futurus. Auget etiam argumenti . * 2
|
||||
|
XX --------
amplitudinem , quod epidemiae in noslra patria hi-
storia particulam tantum sistit pandemiae morbi di- spersionis, qua demum cognita, et illa intelligi polerit. Hisce probe perspectis, arclioribus etiam me coni-
prehendendum limitibus censui. Primum enim mihi patriae fines praescripsi, quos, si virium tantum me- arum. habuissem rationem, arctius etiam restrinxissem. Contentus aulem, si in particula aequis satisfecero judicibus, liis eam cum integra epidemiae historia suo loco combinandam relinquo. — Dein vero epidemiam unice tanquam nalurae phaenomenon consideravi. Prouti nosologia morbi , sic epidemiae symptomata investigare tenlavi, ejus, uti Hallerus ait »vitas quasi scribere, et initia, et adolescentiam , et decli- nationem, et cum rerum exlernarum statu conjunc— tionem et sympathiam." Hinc omisi, quaecunque artis spectabant auxilia, etiam in cura epidemiae pu- blica, utut gravissimum esset argumentum, quod sum- mo et studio, et liberalitate inter nostrates fuit agita» lum. Sic ergo pedetentim eo perducti sumus, ut simpliciter de Cholex'ae Asiaticae itinere per nostram patriam ageremus, qua Toce non viam tantum, qua processit, sed integrum epidemiae decursum signifi- catum volumus. Proposito dissertationis argumento, convenit, ut
pauca moneara cum de ratione, qua ipse eo fui duc- tus, tum de methodo, quam in illo pertractando mlhi sequendam putavi. Quum novus hostis prima vice ad Leccam provin-
ciam Trajectinam intrasset, brevi post et in ipsam hanc urbem pervenit. Originem aulem cepit a vico suburbano , qui canali, ad Leccam ducenti, adjacet, idemque nostrae curae, sub epidemia, fnerat commis- |
|||||
|
A
|
|||||
|
-------■ XXI
sus. Hu jus vici deinceps 40 circiter corripuit incolas.
Sic ergo mutuum paucorum aegrorum nexum accu- rate explorandi nobis erat occasio. Mirabar au tem , quum vulgo irregularis feratur epidemiae decursus, hic loei contrarium obtinuisse, nee tantum frequens observari afilictorum vinculum , sed etiam, vel in ex- iguo hoc spalio, determinatam epidemiae viam. Jam vero sic mecum cogitabam, odiosam illam de
Cholerae contagio contentionem fere illud efFecisse, ut faclis quibusdam inhaereretur, integer epide- miae decursus minus attenderetur. Tantis autem me litibus immiscere nee ausus, nee cupiens , aliam su- peresse viam existimabam, quae omni Physicae, ideoque et Medicinae communis , una vera habenda est, ut scilicet sedulo et accurate particularia quaecunque explorentur et coUigantur, ut hinc ad generalia ad— scendatur, et sic ultimo demum loco in causas inqui— ratur phaenomenorum. Non quidem novam hanc esse viam intelligo; quo vero magis immensis omnium doctrinarum physicarum progressibus recentiori aevo fuerit comprobata, eo majorem illi habendam esse fidem autumo. Neque neglectam eam et incalcatam in Cholerae historia volo; contra adeo trita est, ut vix dentur partes, quae non ejus auctoritatem in suos usus trahant. Verum hoc tantum significavi, me, at omni hypothesi liberum, analytica hac unice processisse ra- tione, quousque procedere possim, experturum. Quam- quam ita non ad primas pervenio causas, attamen est quadam prodire tenus, si non datur ultra. His ergo mihi esse contente liceat: »simplex enim et stabilis scientia longe praestantior est, quam infirma et vacil- lans, licet excogitatis insistat principiis et speciosis ac sabtilissimis ornata sit argumenlis."- ;; r v |
||||
|
XXII -------
Fatendum autem , hanc meüiodum iioii esse bre-
viorem aut leviorem; per longas enim ducit ambages, neque semel erroribus contaminatur, Scilicet omnis in observationum fide salus ponitur, quae quidem eo fiunt dlfficiliores, quo ampliorem res populi complec- tantur campum. Haec autem sponte ad fontium nos ducunt considerationem, unde haurire licuit. Ab origine inde , quae et extra patriani gesta fuerat,
intra eandem continuata est contentio de Cholerae coii- taglo. Haec primis scriptis de epidemia Sceveningensi occasionem praebuit. Dein vero de praecipuis patriae urbibus , Roterodamo, Lcida, Amstelodamo, Trajecto, speciatim prodiere documenta historica , partim media medico-politica , Cholerae opposita, partim computa- tiones statisticas, vel et series aegrorum nominales, disquisitiones historicas, observationes medicas, me- thodos therapeuticas continentia, aliaque, quae ad illus- trandam epidemiam inservire possent. Praecipuum vero fontein de Cholerae in patria historia symbolae ex- liibent, quas collegit doet. ARNïzenius, qui ex dele- ga tis fuerat, anno 1831 in Germaniam ex decreto regio profeclis , ut Choleram, ibi saevientem, explorarent. Continent haec, praeter series, ad Ministerium supe- rius ex officio relatas de locis infectis aegrorumque numeris, annotationes vel et accuratas epidemiae liis- torias de 19 patriae urbibus, turn et de agro Gelriae et Brabantiae. Septentrionalis. Diversus admodum harum est relationum color. Aliae epidemiam generatim spec- tant et lumine statistico illustrant, aliae singulatim potius in aegros inquirunt, aliae practicum produnt consilium. Fere singulae autem memorabilia conti- nent documenta historica, ut plurimum fidei plena. Quod enim raoiiere gratum est, licet aestum. Auctor, |
|||||||
|
i-.*~«it
|
baas'igSg;-;-?: - ./:rT^:..:'::r~:~'::z.......:z.::.::-:^::2J
|
||||||
|
------- XXIU
qui hasce symbolas redegit*, miasmalicam Cliolerae na-
turam strenue defenderet, quaecunque tarnen ad ve- ritatem ducere possent, etiamsi suae seiitentiae i-epug- narent, lubenter admisit. Haec igitur disjecta membra in unuin erant coUi-
genda. Utut vero copiosos afferre fructus viderenlur,
lacunis tarnen quibusdam suppleri oportebat. Ita,quae
de provincia Rheno-Trajectina ad Collegium sanitatis
publicae ex officio relata erant, summa liumanitate
mihi concessa sunt a Viro clar. de fremery, quae
de Frisia a doet. banga. Praeterea Woerdeni epide-
miant mihi illustiare voluit doet. de brauw, Lich-
tenfurli doet. VAN basten batenburg, Amersfordiae
doet. HOLLEMAN, Leovardlac doet. vitringa coulon.
Trajectinam ipsi mihi explorandi erat oecasio. His
jgitur omnibus efEcitur, ut satis accurata habeatui-
epidemiae prioris historia. v . jï'; ,i/r, ...i^iiJiH
Quo autem fusius haec describeretur, eo minus
innotuit poslerior, quae in quibusdam provineiis, spe-
ciatim in HoUandiae Meridionalis parte, in Gelria et
in Brabantia Septentrionali, praecedenti longe fuit gra-
vior. Hanc ex suis eruere fontibus et cum illa eom-
parare, ut optabile mihi habebatur, ita, hoc demum
si attigissem, quodammodo mihi profecturus fuisse
videbar. Qua in causa primam, eamque insignem
opem mihi atlulere status, quos ex officio ad Minis-
terium superius retulere proTinciaruni Guhernatores.
Hosce, quantumpote accurate correctos, summa bene-
volentia mihi concedere non recusaTit speet, et doel.
J. F. VAN MAANEN, qui ita hujus disquisitionis prae-
buit fundamenta. Nunc enim via indicabalur, qua
esset procedendum. Deinceps in specialium epidemi-
ïtrum examine mihi subvenire non dedignali sunt de
|
|||||
|
«ÉMBcaSiMMEiL.
|
|||||
|
XXIV -----
Roterodamo doctt. v. u. BOSCH, OCKERS cAu, MUL-
DER et V. D. PANT, de Helvoetslusa doet. rombach Jr. et exp. VAN BS, de Sciodamo doet. VADERS, de Dor- draco doet. maris , de Gouda doet. rooseboom , de Woerdeno doet. de braüw , de pago Geldermalsem exp. ZIMMERMAN KLOTS, de Arnhemfa doctt. moll , VAN -HASSELT Ct ENGELHARD , de NeomagO doctt. VAN
ELDIK et CROISSANT, de Ticla doet. van dorp , de
Culemburgo exp. brom, de Sylva Ducis doctt. mo- LENSCHOT et willemier , de pago Grauw in Flandria doet. JANSSEN, de Harlemo doet. VAN bemmelen , de Amstelodamo doctt. van rossem, van lier, kive et VAN COOTH, de Horna doet. v. D. berg , de Egmonda doet. DE SONNAVILLE, de Tiajecto ad Rhenum cl. ALEXANDER et doctt. BLOM et V. D. HEUVEL, de Mont- foi-tio exp. ROMBACH s«., de Veetae ripis cl. wolter- BEEK, de Frisia doctt. banga et vitringa coulon , de Swartslusa doet. hiJNER, de Groninga doctt. de VRIES REILINGH et K.RIEGER, ut ne plures exeitem Viros, qui, ut meo satisfacerent desiderio, irrultamihi suppeditare vel et explicare momenta bencvolentis- sime voluerunt. Denique de Cholerae vestiglis in nostra patria anno
proximo, speet. J. f. van maanen numeros ex officio relatos mecum communicavit, doctt. mulder et V. D. PANT iterum epidemiam liane tertiam Rotero- damensem mihi delineare voluere, doelt. V. D. PLAATS et Ploug Leovardiensem. Ifisce igitur Viris liumanissimis, qui patrias in re
medica laüdes suslinent, grala refero, quaecunque ad illustrandam liane epidemiam inservierunt. Omni au- tem, quae in me erant, studio ae cura haec jungere sluduj, «quum rerum unirersarum notiliam et fidem |
||||
|
------- XXV
ex sola cunctai'um inter se partium connexione et
comparatione, item similitudine et difFerentia aliqui» consequatur,'' hac potissimum ratioue gratissimum meum animum illis Viris significari posse existimans. Doleo profecto, non maturius aptiusque ingenium hisce coeptis in noslra patria contigisse. Quod autem fere fertur, iiondum venisse tempus de Cholera pronun- tiandi, adeo non verum est, ut, si posteris demum nostris hunc laborem suscipiendum relinqueremus , multa sane facta historica oblivioni jam forent tra- dita. Qui tum opus suscipiet, tutius quidem procedet, et exstincto partium studio, et oMoquendi occasione pedetentim deficiënte. His utrisque me, tironem, tum maxime expositum esse, probe video. Veruntamen, quod me decet, sine ira et studio, rem ex historicis, quae attigi, rationibus , atque doctrinae, quatenus mihi patent, fundamentis, modeste haurire tentabo, neu— tiquam rerum publicarum arbiter. Quaestionem enim de Cholerae contagio non nisi indirecte mihi esse tan- gendam, neque politice sed historice, perquam gau— deo. Quod vero attinet, neque historicis erroribus omnino vacare hanc disquisitionem posse, atque, prop- ter recentem mali memoriam , cuivis, qui propius hoc vidit, eos culpandi fore opportunitatem, vel id mihi. laudis sumo, si quera mei errores excitarint, ut vel veritatem in lucem proderet, vel pleniore ac consum- matiore nos opere donaret. Hoc si forte efFecerim, scientiae vere profuero, qua in causa magis mihi con- gratulabor, quam si vanam quandam acceperim glo- riolam. Haec de argumenti proposito et fontibus opusculi.
Qua autem ratione hos ad illud propositum adhibue- rim, superest, paucis ut dicam. -is |
||||
|
XXVI ——
Quum ab oLservatione mihi ordiendum esset, iu
primamdissertationis partem contuli, quaead epidemiae historiam facere existimabam. Omni autem, qua po- teram, circumspectione naturae judicia ab opinionum commentis distinguere studui. Quo fine sedulo vari- orum auctorum varias relationes inter se comparavi, adhibui etiam, quae observaveram ipse. Vel sic tarnen Tereox-, ne sint, qui praejudlcia aut syncretismum mihi objiciant. Nullas enim observationes rejeci prop- terea, quod opinioni cuidam, aut, quae mihi facienda videbatur, conclusioni generali repugnabat. Quod et ideo moneo, ut ne quis putet, me in historica parle lectorum animos praeparare , quo facilius dein con- clusiones accipiant generales. Saepenumero et ad statislicam confugi, numeris
ipsius epidemiae habitum atque efFectus investigando. Qui mihi patebant, fontes sedulo in hos usus converti, omnique studio errores, quibus exponebantur, evitare volui, ad quem finem nuUi operae peperci, omnes, quas poteram, efficiens correctiones. Probe equidem novi, hujus occasionem saepius mihi defuisse; attamen illud constanter tentavi, ut ne probabilis error con- clusionem, ex numeris ducendam, mutaret, quod si vererer, calculum omisi potius, quam ut, ostentati- onis gratia, proponerem. Animadvertendum autem, in genere, durante prima epidemia, debito majorem , minorem , durante altera , aegrorum numerum recen- situm esse. Quum vero funerum census majore fide nitatur, fainc quantumpote curavi, ut calculus et aegros spectaret, et mortuos, quo de illius probabi- litate certiores essemus. Denique, quum Cholerae fuiiera reliquis accedere soleant, mortalitatis etiam jntegrae considerationem eriterii loco habui. |
||||
|
----- xxvn
Simplicissima mihi via in prima hac parle videba-
tur sequenda. Neque ergo ad divisionem quandam theoreticam epidemiam exposui, sed pedetentim hanc per singulas patriae provincias persecutus fui. Geo- grapliicum ordinem in principiis posui , qui nempe ab omni hypothesi vacat. Aliud huic principium maxime generale adjunxi, temporis scilicet , quo Cholera varia loca attigit. Prouti ipsius epidemiae ferebat iter, quod hac rationa sponte declarabatur, utrumque principium combinavi. Praemisi autera Cholerae itineri brevem anni, quo fiebat, descrip- tionem. Postquam particularia haec quantumpote accurate
exposita erant, conclusiones ex iis elicere mihi con- cessi, quae epidemiae cliaracterem spectabant. Tan- demque eo perveni , ut de epidemiae causis, quate- nus ex sola patriae nostrae consideratione efEci pos- sent , quaedam disquirerem. Qua in re si a specu— lationibus abstinuerim, ideo imprimis lioc factum est, quum theoriarum tanta jam moles, absque mag- no fructu , fuerit prolata, ut earum taedium non immerito lectores ceperit. Quandoque autem aliarum patriae epidemiarum decursum adliibui, ut per ana- logiara Cholerae, si contingeret, causas adumbrarem. Haec sunt, quae altera hu jus speciminis parte con» tinentur. ' ■ ■ • '• .., ■ l.^ |
|||||
|
i^itt^'::
|
|||||
|
FONTIUM ENUMERATIO.
|
|||||
|
EPIDEMU Ai. 1832.
I). J. A. ABiftZBNios, Brief over de wijze Tan ontstaan van den Aziatischern
BraaVloop te Scheveningen, aan Dr. j. A. tak bebhkis» , te Haarlem, (met een' platten Grond van Scheveningen) Amst. bij v. d. viifsü , ... 1832, p. 1 — 48. Legilur haec epistola item in ejnsdem aucloris: Bij-
dragen tot de kennis en behandeling Tan den Aziatischen Braakloop in Nederland, onder medewerking Tan Terscheidene vaderlandsche Genees- kundigen j Amst. 1832. N». 1—18, p. 1—745 en Bijlagen, p. 1—28. -Hnnc lihram fere citarimas litteris A« B. j ' Zeven BrieTen Tan den Med. Doet. c. c. ONTur, aan den Hoogl. F. tam
SEB IBEGGER, in Konst- en letterbode. 1833, S. II, en 1833, D. I. Achtste Brief, bevattende eene kritische beschouwing van den Brief van
Dr. ABNTISBIBS aan Dr. van iehieleit, door Dr. oktijd , in Bouw- atoifen voor hel contagieusc der Aziatische Cholera, bijeenverzameld door VAN BEE bbegski, 2» Stuk, Amst. 1833, p. 1—67. J. T. d'aiiiieeie , M. D., Herinneringen uit de Cholera-epidemie te Sche-
veningen , en proeve eener oplossing der raadsels Tan de Aziatische Cholera, 's Gravenhage 1833, p. 1—188. j ■ }. G. TVAABBEIIBI'BG, M. D., Practischc Aanteekeningen betreffende de
Cholera te Scheveningen, Leyden 1832, p, 1—85. r. A. JBLTES, ffl. D., over het ontstaan der Cholera te 's Gravenhage , in
Konst- en Letterbode 1832, D. II, p. 69. Ej.. .. Waarnemingen vóór, gedurende en n4 de Cholera-epidemie te
's Gravenhage, in A. B., p. 686—583. ABNizBRics, dc Cholera te 's Gravenhage, ib, p. 477—630, met ecu'
platten Grond. c. B. WESTBBOOEII TAR nEETEBXN, een Woord aan het Publiek ten op-,
zigte van het uitbreken der Cholera Asiati te Delft, Op den 34 Julij 1832, Delft 1832, p. 1—16. VAN so.1, de Cholera te Delft, in A. B., p. 144—148 en 699—6011.
|
|||||
|
-------- XXIX
R. KNOLiAiai, Verklaring omtrent het ontstaan det Cholera te'Delft, in
Konst- en Letterb. 1832, D. II, p. 338.
v*if soN, Antwoord aan Dr, KNOUAEBT, ib. p. 404. J. a. hdlder en o. r. WH dehïaiit, de Cholera in Rotterdam, Rott. 1833,
4 Stukken, p. 1—17S.
Algemeen Verslag der Subcommissie voor de zaken den Aziatischen Braak-
loop aangaande, te Rotterdam, aan de Hoofdcommissie in Holland, Zui- delijk gedeelte, Rott. 1833, p. 1—101. ï. M. T. ersïEBTi HODENFil, Spec. med. pract, inang. exhibens brevem
delineatlonem Cholerae, qnae in urbe Schiedamensi regnavit. Gron. 1833. V. D. ïRAHDELEB, de Cholera te Dordrecht ïn A. B., p. 149.
w. F. BUcnuEB, Aanteek. en opmerk, betrekkelijk den Azïat. Braakloop te
Gouda , met 9 Tabellen en een' platten Grond , Amst. 1833, p. 1—138. c. raons v. b. hoeven, c. -w. ii. y.kaatiioVEN en g. saiomob, Geschied-
verhaal van de Cholera-epidemie te Leiden in 1833, Leid. 1833, met Tabellen en platten Grond , p. 1— 234. w, TBOLIK, Berigten betreffende de Aziat. Cholera te Amsterdam en in
andere deelen des Rijks , onder medewerking van ij. TBOLIK , IIIEDWEII- HDTS , VAN SER BREGGEK , VAK BOSSEH , LVBEB , BAABSLAS, en Tan de
Geneeskundigen in de Cholera-Hospitalen, p. 1—426, en Naamlijst der
CholeralJjders te Amsterdam, p. 1—164, met platten Grond, Amst. 1832, 5 Stukken.
ARNTiEmcs, de Cholera te Amsterdam, in A. B., p. 647—736, met
platten Grond. 0. j. HIKtiWENHöYS, Eenige wenken over de pathogenie, pathologie,
therapie en aetiologie der Aziat. Cholera, Amst. 1833 , passim. 1. W. BIVE, de Cholera As. Diss. inang. ex observ. clinicis Amstelodami
institutis ducta, Traj. aA Rh. 1833. V. EPKKHA, de Cholera te We esp, A. B., p. 259—269 et 469—473.
H. w. WAARDENBURG, berigten omtrent Naarden, ib. p. 01, 88 en 156.
HAGE en BOLEERSTEiü, Verslag van 4 ziektegevallen te Hnizen, in VROLIK,
Bijdragen, St. 3, p. 149—160. J.K. T. BEBBEiEN, de Cholera te Haarlem, inA. B., p. 109-117 et 419-424.
ï. ONNES , de Cholera te Purmerend , in A. B. , p. 69 en 313-230.
Berigi omtrent de Cholera te Volendam, ib. p. 152.
AaxOLSi, de Cholera te Monnikendam, invioilK, Bijdr. lY. p. 390—395.
|
||||
|
XXX -------
p. I. 3. BÊ IRKBKBY, Archief ïoor den Aaiat. Braokloop en al wat daarto»
betrekking liecft, in de Stad en ProT. Utrecht, onder goedkenring der Hoofd- en Dlstricts-Commissiën in de zaak der Cholera , en medewerking der II. H. K. 0. BE fBEIIEHY , SrERMAK , WOhTEBBEEK , ALEXAMDEll ,
BDHAH, 5C1IB0EDEB TAK DEB KOLK, TA» COOTII , GBEETE , Illr. 1838 en 1833, 3 Stukken.
P. J. BLon, Bijdragen tot de kennis en behandeling van de Cholera Asiatica,
naar aanleid, van waarnem. gedurende de epid. t. 1832 te Utrecht, Utr. 1833. De Cholera te Amersfoort uit officiëele beriglen, in A. B., p. 362.
A. T. D. lEKUTT , de Cholera te Amersfoort, ib. p. 414 et 038.
3. I. Vi BOBP, de Cholera in Gelderland, ib. p, 207—213.
c. T, ELDIK, OTer den Aziatischen Braakloop te Nijmegen, ib, p. 603—631.
I. J. TAS LOENEW, OTer de Ziekteconstitutie TÓór het uitbreken der Cho-
lera te Harderwijk, ib. p. 250. BE VBIES HoyrnAK, de Cholera te Kampen, ib. p. 86, 153 et 464,
C. A. BAHAEB, ECKHOCT , T. B. KETTBN, SCKAEFHAII , P. C. BAKAEB , de
Cholera te Zwolle, ib. p. 317—331 et p. 632—637.
]. A. HïNER, de Cholera te Zwartsluis, ib. p. 456—464. s. j. GALAMA , de Cholera te Sncek, jb. p. 365—390 et 397—414. n. BE TBIES BEILINOH, ÜTerzigt OTer het ontstaan en de Terbreiding Tan den Aziat, Braakl. in Sept. en Oct. 1832 te Groningen, ib. p. 533—561
et 041—644, met platten Grond.
Ej. • . » over de behand, der Cholera te Groningen in 1832, Ronst- en
lelterb. 1833, D. II, p. 373, 394 et 408. A. G. T. B. LOO , de Cholera in Hoord-Braband, in A. B., p. 270—276.
E. C. miiABEB, een Woord omtrent het ontstaan en den gang Tan den
Aziat. Braakloop binnen Bergen-op-Zoom , ib. p. 276—383. ' ;': ' ■•■ .. II. ': ^ ..-r...: -:...
DE EPIDEMIA A'. 1833:
p, G. B. BE TVILBE, Diss. Med. inaug. continens historiam epidemiae Cho- lerae Asiaticae, <jüae mensibus Julii et AugustiA». 1833 in pago Valkenbnrg regnavit, L. B. 1833. J. lAABT DB LA TAILLE , lels OTer de Geneeswijze der Cholera te Groningen
in 1833, in Konst- en Letterbode 1833, D. II, p. 274—279. ■.. - |
|||||
|
ifttT-iim I i,-|i i'ii ^p
|
|||||
|
CONSPECTUS OPERIS.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
PARS PRIMA.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
COLIECTAWEA DE EPIDEMIAE IN BEIGIO SEPTENTRIONALl
HISTORIA. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
De epidemia A'. 1832.
De Anni 1832 habitu..................................Pag. 1,
De Constlmtione epidemia ante Cholerae irruptionem.......» 6.
De Cholera ad HoUandiae littus origine et progressa.........i> 10.
De Epidemia Hagana.....................................» 1G.
De Epidemia Roterodamcnsi...............................» 20.
De Epidemia Delphensi..................................n 31.
De Cholera ad Mosam.......................•............" 33.
De Cholera ad Iselam et Leccara..........................» 39.
De Cholera ad Rhcnam........................../......." 47.
De Epidemia Amstelodamensi..............................i 57.
De Cholera ia reliqua Hollandia Septeutrionali............» Ö9.
De Cholera in provincia Trajectina.......................i> 76.
De Cholerae in Gelria dispersione........................» 93.
De Cholerae in Transisalania et Drcntia hlstoria..........d 98.
De Cholera in Frisia.....................................« 103.
De Cholera in provincia Groningana......................» 110.
De Cholera in Brabantia Septeutrionali et Zelandia........ii llff.
De epidemia A". 1833. ,, : .| p^i.
De habitu Anni 1833...................................» 121»
De Constitutione epidemiaA. 1833 ante Choleram resnscitatam.» 125.
De Cholerae epidemia, (jnae A. 1833 Rotetodami grassata est. )> 127* '
De Cholera ad ïïosam saeviente...........................n iSS'.
De Cholerae per rclicjuamlIollandiamMeridionalem dispersione." 140.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
,W' «>...
|
||||||||||
|
XXXIl --------
§ 23. De Cholera in Gelria....................................Pag.148.
§ 84. De Cholera in Brabantia Septentrionali et Zclandia.........n 167.
§ S5. De Cholerae dispersione per Hollandiam Septentrionalem.,. ii 161.
§ 26. De Cholera in provincia Trajectina........................» 169.
§ 27. De Cholera In Frisia, Transisalania et Drentia.............>i 180.
§88. De Cholera in provincia Groningana......................." 184.
§ 29. De Cholerae Asiaticae vestigiis in patria nestra A". 1834..» 189.
|
||||||||||
|
PARS ALTERA.
|
||||||||||
|
CONCIIJSIOHES, EX CHOLERAE HISTORIA IN BEIGIO
SEPTENTRIONAII DUCTAE. |
||||||||||
|
De epidemue chabactebibtts.
§ 1. Cholerae Asiaticae in patria nestra conspectus...........Pag.197.
J5 2. De Cholerae Asiaticae in patria nostra orlglnlbns..........s 208.
§ 3. De Cholerae progresslone.................................» 207.
§ 4. De Cholerae extenslone..................................i> 210.
§ 6. De Epidemiae periodls...................................» 215.
§ 6. De Epidemiarum yI et efficacia...........................ii 221.
§ 7. De Cholerae duratlone...................................» 225.
§ 8. De diversa Cholerae ratione ad aetatem atque sexum........» 228,
5 9. De vitae generls atque regiminis efficacia................." 239.
§10, De Ciustltu tioneepidemia , dnrante Cholera.'..............» 245.
§11, Comparatio utrius({ae Epidemiae..........•...............'> 248.
De epidehiae CArsis.
§ 12. Conspectus cansarnm, ad Choleram facicntlum.............i> 251.
§ 13, De relatione fundum inter et Cholerae dispersionem.......» 253.
§ 14. De atfuarum effectu ad Cholerae propagationem...........» 256.
§ 15. De aërls actlonc in Choleram............................ii 259.
§ 16. De vi commercü hominum ad Choleram propagandam.....» 264,
§ 17, De dispositlonc ad Choleram.........................» 269,
§ 18. De Constltntlonis epidemiae ad Choleram elTicacIa........ii 271,
§ 19, Epilogus................................................1) 277,
TabnIaram Geographicarum Explicatio........................» 280,
|
||||||||||
|
Pars prima.
|
|||||||
|
COLLECTANEA DE EPIDEMIAE IN BEIGIO
SEPTENTRIONALI HISTORIA. |
|||||||
|
§ I. De Anni 1832 habitu.
l^ui epidemiam recta investigatione consequi velit,
is primum quidem consideret terram, qua crescit, et an- ni tempora, ad quae perlinet, et, in quos cadit, homi- nes. Haec autem cuncta, non tantum qualia sint, sed et qualia fuerint, percontetur: nraorbi enim praesentes a praeterita teraporum conditione flunnt, accipiuut vero etiam differentiam a conditione praesentisj quare utrius- que oportet habere rationem.'' Veruntaraen ne quis ex- spectet, me huic de Cholera disquisitioni historiam nos- trae patriae physicam praemissurum esse, cui, si de epi- demiae origine quaereretur, alias, majore forsitan jure, Deltae Gangeticae topographiam substituendam censeret. Sufficiat aatem in nostros usus simpliciter collegisse quae- dam , ad Anni, quo epidemia hic terrarum apparuit, de- scriplionem facientia; missis ergo, quae de nostro. clima- te, morbis endemiis, aliisque generatim proferri possent, ad quae, tanquam ad cognita, si forte detur occasio, pro» ■vocare liceat. |
|||||||
|
Aëris qnod attinet constltutionein, hyems praegressa
adniodum fuerat moderatu, vix gelu nivemve trahens. Fine demum m. Decembris anni praecedentis gelu rura ster- nere coeperat, nee nisi semel thermoraetrum ad 1^° F. descendit. Imo fine jam m. Jan. regelalae aquae. Ba- rometri major, quara solebat, altitudo. Spirabat fere Africus. Dies non pauci sereni. Thermometrum Janu- ari! fine et initio Febr. ad ^1 et ultra gradus adscende- bat. Medio aulem hoc mense instauratum denuo gelu, per integrum m. Februarium perstans, ita ut meabiles ite- rum fierent aquae, etiamsi fluviorum navigatione vix im- pedita. Comitabantur gelu fere nebulae densae et foe- tidae; eurus domiuabatur. Quum vero intra decem sep- tiinanas non pluvisset, flumina vel infra aestatis altitu- dinem se continebant. Mensis Martii initio aequabilis erat tempestas, sed as-
pera et frigidiuscula. Pauciores intercedebant sereno coelo nimbi atque nebulae. Auster imprirais spirabat ad aequinoctium usque. Siccitas autem notabilis pergebat, ande plantarura in genere tarda vegetatie. Qualis aëris intemperies ad medium pergebat Aprilem; abhinc paulo gratior facta, pluvia quandoquc tellurem humectante, aactoqne calore. Attameu vel ipse Maji mensis blandus dici non poterat, temperatura quippe variabili, geluque nocturno non raro observato; nee nisi declinanle hoc uien- se, plus semel ad 70° perveniebat thermometrum. Itaque neqne fuerat acris byeras, neque grati hanc veris exce- pere vices, diutius autem, quara solet, protracti et frigi- diusculi. Neque aestas maltum adduxit caloris; aêr subfrigidus,
venlosus et plnviosus. Grandines non rarae, frequen- les procellae, quae, quoties therm.oraetrum ad paulo altiorem pervenisset gradum, continuo hoc iterum re- |
||||
|
frigerarent. Gravis adinodam tempeslas a 23 ad aS Jun.
notata est, itemque i3 Jul., postquam ultra 80" adscen- derat Ihermometrum. Venlos erat variabilis, inde a 20 Jun. caurus et Boreas dominabantur, yersus Jalii me- dium austri. Pergebat per integram aestatcm haec aë- ris condilio. Sic ipso Aaguslo nubili fere dies erant et calor modieus. Decimo hujus mensis die nebuia densa foelida observata est, quae magnam videtur extensio- nem habuisse, quippe Amstelodami, Harlemiae, Purme- rendae et Snecae annolala. Sub ejusdem mensis fine copiosa pluvia, Ingrata ergo in genere hominibus tem- peslas , atul agris non infansta. Culices mense Augusto vix esse conspectas, Harlemiae notatum est. Perstabat aëris inconstantia Seplerabris inilio; sensim
vero, aestate in aulumnum vergente, coelum magis sere- num faclum. Sub mensis Seplembris fine el Oclobris initio imo calidi habebanlur dies. His temen, quod so- let, frigidiores opponebantur nocles, gela snbinde fe— rentes. Paucis inlerraixlis imbribus procellisque, ad Novem-
bris fere finem serena perrexit tempeslas, ita ut ad nl- tiraura hujus anni mensem restringerenlnr procellae ne- bulaeqne aulumnales. Adduxere hae raultum humidila- lis, parum vero gelu. Ex obserralionibus ergo memoratis concludendum vi-
detur, hunc annum frigore polius temperato, aërisque inconstantia, quam aestu vel algore continuo fuisse no- tabilem. Hyems languida, ver frigidum, aeslns modice ca- iida el venlosa, serenus autumnus. Minores ergo singu- lorum anni temporum diflferentiae. Quae quo melius pa- leant, ex nuntio litterario (i) sequenlem tabulam dnxi- (i) Praeter hoc diarium: Algemeene Konst- en Letterbode, i833,
vid. de Anni i83a constitutione meteorologica obseirationes cl. A. mjuah |
|||||
|
|
|||||
|
mas, quae mediam, maximam et minimam singuloram
hujus anni mensium temperaturam cum simitibus termi- nis mediis , ex 20 praecedentium annorum observationi- bus ductis, comparat: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
' Qaoad agriculturam, fauslae hoc anno collectae mes-
ses. In omnibus fere nostrae patriae provinciis optirae cessere cerealia , melius etiam quam annis praecedenti— bus. Legumina item laudabilia, fruclus horaei fere ubi- vis copiosi, rites autem nee foecundae nee raaturae, so- us scilicet calore non satis fotae, Nullae item hoc anno grassatae fuere epizoötiae. Bo-
ves, equi, oves, porci optime habebant et fertililate emi- nebant, quia muitae pecudes, quae propter annorum praegressorum humiditatem aegrotarant, nunc in sanila- lem restitutae (• )• |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
in Uiltreksels en Ber, der Nederl. huish. Maatsch. en van de prov.
Comm. V. Landbouw, i832, p. 3 sqq. et doelt, mclder et v. D. past, de Cholera in Rotterdam, p. lot sqq. Durante Epidemia diaria me- teoroloijica edila sunt Amstelodaiiii a doet. V. D. voort, in A, B. et Trajecli ad Rhenum a el. p. j. j. de fremekij, ia ArcAte/'. etc. (i) Vid. cit, UittreJcsels en berigten, p. 88, sqq.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Rusticis ergo prosperus aunus dicendus, niercatoribu»
item non illaudabilis. Provinciarum enim meridiona- lium defectu, mercatura noslraium terrarum fidem secu- ta erat. Hinc Roterodamuni ad maximum pervenit flo- rem, el increvit item Amstelodamensium commercium. Ex iisdem causis magna civium armatorum pars in Bra- bantia Septenlrionali et Zelandia tuendis palriae finibus per integrum adhuc annum morabatur, quo ad finem ver- gente, famosa illa arci Antverpiensi oppugnatio illata, clauslraque noslris navibus ab hostibus imposita. . Tandem vero, quod propius noslrum spectat argnmen-
tum, pessima Cholerae fama formidinem plurimis civibus injecerat tantara, ut Irepidanter ipsius adrentum exspec- tarent, multique vix quid nisi morbi cogitarent miserias. Quem metum non profecto sedabant diaria publica, con- linuorum Epidemiae progressuuni fidi nuntii. Sic ergo ad hanc recipiendam praeparabanlur animi. Praesens va- re perieulum fortius in genere tulere, cujus immunita— tem sorliri studebant fortunatiores diaeta calida, nutrien- te, acouralissime vitatis quaecumque vel alvum sollici- larent, vel refrigerarent corpus. Quanla autem libera< litate et hi, et magistratus ad pauperiorum prophylaxin concurrerint, referre, utut gratissimum, ad hunc tarnen locura non pertinet. § 1. De ConstiluHone epidemia ante Cholerae irruptionem.
In difficillima hac de generali morbonim habitu quaes-
lione, attendendum est cum ad constitutionem stationa- nam , lum ad morborum, qui priore hujus anni parle in noslra patria viguerunt , indolem. Inflammatoriae quidem conslitutioni, quae ab anno hu-
jus saeculi undecimo inde dominiura teuuisse fcrtur, finis a plerisque medicis ponitur annu» 1824. Quaeiiam vero |
||||
|
6
illi apad nos suooesserit, merito dubitatur. A cl. surihcar
anno 1B29 gastricae proxima habebatur, febrium scilicet interinitlentium et exanthematicarum numero ab aliquot jam aunis perquam aucto (i). Hanc intermittenlium fre- quentiam, post epidemiam Gronioganam, uotavit item cl. ALEXANS£R, llIas autem compUcalas imprimis esse scri- bit cum organoram digestionis vitiis, atqae pertinaciam notabilem monstrare solitas. Inde ab anno iSaS im- minutam quidem vim constitutionis inflammatoriae au- tumat hic auctor, nequaquani vero evanidam (2). Qua cum sententia ipso hu jus saeculi anno 3i convenit doet. hVBEK, constitulionein magis in inflammatoriam quam in asthenicam rergere statuens. Ex accurata ob- serrationum serie, quae morbos Amstelodami curatos spectat, efficit, inde a fine anni 1826 praevaluisse dispositionem catarrhalem, nostrae patriae endemiam, ueque malignae illam indolis, morbos vernales et autum- nales regularem habuisse decursum et epidemias contagio- sas intercurrentes simplicem retinuisse formam (3). Ex his igitur probabiliter ooncludendum videtur, uti in
genere constilutionum iilarum lentae sunt permutationes, sic etiam bodieque non magnam regnantis esse efficaciani, vix indicationem therapeuticam generalem exposcentem. Hanc conslitutionem neutram, quam Germani erethisticam dicunt, sthenicae scA. ei asthenicae mediam (4), et Pater meus observatione sua in hac urbe confirmatam ducit. Non tarnen negandum videtur, autumno anni praegressi
|
||||||
|
(i) Verkond, over /tet leerstelsel van BKOV6Skis, Amst. 1829, p. 3^5,
(3) f^erh. over het afwiss. alg.iiehlekarakleryATnh, «829, p. io4,Miq. (3) Vid. w. ïROLiK, Berigten etc. p. a53—3oo.
(4) Cl. FüCHS, Med. Prof. Virceburyeusis, constltutinnem illam no-
mine genii ejiidemü definit tamquam effectum generalem {^Gesammt- AuadrucV) legnaotis reactionts gradus, unde triples haec ejus species |
||||||
|
frequenlcs fuisse febres intermittentes et choleras, hnic tem-
pori proprias, diu vignisse et quandoque fuisse gravissi. raas (i). Sic memini, in clinico academico cl. 'wolter- BEEK tune Tirum decubuisse, cujus et evaouationes deco- lores, et facies collapsa, frigus extremitatnni, tox ranea metum morbi epidemii jamjam invasuri incutiebant. Si- miles casus et Amstelodami, et in aliis nostrae patriae re- gionibus observati fuere. Hi tarnen morbi autumnales cessere hyemi, qua duran-
te, catarrhalis atque inflammatoriae indolis, uti solet et aëris ferebat constitutio, viguere morbi. Neque tarnen graves illi in genere aut frequentes eraut, prouti ex an- notationibus quae de utraque Hollandia, Gelria, proTin* cia nostra Trajectina, Brabantia Septentrionali et Gro- ninga exstant, efficere licet. Febres intermittentes, ea tempestate rarae, cum ipso
vere mature instaaratae, sensim excepere febres illas o»- tarrhales subinflaramatorias. Invaluere Martii jam initio et in serum fuere protractae, ita ut per mensem adeo Ju- nium perstarent. Non tamen ubivis ejusdem fuisse Tiden- tur characteris. Scil. Roterodarai tertianae pertinaces, nervoso-gastricae observatae sunt; paroxysmus ipse vomi- tu, diarrhoea, symptomatibus nervosis , apyrexia virinm proslratione notabilis; freqnentes praeterea aphthae, re- cidivae faciles (2). Goudae contra benignae, (3) Amste- inlelligitur. Constitiitionem epidemiam conTenientiam dicit {das Ve-
hereinstimmende) morborum ralione qiialitatis el formae, q^Bc etiani slationaiia fieii polest. Vid. Demerle, üb. Krankh. Genius, Kranhh,- Conslilution u. pandemische Kranhheiten in ihrem gegenseiligen Ver- hallen, in Heidelb. hlin.Ann., B.X, H. 2, et scanijn, Jahrh. B IV S. 3i, (1) Vid. doet. ARNTZEKins in Btjdr. p 4? 8.
(2) Cff. doelt, MULDER et V. D. PART, 1. c. p io6 et j4lg verslog
der Subcomni. eic. p 3(). (3) Vid doet. liiicHRER, ^ianleek en opmerk eic, p. io - ~i
|
||||
|
8
lodami catarrhales ferebanlur. In nostra provincia fre-
quentes item rure observatae sunt tertianae, charactere bilioso ao pertinacia ad autumnales potius, quam ad ver» nales accedentesj prouti, examine de industria instituto, Viris spectt. patuit, quibus in hac proyincia civium cura medico-politica commissa est (i). Groningae contra mi- nas frequentes, sed non raro choleris stipatae fuisse vi- dentar (2). In genere hoc vere, imprimis autem aestatis initio,
crebrae aegritudines, intestinorum sensilitatem arguentes: dolores colici, diarhoerae, cholerae sporadicae, cum affec- tioni^us spasmodicis aut nervosis junctae ; quales obser- vationes Hagae Comitum (3), Roterodami (4), Hardero- Tici (5), in Betavia (6), in nostrae provinciae variis locis institatae sant, Nunc catarrhalis, nunc gastricae indolis ferebantur; imo quandoque graves adeo obviae cholerae sporadicae, frigore quippe notabili, collapsu, spasmis, aliisque symptomatibus roalignis stipatae, ut saepius de Asiaticae praesentia dubitarent medici. Tales morborum historias plures cum publico commu-
nicavit doet. arntzenivs. Alia scil. m. Martio Amstelo- dami, aliae Aprili Leovardii et Bredae obtinuere. In provinciae Trajeclinae finibus cl. de fremeblt s' m. Ma- jo similem vidit casum in pago Willïge-Langerak (^) j Roterodami m. Junio doet. v. d. pant, Alios, qui Majo (i) Scil, ob rei momentum commercium epistolare inierant cum com-
pluribus hujus provinciae medicia, quo obser?ationes quanlutnpote ac curatas de constitutione epidemia acquirerent. (3) Vid. docr. DB ïRiES BEiLiSGH, in A. B. p. 539
(3) Cf. doel. jELTEs in A. B. p. 566, doet. abbtzekivs, ibid. p, 49a
(4) Cf. doet. HELDER et V. D. PABT, 1. C. p. lOJ.
(5) Vid. doet. VAM LOE^EN in A. B. p, a5i.
(6) Vid. doet. tak dorp in A. B. p. aia.
(7) U. A. Afd. 3,p. 2. ,
|
||||
|
9
et Junio in Frisia, Doccumi soil. et in pago Kolluiu, ob-
tinuere, humanissinie mecum communicavit doet. bangaj et, procul dubio, plures etiam obvii, licet specialis, quae fit eorum mentio, demonstret, illos non admodum fuisse frequentes. Quandoque letales erant, pleruraque vero fa- cile compescebantur, nee nisi pro graviore cholera nos- trate videbantur salutandae. Intercurrebant febribus inler- mittcntibus, quibus jungebantur subinde. His autem fe- bribus mense iniprimis Junio minutis, et aegrorum, et mortuorum in plerisque nostrae patriae provinciis paucis- simi fuerunt, ita ut, quae anni initio satis graris fuerat, mortalitas nunc exigua fere ubivis deprehenderetur. Quae differentia quo magis pateat, sequentera tabulara
mortuorum in nostra patria primo hujus anni semestrio, ex annuario, publica auctoritate edilo, (Jaarhoekje, uit- geg. op last van Z. M. den Koning) bic adducimus, ad- jectis, comparationis gratia, terminis mediis annorum qua- tuor praecedentiuin. Mortalitatis cum populatione inore- mentum et praeternormalis anni 183^ ob praegressam epi- demiam Groninganam habitus, plures annos consulere vetant. . Januar.....747° • ■ • • 6584 . • + 886
Februar. . . . 6402 .... 5944 • • + 4^^
Martio .... 6763 .... 5788 . . +975 Aprili .... 585i .... 5566 ..+^85 Majo.....5953 .... 5oo8 . . + 945
Junio.....4^24 • • ■ • 5oo6 . . — 182
Ex differentiis ergo, quae tertia columna continentur,
apparet, mortalitatem, quae mensibus imprimis Januario, Martio et Majo solito major fuerat, Junio contra minorem factam esse. bi vero quaeritur, quibusnam potissimum provinciis
aucta haec mortalitas sit adscribenda, ex iisdem elemen- tis effecimus, hanc non obtinuisse in integra patria; sed |
||||
|
lo
|
||||||
|
in Hollandia Septentrionali, Frisia et provincia Gronin-
gana contrariam locum habuisse. Inter reliquas Braban- tia Septentrionalis maximum habet incrementum, ducen- dum fortasse ab exercitus illic praesentia. § 3. De Cholerae ad Hollandiae littus origine et progressu.
Quum jam in tota fere patria nestra oivium sanitas
optima sese haberet, sabito in Hollandiae sabuletis, ad mare Germanicum, apparuit Cholera. Navigio enim, cui nomen de jonge Pieter, vecti, post-
quam per duarum bebdomadum spatium in alto raari ad piscatum, tempeslate satis turbida, degerant, LEOMARDrs KKOESTEH gubernalor, cum famulo nauta cornelio harte- VELD, utrique diarrhoeae vehementi correpti, 24 ^vlu. i832 sub noclem in Sceveningam reduces facti sunt. Conti- nno decubnit ille, summo debilitatis sensu prostraius, et postridie gravia Cholerae Asiaticae symptomata osten- dit. Die 26 Junii nauta, ejus comes, eundem subiit morbum. tJterque tarnen feliciter restitutus. Qua ex eausa malum hauserint, non constare videtur.
Ipsi nimium aquae Mosanae, quam prope insulam Tes- saliam ex navi Phladirtingana aceeperant, usum accu- sant. Cel. autem ontijd et doet. d'aümibie, ex contactu vetitOj temeratis quadragenis, illos funestum attulissedo- num autumant, quam sententiam multis adstruxerunt argumentis. Neque tarnen historice dirimi quaestio po- tuit, ünde adhuc dubia est epidemiae bic loei origo. Varü autem, qui ia populi ore versabantur, rumores, de spoliala nari aliisque, refutavit doet. arhtzenios, os- lenditque, sebum, ex mari deprehensum, a contagii su- spicione vacare. Favisse vero epidemiae origini statuit aëris inleinperiem, yentos ab aliquo tempore ex mari |
||||||
|
■U.aMIMIiktil.lk«
|
||||||
|
li
|
||||||
|
iu liltus directis (N. W.), victum depravatum, effluyia
piscium putridorum, hoininumque coacervationem, quae hic profecto perquam notabilis offenditur. Utriusque au- tem partis scripta in eo conveaiunt, constitulionem mor- borum ante nefastum illum diem, non exfaibaisse instaa— tis indicationem periculi. Hic item loei epidemiae raris- sime occurrere solent, vel si Hagae Comitum grassen- tur contagia (i). Quod autem primum Cholerae incrementum speotat,
peï aliquot etiamnune dies vera e jus praesentia latuit, unde faotum, ut de aegris, qui eo tempore correpli ci- tantur, non satis liqueat. Primae vero hoslis jam saevi- turi victimae tres ceciderunt primo Julii die. Postridie et medici Hagani, et viri doctl. qui in Germania Cho- leram observarant, hanc agnoverunt, et deinceps, facta cadaveris sectione, coufirmarnnt. Abhinc publica aucto- ritate fuit proclamata, majoremque fidem merentur, qoae de ejus progressibus suntrelata. Simulac de Cholerae apparitione coustabat, ia fugam «e
receperant qui, balnei marini causa, in pago degebant pere- grini, et anxie suam sortem exspectabat universa patria.Bre- vi autem aegrorum numerus ita minuebatur, ut ^ Jnlii ho- rum non nisi septem superessent et unica praecedentibus accessisset victima. Vanus ergo multis terror habebatur. At vero vauam opinionem mox delevit raorbus. Horren- dum dictu, quanto impetu jam caput extulerit. Eodem |
||||||
|
(i) De Cholerae in patiia nottra origine conff, Epistolae doet. ohtijd
ad cl. y. D BREGGEN, et Epi«tola doet- arutzebius ad doet. v. bemme- lEH, cui refulandae epistola 5, 6 et 8 doet. ontiju et pars prior p. I—36 Memornbiliutn doet. d'admerie destinantur. De epidemiae decursu haec Memorabilia imprimis conferri merentur, quibus adda- tur opusculiim doet. waakdeiiiurg practicum. ■iUll'ii) |
||||||
|
13
|
||||||||||||||
|
illo die 4 aegroti triste fatum subiere et duplex nume-
rus aegris denuo accensitus. Dein major in dies facta epidemia, imprimis a i4 Jul. inde, post duarum hebdo- madum spatiura jam ultra ducentos corripuerat, quorum major pars occidebat. Cum aegrotantiam numero etiam morbi Tehementia inorescere yidebalur. Plurimi ad 24 Jul. usque, paralylice, brevissimo temporis spalio interi- bant. Maximum mortuorum intra nycbthemerae spatiura 16 attigit. Die -26 Jul. 45 correpti: biduo post i44 si- mul in medicorum cura eranl. Multi bis diebus typho cholerico obiere. Nunc autem ad maximum extensionis pervenerat epidemia. Decrescebant deinceps simul et aegro- rum, et mortuorum numeri, neque tarnen ita regulariter, quin infausti adhuc interponerentur dies; unde maris refluxui deelinans epidemia comparatur a doet. d'aüme- RiB. Augusti autem limitibus fuit coraprehensa, cujus scil die 26° evanuerat integra. Sequens aegrorum et mortuorum per singalas septimanas inde a a5 Jun. fue« rat distributio: |
||||||||||||||
|
ad 3 Jul. 4^- 4*
— 10 — 18. 10,
— 17 — 56. 22.
— 24 --- 125. 60,
|
ad 7 Aug. 115. 54.
— 14 -^ 52. 23.
— ai — 25. i5.
— a6 — 2. 2.
|
|||||||||||||
|
— 3i — 178. 67.
Itaque aegrorum summa attigit 617, quorum obiere
257. Quos numeros si ad 4600 incolas referamus, quanta fuerit epidemiae extensio apparet. Irao vero, quum non nisi aegros a medicis curatos speclenl, funera autem, du- rante epidemia, 378 fuerint recensita, solitae mortalitatis ralione habita, probabilis erit conclusio, 36o circiter incolas, i. e. y'j ad ~-g populi partem oecubuisse dirissimo morbo. Quanti hinc luclus orli, diflficile dictu. Singulae fere
domus cara sibi capita rapta plorabant; piscatura, qua: |
||||||||||||||
|
.Mi.
|
||||||||||||||
|
'-'■--
|
||||||||||||||
|
*3 '
ad victum carere nequeunt, partim negligebatur, par-
tim yix quid offerebat emolumenti. Licet enim nee com- mercio prohiberentur, nee secluderentur vi militari, lan- guebat tarnen ipsum illud commercium ; egestas ergo et inopia, quibus morbus pepercerat, bis exitu minabantur. Veruntamen quominus ad desperationem aut furorem, Cholerae plorabilera in Europa comitem , redigerentur piscalores, nostratium impedivit misericordia. Quem enim victum calamitate perdebant, hunc illis ipsa restitnit pa- tria, en jus scil. sumptibus, sponte confluentibus, ter mil- le . incolae quotidie alebantar, Redeamus autem ad nos- trum argumentum. Morbi indolem quod spectat, bauc cum epidemia Te-
hemeutia increvisse diximus. Gencratim autem tIx distare yidetur a Cholerae in aliis Europae tractibus, quae fuerat, facie. Quae quum el in reliquis nostris provinciis eadem hoc anno fuerit, verbo hic notasse sufficiat, pessimis ex— quisitum morbuni symptoraatibus, algore, cyanosi, col— lapsu, spasmis, intestinorumque paralysi fnisse stipatam. Declinante Tero epidemia, licet gravissimi intercurrerent etiamnuno casus, inter quatuor sexve horas letales, frequen- tior tarnen erat levior Cholerae gradus, qualis non raro sudore aut exanlhemate culaneo judicabalur, symptomate per epidemiae incrementum nunquam viso. Eadem phae- nomena, quae antea indubiam annuntiabant mortem, nunc restitutionem permittebant. Neque ab epidemiae tantum stadio dependebat morbi
inalignitas, sed praeterea ominosos quosdam dies fere di- cas, nee non familias, aut loca. In genere qnidem die- bus Jovis majus epidemiam incrementum cepisse, quam reliquis, observatum est; insuper autem dies notati sunt/- quibus qui corripiebanlur, tantum non omnes decedebant. Sic etiam familias qnasdam morti fere dicatas putes; unde, |
||||
|
'4
si quis aeger unum alterumque suonim jam lugerel, ma-
la huic erat prognosls. Neque pagi loca, dorausve de- faere, qnae pejoris iiotae morbum continebanl; grarins iraprimis affligi solebant, qui in ipsis corripiebantnr cymbis. Haec aulem morbi per incolarum habitacula dispersie
minns a sordida eorum conditione, aliisTe causis parlicu- laribus, quam a domorum yicinia hominumque commer- cio pendebat. Quam primum aden, referente doel. •waah- DEi(BrK&, in angiporto obtinuerat morbi casus, plures ille continuo secum trabebat. Initio duo praecipae eranl loca, ab utraque viae principis parte sita, circa qnae fere regulariter se morbus dispergebat. Memorabilia autem exempla coHegit doet. d'aümerie, quibus probaret, postea, vel in dissitas domos allatarajCholeram grarissime sesepro— pagasse. In nosocomio item, cui scopo schola publica fne- rat institnta, ex 28 custodibus quarta pars raorbo afifec— - ta flst. Hoc autem in genere valere videtur, piscatores, aut quibus res angusta domi erat, delectu quodam fnisse correptos, fere autem evasisse, qui lautius viverent. Sic in platea majori Keizersstraat plurimi intacti; saeviit au- tem Cholera maxime in angiportis. Si porro quaeritur, quaenam aetas, quis sexns morbo
potissimum aflftceretnr, feminas et infantes numero prae- valuisse observatum est. Argumentum haec sislit tabula, cujus tres columnae singulae aegros et mortuos sibi ap> positos habent (i): |
||||||
|
(l) Contracta est ex ea quae babetur in A. B. p. 284 , curit speet,
j. F. V. MAAHEN composita. Omisi, de quorum aetale uod constitit, Quum autem 55 infantum ante i5um aelatis anuum se;ius non esset notatin, binc minor est alterius et tertiae colamnae summa, quam prioiK. In nostros usus simpliclor haec forma safficere videtur. |
||||||
|
It}
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Quo vero absolvamus, epidemiae Sceveningensis his-
toriam, de constitutione incolarum morbosa quaedam die- tig addenda sunt. Non enim tantum nervosae affectiones, anxietate, terrore, animoque depresso provocabanturj vo- ram duplex iinprimis aegritudo, juxta Choleram decla- ratani, sed mitiore vnltu, grassabatur. Allera diar— rhoeam spectat, inter incolas frequentissimam, diyersum in- duentem characterem, quae vel sudore critico terrainabatur, vel in Choleram ipsam abibat. Altera sistit affectionem febrilem, vertigine spectabilem, defatigationis sensu, prae- cordiorum oppressione aut dolore, sapere faluo, alvo tarda, urina parca , sudore copioso, pulsu excitato, palpitatio- nibus cordis, spasmis surarum. In plethoricis phiogoses leviores sibi jungebat. Vel per diuresin aut diaphoresin judicabalur, vel plnres dies, imo septiraanas, perstabat. Per se vix quid periculi habebatj sufficiebat f ere medi- catio leniter diaphoretica, quandoque antiphlogisticaj ne- glecla vero subinde Choleram trahebat. Non autem appa- ruerat, nisi aucta jam epidemiae vi, quacum pari passu decreseebat. Ipsi medici illa non immunes. In genere sudor multis fere continuus profluebat et praeter normam |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i6
pleni et frequenles pulsus plurimis erant incolis. Caete-
roquin vix alii, durante epidemia, luorbi offendebantur, nisi, levato jam paululum malo, inslauratae denuo affec- tiones calarrhales et gastricae, quae quidem rediere di- midio ia, Augusto elapso, acsi instantem annuntiarent epidemiae finem. § 4* ^^ Epidemia Hagana.
Paulo quidem plenius exaravimus epidemiam Sceve-
ningensem propter summum ejus momentum. Etenim et origine sua memorabilis, et sede inexspectata, et vero in- solita exstitit vehementia. Quum adeo in simile bominum genus inciderit, exenipli loco, epidemiuro Cholerae decur- sum proponere potest; unde et alio loco brevioribus esse nobis licebit. — Dum vero Sceveninga morbo laborabat, recepit eundem regia sedes, quae quidem incolarum mo- ribus et indole a piscatorio pago toto coelo dislat, eidem vero et vicinia, et mutuo hominum commercio arcle con- jungitur, ita ut unam simul urbem conslituere censeantur. Exliocergoutriusque connubio, nulla seclusione interruplo, multi mirati sunt, tres integras hebdomades inter utramque epidemiam intercedere; tenendum vero, non nisi septimo Julii in pago gravius illam insurrexisse, primam veroaegranj Hagae Comitum i 3° ejusdem mensis Cholerae jam prodro- mis fuisse affeclam. Quae autem constitutie epidemia Cho- leram immediale praecesserit, paucis notare convenit (i). |
||||||||
|
(l). De coDstilutione epidemia, quae Gholeram praeccssit, comitata
est et secuta, observationes prodiere doel. lELTES (A. B. pag. 566). Ip- sam epidemiam accurate descripsit doet. arhtzeniüs, qui eo tempo- re Hagae Comitum degebat, (Ib. p. 477), additis computationibus sta- tistici», cura speet, j, F. VAH maanen paratis. De morbi symptomatibus et curatioae egerunt doctt. sheets et tab doeveren, qui in Nosoco- mio iSg aegros curaruat. |
||||||||
|
ï7
Scilicet m. Jun. et Jul., praeter anginas catarrhales et
febres coirtinuas remittenles, Tel vomilu ac diarrhoea bi- liosa crururaque spasmis slipatas, vel rheumalicae indo- lis , cholerae sporadicae non rarae erant cum inlestino- rum sensilitate valdequam aucta, imprimis ineunte raen- se Julio. Accedebanl in sanis oppressie praecordiorum, nisus in diarrhoeam, ventris murmura, dedolatio, spas- mi extreniitatura, sudor auctus, lingua albicans. Quo- tidie anxie malum proximum ab incolis prospici, vix est quod moneam. His ergo sic dispositis, septuagenaria i3 Jul, incipien-
te Cholera, postridie declarata, affecta est, dein Tero re- stituta. Quae morbi fuerit causa non constat; ipsa aulem coenam criminatur ex piscibus, quos a femina Scevenin— gensi emeral filia, contactum cum aegro negat. Alter, postquam Baccho strenue libarat noctemque sub dio de- gerat, i4 Jul. morbo afFectus, insequente die morluus (i). Postridie quatuor his aegri accesserunt, quorum tres sal- tem potui spirituoso erant dediti; duo malrimonio junc- li. Ita autem subllo auctus aegrotantium numerus, ut 16 Jul. jam 21, 20° ejusdem ra. 5o attigisset. Dein- ceps videtur lentius increvisse; namque, tribus demum exactis hebdomadibus, centum altigerat incolas, quorum ' dimidium fere e medio abiit. Horum omnium seriem ex- hibuit, urbis effigie illustratam, doet. ABWTZEHitis. No- tandum vero est, circa allerius aegri domum continuo sese dispersisse epidemiam, ila ut ex centum illis aegris dimidia fere pars non adeo procul hinc degeret. Situs autem hic locas est in occidentali et humili urbis parle, panperrimorum habitatio civium. |
|||||||||
|
(i) Hisloriam hujus viri accurate conscripsit doet. jeltes, in Konst-
en Lelterhode, i83a, N». 3a, „ . ■. |
|||||||||
|
Ijl -Il i> >^»-^
|
|||||||||
|
Quoad ulterius epideraiae incrementum, hoc obtinuit
ad quintam hebdomadem, et, sexta finita, regulariter decrevit, ita ut ab ii ad aS Aug. cum aegrorum, turn mortuorum habeantur maxima, quae intra nychthemeram numeris 37 et i4 referuntur. Sub finem m. sept. spar- sim tantnm Cholera apparebat, cujus terminus definitur 4° octobris die. Quo vero melius epidemiao pateant sta- dia, sequentes adducere liceal aegrorum mortuorumque numeros, juxta 12 septimanas dispositos, inde a i4 Jul. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Numeri iutegri, 517 et 173, ad 48 millia incolarum
lelati, quantum distel a praecedenti haec epideraia, do- cent. Dies lunae et Martis afflictorum paulo majorem, Jovis rainorem reliquis exhibuere numerum. Major ae- grorum, dimidia Tero mortuorum pars ad feminas perti- net. Adullior aetas imprimis afflicta. Docet hoc aegro- rum et mortuorum sequens juxta sexum et aetalem dis- posilio. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Cholerae per urbem dispersie fuit perinaequalis (1).
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i) Majoribus litetis urbis Tici designantur. G efllcU Sceveoinga. Operae
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
.....^„ci,^.,^^___s»^r"^»*^!r*^-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
iS*ife--r«iM*»!SWg
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Unicus vicus(i), a ditioribus habitatus, immunis omnino
fuil a morbo. Major autem urbis parsj quae a sep- tentrione fere ad meridiem extenditur, hunc vieum in- cludens , (K, E, S,T, W, V, O) paucissiinos retulit casus. Huc et pertinent plateae, quibus ad iehthyopoliura ince- dunt feminae Scereningenses, et ubi potissimum emunt, quae ad vitam necessaria habenlur: scilicet non iniquae sorlis homines hic plurimuin vivuntc Quo vero loco jam epidemiae initio coacervatos vidimus aegros (A, B, C), idem, hac decurrente, permultos retinuit. Omnium enim quarta fere pars (126) hic recensita. Ab opposilo urbis latere altera epidemiae sedes fuit (L, M, N, P, Q), quae nempe dimidiam aegrorum partem (aS/j) exhibuit; hic partim cohabitant qui turfis gerendis victum quaerunt (P). üterque ille miserriraus urbis angulus. Quae autem his adjacent, propius ad mediam urbis partem, loca modico vexata (D,F, H,R,U). In genere infiniorum ordinum ho- mines morbo oppressi. Nee tarnen negandum est, locos etiam dari egestate plenos, quibus fere pepercit Cholera. Ex Israëlitis e. g., utut generatim immunditie distinguan- tur et confertim habitent (R), non ultra quatuor aut quin- que correpti. Peregrini tres tantum afflicti feruntur»'«( Quod autem Cholerae inter cives propagationeni attinét, magna cura hoc epidemiae moraentum investigavit doet. JELXES (i). Seriem enim exhibuit observationum, qua 74 aegri continentur. Horum 3i in contactu cum aliis fue- rant; de tribus non patuit, reliqui non cum aegris con- sociati fuisse videntur. Notavit praeterea numerum et eorum, qui in his domiciliis una habitabanl, et qui vi- autem pretium Tidetur, numeros afllictorum in siugulis vicis, qui haben-
lur in A. B, p. 5i5, cum urbis effigie comparare , quae ibidem pro- posita est. ( j) A. B. p. S-j^ . sqq. "i}li m«l!?,BM J'-' .Hi'HflX 'JUimiiUlh |
||||
|
20
sitabant aegros. Hinc deprehcndit, iiiter 65o homines,
qui cum iis quendam habuerant contactuni, fuisse affec- tos 36, i. e. Y^ parten], duni in urbe aegrorum ad in- colas ratio p^ modo atlingit; quam tarnen et fortunatio- res, a Cholera immunes, complecti tenendum est. Ejusdem generis est quaestio de aegrorum in eadem
domo frequentiai Inter SSg autera domus, quibus omnes continebantur, n^i semel tantum, 98 compltiries ■visita- vit Cholera; 60 scil. bis, 20 ter, 8 quater, 5 quinquies, 3 sexies, unam septies, quin imo alleram undecies. Nunc successive, nunc siraul hi casus obtinebant, fere ad ean- dem pertinentes familiam, quandoque ad plures. Sic in occidentali urbis parte, in aedificio, quo go pauperes collocati sunt (C. N° i45), quinque corripuil, dierum intervallis satis magnis; in orientali (Q. N" aaS) ingres- sa est pauperum habitaculura (eene ark"), 10 eubicula cum 3o incolis habens, quorum 11 petiit. Tandem in domo diaconorum reformata, postquam retula morbum fuerat passa, in eodem cubiculo tres vetulae successive affeclae, quibus et quintus postea accessit puer. .. Praeter ipsam Choleraui aegritudo , de qua diximus , intestinorum argucns hyperaesthesin, per mensem Augus- tum frequens perstitit, minuta tamen, aut fere sublata, niense septembri. Diarrhoeae, choleraeque nostrates cum virium }irostratione intercurrebant. Mense septembri cha- racter morborum gastrico-catarrhalis erat; sub ejus finem, nee non octobri, pauci superstites aegri. Febres interrait- tenles decurrenle boe mense observalae sunt. -,-.•-,■ j j_ 27j epidetnia Rolerodamensi.
Principem in hac Cholerae historia sibi locum vlndi-
cat Roterodamum , ubi el mature apparuit epidemia, et diutissime perstitit, et niagnam hominum vim e medio lu- |
|||||
|
^^i^liii füi I ■ i • •'^Tii «nif^nr 'Ti
|
|||||
|
ai
lit. Iiuniediale ergo insequatur epidemiae Haganae de-
scriptionem (i). »i.;,if! Quo die, aut qua via accesserit niorbas, in dubium vo—
calur. Scil. m. Junio el ineunle imprimis Julio, chole- rae sporadicae, quae jam aliquamdiu observatae erant, tantam sibi vindicabant non raro veberaentiam, nt Asia- ticae movereut suspicionem. Accurate hanc quaestiouem agitarunt doelt, mulder et v. d. pant, et quinque hujus- modi casus annolavere, quorum primus 5 Julii accidil, alter i4 ej. m., terlius et quarlus insequenli die, ultimus ao Jul. Si ex eshibilis morborum historiis judicare li- ceat, plerique ad Asialicum morbum trahendi sunt, cu- jus ullimi duo victimae ceciderunt. In locis dissitis ha- bilabant, neque, quantum detegi poteral, a Sceveningen» sibus acceperaut morbum. Publica aucloritale i4us Ju- lii dies pro epidemiae inilio habetur. Hoc autem conslat, inde a ao° Julii continuüm fuisse ejus incrementum, ila ut 27° h. m. centum jam numerarentur aegri. Atlamen per unam duasve jam anle illura lerminum seplimanas, in permultis civibus observala erat aegritudo, coenaeslhesis vitialae testis, quam postea deseriberaus. Hinc ergo fac- lum est, ut in eo consenliant medici Rolerodamenses, Choleram in suam urbeni non fuisse illatam. Quod autem haec Cholerae inilia altinel, in urbis
|
|||||||
|
(1) De epidcmla Rolcrodameiisi cgregium exsUt opusculum doelt.
MOLDBR et V. D. PAKT j dc CholcTa in Rotterdam , quo, praemissa ele- ganti urbis topographia, epidemiae initia proponunlur. Dulendum pro- fecio, illud ad finem non esse perducluni. Prodiit aulem et curnmen- latio Virorum , quibus publica Cholerae cura ia bac urbe raaudald eral, ex (lilicio conscripta: Algemeen verslag der subcommissie etc. Hac describuQtur civitalis contra morbum muuinieala et epidemiae decursus, additis momentosis computalionibus stalisticis, ex quibus nostra» majj- na parle derivavimus coaclusioues. '•? '-'. ^Hel'f |
|||||||
|
:is*aiÊ;i^i:i^ "ïaaÈïSföK*.
|
|||||||
|
22
|
|||||
|
paria, quae seplentrionem inter et occidentem speetat,
maxime obtinuisse yidentar, eo fere loco , quo Scia, nomine canalis Delphensis, urbem perfluit. Licet enim fatendum sit, prinios illos centum casus varie admodum per urbem fuisse sparsos, in hac tamen vicinia permulli obtinuere (E, F, G); reliquorum plurimi propius Rote- ram (H, I,K, L) observati. Qui autem Mosae adjacent vici, et in iis deinceps graviter afflicli (C), his initiis fere morbo erant imraunes. Inde a 26 Julii subitum epidemiae augmenlum tan-
tum fuit, ut I Aug. jam 35g aegroti, i38 niortui es- sent. Plurimi quidem hac et praecedenti die affecti, ad qnod scil. biduum i32 referunlur; maximum vero mor- tuorum T.'j Jul. jam obtinuerat, quo scil ad 28 aestima- tur. Generalim hinc ad i Ang. pessimi habentur dies, quos intra fere trecenli correpti, vix tamen centum mor- tui. Inde a 3 ad 20 Aug. quotidie 20—3o noTi aegri recenseri solebant, qui numerus deinceps 20 non amplius attigit, septerabris initio ita decrescens, ut raro ad- modum ad 10 adscenderet. Ejusdem vero mensis fine exacerbatio epidemiae facta est, quae a nonnuUis nebu- lae densae, foetidae adscribitur, 2^ sept. obviae. A 29 sept. scil. ad 9 ocl. usque perduravit, quo tempo- ris spatio i33 correpti, 6'j exstincti. Ocliduo post adeo iterum decreverat epidemia, ut ad finem suum tenderc videretur. Neque tamen urbem reliquit. Quotidie enim unum duosve afficiebat, rarissirae plures, subinde ne- minem j qua ratione ad finem noverabris usque proser- pebat. Tum prorsus exstincta habebatur. Ad dimidium enim decembrem usque neminem corrijtuit. At vero latebat insidiosus hostis. Dein resurrexit et per integrum Januarium moratus est, non adeo niultos, hos vero gra- vissime petens. Eo nempe tempore 37 correpti, 26 denati. |
|||||
|
i3
Mense deiuum Febr. prorsus disparait. Quo quidem tem»
poris spatio, ultra dimidium annum protracto, 1894 ae- grotasse, dimidia vero pars succubuisse censentur. Se- quens aegroruni et mortuorum inde a 20 Jul. secandana hebdoraades dispositio baec illustrat: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Vel etiam, si mavis eosdem numero» secundum menses
proponere, invenies eos fuisse: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Jnlio.......289 .. I 3i.
Augusto....679.. 321.
Septembri.. i gS.. 102. Oclobri .... 169.. 98. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ex qnibus tabulis, morbi vim cum ipso epidemiae de-
cursu lenitam fuisse, non adeo concladas. Huic autera quaestioni solvendae minus conveniunl. Illud revera factum esse, cum insignis inter primum correptos docet mortalitas , tum et nosocomii utriusque coraparatio. In orienlali enim, quod inde ab epidemiae initiis patuerat, plurimosque aegros Julio et Auguslo receperat, ex 117 non nisi 42 restituti sunt; in occidentali contra, quod, mense demnm Augusti inslanratum, per tolam perstilit |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^^.S»-,.-. -__"
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
24
epideiniaiB loo ex 187. Attameii periculosissimos fuisse
casus serotinos, non est quod negemus. Haec ergo generalem epidemiae decursum speotant,
cujus autera dispersionem cuni urbis topographia paucis comparare liceat. Scil. in duplici fundo cxstructa haec est; partim in argilla tenaci, densa , Mosae alluvio, par- tim in terra uligiuosa, humill, inlra aggerem raajorem posita, antiquam urbera a fluminis inundalionibus pro- tegentem. Sic in externam et internam secedit urbs. lila, spatiosa, amplos portus habel, navibus refertes, su- perba aedificia, melioris plurimum sortis homines. Haec, humilis, angusta, Rotera irrigalur et Scia, nee non fos- sulis quibusdam stagnaaiibus; aquam potui largitur ex uda terra petitam, urbis miseriis praebuit refugiura, ma- xime insuper condensatam hominum vim continet. Li- cet enim integra urbs enormi incolarum numero replea- tur, hic tarnen imprimis illa complurium familiarnm ha- bitacula ofiFenduntur. Accedunt his vici suburbani, op- pidum fere cingentes, in terra non secus humill collo- cati, nee tarnen ita confertim habitati. Praeterea vero teneas, urbem ipsam in duodecim vicos
A—M dividi, quorum A, B, D,M integri, C et L pro dimidia, E, G, H, I, K pro exigua parte urbem ex- ternam , reliqua pars internam constituunt. Addantur his decem suburbani N—W, cum pago Oud-Kralingen, Sic ergo sequens tabula facile intelligilur (i): i. |
||||||
|
(() Numeri incolarum et domorum ex censu A. i83o ducli suiit:
vid. MDLDER et V. D. PAST, pag. Go. Ex jiublica relatione, urbis po- pulalio iulra hoc Lieaaium uondum quinjjealoruni civiuin incremenlum cepit. Difficülimum autem est , in lali einporio accurate Iiunc novisse numerum. Aegrorum, domuumque, quas iatravit Cbolcra, computatio facla est ex tabulis, publica auctoritate exhibitis p. y6—96, quibus multuni curae fuit impensum. Exclusi tamcn ex his 5!^, in navibus |
||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Jam vero primuin, si tertiam cum quinta comparemus
columna, nianifestum est, generalim coïncidere utriusque maxima et minima. lila enim in vicis C, E, F^G, H, L; haec in A, B, R, S, ï, U, V habenlur. Sic ergo proportio quaedara inter Cholerae extensionem et populi condensationeni obtinere videlur, quam tamcn inagna parte et inde explicare Heet, hanc condensationem pau- periorum fere esse. Neque in siraplici ejus ratione epi- demiae vis habetur. Sic O et Q mulfos aegros habuere incolarum ratione, qui tamen confertim non habitant. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
correpu, et Sa, quorum non iunotuit habltatio. Porro, i4o aegrorum
vici, non vero domus notatae iunl; unde 2 ullimae columnae 1148 lanlum aegios speclanl, qui 913 illis domibus conlinentur. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
26
Guntrarium in I et K ubtinet. Sic etiam incolarum ma-
xima in C et R, epidemiae in L et G habentur. Ratione modo habita 1288 aegrorum, efficilur, tamquam
raedius terminus, Roterodami ex mille civibus 1^—18 Cholera laborasse. Ut vero eundem terminum pro Iriplici urbis parle inveniamus, excludamus C et L, ponamus autem E - R integros ad inlernam urbem pertinere. Sic ergo approximative definitur in externa urbe 12, in inter- na 19, in suburbio 14. Unde liquel, mediara hanc par- tera maxime, externara omnium minime fuisse epidemia afflictam. Si ratio haberi posset vicorum C et L, difife- rentia illa verosimiliter major etiam fieret; in his enim plurimi aegri ad internara pertinent urbera. Qaum ergo in his exhibendis proportionibus non pos-
sint non multa negligi, numeros absolutos aegrorura ex tabulis publice editis efficere studui, cum navium ratione habita, quae plurimum in externae urbis portubus erant collocatae, tum et vicorum quorundam per aggerem di- visionis (1). Domorum, quae huic ipsi insident, alteram seriem ad externam, alteram ad internam retuli. Sic autem earum, quarüm numeri non erant notati, ratio non seraper haberi potuit, unde factum, ut hic calcu- Ins 1253 modo aegros comprehendat. Horum vero per- tinent ^44 ^^ urbem internara, 281 ad externam, 1^4 ad Ticos extraurbanos, nee non 54 ad naves. Siqui- dem, quae non una ratione ad internam urbem acce- dunt, quasdam externae plateas, aggeri proximas, ad il- lam referamus, invenitur, in interna fere nongenlos in- colas decubuisse, in externa vero hunc numerum da— |
||||||
|
(1) Opc lihelli: compleete naamlijst pan alle wijken en nomviers
der gehou-wen, zoo buiten als binnen Rotterdam, etc. i834, et urbis efiigiei, in pcregrinorum commoda editae, liaec salis accurate perfie postunt. |
||||||
|
centos nondtim aequare. Sic magis eliam utriusque dis-
crimen in parte, quam lulit, epidemiae prodit. Tandem vero, si ad frequenlem atlendanius plurium
familiaruni in una domo accuraulationem, concludendum est, non adeo raultas domus repetitis vicibus Choleram con- tinuisse. Inler i54 antem , quae nolalae sunt, 11 2 duos , 35 tres, II qualuor, 3 quinque, 2 sex (i) exhibuisse aegros inveni. De uiio aedificio, in quo i5 laborarunt, raox dicenius. Diiïicillinia est quaestio, quo urdine singuli hi Tici
Cholera fuerint vexati. Generatim celerrima fuisse epi- demiae dispersie videtur, paulo tarnen maturius in sep- tentrionali et occidentali (E, F, G), serius in orientali parte (I, K, L, M) ad vigorem pervenisse. In occiden- tali urbis parte (C, E) continue perstitit; aliis locis plenariam fere intermissionem ostendit (L) aliquot sepli- manarum; aliis citius terminala fuit (F). Croosvicum (V) extra nrbis moenia ad coemeterium sitnm, quo om- nes Cholera defuncti sepeliebantur, nullos vidit aegros. Quibusdani plateis, in ipsa urbe interna sitis, acriter inhaesissc videlur. Sic in Peperstraat 16, in Zandstraat 10 numerantur aegri. Alia contra platea, J^arkenstceg, cauponarum plena, quas frequentare sol ent Sceveningen- ses, dum in urbe degunt, prorsus a morbo libera re- stitit. Haec autem plnraque alia relinquimus illi, qui et urbem, et epidemiam nobis plenius novit. De ac- dificiis tantum publicis sequentia monenda supersunt: lila, quae a correctione et incarceratione dicuntur,
singula unicum aegrum continuere, licet in illo deten- torum numerus ab 80 ad 98 aequaret, in hoc autem |
||||||
|
(1) Sex aegri notali in II. ^97 et K. 42a; quinque in P. au
et 4'2, G. 162. |
||||||
|
i'j—ig, dum ab i8 Jul. ad 3o nov. intrarant loo,
et tolidem fere exierant. In maniacornm hospitio ex 80 incolis m. Jnl. tres, tolidenique m. Aug. correpti, 4 defuncli. In aedificiu, a civitale pauperibus destiuato, ex sexcentis incolis 14— • 5 correpti, 1 2 tnorlui. In quatuor orphanolrophiis, conjunctim 260 infantes con- tinenlibus, ad quos 34 orphani per Choleram admissi sunt, nemo infantuin reliquorumve incolarum affeclus. Neque tarnen, qui opificia varia in urbe addiseunt, re- tcnli pueri, neque alia lentata seclusionis media. Tan- dem in pauperum reformatorum domo, ex loo incolis nemo, et in domo coUocandis egeuis destinata, humili admodum loco sita, neque ampla, ex 60—jo incolis, quatuor tantum correpti. Viri in epidemia Roterodamensi plures quam feminae
affecti, adulli iraprirais, inde a trigesimo ad quinquage- simum aetatis annum. Contrarium ergo bic, quod in praecedentibus epidemiis, obtinuit. Argumentö sequens est aegrorum raorluorumque enumeralio: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Maxima horum aegrorum pars ad inferiores pertinebat
societalis ordines. In genere autem, quod ex ipsius urbis ratione facile percipitur, pluriraum passi sunt, qui com-" mercio adjuncti erant, cives. Quorum qui infimum teaent gradum, bajuli, prae omnibus aliis affecti. Ex serie, ^41 aegros secundum opificia distribuente, i3a |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
»9
btijus generis ofifendunlur. Tabernariorum, minorain-
que negotialoram numeranlur Sa, melioris sortis mer- catorum tantum 14. Naularum item satis magnus nu- merus affectus, scilicet 66 eorum, qui mari, 33 qui in fluviis navigant. Cauponum a5 aegrotarunt. Ordinum porro ministrantium non pauci affecli: ancillarum ^5, operariarum 4'> famulorum i^. Mililum 16 aegrota- runt , ad quos et pertinent missione reduces: praesidia hu jus urbis paucissima sunt. Opificum minor numerus in genere, si excipias fabros murarios 26, sartrices 24» .Memorabile autem est, noctuvigilorum et eorum, qui sepulturae inservlunt, unicum tantum, custodum 127, qui aegros Cholera decnmbentes curabant, non nisi duos hoc morbo obiisse. Affirmatur etiam, neminem horum in suam familiam transtulisse Choleram. Tandem nemo lotricum aegrotavil, utut linteamina inFecta absque prae- via depuratione tangerent. Ultimo loco respiciantur de constitulione epidemia,
durante Cholera, momeutosae doctt. mulder et v. d. pakt observationes, de quibus supra Terbo jam dictum fuit. Scil. ex horum testiraonio, cum ipsa ferc epidemia orta, aegritudo characleristica, ea durante adeo erat vulgaris, ut tertiam incolarum partem affecisse aestimaretur. Ejus quidem symptomata salulabantur extremitatum, praeoipue inferiorum, spasmi et tremores, sensus gravationis, nunc ex- trema, nunc truncum occupans, vertigo, palpitatiu cordis, sitis, anorexia, oppressio praecordialis, borborygmi, mur- mura Tentris, lingua alba, alvus irregularisj quibus acce- debant sudor copiosus, acidus, imprimis nocturnus,exanthe- nia maculosura, purpureum, in epidermidis desquamatio- nem terminatum, urina parca, rubra, sediraentum non raro indicans. Neque aetati cuidam, nee sexui, vel ordi- ni parcebat, peregrinos imo afficiens. Facie rix mutata |
||||
|
3o
omnibus erat communis, corrigenda quidam, non Tero
tollenda lenioribus amaris, aethcreis junoti8> Maximum suuni attigerat Augusti fine, quum multi simul aegri subito paralytice perirent. Perstabat -vario gradu ad medium Sept., decrescens abbinc cum ipsa Cholera, cujus inten- siouem epidemieam prope insequebatur. Ad hanc tarnen non disponebat, qua enim sani potius corripiebantur; Ion- ge minus tamquam primum ejus stadium considerari po- terat. Neque, juxta nostros medicos, Cholerophobiae ef- fectus erat, quae syniptomata nervosa alius generis crea- re solebat, interraittebatque, neque infantes aggrediens, neque perverlens secretiones. Testanlur autem, novam hanc sibi et incognitam fuisse constitutionem. Quodsi aegritudo haec levior in graviorem adscendebat, acce- dente nausea et vomitu, Cholerinae eam nomine dice- bant. Emetica tum poslulabat, aut anodyna et diaphore- tica. Sudore critico lerminari solebat. Praelerea diar- rhocae frequentes, imprimis recrudescente epidemia. Utra- que vero hnec conditio morbosa pro choleris nostratibus et diarrhoeis biliosis a doctt. dalen et ockebs cav salutari solebant. : • Quoad reliquos raorbos: febrcs intermitlentes, uti ex
anni tempore intelligitur, paucae erant, declinante vero epidemia autumnales apparebant. Exantheniata contagiosa , scarlatina, morbilli, durante epidemia vix observabantur, nee nisi in vicis suburbanis; m. autem novembri majori illa vi insurrexere, niorbilli imprimis. Tandem, vario- lae, quae inde a m. Febr. i83i Roterodami observaban- tur et hujus anni vere ad culmen pervenerant, sub ipsa Cholerae epidemia sporadice persliterunt, ita tarnen, ut ultimo hujus anni trimestri fere evanescerent. In genere obserrandum est, durante epidemia aliorum morborum fu- nestos effectus paululum fuisse minntos. Primo enim hujus |
||||
|
3i
aiini semestrio mortuoruiu excessus prae teroiino medio,
ex ultimo decennio ducto, attigerat 22^7, allero autem, quo 675 funera Cholerae debenlur, ad 666 tantum per- venil. § 6. De epidemia Delphensi.
Urbem Haganam inter et Roterodaraenseni siti, quibus-
cum quotidiano fere hominum commercio junguntur, Delphi non nisi 1 elapsis septimanis Cholera faere cor- repti (1). Die enim 29 Jul. sexagenaria una cum filia, 34 a. n., nosocoraio, liuic morbo deslinato, recipieban- tur, quarum illa paucas post horas succubuit, haec autem servata est. Bodem die lertius aeger correptus, qui mor- tis periculum vix evasit. Utrum alins cujusdam fcminae, quinque diebus ante, mors satis subita, ad hunc morbum, an ad apoplexiam sit referenda, disputatum est inter me- dicos Delphenses (2), quibus autem hanc qnaestionem re- linquere liceat. Primos illos aegros affirmatur neque cum aliis Cholera correptis, neque cum advenis ex locis infec- tis in cuntactu fuisse. Quo autem tempore afficiebanlur, adeo frequentes eranl Delphis diarrhoeae, doloribus coli- cis, irao Tomitu slipatae, nt, quod recte tamquam rei doeumentum citatur, in civitatis pharraoeopolio vix nisi involventja et carminantia praescriberentur. Primis autem duabus hebdomadibus, postquam erupe-
rat Cholera, praecipue ia platea pauperrima, Doelenstraat dicta, sese propagavit, ubi femiuae illae, de quibus dixj- |
|||||||
|
(t) De epidemia Delpliensi egit exp. tas son, vid. A. B. p. t44
et 599. (a) Vid. doet. V. MEETEREH, een woord aan het publiek, qui mor.
bum pro cliolera salutavit. Huic asseiititur doet. ksollaert : Konst- en Letterbode, i83a, N". 49» tittisque se opposuit eip. tas sob, 1. c. et Konst- en Letterbode, e], anni N". 53. "<;■<: • .v'! |
|||||||
|
""I «%«w
|
|||||||
|
32
mus, habitabant. Nulla fere domus hic aegrorum expers,
eadem plures non raro oontinebat. Sic 8 Aug, palerfa- niilias occumbebat, quein intra bidnura uxor el tres ]i- beri insequebantur. Postea soror et quarlus ex liberis cundem subiere morbum, sed servall sunt. Qualia exoin- pla plura in hujus urbis epideniia occurrere. Initio quidem Tebementissima fuisse raorbi vis videlur.
Ex i5 primum in nosocomio receptis tres evasere tan- tum. Prima hebdomade in urbe 45 mortui. Paralytica aegrorum solita erat conditio. Neque tarnen eodem gra- du perrexit epidemia; sensim enim morbi decursus minus acutus factus est, pluresque occurrebant diarrhoeae, quae dici solenl, cholericae aut Cholerae erethicae. Imo vero, post 21 Aug. ita minui coepit epidemiae exlensio, ut 2 sept. nulli superessent aegri. Feruntur per quinque il- lud septiraanarum spatium aÉFecti 176, qui tarnen nu- merus Tero major Tidetur, si grayilatem morbi cura 70 mortuorum numero corapares. Inlerraissio autem illa vix duorum erat dierum. Inde a 4 »<i 18 sept. alter epide- miae accessit paroxysmus, quo quidem aS traduntur cor- repti, paucissimi vero mortui videntur; scil. 4 tantum una septimana citantur. Altera jam Tice evanescere videbatur epidemia; tertium
Tero recruduit. Inde a 22 sept. ad octobris finem com» prehenditur ultimum hoc stadium, cujus maximum 12 oct. celebratum est, quo scil. 20 simul correpti. Refe- runtur eo integro i53 aegri, 83 mortui. Licet autem aegrorum numero; nisi superior, par sallem epidemiae invasioni hic insultus feratur, morbi tarnen malignitas, ex aegris in nosocomio curatis judicata, multo videtur fuisse minor. Neqne, exacto mense oclobri, ulterius observati aegri. Item organorum digestionis sensililas cnm decrescente epidemia fere disparuit, ita ut, hac |
||||||
|
'D
|
||||||
|
'••«^j^a^-^-yj.,,.^,^
|
||||||
|
33
finita, vix aegri superessent, habereturque minima mor-
talitas. Hoc eliam loco pagi quidam nominandi Tidentur, situ
suo ad eosdem tractus perlinentes. Ad viam enim, quae Haga Comitura Rolerodamum ducit, paucissimos Cholerae casus exhibuere Rysvicura et Overscia; unicos tantum, in agro Delphensi, Vryeban, Nootdorp et Berkel, in Scielandia, Bergsche hoek. Prope Rolerodamum inde a fine Julii ad oclobrem Kralingen 11 , et ab 8 Aug. Hil- legonsberg 6 aegros retulit. Tandem ^Naaldvicum, Saoo fere incolarum, in amoena Westlandia situm, revera epi- deraice affectum est. Hic enim a i8 Aug. ad 11 sept. 35 aegri adfuere, quorum j decessere. In Ticinis Gra- Tesanda et Losduna unici casus notati. 5 ^. De Cholera ad Mosam.
Eodem Julii mense apparuit Cholera tribus locis ad
Mosam silis: -vigesimo scil. sexto cjns die Delphorum Purtu et biduo post cum Phlardintingae, turn in Slie- drechto. Ipsius ergo epidemiae vesligia nobis premere videmur, ubi hanc juxta illius fluminis ripas ulterius persequimur. Delphorum Porlus, ad exitum canalis, Delphos Mosae
jungcnlis, silus, non ultra dimidiam horam a Roterodamo distat. Quid ergo mirura, hic loei cito Choleram appa- ruisse? Neque tarnen graviter ibidem saeviil. Per in- tegrum Augusli decursum i5 tantum aegrotasse legun- tur, quibus paucissimi m. sept. et oct. accesserunt, ita ut eorum summa i5 modo expleat, quorum 8 vila con- ccssere. Qui profecto numeri, ratione ter mille el quod excedil incolarum, non ita Tidentur notabiles. Plures autem Cholera alBixit in Ticina urbe patuia,
|
|||||
|
■ --^ -..... liirtmirmcfif*'
|
|||||
|
34
Pblardiiitiiiga, ^ inillia incülarum habeiite, qui piscatura
iniprimis itu dicta niajori, parandisque rebus naulicis, huc facienlibus, vitam dcgiint. Scilicct ad Angusti quidem fineiu 8 tantum inenioranlur aogri, septembri autem 22, et octobri l\o , quibus, niensibus binis insequentibus, tres insuper additi sunt. Itaque, lente primuni procedens, septembri epidemia increraentum cepit, cujus maximum ab hujus meusis die 25 ad 9 oct. habetur, quo scil. duarum septiraanarura intervallo 32 correpli. Hinc au- tem palet, no tum quidem iusignem fuisse raorbi exten- siouem. Deinceps, ad finem ootobris, quo mense inclusa censeri potest epidemia , quotidie fere unicus aeger nu- merabatur. Summa horum oraniun» est ^3, quorum suc- cubuere 29 modo. ' Hanc utramque iirbem interjacet Sciedamum, 12 fere
millium iucolarura. Ad flnviusculum Sciam situm est; pars tarnen ejns, nomine 't Hoofd, adjacet Mosae, du- cens per latum canalem ad urbis centrum, quod per aggerem in partem superiorem et inferiorem dividitur. Hic loei va. Jul., imprimis autem Aug., querebanlnt
multi de lassitudine spontanea et continua fere epbidrosi, qua suppressa , nausea, Tomitus, spasmi extreniitatum in- vadebant. Frequentes insuper diarrhoeae, choleraeque sporadicae, nunc leviores, nunc vehemenliores; quibus omnibus, propler mentis abjectionem , morbus vere psy- chicus accedebat (i). !•:.;, Quo autem die revera accesserit Cholera Asiatica,
diOiciiUme determinatur. Publica auctoritate 16 Aug. pro die alro designatur. Inter primos autem casus sexa- genaria perlinuit, in angusta semita urbis iiifimae ha- |
||||||
|
(1) Vid. S|>pcim«rf iJocf» dTSBEHTi HOD^.^PTl, quo et coasliluüo moi-
borum drscribilur, (l obseivaliouibus illustrütur epidemia. |
||||||
|
35
bitans, quae neque debili corpore ad morbum disposita
videbatur, nee diaetae erroris rea. Hujus filius, vigiliig exhaustu9, ipsi brevi successit, pluresque deinceps af- fecti. Increvit autem ad 3 sept. epidemia, quo die aegroti jam fueranl gS, mortui 3o. Hisce ad medium fere sept. 20, abhinc ad initium octobris 10 accesserunt aegri. Exacte autem nono ejus mensis die, quo integer afFeclorum numerus ad i35, mortuorum ad 52 adscende- rat, sensim sensinique evanuisse videtur epidemia. Hinc enim ad medium nov. usque, quando finera iuvenil, 14 tantum afflixit et ex bis confecit noTem. Patel tamen ex dictis, majori vi in hac urbe, quam in praecedenti regnasse morbum. Tandem, quae harura urbium longissime a Rotero—
damo distat, Maassluis, incol'Srum Tivendi genere proxi- me ad Phlardintingam accedens, non nisi octobris inilio Cholerae epideiniam contraxit, quae scil. primo quidem Augusti die hic quendam e medio tulisse, dein vero per duos nienses quievisse refertur. Durante octobri, 3i afifecli, 16 mortui, dum va, nov. bis 12 accesserunt aegri, quorum obierunt 5. Quae niorbi extensio, comparata cum 4300 incolis, modura non adeo excedil. Si ergo Mosanarum harum urbium historiam brevi
colligamus, apparel, Delphorum Portu Julio et Augusto Sciedami exacto dimidio Augusto ad seplerabris ini- tium , Phlardintingae sub fine septembris et octobris inilio, in urbe Maassluis per ejusdem mensis octobris decursum viguisse epidemiam. Quae si conferamus cum ns, quae de morbi in singulis origine dicla sunt, sponte sequitur, a Rolerodamo inde ad mare progressive et exorlam esse et regnasse Choleram in urbibus, ad Mosae dextram silis. Sciedami prolracta dein certo quodam vi- gore ad octobrem, nee nisi postero terminata mense. 3*
|
||||
|
36
Phlardinlingne item diutius inbaesit. ütraque haec urbs
ambabus reliquis gravius afflicta. Ab allero vero Rolerodarai latere, ad Mervam primum
affectum fuisse Sliedrecbtum, diclura est, qui pagus ila
cum adjacentibus utrimque Papendrecblo, Gysendanio
et Hardiiixfelda jungitur, ut fere conlinuara efFonnent
domorum seriera, per triura horarum distantiam juxta
flaminis ripas prolraclam. Julii autem fine illac opera-
rium Roterodarao veuissc acoepi, qui, Cholera correptus,
biduo post exstinctus est. Hujus quidem familiae peper-
cil morbas, pago autem incubuit, abhinc ad septembris
initium i8 incolas, fere in discrctis domibus, aggrediens,
quorum non nisi tres evasere. In proximis pagis citatis
Aagusli initio duo tantum aegri observali, in vicino Al-
blasserdamo medio eodem mense unus. Qualis ergo morbi
propagatio non notabilis est dicenda , tempore vero, quo
acoessit, et letalitate sua memorabilis est.
Majoris sane momenli epidemia babeatur, quae, ine-
unte m. Aug., prodüt ab opposita Mervae ripa Dordra- ci, in anliquissima HoUandiae urbe, 20 fere millium in- colarura. Die ncmpe ejus mensis seplirao, duac bic fe- minae sexagennriae, conditionis inferioris, exiguo tempo- ris spatio obiere Cholera; quarum altera ante 4 ^el 5 dies Roterodarao veneral, ubi per octiduum fuerat morata, al- tera ab opposila urbis parte babitabat, neque cum priore comraercium habueral, nee suspeclum 'visitarat locum. Hu- jus autem marilus, brevissime post uxorem, cujus gesse- rat curam, eandem sorlem passus est, nee non viciaa quaedam. Die 10 Aug. naula, prope urbis porlam babilans, ad
raagnam distantiam a praecedentibus aegris, nielioris sor- lishomo, integer vilae. Cholera affectus est et poslridio ex vila ereplus. Biduo autra post tres feminae et ado- |
|||||
|
' '—*■—*»»-—
|
|||||
|
37
lescens, in eadem domo habitantes, eundem morbum pas-
si suilt, quorum hic unus omnium evasit. Quibus adden'> dum est, duos alios infauslae hujus domus inquilinos mor- bi prodromis, et, qui ibidem Tigilarant, duos custodes ipsa Cliolera fuisse correptos, aHerumque horum obiisse. Alia fanillia Ires item Cholerae viclimas luguit et in no- socomio, cpidemiae opposito, licet ncmo custodum obierit, nonnutii tarnen eoruin maturo deraum auxilio inslanti periculo videntur abrepti. Caeterum regulareni epideraiae per urbem dispersioneiit
se non observasse testalur doet. v. d. brandeler (i), cui haec descriplio debetur, verum si mul fere variis cam apparuisse locis, hic evanescentera, ut illic vehementiu» exsurgeret. Plcrunique in singulisdomibus casus uiiici. Gra- viter autem hic saeviisse epidemiam testes sunt sequen- les singulis mcnsibus aegrorum et mortuorum numeri: Augusto. . . . 12^ . . . 75. . >; Septembri. . . . /^^2 . . . 28. ■,
Oclobri..... 23... II.
quorum summae sunt 192 et 114. Octobris autem fine
terminata fuit. — In iiisula Dordracena Dubbeldamum ab Augusti fine 5, et octobri in eadem vicinia Myl i aegrum conlinuil. Terlius ad Mervam locus, quem visitavit Cholera,
Goricomium est, arx 7 fere millium incolarum , ad Gelriaa et Hollandiae limites, prope Mosae Vahalisque conflu— xum sila. Hic ad 20 Aug. morbi origo definitur, qui primis duabus hebdomadibus 36 incolas peliit, quorum dimidiam partem ex vita eripuit. Dein vero epideraiae VIS sensim languere coepit, ita ut ad finera octobris u»- que, i. e. per octo hebdomadum spatium, 19 tantum |
||||
|
38
praecedentibus aegris adnumerarentur. Ex 55 autem af-
fectis I obiere. Exacto octobri cessavit prorsus epideinia. Haec ergo epidemiarum Mosanarum agrnen claudit, ul-
terius enim fluminis ductum non secuta est Cholera, intactas reliiiquens, quae in Brabantia Seplenlrionali eo alluuntur, urbes, palriaeve propugnacula: Vorcomium, Heusdam, Crepicordium, Megam, Ravesleinani aliaque plura. Nos igilur ad fluminis oslia revertaraur. Dordraci Mosa in Novam et Velerem secedit. Exadver-
Sas hanc urbem ad NoTam Mosam Swyndrechtum , fre- quenti cum Rolerodamo commercio junctum, inde a 19 aug. ad medium septembrem , 11 aegros continuit, quo- mm sublati 5. In insula Iselmonda, ejusdem nominis pagus, et Charlois, e regione Delphorum Portus, pau- cissimos retulere casus. Caeterum haec laera Mosae ripa , ipsi Roterodamo opposita, quin iritegra insula iufacla re- licta est. Insulae tandem memorentur Hollandiae Meridionalis,
infra Velerem Mosam sitae, terrae fertilitate praeclarae, climate antem et morbis endemiis proxime ad Zelandiam accedenles. ' ' : In insula Dordracenae adjacente, Hoeksche Waard,
sub finem Augusti morbus se prodidit in pago Z. Beijer- land, ubi ad medium elapsum octobrem 21 incolae ae- grotarunt, decessere tantum 8. Ad pagum Stryen ab Augusti fine, el ad vicinum Numansdorp, exadrersus Guilielraostadam, ipso octobris decursu, pauci tantum perlinebant aegri. Omnes autem hi pagi ab australi nos- trae iusulae parte, prope allerum Mosae ostium {Haring- vliet et Hollandsch diep) siti sunt. Reliqua ejus pars, si unicum in pago O. Beijerland, mense septembri, ca- sum excipias, a Cholera fuit libera. Ejusdem immunitatis particeps facta Putta est. Vorna
|
|||||||
|
'.......^'V:-..t.~^ - ..
|
|||||||
|
-'mi:i.«i»ir
|
|||||||
|
39
vero duas continet arces, ubi portas simiil habcntur ma-
rini, Brielam et Helvoetsluis, hanc bis mille incolarum, illam duplo majorem. ülraitique sero ingressa est Cho- lera , neqne ad raagnam ibi pervenit exlensionem. Prior enim medio exaclo seplembri primum vidit aegruni, hino ad novembris iuitium i6 lantum numcrans, quorum eva- serunt non nisi 6; posterior inilio demura octobris ad medium novembrem i5 aegros, i2morluos reccnsuit. Tandem in infiraa harum insularum, Transflacheana,
bini atFecli fucre pagi ad medium Mosae brachium sili, scil. II sept. Ooltgensplaat, ubi per sex bebdomadum spa- tiura perslitit, 21 iacolas corripicns, eorumque ultra di- niidium moiii dedens, iiec mm aS ej. m. Middelhar- nis, ubi ad novembris initium 4^ acgri, 15 morlui fö-: runtur, Intermedia utrique Bominela unum retulit ae- grum. Unie insulae proxiraa Goderea a morbo libera. Concludamus ergo, quemadmodum, ad dextram, sic et
ad laevam Novae Mosae ripam, neque minus ab utraque alterius ejus brachii parle, successive Choleram appa— ruisse. Generalim hoc serius, quam illam afflixil, neu- trum Tcro illa vi, qua urbes invaserat Mosanas, antea relalas. Terlium vero Mosae ostiura , Zelandiae proxi- muin , morbura non est cxperlum. Interiores dictarum insularum partes eadcm immunitale gavisae sunt, morbo flominis tanturamodo ductum persequente. ■Bi^üpiifi «isf § 8. De Cholera ad Iselam et Leecam.
Praecedenlibus expositus est Cholerao juxla Mo^am de*
cursus. In hunc autem fluvium et Isela efFundilur, et, Rheni soboles, Lecca; quo quum Augusti initio sese ex- tenderit Cholera, hosce jam tractus investigare convenit. Prouti ergo antea inferiorem, ita nnnc mediam el ocoi— dentalem Hollandiac Meridionalis parlem lustrabimus. Et. |
||||
|
4o
quidem principi loco in integra hac regione Gouda con^
sideranda est, quam urbem, ad trium horarum distan- tiam a Roterodamo sitam , Isela praeterfluitj dum et per amnem , Gouwe dictum, cuni Rheno comraunicationem alit. Fuit haec et cito, et graviter Cholera afflicla, un- de in hac regione tamquam epidemiae centrum conside- rari potest, hand secus ac in praecedenli Roterodamum. Hinc ergo nobis fiat initium (i). Goudae 3 Aug. primum aegrolavit gravida, quae in
fabricis, nbi fistulae funiigatoriae paranlur, tenuem vic- tum quaerebat. Pauperrime in angiporto degebat et, post biduum, morbi Ti fuit oppressa. Eodem illo die nauta, affectus in ipsa sna navi, Roterodamo ad urbem acces- serat, qui tarnen extra hanc publica auctorilate fuit re-' motus. Die 4 Angusti duo infantes in canali, angiporto praecedenti Ticino, hisce successere ; utrorumque paren- tes item ad pauperiores referebantur. Eodem loco intra hebdoraadem -j obtinuere Cholerae casus, dum nuUi an- te 8 Aug. in alia urbis parle ofFendcbantur. Haec epi- demiae fuere initia. Ante yero , quam ad ejus incremen- tum pergiraus, notandum est, immediate antecessisse nun- dinarum annuaruni tempus, quae licet a magislratu iu- terdicerentur ob imminentem morbum, plebi tarnen in causis erant, ut suo more celebrarentur. Fuerant iusuper jam aliquamdiu frequentes observatae diarrhoeae catar- rhales cum symptoinatibus gastricis, choleraeque spora- dicao inlercurrentes; quales morbi huic urbi proprii ha- bentur, quum aquae, ex Isela baustae , non secus ac Mo- sanae, vis alvum laxandi adscribi soleat. Redeamus autem ad Choleram. |
||||||
|
(i) Praeclara est hiijus epidemiae monographia , a doet. BÜCHKEri con-
tcripu, ia qua siagula momenla, quae ad epidemiam contulere, accu- rate dijujicantur; acreni nutem ajit contagii defeDSorem. |
||||||
|
4'
Increvit in dies epidemia ad fiiiem fere mciisis Au-
gusli. Quarta hebdomade ad luaximum pervenerat. Deiu decrevit, sub fincm tarnen septembris et octobris inilio paululum recrudescens. Porro per hunc menseni sparsiin tanlam obvia erat, prorsus terminata ad ejus finera. Per trimeslre boe spatium ex ia millibus et octingentis inco- lis 264 affecerat, eorunique 116 e medio lulerat. Hic autein est epidemiae per sua stadia decursus : |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ad 26 Sept.... 10 .. 8
— 3 Oct. ...II.. 2
— 10 — ... 12.. 7
— 17 — ... 9.. 6
— 24 — ... 4•■ ^
— I Nor.... 3 .. 3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Morbi initia gravissima erant. Ex 19 aegris , tum in
nosocomiura traductis, i5 obiere. Memorabilis autem est obscrvalio doet. büchner , primum et allerum in sin» gulis plaleis casum paralyticuni fuisse solere, dein vero illic minui morbi gradum, ila ut tandem superesset mo- do diarrhoea cholerica, aul afFeclio levior, quain mox describemus. Neque aequalis eral Cholerae per urbem dispersie. Me-
morandum -vero: » Goudam ita colliciis rivorum unde- cunque divisam esse, ut aemula properaodum in hoc Venetae urbis appelletur, quod nullum lola urbe exslet domicilium, quod non praelerlabalur aquae aWeus'' (1). Solent autem hos rivos aeslate coiicutere, quo lutum hinc exlrahant, cujus porro exhalationibus vicina loca expo- nunlur. Jam vero in canali, ubi aqua imprimis stag- nat, prope locum congeslilium, ab aliquot jam an- nis major, quam aliis locis, fuerat mortalitas; ibidem |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(O BADRUsi juMi, Batavia, L. B. i588 , ji. 276.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
42
autem el nunc quoque graviter saeviil Cholera. Gene-
Tatim successie quaedam obtinuisse videtur, qua variae afficiebantur urbis partes. Ita citanlur Boge in de Kei- zerstraat et Kuipersteeg tamquam ultima morbi scdes. Ubi autem urbem vicatira speelanius, tria imprirois loca fue- re afflicta, quorum literas adducere liceat. Conlinuere cnim C—G. 120 aegros, 4^ raorluos.
H—K, 40 - i5 —
' • S—U. 43 — 21 —
Quae si cum graphica Goudae delinealione coraparemus,
urbis ambitura tamquam tria segraenla fere conslitu- unt. Centrum urbis, quod his includitur, a morbo va- cavit: ubi scil. ditiores cohabitant. Atlamcn non reti- cenda est insignis differentia, quae inter urbis partem maxime orientalem et occidentalem obtinet, utramque a pauperioribus habitatam. Haec enim illa loiige minus af- fecta, quo eliam pro parie perliucnl aegrorum difFeren- tiae, vicis, supra citatis, conlontorum. Si vero quaerimus, afflicti qui fuerint, tabulam eorum
consulere licet, juxta opificia dispositorum. Numero im- primis excedunt fistularum fabri, quorum 56 correpti sunt. Hi autem in liumidis insanisque cubiculis congre- gatim sua perficere opera solent. Imo quibusdam fabri- cis vehemenlius, quam aliis inhaesisse raalum Tidetur, Sic in una raajori, quae soo operarios continet, 27 Chole- ra gravius leviusve affecti sunt, qui lamen an oranes ad praecedentes numeros fuerint relati, est quod dubitem. Sequuntur restiones cum feminis carminanlibus, quorum affecti sunt 45. Illi autem in aëre aperto operari solent, hae in exiguis cubiculis. Porro sartrices ii, caupones el labernarii i3, nautae 6, totidereque naviura conduclo- res morbo laborarunt. Iriter nosocomii custodes 5 citan- |
|||||
|
ut^al^mtÊHt»
|
|||||
|
43
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
tur, quorum tarnen unus tantum obiit; neque Tespillo-
num nisi unus affeclus, idemque resütutns. Praeter cives autem, milites etiam cornplures affecti.
Scilicet, quum urbis praesidia essent numero Sog, inde aio aug. eorum 2 5 leguntur aegrolasse, nee non prae- tor, et tres feminae milltares. IHorum tanien 5 tantum , feminarum obiere 2. Plures ergo tacti potius, quam af- fecti Cholera videntur. Tandem ex i85 carcere deten— tis successiTC 17 affecti, mortui 6, quae sane proportio , aegrorum imprimis ratione, longe infaustior est, quam vel civium vel militum. Aegrorum sequens est secundum aetalis annos et sexum
distributie : |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Aequalis ergo nlriusqne sexus numerus affectus, scil.
i3i; marum autem 66, feminarum decessere 5o modo. Atlendalur insuper ad satis notabilera militum numerum, quos si de priore numero detrahamus, 107 marum 60 obiisse invenitur. Haec ergo ad Choleram declaratam pertinent; qua re-
ro rcgnnnte affectiones inteslinorura leviores, nervosi- tali junctae , frequentes erant, quas adscribil doet. BÜcn- BBR et metui, el stricliori incolarum diaelae. Praelerea autera grassabatur, in familiis imprirais, quarum jam erant quidam Cholera eorrepti, aegritudo, quae sensu anxietatis et prostratiouis, vertigine, spasmis surarura, agrypnia, lingua primura alba, dein aphlhosa , oppriessio- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
44
ne ^raecordiali, murmure ventris, diarrhoea et vomita
se declarabat, per unam saepe pluresve hebdomades pro- tracta. Morbi natura in hyperaesthesi inteslinorum pone- batur. Recrudescebat ille, ad speciem sanalus, levi diae- tae errore. Per iritegras familias grassabalur, irao pla- teis quibusdam, iniprimis autem angiportis, inhaerere vi- debatur. Quandoqiie baec affeclio in Cholerara erethi- cam, rarissime abibal in paralylicam. Inde a mense oclobri febres intermiltentes, affectiones
catarrhales et rheuniaticae , iuio inflanimatoriae , frequen- les erant, licet solito pauciorcs ad mortuos receuserenlur. Haec de epidemia Goudana sufficiant. Ante vero, quam
ipsara proseqiiiinur Iselani, verbo dicendum est de pagis, qui eam urbem aitibiunt. Scil. in pago Stein unus incolarum, in pago Waddinxveen, duo tantum Cho- lerara passi sunt, primum, uxor nautae famuli, qui hanc urbem inter et Leydam trajeclum facere solebal, rcgnan- te ulrimque epidemia; dein, vir, qui Goudac sua exserue- rat opificia. In via porro Rolerodamensi, vix ad horae distanliani a Gouda situni, Moordrechlum, quod cum ulra- que urbe frequenli jungitur commercio m. oclobri 11 Cholerae casus oslendit. Uterque aulem bic pagus prope lacunas majores et profundas jacet, a lurfinis oriundas, quae Roteram alunt. Ad ipsam Iselae dextram, sed ad aliquam a via Role-
rodamensi distantiam siti, pagi Capellen et Nieuwerkerk morbo liberi resliterunt; non vero ilem pagi ad opposi- tam ripam, cujus accolae lalerculis coquendis fere viclum quaerunt. Hic enim Krimpen et Ouderkerk Cholerae ves- ligia indicarunt (i). Jllo]oco, sub Augusli finem et septem- bris initio, post infanlem nautae Roterodamensis ejusdem- |
|||||
|
(i) Vid. BÜCHiiER, Aanteeh. enz. p. 27.
|
|||||
|
45
que urbis operariuin, quinque incolae, ad unain fami-
liam pertinentes et in vicina domo habitantes, correpti, nee non, in proximitale degenles, alii tres. Hoc autem in pago, cum praecedenli ad idem raunicipium referen- do, 4 acgrolarunt, mercator scil. quolidie Roterodamum ■visilans, jiivenis, qui hac in urbe affiuera , biduo ante, viderat Cholera affectum, nauta Sylva-Ducensis, naulaeque Goudani iiifans, quae loca singula eo tempore pro infec- tis habebantur. Unus item aeger in pago Gouderak observatus. Jam vcro , ut Cholcrae ad Iselam conspeclura absolva-
mus, HoIIandiae iiobis liceat transgredi limites. Tres enim urbes, quas non omnino intactas reliquit epidemie, spectandae supersunt, Oudewatera, Montfortium et Ise- losteinium, quarum hae utraeque ad provinciam Trajecti- nam pertinent. De his autem specialia mihi inspicere licuit commentaria, quae ab carum urbiuni medicis ac- ceperunt delegati ad res medico-politicas nostrae provin- ciae curandas. Iselosleinii mense Julio evanuerant intestinorum affec-
tiones , imprimis biliosae indulis, quae hoc anno incolas pauperiores vexare solebant. Mense autem Augusto sub- inde diarrhoeae occurrebant, non raro voniitu stipatae, quarum deinceps 5 ad epidemiam fiiere relatae. Hinc ergo dubium est, quo die rerera Cholera Asiatica acces- scrit. Primus autem, ultimo Augusti, obiit hoc morbo reslio, vir quinquageuarius, cujus filius, püer, jam 11 Aug. simiü, sed leviore morbo fuerat correplus. Inde a 3 ad S seplerabris tres iterum decessere civcs ,
dein vero morbus aut siluit, aut levius saltera quosdam alligit, variis in urbis locis , post praegressum refrigerium vel diaetae errorem. Oetobris autem inilio subilo vehe- mentius insurrexit, et quidem a fossulae latere, ubi stag- |
||||
|
46
nans aqua foelidos exhalat vapores, nunc iniprimis prae-
gresso coeli aestu graves. Huic fossulae pauperum habi- tacala ila apponuntur, ut, el ipsa deelivia, iniiina sua parte aquaiu fere langant. Intra triduüm autem (2—4 oei.) bic loei i3 incolae correpti, quorum suceubuerunt 11. Abhinc ad 9 ocl. multi insuper incolae,Cholera aul diarrhoea laborarunt, quorum tarnen duo tantum diem obierant. Salis ergo difficile est praecise exliibere aegrolanlium
numerum, qui ipsa laborarunt Cholera Asiatica. Citan- tur 18 leviori, 3o graviori morbi gradu afFecti. Horum autem i4 ad diarrhoeam cholericam graviorem referun- tur, quorum dimidia pars, fere infantes efi'iciens, deces- sit. Cholera erethica 4, paralytica 11 laborarunt; horum- que 1, illorum 3 servali sunt. Referre ergo ad Chole- ram licet 3o aegros. Horum raorlui sunt 18, qui, prae- ter nautam et lotricera, omnes ad pauperiores pertinebant. In ipsius Hollandiae limitibus sita, Oudewatera initio
oolobris primum vidit aegrum. Dein per tres hebdoraa- des perslilit niorbus, 3o iiicolas afficiens, 18 e medio tollens. Conveniunt ergo hi nuraeri praecedenlibus. Quum vero Iselosteinii ter, hic bis mille habeantur incolae , Ou- dewaterae paulo majorera fuisse epidemiae vim apparet. Vicinus pagus Hekendorp unura modo habuil aegrura. Tandem, utramque urbera interjacet Monlfortium ad ip-
sana viam Roterodamensem silum, cujus incolae pro majo- ri parle ad iiiopes referuntur. Mirum ergo videatur, ibi vix apparuisse Cholerae vestigia. Idenüdem quidera cho- lerae sporadicae, gravesque observatae eranl diarrhoeae ; verunlamen 32 demura oct. feraina pauperrima, levi com- roisso diaelae errore, gravissimum sibi raorbura contra— xit, quo brevi exslinguebatur. Per aliquot septimanas non iiisi agrario opera fuerat occupaia. Qui autem lactabat, |
||||
|
47
ipsius infans simul fere diarrhoeam contraxit, sed serva-
tu9 est. Evacuata continuo domus et depurala; neque dein maritus, reliquive liberi, neque ceterorum ejusdem domus iucolarum quisquam morbum passus est. Quin et iniegra porro urbs intacta servata est, si tres aegros exoi- pias, sub ejusdem mcnsis fine diarrhoea cholerica cor- reptos, sed reslitutos. His ergo conlinentur quae de Cholera ad Iselam dicen-
da erant. Pauca aulera sunt, quae Leccam spectant. Pri- mum quidem iu pago Araeide adfuit, ubi inde ab ii aug. sex aegri observati. Dein vero codem et insequenti- bus niensibus pauci quidam casus in pagis Lckkerkerk, Berg-Ambacht, Hagestein, N. Lekkerland, Krimpen observati sunt. Die i8 Aug. Scoonhoviae et, mense post> Vianae paulo plures obtinuere. Illic enim ad medium septerabrem 18 aegrorum 9, bic ad medium octobrem i6 morlui sunt 7. Hisce aulem ripis non amplius immora- bimur, et ipsum reliuquentes pagum Vreeswijk, exadver- sus Vianam situm , unde iu provincia Trajectina initium cepil Cholera. Si vero traclus Iselam inter, Leccam, Mosamque spectemus, quae duas insulas amnicas defi- niunt, Krimpenerwaard et ^/A/asserwaa/rf appellatas, hanc dictis subjungere conclusionem liceat. In priore juxta Iselam sub Augusti finem, juxta Leccam m. aug. et sept. sparsim morbus obvius; in posteriore potius juxta Mo- sara visus. ütriusque aulem insulae partes interiores, licet complures habeant pagos urbesve minores, prorsus tarnen a Cliulcra manserunt vacuae. Unicus tantum ae- ger, ab oriente hnjus traclus, ad Hollandiae limites, in oppidulo Aspera citari potest. , -; § 9. De Cholera ad Rhenuin.
Petenda nobis jam est superior Hollandiae meridiona- |
||||
|
48
lis pars, quam Rhenus perfluit, nuno quidem fluviuscu-
lus, qui per lacunas alitur. Hu jus ad oslia Catvicum primnm fuit afflictuni, quod a silu sno cxterius appella- tur. Die enira 3 Auff., hic afficiebatur piscalor, qui Sce- veningae interfuerat funeris exsequiis (i). Quomodo ve- ro ulterius se morbus propagarit, comperi non polui. Cünstat autem , magna vi hunc saeviisse, adeo increscen- tem, ui nnodie ^5 Aug. aS incolas corriperel, aegrorum- que summa 11 sept. jam ullra dueenlos alligissel, quo- rum tarnen 55 tantum e medio lati erarit. Per ipsum hujus mensis decursum graviter etiam regnare pcrrexit, ita ut ab eo die inde ad i8 sept. 91 inculas afiBeeret, quorum 27 succubuere, et sub ejusdem finem 35i acgri et ultra 100 mortui numerarenlur, Ita ad medium octobrem perstitil, abhinc aulem ad novembris inilia paucissiraos afficiens. Aegrorum integra summa fuisse fer- tur 4o5> defunelorum 128, Quum ergo hujus pagi in- colae tria millia non adeo multum excedanl, apparel, epi- demiac extensionem Scevcningensi non cessisse, licet re- stitutorum fauslior habealur proporlio. Ulrunique Tero pagum el in eo convenire, quod piscalorii sint, vix est quod moneam. In Calvico inleriore, mille tantum incolas habenle, et
vi et duralione longe mitior fuit epideniia, quae scil. vix medium seplembrem Iransgressa fuit. Quo tempore afFeetos si colligamus, Sg invenimus, quorum lertia mo^ do pars e vita ccssit. Paulo major aegrorum numerus in yicino fuit pago
Rynsburgensi, ubi, instaurata medio Augusli Cholera, mense demurn seplembri incrcTit. Hinc ad medium fere octobrem perdurarit. Morbi extensio ad 66 refertur, (1) Vid. doet. d'acmerie, Herlnn. enz. in praef. pag IX.
|
||||||
|
49
quorum obiere 25; quales numeri medium tenent inter
utrumque pagnm recensitum, quum noster hic locus ul- tra 1200 incolas contineat. Maxime vero memorabilis est epidemia, quae in vicino
Lugduno-Batavorum ab Augusti initio saeTÜt, de cujus origine et decursu paulo plenius nobis agere liceat (i). Die 5 Aug. bajulus, qui lanam transportarat, aliun-
de ad lavandum adveclam, Cholera Asiatica obiit. Su- spicantur hujus urbis medici, cara lanam contagio fuisse infectam. Eodem die in vicina platea alter incolarum morbo afficiebatur, qui gravi labore agrario praeceden— tibus diebus fuerat occupatuSj magnaraque aquae frigidae hauserat copiam; poslridie femina, huic exadversus habi- tans, quae jam biduum diarrhoea laboraveral ab inlem- perato fructuum usu, nee non'bajulus, vilae imraode- ratae deditus, cujus uxor primum visitarat aegrnm. Sar- tor porro mililaris, cujus in domo, praecedenti vicina, defunctae feminae vestes fuerant depositae, quintus ci- tatur aeger. Habilabant omnes prope moenia , in occidentali urbis
particula, quae ad pauperiores quidem pertinet, non ta- men miserrimum urbis efficit angulnm. TerSio vero ab ejus origine die, epidemia duobus aliis apparuit locis, in quae bini primi aegrotantis filii seeesserant, ut apud cognatos degerent. Hi ipsi n Aug. vehementissime Cho- lera correpti. Alter enim fralrem vix in nosocomium translulerat, quin ipse, morbo oppressns, concideret; uterque patrem secutus. |
||||||
|
(i) Medici Leulenses, Viii cll. et doelt., sua sponte concionera inie-
lant, ut epideraiae impetui sese opponerent et cjus notarent historiam. Hanc deinceps in luccm ediderunt: Geschiedverh, van de Cholera- Epidemie Ie Leiden in i832 , cujus summam proponere studui, For- titer contagionis theoriae adfaaerescunt auctores. |
||||||
|
5o
Ilaque Iriplici jam loco epidemia principia egeral.
Quarlus his accessil 9 Aug., quo javenis decubuit, qui puellae gratia primura Tisitare vicum solebat. Hae sunt urbis parles , in quibus ullerius increvit saeviitque mor- bus. Quae quo melius intelligantur, monuisse convenit, Rhenum duobus oanalibus Leidam ingredi, quorum al- ter Novi, Veteris alter Rheni nomine dicitur. Hi dein confluunt, posteriori retenlo nomine, et ab occidente urbcm egrediunlur. Accedit his a septenlrione canalis, nrbem anliquam cingens, Oude ï^esl, quae in praecedentem eflfluit. Sic in quatuor partes secedit oppidnm, quae respondent quadruplici, de quo diximus, morbi initio. Quae priniuni aflFecta fuit pars urbis, prope portam
Rhenoburgensein est sita. Hinc utroque se propagavit morbus, ab altera parle' Rhenum {Galgewaler) transgres- sus, ab altera retro Veterem Canalem {Oude Vesi) proce— dans. Atlaraen diversissimo gradu diversae plateae, cana- Icsque hic affectae leguntur; uti videre est in tabula pic- ta, qua medici Lugduno-Batavi alro carbone nolarunt loca maxime infestata. Quo imprimis canalis Lange-gracht Irahenda est, ubi numerati fuere iioaegri. Aeslima- lur ea a 1^00 circiter civibus habitari, quorum mulli ad laiiarum textores referuntur; quaedam praeterea continet angiporta, eaque sinistri imprimis oraiuis, tristia nempe egestatis refugia. Non autem simul quovis loco saeviebat morbus, verum potius successione quadam, motuque nunc progressivo, nunc regressivo. Ita prima et allera heb- doinade ad occidentem Kruis- el Galgstraat, a terlia ad sextant canalis, nltimum dicta, plurimos continebat ae- gros. Qaalia exerapla quaerenti, plura in tabula memo- rata colligere licet, numeris illius successionis notatis. Alterum morbi centrum ab orienle et meridie, ideoque
ab opposila urbis parte, ponilur, retro Novum Rhenum. |
||||
|
Ex primum afFectïs Kraayer- et Haverstraat, ab alia parte
ad ipsum proruit fluvium, ab alia versus occidenlem te- tendit, quin tarnen cum prima epidemiae extensione con- flueret. Arceri imprimis etiam videbatur per uanalem Rapenburg, nobiliorum eiviura sedem. Praecipuus auteni Cholerae irapelus ia illam urbis par-
tem fuit, quae inter ulrumque Rheni brachium sita est. Hic in diversis canalibus insignis habitat textorum, lani- ficum, pauperumque, qui publicis aluntur sumptibus, co- pia. In platea J^estestraat priraum visa, quaqua versus liic divagata est epidemia. Canalicolae imprimis afFecti, [Middelste-, Uiterste- et Waardgracht). Ultra tertiam om- nium aegrotantium partem hic loei recensuerunt. Limitavit tarnen epideraiam ita dicta Hooigracht, quam fortunatio- rura habitant civium ordines. Tandem hunc inter et primum excilatum locum, quar-
ta ponitur pars urbis, in qua 9 Aug. primum observatum fuisse aegrura diximus. Haec item nbivis fere morbi os- tcndil vestigia. De singulis hisce locis valet, quam de primo affirraa-
vimus, inaequalis et successiva, qua hoslem experti sunt, ratio. Quod tarnen non ita accipiendum est, ac si ex uno puncto regulariler procederet. Contra plura discrela bre- vi temporis spatio loca afficiebat, dein non raro serius in- termedia. Ubi vero «Tgebat initia, ibidem fere sese pro- pagabat, quod ut probarent per contactura fieri, multa collegerunt exeropla nostri medici (i). Distabat in genere epidemiae variis locis vigor, quaeque alia parle finita erat, insurgebat alia. Fere autera integra raansit pars urbis centralis, licet angustiores hic in genere sint plateae, ampliludine nequaquam cum canalibus illis, quarum tris- |
|||||
|
(1) Vid. imprimis operis citati, p. 170 sqq. ■ ■ '
|
|||||
|
52
tem exliibuiraus sortem, comparandae: scilicet illius incülis
melior obligit fortuna. Ut au tem ex aegrotanlium numeris epidemiae decursum
dijudicemus, lente haec per primos dies increscens, inde a i3 Aug. subito aucta est, donec 21 ej. m. maximum suum altingeret, quo scil. affecti sunt 44» '''^™ pridie morluorum numerus ad 20 adscenderat. Inde a 18 ad 25 Aug. summa epidemiae ris erat, quo tempore 280 af- fecti, niorlui recensebantur 120. Dein sensira decrevit, imprimis exacto medio Septembri. Abhinc eodem gradu perstilit ad Octobris iuitium, quo paululum recruduit. In- de a 10 Oct. magis reguJariter diminui perrexit, doneo post mensem evanesceret. Scil. a 12—19 Nov. serotini modo 4 casus observati. Septimanis ergo 15 cyclus epi- demiae comprehenditur: prima ejus ortura, 5 subsequen- tes vigorem, 3 decremenlum, 6 ultimae finem speclant. Quae sequenti imprimis aegrorum atque defunctoruni con- spectu illustrantur: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Summa horum aegrorum est 1087, quorum tarnen ter-
tia pars (SSg) ad Diarrhoeani cholericam, i. e. leviorem niorbi gradum, nee nisi 476 ad Choleram paralyticam rc- lati sunt. Hinc funerum summa 485 non excedit. In- colae autem 35 f ere raillia atliugunt, a quibus, si loca tantum alFecta in computationem redigiraus, tertia circiter pars est detrahenda. Reliquae ergo populaliouis — fere affecta, --^ morlua. Ut autem hisce numeris confirme- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
rtiS^^irt I r I____e^-.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
53
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
mus, quae de diversa Cholerae extensione in variis vicis
dicla sunt, sequentem proponere tabulam liceat: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
In quam tarnen priraum aniinadverlendum est, censum
A. i83o primaeet allerius columnae basin efficere; dein hasce ipsas inter se ideo non convenire, quura in altera canales et platene quaedam integrae ad vicos relatae sint, ad quos partim modo pertinent. Sic pars terlii Tici se- cundo, sexti quinto accensita. Attamen altera et lerlia, columna comparationem admiltunt, iisdem respondenles urbis parlibus. Hinc ergo numeri quartae columnae sunt computali. V et partira I ad primam, II et III ad al- teram , VII et VIII ad lerliam , VI ad ultimam, quam supra excitaTimus, urbis partem, praecipua saltem parle, pertinent; IV centri intacti raajorem sistil porlionem. Major etiam diversilas in diversis eral plateis.Novem adeo
citanlur, ubi — - j^, octo, ubi J^ - | incolarum pars morbnm passa est. Angiporta imprimis vexata, quae con- densatam continent hominum multitudinem; attamen, uli dictum est, amplis item canalibus, quales hic fere con- tigere pauperioribus, non pepercit Cholera. Eranl quoque loca, ubi gravissimi continue se exci-
piebaiil casus, ad quae inter alia Kattepoort et Klaresteeg pertinebanl. Praecipua aulem, lelalitalis ratione, diffe- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
■ ■-^■i'-^fc*'-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
54
rentia fuisse videtur pro vario epidemiae stadio. Uanc ex
nosocomiorum successibus dijudicare licet. In iis enim, quae ab initio patuerant, dimidia fere aegrorum pars succubuit, in tertio autem, quod 20 denmm Aug. epi- demiae opponi coepit, ex 1^4 aegris servali sunt 106. Haec omnia simul sumta exceperunt eorum 556, neque nisi 257 luiere funera. Non parum ad epidemiae extensionem contnlisse vide-
tur paupertas, huic urbi adeo familiaris, ut quarla sal- tem incolarum pars absque forlunatiorum subsidiis vive- re nequeat. Inter illos imprimis Tiguit morbus, qui fa- bricis inserviunl. Textorum io3, lanificum 106, carmi- nariornm 27, sartrioum 17 nuraerantur. Summatim 3oo eorum fernntur, qui lanam traclare solent. Accedunt his bajuli 62. Inter opifices fabri murarii multos exhibue- runt aegros, quorum 54 citanlur; paucos contra fabri lig- narii aul olitores. Inter feminas, quae luinistrando vic- tum quaerunt, fere 60 referuntur. Custodum, qui Cho- lera laborantes curabant, 17 et ipsi morbum passi sunt; unicug vero noctuvigilum, nee nisi 5 fossas efFodien- tium. Monendum autem est, exhibitis numeris et uxo- res liberosque ipsorum opificum afiFlictos contineri. In- legros eorum, qui Leidae vivunt, numeros investigare tentavi; quos autem accepi, adeo parum sunt in proba- bili ad afüictos ratione, ut hanc quaestionem aliis relin- quere cogar. ' ' De militibus monendum est, allerum eorum contuber-
nium, in urbis parte primum aflFecta situm, jam epide- miae initio recepisse Choleram. Sive enim a sartore, quem diximus, eam repetas, seu alii adscribas causae, 8 Aug. jam 5 hic milites corripuerat. Deinceps 20 Aug. allerum contubernium Doelen ingrediebatur Cholera; postquam vero ex vicinia disparuerat, nnllos ulterius milites af- |
|||||
|
i^iL^. i^^s^~.
|
|||||
|
55
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
flixit. Horam summa, si feminam et dnos infantes simul
comprehendamus, definitnr 3^ aegrorum, 18 mortnorum. Erant autem praesidia numero 700. Vigesima ergo pars aegrotavit, quadragesima obiit. In nosocomio militari, quod 70 aegros continebat, tum
demum eorum duo affecti sunt, nee non duo custodes, quum illic Cholera correpti curavi coepissenl. Plurimi hi ex contnbernio primum excitato accesserunt. Domus au* tem invalidorum luilitum, quorum 127 numerabantur, fe- re a Cholera immunis fuil. Licet enim omnes libere in urbem exirent, bini tantum Octobri raorbum passi sunt. Sic orphanotrophia item facile evasere. In altero ne-
mo infantum, 2 autem vetulae decubuere. In altero, quod a S. Spiritu nomen habet, recepli sunt 48 infantes, pa- rentibus per morbum orbati, post accuratam depuratio- neni et duarum triumve septimanarum seclusionem. Re- liqui autem infantes, quod certe memorabile est, nume- ro 340, evasere omnes, licet pueri quotidie domum re- linquerent ad exercenda opificia. Contrarium in aedifi- cio publico obtinuit, pauperibus alendis dicato, Minnehuis. Licet enim hi omnes severe domi continerentur, inde ta- rnen a 23 Aug., postquam in vicino nosocomio morbus curari coepisset, successive ibi 29 infantes et 9 feminae morbo epidemico laborarunl. Aetatis annorum et sexus in hac epidemia differenliae
sequentibus numeris inlelliguntur: ... .. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
56
Relative plures viri paralytice decubuerunt. Infantes
autem vel ex hoc morbi gradu facilius evadebant, iidem ■vero erethico frequentius occumbebant, qaam adulti. Tandem vero, de constitutione morborum, quae hanc
epidemiam praecessit aul fait comitata, vix quid inveni nota turn. Plurimi autem, durante ipsa, correpti legun- tur gpasmis violentis in abdomine, praecordiis, artubus, quandoque vomitu aut diarrhoea stipatis, qui copiosis- Eimo sudore terminabantur. Ictus cholerici appellari so- lebant. Altera, quae in hoc Iractu Choleram passa fait, nrbs
Woerdenum est, de qua, hamanitale Viri doet. de bhai/w, feliciter ibi medicinam exercentis, sequentia memorare possum. Primus bic aeger 23 Aug. operarius eral in tegularam
coquinis, quae extra urbem ad viam Leidensem frequen- tes habentur. Nee mediate nee immediate in contacta fuisse cum aegris, aut objectis infectis detegi potuit. Obiit 26 Aug. typho cholerioo. Ipsius uxor, 24 Aug. morbo af- fecta, dein aequalem sortem subiit. In eadem vicinia 26 Aug. quinque incolae aegrescebant, quorum eodem die tres decesserunt. Jam vero ulterius se propagavit Cholera, non tarnen ante 29 Aug. urbis intra muros visa. Die 11 Sept. 29 jam incolas afFccerat. Dein per duas septima- nas fere quievit, fine demura Septembris et Octobris ini- tio aliquos insuper incolas afficiens. Die 10 hujus men- sis omnis evanuerat. Totus aegrorum numerns fuit 46, mortuorum 24. Ple-
rique ad operarios pertinebant, paucissimi ad reliquos cives, nemo ad superiores eorum classes. Ex praesidiis militaribus unus tantum leviorem morbi paroxysmum sus- tinait, detentorum, quorum 35o fere numerabantur, ne- mo. Caeterum hac aestate frequentes observatae erant |
||||
|
57
diarrhoeae, non tarnen praeter normam dicendae. Du-
rante epidemia , multi incolae de aegritudinis sensu, in- gratae intestinorum sensilitati junclo querebantur, quae tarnen Vir doet, affectioni potissimum psyohicae adscribit. Tandem raultis in Rhenolandiae pagis pauciores Cho- lerae casus observali sunt. Huc pertinent prope Leidam Wassenaar; prope Woerdenum, Barwoudswaarder et Riet- veld; ad viam Leidensem, Bodegrava, Zwammerdamuin , Alpha et Leiderdorp ; paulo inferius Veur, Slompvicum , Zoetermeer, Zegwaard; paulo superius Oudshoorn, Aar- landerveen, Woubrugge, Nieuwveen ; ad viam Harlemen- sem, Lisse et Oegslgeesl. Similis in Nordovico, piscato- rio pago Catvico affini, Octobris initio casus obtinuit. Nul- lus autem eorum ultra admisit epidemiae incrementum. § 10. De Epidemia Amstelodamensi.
Postquam Cholerae in Hollandia Meridionali iter pro-
posuimus, sequitur ut ej usdem viam in Septentrionali hac provincia exploremus. Cui ut dignitate, ita et epidemiae gravitate praeest urbs Amstelodamensis. Etiamsi enim, ratione habita ducentorum millium, quos continet, inco- larum, fausta sorte usa videatur, fere tarnen sextam omnium aegrorum, quos in nostra palria hoc anno afilixit Cholera, una tulit partera, inio ultra eandem mortuorura proporlionem. Quam ergo tantam epidemiam sedulo iuvesligare convenit (i). ; ;o^ j; anü; ' |
||||||
|
(i) Epidemiae memorabilia edidit cl. w, vrouk.: berigten betreffende
de Ch. As. te Amsterdam enz. /j Pariibus. His, praeter alia historica, accuratissime et media medico-politici, Cholerae opposila, et melhodus therapeutica, in nosocomiis probala , exponuntur. lisdem vero publici juris factae sunt series, ex ofScio babitae, quibus singulorum aegrorum nomen, aetas, habitatio, munug, morbique initium et exitus nota- bantur, Hinc imprimis conclusioncs eflicere studui. Praeterea doet. ARHTZEMDS accurate epidemiae historiam descrjpslt, Bijdr. W- i8, eju» |
||||||
|
58
Mense Julio freqaentes erant, referente doet, lcbeb, hac
in urbe afFectiones, in inlestinorum niucosa et gangliorum systemale probabilem habentes sedem. Caeterum enim sani, mediaeque plurimum aetatis homines querebanlur de ingrala praecordiorum oppressione, apalhiae sensui jancta, lingua sordida aut flava, sedibus plerumqae tardis. Praeterea aliis erant diarrhoeae, aliis dolores colici, non- nullis cardialgiae. Quales quidem afFectiones morbosae et ditioribus erant, et, ex medicorvim, qui hos speciatim curant, testimonio , pauperioribus familiares. Gravissiniis autem difficultatibus quaestio premilur de
primo in hac urbe Cholerae casu. Duos memoravit doel. AHNTZEWüs, qui ï^ ct i5 Jul. obtinuere, alterum extra urbis moenia, alterum intra. Prior occubuit, et, si ex hisloria morbi judicium ferre liceat, procul dubio Cholera Asiatica. Qui vero stant a contagione, differunt epidemiae originem ad Jnlii finem, cujus ultimo die Roterodamo accedens, vector navis rümhabd, aegrotans, venit in urbem. Exonerata navis, at vero paucas post horas, morbo vec- toris pro Cholera Asiatica declarato, publica auctoritate, extra urbis limites remota fuit, reductis in ipsam one- ribus, omnique contactn quantumpote intercluso. Brevi mortem oppetiit aeger; dein vero ejus uxor et filia Cho- lera correptae sunt, quarum haec falo cessit. Navis ad insulam Wieringen fuit traducta. Similiter 6 Aug, Campis ad stationem Amstelodamensem navis accessit, in qua nautae famulus, durante itinere Cholera Asiatica correptus, jam obierat. Remota et ea, omnibus cautelis adhibitis. |
|||||||||
|
initia vaiiis observationibus , nee non urbis delineatione illustraus. De
constitutiouc epidemia, praeler antea jam laudatas obseryationes doet. luber (vnoLiK, Bijdr.P.W), et egit doet. jheüwénhbïs, Eenige wen- hen over de Fathogenie enz. der Az, Cholera., p. iig sqq. ct doet. 'AKHTZIHIVS I. C.
|
|||||||||
|
—:253
|
|||||||||
|
«.^.,^.*as*'.=°*^>^-
|
|||||||||
|
59
Non tarnen num haec omnia cum epidemia reapse
cohaereant, delerminari potuitj quae saltem ab bis par- tibus non increvit, Certius autem ipsius radices die n Aug. conspiciraus, quo scil. femina roosje moies bakkijii in Israëlitarum vico habitans {fVijdegang der Joden Hout- tuinen) Cholera corripiebalur. Ipsa quidem morbum su- peravit; soror aulem , esthera , bajulo nupta, in eodem angiporlo pauperrime degens, post indigeslionem 12 Aug. Cholera afflicla, hac obiit. Poslridie vicinus Judaeus , i4 Aug. puer, ESTBERAE filius, Terbo, intra duarum septimanarum spatium, in hoc angiporto 11 incolae affecli. Verunlameu iisdem diebus, et alibi in urbe observa-
batur Cholera. Hac enim 11 Aug. extra portam Trajec- tinam pauper obiit olitoris famulus , febre quarlana ex- haustus, qui quidem publica auctoritate primus salulalur aeger, nee non in meridionali urbis parte femina. Neutro hoc loco se raorbus propagavit; alio Tero (Slykstraat) ex una familia successive parentes cum tribus liberis af- fecli , in angusto habitantes cubiculo. Similiter in exigua et impurissima cavea, cujus generis Amstelodami multa miseriae dantur habitaeula, ex 'j unius familiae incolis 5 morbum receperunt {Reguliersdwarsstraat'). Tandem tres insuper ab urbis oriente et meridie casus obvii, donec medio mense Augusto primus afficeretur in intacta adhuc ejus parte, Jordaan dicta, quae ab infima plebe habitatur. Singulatim hos casus morborum historiis illnstravit doel.
ARNTZENitJs. Apparet autem, vel his initiis maxime affec- lum fuisse pauperum Israëlitarum Ticum, qui quidem, et aquarum et aëris renovationi apprirae expositus, pro sa- niore declaratur urbis parte (i). Scilicet, quod vcrbo quidem tangere convenit, crescentis lunae formam refert Amstelodamum , cujus pars concava Yam , convexa hu- (i) Vid. HiECWEwnuïs, Topographie der sladjmsterdam, l. f. iQo.
|
||||
|
6o
mili Amslellandiae opponitur. Cornua insulae qnaedam
efficiunt. Urbs ipsa per Arastelam in parlera orientalem et occidenlalem dividitur. Numerosae accedunl canales, quarum tres, urbis moeniis parallelae, polygona descri- bunt concentrica. Jam vero, de quo diximus, Israëlila- rum vicus in orientali urbis parte non procnl ab Ya po- situs est. E jus autem silum naturalem si excipias, vix aliud invenies sanitatis praesidium. Immunditie adeo, incolarnmque accnmulatione in proverbium abiit. Qui porre -victum'eorum norunt, vix dari diacteticae magis contrarium affirmant, Hic ergo continuo fere se Cholera propagavil, afiiciens
12 Aug. plateam Rapenburgerstraal, 14 Aug. Marken, i5 ej. m. Batavierstraat, sequenti die Uilenburg. Omino- suni quld huio vico imminere jam continuo ex eoagmi- natis hic aegris concludere liceat. Etenim ex centum primis aegris (i) 35 eo pertinent, quorum 3o triste siibie- runt fatum; quae morbi letalitas longe major est, quam iisdem diebus in reliqua urbe. Porro in eodem vico, etiamsi celerrime procederet epi-
demia, locorum tarnen successionem quandam observare licuit. Sic ex angiporto, in quo. 7 jam Aug. Choleram adfuisse diximus, sub fine demnra hujus mensis in pla- team prodiit, ipsi proximam, ubi per mensem Seplem- brem 12 incolas affecit, dein in angiportum rediens. Idem in platea Marken obtinuit, ubi angiporta duo per hebdomadem morbum retinebant, ante quam hic in ea (i) Vid. graplüca eorum delineatio in citata urbis efligie, quam edidit
doet. ARKTZEKiDS. Memorabüe est, in hac paucos modo solitarios of- fendi casus. Quae vero liisce jam initiis plures aegros ostenderunt plateae, eaedem et postea singulae fere in suis vicis plurinios ,conti- nuere, q. yi. Reguliersdwarsstraat, Laurierstraat, Tuinstraat, Slijh- straat, conflf. aegrorum in singalis plateis Dumeri in vrolik , Sijdr, p. 4°3 sqq. |
||||||||
|
fe^-ïaMii!tfc.,jp»»r^-'--'M!ty-*^^
|
||||||||
|
6-1
ipsa se prodebat; dam, exacte meiisc Auguslo, angiporta
illa prorsus reliquerat. •■•- :> si Satis diversus in singulis liis locis habetur aegrorum
numerus. Sic plaleae Batavierstraat et Marken eundem habent iS^S incolarum numerum; in hac aulem 60, in illa 37 adfuerunt aegri. Generatira autem angiportis acrius inhaesit morbus. Ita in memorata platea Marken citanlur Liefdegang i4o incolarum cum 10, Nieuwegang 25 incolarum cum 7 aegris; quibus insuper niullos adden- düs esse, quorum nomina non notata sunt, certo audiyi. Diversa etiam illic erat morbi lelalilas. Sic ex 60,
qui in platea Marken adfuerunt, aegris, 40 obieruntj ex 32, in platea Rapenburgerstraat observatis, 7 tantum ser- \ati. Vernm singulis fere commune erat, quod primi aegri gravissime afficiebantur, dein Icviores prodibant ca- sus. Cujus rei exemplum adducere liceat plateam exci- tatam Marken, ubi ex 7 primum affectis 6 obiere, nee quis ante Augustl fiuem restitutus erat. Ulleriore epide- miae decursu dimidia aegrorum pars servata est, imo, praeterlapso medio Septembri, sanati numero superare mortuos coeperunt. In platea item Batavierstraat ex 31 primum affectis i5, ex 11 hos excipientibus 3 tantum obierunt; in Tulgo dicto Uilenburg mense Augusto i3 correpti, quorum 2 modo, sequenti bimensi 27, quorum 18 evasere. Ibidem in angiporto Fortuinegang ad 22 Aug. usque 4 aegri obierunt omnes, sub finem Sept. 3 servati fue- re. Plura exempla, ne longi simus, reticenda censemus. Haec ergo vicum medic. VI spectant, qui integer 413
numeravit aegros, Proximus autem hnic VIIus noa se- cus incolitnr ab Israelitis. Quo magis autem a sexto dis- cedas, eo minorem offendes aegrorum numerura. Hinc in ejus parte A, praecedenti afiEini, 128, in ea, quae pro- pior est portae Wesopenae, B, 38 modo notati; nee ta- |
||||
|
men pauperrirais hic vacat et eeleberrimis locis. Sic in
ita dicto Roeters-Eiland, ubi Israëlilarum institutura erat nosocomium ad Choleram curandam, non ultra 5 aegri observati sunt. Hoc loco epideraia sensim, ab Augusli fine, sylvulam ambivit, Amstelodamensium delicias {Plantaadje). Quot quidem Israëlilarum Choleram passi sint, directe
determinari non potest. Fuerunt autem eorum in noso- eomio parliculari curati igo, defuncti io3. Porro in qua- tuor hujus urbis nosoconiiis, simul sumtis, ad i Nov. cu- rati sunt 655, ideoque domi restilerunt 81 3 ex omnibus aegris, dum illorum 35^, horum 433 decesserunt. Ubi ergo ex hac ulrorumque numerorum ratione, ad Israëli- tas domi curatos concludere liceat, summa aegrorum, huic religioni addiclorum, circiter ^11, morluorum 228 aesti- mari potest. Cui, ulut debito minori, satis tarnen con- venit numerus aegrotantium in vicis VI et VII, ubi et multi degunt Christiani: hic enira 577 attingit. In reliqua orientali urbis parte, si viliores quasdam
plateas, Ridder-, Jonker-, Slyhslraat, alias, excipias, parca erat Cholera ; attamen in ea integra major adfuit aegrorum pars, ad i Nov. scilicet 768 attingens, dum in occiden- tali, eaque ampliori urbis parte numerantur tantum 652. Quo nos jam converlentes, oportet canales illos recorde- mur polygonatos, urbem fere ambientes. Horum enim ex- timum inter et moenia, in parte urbis maxime occiden- tali, plebis est habitatio illa, ab hortis, quorum locum occupavit, Jordaan appellata. Situ suo, propler aqua- rum iraprimis stagnationem, pro insaniore declaralur urbis portione, nee tarnen tantam exhibet incolarum oppletio- nem, aut impuritatis scaluriginem, quantas Judaeorum an- tea mcraoratus vicus. Hic ergo primus aeger, rieschpiwds, 15 Aug. obserraba-
tur ad fossulam Goudsbloemgracht, quae quidem stagna- |
||||
|
63 »
üone, sordibusque, quibus accumulatur, pro foetidissimo
habetur totius urbis angulo. Sequenti die utrimque pro- xima domus infecla (i), et intra hebdomadem ibidem loei 7 aegri recensebantur, qui, praeter unum, omnes obiere. Imo vero adeo in dies increyit morbus, ut uno 25° Augua- li 15 incolas corriperet, quorum 11 e yita excesserunt, et sexto Septembris ad 64 jam ille numerus adscendisset. Dein vero fatalem locum deseruisse Cholera videbatur, vix quosdam ulterius afficiens, nee tarnen rainuta letali- tate. Integer ad hanc cloacam aegrorum numerus fuit 70, quorum 53 diem obiere. In ejusdem angiportis, quorum ita diclum PFyde-gang imprimis memorabile est, sex ae- gros tolidemque funera continens, affecti 26. Quibus si porro addamus ia proxirais ejusdem nominis plaleis [Goudshloem-straat et dwarsstraten) afflictos, summa in- venitur 120 aegrorum, quorum quidem i pars a 28-26 Aug. afFecta est, | autem obierunt. Liquet ergo, quam no- tabilis miser hic locus fuerit et aegrorum frequentia, et mortalitate, et vero etiam angustis, quibus hi conli- nebantur, temporum limitibus. Ad reliquas in hae urbis parte canales et plateas a
24-27 Augusti accessit Cholera, aut saltem iis deraum diebus in illis crescere coepit. Angiporta eorum impri- mis afflixit, dnm plateae apertae canalesque in genere aut pauciorem experiebantur aut minus saevara; in his eer- te faustior restitutorum ad aegros eral proportio. Ut autem hasce ipsas inter se comparemus, monendum est, ad ea |
||||||
|
(1) Enoie niminim typographico primas hujaa loei aeger in serlebiis
publicis (N». 16) rcfert ur ad plaleam Goudsbloemstraat, Doet. arnt- ZEKius 111 serie eentum primum afïeelorum errorera emendavit, eun- dem »ero in eEFigie , quam edidit, utbis recoxit. In hac effigie nume- rus 31 una cum vicino 38 migrent ex platea in canalem, proxime ad 43, |
||||||
|
. G4
urbis pomoeria, ii canales, totidemque plateas ita dis-
poni, ut quae sibi vicinae sunt, eodem nomine diclae, ean- dem fcre habeant extensionem. Ab altera ergo parte ae- grorum ad canales, ab altera iu plaleis numeros colligere liibuit; harura Tcro summae praecise eaedem inveniun- tur, In genere excedunt plateae; omnibus vero longe su- perior est fossula priraum excilala, cui proximae binae canales item plateas superarunt correspondentes (i). In integro illo Jordaan censenlur 474 aegri fuisse. Denique et hic letalitas minui Tidebatur ipso epidemiae in singu- lis locis decursu, eliatusi quaedara essent excepliones. Itaque si coraparemus hanc urbis partem cum Judaeorum
angulo, epidemiae quidem in illa seriora videmus initia, Tix autem minus atrocia, incrementum Tero utriusque satis diversum. Etenim, quo loco illic primum adfuit, ibidem non adeo diu perstitit, nee in ceteris ejusdera vici partibus immoderate adeo saeviit, ac in primum citato Israëlitarum vico. Reliqua urbs occidentalis partim Cholerae imperio sub-
jecta, partim intacta fere niansit. In genere autem et de ea inaequalis valet, qua vexabatur ratio, ita ut alia loca intacta essent, alia, non raro vicina , plures os- tenderent aegros. Idem non secus in urbis, quod me- raoravimus, utroque cornu patuit. Ubi autem a primum affecta fossula discedimus, hinc quaqua versus se exten- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i) Ipsorum nnmerorum exhibitio, ex compuUtionibus dar. vrolik
ductorum, baec illustrat:
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
straat, gracht.
Rozen.......8.... s
Laurier......34-•••3
Eland-.......3___4
Lonyer......I3... .9
Passeerder- ...Q....!
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
124 I2>
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
denlein coiispicimus epidemiain, sensiin vero magis relro
ultimam canalein , urbem intus ambientem, Prinsengracht, retractam , ideoque angustioribus oonlinuc limilibus coiu- prebensani. Hiiic a vico Xt inde, ab utra'[ue parte, aegrorum numeri co fiunt rninores, quo magis hinc di- slent TJci, quod ex sequenli ulrornraque disposilione facile iiitelligilur: : ; , ; ;;,' VIII IX X Xt XII . ;.!,,.. Jft
63 97 124 273 54. ' 'vi.t ■.i!;~iii
Compreheiulunt autem bi yici occidenlalis urbis partem peripliericain ab Amslela inde ad Yam. Uibis cenlro (Cholera imprimis pepercil. Qui bic adfueruul aegri, mulli conferlim habilabant in angusla platea aut semita, iid quas v. g. ^etiineni Langestraat, Dirk van Hassellsteeg, Suikerbakkersieeg, aliaeque. Suburblum item -vix fuit voxatura : in eo enim 7 lanlnm casus notanlur, Haec generalera Cholerae per urbem dispersionera spec-
lant. t'lurimae aulem domus unum tantum aegrum coft- tinuernnt. A cl. ybolik 85 modo censenlur familiae, plu- i'ies a Cholera aiïlictae. Quum vero muUarum domuum numeri in seriebus publicis desiderenlur, salis accurate haec determinari vix possunt (i). Aedificia denique pu- blioa a morbo tantum non omnino libera manserunt. Sic in ergastulo, 85o horaines conlinenle, unus tantum Cholera laboravit, ex vico iiempe accedens, ubi graviter ea saeviebat. In orphanotrophiis nullus apparuit casus; ex 73 infanlibns, quos parentibus orbarat morbus, 18, iis recepli, sani mansere, reliquorum 5 mprbum passi (1) Plures circa domnnm ad Clioleram ralionem quacslloDcs memo.
rabiies moveri possiiit: uiriim v, rr. i» excelsis iltis pauperutn Jsraëü- larum habitaculis, qtiae iucoUs leduodaot, raorboque trislem ^edeni ]ivaebiienint, contignaliones superiores, aa inferiores plures aeq^j[}tt Iiabtierinl, aliaeque plures, quas milii tarnen enucleare non licuiUf,;,,j| |
||||
|
l^j.ifl!i->'W i^.'TW!'
|
|||||||
|
66
sunt. In uno ex pietatis instilutis, afFeclus solus, qui iii
uvbem nuntiis ferendis exire solebat. In nullo carcerum aegér adfiiil. Si in unum colliganius aegrolantiuni nunicruui, hic
cfRcilur uIq'j , niortuorum 793. Patet ergo , Amsleloda- mum cuni tribus praecipuis Hüllandiae Meridionalis ur- bibas uoniparando, faustos esse epideuiiac exlensionis evenlus , infaustos autem curalionis. Cum enini ex mille iucolis hac in urbe 7 modo Choleram paterentur, Hagac CoiWitnin ultra 10 affeeli, Roterodami ig, et Lugduni Batavorum 31 ; contra vcro in ultimo hoc loco sanati niortuos nürtiero suporabant, aequalis utrinsque erat pro- portio Roterodami, inversa in duabus priinum excilatis itrbibns. '"Si autem consulamus niorbi per urbeni distri- biitionem , invenimus, minoreni aegrorum nuraerum a minus gonerali epidemiae dispersiono inipriniis pendere. Übicnini -ad ittcremciitum pervenit, vix minore ri sae- irttif*, f'^tiaW' ttl''eScöitatis oppidis, cujus rei exenipla in sUpra ■ «llatis hnberttnr. Eadeni vero conclusio vel ex JudaeorniTt^ el ' reliquorum Amstelodamcnsium compara- tioné cönseqnitör.' Etertim, ex censu A. i83o, illorum ■rtatnerüS'habetür 21998,' hbrum 181336. Ex calcuk» ahtem aripra exhibito, ponimus, /[lo. Judaeos, ideoque Ghfistianos to8^ Cholera laborasse, illorum vero 228, ho- runi 564 ' faló cessisse. Sic invenitar, inter mille Israë- Htasferfelg aegtótasse, et ultra 10 obiisse (i),dumineodem reliquoTumincolarum numero, nondum 6 morbum subiere, et 3 modo decessere. Epidemiae ergo inter illos extensie ea- dem,quaeR(jterodamensis, duplo fere major quam Haganae. |
|||||||
|
■''"(<) Si ittremlamns, ad paupeies Israëlitas Germanicae ovigiuis 10—11
riirtltS,"'Pöil()-gallicse i5oo pertinerc, aegros autem pleiosquc fulssc panpcrês, tmmeri illi fcre duplo niajoics evaduiit, ila ut ex mille liujus gcnerif liominibiis 53-3G aegrotarim Cliulcra et obierint i8-ao. ?;
|
|||||||
|
67
|
|||||||||||||||
|
Duratio epideiniao, si praecursores excludamus, fuit
a 12 Aug. ad 24 Nov. i. e. i5 septimanarum. Incro- luentum ejus notatur ad 4 Sept. usque, quod, primo len- tum, mox tantum fuit, ut a i5 Aug. ad 6 Sept. 66g af- ficerenlur, et 828 obirent. Hi autem pessimi erant dies. Maximum afflictorum intra nychthemerum habetur 3i Augusti, quo ad 64; mortuorum ay Aug., quo adscendit ad 34. Decrementum epidemiae regulare fuit, praeler cxacerbationem aliquam, Octobris initio observatam. Ae- grorum autem et defunctorum siiigulis hebdomadibus hi fuerunt numeri: |
|||||||||||||||
|
ad 18 Aug.......35.... 20
— 25 — ....175.... 94
— I Sept. ...379....184
— 8 — ....299....i56
— l5 ---- ....2! 2....I 19
— 22 — .... 96.... 63
— 29 — .... 59.... 4'
— 6 Oct...... 62.... 42
|
.26
•>9
• 9
. 6 . 5
. 5
• 4
|
||||||||||||||
|
.....66.,
.•..39..
— 27 — ....32..
— 3Nüv.....i5.,
— 10 ---- ....12.
— 17 — .... 9.
— 24 — .... 7..
|
|||||||||||||||
|
a
|
|||||||||||||||
|
Ut vero mortalitatem cum diversis epidemiae stadiis
comparemus, non eorum ratio habenda est, qui quotidic obierunt, sed , ex ipsis affliclis qnot perierint, notandum. Ex tali aulem aegrorum conspeclu, exaclo imprimis 29 Aug., letalilatis decrementum raanifestum apparet, quod dein minui perrexit. Scilicet inde a 19 Aug.ad 29 Aug....4431 affecti, quorum 296 obiere.
3o — —15 Sept....659 — — 327 — i6Sept.— 3o — ...104 —■ ■— 65 — I Oct. —3iOct....2o5 — — 83 — Itaque si quatuor haec letalitalis stadia ponamus, se-
quitur, ex centum correptis ia primo obiisse 67, in al- tero 5o, in tertio 43 , in ultimo 40- Non tamen est ne- gligendum, et Amstelodami, declinante epidemia, quos- dara fuisse dies, majori aegrorura parti fatiïles. Sic ex |
|||||||||||||||
|
68
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
33, 8° Sepl. affeclis, mortui sunt 20 , ex 3^, ad i o Scpl. re-
ferendis aS, ex 11, 7° Oclobris correptis 7, qunlia exempla plura in aegrorum seriebus ofFenduntur. Diversam aulem pro sexu et aelaie lefalilatem ex se-
quenti tabula dijudicare licet, cui comparallonis gralia incolaruin ex ultimo eensu eadem addita est distribu- tie (i): |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Quoad incolarum ordinos, iiUer qiios regnavit Cholera,
ex iis, quae de epideniiae dispersione proposuinius, satis jam patel, inferiorcs hos fuisse. Et rcvcra vix datur in nostra patria urbs, ubi melioris conditionis eives morbi inagis essent expertes. Iiiter munera aulein et opificia, quae 829 aegrorum determinala sunt, non est, quod plures contribuerit, quam bajulorum. Ad hos enim per- tinebant g4; quibus si addanlur variarum reruni gc- ruli, numerus ultra 140 adscendit. Eorum, qui in na- vibus degunt, 5o circiter afFecti. Mercatorum varia ge- nera diversimodo passa sunt, maxime aulem qui in via vel ad incolarnm domus negotiantur, tum cl qui spiri- (t) Incolarum tiumeros duxi ex Annuario: Jaarb. uilges, op last
van Z. M, den Koning, iSSa; reliquos ex seriehus acgiorum in cl. VRoiiK , njdragen. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
69
tuosa divendunf. Mercenarü, famulae iniprimis, /^o;
ferainarum autem, quae liiitea domusve depuraodo vic- tum quaerunt, recensetur dupluin: duae liitrices imnie- diate post infectorum ablutionem linleaminuni. Qui in (icclusis cubiculis opificia sua exercent, speciatira sartores et sarlrices, numero plures afFecti, quaiu, qui in aëre aperlo, fabri murarii, lignarii, alii: ad illos circiler 80, ad hos dimidiam tantum parlem referre licet. Custo- dum, qui vel in nosocomiis , rel donii aegros curabant, i5 afFecti. Paucissirai contra Choleram subierunt ex il- lis, qui quisquiiias tractant, cineres , slercora , luta, ru- dera, vel qui aggeribus operam navant, scilicel i4 tan- tum. Militum denique et sagittariorum non ultra 13 af- fecti. Nuraeris autem indicatis et uxores liberique con- tinenlur. - Ultimo loco illuc revertamur, unde hacc initia cepit
expositio , ad conslitutionem epidemiani. Mense Augusto frequentes erant diarrhoeae, cardialgiae et colicae ; sub-' inde cholera nostras accedebat, Febres continuae ca- larrhalis erant indolis, quae vero mucosam intestinalem, non resplratoriam , obsidebat, unde lingua alba aut fla- Tescente crusla obsita, et alvus nunc obstipala , nunc liquida. Perspiralione restilula, sponte cedebant. Minue- batur Septembri haec morborum constilutio, disparebat Octobri. Febres intermittentés, hac imprimis aestale Am- stelodamo propriae, nunc rarae, variolae et tnssis con- Tulsiva pergebant. Praeler slragem autem , a Cholera fac- tam, Hiortuorum inde a Julio ad Novembrem numeri ce- dunt praecedentis anni nameris. § I ï. De Cholera in reliqua Hollandia Septen&ionali.
Amslellandia quidera, praeler ejus caput, morbo im-
niunis. Pagi enim Uithoorn, Onder-Amslel, Nieuwer- |
||||
|
1°
Amstel, Sloten, singuli unicum tantum retulerunt casum,
mensibus Septembri et Octobri. Ijisi autem adjaccns Goy- landiae urbs Wesopum, ad Vectam sita, licet non vehe- menter, epidemiam tarnen indicarit. Fuerat, durante jam Augusto, sensilitas illa abdominalis observala, quae diarrhoea, vomitu, doloribus colicis, praecordiorum op- pressione se declarabat, accedentibus cephalalgia, ver- tigine, spasmis artuum levioribus. Primo autem Sep- tembris ipsa Cholera obiit navis trahae conductor, qui, tribus hebdomadibus ante, ultimum extra urbem fece- rat excursum, abhinc vero diarrhoea laboraverat. Huic successit ^ Sept. faber, qui pridie Amstelodami niora- tas fuerat. Dein passim novem etiamnunc incolae af- fecti, omnes adulti viri, senesve, quorum singulorum fata accurate exposuit doet. epkema (i). Iu genere ani- madvertendum, vix rautuum illorum contactum probabi- lem esse, eosque tantum non omnes ad genus horainum pertinuisse, quod sufficientem suo labore victura invenire solet, neque ergo egeslate dispositum haberi potest. In aliis diarrhoea jamdudum praecesserat, in aliis suppressa perspiratie. Eorura funera non ultra quinque numera bantur. Exacto autem medio Septembri, et disparuit Cholera,
et emendata simul fuit abdominalis illa sensilitas, imo solito melior erat sanitas publica. In urbis ambitu duo tantum leviores aegri obscrvabantur; ideoque ad finem perducla videbatur epidemia. Octobris autem inilio, prae- gressis diebus aliquot frigidis huniidis, generalia iterum hyperaesthesis abdominalis indicia reversa sunt, nee non j3 Oct. ipsa Cholera, corripiens ea , per unam et dimi- diam hebdoraadem, 7 incolas, quorum evasere 4- In |
||||||
|
(1) A, B. p. aog sqq. cl ]i. 4'>9 sfi-
|
||||||
|
;»<£»_
|
||||||
|
siiigulis vel aiiirai pathema deprimens, vel refrigerium
praecesserat, nequc inter eos familiae aliudve'interfuisse ■vinculum videtur. Mudara , ad Veclae ostia, reliquit Cliolera. Neque ter-
tia Goylandiae urbs, Naardenum , ad humilis terrae limi- tes sita, ubi collicull arenacei prodeunl, epidemiam ex— perla est. Hic enira Augusti fine velula modo et puer mendicus obierunt, quorum hic Arastehidamo venerat. In ■vicino item pago Huizen, ad Sinum Auslrinum, ubi piscatores maxime degunt, medio Seplembri, horum quatuor morbo affecti sunt, oranes aulem , post venditos pisces, Amstelodamo reduces, ubi Cholerae prodromos jam pereeperant. Amborum horum h)coruni constitutie epidemia fuit annotata. Hinc autem patet, utrobique medio Julio diarrhoeas, cholerasque sporadicas viguisse. Tormina ventris et febres continuae cum iutestinorum erysipelate praeterea Naardeni, dysenteria catarrhalis in pago proximo ' obvia. Medio autem niense Auguslo, et generalira paulo ante cilatos Cholerae casus, utroquo loco paueissimi erant morbi (i). EiL altero Amstelodami latere proxime his accedat epi-
demia Harlemensis. Memorabile profeoto est, hic duo8 accidisse Cholerae paroxysmos, tempore, ueque minus dispersiouis modo et duralione salis divei^os. Primus continetur inter 12 Aug. et 1 Sept., al.ter ab hujus mensis 24° die ad Octobris finem duravit. TJltra tres ergo hebdomades dislant. Priorem, ab urbe potius alie- num, dicas aegros , alibi affectos morbumque ad paucos propagantes, spectare ; posteriorem ad ipsos incolas revera referas. Illum quorundam casuuni congeriem , hunc epi- demiam dixeris ; dum et ad prirnum 10 modo, ad al- (i) Vidil. dücl. WAARDRPBUBü in A. B. p. 88 et l56 ft, expp. BAGb et
B0LKENSTE15 in ïKOLiK , Ber. p. 149 sqq. . ., |
|||||
|
? ...v.j-
|
|||||
|
7^
teruiii 67 pertinent. Videamus auteui, quuniodu obti—
nuerint (1). Die 9 Auif. fainulus hautae Canipensis, medio in mari
Cholera afl'ectus, Harlemum adveniens , ibi in nosoco- uiio, buic fini destinato, recipicbatur. Qui duin ciira- batur, femina, hoc aedificiuni habilans, licet non nisi in- directe cum ipso aegro in contaclu fuisse -videatur , heb- doniade post, et ipsa Cholera obibal. Hanc cxcepit 24 Aug. aeger, quotidie navem Amstelodamum conducens, qui in humili, angusta, humidaque domo habitabut. Fe- mina, eodein contubernio utens, quatriduo post, item Cholera laborare coepit, qua dein exstincta fuit. Sequenti die mulier, Rolerodarao reniens, iu ipso ilinere niorbo correpla, in nosocomio recepta, ibique eodem die unus ex aegrorura custodibus, polator, et,abhinc triduo, alter Choleram passi sunt; quorum omnium bic uinis evasit. Tandem vero lotrix, poslquam lavandis aegroruin linte- aminibus, utut chlorio sedulo depuralis, fuerat occupa- ta , vebementissimam passa est diarrhoeani cholericam, a qua tarnen revaluit. Itaque in nosocomio 3 aegri curali fuere, morbo aliunde hauslo, et 4 eorum, qui illic habitabant, nee non femina uni aegrorum contuber- nalis. Hisce autem accedunt et casus, nilnime ad similem originem referendi. Alius est ferainac nuptae, extra urbem ad | horae distantiam a nosocomio habitan- tis, qnae, absque causa manifesta, Cholera obibat 21 Aug., alius famuli rustici, qui, pridie foenis colligen- dis occupatus, comraisso diaetae errore, aS Aug, eandem sortem passus est, alius denique pueri octennis, in urbe-. |
||||||
|
(i) Absque paniura studio , .Tccurate tinarraulur a duel. van !ïE^IIvl^;LE^,
medico H.irleineusi, iu epist. ad doet. arstïemijm. A. B. p. 109 et 4.9 sqq. |
||||||
|
73
Hos omnes casus nuUi, qui ferunlur, epideniiae prae-
cursores annunliaverant et generaliin nicnsibuB Augusto et Sept. solito uiinor erat niortalitas. Quiu inio prorsus nunc exstinctus \idebalur inorbus, quuin subilo 24 Scpl. in alia urljis parte resurgens, epideiniuni deoursum raa- iiiFeslare incipcrct. Eo nempe die, tres ejusdem fami- liae infantes, praegressa probabiliter indigestione, simul afï'ecit, qui abierunt omnes; quain sorlem et mater dein j)assa fuit. Abhinc increvit epidemia, nee tameii ■ve- hementer. Octobris inilio i4 incolas affeceral, quo ad fiiiein vergente, et ipsa terminala est. Quinque illo heb- doraadura spatio 67 aegri fuere recensiti, quorum diini- dia pars morti occubuil. Incolae autem ultra 20 millia continentur urbe; unde exigua raorbi extensie efficitur. De epidcmiae bujus dispersione sequentia dictis adji-
ciantur. Quo pietatis asylo (een hofje) nunc primum se prodebat, praetcr familiara mox exeitalam, 5 incolae aegrolarunt; insuper 8, in aliis urbis partibus degentes , qui infaustam illam viserant domum. Tandem in eadem et vicina plalea 18 aegri obserrati, ita ut el bic mul- torum haberelur in spatio non adeo amplo collectio. Imo in aliis locis affecti non pauci, qui cognatos Cholera laboranles curarant. Binae in nosocomio lotrices , prae- tei- antea jam excitatam, gra^vissimo morbi gradu de-, cesserunt. In urphanotrophio denique Cholera primum occupavit feminam , quae in domo infecla infantes, pa- renlibus orbatos, curaverat, Dein ibidem duae aliae feminae correptae. In bujus urbis vicinia , adSparnum, pauci Cholerae ca-
sus obvii Septembri et Octobri, in pagis Sparnodarao et Sparnowouda, neutrubi vero \ix epidemiam aucti. Transji- cianius ergo Yam, in regionem illam humidam , ipso Si- nu Austrino inferiorem, quae exsiccatis paludibus magna |
|||||
|
_abiii<'..^V':;'ii«»«~K^,^ I
|
|||||
|
74
parte effioitur, undc Walerlandiae non immerito nomen
accepit. Unum horam lacuum, Purmerum, tres urbes ambiunt, Purmerenda scil., Edamuni et Monachodamum, quas singulas visifavit Cholera. Purmerendae 16 Aug. priinum declarabalur (i), prae-
gressis tarnen in niultis incolis quibusdani epidemiae sym- ploraatibas, quae iniprimis nube illa foetenti, de qua § i verbo dictum est, aucta feruutur. Scilicet eousque sensi- litas organorum digestionis plurimos vexaratj abhinc Tero epidemius fere sudor erat coi'poris olens, qnem qui servabant, Cholera restabant immunes, paucis tantum affectis, qui ipsum suppresserant. Dein, ac si hoc cola- torium non sufficeret, diarrhoeae accedebanl, oliis et vo— mitus, imo quibusdam animi deliquium et frigus extre- mitataro. Caeterum unius mensis spalio Choleram subie- runt 59, mortui tantum sunt 16. Primus aegrotans juvenis fuerat, navem per Novam
Canalem HoUandicam condncens. Octo primi casus in eadem urbis parle maxime liumili et foetenti, prope aquam stagnantem, observati sunt. Die 27 Augusti in reliqua urbe sese declarabat, quam dispersionem a vento- rum actione repetebant nonnulli. Plurimi aegri vel erant potatores , vel debilis conslitulionis infantes. Inter eos tarnen et uxor medici allerutrius, et nosocomii custos, vir inleger, pertinuere. Edanii alque iu pago, eidem subjecto, Yolendamo ad
Sinum Auslrinum Cholera simul orla videlur. Hic quidem 25 Aug. homo, vilam sedentariam agens, neque, ut videlur, contaclu infeclus , obibat. Brevi post, piscatore ex Schoklandia, nbi alrociler saeviebat morbus, ibidem |
|||||||
|
(i) lipideniiae Jecuisum doel, okke» , qui ibi fcliciter niedicinam
«xercct, dcficripsit in A. B, p. Sq et 2i3. |
|||||||
|
MiÉBiiiiiriiiiiiiiiiiKiir—rni'i-irniniiiiiiiiiiiiiai'.....1, i, ^ |.j-~--..-:.....r
|
|||||||
|
75 '
defuncto, increvit epidemia el satis graviter regnavit.
Siraul aegritudo illa , summa intestinorum sensilitate cha- xacteristica, freqiiens erat (i). Edami autem , in urbe nondura 4 millium incolarum, 38 agrotasse, succubuisse 30 censenlur. Tandem Monachodaml epidemia ad paucos quidem ae-
gros restricla fuit, quos autem inter memorabilis obti- nuit conjunctio. Eteiiim raense Septembri passim 4 in- colae morbum experli fuerant, ad quos oaupo refertur et femina prope Volendanmm habitans ; verum, post 26 h. ni., bic oninis evanuerat. At vero 2 Ocl. redibat, pau- cas intra horas bajulum quendam ex Tita tollens. Dein successive 18 incolas corripuit, quorum 10 obiere. Hi autem, praeter unum , omnes ad vicinos, amices, fami- liamve perlinebant. Duplex in illis conjugum par, mater cura filia et pater cum 1 filiabus; quorum omnium par- ticularia accurate collegit exp. arnoldi (a). Exadversus hoc oppidulum , in insula Marken , inde a
medio Octobri 13 observati sunt aegri, quorum sex deces- serunt. Porro vero in hac HoUandiae parte quosdam ae- gros retulerunt prope Edamum pagus Middelie, ad Sa- nam Koog , Oostzaan, Crommenie , ad Yam Buiksloot, Broek, Nieuwendam, omnes Septembris decursu aut ini- tio Octobris. Caeterum vero superior hujus provinciae pars, quae Frisia imprimis Occidentali efficitur, epidemiae particeps non fuit facla, licet Hornae 4 ft Alcmariae unus notaretur aeger. Solummodo ad stationem mariti- mam de Helder dictam, ab Augusti fine adt medium Octobrem, 5 Cholera laborantes recensiti fuere, qui lamen |
||||||
|
(.) Vid. A.B. ,,. ,52.
(2) ViJ. cl. vROLiK , Bydr. IV. ji. Sgo.
|
||||||
|
76
fere oinnes servati siint, el, quantum coinperi, ad mililes
maritunos pertinuere. Jure ergo concludinius, in IIol- Jandia Septentrionali ad delerminatam modo ab ulroque Yae littore distantiam saeviisse Choleram. § 12. De Cholera in provincia Trajeclina.
Quum in Hollandia Meridionali vagarelur Cholera et
Roterodamum , Lugdununi-Balavoram , Amslelodamnin , quorum centrum occupat Trajectum ad Rheuum, liiiic urbi lue niinitari yiderentur, quolidie ipsius exspec- tabatur adventus (i). Memorabilis autem videtur ratio, qua et exorla fuit
in ]iac provincia , et dispersa Cholera. Aestus erat, quum 1 J Aug. mane pagum Vreesvvyk ad Leceam attingeret navis Germanica, Honoré, inercibus onusta. Veniebat Amstelodamo , ubi Cholerae eo tempore censebantur initia , petens Mauheraium, sed per liumilem fluvii stn- tum morari in pago coacta. Focarius autem, puer, qui Amstelodarai leviter aegrotasse fertur, in itinere yero intemperanter gulae paruerat et refrigerio dederat locum, dum Trajectum praetervehebalur navis, jam Cholera correptus fuisse videtur. Hora p. in. prima a medico pagi citati visitatus, et, maligno morbo viso, in nosocomium , ideo instructum , delatus, postridie succu- buit. Quem qui transpurtarat, in eadem navi nauta excepit, |
|||||||
|
(i) De Cliolerae historia iu jiiovincia Trajeclina Arcliivuni exslat
medico-polilicum , liisloricum et statislicum , quod redegit clar. p. 1.1. BE FHEMERY. Archief voor de Az. Brl. in de Slad en frof. Uirecht, Hujus tres prodierunt partes, quarta adhuc desideratur. Cl. auleni Auctor benevolentissime mihi concessie usum eorum , quae de hoc ar- gumento collegerat. Eificiuntur niagna parte relationibus , quas diver- (orum locotum medici ad delegatos, quibus publica epidemiac cura erat mandata , miserant. Alia quaedani ipse inyestigare studui. |
|||||||
|
|
|||||||
|
. 77
gravioribus ilem commissis diaetae erroribus; hic i3 Aug.
in nosocomio animam efflabat. Navis dein a pago seolusa. Terlio vero abhino die infans triennis, a matre , quao fnictiis divendere solebat, neglecta, eodem morbo ex- stincta est (i). Postca 28 insuper incolae afFenti, quorum et eranl ad unara familiam pertinentes. Ex 8 priinum affeclis unus tantum servatus est; reliqui, duobus excep- tis, onines. Itaque i o funera iiumcrata ; vix autem Sep- tembris initia excessit epidemia. Notandum vero , ex observalione expert. Düba , qui ar-
tem salularem hic exercet, jam ante epidemiae initia communes fuisse inoolarum querelas de spasmis et do- loribus cülicis, quae perstiterunt, donec discederet morbus. Praelerea in memoriam revocare liceat, eodem illo 11 Aug, Iselosteitiii et in pago Ameida prinium observalum fuisse Ciiolerae casum. Ad viara, quae hinc Trajectum ducit, pagus Julphaas
19 Aug. primum retulit aegrum , operarium scilicet; cui, triduo post, vector successit navis turfis replelae, quae medio in pago morabatur. Uterque decessit; hic autem per biduuni jam diarrhoea hiborarat. Deinceps 4 modo incolae morbo occubuere; satis autem frequens ibi loei erat affcctio, Cholerae affinis , cujus naluram in irritatione inlestinorum ponit expert, hujus pagi medicus TELJEB. Hic ad 9 Oct. usque , quo terminabalur, ea laborasse leslatur 62 incolas. Eorum una in domo 4 > in alia 3, in pluribus bini occurrebanl, nee tanien , ut videbatur, per contactum afFecli. Mulli inlra bi- duuni, plurinii 5—6 diebus post paroxysmum restiluli. Medicatio sedans el emolliens conveniebul. Nonnullis secundaria erat f'ebris cum exacerbaliune vesporlina, omnibus ventrieuli debilitas diu superstes. (l) Vid. cl- V. c. DE i-HEMtnY in ü. A. Su I. Afd. 3. [). i. sqq.
|
||||
|
,8
. Ëodeni illo ig Aug-. Trajecti ad Rhenum (i) duae
cecidere Cholerae Ticliinae, quas niihi cum amic. broers observare et curare contigit. In vico suburbano habita- bant, ad ipsam \iam, quae in pagum infectum ducebat. Aller operarii in laterum coquinis erat uxor, in qua refrigerium praegressum tantunimodo explorari potuit, alter puer, indigestionem passus, qui in taberna yive- bat. Hujus autera frater quotidie ad pagum Vreeswijk coiiducebat navom. Neque tarnen merito bi aegri pro primis habentur.
Scil. jam iS" ej. m. duo railites, ex India Ocoidenlali in patriam reduces , qui per Phlardinlingam , Roteroda- inum atque Goudam iter fecerant, Cholera afFecti erant, eorumque aller eidem succubueral. Praeterea inler cives citatur in vicinia ulriusque aegri memorati infans nautae Ilagani, die jam i4 Aug. Cholera correptiis, de qua lamen dubiura est, num ad Asialicam pertinuerit. Hac certius laborabat 18 Aug. famalus quidam in angiporlo Tuchthuissteeg, ad eandem australem urbis parlem perti- nent!. Hi aulem mortis periculum evasere. Primum Cholerae increinentum iisdem locis oblinuil.
Scil. ad 24Aug. usque civium afificiebantur 20, quorum |
||||||
|
(i) De epideniia Eheno-Tinjectiua cf. citatum Jtrchief, ubi de
Cholera inler cives passim varia retiilere uibis medici, Viri doctt., inter militcs cl. alexakder. De conslitntione epidcmia ejjerunt doet, GKEEVE ib. St. II. Afd. 2. p. 28. sqq. et doet. p. 3, blom, Bijdr. tot (te kennis en behand. der At.. Cholera. Utrecht i833, pag. 5—16. Praeterea a civitatis Ma^istratu raihi usus concessus fuit scrierum, qui- bus ex ofllcio notata sunt aegrorum nomina, aetas, munera , couditioy morbique initium et exitus, Porro alia ex propriis annotationibus hau- si, alia de industria exploravi. Tandem vero statisticam populationis exhibilionem gratam refero huraanitali Virorum spectti , qui Politiae in nrbe praesunt, iicc non , quoad praesidia, Praefecti urbis militari» , Viri sirenuissimi. |
||||||
|
79
8 a nobis in vico suburbano ad eaiideiu viaiii, imo sibi
invicem propinqui, vel et in iisdem domibus, curatisuntj 3 in angiporlu illo intra urbem obtinuere, quum famu- lum, de quo diximus, sequeretur uxor et in proxima domo infans; reliqui sparsim per urbem occurrebant. Ante vero, quam pergimus in locorum infectorum expo— sitiono, inspiciamus seriem , qua aegrorum funeruinque singulis hebdoraadibus exponuntur numeri, quo generalis pateat epidemiae decursus. Hi autem, siquidem militcs excludamus, ab epidemiae initio fuerunt seqaentes: |
||||||||||
|
ad 25 Aug......iS.....i3
— I Sept......75.....3i
~ 8 ~ ......71.....4,
— i5 — ....i35.....39
— 22 — ......81.....3a
|
||||||||||
|
ad 7 Oct......66,.,.23
— i4 — ..,.60....28
— 21 — ....5o....22
— 28 — ....41....17
— 4 Nov.....i5....i3
|
||||||||||
|
— 3o —......4?.....22 1 — 7 — .. I.... 1
summa 434 178 summa 233 io4
Si attendamus ad utrumque numerum , apparet, epide-
miae maximum ab altera ad quintam hebdomadem ha- beri; sexta remissionem obtulit, quae denuo binis inse- quentibus hebdomadibus in exacerbationem versa est. Abhinc epidemia ad finem usque decrevit. Generatini ergo in 2 periodos dividenda est, quarum allera recru- descentiani sistit. Prior, 6 hebdomadnm, per Augnstnm et Septembrera perstitit, posterior, 5 tantum, a primo Octobris ad Noverabris initia duravit. Illi quotidie medius lo-ii, huic 7 aegrorum, illi.4> huic 3 mortuorum numerus accensetur. Maximum aegrorum in prima perindo 2oplus semel fuil, mortuorum i a ; in altera iidem numeri 15 et 8 aestimari possunt. Ut autem de epidemiae diversa letalitate judicium fe-
ratur, sequentes numeri, quibus et milites continenlur, indicant, quot singulorum centenorum suceubuerint: |
||||||||||
|
8o
ad I SepU 1 —100 aegrolarunt, quorum ol)iere 58
— g — 101 — 200 — — — 47
— j5 — 201—3oo — — — 33
—^2 1 — 3oi—4oo — — — 29 — 4 Oct. 4o'—5oo — — — 42
— i5 — 5oi—600 — — — 47
—— 2N0V. 601--"GO -- — -- Al
|
||||||||
|
Aiigusto ergo maxima erat Ictalitas , decrescens ea seii-
sim cura aucla epidemiao exlensione , ita ut a medio Sept. ad 21 diem ejusdem mensis illius habeatur rainimuni. Turn reslitutorum ad affectos proporlio major etiam fuit, quam 5: ']; liect liaec pro parte a latiore Cliolerae definilione pendeal. Per cpideniiae recrudescenliam et ipsa increvit letalitas , non tanieu primum suura gradum allingcns. Denique quum rarjores jam esscnt Cholerae casus, subinde 'vel gravissimi intercurrebant. Ulramque hanc conclusioneni , de epideiniae periodis
scilicet et diversa Ictalitate, conferre oporlct cuni ejus- dem per varias urbis partes dispersione. Ciii disquisi- lioni inservit incolarura aegrorumque secundum urbis \ic0S distributio , addilis domürum numeris, qui his re- spondent (i) : |
||||||||
|
(i) iDCoUrum numeri derivali suut ex cen&u A. iSiy, setl retlucü ad
inllium A. i833, Abslractisenini pfaebidits militaiibus, ralionem hahui lo, luottuorum iiatorumque , quorutn diflerentia positiva, annis i83o
et i83i, erat intcr cives 444- Haec aulem (.eciindiim series, ex oflicio habitas, per vicos fuit distnbiila. 20, adveuaruin , qui iiovarn ia urbe sedem quaesivernnt. Horum aiiteni
prae incolis , qui urhem leliqueiunr, eXcessus erat eodem teirtjiore SaG, 3o, sa[jitLarioriina , ad patriae fiucs mililanlium, quorum erat, duranie
epidemia (1 Sept.), numerus ^38. "~ Hujus utriusque diflereutiam , 3i2 juxla incolatum iu singulis vicis proportiouem dispescui. Combinaliooe auteni barum inutatioiium , iticremenlum ccperunt B 32,
C a8 , U 24, Il 3i, K 5, L 24, M 21; d.crcraentum A 9, E i3, F 5, (i 1, 15 incolatum; unde patuit , quam (xiijua sit haec diflerenlia. |
||||||||
|
8i
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Gonstituunt autem A, B superiorem s, meridionaiem ,
G , H inferiorem s. septeiitrionalem , D , E ab occidenle et F, G ab oriente mediam urbis parlein. Reliqui \ici suburbani sunt. A meridie ponitur K [Tollesteeg^ , ubi inilia cepit morbus; a septentrione M {LauweregCj, ab occidente L {Catharyne), ab oriente I {Jbstedè). Plu- rimnm autem detrimenli ceperunt C, K et M; liberi fere restiterunt F, G, H, I etL; intermedium locum servant A, B, D et E. Unde patet, regionem urbis oecidenta- lem Cliolerae sedcm praebuisse, inde a porta raeridionali {Tolsteegpoort) ad seplentrionalem {PFaardpoori), produc- tain eam et extra hanc utramque. Accedit huic pars urbis australis. Caeterum vero intra moenia intactnin fere reslitit, quodcunque a dexlra Veteris Canalis, porta» memoratas jungentis, situm est. Minor ergo pars urbis, eanalem inter et moenia, praecipua infectionis loca ex~ hibuit. In omnibus his vicis pars fuit a pauperioribus inha-
bitala, quam occupavit Cholera. Qui autem rcliquos aegrorum numero superavit , victis C, egeslale quidem et iramundilie, Iristibusque arabarum efFeclibus dignosci- 6
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
8a
tur ; idem vero satis amplas coiitinet plaleas , duin e. g.
A et B, non minore paupertale refertae , angusliores imo plateas, civium majorem oppletionem, doniicilia , quae a pluribus miseris familiis habitantur, quin, eorum loeo, hic illic oaveas, doinusve, sub ipsis plateis ad cana- lein absconditas, habent, neo tarnen nisi serius et niilius fuerc affecti. Sic eliam extra moenia sili K et M, cito et graviter morbum experti, nequaquam aut immundilie, aut angustia, aut egeslate aequanl alios in ipsa urbe Ticos, rnodice Texalos. Memorabile Tero est, priorem canali adjacere, ad Leccam tendenti, posteriorem Veclae, quae naves fert Araslelodamenses , utrumque ergo cele- brem esse frequenti peregrinorum naularumque com- mercio. Itaque Cholerae sedem quaerenti generalim spectandi
pauperum TJci. Verum in his ipsis selectu quodam pro- cedendum. In genere plureserant in exiguo locorum spalio casus, qui sibi non raro succedebant. Omnium maxi- me infestata fuil, prope'seplentrionalia urbis ponioeria, series 42 domuscularum , ante aliquot annos in paupe- rum usus exslructa (C N" 310), quae plateam efformat, aëri satis perTiam. Incolarum autem eo tempore nume- rus aestimatur circiler 34° fuisse. Hic ergo 27 Aug., dum in integro Tico Tix unum et alterum morbus atligerat, puellam corripuit, quam niox Ticinus, terrore percul- 8US , insequebatur (i). Biduo autem post ibidem incrcTit et successiTe -ultra dimidium illarum casarum ingressus est, 4 'n*" 1*'' ) 2 ter affligens. Ilaque hic loei decubuerunt 32 aegri, i, e. octaTa incolarum pars el ultra, illoruraque 16 falo cesserunt. Ex 10 autem primum affliclis, ad 10 Sept. usque, non nisi 2 servabanlur. |
||||||
|
(i) Haec est liistoria, quam retulit commilito noster V. .scBEnMBEEK,
io ü. A. Sf. I. Afd. 2. p. i8. |
||||||
|
83
In yic'ino Zand, paupere quidem , sed ampla cjusdem
vici platea, 36 correpti, quorum decessere i6. Hio item ad 12 Sept. usque, ex 14 aegris 11 perierunt. Iii- ter utrumque locum, miserrimum planuin Kruidmolen 11 aegros exhibuit, quorum 4 defuncti sunt. Aliae contra plateae, ejusdem generis, Zandstraal, Berg— straat, Koestraat, aut angiporta, Mylpoortje, Zuilen- steegje, plures quidem aegros, vix autem funera viderunt. Excitata autem tria loca ultra tertiam omnium aegro- rum et fere dimidiam morluorum in hoc vico partera tulerunt. In reliquis urbis -vicis angiporta pra'ecipue seligebat Cho-
lera [Lauwer-, f^isscher-. Gr. Eligen-, Magdalenesteeg, Kreu- pelstraai). Semel afflicta, plures ea, brevi temporis spatio, Irahere aegros solebaut. Multa tarnen manebant intacta. Non minus raemorabilis fuit successio locorura affec-
torum, cujus ipse mauifestum observavi exemplum in vico suburbane K. Hic enim confiuunt Rhenus et Ca- nalis ad Leccam ( V^aartsche Ryn ), unde sponte in tres parles secedit, quarum altera viae antea dictae adjacel, allera, magis extensa , huic opponitur, terlia autem prope Rhenum exstructa est. In prima per tres modo heb- domades perstitit Cholera, eaque gravitate, ut ex 14 aegris I o paucas intra horas succumberent. Eorum 6 ad fami— liam pueri, primura in hac urbe cxstincli (vid. p. 78), pertinebantj 2 in navi Frisica degebant, turfis onusta, affecti eodem die, quo Muda accesseral. Contra in parte vici Rhenana [Ganasteeg'), quarta demum hebdomade in- staurata est Cholera, daabus insequentibus increvit et ad nonam perduravit. Maxime angiportis hoc loco in- cubuit, quae successive aggrediebalur. In aliis autem plures ejusdem domus inquilinos, in aliis plures domus afficiebat. Primi casus, hic obvii, gravissimi 6"
|
||||
|
84
erant , mox autem, characteristicis quidem sympto-
niatibus indubii, malignitate tarnen decrevere, adeo ut in ultimis qaibusdam aegris fere sponte sua accederet re- aotionis stadium. Tandem, quae inter hanc utramque interjacet, altera pars •vici, et tempore, qoo fait aiïlicta, et epidemiae extensione et intensilate, ulriusque tenet medium locum. In singulis autem hisce locis morbus imprimis propagari videbatur, sicubi infantem primitus corripuisset. Alterum hu jus succcssionis exemplum in Ticis B et A
invenitur. Utriusque cnim partem, sibi vicinam, ab ori- ente Veteris Canalïs, si species, ab initio Cholera \u .guit in angiporto antea excitalo Tuchthuissteeg; verum mense demum Octobri in ita diclo jlchterweg increvil , Heel ibidem jam mature identidem apparuisset. In genere vicuni A reliquis serius affecit. Tandem , in ipso rico C primum retro moenia saeviit, uti dictum est, poslea vero propius s. jACOBi aedem. Haec ipsa eo nos ducunt, ut exploremus, an epide-
miae illa recrudescentia debeatur novorum occupationi lo- corum. Examina vcro de industria institulo, mihi pa- luit , intermissionem epidemiae alque suhseeutivara ejus exacerbationem non totius fuisse urbis. In parte ejus sep- tentrionali (C, M, D) regulariter increvit morbus ad medium Septembrem. Abhinc sensim decrevit, ita ut par- lim (M, D) medio Octobri terminaretur, partim (C) ad hujus mensis finem perstaret. Contra in parte meri- dionali (A, B, K) raanifesta fuit i circiter septimanarum inlermissio. Ita inde a medio Septembri ad ejusdera men- sis finem, in rico A ex 5 aegris i tantum exslinguebatur, in ■vieo B 4 aegri recensili sunt, quorum a obierunl. In vico K jam a lo Sept. inde quieverat epidemia, per 15 dies non nisi 4 eorripiens. Recruduit autem epidemia, veJ in |
||||
|
85
lücis , ubi jam viguerat, quo v. g, pars urbis aastralis et
occidentalis retro valles sila pertinet. Fere sernper autem alias petebat domus, non raro medias inter praecedentes eollocalas , rarissirae vero revertebalur in domum, quam jam reliqueral, etiamsi -vel hujus exempla non prorsus desint. Kd nova attigit loca, quo, praeter allata jam exem- pla , purtinet platea Kreupelstraat, inde a m. Octobri 12 negros continens. Feldeniq^ne vigere coepit, ubi, prima durante periodo, unum modo et alterum afflixerat incola- rum ; cujus rei, quae vulgo obtinebat, exempla habenlur in iis quae supra adduximus. In media urbis parte (E) non quidem intermissio plenaria observata, verunlamen fausliori indigitata morbi eventu. Ibi enim et primi, et ultimi casus fere letales erant. In genere et in urbis parte, quae intermissione caruit, exacto dimidio Septembri, levior factus erat morbus. Aedificia publica civilia , orphanotrophia, nosocomia ,
aliaque a morbo libera resliterunt. Earum autem, quas no- tavimus, domuura , plurés aegros conlinentium, 77 daos exhibuerunt, 18 tres, 6 quatuor , 2 quinque. Satis ergo frequenles erant; plerumque autem squalore eminebant. Actum vero medico-politicum hoc loco notare liceat, propler cvidentera , quo ornabatur, successum. Quoties enim domum quandam frequentabat Cholera, haec eva- cuari solebat et in habitacula auxiliaria cedebat familia, postea in depuratam suam domum rediens. Nullam vero ita curatam iterum occupavit morbus, cujus rei et alia egregia exstant exempla, et inprimis sordidissima domus, coUocandis pauperibus deslinata, in angiporto f^isscher- steeg, ubi successive ex 21 incolis 4 niorbo decede- bant, bac ratione dein remoto. Tandem vero meraora- bilis est, in vico imprimis M , ubi aut olitorutu, aut diversarum fabricarum opificum numerosissimae dantur |
||||
|
86
familiae, earumque non paucae affectae, exiguus domo-
ram, pluries afflictaram, numerus. Civium ordines, quod vel ex eorum habitatione intel-
ligitur, inferiores fere soli niorbum patiebanlur, unus et alter tantum fortnnatiorum. Longe plurimi tarnen aegri adeos perlinebant, qui, per aestatem saltem, labore 8U0 Tictum inTeniunt; pauci ad illos, qui publice suslen- tantur. Aegros secundum opificiadistribuere minus utile du- xi, quia permultorum ea non fuere notata. Deprehenduntur inter illos plures geruli, sartrices, variorum opificum famuli. Nautae item non pauci; sic in nno vico, nostrae curae man- dalo, 3 afFecli et 2 infantes, singnli aulem procul dubio in ipsa hac urbemorbum susceperant. Lotrices etiam quaedam nominanlur, quas inter et femina pertinet, huic oflBcio va- cans in nosocomio ad Choleram carandam. Reliquorum cu- stodum, qui ibidem degebant, nerao affectus; aliam Tere in urbe custodem morbo succurabentem vidi, postquam lintea- mina, ab aegrae vomitu humida, supra ignem exsiccarat. In- ter Israëlilas, quorum, initioA i833, in hac urbe 574 "ume- rabantur, 6 Choleram passi sunt, eorumque 3 decesserunt. Infantnm in hac epideraia notabilis imprimis fuit nu-
merus. Fere 200 ante pubertatem correpti. Aegrorum autem et incolarum juxta aelatis annos et sexum distributio sequens est, quibus nuroeris soli cives, exclusis militibns, continentur (i): |
||||||
|
(i) liicolarum numeri simpUciler ab ultimo censu fuere repetili. Quum
Tero sagiltariorum absentium rationem habere prorsus esset necessarium , eorum aetatem ex libris administrationis militaris A, i833, hunc in finem liumaniter mibi concessis, derivavi. Reductis autem numeri» ad 838 sagit- tarios, iuveni, eorum fuisse i5-2oannorum 4i, ao-3o 420, 3o-4o 3g6, 4o-5o 75 et 5o-6o 6. Hos ergo a viris abstraxi. Milites Toluntarii nequein hac tabula, nee in praecedenti in computum redigi potuerunt, quum ¥el eorum numerus salis accurate determinari nequeat. |
||||||
|
8,
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Inter praesidia mililaria , quorum numerus raedius al-
tero hujus anni semestrio erat i4oo, aegrolarunt 17, veruntamen defuneti tantum 3 sunt. His addantur prae- tor inilitum , sagittarii 4, feminae 2 et infans. Praeter- ea ratio habenda est nosocomiorura militarium, quibus , propler rerum politicarum conditionera, eo tempore cir- citer i5oo erant recepti. In contubernio autem majore {Willemshazernè) , quod eorum mille continebat, 6 ae- groti et 2 custodes Cholera affecti sunt , eorumque 6 diem obierunt. Tandem in nosocomio militari, ipsi hnic morbo opposito (JLceuwenhurg), epidemiae initio, 3 custodes atque pharmaceuta eundem passi sunt, nee nisi custodum unus servatus. Sumraatim ,' cum advenit, inter mili- tes 39 Cholera laborarunt, quorum i3 decesserunl. Si ergo, qui aegros curabant, custodes excipiantur, minus frequenter leviusque, quam cives affecti sunt. Tandem, quoadconstitulionera epidemiam, jam Augusti
initio frequentes erant cholerae sporadicae , quandoque satis graves. Occurrebant eaedem duranle ipsa cpideniia, quando et diarrhoeae biliosae aut calarrhales plurimae erant, diaphoreticis facile cedentes. Utraeque illae in domibus, quae Choleram exquisitara experiebanlur , |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^.^J^'^»Al»\':%z:z^^^fjx=
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
88
non erant rarae. Hic ergo benignara Cholerani nostralem
a maligna Orientali distinguendi dabatur opportunitas. Illam' subinde praecedere, ferc tarnen claudere scenam vidi. Quandoque aegros observavi , spasmis abdomi- nis et artuum Tehemenlissimis vexatos, qui venae secti- onibus fere cedebant. In genere tarnen, quos dicunt, epidemiae satellites nee numero, neque irapetu graduni atligisse videutur , quo in aliis quibusdam locis , Sceve- iiinga T. g. aut Roterodamo, niemorantur. Multorum in- super erant de sndore nocturno et praecordiorum oppres- sione querelae, praecipue a cholerophobia aut mutato vilae regimine oriundae. Sic et.symptoraatum nervoso- rum sexus imprimis sequior frequens offerebat spectacu- lum. Reliqui morbi, febres etiam auturanalcs, numero erant pauci, imo, post epidemiae discessum, optima civiuni habebatur sanitas. Mense autera Decembri fere epide- mius regnavit catarrhus gravior, queni mnlti pro In- fluenza salutabant; neque lamen malignae ea erat in- dolis. Haec autem de constilutione epidemia dicta con- firraantur, si mortuorum ultinio semestrio numeros com- paremus cum terminis mediis , ab ultimo decennio (i8ï2-i83r) dcrivatis (i): Julio....... 98... o... 98... 88....... -j_ 10
Auguslo .... 13o... 47 ■ • ■ 83... 99....... —16
Septembri,,. i5o ... 140... iio... 109....... -|- i
Octobri.....202... 99 ... i o3... 113.......— 10
Novembri... 9 > . •. 9 • • • 82 ... i 21.......— Sg
Decembri... 113... o,.. 113 ... 128.......— 15
Primus numerus suminam funcrum menstruam A. i832
a Julio inde proponit, aller Cholcrae, ideoque terlius (1) Vid. Tabuia stalist., quam cxliibuit lioiiur. vA^ cniEriU'r/.EH, in
Tijdschrift roer Geschied. , Oudh., en Slalitllrk tan Ulrechl, h\\ \. T>. MOKDE l835, N". l cl 2.
|
||||
|
89
reliquorum morborum ■victimas , quartus medius esl ter-
minus , quem ullimus cutn praeeedenli comparat. Haec de urbe Trajeolina , quam egressi, provinciam
uUerius lustremus. Ad ipsum Leccae aggerem, propeVicum Dorestadura, referente doet mcllek , qui in hac urbe ar- tem nostram exercet, 3 Sept. rusticus Cholera Asiatica obibat, qui ante biduum ad forum Trajeclinum accesserat, quin tameu aegros vidisset. Ibidem loei 6° ejusdem men- sis alter item vita defunctus. In urbe vicina jam mfnse Julio febres intermittentes exceperat aegritudo, mullos af- ficiens, sensu obtuso praecordiorum , vagis abdominis aut artuum doloribus, lassitudine spontauea sese de- clarans, veruutamen intra sanitatis limites comprehensa. Seouta autera Augusto gravior afFectio est, vehementia in abdomine tormina afferens , imprimis post ciborum refrigerantium usum , attamen a diarrhoea vomituve li- bera. Intcrcurrebant diarrhoeae biliosae. Initio autem Seplembris primus in ipsa urbe Choleram passus vir fuit, qui per aliquot dies ïrajecti ad Rhenum dege- rat. Hic reslitutus est, dein vero plures affecti doloribus colicis, vomitu, diarrhoea adraodum liquida, primum oolorata , dein albescente. Eorum viginti certe observavit Vir doet., qui similes aegros quinque in pago vicino > ad Rhenum sito , Colhcn numerat. Inter pagos autem Bunnik et Odyk rusticus, in agro Cholera correplus , 6 Sept. paralytice mortuus est. Haec de Cholerae in antiquo Rheni alveo "vestigiis.
Iselanas urbes, antea visas (§ 8), uunc praelereu. Per- gamus autem juxta Vectam , quae hu jus provinciac epi- demiam cum Amstelodamensi conjungerc videlur. Eum ad amnem 2 Sept., in pagis Zuilen et Maarssen
«rupit Cholera, Ulo loco, ad horae distanliam a nostra urbe sito, primum affcclus, qui pontis curam gerit, |
||||
|
90
|
|||||
|
eodem die deccssit. Ex annotationibus autem comiuil.
RoMBACH , qui ex Academia nostra eo venit, artis opem afferens, ante diniidium exactum Septembrem duo aegri praecedenti additi, ulrique ad amnem viventes, scil. infans biennis, qui prae egestate sordide habebatur, et puella haud melioris conditionis, exadversus ita dictum de Klop, parentum incuria paralylice mortua. Utrum- que tuguriura reliquit morbus; prinii autem aegri uxor gravissiraa diarrhoea obiit, Frequenles eo tempore erant inter incolas spasrai abdominales , diarrhoeae, cholerae- que sporadicae. Per ulteriorera autem Seplembris de- cursnm siluit morbus , ita ut a 21 ad 29 Sept. nemo vel diarrhoea laboraret. Abhinc eaedera reversae sunt affectiones et 2 Oct. in ipso pago femina, absque evi- dent! causa, nisi metnm velis, Cholera correpla est. Diarrhoeae illae ad medium Octobrem perstiterunt, sen- sim imminutae ; abhinc vero evanuere omnes. In pago Maarssen negotiatrix halecum Israëlitica ,
quae brevi ante venerat Amstelodamo, prima fuit Cho- lerae viclima, dein nauta hujus pagi, qui ad eandem ur- bem navigare solebat. Reliqui aegri, quorum numeran- tur 5, cum his commercium non habuerant, imo ad notabilem habitabant distantiam, quo et faber navis lig- narius pertinet, longc extra pagum degens ad viam pu- blicam. Haec mecum humaniter communicavit expert. TBEK, hujus loei medicus. Varii ambientes pagi, in humiliore hac provinciae par-
te prope turfinas sili, mensibus Sept. et Ooi. , paucissi- mos vel unum solum continuerunt aegrum. Huc refe- runtur Achttienhova , Maarssenbroek , Maarssenveen , Viukevecii, Breukela. Tandem in Mydrechto , Amstcl- landiae proximo, lacunis circunidato , sex aegri obser- vati, qiii omnes obierunl. Prirai 4 Sept. piscator erant |
|||||
|
septuagenarius, nautaquc, Amslelodami jam raorbi pro-
drorais afFectus. Exeelsiorem quod special prorinciae parlem, soJum
arenaceum, Velaviae alque Goylandiae colliculorura pro- longationera, mense Seplenibri in pagis deBildt, Baarn, Soest unus modo aeger visus, etiarasi quavis hebdomade ad forum Trajeclinum prodire haudquaquam dubilarent ruslici. In pago Seisl, binc redux , incola affectus, quem dein mater excepit. Quominus tarnen septenlrionalem hanc provinciae par-
tera a labe inlegram dicamus, irapedit, quae Amersfor- diae, in urbe, Trajeclinos inter et Velaviae colles, in Emi valle sita, gravissime saeviit epidemia (i). Hanc qui- dem die 4 Sept. puer annunliabat, qui, praegressa in— digestione, Cholera obiil. Contagii haudquaquam accu- sandus hujus urbis medicis videtur. Verum , i demum septimanis post, tres alii cirium affecti, qui in dissitis habitabant locis et inter se commercium habuisse non videnlur. Abhinc ad medium fere Novembrem gravissinie saeviit morbus. Cilo enim sese per urbem extendens, Octobris initio jam 60, medio hoc mense ultra aoo corripuerat et 100 numerabat funera. Tertia hebdo- made ad maxiraum pervenit et medio fere Noverabri terminata fuil , quo temporis spatio 3oi cives afflixil, eorumque i44 letali eventu. Incolae autem fere 11 mil- lia octingenti censentur, unde notabilis colligilur epi- |
||||||
|
(i) De metnoiiabili hac epidemia retulit doel. v. d. leeuw in A. B.
p. 414 ^^ 638 aqq. Praeterea vero, qui, quuin morbi impetus auxilium, quod praesto erat, exbausisset, novum aOliclae urbi aUulit , comini- lilo noster bolleman amice plura mecum communicavit, «d niali his- toriam facientia. Militum numeros a doet. boele aceepi, primi illic eo tempore Chirurgi militaris. |
||||||
|
9»
demiae extensio, quae inter patrias urbes uno superatur
Lugduno-Batavorum. Ex mille enim ciyibus aegrotarunt 25 et e vita cessere 12 ; ideoque plures etiam , quam in interna Roterodami urbe, vel inter Israëlitas Arasleloda- inenses. Epidemiae stadia his aegrorum mortuorumque numeris intelliguntur: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ad 35 Sept.....ao ... ^
— a Oct.....4 • • • 21
— 9 — .... 107 .. 53
— 16 — .... 5i .. 18
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ut autem de illius sede judicemus, monenduni est,
urbem in antiquam secedere et novum. lila centralis est, liaec peripherica. Per canalcm , cingulura exhiben- tem, separantur. In hac autem praecipua fuit morbi sedes, neque ad ipsuni canalem, sed in angiportis et plateis, quae hac urbis parte continenlur, ubi egestas degit et summa residet immundities. Sic in ita dicto de groote Haag nullam praeteriit domuni, omnes vero, quos attigit, vebementissime prostravit. Pauperura tabernae, Tel me- dias inter domus fortunatiorum , Choleram experiebantur. Praeter immunditiem autem tennis victus praecipue malo contrahendo disponere videbatur. Solent enim solanis tuberosis et lade ebntyrato fcre solis esse contenti, qui- bus meliora nutrieniia sors haud concessit. Inde fortasse in hac epidemia vermium tantum non universalis eral evacuatio. Vila dissoluta minus ad morbum facere, quam exhibitae causae , videbatur, Attamen vel munditie prae- claris quandoque non parcebat familiis. Varii generis opificcs, qui bene vivunt, et in afflictis habiti suntj quin et ditiores quidam, hi vero leviori gradu. In genere in cadem domo plures correpti, cui tamdiu immorari videbatur, doneo dispositos attigisset omnes; imo quandoque integrae familiae patiebantur hoslem. Et quidem cam |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
93
observabat domorum successionem, ut iiuuc ab hac parte,
nune ab illa acrius insurgerel.' Rarissime ad faniiliam, quani semel reliquerat, postea redibat. Feminae duas lertias efficiebant oranium aegrorum parles. Inter 128 prima funera 48 infantes refernntur infra i4uni aeta- tis annum et 13 ultra septuagesimura aetalis annum proveeti. Ad praesidia, ex ducentis lorraenlariis com- posita, 5 aegri, 3 mortui pertinent. Eadem ergo hic, quae inter cives generatim spectatos, minor, quam inter solos pauperes proportio. Reliqui morbi, et ante hanc epidemiam, et ipsa durante, et finita, fere omnes silebanl. In urbis ambitu vix aegri occurrebanl. In vico suburba- uo, ad Eraum sito, pauci quidam observati, nee non, propo eundem fluviura, in vicina Hooglandia, 4 ii'colae diem obierunt. § l3. De Cholerae in Gelria dispersione.
Ingressa Cholera Gelriam , qua parte HoUaudiao ad- jacet, primum apparebat ultimo Julü die in pago Oplie- mert, vix horam extra Tielam sito, feminam aPfligens, quae, ante sex dies Delphis redux , Roterodami nocteni degerat(i). Insequentibus diebus in eadem familia tres afllicti, nee non femina , quae primum funus curarat, omnes autem, praeler unam, perierunt. Neque alii hoc loco Cboleram passi sunt, ubi saltem binas excipias diarrhoeas graviorcs. Quin integra haec regio Tielensis {Tielerwaard') eo mense Cholera restitit libera, nisi duos in pago Varik citos dubios casus, sub Augusti iinem ob- servatos, naulae nempe ex infecto loco reducis el vaga- bundi cujusdam horainis. Hujus autem yiciuus 5 Sept. Cboleram subiit, cujus et usor, sepliraana post, affecta |
|||||
|
1) Accuratedeliisegitiloct.v.Doap, medicus TielcDsis, in A.B. p. 207.
|
|||||
|
.94
fuit. Ibidem porro eodem mense aegri fuere nonnulli,
Cholera nostrate potius qtiam orientali laborantes, neque cohaerentes cum praecedentibus. Inde a mense Junio autem diarrhoeae el cholerae sporadicae, dolores colici, spasmi exlremitatum, tesle doet. van dobp, inter incolas fuerant frequenlissiroa. Praeterea in Betavia Inferiore, Leccam inter el Lingam, mense Augusto pagus Zoelen, in Tilae vicinia , 7 , dein, eodem mensa dcclinante, Maurik 6 et Beusekom 1 tantum habuit negros. Sunt hi pagi Leccae , ideoque el Trajectinae provinciae conligui. Quae vero unice es 13 Gelriae urbibus hoc anno a
Cholera visilabalur, el vel ea ne graviter quidem, Neo— magum est, ab oriente Betariae ad Vahalim situm, oppidum ad montes declives exstruclum, rarum in nostra patria exemplum (i). Ipso Julii fine miles, ad cives Groninganos pertinens,
qui 27 ejus mensis Rolerodamo venerat, ubi el viderat Cholera laborantes, hoc morbo afficiebatur, sed leviore tantum gradu. Medium autem Augusti exigebatur, quin alii huic aegro succederent, donec 17 h. m. alter ejus- dem cohortis miles et biduo post 2 operarii, in discre- ti« Neomagi parlibus habitantes, morbum contraherenl. Plurimi deinceps aegri in septentrionali el orientali ur- bis parte habebantur, in vico scil. C, qui, nondum quin- tam incolarura habens partem, epidcmiae dimidium tulit. Qnod illustratur sequehtibus numeris, ubi vicorum litteris iucolae el his pauperes apponunlur. üllimi nu- meri aegros el mortuos exhibent. A ... 2960..... 207 ...... 8 ... 2
B ... 4522 .... 460 ...... 8 ... 3
C ... 2723 ..... 3o5 .... 17 •• 'O
D ... 45o3 .... 337 ..... 7 ••• 4
|
|||||
|
(1 ] Egregie exploravil banc e{)Ideniiam doet. r, eloik. Vid. A. B,p,6o3 sqq.
|
|||||
|
95
|
|||||
|
Acgrorum horum diraidia pars ad Augustam pertinel,
diraidia ad Septembrem. Ultimus i8 Sept, corripieba- tur, senex potator, cujus filia qiiinquagenaria triduo ante eandem sortem passa fuerat. Ili decessere ; prae- terea autem, si velulara excipias nenio ex i6 ultimum afFectis obiit, argumento , et praecipuara epidemiae vim ad Augustum pertin uisse, et hano ipso suo decursu fuisse lenitara. Ubi quaerilur de soli altitudine, num in ratione quadani
videatur ad aegroruiu numerum, in altissima urbis parte i3 aegri fuere, 4 mortui, in media ex tolidem aegris 8 obiere, in hurailiore 6 et in iuflnia tandem parte, quae inun- dationibus exposita est, 8 aegri habebantur, quorum utrorumque diroidium decessit. Qui quidem numeri licet minores sint, quam ut ad generalem conclusionem tuto ducant, ostendunt tarnen, epideraiam nequaquam restric- tam fuisse ad humiliora modo loca. Excelsilas autem soli est 34" + A.P. {Anut. Peil) i. e. fere aS'" supra me- dium Vabalis statum, Vicus ille C, quem maximum ae- grorum habuisse diximus, situs est, partim ad mediam altitudinem, partim ad inferiorem. Paucis bic plateis, v. g. Slrikstraat, ubi miles alter degebat. Steenstraat, Fleesch- houwerstraal, contineri morbus videbatur. Aegrorum 7 ad milites, reliquorum 28 ad pauperiores
pertinebant, eorumque 8 erant infantes. Adultorum rero, quorum numerus 82 erat, citantur i3 spirituosis dediti. In nosoeomio, quo 16 aegrotantes curati sunt, phar-
inaceuta Cholera paralytica obiit, et femina custos a Cholera declarala revaluit, alii ibidem ex custodibus morbi prodromis aEFecti fuere. Annotavit aulem dool. VAN ELDiK , fere epidemium intcr hujus urbis incolas fuisse, jam aliquot ante Cholerae initia seplimanas et duSs fere post ejusdem fiaem, sensum constrictionis |
|||||
|
96
iiigratum in epigaslrio, nunc vehenientiorem , nunc le-
viorem, fere autem continuüm. Reliqua Betavia, imo el Velavia epidemiam non vidit.
Boinmeliae enim, Hattemi, Arnhemiae, Harderovici, in singulis bis urbibus unum modo aegrura obserTatum esse, id ipsum probal, bic epidemiam defuisse. De utraque ul- tima urbe praeterea innotuit, aegrum aliunde advenisse. Tetrarohia item Zutphaniensis, Germaniae ab hac parte
adjacens, a morbo videbatur prorsus integra mansura. Neqne enim ad Isalam sitae urbes , neque in inleriore regione pagi hujus declarabant -vestigia. Quo profecto raemorabilior est Cholerae adventus ia pagum Lichten- furtuffl , cujus accuratam bistoriam humanissime mecuni communicavit doet. van bastjen-batüniivrg, ibi loei feliciter artem exercens, quam ergo bic ila contrahere liceat , ut particularia singulatim memoreui, quae notatu viden- tur dignissima, Finitis febribus intermiltentibus Liliosis, ea erat mense
Augusto incolarum sanitas, ut vel diarrhoeae , choleraeque minus essent, quam praecedentibus annis, frequente», et 3 tantum decederent, quum subito , Septembris initio, se declararet Cholera. Caupo scil. hujus loei, redux factus erat primo Sept. Trajecto ad Rhenum, ubi nosocomium visilaral, Cholerae destinatum. In ipso jam itinere di- arrhoea fuerat correptus et postridie Cholerae erethicae subibat paroxysmum, a qua tarnen restitulus est. Minus autem felici sorte utebatür 6° Sept. operarius, qui diem apud prioris aegri socerum degerat, morbumque vehe- menter reformidabat. Hujus qui funerariara confecerat cistam, faber lignarius, potator, psychice perturbatus, quum longos iniisset sermones cum viro ab aegro reduce, sequenti nocte idem passus est fatum. Postridie lotrix, proxime fabrum habilans, cujus morle vehemenlissime |
||||
|
97
concutiebatur, et agricola, prirao aegro vicinus, niorbo
afFecli sunt, sed postea revaluere. Propola porro , con- speclis forle primi aegri exsequiis, sibi idem instare fatum fixe persuaserat, eo eventu, ut eadem nocte Cho- lera revera periret. Quam sortem simul fere vidua quae- dam experta est, quae ante aliquot dies cauponis priraum meraorati liberos duos juniores receperat. Viduae filius, seriniorum opifex, qui~ matrem , quacum habitabat, cura- veral, nee non infans biennis tenerrimus, ibidem vivens, biduo post Cholera interibant. Successerunt infanti el soror quadrennis, et mater, nee non, aliquot diebus post, avun- culus, qui tarnen servati sunt. Eodem eventu garisus est sartor, qui primi aegri funus tractarat, cum ipsius iiliola; haec 12°, ille i 3° Sept. aÉfectns. Poslridie aulem octogenaria, ejusdem domus incola, 17 Sept. ibidem sar- toris uxor et 20 h. m. texlor affeoti ; hi ulrique evascrunt, illa vero decessit. Reliqui omnes in -vicinia habitabant , aliorumque'
cum aegrolis quibusdam conlactus probari potuit, aliorum non item. Eo aulem perlinuere i4 Sept. lextor, Cho- lerae metu graviler agitatns, poslridie puer quinquennis, 16 Sept. barbae tonsoris uxor, viduae, antea dictae, proxima, dein 19° ej. m. minislri cujusdam publici uxor, quae in cubiculo ruslici primum raortui habitabat; hanc ipsius filia, sex diebus post, secuta est, ntraque tarnen restiluta. Porro inde a 20 Sept. his accesseruni duo operarii, nee non filius decennis ruslici cujusdam, brevi post quam cum infante ex infecta domo ludos inierat. Pueri duae sorores deinoeps afFeclae, turn el in proxima domo ruslici alius, qui fralrem curaveral, Cholera la- borautem, uxor et duo liberi. Tandem a6 Sept. agmen claudebat cauponis primum excitali filius, qui etiam pe- riculo eripiebatur. •-i • ■> ■ \«- 7 .
|
|||||
|
_____ ,^^^1,11,1 ,',m ,11 ,11,, ui*"-■ —-"'-^"-'Tfr'""''*''''^'*'!^!!! ilm I i»^ MMil
|
|||||
|
98
Itaque aegrorum summa fuit 31, defunctorum i o, qui
tantum nou cmnes vel cognationis vinculis, vel vicinia vel denique familiaritale fuere conjuncii. Habitabant omncs in media pagi parte, quae per se non ultra 700 incolas habet. Neque, duranle cpidcmia, alii in Lichtenfurlo vigebanl
morbijita ut mense Septembri 4 tantum his succuraberent; nee plures observati sunt Cholerae casus. Neque alteram epidemiam haec regio ostendit; quum Zulphaniae, Lochc- mi et in Westerfurto i modo recenseretur aeger. S 14. I^e Cholerae in Transisalania et Drentia
historia. Orienlalem patriae nostrae partem ulierius visitare
jam conveuit. Continuo vero Transisalania conside- randa est, provincia Gelriae proxima, qua et maturius recepit Choleram. Etenim inter priuium afFectas in nostra patria urbes pertinent Campi, ila ut, si chronologicum in principiis posuissemus ordineiu, mox post Roleroda- mum fuissent excitandi. Ab illa ergo urbe nunc fiat expositiouis nostrae exordium (i). Die 25 aut 26 Jul. miles , qui Roterodamo redierat,
affectione abdominali corripiebatur, quae pro colica spas- niodica salutata est. Biduo autem post, duo alii niililes, quüs cum praecedenli in contaclu fuisse nou coustat, Cholera declarata affecli, moriebantur. Dein, ipso Julii fine, piscator, ex mari redux, doraum delatus, paralytico obibat. Abhinc epidemia incrcscere coepit, postridie in alia urbis parte duos afificiens. Tum extra porlam caupo, vir benigna uteus sorte, brevi morbo interiit. |
|||||||
|
(i) A'id. doel. DE TMKs noF^M*^ in A. B. p. 86, i53 et 464-
|
|||||||
|
99
Primi ergo aegri per urbem sparsi videntur. Postquam
vero septiraanam Cholera Campis duraverat, el in insula vicina Schoklandia apparuit, quae a septingenlis fere pauperibus incolitur piscatoribus, nee nisi pvopter navi- gationis commoda a maris impelu vindicari pergit. So- leut autem quotidie ad forum Campense procedere hi piscatores. Veheraenter in hac insula grassata est epi- demia; ad medium Septembrem usque 72 aegros corri- piens, licet eoruni 26 tantum ex Tita abirent. Vel sic tarnen, si ad incolarum numerum altendimus, proxime accedit ad pagos illos memorabiles Hollandiae piscalorios, quibus terlia addatur niorluorum ratione habita, aegro- rum numero et Catvicnm superans. Campis per seplimanara fere diutius perstilit Cholera,
ad 19 Sept. scil. protracta. Hic autem ii5 cives aegro- tasse, 5i obiisse feruntur. Pauperes imprirais et impuri homines affecli; imo, ubi pauperies immun4itiei junge- batur , non raro bini Iresve aegri se in eadem excipie- bant domo. Militum 5 numerantur; praeter quos in nosocomio 82 cives curali. Custodum, aliorumve, qui ibi officia praestabant, 2 affecli. Caeteram , initio gra- vior epidemia, ipso suO decursu mitigata est. Diarrhoeae inter melioris sorlis homines frequenles erant. Mense Octobri Tis aegri hac in urbe deprehendebantur el mi- nima erat mortalilas. Ad Isalam ergo sub Julii finera Cholera se declarabal;
medio autem mensa Augusto simul fere regnare coepit pluribus ad amnem Zwartwater locis. Etenira i5° ejus mensis die Swollae, 19° Genemudae apparebat et in opposilo huic oppido Swartslusa. Quibus addi potest, pridie Drentiae urbem, Meppelam, quae per Aham Havellanam ultimum cilatae urbi jungilur, morbum recepisse. 7* .
|
||||
|
In Transisalaniae capile (r), post praegressas diarrhoeas
cholerasque sporadicas, primum nutrix afi'ecta, iiuper iii domum unius ex medicis SwoUanis recepta , cujus morbi nalla alia causa accusari potuit, nisi praegressa animi depressio cum subita Tictus tenuis iu lautiorem muta- tione. Hanc seculi sunt praelor militum, polator, ao Augusli, el, biduo post, tabellarius., Swartslusa advena , cui infantem subito abripucrat Cholera. Epidemia autem demum 34 Augusli increvil, quo 3 siniul affecli sunt. Memorabile est, ex 4, hinc priinum afFectis, duos ad forum piscarium perlinuisse, lerlium ibidem habitasse, quarlum Tero infantem fuisse nautae, qui Daventria, ex urbe baud infecta, veniebat. Hac in nare postridie et mater subibat morbum. Dein passim increvit epidemia, nee tarnen graviter, ad finem Septembris usque 81 tantum invadens, quibus Octobri 3i addili sunt. Qualis proportio ad i5i raillia incolarum perquam fansta dicatur. Maximum habebatur 4 Sept., quo 10 aegri notati sunt. Quo vero magis lentae hujus et levis epidemiae decursus inlelli— gatur, ab ejus initio inde aegrorum el mortuorum nunic- ros, secundum hebdomades, proponere lubet: ad 3o Aug.....21 .. i3 ad 2 Oct. ... 4 •••2
— 4 Sept.....25 .. 8 — 9 — ... 8 ... 5
—^11 — .... II.. 2 — 16 — ...9...5
— 18 — .... i4 .• 3 — 28 — ... ^ ... 3
— 25 — .... 6 .. 1 — 3o — ....^ ... 4
Qttoad epidemiae por urbem dispersionem , nihil mo-
nere possum, nisi hoc, initio prope portain Campensem, dein prope Diezensem plures aegros decubuisse. Egregio |
|||||||
|
(i) Viri doelt., qai SwollaemedicinamexercFnt, c. A. bamaer, eckloot
T.D. KETTER, SCHAEPMAH et P. c. HAMAER coDJunclim epidcmlam descrip- serunt, mullaque facta explorarunt, ad morbi propagationem illusiran- dam, ab oinni tarnen s^stemate liberi, Vid. A. B. p. 817 ei 63a sqq. |
|||||||
|
;ms&,
|
|||||||
|
101
autem studio medici Swollani, Viri doctt., in causas in—
dagarunt, quae singulos adduxisse casus videntur. Ila de quarta aegrorura parle (29) constitit, cos morbnm recepisse, postquam cum aliis in contactu fuerant. Non- nulli eorura praevio terrore, anxietate, vel tristitia gra- viter fuerant agilali, alii contra in lectis decubuerant, trislis moribundorum fali tesUbus. Plures ad eandem familiam pertinebant, subinde 2, 3, 4) 5. Irao semel ad 8 bic numerus adscendit, qua in domo feniina insuper, Ahneloa accedens, eodem occupato lecto , temeritatis suae poenas luit. Medicinae duo doctores et alterius nxor morbum qui-
dem passi, attamen restituti sunt. Porro aegrorum in nosocomio custos, neglecta ab aliquot diebus diarrhoea , post noclem vigilia exaclam , aegro remedia propinans, morbo se obrui exclamat , lectum pelit, bihorio post, sur- recturus, collabitur, brevique animam efflat. Qui yero casus ad alios se propagare videbantur, pertinebant omnes ad paralylicos. In 83 rcliquis probabilis inveniri jnfectionis via non poluit. Ad amnis ejusdera ostium (Zwohche diep) sibi oppositae
sunt Genemuda et Swartslusa, illa 11, haec ultra 3 milium incolarura. Illic nee diu , nee vebemenler saeviit epidemia. Primis enim Septembris diebus jam videlur ad finem vergisse, lente modo ad medium hunc mensem protracta. Aegrorum summa fuit 27, defunclorum 16. Swarlslusae aulem , in inferiore Vollenhoviae parle ,
et gravior fuit el diuturnior epidemia, egregie de- scripla a doet. htker(i). Praecesserant jam aliquamdla diarrhoeae, rheumatieae, ut videbantur, indolis, spasmis ventrisque murmuribus comitatae. Die aulem memorato (ij A. B. p. 456. ..... "' '"' '
|
|||||
|
■métww -II. artii'i ' _^____•-.....■ .....
|
|||||
|
102
|
||||||
|
piscaloris famulus paralylice obibat, postridic puer , qui
nee mediate, nee immediale cum eo fuerat in contactu. Mense Augusto circiter aS afFecti fuere ; per Seplembrem autem perstitit epideniia, Octobris initio terminala. Quo 6—7 hebdoraadum spatio 8o incolas afilixit, 35 e medio tulil. Eorum 27 Cholera paralytica decubuerunt, 35 ere- thica, reliqui Diarrhoea cholerica. Fere solos autem mor- bus pelebat pauperiores, immoderato imprimis vitae generi deditos, delectu quodam praeterea , qui amicos vicinos- ve aegros curarant, utrumque etiara nosocomii cuslodem. Attamen longe major erat aegrorum numerus, quorum cum aliis commercium probari non potuit. Tandem afi&rmat Vir doel., epidemiam hac lege fuisse dispersam^ ut ali- quamdiu cuidara loco inhaereret, dein in alium se con- verteret , et sic continue procederet; etiamsi vel haec rcgula suas paterelur exceptiones. In vicino Hasseleto , urbe praecedentis et Swollae me-
dia, nemo Cholera laboravit. Pauci autem casus obvii m. Augusto in pagis Camperveen et Graf liorsl, prope Campos sitis. Ceterura vero neque ad Isalam epidemia observata est. Paulo quidem serius eodem mense in pagis Olst et Die- penveen se casus oblulit, qui tarnen ulerquc reslilutus est, et Augusti fine Daventriac tres aegri adfuere , quo- rum unus tantum cvasil. Allameii in liac urbe, fere i4 millia incolaruni habente, comniercioque celebri, se non ulterius cxplicuit Cholera. Sub Augusti finem et mense Seplembri, jnxta Vidrum,
qui prope Swollam in amnem Zwaitwater effluit, tria etiam oppidula Cholera non vacarunt, Omma scilicet, Dalfsa et Hardenberga. Primo in loco 11 aegri, 8 mortui cen- sentur, altero 4 et tertio 2 modo aegri. Ad Drenliae limiles Ommerschans , ubi mcndici reci-
piunlur, ab 11 Sepl, ad Octobris finem i5 aegros re- |
||||||
|
iéVi ■-'■'* -"•"'
|
||||||
|
io3'
censiïit, quorum ii succubuere. Caelerum vero in hoc
tractu pagi Helledoorn el Avcreest Choleram videre quidem, non vero retinnere. Haec igitur Sallandiae sunt loca, ubi vesligia pressit
Cholera. In reliquis autem Transisalaniae partibus Vol- lenhoTia, turiinis bene multis, quae dicunlur, humilio— ribus perfossa, vix raorbum tulit. Augusti fine Oldemarkt et Blokiyl, Septembri Sleenwykerwolda et Giethorna paucissiraos continuerunt aegros. Reliqua autem haec nostrae provinciae pars, Frisiae affinis, libera reslitit. Tubanlia item, terra arenacea, Germaniae proxiraa, morbum nescivit. Drenlia tandem vix Choleram subiit. Primum 9 Aug.
apparuit in pago Hoogeveen, ubi tamen non ultra 6 aegros corripuisse censetur. Meppelae ad Octobris finem 28 aegri citantur , quorum 13 dicm obieruut. In Smil- da, ad eanalem ejusdem norainis sila, quae frequens admiltit commercium, per Seplembrem et Octobrem 89 aegri 10 mortui notati fuere. Quibus mensibus in in- termediis Diever et Havella item pauci casus dabantur; denique paucissimi in pagis Rolde et Odoorn. § i5. De Cholera in Frisia,
Primum in hac provincia Choleram passa est Sneca,
eademque unice fere epidemiam salis gravem tulit (1). Nauta enim hujus urbis, qni trajectum' in Leovardiara facere solebat, jam per aliquot dies diarrhoea saburrali laboraral, qunm i5 Ang. subito illum morbum contra- heret, quo paucis hpris post cxstinguebatnr. Eodem hoc |
|||||||
|
(i) Accurata exstat liiijiis cpidcmiae descriplio doel. GALAMi in A. B.
]i. 365 et 397 , quae quidem eo pluris est facienda, quum uiii huic Viio , inixiina sallem parte, epidcmiae in hac urbc cuia fiierit commissa. |
|||||||
|
I
|
|||||||
|
die in pago vicino, sive Wommels, sive Lutkewiero, sagil-
tarlus idem fatum subibat, qui, ex Brabantia Septentrionali veniens, Snecae brevi degerat. Postridie ad banc urbem navis accedebat, foeno onerala , quae tarnen unde yenerit, non notatum est. Ejus vector, immodica cerevisiae quan- titate ingesta, Cholerae succubuit. Die vero 20 Aug. pri- mus urbis incola afficiebatur, homo pauper, spirituosis deditus. Cujus contubernalis, qui et illum custodive- rat, biduo post, eandem sortera passus est, illique vicinus successit, qui cum ipso fuerat in contactu. Deinceps epidemia increvit, ad medium Septembrem
persistens, quo tempore afflixit 61 incolas, 24 e medio tulit. Qualis proportie ad 6 millia seplingentos inculas satis notabilis est. Plurimi autem, quod accepi a doet. BANGA, in occidenlali urbis parle habitabant, ubi fossa quaedam retro moenia adimplela fuerat limo, ex cana- libus extracto, qui tum notabilem spargebat foetorem. Praelerea efficitur ex annotationibus doet. galabia, 38
aegros familiaritale, affinitate, aut vicinia fuisse eon- junclos. Etenim nautae primum affecti sex af&nes sibi successerunt; bis 4 aegri se muluo exeepere, ter 3, sep- ties 2, ila ut saltem aS habeantur, qui niorbum susci- perent, poslquam alium viseranf. Neque in reliquis 36 aegris dcsunt, de quibus con-
tactus dubius est, eliamsi et in iis non paaci babeantnr, in quibus hujus rei suspicio vix esse possit. Memora- bile aulera, in his aegris i o dari peregrinos, qua in causa altendatur ad frequens hujus urbis cum integra provincia per varias canales commercium. Attanien de eornm nno tantum manifeslum fuit, huic duos incolas successisse. Custodes, quorum curae aegri erant man- dati, lantura non oranes leviori aut graviori morbi gra- du alTecti. Caeterum plerique aegri pauperioribus adnu- |
|||||
|
hili»''^ jïli 1'IH^ii Ti-i.?V' ■' -.rfaM>te>.^ifsg--?i.^»>'^^«,giaa-i«amniaij.
|
|||||
|
io5
merantur, Eoruin enim 4 i, i- e. | parles, publice sus-
tentabanlur , i^ operarii erant, aut famuli, 3 ad medios civium ordines pertinebant, totidemque ferainae erant honeslae, sed tenerae nervosaeque constitutionis. Iii om- nibus fuerant praegressae vel causae catarrhales, gastricae, aut psychicae, rel disponebat habitatio humilis, humida, hominum coacervalio, immundilies, vita imraoderata, im- primis spirituosoruin abusus. Quoad aetatis annos erant nati o—12 annos 12 aegri. ^o — 5o annos 9 aegri.
12—20 11 5 » 5o—60 » 5 i> 20----3o » II » 60-----^O 1) 2 I)
3o—4° " '7 "
Haec ergo spectant aegros, Cholera exquisita correptos.
De constitulione epidemia autem memorabilia snnt, quae protulit doel. galama. Quo scil. tempore Cholera accede- bat, nulli fere erant aegri, nee quaedam nolari poterat constilulio generalis. Eorum vero numerus cum ipsa epidemia augebatur, ila ut, qui Augusti inilio non nisi 20 curabat, a5° ejus mensis ^o, ineunle autem Sep- tembri, ultra 100 aegros iii curara reccpisset Vir doet. Etenim plurirai incolarum afficiebantur aut inanifesta intestinorum hyperaeslhesi uisuque in diarrhoeam , cuin turbatis etiam Tilae animalis indiciis, aut nausea, to- miturilione^ spasmis extremoruin. Neque multis deerat sudor profusus, acidus. li vero, qui caute se gerebant, omnes a Cholera immunes restiterunt. Sic autem Tix erat iiicola, qui non uno allerove morbi symptomale cor- riperetur. Alii morbi per Cholerae regnum silebant, hoc finito redeunles. Tandem manifestam sibi fuisse teslalur Vir doet. aëri»
frigidi et huniidi efficaciam in epideniiac decursum. Al- tendit idem et ad nebulam deiisani, foelidara, quae epi- demiae forinationem praecesserat. |
||||
|
io6
Cholerae jam per Frisiam propagationein persequi con-
venit, qua tanion in causa vix quid proficerem, nisi doet. BANGA , medicus Franequeranus, delegalis ad saiiitatem publicara in hac prcvincia tuendam adscriptus, cui epide- miarura-studium imprimis curae esse solet, niihi subve- nisset. Ex hujus autem Viri hnmanissimi annolationi- bus haurire mihi licuit. In Snecae ambitu omnis Cholera defuit, si sagittarium,
de quo dictum est, et virum excipias sanilatis languidae, 28 Augusli in Lulkewieri vico Rien Cholera defunc- tuni. Ad amnem autem Bornam, a Snecae orienle, i ^ Aug. in Akkrumo femina debilis eodem morbo decedebat, dein 1 Scpt. boum emptor, posiquani in vicinia Hagae Comitum fucrat, tum insuper 2 pauperes. Eodem hoc mense in pago Terhorne, ad canalera, Bornam cum lacu Snecano jungenteni, medias inter aquas sito, trium aegro- rum duo defoncti, et ad ipsum amnera in Oldeborna sex infantes morbum passi sunt. Non procul abhinc in pago Terwispel 4 Sept. ex paupere familia trium aegro- rum duo periere, quin ullerius propagaretur raorbus; contra in pago Gorredyk eodem mense ortus, et ad insequentem identidem incresoens, ex 2^ aegris 11 e medio lulit, quos inter feminae duae Israëliticae pertinent, solae ex 1600 Frisiae incolis, ad liane nationem perti— nentibus, Cholerae Ticliraae. Notatur ibidem et femina obiisse, quae sororcm, morbo laborantem, enrarat. In nullum ex hisce locis manifesta fuit morbi impor-
tatio; haec autem magis probabilis est in portum Lem- roerum, ad Sinura Austrinum situm, «bi -26 Aug. nauta, Amstelodamo advena, obibat, quo die ibidem et f'unus se- pullum est naulae, in ipso niari morbo cxstincti. Hujus uxor eodem fato brcvi decessit; qui Tcro marili ex- scqnias concclebrarat, coincs quidam, a morbo rcvaluit. |
||||
|
ICl
|
||||||
|
Neque plures hoc loco aegri adfuere ; in vicino aulem
Echten , prope lacum Tjeukenuro, i Sept. acgrotavit nauta ex Hollandia advena, quo niorluo, et in propinquo pago Ooslerzee se Cholera propagavit, ila ut ex a3 aegris 7 diem obirent supremum. Eodem illo 26 Ang. in pago florentissimo Heeren-
veen vir Cholera decessit, qui antea per loca infecla iler fecerat. Biduo post ibidem decubuit puella, quae trans mare Trajecto ad Rhenum venerat. Haee revaluit; ipsi aulem successere 9 aegri, qui cum praecedentibus non in contaclu fuisse afiirmautur- In pago vicino Ou- dehaske inde a 3 Sept. 5 aegri, 2 funera numeraban- lur et in interraedio utrique Nyehaskc, quod cum pago Heerenveen fere confluit, dein tres aegri observabanlur, quorum unus tantum decessit. lis, quae exposita sunt, plures vidimus pagos, sibi
vicinos, Cholera fuisse afflictos. Praeterea vero alii dan- tur, ubi nequp in epidemiam graviter increvit morbus, neque in vicinia apparebat. Quo pertinent Tjuni, prope Franequeram situni, ubi i[\ Aug. rusticus raorbum, quem vehementer reforinidabat, subiit^ hunc autem 4 «legri in una domo excepere. Nee non Woudsend, medio Sep- tembri in 1 navibus 2 funera ferens. Haec ergo meridionalem et orientalem Frisiae regio-
nem, i. e. Weslergoae majorem porlionem et Sevenwol- dam, spectant, ubi partim lacus ac turfinae habentur, partim, propius Drentiam, excelsior terra sylvaeque con- sitac. In Ostergoa autem Frisiae caput, urbs 20 mil- lium incolarum, et seram admodum, et moderatam vidit epidemiam , de qua observationes meraorablles singnlari benevolenlia mecum communicare voluit doet. a. viTniscA. coDLOK, qui illic artem salutarem feliciler exercet. Lcovardiae per inlcgram quidem aestatcni mullae vi-
|
||||||
|
f'^c:^
|
||||||
|
ïo8
gueranl cholerae nostrates; novus aulem morbus ne in
vicinia quidem obvius, nisi quod i o Sept. peregrinum quendani in tenui navicula prope Warregam caperetet, in paguni traduclum,. e medio ferret. Verum in ipsa urbe 24 Sept. demura Cholera Asiatica decedebat vir, retro moenia prope locuni degens, ubi navis Snecana jacebat. Utrum vero hinc morbum contraxerit, non conslat; sed attenlioneni merclur, nautam, qui inter ulramque urbeni iter perficere solebat, Snecara petentem, quo tempore ma- ximum hic attigeral epidemia, subito diarrhoea gravissima fuisse correptum, ita ut navem relinquere non valerel, a qua tarnen, Leovardiam redux, reslitutus est. Triduo au- lem post TJri primum dicti obitum, ipsius infans diar- rhoea et vomitu corripiebatur. Hic servatus est; verum ultimo hujus niensis die ejusdem uxor, media in platen ambulans, subito Cholera obruebatur, et, syraptomala maxime characteristica indicans, biduo post soporose ani- mam efflabal. Eodera illo die in opposita urbis parte Cholera ex-
stinguebatur homo, spirituosorum abusui deditus, famu- lus navis Roterodamensis, a qua urbe ante biduum ve- nerat, contactum ibidem expertus. In eadem vicinia die 4 O*^*. ad canalem Keizersgracht, infans Diarrhoea cholerica afficiebatur, nee non, 2 diebus post, exadver- sus eum habitantes in ita dicto ffaak ma-buren, duo pau- perrimae farailiae infantes. Hi decessere, servato illo. Suecessit lis poslea (ly Oct.) ibidem loei puella seplen- nis, quae probabiliter lusus cum iis inierat. Foetore au- tem hic canalis reliquas etiam superare fertur. Die 8 Oct. tertia pars urbis, angiportum scil. in pla-
lea vilissima PFisjeslraat, infecta f uit. Hic enim femi- na Ciiolera obiit, adeo pauper , ut prae miseria aeger- riuie vitara sustenlarel. Tuni jirinium publice morbus |
||||
|
109
proclamatus fuit. Dein, i3 Oct., in miserrirao et sor-
didissimo mendicorum aedificio , ibidem sito, feinina Cho- lera corripiebatur, quae sine dubio praecedentem visi- laral, eadem vero jam ab aliquot diebus radicibus cicho- raceis abluendis occupata fueral, manibus ergo pedibus- que in aquam frigidam iromissis. Medio Octobri in eadem domo hospes et vir, qui feminae illiusse maritum ferebat, cujus et aegrae gesserat curam, tandemque, 18 Oct., hujus utriusque filia Cholera afficiebantur; uec nisi pater erasit. In alio urbis angulo, in angiporlo Rosjehniinsteeg,
i3 Oct. infans Cholera obibat, in qua eadem domo, adeo sordida, ut porcorum caveae cedere afBrraetur, ma- ter cum duobus aliis liberis dein exstincli sufttj quorum tarnen aller, jam revalescens, pauperiei potissimura sor- diunique victima fertur. In genere vero manifestum fuit, et in hoc epideraiae
initio, et in ulteriore ejus decursu , sicubi Cholera-ap— parebat, brevi ibidem hanc propagari. Sic, ut citatis exeniplis et aliud addamus, in plalea, ubi nosocomium situm eral, nullus offendebatur aeger, nisi post quam UMUS custodura, qui in illa habitabat, domi morbo affectus, ante quam in nosocomium transferebatur, a pluribus vicinis fuerat visi-tatus. Abhinc ibidem 5—6 Cholerae casus observati sunt, quos inler pertinebat unus corura, qui aegrum transtulerant, et unus affinium, qui funera erat seculus. Nullam fere domum, ccrle nullam vicinilalem, quam
semel Cholera occuparat, continuo reliquit. Pauperio— res aulem fere solos aggressa fuit. Imprimis variis re- tro moenia locis curaulatim apparuil, media, eaque al- tiore et ditiore urbis paria, intacta servala. Ad 2 3 Dec. usque 88 incolas afflixit, quorum 52 e medio rapuil. |
|||||||
|
■Mtoii immin'iii ......-^~»«-
|
|||||||
|
,,-.^.:-..-j..... ...„.^ .. . ■
|
|||||||
|
* I 10
NequOj durante hac epidemia, loca vicina Choleram
receperunt. Quae quidem in navicula, prope Cornjum, lo Nov. infantem e medio ferebat, 6 autem aegri, qui in eadem supereraut, dein, in nosocomium pagi vicini Stiens Iraducti, omnes revaluerunt. Ostergoa ergo, si a Leovardia discedas, a morbo immunis dicenda. Tan- dem vero in alluvio marino, ad occidentalia et septen- trionalia Frisiae littora, nou nisi tres sparsim aegri observati sunt: scilicet in pago Wier 6 Sept. puella, in ilinere ad pagum Vrouwenbuurt 27 Oct. juvenis, qui utrique restituti suntj denique 26 ej. m. Chirurgus Pa- rochiae 5'"° Annae navem visitavit, in Sinu Austrino po- sitam, ubi Cholera decumbebat aeger. In nullo vero eorum locorum sese propagavit morbus. Itaque merito concludere licet, arctos epidemiae in hac provincia fuisse limites: ex 11 enim illius urbibus Snecam tantum et Leovardiam occupaTit, es 32 autem, in quas dispescitur Frisia, gretaniis non nisi 12 visitavit, imrao vix incu- buit illarum cuipiam. § 16. De Cholera in provincia Groningana,
Frisiae proxima, nunc visenda provincia Groningana,
licet ultima in nostra patria receperit Choleram. Haec enim 27 Aug. demum initium fecit a fetnina, quae Ro- terodarai conjugem suum visitarat et, per urbem Gro- ningam, in pagum vicinum Sappemeer redux facla, pos- tridie decedebat (i). Seplerabris autem initio in utroque hoc loco epidemia increvil. Groningae (a) per integram aestatem salis frequentes
|
|||||||||||
|
(1) Vid. doet. DE VRIES nEiimcH iu A. B, p. 545 et cl. de tA faime
in VKOLiE, Bijdr. p. 225. (a) CoDStitulioncm hujus urbU epidemiam, Cholerae oiigiiiem, pio-
|
|||||||||||
|
i,
|
|||||||||||
|
*^''^'^^'-i"'"i'iifir'iï'';i
|
|||||||||||
|
i
|
|||||||||||
|
111
fueranl cholerae iudigenae, quae gravitate quidem anno
praecedenti inferiores erant, singularia vero symplomata, frigus extremitatum brevis durationis, veheraentes earun- dem spasraos , notabilcm impriniis debililatem trahebant, eranlque curatu satis difficiles. Hisce et frequentes sese jungebant, inter pauperes iniprimis et infantes, diarrhoeae rheumalicae indolis, haud biliosae, cum reactione febrili vespertina, quae in sudoreui acidum terminari solebat, accedentibus sub Augusli finem subinde crurum spasmis. Veruntamen ipsa Cholera Asiatica sese haudquaquam
Julii vel Augusti mensibus declararat, quum, subito, I Sept. femiuani ex vita eriperet, absque praegressa causa cognita. Moderata enira et solitaria yictum inveniebat caligas nectendo, nee visitabat, nisi officiuam, ubi lanam emere solebat, nequc quoddam habueral cum praecedenti connnercium. Habitabat prima aegra in orienlali et septentrionali
urbis parte ad Hunesum (Schuitendiep) prope plateam Bloemstraat. Poslridie autem in vicino Boterdiep i in- colae exstincti sunt, in quibus non magis coutactus erat probabilis; altera autem, femina , noctem sub Jove frigido manserat ebria. Die 3 Sept. puer ibidem cor- ripiebatur, nee non infans, proxime primam aegram ha- bitans. Insuper hoc et sequenti die lo in urbe aegri observabantur, quorum erant 2 in augiporlo Breede gang, prope citatum Schuitendiep, 2 media in urbe, [O. el N, Boteringestraat) 2 in occidenlali ejus parte {Kranepoortwal et Slemenderstraat) 4 autem in navibus, tres scil. in- fantes, in canali Damsterdiep, et uxor nantae in portu |
|||||||
|
gressus et decursum sajacUer exploravit doet. de vries reilikgh , vid.
A. B. p. 533 et 641, sqq. ubi el utbis icone primum epidcmiae incremeatum illuslratuu . ,-; |
|||||||
|
V ..—»■.—^^....«..i^iMyi'twi-r^^-, .\,,»j^'—---*-.■■ «t—*«tH--v
|
|||||||
|
I 12
|
||||||||
|
Zuiderhaven. In plerisque his aegris susceplum refrige-
riura unica explorari causa poluit; contactus haad evi- dentia erant iiidicia. Neque navium uUa ex infecto renerat loco. Die autem 6 Sept. demuin bini aegri in meridionali urbis parte aiïligebantur, ubi per inlegrum epidemiae decursum vehementissime saeviit Cholera. Ante quam ejus decursus ulteriorem aggredimur de-
scriplionem, pauca de Groningae topographia praemit- tenda videntur, urbis quae in epidcraiarum historia ante sexennium tristem famam acquisivit. Hunesus il- lam ingreditur et Aha, conjunctim , nominc Rei ld iep, eandem relinquentes. »In quorum amnium medio ab ipsis humilibus agris, qui latiuscule ab amnium ripis se exlendunt, dorsum paulatim se erigit editius, ac inollitcr declive utrimqae, a Drentiae campis sublinii- bus ac spatiosis veniens, velut lingua exilis, sed Ion- ga, et sensim se versus finem coarctans." Haec forma- tio terliaria est, » cujus in parte peneultiraa, qua am- nium alter Aha, ipsum dorsuni propius accedens, quasi stringit, posita Groninga est, arctior olim et in ipsis- simo solura dorso aedificata, deinde ampliata paulatim, et devexa ac humiliora utrimque largius coniplexa (')•" Itaque in antiquam secedit urbcm et novam, quarum illa centrum occupat et fortunatiorum habitacula conti- nel. Cingunt ea ab omni parte pauperiores, quibus nova maxime urbs conoessa fuit, a septentrione im- prirais spatiosius dispusita. Utroque separantur amne, accedente a raeridie canali Zuiderdiep. Ab hac parte novae urbi, dein et antiquae substernitur, de qua dic- lum est, formalio calcaria, Ab orieale contra et occi- |
||||||||
|
(i) Vid. EBB, EUMii, de Ajri Frisiae inter Amasum et Lavicam, de-
qtie urbe Groninga syntajm. L. B- 1616, p. 1^. |
||||||||
|
........ II m
|
||||||||
|
ii3
dente humilior terra est et limo superstrucla. Quae
soli differentia imprimis A. 1826 manifesta fuit in mias- raatis origine. Hoc enim a seplentrione et oriente pri- mum prodiit et vehementissime saeviil, serius demura el minus graviter in altiorera urbis partem propagatum. Eodem illo loco, prope ita dictum Boterdiep, nunc exorta
Cholera est; Teruntamen brevi ad oppositara novae urbis partem pervenit, cui postea acerrime inhaesit. Contra antiqua urbs epidemiam vix exhibuit. Quae qaidem aegro- rum numeris illnstrari possunt. Ex 466 enira aegris, ad dimidlura Octobrem recensitis, 79 modo intra ipsos canales {^Binnendieps), 36^ autera extra eosdem (JBuiten- dieps) deprehensi; reliqui nautae erant, peregrini et iti- neratores, In meridionali novae urbis parte, retro cana- lem Ziiiderdiep 287 aegri erant, et quidem in illa me- dia i32. Haec ergo urbis particula est, inter plateas Raammarkt et Ruiterstraal, quae omnium maxime affli- gebatur. In una bic platea Princestraat 5i erant aegri. Caeterura novae urbis pars septentrionalis, ubi coepit epi- demia, 56, pars autera orientalis 53 et occidentalis 21 aegros eodem tempore tulit. In antiqua urbe pars fuit septentrionalis et meridionalis, novae conligua, quae plurimos aegros exhibuere, singula enim 36 continuit, ita ut in media urbe 7 tantum numerarenlur. Praeci- pue ergo Choleram passa est novae pars urbis, arenaceo solo insidens, longe minus quae argillaceo imponitur. Qua in causa oppositum cernitur, quod in epidemia A. i8a6. Illud vel numeris exprimi potest. Altero enim hujus anni semestrio ex 26861 civibus, intra urbis moe- nia conlentis, obierunt 2207 i. e. 82 ex mille incolis. Horum vero distributio adeo diversa fuit, ut in antiqua urbe ex i44oi incolis decederent 927, i. e. G^, iu meridionali novae urbis parte ex 43i9 incolis 394; »• e. 8
|
|||||||
|
^^r„-^,-----.^-f' /-'AMiTilTif^-*- ■ ' '-"^
|
|||||||
|
^..-.■. ■-'■■-— |-|lMr~lM
|
|||||||
|
1.4
non nisi 68} contra in orientali ejusdem parle 2176
incolaram 226, siye 104, in septentrionali ex 4^^7 civibus
622, i. e. 127, tandem in occidenlali ex 1078 perirent
i38, i, e. ia8 ex singulis incolarum millibus (i).
Exacto dimidio Oclobri, 5i etiamnunc aegri praece-
denlibus accesserunt; itb ut eorum «umma esset ^17 ,
quorum obierunt 218. Epidemiae autem stadia his aegro-
rum funerumqae numeris, secundum hebdomades dispo-
sitis, efficiuntur:
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ad 7 Sept... 29.. 16.
— 14 -^ .. 157 .. 62. — 21 --- ..157.. 69.
— 28 — .. 67.. 29.
— 5 Oct. .. 34.. 16.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ad panperiores Choleram pertinuisse, ex dictis jam pa-
tuit. Ubi satis ampla erant et bene mundata habitacula, TÏX sese propagabat; verum, ubi eontrarium obtinebat et aër stagnabat in loco, hominibus referto, plura in eadem familia capita langebat. Gujus exempla protulit doet. de VBiES REiLiSGH, in navibus imprimis et angiportis obvia. Sic in una navi ex 7 incolis 2 tantum morbo fuerunl im- munes, in alia familia post Choleram ex 6 personis una superstes. Publicorum aedificiorum et hospitiorum nullura afflixit
epidemia, praeter domum pauperuni R. C. , in ita diclo Pauhgang silam, et contubernium in platea Peperstraat. In illa enim 5 aegri adfuere, in hoc autem, in quod ex no- socomio secesserant 4o aegri, eorum 4 et custodum 2 af- fccli sunt. Vix autem evitandnm erat, per custodes alios- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(1) Duximas lio« uumeros ea seriebus, qaas publici juris feceruot de-
Icgati ad politiam ejns civitatis «nedicam curandamj ïid. Verslag van de in i8a6 te Groningen tvaargenomene ziekten door de plaats. Comm. van gen. Toevoorz, enz. Gron. 1828 in fine. Divisio urbis eadem est, qtiRin proposnit doet. de tries seilingh 1, c. p. 554 ^^ ^^^' |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ii5
ve, coipmerciaiu cam nosocomio, ubi Cholera cnrabatur»
Eorum, qui in aegrorum salutem stipendiabaatur, tres morbam subierunt. Durante epidemiae regno, praeler diarrhoeas cum spas-
mis, incolae permulti spontaoeam extrenuirHin lassitudi- nem percipiebant. His sudor copiosus jungebalur, levamen afiferens, quo suppresso aflFectiones leviores rheumaticae apparebant. Tollebantur hae ipsae sudore copiosissirao, acido, per dies inio prolracto; neglectae vero debtlitatem et symptomata nervosa afferehant. Fere semper murinctra ventris cum nisu ad diarrhoeaui acced^ant, aBferenda autem et illo sudore. Aliis incolis vertigo erat, sasurrus aurium, coma, spasmi extremorum , aliaque Titiatae Tilae animalis indicia. Omnibus vero sensilitas intestinorum erat aucta , imprirais raanifesta refrigeranlium^ usu. Cholera indigena inter pauperiores Tix apparebatj inter fortunatiores satis frequens. Praeterea yariae aegritudines nervosae et hystericae quotidie obviae. ab aiFecti^se psy- chica derivandae. Varioloïdes, scarlatina, tussis convulsiva, inflamma-
tiones locales persistebant, sed minore gradu, imo sub- inde cum Cholera se coraplicabaat. Febres intermitten— tes, declinante eptdemia, plures apparebant; brevi autem numero miuuebantur, ita nt hujus anni finis sanLssimus esset dioendus. , * In Groniugae vicinia ad Hunesum siti, pagi Sappemeer
et Hoogezand quosdam Cholerae casus obtulerunt. Ia illo enim, initio Septembris, feminae, quam supra dixi- mus, mater, quae filiam custodiTerat, eundem subiit morbum. Dein ad Octobris finem lo ibidem aegri ad- fuere, quorum 4 ex Tita excessere. In proximo Hooge- zand inde ab 11 Sept. ultra medium Octobreni 7 aegro- rum 4 denati. Ad Drentiae limites Veendamum iade 8*
|
|||||
|
.Jtt^tÊfÊÊÊÊÈmkéA^^
|
|||||
|
ii6
a Seplembris fine per Octobrcra 18 aegros habuit, quo-
rum excessit dimidia pars. Caelerum Tero iisdein inensi- bus non nisi unus aut duo casus notati in pagis Baflo, Beduin, Slochteren, Groote-Gast, Hoogkerk, N.-Pekel- A.T, Wildervank, Noorddyk. ^ i'j. De Cholera in Brabantia Seplentrionali et
Zelandia. Ultimo loco fluminn nostra transgrediamur, in liniites
proTinciarum septenlrionalium descendentes, ut explore- nius, quomodo in iis se Cholera habuerit. Primus in Brabantia Septentrionali nauta affectus est,
qui in pago Almkerk, ipsi Hollandiae yicino, vivebat(i). Veniens Roterodamo, 24 Jul- prodromos morbi percipie- bat, ctti postridie, domum redux, suceumbebat. In pro- xima Emmichova vir, exadversus praecedenlem habitans, morbamque pertimescens, idem tulit fatum. Verunta- men non exorla ibidem epidemia fuit. Bergo-Zomam veniebat 28 Jul. milos, qui, a raissionc
redux, Rolerodami pernoctarat (2). In ilinere et spirituosis fuerat et aqua frigida abusus, postridie autem sub noctem Cholera afficiebalur, quae, a coraitibus pro ebrielate ha- bita, ipsum tarnen eito exstinxil. Ibidem 2 Aug., matrona, Haga Comitam perRoterodamum reversa,Choleram palie- batur, a qua restituta est. Dein et 1 3 Aug. eodem traduc- ti fuere 2 mililes, Roterodamo Antverpiam petentes, pro- pe arcem Bath in ipsa navi correpli. Uterque hic decessit. |
||||||||
|
(l) Vid. doel. ï. D. Loo, in A. B. p. 2jo sqq., qui scil. in unum
redegit, quae a pluribus hujus provinciae medicis referebanlur de epi- demiae vestigüs in pagis Almkerk, Emmichova, Dinthera, lleesvico, Werken et Werkendame. [pi) Vid. de hac «rbe, quae accuratissime exploravit doel. NiSABER,
nosocomiis illic militarihus praepositus, in A. B. p, 276 aqq. |
||||||||
|
tl7
Neque tarnen alii hos sequebantur aegri, douec Aug.
fine sagitlarius, qui Leovardia hebdomade anle venerat et loca transierat, ubi regnabat Cholera, in ipsis excu- biis, eam susciperet. Prae errore quodam in ipsum no- socomiuni transferebatur, et vero in cubiculum, ubi 33 aegri degebant. Ibidem cnrari perrexit. Hic autem locus erat, in quo priraura incremenlum cepit Cholera. Scili- cel, 4° et 5° die abhinc, 4 ülic reconvalescentes afficie- bat. Cubiculum evacuatum et depuratura f uit; postea vero in eodem i ctiaranune aegri praecedentibus acces- serunt. Praelerea in aliis ejusdeni nosocomii cubiculis ad i6 Septembris usque 4 aegri similem sortem passi sunt. Hi oranes in nosocomium particulare transfereban- tur; memorabile autem est, primis jam Septembris die- bus, custodum, qui eos curahant, 4 Cholera fuisse aiïec- los, quorum 3 obierunt. In altero nosocomio militari, quod in platea Anglica {Engelschestraat) situm est, hunc morbum eodem tempore subibant custodum tres, quorum unus aegros Dordracum transportarat. Aeger autem, qui juxta alterum custodum decubuerat, huic successit. In contu- bernio militari, quod majorem praesidiorum partem con- linebat, non nisi unus morbo defunctus est. ;'; Erant ergo inter mililes 28 aegri, quorum 14 succubue-
runt. Eorum 5 ex locis infectis venerant; reliqui, prae- ler unum, pertinuerunt vel ad duo nosocomia, vel ad ipsorum Cholera laborantiura custodes; in nosocomio aulem altenitro unum cubiculum ultra quarlam aegrotantium partem lulit. Praesidia contra militaria a morbo fere li- bera restiterunt. Eadem immunitate et cives gavisi sunt. Pauper enim homo, 12" Sept affectus, sola in iisCholerae viclima fuisse videtur, cui tamen in urbis vicinia medio hoc mense 2 conjuges accesserunt. Mense Augusto in, ea proviuciae parlc, quae anlca ad
|
||||
|
ii8
HoUandiam Meridionalem pertinebat, varia loca spora-
dice Obolewie cflsns habaerunt. In pago Werken 2 me- morantar aögri suspecli, in proximo Werkendamo Vir, Dordrareo ralux, brevi Cholera declarata obiit; in pagis Capella, Fynaart, Dintbeloot-d, Halsteren, tiec non in arce Gailielniostadlo, in singalig nnus aeger notatas. Bredae autem et Sevenbergae ad certum quoddam in-
crementum pertenit epidemia. In illa i^ Aug, coepit et ad Seplembris före finem perslitit. Quot affecerit, bene- Tolenter meoum coramunicavit doot. Naegeu, primus ibi- dem medico-chirorgns militaris. Scilicet milltum 57 aegrotarunt, quorum quidem 40 obiere. Custodnm in nosocomio iniKtari 7 affeoti, 4 exstincti sunt, femi— nae et inföntes militares 2 revaluerunl. Inter cives autem 3o viri annotati sunt, quorum 26, et 23 ferai- nae, quarum 19 periere. inter bas et tres pertinue— runt, qnae depurando hosocoraitim militare occupatae fuerant. Attaraen reapse plures aegrotarunt civès. Du- rante enim epidemia ad statum civilem 88 mortui ex- hibiti sunt; quum vero nulla alia tam in bac urbe deprdienderetur epidemia, ratione solitae hiortalitatis, eorum 65 sallem ad Choleram referrc licet. Sevenbergae Septembrjs initio apparebat Cholera, et, bimensem per- stans, 40 aegros afFecit, quorum defuncti sunt 17. lisdem diebus fiinns in pago, Bredae vicino, Ginneca, notatum. In majoratu Sylva-Ducensi 19 Augusti septuagenaria
decessit, in Dintheram ab itinere ad urbem reversa: eadem autem tribus hebdomadibas ante Koterodami suum visitarat filium. Ibidem deinceps 2 incolae aegrotarunt, qui tarnen feminam illam non viderant. In proxinio Hees- vico femina, olera colligens , eodem morbo obruta, otriit. In ipso autem huju? proviuciae oapite (i), ubi, anno (i) "Vid. flocl. V. D. 100 1, c. Praewrea de epidemia Sylva-Ducensi |
||||
|
1J9
iuipriiuis praegre»so, Ijiuiquam inuudalipuuui pedks«quac,
febres paludosae lualigna^ grassatae erant, medio deiuum Septembri Cholera apparuit. Neque ad piortam, eom- niercio hominuni, militum iniprirais, frequentissimuHi, primam visa est, etiamsi prope illam in angastis s^ini- lis plebs coUigatur, verum ad finem urbis Hinthaojen- sein {Hinthamereind) in angusta platea puella d£Q(!$sit, qaae urbem non reliquerat. Typho cholericip ^biit; p^- ralytico antem morbi gradu, in eadein vicipia, aliquot diebuB post, duo viri , nop ad plebem referei^di, quo- rum alterj vitae regularis homo, piscando ad Diesam diem degerat. Abhino autem per urbem sparsa fuit epi- demia, serias demum in portn quosdam af&ciens. S^tis autem graviter regnasee -videtnr. Fine Novembris terr- minata, 11 ^ aegrorura 66 e medio tuli&se ferlar, qui tarnen numeri vix pro accuratis haberi possunt. In uno ' qnim nosocomip, quodadoct. Wiixehier audjvi, qui tan» inter arcis praesidia raedicinam exercebat, civium 84 curati sunt, quorum 58 obierunt. Ibidem et 10 mjli- tes decubuerunt, eoruraque non nisi 2 servati sunt. Vix igitur, nisi qui in nosonomio habebantur, nnmerati videntur. Praesidia autem militaria hujus urbis, nti et Bredae, circiter 4 millia attingebant, Durante epidemia Sylva-Ducensi, paucissimi casus ia
pagis vicinis Boxtel, Lith , Dungen, observati. Peellandia integra vix Gholeram tulit. Etenira mense Augusto Woensel unum et Septembri Deurnc 4 habuit aegros. Notabilis etiam fuit immunitas, qua fruebatur exercitus. Inter milites, qui vel in pagis, vel in campo degebant, aëris vicissitudinibus praeprimis expositos, prouti a Viro |
|||||||
|
quaedam mecum comniunicavit doet. molekschot , qui feliciler illic
artem faclilat. |
|||||||
|
i^w, .^-^.^
|
|||||||
|
doet. KBAST, accepi, cui medica cura alterius exercitus
nostri dÏTisionis erat comniissa, Tix casus quidam obti- nuerunt. Ërant prope Ryen 9000 in tabernaculis mi- litaribus per aestatem oollecti, quorum 2 modo, toti- demque prope Orschotum, quorum non ultra i3 aegro- tarunt. Non ergo graviter afflicta fuil haec proTincia; verun-
tamen levius etiam experta hostem est Zelandia. Etenim in Scaldia Brainisse 4 tantummodo aegros habuit, quo- rum prima 28 Aug. orphana fuisse fertur, Horna Teniens, quae iter per Roterodamum fecerat, ibique visitarat Cholera laborantes. Porro in arce Baih, ad Scaldim, 2 funera censentur, quae num eadem fuerint, quae Ber- go-Zomam traducta Tidimus, affirmare non ausim. Tan- dem mense Septembri in pagis Wissekerke et Rilland in singulis i aeger et m. Oclobri in Flandriae Hollan- dicae urbe Sassa 3 aegri recensili fuerunt, quorum 2 tristi cessere fato. Febres etiam autumnales hoc anno solito minus graves fuisse feruntur. |
|||||
|
■•~Tt-«' -^'- ~ ^-----
|
|||||
|
Absolvimus primam Cholerae peragrationem in sep-
lentrionalibus noslrae patriae provinciis. Pergentes au- tem in arguraento noslro, jam accingimur, ut epidemiam, iterum hasce terras tentantem, persequamur. Altera igitur ejus periodus exponenda est, qua in causa et illud nobis in propositis erit, ut utriusque differentiam quan- tumpote declaremus. Ceteroquin eodem conlinuabimus tra- mite, quatenus certe per fontes dabitur, quos mihi explo- rare contigit. Quum ergo Annum i833 haec spectet epide- miae periodus , ab hujus descriptione nunc fiat exordium. § 18. De habitu Jlnni i833.
Hyems, qua lerminabalur praecedentis anni epidemia,
perquam erat temperata, modicum tantummodo gelu mense Januario afferens, quod inio Februario procellis pluviisque cedebat, tempèratura adeo moderata, ut ma- ture jam -vegetabilium quorundam coepisset inflorescentia. Nives Martiales satis erant copiosae. Hisce autem veris inilio succedebant euri et aquilones, cum ariditale et tempestate frigidiuscula, quae quidem aliquamdiu persti- lerunt. Mutata vero Maji initio hac aëris conditione, in dies adeo increvit tempèratura, ut versus medium hunc mensem saepius ultra 80° F. adscenderet thermo- metrum. Attamen non perstabat aestus ; brevi enim re- frigerabatur aër, ulut pluviae non essent frequentes. |
||||
|
122
|
||||||||
|
Eadem temperaturae mutabilitas mense Junio observa-
batur, qni vero Tentosus erat dicendus. Spirabat im- primis Auster; imo die 11 Jan. gravissinia tempestas ab Africo saeTÜt, quanta per aestatem rara esse solet. Nostra haec et Angliae littora valide afflixit. Irao per ipsum Julium aër inconstans, quandoque rudis, frequenter plu- viosus ; cujus mensis 7° die tempestas, dirissimo tonitru comitata, memoratur in Hollandia , Trajeclo et Gelria. Quin integra aeslas mobilem habebat et frigidiusculum aërera. Auster Augusto plurimus, ejusdem fine in notabi- lem procellam auctus; dein, Septembris initio, vehemen- ter nostris oris adspiravit Gaurus. Autumnus sereaa potissimum tempestate spectabilis,
licet initio et venti non adeo remitterent. Veruntamen medio Oclobri identidem redierunt pluviae et mense No- vembri cito accessernnt procellae nimbique. Parum frigoris erat. Quae coeli cpnditio et mense Decembri perstitit; dum famosa tempestas, qua vehementiorem pauci nostra- tium viderunl, ipsi anno finem imponeret. Hinc ergo noncludimus, moderatam hyemera ver prae-
cessisse, initio frigidiusculum, dein vero calidum et ferlile. Aestas erat temperata, sed rentosa et inconstans. Autum- nus serenus. Instantis autem hyemis pluviosus aër et procellosus nuntius , «ubinde in gravissimam terapestatem aactus. Itaque bic annus praecedenli non una ralione similis,
eujus quidem coraparationem, respectu temperaturae sequens exbibet labula (i) : |
||||||||
|
(i) Vid. Gupra p. 4- ObseivationeB Harlemi inslitulae sunt, DOtatae
in Konst et Letterbode, i834. De anni descriptione Tid. hoc diaii- mn L c. p. jS et Uitir, en Her. der Nederl. huish. maatsch. ent, j833, ubi et agriculturae reique pecuariae condilio exponitur. |
||||||||
|
iiÉ'i r l^imiii h..iÉi
|
||||||||
|
123
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ut vero utrique anni et ratiooe pressionis et humidi-
tatis aëris generatim inter se conferri possent, has indica- tiones, boe potissimuin loco, in unuiu collegimus (i). |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i) Baromelri altiludines ductae sunt ex iisdem observalionibus
Hatlemensibus. Differentiae exigui momenti, quae inter medios totius anni terminOB in hac atque in praecedenti tabula iHTenitratur , »b iis,qni compulati sunt in citato diario, proveniunt, quod , hgs quacrens, menses ad eundem reduxi dierum numerum, Hygrometri gradus Amstelodami a doet. V. d, voort observati sunt, qui tarnen non ante lioc biennium prodierunt. Nostro fini sulEcere videntur, quas atluiimus, observationes. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
124
Coeli aërisque favore cerealia hoc anno in genere prospera
coronabantur successu, Praia item feliciter culta sunt. Arboreta quidem ventorum efficaciam experiebantur j fructus horaei vero copiosissitiii erant et suaves. Sic po- moram proventus praeter homiaum memoriam faustus habebatur. Uvae item, etiamsi sero, extra spem tarnen maturae factae, bene cesserunt. Pecora, haud secus opti- ma fruebantur sanitate, quique in Zelandia et Frisia pauci admodum inter illa ofFendebantur morbi, nihil qnidquam praeter normam offerebant. Quoad res politicas, denegatum a vicinis genlibus
navibus nostris Oceanura indignabatur mercatura. Verun- tamen initioJunii, quam jure postulabat, repetebat liber- tatem. Sic etiam arcis Antverpiensis defensores jam Maji initio in patriam gratam reversi erant el efFusa laetilia a nostris recepti. Nee non paulo post magna sagittariorum pars laribus suis ac penatibus reddita, quamquam exercitus ad patrios limites vigilare pergeret. Denique, ut finis huic fiat descriptioni, qui semel
epidemiae praesentiam experti fuerant, civium animi malum raajore tranquillilate ac fiducia et prospiciebant, et ferebant. Quo major fuerat de priori , eo erat minor de hac posteriori epidemia rumor. Magistratus ipsi sim- pliciori modo curam ejus medico-politicara inslituerunt. Quae tamen , ad epidemiae vim frangendam, experientia confirmaverat , media non neglecla sunt. De industria vero neque de hisce omnibus , neque de epidemiae pro- gressibus quicquam in lucem prodibal. Ila, in genere sallem, civium compescebatur metus. Vernra ex eodem fonte difficultas nobis flnxit gravis, ut hanc epidemiae pe- riodum exploraremus. Quam si quodammodo superave- rimus, Virorum spectt. et doelt., quos adii , humanitati illud unice adscribendum est. |
|||||
|
I
|
|||||
|
11.J
|
|||||
|
^ 19. De constitulione epidemia A, i833 ayüe Choleram
resuscitalam. Vidimus, in integra patria nostra , fine A. 1832, opti-
mam sanitatem publicara Cliolerae successisse, adeo, ut nee aegrorum, neque mortuorum numerus solitam ae- quaret normam. In genere aulem fausta haec conditio et primo insequentis anni semestrio perrexisse videtur. Per hyemen vix morbi epidemii observabantur. Cum vere aulem apparebant febres intermittentes, quae, quantum certe de provincia ïrajectina, tum et de Hollandia, Gelria, Groninga , Frisia explorare polui, benignae erant nalurae, funera yix ferenles. Trajecti ad Rhenum biliosae erant, in septentrionali hujus provineiae parte calarrhales. Sic ergo ne conslantem quidem diversis locis servasse cha- racterem Tidentur. Porro benignae hujus eonstitutioni» doeumenta fuerunt morbi contagiosi, qui nonnullis in locis intercurrebant reliquis. Ita in meridionali et orien» tali nostrae provineiae parte, circa Werkhovam grassa- bantur variolae, quae mense Majo ad maximum suum perveniebaut. Etiarasi autem incolae morbi decursum naturac traderent, pauci tantum ei occubuerunt, incuriae suae potissimura victimae. Sic et eodem tempore Gro- ningae inler pauperes se typhus declararat, qui vero haud- quaquam malae indolis habebatur. Morbis autem verna- libus mature jam successerunt gastrici. Diarrhoeae mense Majo frequentes erant, aestuantis coeli probabiliter effectus, et mense Junio cholerae nostrates catarrhalis indolis, quan- doque graves , obviae fiebant, quo morbo in hac nostra urbe femina adulla decessit. Sic et Groningae aliquot casus observati sunt, qui gravilate vix Cholerae Asiaticae cedebant. In genere tarnen non praeter norraam dicendae videbantur. |
|||||
|
126
Hisce igitur factum est, ut, quae praecedenti anno
solito major fuerat, mortalitas nunc e contrario minor esset. Scilicet inde a Januario ad Junium decesserunt in patria nostra A" iSSa incolarum 3^263, A° i833 non nisi Siioi, quae differentia ultra sex raillia atlingit i. e. \- ^ partem solitae mortalitatis intra idem temporis spatium. Ubi aatem ulramque annum termino medio, ex § 2 ducendo, 33896, comparamus, inrenimus alteri exessum 336^, contra alteri defectum competere 2795 funerum. Apparet ergo ex hisce nameris, quantum distaret his annis morborum regnantium indoles. Praeterea notandum est, non in genere tantum, Terum etiam de singulis mensibus, nee non de singulis provinciis faustos illos regnantis constitu- tionis effectus valnisse. Sola excipiantur Zelandia et Hol- landia, quae uno Junii mense paulo plura tulerunt funera, unde factum, ut huic mensi excessus 62 mortuorum prae anno priore competal. Vidimus autem, morbos generatim in patria nostra ante Cholerae originem siluisse, unde Junius A. iSSa ad saniores pertinuit. Veruntamen, praeter Choleram, duplex erat lioc anno
epidemia, quae , per plures extensa provincias, cohaesisse cnm ipsa anni constitutione videtur. Altera Influenui eral. Hano ipsa hyeme Trajecti viguisse, antea dictum est. Mense autem Junio in HoUandia, Gelria et Trans- isalania grassabatnr, a niultis adscripta vehementissi- mae 11 Junii tempestati. Ita a doet. hyner acoepi, Swartslusae, dum tIx habebantur aegri, abhinc eam subito ab omni parte exortam esse. Vehementi sese declarabat faucium dolore, tussi sicca, tensione pectoris, defatigationis sensu , quandoque vomitu , aliisque sympto» matibus, quae huic morbo familiaria sunt. Postquam vero per duas fere septimanas perstiterat, anginae loco pleu- ritidem atque statam gastrico-biliosum comités aoquirebat, |
||||
|
11-]
6atis pcrtinax et curalu difiioilis facta. - Altera epidemia
morbillis efficitur, qui aliis locis tempore vernali, aliis autamnali saevierunt. Ila Roterodami jam Februario, Groningae Junio, Arastelodami el Trajecli ad Rhenlim Septembri coeperunt. Per se baud malae erant indolis , complicabantur autem frequenter cum inflammationibus topicis, quae, uti et morbi secundarii, multos e medio tollebant infantes. § 20. De Cholerae epidemia, quae A^ i833 Roterodami
grassata est. Utraque, de qua diximus, epidemia priori hujus anni
semestrio Roterodami regnavit. Morbilli quidem inde a Februario ad Junium usque viguerant, Influenza autem ibidem Junio grassabatur; quo mense medio Cholera apparebat. Huc ergo convertamns ooulos. Quam tarnen disquisitionem, tamquam fundamentum aliquod aut cri- terium, mortalitaiis in hac urbe praecedat examen (i). |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i) MoruUtatU hosce numeroc mecnm commnnicavit doet. t. D. fA«t,
cujus amicum auxilium ad mcmorabilem hanc epidemiam iUiutrandam |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
12C
|
||||||
|
Hinc continuo efficitur, morbillis probabiliter 4oo—5oo
incolas decessisse. Pergamus autem ad Choleram. Multis in ore est, eam in celebri hoc emporio per epi-
demiarum interregnum nunquara prorsus defuisse j verum identidem continue esse conspectani. Vidiraus antea , Fe- bruarii initio duos accidisse casus, quibus publice finis imponebalur morbo. Eodem mense forsan et alii obti- nueruntj imo mense Martio infantera biennem curavit doet, jHütDER ; dein vero ,. quantum comperi potui, nulli casus observati sunl, donec i4 aut i5 Junii Cholera aifice- rentur infans et septuagenaria. Haec, nomine sauvebr , vidua ADHiAHi LAuwBENs, foveudis neonatis victum quae- rebat, ex quali ofiftcio nunc redierat. Habitabat ad ca- nalem Bolersloot, neque causam afifectionis evidentem accusare poterat. Cholera erethica laborabat, a qua, prouti et infans, restituta est. Deinceps 20 Junii in vicina Cralinga lacmusae opifex Cholera exslinguebatur, cui nihil cuni praecedentibus commune fuerat. Hunc in eo- dem pago continuo plura secuta sunt funera. Roteroda- mi vero latebat hostis, donec 27 Jun. exsurgerel, quando 3 viri in curam suscepti sunt, quorum unus obiit, In tribus discretis locishabitabant {Broedersteeg, J^ischersdijk, F'ij- versteeg), alius lanio erat, alius faber murarius. Jam |
||||||
|
nunquam fiuslra imploravi. Idem mihi impelraTÏt statisticam civiura
ab aetate sexuque distributioneui atque usum seriei-um, quibus, a dele^atis ad urbis sanitatein tuendani, aegroruiii nomeu , aetas, babitatio , aliaque notabanlui. Quae ad Viros spectt. quibus politia mcdica iu Iiacce Hol- laudiae meiidionalis parte committilur , relata erant, humaniter mecum commuuicavit doet. v. d. bosch , Praescs. Denique inultum debeo doet. c. MELDER, qui benevolenler mibi suppeditavit series, quibus utioque anno uiortuorum uomiaa , aetas et domicilia insciipta erant. Etenim status civilis admiuistri quantumpote accuratam habueruut lalionein €orum, qui Cbolera decesseiunt. Eflieiunt hae series optimos fontes , uode epidemiae extensie determinari potest. |
||||||
|
129
vero continue adscendebat morbus. M. Junio 8 insupcr
aegri afFecti, qui, praeter ununi, omnes exstinguebantur. Tres eorum ad naves pertinebant. Quod vero notare convenit, omnes siugulatim in diversis non tantum plaleis verum et urbis Ticis degebanl. Habitationis ergo iiuUa illis communitas. ...... Quae adhuc spes evadendi civibus supererat, evaiiuit
omnis. Ab initio Julii veheraenter increvit Cholera, i" ej. m. i3 aegros, altero die i;; affligens , ita ut 6 .Tul.• jam ultra looincolas corripuisset, quorum major pars falo- cedebat. Ex serie autem illorum coUigo, cos diversissime per integram urbem fuisse sparsos, quantam diversitatem, •ib initio inde conspicuam, in nulla serierum , vel ad. liunc, vel ad praecedentem annum pertinentium , quas rnihi explorare licuit, deprehendi. Plurimi viri erant aut feminae aetatis vigentis, paucissimi infantes senesvc, 10 ad naves pertinebant. Ab 8 Jul. inde, per inlegrum liuno mensem , ad Statuni civilem quotidie 40-60 raortui , imo i5"Jul. 81 et 19" ej. m. 61 recensebantur, quorum 3o-4o, imo nefasto illo biduo 5^ et 49 agnoscebantur taraquam Cholerae funera. Quotidiana autem hoc mense raortalitas 5—6 esse solet. Inorementum epidemiae medio hoc raense vulgo adscribitur nundinis, quae in proximo Delphorum Portu celebrabantur. Fuerat enim 14 Jul. dies Solis, ^uo huc procedere multi Roterodamenses solent. A Julii fine, imprimis autem ab Angusti initio, decrescere
epidemia coepit, regularitcr per hunc mensem minui per- gens , ita ut 28 Aug. ultimus recenserelur aeger- Ad 8 Aug. usque 12-18, abhinc ad 20 Aug. 4~7> porro vero rari casus quotidie notabantur. Funerum summa in urbe ad 1 3 Aug. nsque quotidie 20 exeedebat, quae fere umnia ad Choleram referebantur; abhinc vero 10 parilm supe- rabat, imo a 23 Aug. inde ad solitam uormam redieraL , ;> 9
|
|||||
|
«ttk I r I I •■iiiiitHit
|
|||||
|
i3o
Sequentes aegrorum et inortaorum, quos exhibuerunt
medici, sunt numeri, per hebdomades dispositi : |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hine aegrorum summa efficilur 1126, mortuorum 765.
Palet aulem ex iis, quae de civium mortalitate his men- sibus prolata sunt, hisce numeris totam epidemiam non comprehendi. Ut vero differentia intelligatur, funera, quae ad Statum civilera per Julium et Augustum recensita sunt, eadem ratione, qua aegros illos et raortuos disponere lubet. His numeris dein apponimus funera, quae ab ipsis Sta* tns eivilis Administris Cholerae adscripta sunt. Monendum aatem est, singulari et exacta cura hanc rem illis Viris faisse iuvestigatam. Tertio vero loco, comparationis gralia, his ad- dimus mortuorum nuraeros per 10 primas hebdomades prae- cedentis epidemiae, i. e. ad Sept. ferefinem A. i832, quiergo primam illius periodum comprehendunt (i) : |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ad 2Ju]... 22... 6.. 4''
— g — .. i53 ... 103 .. 111 —16 — ..327...251.. 83 —23 — .. 33o ... 269.. 73 |
ad 6 Aug.... 180... i33.. 59
i3 — ... T27... 84.. 26 20 — ... 63... 27 .. i5 48... i5..2i |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
—3o — ..244••• 303.. 82 —3i — ... 29... 5..28
Sic ergo ad Choleram referuntur 1094 funera, qui numerus certe verum non superat, quum his mensibus raortalitatisexcessus prae termino medio ultra 1200 atlin- gat. Ubi autem eadem proportione meraoratum aegrorum , numerum augeraus, hunc cum quadam probabilitate ad |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(l) Comparatis seriebus funerum A. i832, a Statu ciTÜi Iiabitis, cum
numeris , qui editi sunt in commentatione Verslag der Subcommissie, mihi persuasum est de exacta rationa, qua et hi notabantur. Si exi- guas enim differentias excipias , bene conveniunt. Quod ideo moneo, qnum liis innitanlur computationes slatisticae, p. 25 exhibilae. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i3i
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1600-1700 aestiraarelicet. Notabile autem est discrimen,
qnod inter ulriusque anni epidemiam observatur. Nnno enim tertiademum et quartahebdomade ad maximum perveniebat, duniA" 1832 jam allera septimanaillud attigerat. Praelerea in memoriam revocare liceat, primae epidemiae ab Oct. inde recrudescentiam coepisse, per integrum annura imo et ultra protractam. Contra a Sept. inde, per ulteriorem A. i833 decursum Cholera Roterodami non observabatur, si solus excipiatur praelor navis Anglicae, 4 Sept. defunclus, ac mense Novembri et Decembri 2 aegri, qui revaluerunt. Ex funerum censu, a Statu civiii facto , epidemiae per urbem dispersionem clïicere tenlavimus. Quacum ut con- feramus prioris epidemiae sedeni, ex eodem fonte Cholera eo anno defunctos juxta urbis vicos divisimns. ' ■ |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i3i
Ex hoc calculo(i) apparel, solos L et P praecedeiili
anno' plura , quam hoc, tulisse fuuera. Reliqui omnes nunc gravius infeslati. Et quidem anno priori in F, G, L epideruiae habebantur niaxiina i. e. inlra moenia in urbe interna , retro aggerem majorem Hoogstraat. Nunc auleni maximum observatiim est in vico C, i. e. ab occidente circa aggerera Sciodamensem, ad quem unam 64 funera refere- bantur. Omnium autem maxime in suburbano Oud-Kralin- jfewsaeviit epidemia, Hic ad ita dictani Slakade, ubi 60 cir- citer domus habenlur, 36 fanera nuroerata sunt. Remini- scendum insuper, reapse primum epidemiaeincrenienlum in Cralinga, huic rico adjacente, oblinuisse. Caeterum et sub- urbium fuit, quod ulroqueannoquaedam epidemiae minima cxhibuit. Generalim magis aequalis posteriori anno erat vicorura singulorum jactura. Quo vero ulriusque epidemiae distribulionem per Roterodamum comparemus, G46 funera A. 1832 reduximusad eorumanuo sequentinumerum. Ex bis apparet, E, F, G, H, L et M, nee non plurimos vicos subur- banos anno priori quam posteriori majorem epidemiae par- tem tulisse, in A, B, C, I, K contrarium obtinuisso , aequales fuisse partes vici D. Urbs ergo externe et subnrbiuni generalim magis quam
anno priori, interna vero minus, epidemiae ratione habita, nunc afilicla fuit, unde confirmalur, quam diximus, magis aequalis epidemiae distributio. Quo vero accuralius variarum urbis partium intelligatur differentia, computaviraus , A° priori in urbeexterna 129, in interna 436 et in suburbio 81 incolas mortuos esse, qui iidera numeri A° i833 fuerunt a34, 6i5 el 162. In navibus Anno i832 erant 32, nunc Tero ^2 , ideoque relative plures, mortui. |
||||||
|
(i) Exclui>a sunt nautatum funera et paucorum quorundam, quo-
rum habilatio non fuit deterininata. Ad hos autem , una cum pere- grinis, Buno altero 18, alteru 12 modo peninebant. |
||||||
|
i33
Ex inorbi per urbem dislributione conjici liceal, hoc
anno minus exclusive pauperiorum domus ingressam fuis- se Cholerara. Qua in causa consenliunl omnes. Licet euim praecipuam quidem vim in inferiores civium ordines ex- sereret, non laraen , proutl antea, pepercil forlunalioribus. Media oivium pars , quae facile vivit vitaeque commodis fruitur, mullum damni tulit. Imo honorata citanlur nomina, quorum morlem civitas luguil et patria. Neque aedificia, quae ad civitalem pertinent, integra
reliqnit Cholera. Qua in causa eandem secula est nor- mam, quam anno priori. Etenim domus incarceralionis 3 modo, correctionis i funus habuit. In orphanotropbio civili non nisi femina exstincta est et infans revaluit. De- nique et in geronlolrophio (^proveniershuis) nnus decessit. Contra in aedificio pauperum idem, qui anno praece- denti, 12 scil. morluorum numerus fuit. In nusocomio militari (tn^nnene) quot recepti sint, non
leneo, sed 13 exinde sepulti fuere. Ibi autem curantur modo, qui in urbe habentur , railites marini et qui per missiouem Rolerodami degunl. In nosocomio civili cu- biculum separatum fuit, quo reciperenlur Cholera labo- rantes. Hi autein numero fuerunt 209, quorum deces- serunt i/jS. Quos inter yS naulae perlinuerunt, quorum major pars in nosocomio curala est; eorura 44 "bie- runt. Femina , ibi rei familiari praeposita, post graves iras, raorbum suscepit , quo et doet. boonacker decessit, unica inter mcdiciuae doctores in nostra patria Cholerae viclima. Scil. nosocoraium, cujus curam gcrebal, reli- qucrat, febre calarrhali affectus. A qua reconvalescens, die procelloso, in aëre aperlo obambulavit, domura au- lem reversus,exitiosum niorbumsubiit, in bonorum omnium Juclum. Rcliquorum, qui in nosocomio crant, aegrorum a, custodum, quantum novi, nerao Cholera affectus est. |
||||
|
i34
Ut aelalis sexusve in hac epideniia ditl'erenliam inda-
garemus, laudatas adhibuimus mortuorum series, in quibus tarnen infantum sexus non est determinatus. Incolarum distributio censui ultimo respondel. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Quae quidem tabula procul dubio majorem conlinet
partem omnium incolarum, quos Cholera eo tempore Roterodami norripuit. Hoc enim agnoscunt omnes, et confirmat nosocomii successus, majorem cliam hoc anno quam praecedenti, niorbo Tim fuisse leliferam , adeo ut mense Julio paucissimi, qui Choleram completam susci- piebant, ex Titae periculo evaderent. Aegri plurimi con- tinuo fere paralytice decumbebant, donec, paucis horis post, placide yita exireut. Syinptomala genera tim longe minus erant alrocia , vomilus iinprimis, spasmi, collapsus, cyanosis et algor. Continua vero diarrhoea et sudore calido diffluebant aegri. Spe salutis excitata, latenter jugulabat aegrum insidiosus hostis. Mense Augusto morbi character magis in erethismum tendebat, ideoque minus erat letifer. Intercurrebant frequentiores diarrhoeae , cho- leraeque nostrates. In genere vero, quae affectio Cho- leriua dici consuevit, minus erat frequens, quam anno praecedenli, luclu quidcra summo dcprcssis incolarum |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
' ;?;g»-«';i.ff>.>>.^sgig-gfef«ag-. -...., ,,.,.^^—
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i35
animis, veruntamen terrore maloque melu minus quam
antea agilalis, quin imo ipsa forlasse mali grayitate auc- tis et erectis. Poslquain epidemiam superaverant, raelior, quam solet, per autumnum sanitas civibua obtigit. § 2 1. De Cholera ad Mosam saevienle.
Eodem ergo tempore, quo anno praecedenti in Scove-
ninga, nunc Roterodami Cholera prodibat. Continuo au- tom longe rapidiore cursu sese diffudit. Simul ac Cralin- gam, Helvoelslusam item, sub Junii autem finem oppositum Roterodarao pagum Charlois, porro Oversciam , ipsosque petebat Delphos. Julii initio (die i-6"), pleraque jam occuparat ad Mosam loca , scilicet, praeler Brielam, ab allera parte Vlaardingam , Delpborum Portum , Scioda- mum, Maaslandiara ; ab altera Dordracam, Iselomnndam, Sliedrechtum, Goricomium. Mira ergo celeritale a mari inde ad Hollandiae limites regnare Cholera coepit juxta Mosae ripas, ideoque ab hac epidemiae parte exordium petere nobis convenit. Medio autem Julio (die iS-iy") ad eun- dera fluvium Maasslusa, ad medium ejus ostium Middel- harnis, Oud-Beyerlandia et Geervliet Cholerara receperunt, atque, declinante hoc mense (21 —3oJul.), ad Mervam Swyndrechlum , Hardinxfelda, Gysodamum , Papendrech- tum; trans Flacheam, Bommela ac in Iselomunda Oosl- Barendrechtum et Ridderkerk. Denique Augusti inilio Katendrechlum, Oubbeldamum, Hoogvliet, Putlershoek. Poortugaal el ejus fine Gravendeel, Ooltgensplaat et llcrkin- gen affecla sunl. Itaque a Roterodamo juxla Mosam Novani usque ad Maasslusam, juxta Mervam ad Goricomium, a Briela juxta Mosam Velerem ad Gravendeel, denique juxla Flacheam [Haringvliet) ab Helvoetslusa ad Ooltgens- plaat usque prodiit Cholera. Successionem autem , qua loca interraedia attigit, fere brevem , observare licuit. |
||||
|
j36
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
J- Si dictis addimus, terliura Mosae oslium, Zelandiac proxi-
mum, etinteriores insularum ïransmosanarum parles morbo fere vacasse, apparet, Cholerae in hac regione exten- sioiiem apprirae similem fuisse praccedentis anni epideraiae. Quam vero inlensilate in lanlum non omnibus bisce locis vicit. Hoc quo facilius couspicialur , sequens labula quan- tunipole exacte epidemiae vim exprimit in singulis locis Mosanis, ubi alterulro anno ad aliquem vigorem pervenit, Dispouuntur autem haec loca juxta temporis ordinem , quo affligebantur A° i833, cui anno et populatio respondel. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hinc ergo memorabilis sequitur conclusio , prouli
Rolerodami, sic juxta integram Mosam Choleram boe anno longe vebementius regnasse, quam praecedenti , adeo Ml aegroruin numerus dimidio et ultra, mortuorum daplo ferc major esscl. Ubi autem tabulam cüufcriniu» |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
.3,
ouiii iis , quae de epidemiae ad Mosam exlensione dicla
sunt, sponte apparel, haiic eonclusionem ad loca, ante Julii liiiem afïlicta , reslringendam esse. Etenira, quae, elapsu demum illo termiiio, lioslera recipiebant, aut pauoissimos modo aegi'os exbibuerunt, aut, uli Oultgeiisplaat, pan- ciores saltem, quam anno priori. Denique et in eo conveniunt singulae hae epidemiae
Roterodamensi, quod arclis temporis limitibus contine- bantur. Sic medio jam Augusto terniinata erat in pago Charlois, porro Brielae, Delpliorum Portii, in Maaslandia et in Swyndrechlo; sub finem hujus nicnsis Sciodami, in Oud~Beyerlandia, Hardinxfelda , Sliedrechto , Poortu- gaal ; Septembris initio Helvoetslusae, Maasslusae in pago Middelharnis, Vlaardingae, Dordraci; dcnique medio fere eodem raenseinCraliuga el Goricoraii. Itaque, medio exacto Septembri, juxta omnem Mosam siluit.'In unoOoltgensplaat, serius affecto , ad Octobris initiura perslitisse fertur. Haec ergo generatim Cliolerae ad Mosam decursum
propununt. De praecipuis autem earura epideroiarnm spe- cialia quaedam dictis addere liceat. HelToelslusam jam 20" Jün. Roterodamo navis longa
attingebat, noniine Jonge Jan, ad Bataviam destinata; dura autem erat in portu , nauta in urbis caupona Cholerae succubuit, eademque nocte muiier, in ganea vivéns, qua- cum rem babuerat. Postridie in eadem nave 5, tertioque die abhinc 3 afiFecti sunt. Ex 9 hisce nautis 4 decesserunt. Deineeps vcro in insulam vicinam Mosae amnicam, de tien GemeJejt dictam, missa navis est, ubi quadragenas perdura- vit. Attaroen initio Julii et in aliis navibus se declarabat Cholera , et in contubernio torraentariorum, dein el inteu cives. Quis fuerit lotus aegrorum numerus, tïx satis accurate innotuit. Probabiliter enim plures eliam quam 66 fuerunU Mortuoruni auleni pcrliuuerunk 26 ad cives, 22 ad milite.t |
||||
|
i38
maritiiuos, J3 ad terrestres. Plerique civium afflictoruin ad
pauperiores referendi eranl. Ex una familia 6 perierunt, quorum plurirai domura liabitabant, diclam de Nederland' scheJEl, inimunditie conspicuani, plures continenten! fa- uiilias infei'iorum ordinum, in qua et porre se propagavit epidemia. Milites inaritimi robusti erant Tiri in aelatis vjgore, reliqui autein parlim ad lormentarios pertine- bant, Teleranos et ad militiam carapestrem ineptos, partim ad tirones. Haecin meani gratiam invesligavit doet. bohbach, qui nunc ea in urbe faustam praxin exercet. Sciodanii primus aeger praefeclus navis fuit, quae ad
ita dictum 't Hoofd sita erat. Aliquot diebiis post, in op- posila urbis parte vetula quaedam niorbo corripiebatur, quae restituta est, et dein mercator odoruin, qui, nundi- narum annuarum opportnnitate, in foro tabernam colIo« carat. Hic, in domura vacuara traductus, obiit. Abhinc tamen in urbe increvit epidemia, primum pistoris famulum afficiens in fori vicinia, quo loco epidemia vehementer rcgnavit. Hic enim 11 incolas afFecit, et praeter unum orancs abstujit, pertinentes ad melioris condilionis cives. Unus aegrorum domum habitabal proxiraam illi, in qnam mercator fuerat traductus. Attamen de contactu inter illos non constat. Caeteroquin morbus praecipüe saeviit in in- feriore urbis parte, Multos imprimis e vita tulit eorum, qui in fabricis destillatoriis hujus urbis famulantur. Neque tamen major Cholerae in eos vehementia, ex sententia doet. VADERS , qui, observata epidemia , haec de Sciodamo niecum communicavit, potui spirituoso adscribenda vide- tur, cujus inter eos nou viget abusus, potius Tero an- gustis, quae iis sunt, habitaculis, pertinent enim ad inferioris sorlis homines, nee non subilaneis, quibus ex- ponuntur, temperaturae mutalionibus. Delphorum Portu eliam multi ex hoc opificuui genere afilicli fuerunt. Hujus |
||||
|
i39
uliiusque epideiniae, qnae reliquis oniiiibus, ad Mosam
habitis, ipsaque adeo Roterodamensi vehementior fuere, decursum comparare lubet, quod eo rectius perfici potest, quum idem illis fuerit 5 Julii initium. Priores ulrique numeri aegros et mortuos Sciodami, posteriores Delpho- rum Portu, singulis hebdomadibus recensitos, proponunt: 5 Jul. ad iiSal... i'i .. 10 ........ i5 .. 5
i3 — — 19 — .. 5o .. 3o........ 4^ •• 20
20---------26 — .. 78 .. 35 ........ 72 .. 28
37---------2AUJJ...117 .. 64 ........ 37 .. 14
3Aug.;— 9 — .. 72 .. 56........27 .. 7
10 — — 16 — .. 52 ,. 32 ........ 5 .. 2
17---------24 — .. 18 .. 11
Dordraci, quod a doet. mabis accepi, qui ibi et pra-
\in racdicam exercet et nosocomium curavit, primuru Cholera aegrotavit nautae ex urbe Zclandica Goes famulus qui, 3 Jul. Roterodamo veniens, in itinere corripiebalur, Huie 7 Jul. nauta successit navis atmicae, quae Roleroda- mum inter et pagura Moerdyk trajectum facit, et biduo post labellarius. Omnes hi decedebanl. Ia urbe ipsa nunc demum increvit epidemia , primum lente, ad 18 Jul. ex i3 modo aegris 10 auferens. Hinc autcra ad 27 Jul. 56 aegri recensili, quorum obierunt 22. Turn epidemiae ma- ximum habitum est, quo ad 11 Aug. usque i23 corripie- bantur et decedebanl 71. Decrevit hinc epidemia, ad 23 h. m. 4? afficiens, quorum 32, dcnique ad 4 Sept. 11, quorum 8 vita cesserunt. Ultimura 1 o Sept. funus epide- miae finem imponebat. In nosocomio curabantur 91 , quorum 44 reslituti sunt. Custodum autem, qui numero fere i3 eranl, unus affectus et reslitulus est, aliorum quidam Cholerae tantum prodromos subiere. Morbi cha- raclerem ab anno praecedenli non diversum agnovit Vir doet., nisi quod Cholera paralylica plures decuraberent. |
|||||
|
._ A__.^
|
|||||
|
'4°
Per omues urbis vicos epidcmia divagala esl; ab initio
autera jam ol raeliores incolarum classes afflixit, ex quibus non pauci Cholerae pessiraae occubuerunt. § 2 2. Dn Cholerae per reliquam HoUandiam Meridionalem
disperstone. Ad Iselam 8 Jul. Cholera Goudae apparuil. Primum
afliciebatur vir, ad impnsilionem publicam conmiissus, qui eodem die probabiliter uavera Rolerodamensem Tisi- laral. Jam vero aliquot diebus ante Iransicrat urbem navis, acgrum coulinens, qiii tarnen vix cum incolis in con- lactu fuerat. Brevi autem in pluribus urbis locis cresccrc et coepit epidemia, et perrexit ad medium Auguslum usquc. Turn decrevit, Septembris initio lerrainata. Se- quenti autem ratione acgri raortuique erant disposili se- <;uiidum hebdomades: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Summa ergo aegrorum major erat, quam anno priori;
attingebat scilicet 3o3 , quorum decesserunt i55. Fuerat autem integer mortuorum Julio et Augusto numerus 340, uude aliquot funera, sed probabiliter pauca tantum, nu- .meris praecedentibus deesse videntur. Hoc autem anno non, uti praecedenti, ad urbis peripheriam modo, sed et in ipso centro satis frequens fuit Cholera, magis ergo aequaliler per Goudae vicos distributa, quod sequenlibus probatur numeris(i): |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
' t')^^''*'' Goudae, in vicos divisae, cflijjics in o|iu«culo anlea Inudalo
docti BocaKEB, ut haec moibi disposio probe imclligalur. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
'4'
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Venintamen plerique aegri ad pauperiures perlinebaiit.
Uti et anlea (vid. p. 42), fislularum fabri plurimum affecti sunt. Horum enimnumerantur 61, obierunt a3. Deinreslio- iies et feminae carminanies, quorum 3o fuerunt. Porro nau- tae et mercatores, singulorum enim generum i4 referuntur. Turn famuli famulaeque, sartores, sartrices, aliique plures sequuntur. Summatim civiura affecti sunt a83, decesserunt 141. Inter praesidia, quae 212 attingebant, 16 roilites decubuerunt, quorum 12 defuncti sunt. Reliqui 4 ■id domum correclionis pertinebant, ubi tam 177 degebant. Itaque inter milites maxima erat morbi vis, et aegrorum et funerum ratione, minima inter cives. Quoad aetatem et sexum sequentes sunt hujus epide-
niiae differentiae: '. . i- > > ; - :!.' il ^. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Quibus addendum est, inter cives dari, si et dorans
correclionis in computum veniat, SgoS Tiros, 6889 feminas. Illorutn, inilitibus non in hunc censum relatis, 5 39 , feminarum 148 morbuni passi sunt. Viri ergo quara feminae paulo plenius epidemiae fuerunt participes; harnm enim de mille 21, illoruin24 fere morbum 8ubiere. Tandem in nosocomio curali sunt 81 aegri, quorum de- cesserunt 41 • Custos ibidem morbo exstinctus est. Sic et inter funera chirurgus eilatur. Haec autem omnia excerpsi ex iis, quae mecum amice commnnicavit doet, hoseboosi , arlem ibi feliciter exercens. In vieinia GoudaeT'ix adfuit Cholera. Inpagis enim Broek
et Sluipwyk non incrcTit. Sic et ad Iselam 18 Jul. in pago Ouderkerk , Augusti initio in Capella et Nieuwer- kerk, medio hoc mense in Gouderak et Haasdrechto observata est, neque ulli eorum inhaesit. In Oudewa- tera autem gravius, quam anno praecedenli, regnavit inde a 7 Aug. ad Septembris initium. Hic inter funera et ex optimis habebantur familiis. De Montfurtio et Iselosteinio, quae parum modo jacturae fecerunt, postea videbimus, ubi pervenimus in Trajectum. Leccam item serius epidemia attigit, scilicet 21 Jul.
in pagum Groot-Ammers, 29 ej. ra. in pagum Streef- kerk , initio Augusti Neoportum , denique 23 Aug. Via— nam procedens. Culenburgi, uti dein videndum erit, sub Julii finem increvit epidemia. Ad Alblassam pagi Mo- lenaarsgraaf et Bleskensgraaf ipso Julii exitu unum modo habuerunt aegrum. Reliqua insula, ab hoc arane diota, Cholera fuit immunis. Ad Lingara autem Leerdarai ab 11 Julii ad Augusti finem epidemia regnavit. Üt vero in nostros revertamur gressus , in Sciolandia,
praeler urbes antea memoratas, pagi Roterodamo vicini Overscia Junii fine, Hillegonsberga initio Julii et Bergsche- |
||||
|
i43
Hoek, hujiis incnsi exitu receperunt Choleram, omnes
autem medio fere Augusti dimiserunt. Ante rero qnam in Delflandiam pergiraus, epidemiae in hoc Iractu vim, eadcm ralione, qua supra ad Mosam, examinare liceat. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Unde liquel, difFerenliam cum epideraia anni i832
notabilein quidera, esse, veruntamen minorem, quam quae ex tabula p. 136 fluxit de locis Mosanis. Pergamu.s in Delflandiam. Ultimo Junii die Delphos
altingebat epidemia et 7 Jul. Hagam Comitum. Neque tarnen in alterutra- urbe graviter saeviit, etiarasi Sep- terabris demum fine terniinata. Hagae Comitum autem Tel sero demum increvit. Ëleuim ad 28 Jul. usque 9 tantum aegri bic recensebantur, quos inter et nauta per- linuit, Arnhemia veniens, ubi tnra sacviebat epidemia. Dein per Auguslum quotidie medius 3-4 aegrorura fere- batur numerus, adeo ut a 29 Julii ad i Sept. 115 aegri nola- rentur, quorum 69 vila concesserunt. Abhinc autem, quae vel ab 11 Aug. inde declinare coeperat epidemia, prorsus languescebat, ad 8 Sept. 10 etiamnunc corripiens, dein vero non nisi 5. Epidemiae finis ad 25 Septembris deterrainatur. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
«44
luier afFectos et relali sunt i6 mililes, in nosocomio
curali, et i, qui apud cives degebant. Eorum 6 defunge- baiilur. In Sceveninga non nisi unum Augusti inilio habebalur funus. Inversa ergo hoc anno, quani praece- denti, Cholerae y\& fuit: quae scilicet antea a Sceve- ninga Hagam Corailuin et Roterodaraum processerat, nunc contra ex hac urbe, lento gradu in Orersciara, Delphos et tandem in sedem regiam perveniebat , unde autem ■vix excursum in Sceveningam feeil. Iii vicinia harum urbium Nootdorp, inde a 21° h.
ni. r) Julii aegros babuit, Veur autem 4> initio Augusti. Quoad Wesllaiidinni, non nisi Monstera, Naaldvicum et Wateringa, iisdem mensibus aliquot aegros retule- runt. Superest, ut pauca de Rhenolandia profcramus. Hio
quidem 5 Jul. morbus initia cepit in Catvico, quod et anno priore trisle sibi nomen pararat. Nunc aulem nee ita graviler, nee diu Choleram tulit. Hinc tarnen in vicinia Lugduni Batavorura vigere epidemia coepit, medio Julio Hazerswoudam , Stompvicum , Valkenburgum affi- . ciens. Dein, 22 Jul,, ipsam illam intrabal urbem, sub finem hujus mensis pergens ad pagos Alphen et Aarlan- ■derreen, inilio Augusti Rhenoburg vn , Alkeniadam et Zoeterwondam, medioque hoc mense Langeraar, Ouds- hoorn et Koudekerk occupans. Valet de iis, uti Calvi- •cum, sic et Lugdunum Batavorura ac Rhenobnrgum mnlto leviorera, reliquos autem pagos vel graviorera , qua -anno priori, vel nunc demum perpessam esse epidemiani. Qui vero medio tandem Augusto afficiebantur, nee non Zoeterwouda, 1-2 modo babuerunt aegros. His ergo «lissis, reliquos sequenti tabula colligero lubet, in' qua «t loca Delflandica (praeter jVIosana antea recensita), et Woerdenuni, de quo mos videndum eril, inscribimus: |
||||
|
i45
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hinc consequitur , summaliiu nunc hosce tractus, quam
annu praecedenti, longe minus esse vexatos. Attamen memorabile est, tot circa Lugdunum Batavoruui pages crescenteni hoc anno in epidemiam passos esse Choleram. Ubi vero relativos terminos, in hacce tabula et in ea, quae Mosara speclat, coraparamus , apparet, quantopere et his superior sit Mosa. Quoad epidemiarum Rhenolandicarum exilum, Lugduui ad 21 Ocl. usque protrahebatur roalum, in reliquis aulem vel Augusti fine, vel Septembris initio terminabatur. De singulis hisce locis frustra plura explorare tentavi.
De Valkenburgo autem egregia exstat epidemiae historia, quam conscripsit doet. de wilde , ab Academia Leidensi eo profectus, ut locum teneret viri exp. hocwer, qui initio jam epidemiae succubuerat. Primus in exiguo hoc 10
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i46
pago; lo Julii affectus erat potator, a Calvico, ubi nun-
dinae agebantur et Cholera apparuerat, ebrius domum reversus. Hic revaluit, sed 17 Jul. alter incolarum, qui aliquamdiu jam febre inlermillente laborarat ac di- arrhoea , Cholera obiit, praegressa gravi defatigatione at- que indigestione. Dein se per pagum morbus dispersit, Julio 24, Augusto 16 incolas affligens. Funerum autem dimidia pars ad primos epidemiae dies pertinuit.- Plures in eadem domo aegrotantes obvii, quorum erant 2-3 in 6 familiis. Sic primi aegri maler, quae filiura curarat, nee non chirurg! ancilla huic raorbo succubuere. Imo semel in angusto cubiculo, 7 incolarum, quorum plures Tel unum lectum occupabant, 5 Choleram exquisitissimam passi sant. Praeterea autem roulti incolarum utriusque sexus de
oppressione praecordiorum, palpitationibus cordis, vomi- turitione, sudoribus nocturnis agebant querelas. Quae tarnen affectiones maxima parte ab animo abjeclo vi- dcbantur repetendae, nervinis f'ere cedentes, imo quan- doque spei excitatae. Frequenles insuper erant diarrhoeae, duplicis indolis. Vel enim leviores occurrebant, in quibus animi pathematum efFectus evidens erat, facile demulcenti- bus et sedautibus curandae, vel graviores, atonicae , in quibus adstringentium imprimis usus conveniebal. Debellala aBtem diarrhoea , lingua rubra, quandoque aphthosa erat. Sanati omnes , nisi, qui, neglecta medicatione, Choleram pessimam contraberent. Tandem, Rhenum persequentes, superest, ut pauca
de Woerdeno dicamus, cujus rei nobis facultas data est benevolenlia doet. de brauw. Illic 13 Jul. faraulus in nave Tecloria, quae Roterodarao Tcnerat, ubi jam biduum diarrhoea laborarat, Cholera corripiebatur, quam typhus excepit; attamen restitutus est. Dein fabri lig- |
||||
|
«47
narii famulus; magna aquae Iselanae copia ingesta,
paralytice obiil, Tum per ipsam urbem se morbus di- spersil, minus quam anno praeeedenti extra eandem di- vagatus. Determinata tamen epidemiae direclio observari non potuit. Medii ordinis cires magis quam antea nunc afi&ciebanlur. Mortuoruin autem numerus 20 non supe- ravit, quos inler 6 incarcerati pertinebant. Scilicet horum numerus erat 35o, quorum aegrotarunt 11, Multae el inter cives vigebant cholerae biliosae, quandoque perti- nacissimae. Febres autem autumnales biliosae hoc anno vix aderant. Inter ruslicos, circa urbem TÏventes, 2 tan- tum Cholerae casus obtinuerunt, quibus tamen et pagus Kockengen non prorsus vacavit. Ut ergo ex iis, quae dicla sunt, conclusionem de Hol-
landia Meridionali ducere liceat, satis esse probatum au- tumamns, hoc anno regionem Mosae adjacentem maxime, dein quae Iselae et Leccae affinis est, minimo autem quae ad Rhenum vel Hollandiae sabuleta propius ac- cedit, Choleram passam esse. Quae, si ad iiumeros, quos supra invenimus, attendamus, manifesta sunt. In prima enim regione mille incolarum, ex locis infectis, 21 aegrotarunt ac i3 decesserunt. In altera 18, quorum obierunt i o. In tertia vero vix ultra 5, ex quibus 3 e medio sublati sunt. Porro, siquidem priori epide- miae hanc compararaus, manifestum est, primam et al- leram, quam indicavimus, regionem Anno i833 longe gravius, quam praeeedenti, tertiam contra multo levius afilictam fuisse. lis locis, ex quorum conspectu haec conclusio dttcta est, simul sumtis, idem circiter competit 2600 funerum numerus. Horum vero ad Mosam el Scio- landiam anno priore 1200, posteriore 2200 pertinuere. Contra ad Delllandiam et Rheiiolandiam anno illo i4oo fere, hoc 400 accensendi sunt. Itaque A" i832 occi- 10*
|
||||
|
,48
dentalis el septentrionalis, A" i833 meridionalis et orien-
talis provinciae pars jSraecipuam Cholerae sedem praebuit. ^2 3. De Cholera in Gelria,
Inverso quodanimodo praecedenlis anni ordine, conti-
nuo nunc exploranda Gelria est, ad quam provinciam Cholera eodem tempore, quo ad Mosam, sese extendit. Primo Julii plumbi fusor Roterodamensis, qui ad visen-
dam suam familiam venerat in pagum Geldermalsem, ad Lingam prope Hollandiae Meridionalis fines situm, sus- cepta Cholera paralytica, brevi mortem oppelebal. Erant his diebus in pago nuUi, qui dicunlur, epidemiae praecur- sores. Neque haec insurgere videbatiir, quippe ad octavuni hujus meosis diem neminem affligens. Turn vero feraina senescens , praecedenti aegro vicina, eadem labe intra 8 horas peribal. Laverat stragulorum partem, quibiis ille fuerat usus, ipsum vero non viderat. Insequenti nocle tertius aeger his accessit, proxime primi domura habitans. Vir erat, vigenlis aetalis , qui, diarrhoea laborans , frnc- tnum alioramque refrigerantium debilo majorem ingesse- rat copiam. Praecedentium non secus aegrorum cognati indigestionem eorum morbi causam accusabant. Quartus aeger puer fuit, exadversus primum degens, in quo alia causa non palebat, nisi quod pridie adstiterat, quum publi- ca auctoritate primi aegri vesles sepelirentur, Quinlus aeger tertii erat pater, qui iilium fide curaverat, gravique moerore ab ejus obitu affligebatur. Sextus infans triennis, septimus hujus pater, qui summa anxietate pueri ti- muerat vitae, eo exitu, ut, dum ille revalescebat, ipse i4 Jul. brevissinie exstingueretur. Quem qualriduo post, ex- seqaiis exaclis, moesta avia, septuagenaria, secula fuit. Qui cilati sunt, aegri vivebant oranes in medio pago, ab occidente, juxta Jjingae aggerem, quo igilur exiguo spatio |
||||
|
per 18 dies se maluiu continuit. Die antem 18 Jul. se
declaravit in vieino agro, Roth dicto, ■vico nempe, ab oriente pagi silo, aggerem inter viamque Tielensem, quem 60 fere familiae incolunt, pauperes ut pluritnum operarii, qui parva sna rara colendo victum quaerunt. liio el rusticus afficiebatur, qui ab aliquot diebus inde diarrhoea laborarat, gravi nunc cominisso diaetae errore, et 9 annorum puer. Neuter in conlactu fuerat cum praecedentibus aegris. Habitabant autem sibi propinqui. Ille quidem, etiamsi Choleram pateretur paralylicam, restilutus eslj poslea vero, in eadem domo qui alebalur , Cholera cilissime obiit infans. Pueri item mater, inse- quentidie, et alter ex liberis deinceps eodem morbo ex- slincti sunl, nee non reliqui duo liberi gravi diarrhoea laborarunt, ita ut unus in hac domo maritus restaret intaclus , uxorem binosque lugens liberos. In eodem hoo ■vico praeterea infans septennis ultimoque Julii die >ir sexagenarius decesserunt. Tandern hujus consanguinea, fe- mina gravida, octiduo post, Choleram patiebatur, sed, re- stituta, post tres menses sanos et vegetos edidit gemellos. In eadem domo duo infantes diarrhoeam passi sunt. Itaque 7 Aug. in hoc vico terininabatur morbus ; medio
autenv in pago jam per 2 septiraanas finitus erat. Scil. a4 Jul. uUimus eo decessit senex, qui dudum medicinam hoc loco faclitarat, morbumque praeter roodum refurmidabat, quem tarnen viderat. Proxime liabitabat aegros ullimum excitatos. Ad i4 Jul. ergo in medio pago morabalur mor- bus, dein non nisi 2 ibi tollens. In vico autem vieino a 18 Jul. ad Augusli initia observabatur. Maximam igitur partem i ^ hi casus inter se cohaerent.
Fide autem et accurate mecum communicati sunt ab expert. ztsisiEBsiiiN klots , qui illos ipse curavit. Morbi summam malignitatem i3 funerum numerus arguit, arlis |
|||||
|
~^_^ p-v-,
|
|||||
|
i5o
utut adminicnlis egregie adhibitis. Insuper minore morbi
gradu 10 afFecli fnerunt, oranes autem reslituti. In ple- risque domibus, quas Cholera intrabat, fere omnes in- colae graviores levioresve affecliones abdominales passi sant. Praeterea frequentes erant diarrhoeae, dolores colici leviores et symptomata nervosa, quae facili medicinae cedebant, sedatis mentis turbis. Caeterum nulli alii vi- gebant morbi, durante epidemia. In vicinis pagis, Buur- malsem, Tricht, aliis, nuUa Cholerae vesligia obserirata sant, qaaeque in pago Meteren erant, diarrhoeae ejus colorem non ferebant. Neque, Ënita epidemia, in qaoquam aegro Cholerae species observata, incolarum sanitate in genere laudabili habita. Altera in Gelria Cholerae epidemia provinciae capat
afiElixit. Quae enira anno praecedenti ab illa libera restite- rat, Arnhemia nunc graviler per Julium, Augustum el Septembrera Choleram passa est (i). A Junio inde hic Influenza regnarat, primura symptomatibus iuflammatoriis stipata, quae, tamen venae sectiones non ferebant, dein gastricis. Subito autem declinanti huic morbo se Cholera junxit. Etenim 4° Julü in arabulacro suburbano peregrinus
offendebatur, raoribundus, qui unde venerit, non com- pertum est. Femina pauper, quae non procul abhinc ad portae Rhenanae moenia habitabal, illum in saam recepit domum, ubi diera obiit, ante quam auxilium medicum invocari potuerat. Mortui vestitu tenui suum illa lectulum texit. Die autem , vel biduo post, ipsa, pp- |
|||||||
|
(i] HuinaDitate doet. uoll , delegatorum, quibus mediea hujus pro.
vinciae cura commissa est , Praesidts, relationem accepi momentosam , quam conscripsit doet. T. HissELT, qui turn Arnhemiae artem salutarem factitabat. Mililum sortem mecum benevolenter communicarit dqct. ERCEiiaiiBC, qui corum nosocomio erat praepositus. |
|||||||
|
tó>--i*-«f»-----------r
|
|||||||
|
i5i
tatrlx , Cholera Asialica corripiebatur; simnlque in alüs
urbis parlibus, inter se dissitis, uli in foro, ad ainnem et ad ila diclum Oude-Kraan , extra portam Rhenanam prope flamen situin, ejusdem morbi casus observati sunt in hominibus , de quibus nulla poterat contaclus suspicio moveri. Majus in dies increraentnni capiebat epidemia, etiamsi
plurimi adhuc aegri offenderenlur, quo loco femina illa habitabat. Paulo post plures in loco citato , Oude-Kraa», observali. Dein pedetenlim per urbem processit epidemia, inde a porta Rhenana per plateam Langstraat, una cum adjacenlibus huic angiportis, prope ainuem illam sitis. Hic quidem multuni coeni sordiumque secum vehit ante quam in Rhenum efFunditur j attainen, quo loco dilatatur •• aranis , plnriiuasque sordes colligit, unde foetor iatolera- bilis exsurgere solet, yix in ambientibus domibus appa- ruit Cholera. Haeo autera , et vi, et extensione aucla, determiuatam directionem servasse videtnr, ad portam Velpensem , ab opposito urbis latere sitam , pergens. Quae hanc viam interjacent, plateas et angiporta, in occiden- tali et humiliore urbis parle, successive et vehementer afilixit. Digressiones tarnen aliquoties in inleriorem urbem tentabat, quales fere ad solitarios pertinebant casus. Semel tantum mediia in urbe 9 incolas sibi vicinos aggressa est. Constanter aulem in sua brevi redibat vesligia. Sic ergo per 6 hebdomadum spalium vehementer reg-
navit epidemia, quibus exactis, sensim decrevit, eodemqae quo processerat, ordine, ita ut quae primum aggressa fuerat loca, primara iterum relinqueret. Decrementum hoc per alteras 6 hebdomades duravit; namque 37" Sept. epidemiae finis delerminatur. Aegrotantium numerus accurate notari non potuil. Re-
censiti fuerunt SSg, qnorum i58 abierunt Tila. Mense |
||||
|
autera Jnlio 98, Auguslo 171 et Septembri 40 funera ad
statam cirilem delata snnt. Itaque, quum medii funerum numeri iisdem mensibus, ab A° 1824-1832 derivati, sint 23, 27 et 28, concludere licet, ducenta saltem ad Choleram pertinuisse. Quaeergo, proportione i3g millium incolarum, prope ad vim epidemiae Rolerodamensis accessit, Potioris classis incolis fere pepercit, pauperiores au-
tem, maxime vitae inlemperatae deditos, afflixit, quibus Lunae Martisque dies infesti iniprirais deprehendebantur. Inter milites raulti quidem affecti, sed pauci sublali.
Inter equites loricatos 10 aegrorum 2 tantum, inter pe- dites 13 obierunt 5. Praesidia autem militaria numero erant 63o. Ad quae praeterea feniinae 80 et 220 infantes referuntur, ex quibus 14 aegrotarunt, nee nisi 2 deces- serunt. Instiper 5 milites, iraprimis sagitlarü, missione Arnhemiam reduces ad familiam, Cholera laborantem, visendam, eodem morbo affecti sunt, quorum 3 decesserunt. His autem plures addantur, a medicis civilibus curati. Multi illorum aegrorum diarrhoea cholerica affecti erant, in quibus ulterior morbi evolutio reprimi potuit. Non- nulli eorum, qui matriraoniura non inierant, niorbum susceperant, ejus eludendi causa inebriali. Commu- nis autem domus detentionis , civilis militaris, cujus in vicinia vehementissime morbus saeviit, ejus ne vestigium quidem ostendit, nisi terminata jam ab aliquot diebas epidemia. Noctis enim intemperatae poenas luiturus , eques loricatus eodem die Cholera periit. Erant autem his men* sibus 60-70 detenti cives et 3o-35 milites. In familiis non paucis.successive plures morbo corri-
piebantur, in aliis non nisi unus. Nunc indigitari morbi per homines propagalio poterat, nunc vero ne scrupulosis- 'Simo. quidem examina erui. Prae celeris morbum patie- banlur, qui cadaverum vcslibus exuendis occupabanturj |
||||
|
i53
nemo tarnen custodum in uosocomio, nisi lotrix, femina
moribus dissoluta , quae, denudatis pedibus, in solo la- pideo , madido consliterat. Haec raorbo superato ila tarnen restitit obnoxia, ut ter insuper eundem coniraheret, sed niinuto gradu. Denique aliis ineolis diarrlioea crat, aliis obstipatio,
plurimis autem sudor praeternormalis. Ipsi Cholerae, imprimis quando ad maximam exiensionem epidemia per- venerat, characterisiici prae ceteris syraptoraalibus erant spasmi vehemenlissimi, qui Tel levius affectos vexabant, undefactum, ut laudanum, generosa dosi, ab hujus urbis medicis , Viris doctt., administraretur , quod, ex eorum testimoniis, satis laudare vix possunt. Brevi postquam Arnhemiae Cholera apparuerat, et
Neomagi sese ostendit, ubi tamen non ad eandem per- Tenit, extensionem (i). Regnaverat et hic, inde a mense Junio Influenza, die vero 11 Jul. subito 2 Cholerae casus obvii facti, alter famuli in navi atmica giiilielmo 1, alter bajuli in urbis orientali parte , in platea scil. Strikslraat, ubi et anno praecedenti viguerat in principiis morbus. Biduo post in eadem platea septuagenaria obiit et ita deinoeps ibidem loei increvit morbus, ut ex y primis aegris 5 illic habitarent. Nemo ex his evasit. Per integrum autem Julii mensem , morbus in vicis C et D imprimis sese continuil, tres maxime plateas, Strikstraal scil., Ro- zegas el, initio demum lertiae hebdoraadis, Steenstraat afficieus, ad quas plurimi pertinebant aegri. |
||||||||
|
(t) Benevolentisstme doet. tan eldik mihi concessit usum serierum ,
quae de aegris accurate habitae erant. Kxinde descriptionem illam epidemiae hausi. Auctore autem eodem Viro humanissimo , mihi com- misit doet. CROISSANT, Medico-chirurgusI<»cl., cui praesidiorum militaritim jn hac arce sanitas curae est, relationem epidemiae, quam haec parti- ciparunt. |
||||||||
|
i54
Postquam tres fere hebdomades hic regnarat, in alium
se vicum morbi vis transferre videbatur, nunc demum F^laamsche-Gas et postridie Bergske aggressi, quo loco Augusti initio plurimos affecit incolas. In media igitur et humiliore urbis parte iuitia cepit, serius demum ad altiorem urbem penetrans. Sub Augusti finem praecipue in platea JBottehtraat viguit, ubi tarnen jam antea rari casus offen- debantur. Septembri vero maximum epidemiae babebat platea Regulierstraat, in vico B, ubi hucusque nulli ad- fuerant aegri. Presso ergo pede in hac urbe Cliolerae vestigia legi potuerunt, dum et ad paucas restringebatur plateas. Epidemiae finis 22 Oct. ponitur. Exacto vero Augusto
ejus vis maxime fraota eral, ita ut lente tantum abhinc quosdam corriperet incolas. Argumento sit sequens aegro- rum el niortuorum inter cives enumeratio: |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Apparet ergo, mortis periculum, initio maximum,
Septembri et imprimis Octobri multum fuisse minutum. Numeris autem exhibitis aegri, imo et niorlui pauci ad- dendi sant, quorum nomina non notata fuerant. Inter illos 59 aegros ter in eadem domo tres casus obtinuerunt, octies bini; unde sequitur, fere dimidium aegrotorum ad tales casus binarios, ternariosve pertinuisse (1). Hi tantum non omnes successive obtinebant. |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i) Forsitan plures casus huc pertineant, quos autem , deficientibus,
in seriebus , quarundam domorum indiciis salia certis , dete0ere non potui. |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
i55
Inter arcis praesidia 36 milites Cholera affecti memo-
rantur, quorum tameu non nisi 8 perierunt. Scilicet inter eos i4 ad Choleram paralyticam pertinebant, reli- quorum autem i3 ad Choleram erelhicam , 5 ad Typhum, 6 ad Diarrhoeam cholericam, qui omnes restituti sunt. Contubernium quidem tormentariorum, quod cum noso- comio militari uno effioitur aedificio , plurimos tenuit ae- gros. In illo enim 20, in hoc 12 habebantur, ideoqne 4 tantum milites in reliqua urbe affecti. Cu jus rei causa adscribitur a doet. croissant insalubri ejus aedificii con- structioni, in quo et aliae epidemiae continuo f ere in- fectionis focum gignunt. Postquam eniip milites 4 Sept. exinde alium in locum migrarant, unicus tantum ejus- dem corporis militaris aeger observatus. In Neomagi vicinia una Ubberga, a 4 Aug. inde, 3
funera tulit. Neque in pago Ophemert, ubi praecedenli anno Cholera Gelriam intrarat, epidemia insurrexit, quae tarnen 16 Julii unum ibi aegrum exstingnebat. Successit autem hisce, in terra Mosam inter et Vahalim, ad prius illud flumen situs, pagus Alfen: ibi enim a 31 Jul. ad I Aug. 18 aegrorum 10 occubuere. Deinceps Tiela in censum venit, quae item anno
praecedenti vacaverat a morbo. De hac epidemia sequen- tia humanissime mecum communicaTit doet. van sorf. Primus ibi affectus, 24 lul. miles ad Cleerensii cohortem pertiuens, Goricomio redux, ubi tum vigebat epidemia. Post 5 dierum morbum decessit. Eodem vero tempore ope- rarius, ad parvam iufra urbem distantiam habitans, in agro occapatus, gravibus doloribus, vomitu et diarrhoea corri- piebatur, adeoque cito exslinguebatur, ut medicus acce- dere non posset. Brevi post infans familiae pauperrimae, in eadem domo viventis, Cholera declarata obibat, nee non affecta soror operarii, quae fratrem visitarat, degens |
||||
|
..-y
|
|||||
|
ï56 '
ad cinguluni urbis, iuter portam Westlandicam et Bu-
ranam. Neque tarnen aeger inter cives deprehendebatur ante
i4 Aug., quo homo pauper Cholera paralytica corripie- batar. Dein se per urbem dispersit epidernia, praecipue, nisi unice, parli ejus australi occidentali inhaerens. Domorum afflictaruin exiguus fuit numerus, notabilis
aulem aegrorura in singulis domibus, ad 6 irao adscen- dens. Ita pauperrima familia omnis occidit. Meraorabile a'atem est, in aedificio, Nosocomio Veteri diclo, media in urbe, ubi, summa egestate oppressae, i5 degunt familiae, non ultra 3 aegros adfuisse. Solos epidemia affligebat ci- ves pauperiores, plerumque et potatores. ültinius aeger, 28 Sept. affectus, vir ad politiam pei'-
tineiis , gravissirao morbo cito obiit, Durante epidemia , multae in urbe diarrhoeae erant, magna parte a timore. Post epidemiam finitam, vix alii erant morbi. Praeter 2 autem domus, supra excitatas, nulla extra urbem
afflicta est, licet in suburbano Santvico notabilis regnet pau- pertas. Bommeliae, ad oppositam Vahalis ripam, i tantum binive dabanlur casus, qui vel ipsi non ad cives pertinuere. Culenburgi autem ad Leccam ultima obtinuit in hac pro- vincia epidemia. Ibi initio Julii nautae famulus in nave, Roterodamo veniente, obiit, qui in insula amnica, e re- gione urbis, Candia, sepultus est, neque epidemiae origi- nera dedisse videtur. Haec qua via accesserit, latuit; sed 25 Jul. demum in urbe potatorera opiflcem abstulit. Dein per niensem Julium 11 aegros afHixit, abhinc rarior facla , ad 26 Aug. usque non nisi i5 praecedentibus aegris addens. Tum destitil, donec 14 Nov. unum et solum peregrinum, in hanc urbem venientem, ex vita tolleret. Aegrorum ergo sum- ma fuit 28, quorum defuncti sant lo. Complures eorum operarii erant in fabrica sedilium parandorum. |
|||||
|
i;)7
§ 24» De Cholera in Brahanlia Septenlrionali
et Zelandia.
Ante quam ad Hollandiam Septenlrionalem tendimus,
australis haec patriae pars invesliganda Tidetur, quo
Cholerae regnum prope niajora patriae nostrae flamina
absolvamus.
In Brabantia Septenlrionali jam 3° Jul. Gertrudoberga
et iy° ejusdem mensis Sevenberga afficiebantur, altera ad Dongam, ad Mercam altera , quae utraeque in Mosam cffluunt, non procul ab ipsa Hollandia, sita. In illo oppi- dulo primum naula, pridie Roterodamo advena, dein alii 9 aegri notati sunt, qui oranes obierunt , in hoc 49; quorum decesserunt 18. Tertia autem his urbs accedit, quae Mosae per fluviusculum et per frequentissimum hominum coramercium HoUandiae Meridionali jungitur. Nolabilem enim epidemiam hoc anno ferebat Sylva Ducis, quam praecedenti sero demum , neque adeo vehementer affliclam vidimus. Praecipue hano epidemiam noTi ex seriebus aegrorum, in nosocomio a doet. willemier eu- ratorum, qui et illas mlhi humaniter illustravit. li» autem oerte major aegrorum pars continebalur. Morbi origo satis obscura restitit. Die autem 31 Jal.
primi aegri. Cholera paralytica decumbentes, in nosocomio recipiebanlur. Sexagenaria erat, in ita diclo Uilenburg, et miles, in platea Jïinthamerstraat habitans. Continuo autem inter praesidia increvisse morbus videtur, quum ex 22 primis aegris, ad 1 Aug. usque in nosocomio ha- bitis, 10 accessissent, partim ex diversis conluberniis mili- taribus, partim ex variis nosocomiorum cubiculis; erat et tormentarius, Leida Teniens. Itaque non ab uno punclo, nti anno proxime elapso inter praesidia Bergo-Zomana , sed. a pluribus initia cepisse morbus videtur. Neque tarnen per Julium et Augustum ad plenum vigorem pervenit. Quod |
||||
|
i58
sequentes aegrorum mortuoruinqae; ad Ministerium publi-
cam delatoruin, numeri, licet imperfecti, salis declarant: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Galmen epidemiae a medio Septembri ad medium Oc-
tobrem fuisse videtur, ad quod 160 aegri et 100 mortui relati sunt, major ergo omnium pars. Quod et nosocomii receptioni apprime convemt, quae eodem temporis spatio i4o aegros attingebat. Hinc autem simul confirmalur, numeros exhibitos epidemiae extensioni inferiores esse. Ipsi magistratus 89 funera illis addiderunt, adeo ut aegrotan- tium numerus ad 87 i adscenderel, quorum decesserunt 264. Hoc constat, in nosocomio adfuisse 252, quorum 4* mortui demum eo pervenerunt, 106 autem reslituti sunt. Eorum 5g ad milites pertinebant, quorum decesserunt 27: praesidia autem inilitaria, etiam hoc anno , 4 f^''^ millia attingebant. Reliquorum erant 83 viri, quorum 5o, et loof'eminae, quorum Sg obibant. Laborarunt autem, ex a4a hisce aegris, 29 Diarrhoea cholerica, 96 Cholera erethica, 92 paralytica, 25 Typho cholerico. Saeviit epidemia imprimis ad exituro urbis Hinthamen-
sem, ubi et anno priori illam exortam esse antea diximus. Hic et alia vehementer af&ixit angiporta, et imprimis ita dictum Kloostergang. Ibidem contubernium S. Jacobi situm est, in quo i3 milites affecti sunt. Porro prope portum, ad exitum urbis Orthensem, turn et ad tertium urbis exitum, in vicinia plateae Tolbrngstraat, viguit. His autem locis diverso tempore ad vigorem pervenit. Sic Auguslo prope Portum, Septembri demum et Octobris initio in occidentali urbis parte maximum attingebat. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Neque tantum pauperiores, urbisve fines attigitj vel
angiporta, quibus ad internecionem usque subinde in- haerebat, uli v. g. vulgo dicto Pulgang ; verum et ipsum urbis centrum aggressa est, multosque ditiorum ad orcum rapuit. Epidemia baec, licet gravis, intra urbis tarnen moenia
sese continuit. Certe in vicinia Sylvae Ducis tantum notati sunl pagi Vugt, Rosmalen et Michielsgestel, quorum illi non nisi unum, hic 4 aegros babuit. In Boxtela, inde a 2 3 Sept. ad Octobris finem , 7 militum 6 denali sunt, totidemque ex 9 civibus afFectis. Endovia, a fine Septem- bris ad Novembris initium , 18 aegros exhibuit, quorum iSdecessere. Reliqua vero provincia fere integra a morbü mansit libera. Scil. Bredae, referente doet. naeceli , i tantum militum obiit et ex 5 civibus aegris 1 ; in vicino pago Etten g Jul. nauta Roterodamensis decubuit et dein non nisi 3 aegri observati. In pago Oosterhout unum 9° Aug. funus notatum. Sic et inter milites, qui in ae- stivis degebant, prope Reyam 5, prope Orschotum, i tan- tum aeger observatus est. In singulis autem his castris stativis 9 millia circiter degebant. Tandem, nt occidenta- lem provinciae partem lustremus, in vicinia Gerlrudobergae, Raamadonk et Veen m. Julio unicum recensuerunt funus, Waalwyk autem Augusto 7. In Sevenbergae proximi- late, Julio et Augusto, 1-5 aegros habuerunt Steen- berga, Oudenboscli, Diuteloord. Bergo-Zoma adnume- ratur locis non infestatis. In affini Zelandia vel hoc anno paucissimi aegri obvii
erant. Middelburg! enim licet 39 Jun. et dein i3 Aug. 1 aegri occumberent, Roterodamo venientes, non tarnen increvit epidemia. Similiter Zirixaeae , in urbe Goes et in Houtenissa mense Julio, nee non Flessingae Septem—, bri 1-4 casus observati, quin in uUo horum locorum |
||||
|
i6o
incresceret malum. Contra, in ï'landria Zelandica Iria
fuerunt loca, quae aliquot aegros cuntinuerunl. Hulstae enim 24 Jul. et Axellae biduo post miles afFeclus, quem illa in urbe 17, in hac 7 ex praesidiis secuti fuere. Illorum i3, horum 4 decesserunl. Fere unice militibus se morbus contiuuit. In sola enim Hulsta 2 inler cives censentur funera. Hlc loei 20 Sept., Axellae medio exacto Augusto ultimus afficiebatur aeger. Pagus autem pauperculus, in vicinia silus, vix ultra
i4oo incolarum, Grauw, inde a 19 Jul. epidemiam tulit, de cujus natura dissensus fuit. Hanc explorandi cupidus, benevolas accepi lilteras a doel. janssen, cui, Axellae feliciler medicinam exercenli, publica auclorilate mandatum fuit, ut examinaret epidemiae indolem et mi- seris subveniret incolis. Deprehendit autem multos eorum Tomitu, diarrhoea, lipothyraia, Tirium cito defeclu, spasmis varii generis, siti inexslinguibili adeo graviter afifectos, ut saepe jam intra i-4 dies decederent. Ma- teries ex ore evacuata viridescens erat, ex alvo grisea. Deeral autem plica cutanea et suppressa urinae secretio. Qaapropter Vir doet. morbum declaravit pro Febre bi- liosa putrida Veterum , sive Typho maligno Rocentiorum , qualis huic regioni non infrequens est. Repetiit illum ab aestuante coelo, aqua depravata, quae quum in puleis salita tantum prostaret, petenda erat ex fossis paludibusque, porro a viclu ex piscibus etmytilis, humilibus domiciliis raari ad- sitis, incolarum inopia. Quos accedens observarat aegros, plerique revaluerunt. Relati autem ex officio ad integram epidemiam fuere 53, eorumque 34 raorlui. Judicium equi- dem hac in causa ferre non possum; hoc autem afiBrmandum est, tum egregia Viri doet. cura consilioque, tum libera- litate Zelandica, quae inopiae prospiciebat, depulsum a miseris medio jam Augusto fuisse malum. |
||||
|
i6i
S 25. De Cholerae disperaione per Hollandiamifiant
Septentrionalem. mi, . i-navmvi: tio<: Harlemi primura hoc anno epidemia observabatur. Ibi
3 Jul. vir afficiebalur, qui in salina tenipestatem calidam ebulyrato lacte , streaue ingeslo , temperare, meiubraque, a gravissimo labore lassa, lapideo fundo incumbens, somnu recreare studuerat. Fere simul alia in urbis parte se morbus declaravit. DocU autem van besihelgn , qui hano illustrare epideraiam mihi benevole voluit, sibi persuasum esse affirmat, eos iuter aegros nuUum obtinuiase coiitactum. Idem et inde concludit, murbum haudquaquam hoc anno extrinsecus in urbem esse illaluin. Epidemia eodem nunc loco exoriebalur, quo anno prae-
cedenti, scil. ad ita dictum Burgwal, ubi et utroque anno praecipue saeviit. Urbis pars est, aëri satispervia, Terun— tarnen paulo humilis et laudahili destituta aqua fontana, quae reliquae competit urbi. Pauperiorüm fere est habita- tio, unde et alii sordium fontes acceduut. Ibi looi enim prope civium domos , vel et in iisdem , saginantur porci. Tandem eo tempore notabilis ibidem erat ossiura collectie , quae, a carne male depurata, foetorem spargebant in- gratissimum. In reliquos urbis vicos manifesta erat, ex Viri doet. testimonio, morbi per ipsos homines propagalio. In iisdera domibus plures fere aegros proslernebat. Solos tarnen pauperes petebat, vix unum et alterum mediae classis incolam. Sequentes aegrorura mortuorumque numeri, ex officie
fuerunt exhibiti inde a 3 Julii: |
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
i6.
"2. '■>
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
. -i
Dein sub fiuem Septembris a etiamnum casus observa- |
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
--^
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
ifi
|
>2
|
||||||||
|
banlur, adeo at integra epidemiae extensie loi aegros
non supcraret, quorum vero 65 decesscrunt. Morbi enini decursus magis erat acutas atque letalis quam aniea. Ae- groram 20 ad JuHum, 65 ad Augustum, 16 ad Septembrem perliaebant. Peregrini auteni 4 i's annnmerati snrit. Amstelodami epidemio paulo post Harlemensem erupit,
9 scil. Julii, quo tarnen mense vis increTil (i). Prima aegra feaiina erat, TÏvens in orientali urbis parte ad Yae aggerem [Hoogte van den KadijkJ, ubi novarum series est domnscularuin , nitide oonstructarum, quarum incolae ad inferiores quidem civium classes , non vero ad plebem pertinent. Postridie in platea Riddersiraat eodem morbo rir decedebat, ex captivitate Gallo—Francica rednx, qui Roterodami aliquot dies degerat, nee non in platea 1° Gouds- bloem-dwarsstraat jmella, ültrajecto veniens. Quarta aegra lena erat ex platea Handhoogstraat, cui , 5 diebus post, in eodem loco, femina operaria succedebat. Porro inter pri- mos aegros nauta Roterodamo el miles per roissionem Da— ventria veniens , notali sant. Quod autera praesertim me- morabile est, eo loco, ubi primara fuisse aegram diximus, brevi increvit epidemia. Inde a 2 i Jul. ad Angusti ini- |
|||||||||
|
(t) Ad" epidemiam Amstelodamensem hujus anni illustranjani mihi
inserrieruut series aegrotantium, in nosocomio speciali Oude-Mannen- huia cutatorum, quas officioie niihi concessit doet. v. hossem, delega- torum , quibus cura urbis medico-pulitica mandala est, grapbiarius. £x anuotationibus , ad eandem Aucloritatem relalis , de prirais aegris, ducla est epidemiae origo. lilas, eonsentiente Viro doet., mihi exploravit doet. MyE, cui et accuratas relationes gratas refero de institutorum publicorum, duraote epidemia, fatis. Ejusdem Viri peritissimi amicus erga me animus epidemiae iadolem ex obsarrationibus clinicis mihi patefecit: scilieet, una cum coinniilitone Dostro c, j, tjIK cooth, nosocomii, quod citarimus, Choterae dettinati, etiam hoo anno , curam gessit. Deuique de nosoco- mio Israëlitico beueïolas accepi Ulleras doet. VAH her , qui utroque anno illi praefuit. |
|||||||||
|
i63
tiam usque complures illic incolas, ex 3 familiis sibi proxi-
niis, prostraTit, quorum 6 in nosocomio curati sunt. Quoad epidemiae incrementum, quaeJulio3i tantum
corripuerat, per Auguslum 345, sequenti inense aSo, Octobri denique 54 occupavit incolas. Elenim ad Ministe- rium publicum sequentes delati sunt aegrorum atque mor- tuorum numeri inde a 9 Julii: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Aegrorum ergo summa fuit 660 , quorum deeesserunt
397. Unde concludcndum -videtur , epidemiam dimidio fuisse minorem, quam anno praecedenti, quippe cui cal- culo mortnorum numerus exacte respondet. Verum non integra numeris oxhibilis continetur. Ulam tarnen prae- cedenti lunge cessisse, probabili calculo confirmalur. Sci- licet A. i832 qualuor patuerant nosocomia, quibus 655 aegri curabanlur, contra hoc anno duo sufFecerunt, alterüm media in nrbe [Oude-Mannen- en J^rouwen-Huis), alterum Israëliticum in ita dicto Roeterseiland, quibus simnl sumtis 347 tantum aegri recepti sunt. übi ergo proportionem, quae anno praecedenti inter aegros, in nosocomiis domique cnratos, erat, et nunc assumere licet, eorum integer nume- rus 800 aestimari poterit, quorum, ralione mortalitatis, quam epidemia hoc anno Amstelodami ostendebat, 480 mortuis accenseri debent. Funerum ergo, a Cholera deri- vandorum, numerus 3oo-4oo minor fuit, quam anno priori. Unde faclnm est, ut mortalitas anno i833 infra solitam maneret normam et fere 700 distaret ab anno praecedenti. Scilicet medius terminus mortalitatis annnae II*
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
.^^.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i64
ab A" iSaS-iSSa Amstelodami est 7291 (1). Anno vero
i832 ibidem 7822 et A. io33 modu 7128 occidcrunt. Denique, ut huic calculo finem iinponanius, notabilis est differentia iuter lelalilalem aegrorum, in nosocoraiis re- ceplorum, el reliquorum , quatenus annotati sunl. In no- socomio nempe raajori ex 288 aegris servali sunt 142, ■ in Israëlitico ex Sg 24, doini ergo ex 3i3 non nisi 98. Unde sequitur, ex 100 aegris in altero nosocomio 49; i" altero 4' > dorai vero non nisi 31 restilutos esse. Quoad Cholerae per Amstelodamum dispersionem, Israë.
litarum vici, qui epideraiae priori dederant originem, nunc serius affecti fuerunt. Quantum saltem comperi, 3o Jul. demum feinina in angiporto Klompegang plateae Lange-Houtsiraat afficiebatur; initio Augusti in platea/o- denkerksiraat 4 ex una familia successive obierunt. Dein et in Iristes epidemiae prioris sedes, Marken, Balavierstraat, se propagavit Cholera; sed moderate tantum. Hinc igitur factum est, ut medio tandem Augusto nosocomium Isrjëli- tarum palefieret, in quo primi aegri 16" hujus niensis reci- piebantur. Hi accesserunt ex plateis ultiraum excilalis, quae ejusdem mensis decursu pluresaegros exbibuerunt. Genera- lim autem Israëlitae, vel epidemiae ratione habita,parum jac- turae fecerunt. Qui enim ininsulaRoeteri curabantur, anno praecedenti y efiiciebant omnium aegrorum, nosocomiis re- ceptorum, nunc vero non nisi ^. Idem et de ila dicto Jordaan valet, imprimis de nefastisillis Go«d*è/oeiwjracA<et -straat. Multi autem referuntur ad ii'aHewiwrjf, Ridderstraat, Jon- kerstraat, Raamgracht, Palmstraat, Laurierstraat, al. Si quae differentia inter epidemiae dispersionem utro-
|
||||||
|
(1) Vid. Staatscourant aS Mei i833. Tenendum est, malos boe
deceiiniu annos contineii, y. g. A. 1826 et 1827, l"'''"' 8808 et Sa^o niorlui accensentiir. |
||||||
|
i65
que anno indicanda esset, coneludam , nunc eam non adeo
in quibusdam vicis fuisso concentratain. Quod Tcro de siugulis doniibus haudquaquam valet. Intcr familias enim domusve, ex quibus aegri in nosocomio mojori curali sunt, 3i deprehenduntur, quae duos , 11 quac tres, ^ quae quatuor habuerunt aegros. In domo, canali Looyersgraeht assita, in qua infantes collocnntur, quorum parentes in nosocomio aegrotant, pars erat a reliquis separala, ad re- cipiendos infantes, quorum parentes Cholera laborabant. Infans autem ex seclione non suspeota priraum medio Sep- tembri corripiebalur, dura in schola pauperuni publica degebat, quem sex intra quatriduum sequebantur infantes ex seclione suspeota. Ceterum in gerontotrophio, ad Amstolara silo , 4 'vetu-
lae, intra'2 nychlhemeros, Cholerae succubuerunt; in combinata detentionis et justitiae domo a ig-So Aug. 6 ex detentis affecti, quorum 3 obierunt: unus eorura aS Aug. Horna venerat. Eodem vero tempore et aliis hujus domus incolis frequentes crant diarrhoeae. In orphanotropliio R. C. puer, in ergastulo autem vel nemo , vel i-a modo af- fecti sant, quod quidem non satis accurate perdidici. Inter praesidia mililaria 2 tantum Augusti exitu affecli, eorumque i succubuit. Plurimi aegrolantium vel hoc anno ad pauperiores perli-
nebant, quidam et ad meliores civium ordines. Quoad eorum munera et opificia , inter viros bajuli genilique iterum ex- cedunt, quorum 21 in nosocomio recipiebantur. Inter 120 feminas, ibidem curatas, quae i5um aetatis annum exe- gerant, 26operariae, i5 quae depurando domus victum quaerebaut, totidemque sarlrices nunierabantur. Etiamsi autem ad partialem modo conclusionem ducere videatur, eosdem tarnen in nosocomio raajori receplos, juxta aelatem el sexum , distribuere liccal: |
|||||||
|
i
|
|||||||
|
i66
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Denique, qui egregiam edidit prioris epidemiae Amstelo-
damensis symptomatologiani (i), doet. bive mecura coramu- nicavit, in genere hoc anno morbi eflSgiem a praecedenli non fuisse diversam. Spasmi, quandoque iramanes, aegros pluriraos, imprirais adultos, torquebant, qui tarnen ad pro- gnosin minus faciebant. PJica cutanea, manusque lotricum instar rugatae , non erant minus , quam antea , frequenles , sudor ut pliirimum frigidus. Sedes cruentae tarnen, quae priori anno vigesies observalae erant, nunc sexies modo notatae. Inler morbos secundarios saepe observabantur, Julio maxime, Augusto et Septembris initio, affectiones systemalis biliosi, iniprimis hepatitis, quae strenuam an- tiphlogosin requirebant , semel et inflammatio vesicul ie felleae, seclione reperta. Ncque deerat Typhus cholericus, quo i6 laborarunt, eorumque iSexstincli sunt, reaclione scil. imperfecta. Praeterea i feminae, quae jam portum occupasse videbantur, subito apoplexia sublatae, tres aliae in statnm adynamicum dclapsae, quarum i per corticem restitutae. Pecloris item inflammatioiies secundariae oflFen- debantur. Puér pericarditide, alii 2 aegri peripneumonia exstincti. Tertia femina a pneumonia revaluil. Praeterea aeger, reconvalescens a Cholera , phthisi tuberculosa, alius laryngea exstinctus; in utroque phthisis acuta dicen- da erat. Exanthema post Choleram bis modo visum. Metho- do excilaiili muiti, vel ex pessima conditione, emergebant. (i) Dus. inaug. de Cholera Asialica. Traj. ad. Rh. i833.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
167
lu AiDstellandiaab Augusti fine epidemia i6corripaii in
's Gravelaiidia aegros. Eorum primus nauta erat Amsielo-r daraensis, 7 auteni succubuere. Ad eosdera Hollandiwé fines, Ultrajecto vicinos, Augusto vel Septembri i—3 casus obvii in pagis Laren, Uithoorn, Kortenhoef, Sloten, Ank«^ Teen, 7 in pago Nieuweramslel. Muda, Wesopuni et Naar- denum a morbo libera restiterunt. In Harlerai vicinia Sparnowouda, Sparnodamum «il V«lsa
non oinnino Cholera vacarunt. In loco primum exxsitato a medio Julio ad Augasti inilia 5 funera, in reliqois unica sese obtulere casus. Jam vero, si Yam trajiciamus, Choleram et in bor-eali
Hollandiae plaga offendimus. Primum hic Sanae ripae spectandae. Terra laxa est, nee lapidea fert aedificia, aër , humidus , innumeras luolas agit velares , incolarum phlegmaticum genus est, at industria et munditie speot»- tissimum. Sic profecto unica haec existit in toto orbe regio. Quae fluviusculo adjacent, loca ab urbe patuia Sanodamo inde ad pagum Saandyk usque continua serie ad ripas disponuntur. Hic autem medio Julio in pago Koog coepta videtur epidemia, Augusli iuitio proximnm Saandyk , medio hoc mense ipsum Sanodamum aggressa, donec, paucis diebus post, in Weslsana appareret. Ëtiamsi in singulis his locis modice tantum vigeret, in iis tarnen simul sumtis plnres aegri recensiti, quam in inlegra Wa- terlandia. Scil. in pagis Koog et Saandyk qui sioguli cir- citer bis mille incolas habent, non adeo diversa fuit epi- demiae extensie, quippe quae illo in looo 87 aegrorum 18, in hoc 35 affectorum 21e medio tulit. Duplex fere aegro- rum mortuorumque numerus (68 et4o) Sanodami recensilus, dimidius (i5 et 9) in Westsana, quorum illud fere 11 millia incolarnm habet, haec populatione aceedit ad praecedentes pages. Levins ergo his affecta sunt. Quoad epidemiae in |
|||||
|
.,.>,-<-.
|
|||||
|
i68
liisce locis finera, in pago Koog, ubi coeperal, primum
terminata est, medio scil. exaclo Septembri, paulo post in Westsana; in binis reliquis ad Octobris iiiitium perstitit. A sinistra Sanae ripa, vel et.in Walerlandia, quam anno
priore Cholera satis acriter vidimus Tcxatara, nunc parca observata est. Paucissimi enim aegri reeensenlur Edami et in Buikslüta , Oostsana, Scbermerhorna , de Ryp , Broek , unici tantum Purmerendae et in Beemstero. Evidens ergo est utriusque anni discrimen. Qualis epidemia anno priore ab orientali hujus plagae parle, talis hoe anno ab occi- dentali obtinuit. Ulo anno in Waterlandia (paulo laliore sensu) 120, hoc 33 aegri observabantur, quorum diraidia fere pars decessit. Ad Sanara contra priore anno 5, poste- riore 148 aegri recensiti, quorum major pars abiit. Hornae, dum agebantur nundinae, apparebat Cholera.
Primum, i4" Augusti, in domo inclusionis sese prodidil, in qua eo tempore 360-870 detenti erant. Nullam raorbi causam invetiire potuit doet. v. n. bebg. qui hujus instituti curam medicam exercebat et benevolenlissime raihi retulit epidemiae decursum. Vel et per longum tempus novi eo non acoesserant delinendi. Jam Tero , quovis nychthemero, accurata licet prophylaxi adhibita, 3-4 in carcere Cholera corripiebantnr. Sic in hac domo 36 Cholera eretbica et paralylica laborarunt atque i5 decesserunt, ut ne 9, diarrhoea cholerica affectos, in coniputum redigamus. Decima ergo incolarum pars decubuit, qnantus numerus in nullo alio niajore patriae noslrae instituto aflFectus est, eo magis mirandus , quum in ipsa urbe vix adesset morbus. Hinc enim 16 tantum ex officio notati suut, pauperes ora- nes, quorum 10 decesserunt. Fine Septembris terminabatur epidemia. Denique, uli in patria nostra inter piscatores, ad mare
Germanicum vivenles, exorla fuerat Cholera, ita et inter |
||||||
|
iriv-'^a^ïiw***»''*;
|
||||||
|
-.„-.^.-sw^W ..:_:;■'
|
||||||
|
i69
ejusdem generis homines nunc occidit. Primo enioi No-
Tcmbris, quuin integram fere patriam reliquerat lues, po> talorem cepit, pauperem Tirum , in Egmonda niari assita, et poslridie e medio tulit. Dein a 3-5 Nov. 12 ibidem ag- gressa est incolas, quorum fuerant 4 feresemper in contacla cum aegro primo, alius autem mortui laverat Testes. Hi ultimi cito decedebant. Increvit jam epide mia , Decembris initio terminata. Ex 84 aegris 28 e \ita rapuit; satis ergo mullos, si teneamns, incolas in hoc pago laoo tan- tum haberi. Complures infantes afficiebat, neminem autem nisi ex inferiori classe, cujus in genere doniicilia erant immundissima. Hinc etiam pagi partem magis a via rece- dentem, non secus ac in Sceveninga, afflixit. Quae de hac epidemia novi, humanitati debeo doet. de sonnaviixe, Praesidis delegatorum , quibus in Hollandia Septentrionali medicina publica committitnr. Hic quotidie AIcmaria hanc epidemiam visilabat. ' ■ Ut Tero ex dictis concludamus, apparet, nunc ad paulo
majorem latitadinem , quam anno praecedenli, pervenisse epidemiam , ad Frisiam Occidentalem adeo penetrantera, Non secus autem ac antea, ab Yae ripis inde in superiores 86 tractus panlatim dispersit. § 26. De Cholera in provincia Trajectina.
Trajecli ad Rhenum (1), dum nnlli morbi epidemiam
annuntiabant, 8° Jul. sagittarius , ante biduum per naTem (1) Ad elliciendairi linjus epidemiae historiam series ex oflicio habitas
adhibui, quas eadcm, ac anlea, buiDanitate niitii cODcessit civitatis Magi- straius. De militibus afüictis benevole suas annotaliones mihi suppe- dilavit cl. ALBXAiJDER. Alia quaedam de industria investif^avi, qua in causa muUum debeo Viris doctt., qui hac ia urbe medicioam factilant, imprimis doctt. p. J. BLOH, V. D. HEDVEL et comuiUitooi nostro amic. G. bboers , qui vico maxime alHictoMopem medicam attulit. Alia ex observatis in noso- comio 73 aegris , quorum milii cum amic. K. A. ROHBAcn cura mandala erat, ducere studui. |
|||||
|
\,
|
|||||
|
.BlmicamSylvaDucis redux, ubi turn nondum exorta erat
Cholera, gravissiine hac afflictus, eodem decedebat die. Aegrum ipse observavi. Juvenis integer erat, qui nullam aliam morbi causam accusabat, nisi quud in itinere, aestu- ante coelo, sitim frigide aquae haustu paulo plenius restin- xerat. Morbum autem suscepit subiitque in nobili quadam domo, ubi anteafuerat famulatus. Triduo post, V. D. mi- nister, venerandus messchabrt , qui Roterodamo venerat, ut in hac urbe raoraretur, eodem morbo aflFeclus, in gra- yem patriae cultusque divini luctura citissime diein- obibat. Postridie tertius aeger, ex nave Leydensi Teniens , morbo .in itinere suscepto, in nosocomium, ad Choleram instrue- ftam, Iraductus est. Ilic autem servabatur. Jam silebat morbus, donec 20 Jul. 2 decederent sagit-
larii. Alter ante biduum per evacualionem Sylva-Ducis in nosocomium militare temporarium ( fFillemskazerne) de • latus erat, reconvalescens ab alio quodam morbo. Alter iter Amstelodamo per hanc urbem faeiebat; decumbens autem in taberna extra portam PFaardpoort, in nosocomium militare transportatus est. Sequebantur, inter milites, 28 et 24 Jul., duo aegrorum custodes, nee non, postridie, tormen- tarius, item per evacuationem in nosocomio Trajectino de- gens, atque miles vicarius, qui eodem die ex domo in- clusionis liberatus erat. Hic autem soliis conira militum restitutus est. Quoad cives, hisce diebus duo tantum casus gparsi notabantur , iidemque leviore gradu, ita ut ex 11 primis in hac urbe aegris 7 extus advenissent, 2 ad aegro- rum custodes pertinerent, neque ullum inter cives funus daretur. Porro per integrum Julium rari erant aegri, quo scilicet
exacto 17 tantum nnmerabantur, eorumque erant 12 de- functi. Hos inter et 3 pertinebant vicini, quorum primus 25 Jul. corripiebatur, quum aWi obstipationem pilulis aloë- |
|||||
|
1£^.
|
|||||
|
171
licis solvere tentasset. Sagittarius erat, pridie per Sylvam
Ducis et Goricomium ab exercitu advena. Aller uterque sibi proxinias habitabant novas domusculas , in pleno fere aëre retro oomoediam aedificatas. Praeterea , in suburbio prope ita dictum Sterrebosch vivens, operarius in laterum coquina eodem illo 25° Jnl. etinfans in platea Potiestraai 29 Jul. Cholera obierunt. In neutro erat contactus suspicio. Uaec aulem prima erant inter cives funera. Vel et Augusli initio epidemiae increraentum vix con-
spicnum erat. Inter paucos autem, qui afficiebantur, eques hastatus erat et operuru redemptor, uterque Amstelo- damo veniens et extra porlaui Waardpoort in taberna decunibens. His item diebus primi inter vici hujus snb- urbani incolas aegri visi sunt. Generatim , cum inter cives, lum et inter peregrinos, primi hoc anno casus in septen- trionali urbis parte acciderunt, dura in raeridionali, in qua priori anno exorta fuerat epidemia, 1 o" demum Aug, incolarum unus aificiebatur. ,. , :. 1 ■; ,;? Quarta tandem hebdomade, a primo funere inde, con-
tinuüm epidemiae incrementum fieri coepit, quaeipsa non nisi 2 1° Aug. maximum suum attingebat, quo die 15 afiFecil. Ad Septembris initia quotidie fere in hoc numero substitit. Etenim aai Aug. ad 3 Sept. iSa aegros corripuit, quo quidem a septimanarum spatio omnium aegrorum contine- batur pars major. Scilicet ad 8um Oct. usque per tri-- mestre spalium , quod epidemia duravit, inter cives , una cum peregriuis, 34o aegri recensiti sunt, quorum igS morti occnbuerunt. Inter milites eodem tempore laborarnnt 18, quorum decessere 14. Summatim, praeter aegros ad Ju- lium relatos, Augusto decubuerunt 224 j quorum iSS, el. Septembri 117, quorum 53 denati sunt. Horum aegrotantium morluorumque sequens'est, ab ini-
tio inde, secundum hebdomades dispositio: , .. |
||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Monenduin autera, mortuorura numeros, quum ex ipsis
aegrotantium seriebus ducti sint, ad aegros illos, quibus apponuntur, perlinere. Ilaque ex hac serie difFerenlia lela- litatis pro diversis epidemiae periodis eifici potest, patetque, quantum haec Auguslo atque Septernbri differret. Quod quo aceuratiusaestimelur, determinavimus, maximam morbi letalitatem ab 11-24 Aug. fuisse, quo temporis spatio ex 108 aegris 82 übibant. Ante dies illos ex 47 «egris 28, poslquam exacti erant, ex 202, ad epidemiae fiuem usque affectis, 9^ vita cesserunt. Ilaqueex 100 aegris in epidemiae exordioGo, in ejus incremento primoque culraine y 6, in ma- xima ejus extensione ac deoremenlo 48 tantum decedebant. Numeros exhibitos, saltem mortuorum, salis accuralos
esse, mihi persuasura est. Scilicet m. Julio ad Statum ci- vilem exhibiti sunt ■gS,. Auguslo 248, et Septernbri 1^5 mortui. Excessus ergo mortalilatis his mensibus prae ter- raino medio, quo et niililes continentur, (vid. pag. 88) erat 225 , qui slragi, Cholerae adscriptae , 207, apprime respondet, praesertim si attendamus, Septembri jam mor- billornra in hac urbe coepisse regnum. Cum aliqua ergo certitudine ex iisdem fontibus morbi per urbem disper- sionem eruere, annoque praecedenti coraparare licet (i):. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
/l) Vid.p.Si. Quo facilius conclusiones, ex tabula ductae , eODspiceren-
lur hoc loco calculum mortuorum A. 183] rejieüi. Incolas autem reduxi ad initium A. i833. Scilicet, uon obstanle Cholerae reguo, populatio per A. i83a increinentura ceperat 207 incolaruni. Mensenulem Juoio A, i833 sa- gitiarioruni parsreversa, quorum uuiiierus erat Qj3, Hoc autem increiiien- tum ralione populationis per ricos dispescui. Exaegria exclusi suut milites. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
-J—__,^.^---.._—.—_:.—.--------Z~".jaT.,--......""^__''
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1,3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Itaque numerus aegrorura absolutus dimidiura attingit,
morluorum | eorura, qui anno praecedenti notali erant. Spoute hinc sequitur, pluriraos vicos nunc rainorem epi- demiae vim tulisse. Quod tarnen non valet de F, G, H, L, qui ipsi illi fuere vici, quibus anno priori maxime peper- cit epidemia. Unde consequitur, vicos, epidemia priore niiniine infeslatos, nunc magis, reliquos autem minus passos esse qiiain antea. Quod ipsum magis aequalem in- dicat epidemiae distribulionem. Hanc autem revera obti- nuisse numeri raortuorum docent, incolis proportionales, qui, quum antea a 0.4 ad i3.^ ditferrent, nunc inter 2.0 et 9.6 coniprehenduntur pro mille incolis. Imo vero major etiam haec difFerentia ratione aegrorum est, antea ab i .6 ad 37.5 extensa, nunc vero inter 3.i et i5.4 limitata. Siquidem numeros hosce pi'oportionales inter se com-
paramus, invenimus, hujus epidemiae maxima esse in M, D, C, L. Sequiintur E, A, H. Minima adsnnt in F, K, I, B, G. Omnium ergo maxime afilictus est vicus, in quo hoc anno epidemiae origo, aut saltem primura incre- mentum habebatur, a septenlrione snb ipsa urbe, extra |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
174
portam fVaardpoort situs. Vicus suburbanus K, ubi anno
praecedenli oriebalur epidemia, nunc seram deraum et admodum levem tulit. Contra magis afflictua fuit yicus suburbanus, ab occidente situs extra portam Catharinae sacram. Minima epidemiae eatenus conveniunt, ut etiam hoc anno vici, qui fere integri optimatibus competunt, F, G, in iis habeantur, argumento, epidemiam generatim et nunc pepercisse, quibus fortuna favebat. Idem et de terminis mediis valef, quae scil. inter maxima illa et mini- rea habentur, ea tantum difiFerentia , ut H hoe anno me- diis et B minimis accensealur, quod anno praecedenli inversa obtiniierat ratione. Hinc patat, meridionalem urbis partem hoc anno septentrionali cessisse. Diversa autem epidemiae distributie imprimis intelligitur, siqnidem hanc ad extensionem reducamus , quam anno praecedenti alti- gerat. Mortuorum numeros, hac ratione compulatos, in tabula notavimus. Sic liquet, A, B, imprimis autem C et K minorem , D, F, G, H, L, M majorem hoc anno quam praecedenti, E, I autem aequalem tulisse epidemiae po'rtio- nem(i). Ut ergo verbo coUigamus hoc respectu utriusque anni diversitatem, satis liquet, nunc septentrionalem et orientalem urbis partem citius et fortius, meridionalem autem et occidentalera serius et niitius epidemiam subiisse. Prouti anno praecedenti, sic el hoc loca quaedara obser- vabantur, ubi brevi temporis spatio complures successive morbum snscipiebant. Talia erant in parte suburbii M ma- xime ab urbe distante prope pontem Roobrug, in vico C angiportum Jlt;7^)oor<ye et, epidemiae initio, platea Potte- straat, in vico H Lautcersiraat aliaque plura. Haec autem |
||||||
|
(t) Ex siniili coaipulalione vicLts E hoc anuo 4^ babuisset aegros, quorum
numerus A. iSSaadSy tantum aJsceaderat. Quum vero funerum ratione iaversum oblinuerit, aequalis fere Cbolerae extcnsio utroque anno ibi ponenda videtur. |
||||||
|
I 73
rton conveniebant illis locis, quae priori anno erant impri-
mis visilata. Fainiliis item corapluribus domibusque gravius incumbebat noalunt, ita nl salis essent frequentes, ex quibu» 2-5 incolae decunibebant. Multa hujusmodi mihi inno- tescunt exerapla ; hanc tarnen quaestionem nunieris solvere non ferunt annotationes, quarum mihi contigit usus. Sic et generatim tantum enuntiare possum , domus antea Te- xatas nunc subinde tantum Cholerara recepisse. Confir- matus autem hoc iterum anno fuit egregius domiciliorum auxiliarium usus. Aedificia publica Cholera vacarunl. Aegri longe quidem plurimi inferiora tantum exercebant
opificia. Feminae plures affectae, quae corporis quaestum faciebant, Cuslodum autera, qui in nosocomio erant, neque aliorum, qui ibi continue fere degebant, quisquam affectus. Veruntamen ex mediis civium ordinibus , quiu et ex supe- rioribus tristia cilare possim exempla. Caeterum inter 281 cives aegrotantes, quorum sexum notatum inveni, ii4 erant viri, quorum 76, et 167 feminae, quarum 84 ex Tila abierunt. Quomodo inter milites initia egerit Cholera , dictum est.
Primum qui per evacuationem Tel missionem in hanc ur- bem Tenerant, affecli sunt, dein aegrornm cnstixles, tam demum ipsa praesidia. Inter haec enim 10° Augusti primus decumbebal. Exacto tarnen hoc mense, milites a morbo liberi restiterunt. Summatim eorum 5, aliis morbis affecti , Sylva Ducis aut Leyda erant transportati, Totidem ad praesidia nrbis pertinebant, ad quae et praetor militum referendus est. Custodes, ut fidimus, 2 erant; 4 milites, per missionem in urbe degentes, quorum unus domi occubuit, postquam matrem Cholera laborantem custodiverat. Addendum his est, praesidia urbis medio lermino per alterum hujus anni semestrium attigisse 1020, aegros, in nosocomiis militaribu* receplos, 800. i - |
||||
|
.76
Ex artis salularis successibus cum inter cives , lum inter
milites, concludendum videtur, epideiuiae indolera hoc an- no, quam praecedeuli, fuisse maligniorera. Quae si ex ae- gris, a nobis iii nosocomio, adversus Choleram instruclo, cu- ratis, dijudicaripossit, pessima erat. Huc enim qui accede- bant, majori parte Cholera paralytica erant afFecti, atque, stimulis etiam fortissimis ingestis nut applicalis, nullum indicabant reactionis syinploma, veruiu, aliquot lioris post, vita inigrabant. Attendendura auteni, ex 7 3 hujus nosocomii aegris 60 ad Aüguslum pertinuisse , ideoque ad primam epidemiae periodum, quam altera longe fuisse periculosio- rera antea dictum est. Hinc 46 aegri falo cesserunt, quo- rum 34 stadium algiduni non superabant. In aliis foedissi- mus erat Cholerae habitus; cyanosis imprimis alque algor snmmo quandoque gradu aucta. In aliis autem facies vix habebatur characteristica, sudor calidus, cutis vesicatorio respondebal; iidem tameu tardiorem non oppetebant mor- tem. In genere plica cutanea, vox cholerica, spasmi extre- niorum minus mihi videbantur constantes, quam antea. Mens autem in stadio algido fere obnubilata erat, non raro deliriosa, quandoque ad apalhiain deflexa , ex qua excitati, bene sibi esse, moribundi, aflfirmabant.Neque altero terliove morbi die cerebralia haec symptomata ubyia, ve- rum jam paucis post invasionem horis. Sectione autem facta, in hisce constans erat arachnoïdeae piaeque raeningisinjec- lio, vel et exsudatio seri notabilis ad hemisphaeria cerebri, rara in ventriculis. In eo4em illo stadio algido dyspnoea gra- Tis, imo subinde dulor lateris pungens erat; qua in causa san- guinis evacuationes locales cgregios usus praestabant. Dolores abdominis inflammatoriifere mali erant ominis. Evacuationes serosas, morbo proprias, nunc copiosissimas, nunc parcas, sedes cruentas ter observavi, quibus vero non praegressis, ter rubellutQ excrelura, tenuia replens, post mortetn inveni. |
|||||
|
:,^-..i_
|
|||||
|
'77
Methodi excitantis , quam in stadio algido fere indicatani
existiniabam , nunc fausli erant efiFeclus, nunc vero nulli. übi quosdam efFectus praestabat, plerique sanabantur aegri. Noxas ejusdem in doloribus abdominis gravioribus tantum expertus sum. Conveuiebat imprimis in adultis et declinante aetate , minus in adolescentia , contraiudicabatur infantia» Summae utilitatis erat, ubi racillabat aeger inler stadium contractionis et reactionis. Venaesectio in stadio algido nocebat; summum artis praesidium ad regundam reactio- iiera. Typhum oholericum nonies Cholerae, fere erethicae, succedentem observavi, bis tantummodo restitutum; nOn tarnen excitantium videbatur sequela. Denique freqneai- tes offendebantur morbi secundarii, congestiones imprimis ad cerebrum, ad pulmones, vel ad hepar, in febrem subirt-r flammatoriam , vel biliosam non raro auctae. Hae quidem omnes restilutae sunt. Vir autem post sanatam diarrhoearo eholericam , delirio trementi succubuit; femina ex Cholera paralytica subito per apoplexiam exstincta est, alia faciei erysipelate, alia dirissimis convnlsionibus; puella deniquö febre intermittente apopleclica, frustra per snlphatem cbi- ninae tractata. Plurimis adultis longa erat atque difficilis reconvalesceutia. Haec ad epidemiae naturara illustrandam nostro fini sufficiant. Pergamus in Ultrajecti rura. H h.'it) De reliqua provincia idem, quod de nrbe, valebaLGe*
neratim parciorem videbat hostem. Sio in Vreeswico , un- de anno praecedenti satis gravem prodeuntem epidemiam vidimus , nunc quidem 2^ Julii vir Roterodamensis ex— stinguebatur et tria praeferea funera observata suut; non lamen ulterius increvit epidemia. Amersfordia , qua verf hementiorem vix alia palriae urbs tulerat epidemiam , nunc non nisi unum sub Augusli finem habuit aegrum. Eadem im- raunitate et Iselosteinium videbaturgavisurum, quum mense Octobri paucos quosdam referret casus. Scilicet ab!8°,h»i»») ■ '. ., '^ ia.' .
|
||||
|
178
ad medium Novembrem 15 hic aegri fuere notali, quorum
I 1 decesscrunl. Priraa, vel saltem in primis , feraina erat robusta, du jus maritus ante biduura Anistelodamo redierat, pomis illic venditia. Mater sepluagenaria, quae ex pago Bannik huc cesserat, iiliam curatura, sana et inlrepida , codem die morbo decessit. ;.;' : _ ' ",, ,:■ ,;.•.■ Montfortii, refereiite humaniter exp. bombauu s'" , qui
illic artem noslram felioiter exercet, primum 59 Aug. mater familias affecta, qnae sordidam domusculam, in angiporto sitam, non relinquebat, nisi ut aquam ex Isela hauriret, ■vel ad aedem sacram prodiret. Dein, ultimo hujus mensis «Me faber lignarius decubuit, potator , qui praecedentem vix «overat, sedOudewaterae aliquot dies opificium exercuerat, nbi tnm vigebat epidemia. Eodem die et infans quinquen- ftis affectüs, otti extra fores limenque prodeundi venia non etat.'His successerunt femina, cujus maritus fabrum ligna- rium cüstodiverat, infans septennis, qui priori ludorum fn- **at socius, tum eliam proxiraa primae aegrae vicina, qnae hajic et curarat, et funeri operam dederat. Denique in propo- Hö, Taldéquam frequenti, infans decessit, trislemque scenam «5 Sept. femina claudebat, quae prae morbi metu se du- dttm intra parietes continuerat. Aegrorum igitur summa erat 8 , quorum decesseriint 5. Praeter ultimam, omnes inter familias numerosissimas obtinuerunt. Haec Iselanas urbes spectant. Ad Leccam Vicum Dore-
«tadam prorsns liberum fuit, Nee in Jaarsvelda et Lopik nisi unus Augnslo erat aeger. Prope Woerdenum pagi Kamerik,' Kockenga, Vleuta unum modo. Zegveld 4 habuit fnnera. Allior item provinciae pars morbo vacavit. In Amersfordiae ambitu 1-2 tantum casus notati in Bunschota, Soest et Rensvyouda. ■> ■ Verum ad provinciae limites, Amstellandiao oppositos,
(juodararaodo increvit epidemia. In Martensdico quidem * ,ï r |
||||
|
'79
Augusti fine et in Loosdrechlo medio Septembri nemo
praeter unum incolam decessit^ ad Yectam autem satis frequens erat Cholera. Hanc Praeceptor aestum., Vir cl. woiTERBBKK, delegdtïs ad sanitatem provinciae publicam tuendam adscriptus, accurate examinavit; quae autem ac- cepit, quo est benevolo erga me animo, mihi comraunicavit. In pagis Zuilen et Maarssen non defuit Cholera. Exp.
ïOBK s'^. per A.ugustum et Septembrem in illo 18 , in hoc 3 aegros curavit; ex quibus 8 defancli sunt. In Breukela apparebat Augusti initio, qnum nundinae annuae illic age- rentur. Primus aegrotavit vir, qui in circumforanea domo placentas distrahebat. Deinceps alii affecti, qui in con- tacta fuerant cum aegris, alii qui non fuerant. In medio pago 12 obierunt, et in his, quorum egestas haudqna- quam accusanda erat. Decesserunt in totum 32 incolae. Re- lati autem ad Ministerium publicum fuere in pagi parte Nyenrodae cognomine, 27 aegri, quorum i4, Sti Pelri 6, quorum 4 defungebanlur. In coquina laterum Cromwyk, pagum ipsum inter et Maarssen , plures fabri brevi de- cesserunt. In altera coquina plecht en Rijn, exadversum sita, cujus fabri commercio vitaeque genere apprime praecedentibus conveniunt, nemo affeclus. Doet. autcm TURK j'. annotavit, diarrhoeas et spasmos abdominales, iis diebus in Breukela fuisse frequentes, qui et aliis sese jun- gebant raorbis. Medio Septembri terminata erat Cholera. Porro ad Vectam Vreelandia quidem integritatem serva-
vit. In vico autem vicino, quod ad Loosdrechtum pertinet, den Bosch dicto, 8 domus ad aggerem, inter Loenam et Vree- landiam, sitae sunt adOrientalem Vectae ripam. Hic ex 7 aegris 4 occubuere. Primus Israëlita 7 Aug. corripiebatur, qui negotjando rura peragrabat. Ante biduum Amstelodamo reversus, noctem inquietam dormivit et, sudore irroratus , Vreelandiam tamen mane cum raercibus petiit. Eodem vero 12*
|
||||
|
i8t)
die Cholerae succubuit. Octiduo post ejus filia euiideiu
inorbum suscepit, cui tarnen evasit. Reliqui aegri a 21-26 Aug. accesserunt. Notare autem convenit, ante 7 Aug. non observatas esse in hoc pago diarrhoeas, quaeinde a 24 Aug. in quavis domo regnabant, maxime in iis, ubi ipsa depre- hendebatur Cholera. Infantes, plerumque absque dolore, subitu hisce afficiebantur, quae in aliis facile demulceutibus cedebant, in aliis frequentes patiebantur recidivas. Sep- tembris initio prorsus evanuerant. In vicinis pagis deerant raorbi vestigia. Haec autem debenlur acouralis annotatio- Uibus doet. BYflDE.
In Abcouda inde a i 2 Sept. 9 affecti sunt, quorum 2
deccsserunt. Denique ab occidente Vectae Mydrechtum per mensem Septerabrem aS aegros retulit, quorum 9 occubue- runt. Exorla Cholera est, postquam eo venerat vir, ab hoc raorbo Rolerodami restitutus. Viguit autem praecipue in- ter infantes. § 27. De Cholera in Frisia, Transisalania et Drentia.
Quam urbera anno praecedenti ultimara in nostra patria
adierat Cholera, Leovardia nunc in provinciis orientalibus prima epidemiam tulit. Scilicet Slotam quidem 18 Julii navis Roterodamensis pervenerat, in qua nautae famulus hoc morbo obiit, dum qui aegrum custodiverat, eundem ipse inorbum triduo post contraxit. Hoc autem loco non adeo epidemia exorta est, quum duo tantum alii eodeiu meiise corripereulur. At vero 22 Jul. Leovardiae in 2 aegris observabatur
Cholera, quorum alter, quod profecto memorabile, brevi ante Slola venerat, ubi suum opifieium per aliquod tem- pus exercueral, altera peregrina erat, circumforanea. Uterque in septentrionali degebat urbis parte, non procul a moeniis. Exacta septimana, primus in contubernio miles |
||||
|
i»i
|
||||||||
|
corripiebatur, postridie alter, 4 Aug. terlius. Ab huju9
autem mensis initio inter cives morbus prodibat, primum quidera in orientali urbis parte , dein 7 Ang. in septen- trionali-occidentali, postridie in occidentali, Non secus ac antea plebem vexavit, et quidem iis in locis, quae erant sordidissima. Quoties autem in ■vico quodam se pro- diderat, fere plures corripiebat, quod idem et de variis valait familiis, Fuit et medicorura unus graviter affeclus, qui revaluit; ejusdem autem famulus mortem oppetüt. ■ Neque hoc anno morbo ■vacarun't inslituta publica. In
aedificio pauperum R. C. decrepili 6, ultra septuagesiraum aetatis annum provecti, morbo succubuerunt. In domo de- lentionis poenali 17 vario gradu afïecti fuerunt, quorum tarnen non nisi 4 succubuerunt. Milllum 8 aegrotarunt, quorum dimidia pars denata est. Summa aegrotantium recensitorum 102 attingebat, mortuorum 61. Nonnulli au- tem non recensiti fuere, adeo ut numeri illi veris sint paulo minores. Duravit epidemia ad 18 Octobris. Reliquae Frisiae urbes hoc anno Cholera non laborarunt.
Quidam vero pagi ab ea non inlegri inansernnt. Huc per- tinuit mense Julio casus sporadicus, qui in pago Dronryp oblinuit, famuli scilicet pistoris. Hic, siraul ac evacuationes remisissent, ad suam familiam in naveLeovardiam traductus est, ubi paralytiee denessit. Reliqui ad nautas plerumque referuntur. Die enim 10 Aug. in Wierumo piscator cilo Cholera exstinguebatur, quem ocliduo post alter seculus est, et in vicino Ooster-Nykerk, sub finem Septembris, vector navis. Similiter in pagum Grouw die i4 hujus men- sis nauta venerat, morbo brevi occumbeus, quo dein intra 4—5 dierum spatium ig incolae affecti sunt, qui vel cum nauta, vel inter se comraunicationem habuerant. Eorum übiere 14. Quos inter et femina memoratur, quae iramediate, postqnam infecta stragula laverat, afficiebatur , eademque |
||||||||
|
"'«rr»''^"*'^^'
|
||||||||
|
1Ö2
|
|||||
|
nocle decedebat. In vicina Warrega 8 Oclobris femina
pauper obiil. In provinciae meridie 11 Aug. in pago Oadega, lacum
Tjeukennm inter et Slolanam, morbus apparuit, dein 9 afficiens, 6 tollens. Lemmeri 22 Ang, vir Sneca advena Cholera decedebat, dein 11 Sept. sagittarius, ab exer— citu accedens, denique 1 Oclobris nauta, in itinere per urbem, Non ergo, nisi peregrini hlc loei affecti. In pago Heereyeen 25 Aug, Cholerae funus recensitum est, quiii incresceret malam. Denique sub finem Septembris in pago Donkerbroek nauta in sua cymba hoc morbo periit, postridie filia adnlta , dein filius. Alius filius reslitutus est. Mater, cum 3 reliquis liberis junioribus, sana mansit. Haec sunt, quae de Frisia accepi a doctt. banga et a.
VITRINGA coütON. Apparet, hanc provinciam mense Auguslo et Septembri imprimis afflictam esse, at levius eliam quam anno praecedenti, si unam excipias Leovardiam, quae ta- rnen vel ipsa vix ultra Yö%ö populalionis araisit. In Transisalania item, non una rationa Cholerae de-
cursus differebat ab anno priori. Mense enim Julio, dum per inlegram fere patriam resnrrexerat, neminem in hac provincia afficiebat, praeter navis Roterodaraensis vectorem, in canali fFillemsvaart, prope pagum Swolleker- «pel, Epidemiara autem 7 Aug.primum recepit Swartslusa, Praecessisse bic aestatis initio influeniam , anlea dictum
est. Quam autem excepernnt diarrhoeae calarrhales, pi- tuitosae et biliosae , quandoque vomitu, fere seraper autem tenesmis atque doloribus colicis coinitatae, attamen facile sanandae^ numeroqne longc minores, quam anno praece- denti. Cholera sese primum apud feminam declarabat, quae in orientali hujus urbis fine habitabat. Swartslusa nempe ex tribus vicis, per exiguam distantiam separatis, constat, quae aequalcm fere incolarum numerum habenl. |
|||||
|
i83
Ia eo autem, quo nunc incipiebat, \ix increTit epideinia,
sero demuni raros ibi aegros afiiciens. Praecipue vero seces- sil in mediam urbera, ubi 33 incolae aegrotarnnl, fere sibi invicem vicini, In 3 harum domorum bini, in una 3, in alia 5 aegri observali sunt. Cui urbis angulo initio adeo inbaesit epidemia, ut non nisi a4 Aug. in occidentali urbis parte ofFenderetur, ubi deinceps ad 4 Sept. usque lo incolas aggressa est. Eadeni haec urbis pars Anno i832 demum afficiebalur , postquam 3o jam aegri in reliqua decubuerant. Ceterum hoc anno et epidemiae duratio brevior f uit, quum 4 Sept. jam lerminaretur , et minor aegrorura numerus, quorum scil. summa, additis quibusdam in navibus afEec- lis , 54 non superarit, dum eorum a6 occubuerunt. Erant 35 mares, 19 feminae; ai autem duodeciraura non alti- geraiit aetatis annum. Longe plurirai ad pauperiores per- tiuebant, ■vix enim 5-6 ad medium civinm ordinem reduci poterant. Saepenumero autem, teste doet. htkeb , cui descriptio exbibita grata referenda est, in pauperum aediculis, inter male nutritos incolas, arclum cum aegris commercium morbum post se trahebat. Denique primi hu- jus epidemiae casus maxime erant letales; memorabile au- tem est, spasmos exlrerailatum , qui anno praecedenti aegros raiserrime vexarant, nunc raros fuisse aut leviores. In opposita huic urbi Genemuda Cholera hoc anno deeral.
Hasseletum -vicinum et nunc eandem faustam sorlem habuit. Neque Campi vel Schoklandia, quae graves adeo iu epide- mia prima parles egerant, nunc afflicta sunt. Ad Vidrnm autem 9 Aug. in Dalfsa, 20 ej. m. Swollae et 26 Aug. Ommae apparuit. Ulo in pago ex 13 aegris n e medio tulit, intra 2 seplimanarum spatium. Swollae lente ad 5 Nov. usque protrahebatur; bic autem aegrorum summa fuit 86, quoTunl obierunt ^5. Ommae Septembris initio terminal», lo aegrorum 4 abripuit, Praeterea vero in Trans- |
|||||
|
-s^-«^
|
|||||
|
i84
isalania rix regnasse Cholera 'videlur. Cunerae et in Giet-
horna sub Augusli finem unicum fuuus adfuit. Alraeloae inde a 26 Aug. 7 funera notata. DaTentriae denique non raagis , quam anno praecedenti, Seplembri 3 aegri tantum observati sunt. Longe ergo minor, quam anno praecedenti, etCholerae inhac proTinciaextensio geographica fuit, et in singnlis locis (una forsan excepta Dalfsa) efficacia. Scil., quum antea in integra provinoia 480 aegros corripuisset, quorum decesserunt aaS, nunc non nisi 97 ex i65 aegrotan- tibus e medio sublati sunt. De Drentia fere disputari possit, quo anno niinorem
fecerit jacturam. Quam quaestionem si e seriebus, ex officio habitis, dijudicare licet, Annus i833 praegresso fuit etiam inferior. Huic enim 3o , illi competunt tantummodo 21 funera. Meppelae et in Smilda 12 Aug. coeperat, illic inlra ejusdem mensis cancellos retenla, hic initio Septembris finita. lUa in urbe ex i5 aegris defuncti sunt i3, in Smilda 4 ex 5 aflfectis. Porro in Ruinerwolda Augusto unus aeger fuit, in Dievera et Zuidlaren Seplembri bini. -!jii iv.:--:! ■.:;-• ■-,• ■ '■■■■■ ^a<;:.
§ 28. De Cholera in provinoia Groningana,
Memorabilis iraprirais videtur epidemia, quae Gronin- gam sero quidem, adeo ut haec proyincia ultimum in nestra palria aftligeretur, et breyiter, sed subito ac Tehementer rexavit; quo ergo magis gandeam, humanitatem atque erudiliouem doet. de vbies-deilingu illius exponendae mihi largitas esse faoultatem. Per aestatem Groningae morbilli yiguerant, qui mensibus
Seplembri et Octobri finera inveniebant. Diarrhoeae vel complicalionem eorum frequentem , vel gravem efficiebant morbum secundarium. Cholera sporadica, quod antea jam retulimns, inlercurrebat. Febres antem intermittentes, liuic urbi adeo farailiares, nunc rarissimae erant. Rben- |
||||
|
malismi et catarrhi, aculi et chronici, praecipuam morbo-
rum efficiebaut partem. Augusto autem et Seplembris ini- tio nou offendebantur Cholerae Asiaticae symptomata , imo optima erat civium sanitas. Subito autera 11 Sept. sutoris sudalis , prope pontera
Steentilpoorfenbrug, in orientali et australi urbis parte ex- tra Hunesum , Cholerae symptomata declaravit. Postridic femina in nave turfarum , quae in scplentrionali et orien- tali urbis parte, eodem fere loco jacebat, ubi anno prae- cedenti primus obvenerat Cholerae casus, prope pontem Maagdenboogje, indubia afiiciebatur Cholera, qua eadem nocte decedebat. Navis autem aliquot diebus ante ab Uit- huizen , pago non suspecte, venerat. Sub eandem noctem femina in angiporto Bleehersgang , prope eundem pontem sito , Cholera afïligebatur. Aegrae hae neque in quodam commercio fuerant, utraque vero , tenuiore veste induta, refrigerium susceperat, altera indigestione praeterea labo- rabat. Hi ergo casus in hurailiori novae urbis parte se continebant. Dein 15 Sept, in antiqua urbe, sed prope eundem amnera, in platea St. fValburgstraat, femina deces- sit, dubia Cholerae symptomata ofiFerens. Jam vero, ut lente increscens, cito tarnen dissita urbis loca attigerat: Krane- poortenwal, Raamstraat, Reitmakersryge; quin extra portani orientalem se extendebal. Ad 22 Septembris numero vix incrementum capiebat; abhinc autem cilo aucta est , quotidie 2o-3o incolas afiiciens, donec altero Octobris die 47 corriperet. Hinc ad 7 hujus mensis usque quotidie 3o-4o aegri praecedentibus accedebant. Dein cito decrevit, imo satis subito, adeo, ut inde a i4 Oct. quotidianus aegrorum numerus 4 non excederet, imo a 17 h. m. sporadici modo offenderentur aegri, donec 25 Oct. ultimus afficeretur. Sequens est aegrorum atquc morluorum , inde a 12 Sepl., juxta hebdomadcs dispositie: - hfff^fj aöri i; ^r?'H»?J .j.}<mï |
|||||
|
-«i^j-i.^'^"-;:;^;;:;:^; ^^i-^i-^—»««•*■»
|
|||||
|
iR6
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hinc apparet major hoc anno, quam praecedenti, vis
epidemiae. Quae scil. antea, per g hebdomades protracta, ex 517 affectis 218 modo abstuleral, nunc, breviore spatio, e 55o exstinxit 280. Ex amica autem , qua gavisus sum, communicatione , A. i832 Septembri et Oclobri a Statu civili numerabantur 332 , A. 1833 44° morlui. lilo ergo 1.18 funera, hoc 160 aliis accensebantur morbis. Eodem autem bimensi A. 1829 decesserant 160, A. t83o 92, A. i83i 149, A. 1834 162 incolae. Unde Cliolerae cen- sus satis bene confirnialur. Quoad epidemiam, de qua agimus,ejus initia ad 2 3 Sept,,
incrementum ad i Oct., culnien ad 7 h. ra., decrementum ad 13 Oct., abhinc obtinuit finis. Quibus periodis respon- dent aegri 44> 193, 289, $7 et 17, raortui 24, 96, 92, 54 et 14. Sic prjmae corapetit quotidianus afFeclorum nume- rus 4, alleri 24, tertiae /^o, quartae 9-10, ultimae 1-2. Ilaque distincle separantur. Quod doet. db VHiEs-nEiusGH ex meleorologicis explicat observationibus. Septembris enim initio frigidiuscula erat tempeslas et spirabat Aquilo. Inde ab 8° autem hujus mensis die calidus aër evadebat et humidus, dein vero iterum refrigeralus ad 22 Sept. usque. Cujus mensis fine atque Octobris initio, thermometrum ad 70-74° iterum increscebat, donec, hujus mensis pro- gressu, calor rainueretur, et, euro spirante, ad finera pro- peraret epidemia. Ceterum raonendum est, et diversam hisce periodis compelere raorbi letalitatem, quae, inilio maxima, adeo ut paucissimi evaderent, epidemiae culmine minima erat, sub cjusdem vero finem iterum increvit. Cholerae per urbem dispersio a praecedenti vix diversa
fuil. Scilicet el hoc anno in meridionali el alliore novae |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
187
|
||||||
|
urbis parte praecipue se continuit, plateas illas Princc-''
et Raamstraat una cum proximis his angiportis graviter iterum inficiens. In untiqua urbe salis frequente» erant aegri ad canalis ripam, hisce plateis oppositam, inler pon- tem Kattenboogje et ita dictum Marwikspijp. Extra urbem aliquot domus infectae sunt, quae, urbi proxiraae , ad Hunesum sitae sunt, prouti extra portam Kleinpoortje et juxta ita dictum Slijkgat. In media urbe non quidem deerat Cholera , attamen rari erant aegri, ut plurimum cavearum modo incolae, vel qui, opificii sui gralia, frequent! se frigori exponebant, neglecta imprimis diarrhoea (i). Quoad civium affectorum classes, hae, prouti et antea^
pauperiores erant in genere , relative tarnen et melioris fortunae homines complures morbam gravissime passi sunt, adeo ut doet. de yries heilingu his generalim maligniorem morbi gradum adscriheret. Ceterum, quoad morbi propaga- tionem , nunc afficiebantur, qui aegros vel castodiverant, vel visitaranl, vel ad eandem familiam pertinebant; nunc vero in frequentissima domo unus tantum obvius acger. Morbi indoles in genere eadem erat, quae A. 1882 , sed
multo gravior. Quandoque et aliam forniam induebat, quae, etiamsi fere erethica esset, difiiciliua tarnen curabatur , erat- que decursu longior. Hinc item cyanosis atque coUapsus minus cito insequebantur. Diarrhoea craenta erat frequcn- tior, nee tantum primos morbi dies, verum orania ejus stadia comitabatur ad n—Sura diem usque; hac tarnen distinc- tione, ut, initio morbi, certam praesagiret mortem, serius vero quandoque permitteret sanationem. Praecipua hujus epidemiae difFerentia erat typhi cholerici infrequentia. Cu- jus loco congestie subinflammatoria hepatis vulgaris erat, quae altero jam tertiove morbi die accedebat et dignosceba- |
||||||
|
(1) Vid. cl. BAART DE Li FAiLLE il) Konsl- en Letterbode, i833, U,p. 575.
|
||||||
|
i88
lur dülore hypochondrii dexlri, pressione auclo. Sic et
lingna minus eralflaccida, latavel frigida, sed ad margines, imo quandoqne integra , rubebat. Enormis in hoc niorbi stadio vomebatur bilis aerugiuosae copia , accedente sub- inde diarrhoea biliosa , quae, licet vehementissiina , nun- quam tarnen primi stadii collapsum adducebat. Denique in paucis quibusdam aegris, epideiniae iiiitio, congesliones ad pulmones ofFendebantur. Confirmanlur baec observationibus clinicis doet. kuiegeb,
quas mihi consulere contigit (i), hac tarnen differentia , ut, quod solet, pluriioi, qui in nosoconiiuro deferebantur , Cholera paralytica decumberent. Dolor autem dorsalis his eral vehementissimus et, post inortem, fere constantes delc- gebantur seri collectiones vel el exsudaliones inter medullae spinalis membranas, una cum earundem injeclionibus ramicularibus et punctatis. Contra, iis certe, qui in sladio algido defungebantur, normales eraiit membranae cerebri. Caeterum el hic Vir doet. frequentera diarrhoeam crnenfam in sladio algido, acrein biliosam in altera morbi periodo observavit. Inter morbos secundarios, bis delirium tremens, semel febrem apoplecticam curavit. Haec antifebrilibus qui- dem devicta fuil, reversus autem Cholerae paroxysmus ae- gium abstulit. Irritalioni, de qnadiximus, organornm abdominaliura ac-
commodata erat curalio, quae, praeeuntibus cl. baabt de ia FAiLLE et doet. DE vBiES-REiLiNGH, primas hoc anno Gronin- gae partes agebat (2). Oleum olivarura , calomel et hirudi- nes, subinde V. S., integram Cholerae erethicae curam |
|||||||
|
{1) Eximiiim Auctor benevolenlissime mecum comraunicaTit iractatum
de Cholerae symplomatibus et cura, exactis observationibus anatomico- pathologlcis illustratum , quem doleo non cum publico fuisse commUDica- lum. Ductus est ab aegris, in Cholerae nosoconiio, cui praeerat, curatis. (a) Vid. Komt- en Lellerhode, I. c. p. 274» ^7^) ^94 *' 4"8.
|
|||||||
|
■>"^
|
|||||||
|
.89
absolvebant, oruatara illam egregio successu. Nocebant
quaecuraque excitantia. Attamen Cholerae paralyticae im- par ea erat medicatie. Quod et faletur cl. de la failie, et confirmat doet. krieger. Hinc in aegris , quo stadio morbi- que gradu nosocoraium petere solebant, parum frugis tnlit, sed ad excitantia, et externa et interna , balnea imprimis, rubefacientia et iwarancusam j coufugienduni erat. Venae sectiones in stadio algido, nee minus in infantibus idem Vir doet. nocivas experlus est. < In provincia Groningana , pagus Wildervauk , inde a
Septembris exitu ad medium Octobreni, 21 aegros, Cholera laborantes, recensuit, quorum 10, vicinum Veendanmra, nb 8 Octobris inde ad Novembris initium, 34, quorum 12 occu- buerunt. Ceterum, fine Septembris, Scheemda et Oldebova, Octobris inilio Muntendamura,Sappemeer,Haren,Dorkwert, Delfiyl, Siochteren, medio hoc mense Nieuwe-Pekel-Aa et cjusdem fine Appingodamum 1-2 tantum aegros habuerunt. InpagoGroote-Gastsolus V. D. minisier Cholerae succubuit. Affirmat autem el. de la faillk, in nonnulla horum locorum raorbum transportationi omnino fuisse adscribendum (i). § 29. De Cholerae AsiaUcae vestigiis in patria nostra
A" 1834. Jam eo pervenimus, ut utriusque epidemiae, quam patria
tulit, tradita sithistoria. Quam ut ad hunc usque diem et, utinam sumnio Numini placeat! integram absolverimus, pauca quaedam dictis addenda sunt de Anno proxime elapso Choleraeque, eo darante, vestigiis. Constitutionis atmosphaericae ratione memorabilis pro-
fecto erat Annus 1834. Hyeme enim revera caruit. Mense Januario ea erat vegelabilium multorum inflorescenlia, ut |
|||||
|
(1) 1. c.p. 279. ,- , .;:-,s-.t; ,.1 .^s»!! n^'M^}^M;'i<\!f::i^kMif<h
|
|||||
|
annales patrios explorarent botanophili, quo alterum lalom
annum huic compararent. Succedebat ver, non quideni frigidiusculum, attamen minus clemens. Aestas autem tempeslate serena quam maxime se commendabat, adeo ut vix magis aequabile coelam in memoriam reTocarent noslra- les. Notabilis erat aestus. Sic prope Harlemum mense Junio 89° F, Julio 85", Augusto et Septembri 81° notavit thermo- metrum. Medii bis mensibus caloris gradus erant 62°g9 F., 68°85, 6']"^o et 62°^i; ex quibus liquet, quantum calor praegressum utruraque annum superaret. Sic et media to- tius aniü temperatura ^"56 altior erat, quam A" ]833 ; unde factum, nt fructus horaei integrum raensem eitius ad matu- ritalem pervenirenl, copiosaeque essent et dulces uvae. ïantus vero calor febrium autumnalium gravissimani
duxit catervam. Non per universam hae patriam grassa- bantur, sed quibusdam plagis Tehementissime incubuerunl, Mosae T. g. ostiis, Hollandiae Septenlrionali, Frisiae lit- toribus. Hine, parlim, Amstelodami longe plures hoc auno denatisunt, quam ipso A. 1832: illorum enim numerus 8440 atligit, natorum summam ultra 1600 excedens. AIc- raariae item, Hornae et Enchusae funera natos numero superarunt, quod verosimiliter de pluribus Hollandiae locis valuit (1). Aliis Tero regionibus, uti superioribus Mosaeripis, altioribusqae patriae tractibus, Ultrajecto, Velaviae, fere pepercit haec labes. Praelerea, uti anlea morbilli, sic nunc frequens scarlatina dominabatur, quac contagio Harlemi v. g. et Amstelodami graviter saeviebat, et in quibusdam locis, uli hac nostra urbe, etiamnunc lente protrabitur. "" Immunis aulem per aeslatem a dirissimo Cholerae malo
|
||||||
|
(1) Konst-en Letlcrhode i835, I, p. 79. Regoanlem hauc epidemiam
Helïoetslusae egregie descripsit doet. k, A. rombacb: vid. MOii en v. eldik Praktisch tijdschrift. Maart i835, p. 97 sqq. |
||||||
|
>9»
restilit palria, quura rarissimi tantum ejus casus offende-
renlur. Ad hos autem aS Maji operarius perlinuit inlalerum coquina, prope Woerdenum sita , qui, aestuante coelo , diarrhoea correplus, pedibus tamen denudalis humido lulo insislere perrexerat, ex fossa proxima strenue silim restinguens, eo effectu , ut Cholera paralylica exstingue- retur. Swollae eodem mense 3 aegri notabantur. Porro Amslelodami, mense Junio et Augusto, in nosocomio S. Petri 3 aegri Cholera decedebant, aliique quidam in urbe aegro- tarunt. Mense Julio in nave Anglica , ad portum Helderi, vir eandem sortem subiit. Trajecti ad Rhenum miles a Cholera declarala revaluit. Groningae item pauci casus obtinnerunt. De his in genere, quum non propagarentur, vix mentio
fiebat. Verum per autumnum, sllens in reliqua patria, reno- vabatur Cholera et ad Mosam Iselamque, Rolerodami im- primis, quae urbs antea maxiraum, et Leovardiae, quae minimum fere tulerat illius impetum. De hisce paucis vi- deiidum est. Roterodami jam Marlio duos, totidemque Aprili aegros
affecerat Cholera , sed, aestate demum ad finem vergente, in epidemiam increvit, quae gravem nostratibus eo tem- pore metum incutiebat, famaque mirum in modum auge- balur. Scilicet tristis anni superioris memoria subibat, cui et accedebat subitus in celeberrimo hoc oppido mnllo- rum optimatium obitus. Uti enim prima epideraia pauperes fere solos petiverat, altera et ditioribus non pepercerat, ita haec aequo pulsabat pede utrorumque habitacula, imo vero nonnuUis per delectum fortunatiores afficere videbatur. Reapse tamen non erat notabilis epidemiae extensio. A 28 Aug. ad 20 NoT. usque ad Ministerium publicum denun- tiati sunt i5a aegrotantes, quorum 4 'id Augustum, 18 ad Seplembrem, 19 ad Octobrem ,111 vero ad Novembrem |
|||||
|
.„..^..il^
|
|||||
|
IQ2
|
|||||
|
referebanlur. Eoruin decesserunt 11 o. Quo cum censu
satis conTeniunt Status civilis annotationes, ex quibus inter eosdera temporis limites 134 funera ad Choleraiu sunt re- ferenda. Horum eranl 58 viri, 4^ feminae, 18 infantes. Jaxta eundem fontem pertinent 4 ad Augustura, 22 ad Septerabrem, 14 ad Octobrem, 84 ad Novembrem. Inlegri his mensibus funerum , ad Statum oivilem delatorum, nu- meri sunt 199, 218, 325, 3ig , quorum prae terminis mediis, antea exhibitis , excessus sunt 23, 89, 49j 'Si. Quoad alios morbos epidemios, febres autumnales Rotero- dami non erant graves et scarlatina parca, ad quara ultimo trimensi, ex relatione publica, 16 tantum funera adscripla sunt. Neglecto ergo Auguslo, cujus sub finem demuni Cholera coepit, non multum a veritate aberrabimus, si i5o-2oo funera huic niorbo adscribamus. Mortuorum 9 tantum in nosocomio civili, i in milita-
ri curati erant. Caeterum aequaliter fere in urbe externa, interna et suburbio habitarant; adeo per Roterodamum di- spersi, ut 104 funera , quorum domicilia nofata Tidi, ad 69 diversas plateas, canalesve pertinerent. Et domus quasdam, etfamilias petebat, quas Anno praecedenti visitarat. Indoles autem morbi eadem erat, quae prima invasione, diversa ab epidemia Auni i833. Haec accepi bencvolentia Virorum doctt. MUIDBB et VAN DER PANT.
Delpborum Portu, priniis Septembris diebus, 8 Cholerae
funera rccensita sunt. Eodem mense denuntiabantur unus in Sliedrechto, Delphis el in Maaslandia aeger, 8 in Moordrechto, 4 •'^ Alblassodamo. Helvoelslusam au- tem, acsi eadem agenda esset, quae anno proxime elapso, scena , navis longa , nomine Borneo insignita , mililes ad Bataviam transporlatura, ra. Novembri Roterodamo venit. Naulae 3 Cholera obierunt, pluresque aegrotaruntj dein vero mare petiit navis, quin in arce quisquara affligeretur. |
|||||
|
193
Ceterura vero -in hisce tractibus non videtur observata
faisse Cholera. ; ;, ,• ,: f •.!!>;,! Moinentosa tandem est epidemia, quae, eadem autum-
nali teiupestale, sagittariorum , Leoyardiam reversorum, gaudia turbavit. Nostro igitur fini sumnio eniolumento ducimus, absolutam illius descriptionem curae deberi doet. T. D. ri,AATS, delegatorura ad sanitatem Frisiae pu- blieam tuendam Praesidis, et doet. plobg , Medici mili- taris, qui Viri humanissinii, favente doet. banga, hanc meeiim communicare non dedignati sunt. -i! ' Ei decreto regio, sub Augusti finem, qui adhuo in
Brabantia Septentrionali degebant, sagiltarii per missiO- nem domum reverlebaulur. Pompa triumpbali grala eos patria recipiebat. Lautae eos, quocumque ducebat iter, exspeclabant epulae. Aesluabat aatem vehemeater coe- lum, quod potu, nunc spiriluoso, nunc refrigeranli , lemperare tentabant. Imo vero, laetilia exsullaules, mulli yix sibi somnum ad recreandas a fatigio TÏres concede- banl. Jam vero, 6°, 5° et 9",Sept., Leovardiam altin- gebant sex sagittariorum Frisicorum cohortcs, numero 2io4 capitum, qui tarnen plurimi eodem, quo venerant, aut crastino die, missione data, per totam se disperge- bant provinciam. Ita in ipsa urbe 3i8 tantum restabant, quorum 128, sive sponte, sive per sortem, in contuber- nio, nomine Principis Frederiei, collocali siint, aedificio amplo sanoque, in quo nullae cognitae agebant potentiae morbificae. Degebant ibidem 514 milites, sani et ve- geti, ad 8"" diyisionem copiarnm pedestrium perli- nenles. Jam vero 8° et 9° Sept. 2 sagiltarii ex primum reduci-
bus Cholerae paralyticae occumbebant, in orientali urbis parte; alter prope urbis moenia, qua in ricinia con- tuberniam militare situm est, alter in suburbio, het Vliet i3
|
||||
|
'94
dicto. Die i5° Sept. alius sagiltarius domi obibatj pos-
tridie 3 in nosocotnium railitare deferebantur. Tuin iii dies increvit inorbus, el in urbe, et in contubernio, adeo ut 19° Sept. c), postridie 12 in illo nosocomio reci- perentur, atque ibidem 23° Sept. 29 milites curarentur. Monendura autem, 18"™ Sept., qui ex. amoenissimis eral hujus mensis diebus, festum sagittariis fuisse diem, quum civilatis Magistratus musicae concentu laetoque illos con- vivio exciperent in ita dicto horto Principis. Distributie vini obtinuerat et, uxoribus puellisque admissis, gaudia ad noclem usque protrahebantur. Utrum festivitas illa reapse malum auxerit, affirmare nonansim; constat au- tem, nonnulloram, lubidini male obteraperantium, im- moderationem raorbo favisse. Ita, nocte quadam frigida, 4 sagittarii, rixantes et pugnaces, ex taberna ejecti, orapulam sub dio edormiebant, eo exilu, ut omnes in nosocomio reciperentur, Cholera affecti. Veruntaraen faten^nm est, ibidem raultos etiam decubuisse nioderatae vitae iiomines, quam causam in aegrorum seriebus spe- cialim notatam inveni. Initio Octobris destitit inter milites epidemia. Inde
a 16 Sept. autem ad 2 Oct. in nosocomio, ubi nulli alii tum degebant aegri, curati erant 48 milites, quo- rum i5 defungebantur. Pertinebant 14 ad Cholerani paralyticam , quorum 11, 9 ad erethicam , quorum 3 , 2 5 ad Diarrhoeam cholericam, quorum i obiit. Fausti autem hujus nosocomii successus et eximiae doet. ploüc curae grati referuntur, et mediis niedico-politicis in usum Tocatis. Ita medicus militaris assidue in contubernio dcgebat, qui quemvis militum, morbi prodromis affec- tum, in nosoconiium transportandam curabat. Hac in- super ralione Cholera laborantes statim secladebanlur, dum ad nosoconiium militare difficillimus erat aditus. |
||||
|
Aegrolantium autem illorum iS ad sagittarios pertine-
bant, 23 ad rcliquos milites; morluorum 7 ad illos, 8 ad hos. Aequalem ergo utrique partem tulere. Pauci alii sagittarii domi a medicis civilibus curati sunt. Ne tamen existimemus, solo.rum militum hanc fuisse
epidemiam, nionendum esl, 20" Sept. jam vetulam pau- perem in septentrionali—occidentali urbis parle, prope moenia, Cholera obiisse, biduo post affectam esse feminam nuptam in suburbio Kampstrahuurt et puellam in meri- dionali urbe, iterum prope moenia. Hujus autem pater sagittarius erat, qui aS" Sept. in eadem domo obibat. Intra paucos ergo dies in pauperrimis urbis vicis obTÜ erant Cholerae casus, relativa plurimi in suburbio orien- lali het p^liet, ubi condensata vivit hominum multitudo. Ex relatione raedicorum civilium 20 aegri Cholerae suc- cubueruut; qui numerus non omnino completus videtur. Rccensiti enim fnere ad Statum civilem Augusto 34, Septembri 71, Octobri 56 mortui. Aegrotarunt certe ultra 4o cives, imo, si casus leviores in censum veniant, longe plures. Alii eorum diaetae errores commiserant, alii potatores erant, alii cardialgia, diarrhoea habituali, malove abdominali chronico laborabant. Erant et, qui contactu infecti videbantur. In ambobus carceribus, per epidemiam, 2 viri et 3
ferainae aegrotarunt, harum una obiit. Continebantur autem in illis 5oo-6oo incolae. In numerosis hujus urbis institutis pietatis nemo afFectus est. Medio Octobri exacto, finita erat epidemia, quod
nonnulli gravissimis procellis adscribunt, quae inde a i6° hujus mensis per 2 septiraanas saevierunt, patriae- que munimentis, adversus Oceani vim instructis, gravia intulero damna. In vicino Leovardiae Hinsumo i5 Sept. faber lignarius et 24 ej. m. vetula Cholera decesse- i3*
|
|||||||
|
' ~.". •^''V-.^'toM..,.,.__^ ^,__
|
|||||||
|
|
|||||||
|
196
rant. Sagittariornm vero, qui in provinciam abierant,
quantum innotuit, nemo Choleram passus est. Haec snnt, quae Choleram A°. 1834 spectant. Bodem
fere tempore Emdae, in Frisia Orientali, Tehemenler sae- TÜsse fertur. Praeterea Sueciam nunc demum peragraTil. Mense Majo, proxime elapso, Roterodami, quod profeclo trisles agit in Cholerae historia parlcs, indubii hujus morbi panci casus dabanlnr. Hi ycto neque numero augebantur, neqae aliuude in noslra patria de similibus aegris quicquam accepi. Si autem generale Cholerae iter per Europam consideremus, spes est, fore ut ne dirns ille hostis, qui jam Maris Mediterranei litlora terret, Italiaequé populalur urbes, in sna redeat yestigia. Quod faxit Deus O. M.! |
|||||
|
; '! rr r:
|
|||||
|
Pars altera.
|
|||||||||
|
CONCLUSIONES, EX CHOLERAE IIISTORIA IN
BELGIO SEPTENTRIONALl DUCTAE. |
|||||||||
|
§ I. Cholerae Asiaticae in patria noslra conspeclus,
iJnplex ést orde conclasionnm, quas ex colleclaneis
nostris elicere tenlabimus. Aller historiam epidemiae generalem spectat, alter qualemcanque ejusdem inler- pretationem. Continuo vero monendum est, non eo illas tendere, ut, collato epidemiae, quatn tulinius, habitu cum pandemia Cholerae dispersione, determinent, quibus demum legibus obstriclum fuerit portenlum illud, quod, spretis naturae artisque obstaculis, libero potius arbitrio per orbem processisse dicas. Neque in causis disquirendis ea ero temerilate, ut causam epidemiae proximam, mys- terium, in quod ingenium humanum frustra penetrare tentavit, audax explicem. Sategisse mibi TÏdebor, si ex obserrationibus nostris protulerim, qnae immediate hinc |
|||||||||
|
fluunt, atque pro causis momenta quaedam, ut vocantur, ^
|
*
|
||||||||
|
causalia invenerim, cum manifestis qualitalibus incog-
nitum adhuc morbum conferendo. Facilem ordiném sequi videmur, si inilium capiniu»
ab epidemiae conspeclu, quo generalia ejus eleracnla |
|||||||||
|
198
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
determiiiemus. Hisce aalem intelligimus geographicant
Cholerae in nostra patria dispersionem, uuiversum ejus- dem decursam atqae extensionem inter populum. Sic in unum contrahimus integrae epidemiae historiam, cujus singula deinceps singulatim explorabimus momenta. I. In definienda Cholerae dispersione distinguendum
imprimis est inter loca, ubi epidemiam constituit, eaque, ubi, ad paucissimos restricta casus, sporadice potius oc- currit. Quum vero difficillimum sit, accuratos inter ge- nus utrumqne ponere limites, nuraerumve quendam , vel absolutum, vel ad populalionem'relatum, statuere, quo morbus sporadicus in epideminm vertitur, hinc ea tan- tum separavi loca, ubi primum aegrum nulli alii exci- piebant. Praeterea vero inter urbes atque niunicipia ruralia distinguatur, quorum differentia in Cholerae his- loria momentosa est. Quibus observatis, sequenli tabula epidemiae extensionera proponere licet (i). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i) Ad locoium patiioiuni diviüioncm seculi fuitnus series, exbibi'
las in saepius citato Jaarboekje, uilg. op last van Z, M. den Koning, l83i, p. 123 sqq. Divisio illa politica est, unde oppidula quaedam ad municipia ruralia relata fuere et, vice versa, loca quaedam patula ad urbes. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hinc sequitur, auno priore Hollandiam utramqne et
Transisalaniani, dein Trajectura et Frisiam maximam ostendisse epidemiae extensionem, minorem Brabantiam Septentrionalem, Groningam et Gelriam, minimam Dren- tiam atqne Zelandiam. Anno posteriore extensio illa, universe spectata, eadem erat; imprimis si, quod con- venit, loca attendamus, ubi plures aegri decumbebant. Reliqui et proplerea fortasse cedunt locis, ubi A. i832 unicus aeger habebatur, quum postea minore fide me- morarentur, quibus non increscebat epidemia. Ratione extensionis post Hollandiam nunc sequebantur Gclria, Brabantia Septentrionalis et Ultrajectum, dein reliquae provinciae. Increverat epidemia in Hollandia et Gelria, decreverat in Transisalania et Frisia. Utroqae anno Hollandia Meridionalis maximum exhibuit, Zelandia et Drentia minimam. Summatim, durante prima epidemia, annolata sunt
tï35 loca infecta , durante altera igS. Inter illft 85 sunt, inter haec 5o, ubi non increirit morbus. Qui imo nu- meri multum augentur, si quis loca modo, ubi paulo plures aegri decubuerunt, in censum ducere velit. Sic allero anno i^o erant, altero i23 , ubi non ullra lo aegrorum numerum processit epidemia, quem ergo ter- minum anno illo 65 tantum loca, hoc 52 excedebant. Porro ex numeris exhibitis etiam differentia palet urbium rurumque. lUarum dimidia certe pars utroque anno in- fecta est, municipiorum ruralium altero septima tantum, allero nona; imo, si locorum, ubi plures erant aegri, solorum ratio babealur, altero ~, allero ~. Etenim ruri I — f locorum infeclorum fuere, ubi non ultra primum aegrum corripiebat morbus, .in urbibus autem paucis «idmodum non increvit. H. Temporis momenlum , quo Cholera regnavit, al-
|
|||||
|
■a*-wi!r*^'" '/
|
|||||
|
200
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
terum efficil ejus characlerem maxime generalem. Aesli-
vum fait et anlumnale. Utroque anno Junii fine appa- ruit, NoTembri destilit, in uno Roterodamo per hyemeni inter annum utrumque paululum recruduit, dum et ibidem, nee non Leovardiae , tertia Tice per autumnum A. 1.834 apparuit. Regularem autem Cholerae progressio- nem in patria nostra observare licet, quam aliquomodo intelligere possumus ex locorum numeris successive af- feclis. Hosce, per menses divisos, sequenti tabula col- leginius: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Diversnm ergo in singulis provinciis epidemiae initium
crat, regulare vero incremenlum, maximum ac decre- nicntum. Auno priore, Auguslo plurimae provinciae novum hostem recipiebant, posleriore jam mense Julio. lllo maximum locornm afflictorum erat inde a medio Augusto ad medium Septembrem, quo 117; hoc a medio Julio ad medium Augustum, quo 89 loca afficiebantur; Octobri vero et Novembri, anno priore longe freqnenlior crat quam posleriore, quando Octobri vix nisi rura Groningana sporadice visitavit et Novembri ad unam ac- cessit Egmondam. Generatim allera cpideraia priore longe fuit et citior, et brcvior. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
-^*-<*!^^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
20 1
III. Tandem epidciuiae vim iuter populum generatim
definire conveiiit. Qua in causa occasione fruor, quam census incolarura ultiinus praebuit, rura cum oppidis comparandi (i). Llttera ü urbes, R rura, S ulrorumque summain designat: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(1) Vid Jaarhoelcje, 1. c. De urbium rurumque divisione eadem
valent , quae p. 198 dicla sunt; Sceveuiugam ad pagos letuli. De Gioniiiga observandum est, banc ipsam solam in ea proviocia urbibus aiiuumerari, quod autem bene tencatur, si urbes diversarura piovincia- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
202
|
|||||
|
Huic calculo bene respondent, quae de geographica epi-
demiae exlensione diclii sunt. Funerum ulroque anno idem fere est numerus. Maximum autem epidemiae omni ratiüiie in HoIIandia Meridionali, minimum in Zelandia ponitur. Sequuntur, quoad oppida, Groninga, Trajectnm, deinde HoIIandia. Quanto gravius anno altere Gelriae Brabantiaeque, quanto levius Transisalaniae urbes af- flietae sint, manifestum est. Porro notabile discrimen op- pida inter ruraque evidens est. Si autem attendamus, tertiam aegrorum mortuorumque, ad rura relatorum, partem anno priori ab una epidemia Sceveningensi pe- pendisse, manifestum est, generatim rura anno posteriore, majus cepisse detrimentum. § 1. De Cholerae Aaiaticae in patria nostra originibus,
Quaestioni de Cholerae origine in genere plurimum
operae fuit impositam. Hac euim soluta, sponte solvitur praecipuum de hac epidemia problema medico-politicum, quod tautas movit lites, circa quadragenas atque praesi- dia limitanea, Hinc igilar factum, ut nonnullis in- tegra fere Cholerae historia una hac quaestione contineri Yideretur, satis habentibus, si demonstrassent, hunc mor- bum aut sponte sua ex sordibus, imraoderata vita, vel el ex aëre vel aqua exstitisse, aut per itincratorem, nau- tam, militem, merces, al. fuisse importatum. Fatendum rum alQictae iuler se comparentur, Geoeratim ratiu Iiabenda fuisset
iacremeoti populatioois alque sagittarionim absentium. Has autem correctioiies, si rite perfici posseot, non adeo concliisionem quandam, «X tabula faciendam, alterare existimo. Etenim in provinciis, cis lluvios majoies sitis, compensantur invicem pro magna parte; in reli- quis, ubi exercitus degebat, parum Cholerae fuit, Veruniamen minus attendenilutii est ad ipsos numeroruin proportiotialium valores, quam ad mutuas eorum diflei'-"tia'' |
|||||
|
203
aulein est, in patria uostra gravissimis difiicultatibus han«
premi quaeslionem. Etenim, commercio hominum unde- quaque. patente, qualis, regnante Cholera, palriae erat conditie, accedente ipsa hujus commercii per innumeras canales frequentia, quum, parentum noslrorum indas- tria, Tix delur in orbe regio, eximiis vicinisque splendi- dior urbibus, intermixto pagoram flore, hinc igitur tot viae patent hosti lateuti, sensanm aciem effugienti, ut, qua clam irrepat, vix innotescere possit. AUamen tanta cura haec res investigata fuit, ut non possenius non ex- plorare, quid experientia de illa docuerit. Quaestio autem, historico sensu, spectat epidemiae praecursores, homines, quos primuni afflixit, loca, ubi originem cepil. De singulis ergo videamus: I. Hoc quidem loco quaestionem gerieralcni de con-
stitutioue epidemia ejusque ad Choleram ratione nondum movemus, speciatim vero exploramus, quid docuerint observationes de praecursoribus specificis , qui epidemiara annuntiabant. Ex historia autem epidemiae Anni 1882 sequentia colliguntur. Constituebantur hi praecursores partira statu gaslrico,
partim coenaesthesi yitiata, quorum symptomata antea fuse exhibuimus. Memorabile autem est, in loco epi- demiae initiali, Sceveninga, cos defuisse ; Hagae Corai- tura Tero, Roterodami, Delphis, Sciüdarai mauifesto» esse observatos. Imo Goudae et Woerdeni eorum ves- ligia uoft neglecta 8unt. In Hollandia Septentrionali Amstelodami, Wesopi, Purmerendae, non ■vero Harlemi deprehendebantur; quod autem notandum est, et Naar- deni, et in Huiia nianifesti, eliamsi in alterutro hoe loco paucissimi tantum, iique ex urbe infecta advenae, aegrotarent, epidemia autem revera non sequeretur. Idem et in provincia 'frajeclina deVico Doreslado observatura |
|||||
|
■'■'--------^- • ■ ^'■'"' '■" •■■- — • ■■■^i.-..^- ^^■^-> _^—
|
|||||
|
5o4
est. Ia Vrecswico praeiverant epidemiam symplomata
gasfrica et spasraodica, Trajecli autem ad Rbenum vix ulla. In Gelria Neumagi jamdudura constricti sensns epigastrii incolas Texaral. Simililer et in agro Tielensi frequentia erant symplomata gaslrica, ubi tarnen spora- dici tantum aegri observabanlur, et Harderovici mani- fiïstissimi erant praecursores, quae urbs epidemia caruit. In Lichtenfurto contra, quod princeps fuit locorum, in Gelria afflictorum, melior, quara solebat; erat ante Cho- leram civium sanitas. Denique, quoad provincias orien- tales, Swartslusae evideutes erant praecursores, Snecae vero, quae in Frisia maxime afïlicta est, nulli, Gronin- gae vix notabiles. Hinc efBcitur, non constantes illos fuisse prodromos.
Aliis locis epidemiam praeibant, quae ipsa aliis ex im- proviso accedebat, vel etiam nuutios snos non inseque- batar. Neque gravitatem epidemiae instantis praesagie- bant, cujus unum fortasse Roterodamum exemplum ha- beri possit. Sic Amstelodamum et Haga Comitum levius afflicla sunt, Sneca el Groninga gravius, imo omnium gravissime Sceveninga. Veruntaraen operae preliura vi- delur notasse, prodromos f ere observalos esse, ubi in vicinia gravis vigebat epidemia. Sic Hagae Comitum, Delphis et Roterodami erant, snb epidemiae Scevenin- gensis impetu, Wesopi, Purmerendae, Naardeni, in Huiia, durante epidemia Araslelodamensi, Swartslusae, cum Campos, Swollara, Schoklandiam jam infestabat Cho- lera Sceveninga contra, Lichlenfurlum , Sneca, Gro- ninga , prima in suis singula regionibus morbum recipie- bant. Observaliones nee satis completae sunt, neque ac- curatae, ut hanc regulam tamquam generalem ponere possimus; quae vero 'adsunt, in genere, satis bene re- spodneul. |
|||||
|
mr*A^-
|
|||||
|
2o5
Anno 1833, quantum coraperire polui, vix adfuisse
videntur prodromi, aut sallem longe erant minoris mo- menti, quam antea, qua in causa tantum non omnes consent! unt medici. II. Primi in inlegra patria Cholera affligebantur 1
piscatores, ex mari advenae, qui vero num ex loco infecto venerint, lalet. Eodem anno in Hollandia S. et Brabantia S. nautae erant, in Gelria et Groninga iline- ratores, in Transisalania milites, qui omnes Roterodamo accesseranl; in Frisia miles, missione datus, et nauta, qui a loco non infecto venerat, in Trajecto nautae Am- stelodamenses, dein et milites Roterodamo venientes. Al- tera epidemia Roterodami ab ignolis civibus initia cepil. Primi autem in Brabantia S., Zelandia, Transisalania, Frisia aegri nautae erant Roterodamenses, in Gelria advena ex eadeni urbe, in Trajecto milites, ex Bra- bantia S. accedentes, aliique peregrini. In Groninga yero atque in Hollandia Septentrionali ab ipsis incolis coepit epidemia. Haec de provinciis, quatenus res innotuit, dicta sunt;
de singulis epidemiis autem A°. i832 sequentia Talent. Ia Hollandia M., primi aegri raro alinnde venerant, quod saltem de Dordraco, Gatyico et Sliedrechto solis declara- tum fuit; Hagae Gomitum autem, Delphis, Roterodami, Sciodami, Goudae, Woerdeni erant ex incolis inferioris classis, qai urbem non reliqnerant. In Hollandia S. fere nautae erant Tel itineratores, ab infectis ut pluri- mum locis accedentes. Trajecti ad Rhenum milites pri- raum affectos diximus; Amersfordiae autem et Iselosteinii continuo in ter incolas prodiit epidemia; in pagis quibus- dam Tel erant Amstelodamo adyenae, vel rustici a foro Trajectino accedentes. Sic et in orientalibus patriae nos- trae proTinciisnautae plerumque, milites, peregrini, aut |
||||
|
in col ae, alinndö dorauui reduces, priinum afiiciebanlur.
Swollac autem et Groningae polius inter incolas exorla videtur epidemia. Anno altero per delectum fere erant nantae Roleroda-
menses, aliique non raro peregrini aut mililes ex infecto loco venientes, qui epideniiam annuntiabant. De i8 saltem niunicipiis, ubi epidemiae originera mihi explo- rarc licuit, hocce valet. Harlemi, Amslelodami, Hornae, Groningae contrarium observatani est. Non paucis aulem in locis nundinarum opportuuitate sese declaravit. Porro utroque anno prinii aegri plerumque causas
procatarcticas accusabant, sive ab indigeslione, sive a refrigerio susoepto repetendas, nonnulli noctem sub dio transactam. Frequenter ergo primi aegri aliunde accesseranl, com-
merciuin Tero hos inter et qui incolarum primum aflB.- ciebanlur, rarissime indicare licuit, cujus exempla raulta in parte historica exstant. Memorabiles tantum dantur quaedam exceptiones, e. g. anno priore in Lichlenfurto, altero Helvoetslusae, Arnhemiae et in pago Geldermalsem. Fere autem inter ipsos incolas primum afFeclos, aut sal- tem inter mullos eorum, manifestum erat commercium; irao plures ad eandem pertinebanl familiani. Delphi, Leida, Gouda, Amstelodamum, Trajeclum, aliaque sint exemplis, in quibus terroris luctusque evidentes erant effectus. Paucae modo dantur hujus regulae exceptiones, quas inter me- morabile imprirais est anno utroque Roterodamuni. III. Denique videanius, quibus locis Cholerae habe-
rentur initia. Provincias si species, raro in earum cen- tro vel capite originem ducebat, quod tamen auno altero in Hollandia S., altero in Trajecto et Groninga faclum est. Frequenter autem praecesserat pagus limitaneus, provinciae infectae fere affinis. Sic integra epidemia ex |
||||
|
. 207
pago maritimo insurrexil, et in Gelria, BraLantia S., Tra-
jccto pagi Opbemert, Almkerk , V^reeswyk prirnum affli- gebantur, in ulraque illa proviiicia, anno allero, Gel- dermalsera ét Gertrudoberga. Quoad partes urbis, quae Cholerae tenebant incunabula, praeler loca, ubi nayes jacebant, vel contubernia ant nosocomia inililaria, Tel denique tabernas, primi casus fere semper in vico pau- periore obtinebant, raro vero in pauperrimo, quo postea deinum cedebat epidemia. Subinde hujas initia ageban- tur ab urbis parte , vicinae epidemiae proxima, uli Ley- dae in ■vico, Catvico vicino, Trajecti ad Rhenum in sub- urbio, Vreeswico proxirao. Aliis in locis maxime insana pars urbis, Purmerendae v. g. et Snecae, in aliis sanior, uli Amstelodami, praeirit. ^; , ;;. >,: § 3. De Cholerae progressione.
Ulleriorein epidemiae dispersionem maxime fuissc ir-
regularem, fere statuitur, quod unum idemque argumen- tum cum ad stabiliendam contagionis, turn miasmatis Iheoriam frequenter fuit adhibituui. Qunm vero in historica nostra disquisitione plura vestigia ofFendantur regularis cujusdam progressionis, speciatim hanc rem in- vestignre convenit. Diversas provincias diverse tempore afflictas esse, dic-
tum fuit. Utriusque enim anni mense Junio, Hollandia M. praeivil. Prior autem epidemia, Julio Transisalaniam, Brabantiam S. et Gelriam ingressa, Augusto demura ad HoUandiam S., Trajeclum, Drentiam, Frisiam et Zelan- diam extensa est; altera , Julio jam per maximam patriae partem diffusa, Transisalaniam tarnen et Drentiam ad Augustum intactas reliquit. Utraque Groningam ultimam adüt, Septerabri scil. atque Octobri. Singulae igitur hae epidemiae, veluli inversa generali Cholerae directione, ab |
||||
|
2o8
Dccidcute patriae prodibant, sensim deinam versus orien-
tem ad dissitas pervenienles provincias. Ad particulpres epidemias attendenles, eandem succes-
sionem et in singulis provinciis observamus. Post quani enim ad patriae littora apparuerat, non continuo per in- tegram HoUandiam M. di£Fusa est Cholera , sed, tribus tandem exactis septimanis, Hagae Comitum atque Role- rodami sese declaravit, sub Julii finem et Delphos cor- ripuit et Taria ad Mosam loca, juxta quem fluTiura re- gnlariter dein ac successive ad mare perrexit. Augusti initio in Rhenolandiam, superiorem Sciolandiae partem , serius etiam in insulas Transmosanas pervenit, quibus ab hac patriae nostrae parte limitatam Tidimus Choleram. In Hollandia S. primum Amstelodamum, dein Harlemum, tam Waterlandia afflicta est. Hac ultima septentrionales posuit fines epidemia. In Ultrajecto primum ad Leccam apparuit, dein Trajecti ad Rhenum, tum per Veclam de— scendit, nee nisi elapso mense ab opposito provinciae latere Amersfordiam attigit, ut orientalem regni sui in hoc tractu limitem attiugeret. In meridionali patriae parte Bergo-Zoma atque Breda Sylvam Ducis praeiverunt; in orientali primum Campi, dein reliquae Sallandiae ur- bes a£Fectae .suntj in Frisia Sneca LeoTardiam praecessit, in Groninga urbs Omlandiam. Altere anno celerior quidem haec erat successio, at-
tamen in singulis provinciis rite observanda. Sic ad no- vam Mosam primum apparuit, dein ad Mervam, serius in genere ad Rhenum et Iselam, qualia exempla plura in tabula, huic specimini addita, ipsis oculis conspici possunt. Generatim vero ejus progressie in reliquis pro- vinciis similis erat praecedenti. ISeque solas provincias, vel singulatim, vel inter se
spectatas, haec tangit differentia; verum et in singulis |
||||
|
2 09
Jocis analofjura quid observatur. Exenipla in nieuioriaiii
levocare liceat. Amslelodarni primum Israëlilaruin vicus, dimidio demum mense post, nefaslam illud/ordaawaffeo- lum est, Trajecli ad Rhenum primam extra moenia, dein intra ipsa visa est Cholera, Arnhemiae regulariter fcre per urbem processit. Multa hujusmodi exempla antea re- lata sunt, quum ad eam rem satis accurate altenderiraus ; haec aulem deprehenditur dirersitas , ut alia loca sint , ubi epidemiae initium idem notabile lulit incrementum, alia , ubi mox in dissitos vicos labebatur; ciijus evidens exemplum prima Groningae epidemia protulit. Genera- tim , quo loco incipiebat, ibidem et primum cepit incre- mentum , dein vero satis cito in alinm Ticura incidebat, qui maximam epidemiae partera tulit In reliquis quidem vicis plerumque subitum erat epidemiae initium , ejusdem aulem vigor serius accidebat, ideoque magis distabat. Constans ergo haec erat successie; quae vero temporis
distantia 2 et ultra mensiam varias inter provincias fue- ral, eadem, minor in liis singulis , decrevit etiara in. urbibus, per se speclalis , ita ut eandem aperte demon— slrare non semel difficile esset negotium. Altamen satis manifesta in epidemiae historia ejus habentur vestigia, ut .propriam illam Cholerae Asialicae declarore liceat. Imo vero ad integras regiones populosque eadem morbi suecessio extendilur; ita ut ab India inde ad Novum Mun- dura indigitari possit; propter quem characterem itin^i bene comparatur ejus progressio. Ad hoc epidemiae iter et sequentia pertinent. Simulac
urbem quandam majorera attigerat, hiac, veluli ex centro, pedetentim in ambientia rura sese dispergebat. Sic qno- dammodo differenlia temporis, quo 2 loca afFecla sunt in ratione est eoruni dislantiae. Qaod tarnen ne nimis prematur-, negandum enim non est, epidemiam, quos i4
|
||||
|
1 lo
|
||||||
|
vocant, snitus nou rai'o facere, quorum mauifeslum ex-
emplum inler provincias Transisalania offert, ante Hol- landiam S. el Trajectum afHicta. Loca vero quaedam observare licnit, quibus viciaa, quoad epidemiae regnum, subjecla videntur. Hujus generis sunt Roterodamum, Amstelodamam, Trajectum, Campi, quac in suis pro- vinciis primarie ffffecla dici pussunt. Sequuntur fere op- pidula rnraque, secundarie potius afïlicta. In epidemiis illis primariis generatim el malnrius coepit el diutius per- stilil, quam in secundariis. § 4' ^^ Ckolerae extensione.
Si conjicimus oculos in tabulas geographicas, huic
opusculo adjectas, apparet, alias in patria nostra fuisse plagas, quas occupabat Cholera, alias, quas omnino in- taclas relinquebal. Nee tarnen deerant, ubi rara loca infecta sunt. Scilicel conferlim , anno priore, afficieban- tar media HoUandiae Meridionalis pars, infima Septen- trionalis, Trajecli pars occidentalis, Sallandiae maritima ; posteriore Sciolandia iraprimis, Rhenolandia, quibus Vectae, Sanaeque et ulteriores Mosae orae addi possunt. Tantum non prorsus immunes erant utroque anno Velavia, Tubanlia, VoUenhovia, Drenlia, Westergoa , Frisia Oc- cidentalis, Peellandia, Zelandia. Reliqua patria sparsim Choleram exhibuit. Praelerea rero in singulis provinciis faisse nrbes, quae
prae rure affligebantur, dictum est. Paucissiinae adeo pri- mariae urbes Choleram non retinuere, ad quas perline— bant Middelburgum, Darentria, Alcmaria utroque anno, Arnhemia et Horna priore. Attendendum vero, bas ad provincias aïit tractus saltem perlinuisse, quos Cholera vix visilavil. Anno posteriore luagis aequales erant, in plagis afilictis, urbinjB pagorumqne partes, cujus rei exempla |
||||||
|
^:::. ., jai»»iMlKK::'^g^g».^MagAfci..^-.,
|
||||||
|
211
meniorabilia ofFerunt Sciolandia atqueRhenolandia. Priori
anuo , praeter Lichtenfurtum , quo manifesta fuerat morbi importatio, nuDa epidemia pagaminfestarat, quin el ■viciiiam afliceret nrbem; posteriore paucae quaedam dantur excep- tioncs minoris momenti. Una Eginonda fuit graviter af- flicta, quin in vicina A.lcmaria prodiret epidemia. Recor- dandam vero, illam paguni epidemiae A. i833 finem imposuisse. Haec de generali Cholerae dispersione in singuHs pro-
vinciis valent, quam si in singulis urbibus quaeramus, vel fallor, vel eandem hic offendimus diversitalera. Ex iis, quae de topographica morbi per praecipuas palriae nostrae urbes exlensione fase dispntata sunt, satis con— stare videlur, alias urbis parte» a morbo fere prorsus in- tactas relinqui, alias vero saevo epidemiae impetu graviter opprimi solitas esse. Sic aulae Haganae ambilus, magni- ficique Roterodami portus, sic Leidae, Goudaeque centrum, sic pars Trajecli, quam sibi patricii nobilesque exstru— xerunt, sic raercatorum Amstelodaraensinra turres, juxta spatiosas canales dispositae , sic antiqua Groningae pars, ut ne plura cieam, a morbo vacarunt. Contra idem mi- sere devastavit plurimaram illarum nrbium pomoeria , plebi relicta, pauperum Israëlitarnm populum, Amslelo- dami viventem, verbo, paupertalis asyla, inopia atqne squalore turpia. Quin et non vicis tantum oppidorum nonnullis prae re—
liquis inhaerebat, sed et platéis quibusdam, canalibus , angiportis, quorum his imprimis erat infesta. Exemplo sint piscatorum Sceveningensium habitacula et, quae in singulis fere urbibus nominatim citata sunt, angiporta. Amplas autem plateas canalesve non ab incolis arcuisse Choleram, et alia, et Leidae docet exemplum. tJlram inter illas utrasque praevaleat discrimen, res dubia videtur. ,4*
|
|||||
|
f' ii«É|-én"'"'Bifli"iil>MiM"i'iiB n'"""
|
|||||
|
212
Amstelüdami aequales luiere partes (p. 64). In irileriore
Roterodami parte nunc plateas gravissinie vidimus inf'es- tatas, nunc omnium maxime canalem , quam cilavimus, Slakade; ad Roleram et Sciam minor ibi slrages fiebat. Cioacas autem fossulasve stagnantes foecunda quandoque Cholerae fuisse incnnabula , de epidemia Amsteludamensi malae illius Goudsbloemgracht, de minoribus epiderniis Pur- merendae ac Iselosleiuii exempla docent. Meminisse prae- terea Snecae et Arnhemiae couTcnit, ubi amniuni sordes partim secuta videtur epidemia. Prouli ergo urbes in provinciis, sic in urbibus looa
quaedam praecipuam Cholerae sedem efficiebant. Perti- nebanl haec omnia ad pauperura vicos. Quidni ergo propter id ipsum urbes Cholerae amicas dicamus , quum inopiae fontes contineant uberrimos. Observandum qui— dem, vicos omnium pauperrimos subinde minus affligi, ita ut sola paupertas ad explicalionem non sufBcial; hanc vero quaestionem nunc mittimus. Notasse sufficiat ana— logiam inlegram epidemiam inler alque partiales, ex qui- bus, tamquam ex elementis, componitur. — Valent, quae diximus, de anno ntroque, maxime autem de priori. Uti enim altero urbium rurisque minor erat differentia, sic et magis aequalis erat epidemiae per tIcos dispersio, in iis saltem urbibus , ubi seniel jam saevierat. Quod de Roterodamo, Gouda, Trajecto ipsis deraonstravimus nu- meris. Denique domus quasdam prae aliis occnpabat. Quaes- ■
tio autem de aegrorum frequentia una in domo, et in contagii, et in miasmatis gratiam fuit explicata. Alii enim domorum illarum summam referebant, quandoque satis notabilem; alii vero summam earum, quas semel tantum ingressa erat Cholera, eamque praecedenti longe raajorem, huic opponebant. Multum vero incerti hisce |
|||||
|
^.^Ért^ai^iN iMati iiiiih.
|
|||||
|
2l3
«alculis inbaeret. Ex iis, quae anlea attulimus, Role-
rodami J infectarum domorutn, Trajecli f, Hagae Co- initum y'g, Neomagi anno altero 5 plures aegros \ide- rnnl. Loca alia citantur, uti Araersfordia et Leovardia, ubi domum vix relinquebat Cholera, ante quam dispositos corripuerat omnes. Ubicumque autem vigebat allerutro anno epidemia, ejusraodi domus, Cholerae plenae, of- fendebantur, quorsum et luulta navium exempla re- feruntur, quae eaedera et in initio epidemiae frequenter affligebantur. Hinc fortasse, quod de Sceveninga obser- valum fuit, periculosior in navibus erat Cholera. Cete- rani, quoad domus, earumimmundities, incolaruraque ac- cumulatio favere maxime misero illi fato videbantur. Quae probabiliter cuusae erant, cur privatao aedes, ubi pau- {leres collocantur, non serael haberentur in gravissime afiliclis, uti Hagae Comitum v. g., Trajecli et Amstelo- dami observavimus. His ergo causis sublatis, per eva- cualionem domorum, sistebatur fere morbus. Ex eadem Terosimiliter ratione institula ac aedificia
publica, ubi salutaria politiae medicae praecepta in usum ferri poterant, fere vacarunt raorbo. Veruntamen in- faustae quaedam dantur exceptioiies j quas iater primos locos tenent domus inclusionis Hornaua, deiri pauperum hospitia Leidense ac Roterodamense, tum carcer Gouda- nus, Woerdenensis et Leovardiensis; tandem, inter aedi- ficia railitaria, contubernia plura, Leidense, Neomageuse, Leovardiense et nosocomium Bergo-Zomanum. In hisce singuiis major erat, quam in reliqua urbe, epidemiae vis. Quum vero hujusmodi aedificia pro criteriis haberi soleant ad dijudicandam seclusionis efficaciam, addendum est, eam in patria nostra non magnopere comprobalam videri. Comparentur invalidorum militum orphanoruraque Leidae babitacula cum citato pauperura hospitio (p. 55.). Sic et |
||||
|
3l4
Roterodami, ubi in genere talia seclusionis media non iu-
stituebaniur, praeter dictum pauperum hospitium, aedi- ficia publica Tix minore immunitate gaudebant, quam, anno imprimis altero , Anislelodami, ubi severe pertende- batur seclusio. Quantum autem illa epidemia hanc im- pelu vicit. Huc etiam pertinet, carceres in genere ma- gis afflictos esse, quam orphanotrophia, utut hino pueri in urbem prodire solerent, novique, sed caute, admitte- rentar ad ea infantes, per Choleram a parenlibus orbi. Gerontotrophia denique atque nosocomia melius in genere evadebant, quam pauperum hospitia stricte sic dicta. Quodsi generatim haec aedificia inter se oonferamus,
inaequalis in illis Cholerae dispersio conspicitur. Quae irao in uno eodemque non semel obtinuit inter varia cubicula. Sic nuper ab exp. van es, qui Helvoetslusae medicam et civium et railitum curam gerit, accepi, du- rante prima epidemia, i3 ibi tormentarios aegrotasse, obiisse 8. Hi autem tantum nun umnes in uno cubiculo virebaiit contubernii, quod ceterum morbo vacavit. Quin reli- 'qua praesidia militum pedestriura, quae numero quater su- perabant tormentarios, sana restiterunf. Eadem haec est inaequalitas, quaeet in domibus privatis ac plateis, et in diversis urbibus ac provinciis, et vero in integra patria deprehenditur. Prouti progressivum illud, de quo antea diximus, ita et inaequalis haec distributio aeque singula- res spectat casus ac integras epideraias; imo pandemiae subest Cholerae dispersioni. Ilic uterque character illi videlur esscntialis. Minus constans, attameii satis frequens est observalio,
quam ad calcem hujus § ferre liceat, inde a domo qua- dara in plateam, vel ex platea in viciuiam dispergi Cho- leram, sensim leviorem factam, quo magis hinc recedas. Idem et de urbiam vicis qujbusdam, cnjusmodi sunt |
|||||
|
i"ar''MÉ<''^' "''*'^''*■ i'iï ' ■ Tgf'^^iai.1^
|
|||||
|
ii5
Arastelodami VI et XI (rid. p. 6t et 65) el de urbibus ac
regionibus valet. Ita Roterodamum ia Sciolandia, Novae Mosae Mervaeque ripae in Hoilandia M. hnjus geneiis centra Gholerae referunt. § 5. De epidemiae periodis.
Prouli quondam pestis in noslris terris, ila nunc Cho-
lera binis annis successive appaniit, imo tertio demum anno, angustioribus limitibus inclusa, patriae valedixit. Hi sunt raajores integrae epidemiae circuitus. Quoad par- ticulares epideraias , primum earura stadium, quodsi sal- tem tamquam stadium considerandum est, casus praecur- sores efficinnt, qui eousque censendi sunt, donec conti- nuüm fieret quotidianum epidemiae iiicrementura. Non autem erant conslanles. Hagae Comitum , Delphis , Gou- dae, Lugduni Balavorum anno priori, Harlemi, Araste- lodami altere, prorsus deerant. Nunc autem aliquot modo dies epidemiam praecedebant, uli Trajecti ad Rhe- nuni, Campis, Snecae; nunc ■vero 2—4 seplinianae prae- terlabebantur ante epidemiae incrementum, uli Rolero- dami , Arastelodami, Amersfordiae, Neomagi et, altero anno, Trajecti ad Rhenum. Paucos modo efficiebant, fere •2 - 4) quandoque tarnen plures. Sic Harlemi fere in le- vera epidemiam increvere, ad lo aegros extensi; post 3 seplimanas qnievil luorbus per alterura idem spatium. Incremenluni plerisque epidemiis celere erat et regulare.
Hagae Comitum el in Sceveninga quidem continuo major aegrorum numerus recensitus fuit; yerum mortui regulae generalirespondebant, ideoqueforsan error observationisest. .Tam ad maximum perveniebat epidemia, quod in Scevenin- ga et Hagae Comitum 5' hebdomade fiebat, Goudae et Tra- jecti 4" I in plerisque majoribus nrbibus, Lugduni Bala- vorum, Arastelodami, Groningac, atque Amersfordiae 3" |
|||||
|
Ai •."Sïi.v^ife:"
|
|||||
|
2l6
hebdumade, Swollac et Roterodami, si stadium prodro-
raoruru excludamus, allera jam hebdoinade. Ilac ultima epideniia excepta , paululum anteponi videbalur ipsius anni lapsu. Altero anno serius hoc maximum observabatur, fere 4' hebd., quod Roterodami, Dordraci, Goudae, Scio- dami, Groningae obserrare licuit. Ipsius hujus culminis duratio diversa erat, inde ab
aliquot diebus ad 2 - 4 hebdomades. Decrementum au- tem epidemiae nunc satis subitum fait, nunc adeo len- tum , ut in 2 iterum periodos secederet. In aliis locis regulare ad finem usque pergebat. Hae epidemiae bre- vioris eraut durationis. Sceveninga et Haga Comitura eo pertinebant, In aliis autem deinceps iterum insurrexit et ad alterum pervenit maximum, Huc pertinuere A°. i832 epidemia Roterodamensis, Lugduno-Batava, Goudana, Arastelodamensis, Rheno-Trajectina, Swollana. Delphis bis rcsurrexit epidemia, quod de Rolerodamo magis etiani vuluit. Memorabile \idetur, in omnibus hisce urbibus recrudescentias coincidere fine Septembris alque Oclobris initio. Neque tantum do majoribus illis, quas cilavimus, epidemiis hoc valet, quibus numeris statisticis probatur; verum et mulli practici in locis minoribus, sub eodem tempore, omnium epidemiae symptomatum observarunt exacerbationem, qiiod deWesopo, Monachodamo, Zuila, Iselosteinio expressis verbis affirmatum fuit. Sic et Har- Jemi, Maasslusae et in pago Middelharnis nunc demum genuina insurgebat epidemia. Amersfordiae etiam, Sylvae Ducis, Leovardiae, et ia aliis locis, medio tandem exacto Seplembri, recens lues addita fuit; adeo ut sola Groniuga cssel, quae, sub initio hujus mensis aiBicta, nolabilem lamen epidemiani tulif. Hinc igilur non ullra historicam verilalem nobis pro-
f;ed«re videmur, ubi j)alriae epidemiani A. i832, integre |
|||||||
|
IHglijij^^,
|
|||||||
|
"r—"Ml ^BM^r^***^^^'^^**''*^TinMj in-fni il''iniftii'i "n
|
|||||||
|
spectatara , in duas periodos dividhnus, quaruiu altera a
fine Junii ad medium fere Seplembrein, altera abhinc ad Novembris finctn aut Decembris inilia protracla fuit. Qua in causa ad aaalogiam provocare liceat, in aliis Europae regionibus obviam. In Borussia enim Orientali, medio fere Julio A. i83t, Regiomontii aliisque in locis instaurata erat Cholera, sub finem autem Septembris et Octobris initio , eadem igitur anni terapestate ac in nostra patria, lotus aegrotantium numerus per integram hanc regionen! resurgebat (i) et variarum epideraiarum recru- descentia , et novarum incremento. Imo vero magis etiam vicinum nobis exemplum obtulit lusula Franciae. Eteniin, fine Martii iSSa illic coepta, medio Junio decreverat inlegra epidemia; verum initio Julii et Lutetiae Parisio- rum, et in ambitu , ab omni parte inferbuil iterum, donec medio Seplembri prorsus exstingueretur (2). Itaque concludendum, primam epidemiae, quam tulit Belgium Septentrionale , periodum origine sua ac fine coïncidere cura recrudescentia epidemiae, quae Sequanae devastabat ripas. Quoad epideinias A' i833; in nulla earum geuuinam
deprehendi recrudescentiam. Pergamu» ergo in describen- dis ulterioribus epidemiae periodis. Recrudesceuliae illae per 1-3 septimanas persistebant; omnes autem Octobris initio ad plenum -vigorem perveniebant. Deinceps sensim |
|||||||
|
(i) ViJ. tabula adnexa opusculo cel. n. f. burdacu, Hist. statistische
Studiën über die Cliolera v, J. i83i in der Prov. Preussen,insbes. in Ost-Preussen; ia ferh. der phys, med. Ges. zu Königsberg über die Cholera B. II. (■j) Vid. analyse crilique du rapport officiel sur la marche el les
effets du Choléra-morbus dans Paris et Ie Dép. de la Seine ia Bibl. univ, i834) S- ni p. ^3 sq(|. üoleo, momeutosum eum libium, omai licet opera ndbibiia, adliiic non nisi ex diariis mibi innoluisse. |
|||||||
|
"..;3dfeS:''.'Éi:;Li^-_ _•___. i^-^^4^~.- ^.'■■. '*- '-":^^3°^i^ '''.^' ^'*'^^!!y^j
|
|||||||
|
8
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
11
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
sensimque epidemia decrescebat, lente per aliquot adhuc
septimaiias protracta , douec fiuiretur. Epideraiae citius decrescentis exempla offerebant A. i833 loca multa Mo- sana. Abruptum autem ejus decursum cito fine non nisi Groningae eodem anno deprehendi. Serolini pauci casus aliquot diebus post non raro ofFendebantur. In uno Roterodamo et niense Decembri, et Januario denuo Cholera recruduit. Exemplis illustrare lubet, quae de epidemia rum perio-
dis protulimus, quasdam, antea expositas, nunc analysi submittendo. Prima exempla duas speclant epidemias Anni i832, quae eadem stadia monstrant et non una ralione sibi aualoga habeuda sunt: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Litterae majuseulae J, A, S, O, N, menses Julium,
Augustum et s. p. designant. Ex numeris autem quoli- dianis stadiorum differentiae cognoscuntur. Primum, I, epidemiae Leidensis initium, Arastelodamensis potius pro- dromos sistit, alterum , II, utriusque incremenlura , III culmen, IV et V primum et alteriim deerementum, quorum hoc finem epidemiae imposuisset, nisi recrudcs- centia , VI, Oolobris iiiilio accidisset. Huic iterum de- erementum , Vil, tanderaquc finis VIII successit. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
219
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Memorabilis iiuprimis est epidemiae Roterodaniensis
decursus, qui, uli dictum est, anno i832 longissimus erat, variis recrudescentiis speclabilis. Huuc compare- mus cum brevi sed tehementt ejusdem loei epidemia Anno sequenti: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Prior ergo epidemia Roterodamensis lo , altera 5 absol-
vebatur stadiis, Priruum, I, praecursores constituebant, qui in altera epidemia duos incolas afFecerunt, neminem vero exslinxere. Sequebatur increraentum II, dein cul— uien III, quod ia utraque, exacta tertia hebdomade , accidebat. Tum suocessere decremeiitum ac finis, IV et V. Uiio hoc circulo terrainabatur epidemia altera; prior au- lem bis etiam recrudescebat, VI et IX, praegresso antea tali aegrorum decremeuto, V el VllI, ut fini proxima videretur. Suocessere tandem casus serolini, X. Quanto autem gravior altera essel epidemia, comparatis quotidia- nis mortuorum numeris nianifestum est, quorum alter sub culmine fere ter superabat praecedentem, dum medius integrae epidemiae terminus ultra quater major erat. Sic et de Cholerae epidemiis, Groningae obviis, quao
ambae uno circulo terrainabantur, valuit, quod altera, priori |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
220
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
gravior, breviorem decursuiu ostendebat, uti anlea (p. i86)
jam demonstravimus. Quo vero appareat, et simplicio— rem decursum obtinuisse, ubi, inversa ralione, posterior epidemia priori niitior eral, ïrajecti ultimo loco exem- plum adducere liceat: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
In hisce epidemiis distincte iterum conspiciuntur prae-
cursores I, incrementum II, culinen III, decremenlum IV, dein vero in altera recrudescenlia et finis V et VI, in altera simpliciter finis V. Etiamsi aulem numerus quo— tidiauus raedius posterioris epidemiae multo minor esset, quain prioris, idem tamen terminus, sub ulriusque cul- mine, nisi major, saltera erat aequalis in illa. Deductae sunt hae analyses ex seriebus quotidiani epi—
demiarum augiuenti. Secundum hasce graphica construc- tione ipsi oculo subjici illa stadia posseritj quod tamen nuno mittimus. Ex dictis enim et diversa illorura duratio, et gradus sa lis inlelliguntur. Addendum autem est, illa et diversa letalitate distingui; quo tamen fine tabulae allatae uon sunt consulendae, quum mortuorum nuraeri diebus, quibus apponuntur, non vero aegris, respondeant. Vulgo primi novae epidemiae casus maxime letalcs habenlur, quod tamen non semper valet. Imo quandoque leviores casus inilio erant, uti in ipsa Sceveninga, aliisquc locis. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
321
Verum increscens epidemia maxime crat periculosa; iil
ipso eulmine minus letalis; subinde magis iteruin cum de- cremento, quando et gravissimi intercurrebant casus, et in- fausti dies. Calculi de priore Amslelodami, et ulraque Trajecti epidemia, nee non bene multae mcdicorura observationes hasce leges extra dubium ponunt. Haec regularem epideniiae decursum speclant. Num
dantur aberrationes, a certi cujusdam diei, Lunae, Martis, aliove efficacia? Quae de hoc argumento in patria nostra prolata sunt, ad certam conclusionem ducere non videnlur. § 6. De epidemiarum vi el efficacia,
■ QuovarvusTariisinlocis coinparetur Choleraeimpetus,op«
time faciunt funerum numeri. Sic in 4 Classes patriae nostrae epideraias dividere licet: maxime vehementes, quae ultra 20, admodum vehementes, quae 10—20, vehementes quae 5—10, minus vehementes, quae infra 5 ex 1000 incolis e medio tulerunt. Hinc praecipuas epidemias sequenti scala colli- gere licet (i). Omnium vehementissime afflicla est Sceveninga , ubi
relativa Cholerae mortalitas ex publica relatione ad 56, imo probabiliter reapse ad 78 adscendit. Sequuntur Cat- vicuin, ubi ^\ , Schoklandia, ubi 38|, Rhenoburgum, ubi fere 10 erat. Pagi ergo piscatorii Cholerae impetu praeivere in nostra patria. — Anno i833 primum epi- demiae vi erat Valkenburgura, ubi 46, dein Helvoetslusa, ubi a8 attingebat, Delphorum Portus et Egmonda 24 ha- buere , Sciodamum fere 20. Altera classis bas epidemias spectat: A. 1832 retulere
|
||||||
|
(i) Id tabula generali, specimmi subjuncta, niagis accurata invenitur
et aegrotum, et mortuorutn cum incolls comparatio; liac autem praecipuas epidemias secuuduni relativae mortalitatis gradus dispouere, additis so- lummodo horum numeris proximis, satis liabuimus. |
||||||
|
222
Lugdunum Batavorum et CatTicum ad Rhenum fere 14 fti-
nera, Amersfordia, et Vreeswicum cireiter 12, Swarlslu- sa II, Genemuda, Delphi etRoterodamum 10; —A. i833 Roterodamum fere 16, Oudewatera 15, Arnhemia 14 , Overacia, SylvaDucis et Alkeraada 13, Briela et Gouda ,12, Maasslusa et Cralinga 11, Haierswouda , Leerdamum , Saandyk , Neoportum, Groninga 1 o. Sequunlur Teheraentes epidemiae. Attigere A. i832
Gouda et Oudewatera 9 funera, Woerdenuin, Breda , Gro- ninga 8, Trajectuni, Oollgensplaat fere 'j , Iselosteiniuni, Helvoetslusa , Dordracura , Campi, Haga Comitum, Mid- delharnis , Purmerenda 6, Sciodamum, Monachodaraum , Ëdamum , Maasslusa, Goricoraium 5; — A. i833 Gel- dermalsem, Koog, Hillegonsberga, Breukela 9, Swart- slusa, Goricomiurti, Oud-Beyerlandia 8, Vlaardinga , Dordracum, Stompvicum, Rhenoburgum, Grouw in Frisia, Gerlrudoberga, Woerdenum ^, Tiela, Alphen, Oollgens- plaat, Wassenaria 6, Catvicum, Hardinxvelda, Trajectum 5. Denique ultima classis sequentibus locis comprehenditur. IndicaruntA. 1833 Naaldvicura, Sevenberga , Vlaardinga, Amstelodamum, Sliedrechlum, SylvaDucis, Sneca, Scoon- hovia 4, Lichtenfurtum , Swolla, Viana, Srailda, Weso- pura, Delphorum Portus, Leovardia 3, Briela, Harlemum, Meppela 2, Veendamum et Neomagum 1. — A. i833 Maas- laiidia Seyenberga, Westsana , Sliedrechtum, Mydrech- tum, Iselosteiniuni, Sanodamum 4) Horna, Harlemum, Leovardia, Swolla, Leida, Wildervank, Middelharnis, Neomagum 3, Amstelodamum, Culemburgum, Meppela , Haga Comitum, Veendamum 2, Delphi i. Itaque in genere non increscere epidemia pari passu cnm
popnlatione, contra potius non raro diminui videtur. Sic Anno priore Delphis et Leidae vehementior erat, quam Roterodami vel Hagae Comitum, in urbibus Purmerum |
|||||
|
^^ÉafcMi'«ri— M .'^—^-----_______\____,j...^'iLj.—. -„.-■ 1..I-...,. i^.'a
|
|||||
|
-•V " -j,7" ""-•
|
|||||
|
323
cingenlibus, quam Anistelodami, quod anno ulroque
minimum fere epideraiae habnit, Trajeoli ad Rhenum, quam Amersfordiae; Swol1ae,qnam in minoribus urbibus ad Vidrum et Isalam. Anno i833 in Hollandia M. DelphoTum Portus, Sciodamum et Helvoetslusa \'icere Roterodamum , Oudewatera Goudam, Rhenolandiae pagi Leidam. Minores ergo nrbes generatim gravius affliclae, quam
majores. Irao vero in pagis gravissimae observatae sunt epidemiae. Quod primo adspeclu adversari videlur con- ciusioni nostrae, qua rura Cholerae minus favisse, quam urbes dixiraus. Haec autem regula rura generatira speclat, veheraeniia illa singulares quosdam pagos. Res explica- tur Terosimiliter ex majori fortunatiorum numero, qui in florenli degunt oppido. His enim immunitas, a Cholera fere fuerat, dum in pagis magis aequalis est conditio populalionis, eujus ergo, ubi labes increscit, sponte ma- jorem tollit proportionem. Si in urbibus soli Tici affecti in computura redigantur, numeri aegrotantium relalivi prope accedunt ad vim locorum, gravissirae afflictorum. Dum medius aegrorum terminus ex mille incolis Leidae erat 3i, vidimus, in vicis aiïlictis illum ad ^6, imo ad 62 et 63 adscendere. Inter mille pauperes Israëlitas Amstelodamenses , probabiliter , 33'—36 aegrotarunt; medius autem hujus epidemiae terminus est 7,5. Epi- demiarum impetum in ratione esse cum humiliori lo- coruni silu Tel insalubrilate, non deprehendi. Sic in Hollandia Seplentrionali, imo Amstelodami, leviores erant, in Zelandia vix uUae, graviores autem Trajecti et im- primis Arnhemiae. Veruntamen plagis quibusdam majo- ri vi inbaerere Cholera videbatur, uti occidentalibus Hol- landiae littoribus anno priore, locis Mosanis altero, qui- bus' et loca Iselana et Rhenolandica niinorem exbibuisse |
|||||
|
234
epidemiae vim, antea fuse expositum est (§ 21 et 22).
-,' De diversa epidemiarura letalitale non est, quod mullum proferamus. Hunc enim calculum perquam ineertum babemus, quum a laliore vel siricliore Cholcrae defini- tione pendeat. Attamen non infitias eundum, alteram epidemiam funestiorem faisse, quam priorem. Hac in causa plurimi consentiunt practici, quorum ieslimonio eo magis confidere licet, quum handquaquam novi , sed, inlegra praecedentis anni experientia aucti, ad Cholerae thera— piam iterum accedereut. Termino medio, secundum auno- tationes publicas, in iutegra patria A° priore ex 100 aegris Tix 47 j allero 56 obierunt. Inter loca, ubi plures quam 100 aegri decubuerunt, ex hoc eodem numero prima epidemia obiere Dordraci Sg, Hagae Comitum et Amste- lodami 53, Roterodami 5o. His maxima erat letalilas; minima autem Calvico ad Mare, «bi 32 , Sciodamo et Swollae, ubi ^i , Trajecto, Groningae, Sceveningae, (si aegros a medicis curatos spectamus), ubi 42, Delphis, Goudae, Campis, ubi 44' Leidae ubi 45, Amersfordiae, ubi 48 attingebat. Si ergo majores Hollandiae urbes inler se couferamus , concladendum videlur , epidemiae letali- tatem in ralione inTersa esse ad ejus extensionem inler populum, eadem ratione ac singularum epidemiarum vim morliferam minimam esse vidimus, quando ad maximum pervenerant incrementum. Cui eonclusioni etiam favent Sceveninga, Calyicum ac Schoklandia. Sub allera epi- demia lelalitas fere semper 5o excedebat, maxima Hagae Comitum, ubi ad 62 usque adscendit. Excipiuntur tan- tum Vlaardinga , Delphorum Portus atque Arnhemia, ubi 35, 37 et 47 '"is excessit. Tandem, utut eo non lendat hujusce scriptionis finis,
<luo tarnen rectius feralur judicium de epidemiae in nostra patria vehementia, verbulum addere liceal circa praeci- |
||||
|
225
puarum Europae urbium per Choleram Tastationem (i).
Ante ejus ad nostras oras adventuin Moscuae 4^9?' Petropoli 4737 , Rigae igiS, in Galliciae urbibus Brody et Lemberg 1767 et 2621, Viennae 1966, Regiomontii 1327, Dantisci 964, Berolini i425, Hamburgi 47^» Londini (ad 10 Aprilis usque) I2i3, Parisiis 18402 pro- straverat, quos numeros si urbium illarum populationi comparemns, vehementissirae in Gallicia saeviit. Brody enim eundem fere incolarum numerum habet, quem Harle- raum, Lemberg, quera Trajectum ad Rhenura. Itaque illic ex 1000 incolis 80, bic 58 obiere. Juxta similem calcu- lum Rigae 32 , in Franciae metropoli 23, Moscuae 17, Dantisci i5, Regiomontii et Petropoli 11, Viennae 7, Bero- lini 6, Hamburgi 2, Londini 0,9 obierunt. Unde patet, patriam noslrara funerum numeris non adeo cessisse,ac vulgo perhiberi solet, citatis Russiae atque Germaniae urbibus , Cholerae luctu famosis, imprimis si atten- datur, apud nos faustiores in genere fuisse therapiae successus, quam extra patriam. Etenini, inter loca citata, ex 100 aegris obierunt Dantisci 66, Berolini 63, Regio- montii 60 et inter reliqua sola sunt Brody et Riga, ubi non a 52—55 attigit. In his enim 38—39 tantum defuncti sunt. § 7, De Cholerae duratione.
Integrae epidemiae major uterque circuitus dimidio
fere anno absolvebatur; tertia vice non ultra trimensem persistebat. Partialium antem epidemiarum in patria nostra duratio a sequentibus momentis pendebat: |
||||||
|
(i) Ducti sunt numeri sequentes imprimis ex Iiis fonlibus: Markds,
rapport sur Ie Choléra-Morbus de Moscou, Moscou i83a, Bürdach , Hist. stat. Stadiën cit, p. 4S et 66, Bibl. univA. c,, Monbriob, mém. hist, et statistique sur Vorigine et la propagation du Choléra-morbus Asiatique dans ioutes les porties da globe, Paris i832. i5 , / - ■
|
||||||
|
226
1°. A populalione, quae quo major essel, eo diutias,
ceteris paribus, producebantur (i). Si graTiores Hollan- diae M. epideoiias A°. iSSa inter se conferamus, videmnsj Sceveningensem per 9 hebdomades, Goudanam per i3, Delphensem per i3J, Lugduno-Batayam per i5, Role- rodamensem per 29 hebdomades protractam, Non secus anno posteriori, inter loca Mosana, quorum paulo accu- ratior nobis est nolitia, Roterodami per 9, Sciodami per 7 , Delphorum Portu per 6 modo hebdomades duravit. In Hollandia S. Amstelodanium anno priore i5, posle- riore 16, Harlemum utroque 11 tantum, Waterlandiae urbes anno illo a 5-^, loca ad Sanam sita hoc a 5-9 septimanarum epidemias talere. Trajeelum post 12 heb- domades, Amersfordia vicina post | jam hujus tem- poris spatium a morbo liberabatur. Transisalania etiam , regnanle prima epidemia, manifesta hujus regulae offe- rebat exempla. Ejus enim caput Choleram 11 septima- uas tulit, dimidiura hoc spatium Schoklandia, interme- dium autem locum servant Campi atqne Swartslusa. 3°. Ab epidemiae gradu, ad quem in inversa habetur
ratione, ita ut, quo Tehementior sit illa, eo brevioris fiat durationis. Haeu regula prioris efFectum adaugere solet, ejusque efficaciae etiam in allatis habentur exeraplaj quibus haec addere liceat. Epidemiae pagorum trium piscalori- oram, quos saepe jam citavimus, non adeo diu protra- hebantur. Quanlo porro gravior, quam prior, altera Cholerae epidemia Mosae oris incubuit^ vidimus autem, illam per integrum fere annum 1882 perstitisse, hanc Septembri jam terminatam faisse (pag. 137}. Inter haec |
||||||
|
(1) Hanc regulam deBorussia etiam valere, obserravit doet. Wagker:
Die f^erbretlung der Cholera im Preuss. Slaate, in Cholera Archiv mit Benutiung amtlicher Quellen, von Albeks , Honic, eet. B. II p. a66. |
||||||
|
•'■n
|
||||||
|
til'
|
||||||
|
loca Mosana omnium citissime desinebat A". i833 Del-
phorum Portu, prouli omnium vehementissirae afflicto. Vlaardingae et Dordraci diutius perstitit, quam Sciodami et Brielae. Brevis etiam, sed vehemens, Cholerae de- cursus Amersfordiae, alteroque anno Groningae eandem testatur regulara. Contra , Goricomium, prima epidemia minus graviter cruciatum, fere J anni spatiom eam reti- nuit, altera leviore gradu , quam pleraeque Mosanarum urbium, afiflictum , ultimum earum hostem dimisit. Eodem hoc anno Delphi, Haga Comitum et Leida, parum afflicta, epidemias perduravere 12—13 hebdomadum; fuerat autem Roterodamensis 9 tantum. Amstelodamo item et Swollae utroque anno longius inhaesit malum. 3". Ab anni tempestale. Quae enim sub autumno
demum Choleram recipiebant, loca citius ab eadem ab- solvebantur, quum, instante hyeme, integra fere sileret epidemia. Huc pertinebant anno priore Amersfordia et Sylva Ducis, posteriore Egmonda, utroque Groninga et Leovardia. Veruntamen etiam epidemiae, a quibus initium fiebat, brevis erant durationis, uti Sceveningensis et Hagana anno priore, Mosanae posteriore. Quae hisce succedebant, generatim erant longissimae. 4°. A locis infectis. Non enim tantum regiones erant
nonnullae , quae longius retinebant epidemiam, ad quas pertinebant Anno priore Mosae ripae, de quibus ipsis altero anno, uti dictum est, oppositum valuit; sed et in genere pagi prae urbibus brevius afiEligebantur, quod pro parte tantum a prima regula exhibita pendere videlur. Excipiuntur quandoque pagi, urbi majori viciui, ubi diu perslabat epidemia, cujus exemplum, sub utriusque epi- demiae regno, Cralinga offert. Ex quibus momentis vel fallor, vel pleraeque anoma-
liao aut differentiae, quae inter variam epidemiarom i5 *
|
||||||
|
.■•-^"*^^.....-^a
|
||||||
|
228
durationem observantur, explicari possunt. A durationis
autem ac vehementiae comparatione dislinguere licet inter epideiuias acutas et chronicas, qnarum illae bas impetu superant. § 8. De diversa Ckolerae ratione ad aetatem atque sexum.
Aptissimam medico largiuntur epidemiae occasionem,
modulo arithinetico dimeliendi, quae corpora ad illas sint proniora , quae facilius iisdera succumbant. Has igi- tur quaestiones de Choleré in patria nostra morere con- venil, qua in causa, quousque, corabinatis observatio- num, quas antea retulimus, seriebus, procedi liceat, ten- tabimus. Quo dispositionem atque letalitatem, pro sexu ac
aetate diversam , computaremus , junximus observationes, antea de Sceveninga, Haga Comitam, Lugduno Batavo-' rum, Roterodamo, Amstelodamo et Trajecto ad Rhenum relatas. Goudam hoc calculo non comprehendimus prop- ter insignem militum, hic affectorum, nuraerum, qui quintam fere marum partem eflBcit: noslro enim scopo solos cives spectare convenit. Leidae quidem son secus mi- lites reliquis aegris addili sunt; eorum Tcro minor est pro- portie. Sponte autem intelligitur, divisionem retinendam fuisse, cui plarimae respondebant observationes. Sic per decennia tabulam construere cogebamur , cujus divisionis loco, si nobis fuisset facultas, vel breviora temporis spa- tia, vel, quod imprimis operae fuisset pretium , physio- logicara aetatum distinctionem lubenter substituissemus, ipsis illam vilae humanae periodis, lactationi, infantiae, pneritiae, pubertati, adolescentiae, mediae aetati, senio- que crudo ac decrepito respoudentem. His autem nunc missis, primo loco syllogen observationum referre con- venit : |
|||||
|
jtuè^
|
|||||
|
aag
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Haec igitur tabula fere 56oo aegros speutat (i) , qui
omnes, priore epidemia regnante, decubuerunl. Ut exinde Tariam ad Choleram dispositlonem efficiamus, scala po- pulationis, jaxta decennia dirisa, adhibenda est, qualis optime pararetur ex oombinatis sex locorum, unde aegri petiti sunt, incolis. Qui vero quum nobis non iunote- scant omnes, usi sumus scala, juxta nltimum Amstelodami, Roterodami, Ultrajecti censnm composita, in qua el prae- sidiorum militarium, et sagittariorum absentium lationem habuimus (2). Ea ergo referlnr ad 311941 incolas, quibuscum, pro aetate ac sexu divisis, aegrorum nume- |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(1) In memoriam revocandum est, Amstelodami atque in Scereninga
quoTundam aegrorum sexum non esse determinatum, unde prima columna paulo majores habet numeros , quam utriusqiie reliquae summas. Hujus autem diflereuliae in calculo rationem habuimus. (2) Incolarum numeri exhibiti sunt pagg. 68, 87 et i34. Praesidia
militaria Roterodami atque Amstelodami numero satis sunt exigua, ut tuto negligantur; Trajectina antea computavimus. Ex officiosa autem, quam gratus accepi, relatione, altere Ai i83a semestrio sagittarii absentes Amstelodami attingebant 363o, Roterodami ia63. Quos ut juxta aetatis annos dispescerem, normam adhibui, quam antea jam memorari, ex libris administraiionis sagittariorum Rbeno-Trajectinorum petitam. Haec sequens est. Aitigerant, A. i832, i5—20 annos Sj , ao—3o 674, 3o —4o 404» 4°—5o loS, 5o—60 8 sagittaiii, quorum summa «pectat 1146 capita. . t^fs-i ;, |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
"^'rri-'"' 1'^- '■• IIII
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ümtjz
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
■^
|
»—■■'•-*^
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
23o
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ros exhibitos comparayimus. Unilatein autem assumsimus
mediam SSgö illorum aegrorura dispositionem. Hinc ergo sequenles termini computati sunt. Quoad lelalita- tem, hanc , prouti solemus, secundura numerum defunc- torum ex singulis aegrorum centenis determinavimus. Morlalitas denique ex comparatione funerum atque inco- larum computata est. Mediam mortalitatem, ex -2^33 funerum considerationc derivatam, pro unitale adhibuimus. Est autem ipsa combinatus dispositionis atque letalitatis effectus. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Cujus tabulae usus quo melius intelligatur, exemplum
inserTiat. Si is sit Cholerae irapelus, ut ex numero quo- dam a incolarum loo corripiat, decumbent eodem morbo ex a feminis inter 20 et 3o aetatis annum 62, ex a seni- bus, ultra septuagesimum aetatis annum provectis 197, Ex centum autem illius aetatis feminis, Cholera affeclis, 26.8, ex totidem senibus decrepitis yS.S decedere solent; ideoque ex eodem fcminarum senumquc, aetatis , quam diximus, numero o, earum defungentur 17 modo, horum 149, vel, quod eodem redit, ex numero ^f§ X o femi- iiarum illarum 34 et ex eodem praegrandis ejus aetatis ■viris 3o5, qui termini in tabula habentur. Quanla ergo aetatis ac sexus ad Choleram vis existit, quae mortis |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
23l
periculnm nonies augere valet. Videamus autem de con-
clusionibus generalibus, circa hoc argumentum ex tabula ducendis: j. Viri magis sunt, qaam feminae ad Choleram dis-
positi. Quae conclusio eo magis attendcnda est, quum ubicuuque fere feminarum afflictarum numerus absolutus praevaleat, unde facile sexui sequiori major adscribere- lur disposilio. Ununi fuit Rolerodamum, quod plures hoc anno viros afflictos, quam feminas numerabat, cujus rei causam f'rustra quaesivi. Dispositio aulem marum mediam superat, qaam feminarum dispositio non attingit. Si ex eodem utriusque sexus numero marum loo corri- piantur, feminarum non nisi 85 laborabunl. 2. Dispositio minima est a 10 — 20 aetatis annum.
Abhinc sensim augetur versus utrumque Titae limitem, maxima in decrepitis. Quo Tcro anno minimum obtineat, praecise exhibere non possum. Trajecli ad Rhenum inter i5 et 20 pouitur, Hagae Comitum et in Sceveninga idem oblinere videlur. Amstelodami inter 20 et 3o de- terminatur. In eo autem conveniunt hae omnes obser- vationes, minimum non inter 10 et iS"™ annum conti- neri. Nee igilur sine probabilitale illud inter i5 et 30"" aetatis annum ponere licet. In infantibus minor est dis- positio, quam in adullis, major autem, quam in adole- scentibus. Utrnm ad gremium maternum usque continuo increscat infantium dispositio, certo determinare non au- sim. Verura probabile non videtur. Observationes enim Rheno-Trajectinae solae majorem inter o - 5, quam in- ter 5-10 annum, Amslelodamenses autem, Haganae, Leidenses atque Sceveningenses contrariura indicant. Inde ab aetatis anno trigesimo mediam dispositionem
superat, dein continuo increscens ad decrepitudinem usque, qua ter fere minimam vincit. Meniorabilis autem videtar |
||||
|
232
anomalia inter ^o et 5o aetatis anuum, quo disposilio
subito ad maximum quoddam increvit, adeo ut superaret eam , quae hinc ad septuagenariam aetatem usque habe- tur. HagaComitum, Scereningaac Leida hujus anomaliae participes non videntur. Trajecti ad Rhenum proba- biliter error huic numero subest, quod ex funerum consi- deratione conjicitur. Amstelodami autem atque Roterodami mares praecipuam hujus partem efficiunt. Ulrum ab ipsa epidemiae natura pendeat, an vero opificiorum cuidam classi, vel, quoad femiuas, aetati climactericae, qua ad con- gestiones abdominales inclinant, sit tribuenda, ignoro. Fortasse bajulorum genus , quod in emporiis illis frequen- ter Choleram subiit, culpae partem tnlit; saltem in seriebus Amstelodamensibus multi eorum ad ilJarn aetatem refe- runtur. Opificiorum in genere ad Choleram efficacia sponte cum aetate decrescit. 3°. Omni aetate feminarum dispositio minor est,
quam marum. Puellas ab a" lo—20 excipi, fortasse ab errore pendeat. Trajecti et Hagae Comitum, vel hac aetate, lex generalis confirmatur. DifFerentia dispositionis maxima est a 3o ad 4o annos, ideoque adülta aetate, qua sexus potentia ad plenum vigorem pervcnit. In junioribus et in decrepitis magis sibi accedit uterque sexus. Regu- laris tamen hujus differentiae progressio ex tabula effici non potest. 4". Morbi letalitas in viris longe major est, quam in
feminis. Illos si Cholera petat, eorum ultra dimidium toUit, ad quem terminum in feminis non pervenit. Quum autem marum feminarumque dispositio sil invicem = 109: 93, sequitur, ex quo numero 100 mares decedunt, femina- rum tantum 7 5° perituras esse. 5°. Letalitas minima est inter lo—20, vel inter
ao^3o aetatis annum, probabiliter ergo inter i5 et 25. |
||||
|
233
A sexagenaria aetate inde leti periculiim, quod adole-
scentiam affliclorum tertiae tantum parti impendebat, bis auclum est et ultra, continue etiam increscens. Sic, ex eodem adolescentium atque senum , Cholera laborantium, numero horum loo, illorum 4° tantum decedent; imo vero, ratione simul habita dispositionis, si ex numero quolibet senum loo pereant, ex eodem juvenum numero Tix ultra i5 defungentur. 6°. Omni aetate sexus sequior faustiores exhibuit
morbi exitus. Letalitatis autem minimum paulo serius, qaam polior , attigit. Hinc maxima utriusque differentia est inde a 20—3o aetatis annum. Vetulis paulo funestior, quam senibus esset juxta calculum. Hac autem aetate et sexus discrimen fere toUitur, et, propter minorem observationum numerum, error facilius accidere potest. Itaque dispositio atque letalitas propemodum easdem
sequuntur leges, quippe in adolescentia minimae, in senectute . maximae, in infantia item majores. Unde consequitur, hanc progressionem in mortalitate relativa, quae ex utriusque concursu existit, imprimis notabilem esse debere. Haec, uli exemplis jam patuit, in juventute vix ultra f aequat mortalitatis mediae, necdum § mortalitatis decrepitorum. In maribus major etiam haec est differentia. Juvenes enira | tantum mediae mortalitatis, nee nisi -^-^ senum participant. Feminarum mortalitas nou nisi ^ ma- rum eificit. Valent hae leges de epidemia priore, quantum vero
ex fragmentis judicandum videtur, et ad alteram extendi debent. Quo vero aplius uterque comparetur annus, duplicis epidemiae Roterodamensis specialem calculum referre liceat, ad quem gravitate sua ex patriae epide- miis apprime destinatur. Sic etiam exemplum nobis erit, quo leges allatae et expUcentur el confirmentur. |
|||||
|
II' i""iiitiii IIII -"■•'■' ■•-■i^—-....-.i...
|
|||||
|
234
Siinilc cum epideinia Ainstelodamensi ac Rheno-Trajec-
tina insliluimus experimenlum, unde legum illaruin fides valdopere nobis aucta est. Illius autem conclusio- nibus jam exhibilis, ipsi calculo boe loco supersedendum existirnamus. Tabulae vero sequentis pars prima dispo- silionem ineolarum, altera morbi letalitalem , A". i832, tertia et quarla utriusqiie epideraiae mortalitalera relati- vam indicant. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ex ejusmodi, quos prolulimus, calculis plura duci
possunt corollaria. Ita quaeritur: num gravidilas ad Choleram disponat? Vulgo fertur. Videamus autem, quot feminae, utero gerentes, absque praedispositione speciali, hoc morbo affiei debeant. Trajecti ad Rhe- ura, regjnante epidemia , 947 erant gravidae, ultra ter- tium mensem provectae, ad quas scilicel partus a Sep- tembri A'. i832 ad Aprilem A'. i833 reFerre licet. Ex tabula autem, quae supra habetur p. 87, efficitur, ex 7551, feminis, a 20 ad 40 annos nalis, correptas fuis- se 107. Itaque, si graridis, ex quibus etiam excludun- lur, quae deinceps aborlum passae fuere, eadem essel, quae non grayidis dispositio , illarum saltciu 13 Cholera |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
I -'n -iii ■ftiitinriifii^É' -^-'- '.....-a
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
a35
decumbere debuerunt. Quantum vero coiiiperire potui,
eo vix adscendit earum in nostra urbe numerus. Ex simili calculo, sub prima epidemia, Roterodami fue- rint 2554 gravidae, quarum, absque speciali dispositi— one, 4^ corripi debuere. De quaestione proposita ex his qnidem decidi nequit, quum verus gravidarum affectarura numerus non iunotescat; exhibito autem cal- culo probabile videlur, opinionem vulgarem potissimum a misericordia pendere, qua duplicem luctum societas plorare solet. Merito tarnen in eo consentiunt practici, graviditalem raalam esse Cholerae complicatiunem, ple- rumque abortum atque trislem exitum procurantem. In genere ex dictis concludendum videtur, evolutio-
nis stadia, in aliis epidemiis periculi plena, in Cholera eodem minus laborare. Quae a contagiis vacare cense- lur, senectus Cholera misere Texata est. Infantia, conta- giorum quorundam praecipua praeda, infra mediam restitit dispositionem. Attamen infantes pueris magis sunt dis- positi, pueri adolesoentibus. Haec Titae periodus, qua vis vitae maxime activa est, epidemiam optime omnium et elusit, et sustinuit. Ut autem vel praxi hanc conse- quentiam utilem esse ostendamus, coroUarium sequens inde ducamus. In adolescentibus, Cholera afflictis, pluri- mum a naturae vi medicalrice exspectandum est. Itaque in his minus activa instiluator therapia. Qno vero magis aetato decrescat aeger , eo promptius atque effica- cius administrandum est artis auxilium. Num diversae epidemiae periodi sexui cuidam aut
aetati magis, quam aliae, essent fatales, detegere non potui. Viros adultos epidemiae inilio dècubuisse, non satis est constans. Ab infantibus autem epidemiam exortam esse, negandum. Qua in causa notabilis oblinet differentia ab epideraia A'. 1826, quae specialim ab his initium |
||||||
|
236
|
|||||||
|
sumsit; prouti in genere gravem intermittenliam autumna-
lium epidemiam Cholera nostras annantiare solet, iuter tenellos erassans. Neque hoc unum est utriusquediscrimen. Qaod quo plenius pateat, Cholerae atque epidemiae Groninganae mortalitatem, pro aetate dirersam, oom- parare lubetj adjécta solitae mortalitatis norma. Hanc nltimam ex seriebus, quae quotannis de Amstelodamo prodeunt, ab A°. 1821-1831 derivavimus(i); quo unde- cim annorum spatio, abstractis natis mortuis, hornm enim ratio habenda non erat, 75433 funera in illa metropoli recensita sunt. Mortalitatem epidemiae Gro- ninganae effecimus ex tabula , quam publici juris fecit Cl. THOMASSEN A TBUEssiKK (2), abstrahendo scilicet alte- rius semestrii Anni nefasti 1826 mortalitatem ab Anni praecedentis. Differentia , qua hic calculus innititur, est ao34 funerum. Tandem de Cholera, praeter funera 2733, ex quibus mortalitatem relatiyam computayimus, in hunc calculum et utramque Goudae epidemiam et «Iteram Roterodamensem admittere licebat. Hic igitur |
|||||||
|
(1) Vid. saepius citatum Jaarboekje ab anno 182J —1833. Quum
annis iSa^—1839 nati mortui non memorarentur, pro his termiuum medium annuum , 4^^} assumsi, ductum ex decennio 1821 —1826 et i83o—i833. (2) Vid. alg. overzigt der epid. ziekte in 1826 ie Groningen, in fine.
A. Julio ad Dec. 1826 in hac urbe deuatl sant a5i6 incolae, eodem anni praecedentis spatio 4^^} nnde differentia illa prodit. Si iDcolis, Groniugae mortuis, addantur ^SoS, qui eodem semeslrio in Frisia obieruut, ubi mortalitas normalis 3822 modo attingit (vid. J. Vitrikga CoDioH statistiek en gen. berigt weg. de geb. en gestorv. in Vriesland van l8l5—1828 cm. p. 71 et p. 8,) invenitur 10024 iUorum dierum funera Groningae et in Frisia sic dividi, juxta aetatis anuos : o—I i35i, 1 —10 1493, >0—20 387, 20—3o 700, 3o—4" 842, 4*—5o 869, 5o—60 1100, 60—70 1426, 70—100 l856, unde spoule sua 1000 funerum elicitur distributie, quam tarnen conjunctum epidemiae soli- taeque mortalitatis effectum referre, tenendum est. |
|||||||
|
237
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
innititur 4099 funerum numero. Vix monendum est, in
hac tabula mortalitatem absolutam spectari. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Qttodsi regularem harum serierum progressionem spec-
tamus, egregie profeclo satisfaciunt, et, si paulo plures darentur termini, constructis curvis, dirersum raortali- tatis decursum exhiberent conspiciendum. Hunc quan- tumpote verbis declarare tentemus. Comparando epidemiam Groninganam morialitati nor-
mali , haec primo Titae anno longe major apparet, brevi autem excedere illa coepit, qui excessus ad qnintum an- num usque ^, dein, minuta, ad decimum annnm vix ultra f attingit et, insequenti decennio, prorsus dispa- ret. Minimum mortalitatis absolutae in epidemia Gro- ningana, inter 10—20 annum habetur. Haic eidem procul dubio et relativae mortalitatis respondet minimum , quod num, prouti minimum idem normale, aetatis anno 14° incidat, determinari non potest. Ex serie jam se- quitur, mortalitatem Groninganam nunc iterum normali cedere, maxime inter annum 20 et 3o ; ineipienti ergo adultae aetati soliti morbi magis sunt letales. Decrescit hinc differentia, ita ut ab anno 4o-5o, iraprimis autem |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
a38
a 5o-6o, utraque mortalitas sit fere aequalis> Senescenti
autem homini sensim periculum epidemiae Groninganae augetur, ila ut a 60-^0"™ annum j, supra hanc ae- tatem j luortalitatem solitam exsuperet. Concludimus ergo, illam lactentibus minus esse, quam hanc, infanti- bus autem magis periculosam. Juvenes aeque singulis exponuntur, aduiti autem polius morbis ordinariis. Diffe- rentia vero, cresceuti aetate, minuitur, donec senio cru- do, imprimis autem decrepito, maxime fatalis evadat febrium illarum peruiciosarum indoles. DifFerentia tarnen utriusque mortalitatis infantibus major est, quam senibus. Longe alia Cholerae est ad luortalitateiu iiormalem ratio. Ad quintum aetatis annum usque haec quidem illam longe superat, dein vero ad septuagesimum usque eidem cedit. Maxima in infantibus diflFereutia lactationis tempore esse Tidetur. Ex observatiouibus saltem Haga- iiis, Sceveuingensibus et Goudanis efficitur, paucissimos anno primo Cholera laborasse. Deinceps, licet inde a 5" ad ^o"™ annum usque Cholera normalem superet morta- litatem, duo tarnen sunt hujus differentiae maxima, al- terum ab anno 5—lo, alterum a 4°—-^o- Hlud bis fere eam integram superat, hoc semel et ultra. Minima differentia Cholerae solitaeque mortalitatis est ab a° 20— 3o, quo nondum j attingiti Inde ab anno 5o° sensim decrescit illa, hino tarnen ad 60"™ annum ^ etiamnunc normalem superans, ad ^o"" ^—A, donec, exacte sepluagesimo aetatis anno, haec ^ iterum Choleram superet. Cholera ergo, infantibus ad quintum vitae annum minus infesla, quam alii morbi, pueris longe est funestior, dein et ado- lescentibus, attamen continue minuta, donec mediae aetatis initio prope sibi accedant. Hino autem sensim denuo periculosior evadit, maxime inter ^o et 5o annum. Haec aetas totius mortalitatis absolutae maximum exhibet |
||||
|
2J9
in Choleraj remiuisceudum autein, eidem el relalivae maxi-
mam qaoddam conTenire. In senibas iterum excedunt aliorum morborum effectus funesti. Denique, unde initium fuit hujus disquisllionis, Cho-
leram cornparemus atque epidemiam Groninganam. Haec, non secus ac morlalitas normalis, laclenlibus est et in- fantibus Cholera funeslior. Inde a 5° autein ad 60"" aetalis annum Cholerae periculum praevalet, imprimis a 5 - 10 et a 40 - 5o. Utraque hao aetate duplo et ultra majus est. Minimum item inter 20-3o aununi lia- belur, ubi tarnen ^ adhuc epidemiam Groninganam supe- rat. Inde ab anno 5o° Cholerae praepondiura niinuitur, disparet senio incipiente, ut, senio decrepilo , non nisi dimidium attingat mortalitatis Groninganae. Generatim ergo differenlia inter Choleram alque febres perniciosas eadem est , quae illius et mortalitatis solitae, imo ejus quantitas a 10-20 et a 4° ~ 6° annum salis exacte quadrat. Verum, prouti epidemia Groningana morta- litati solitae cedit lactentes, praeripit decrepitos, ita Cho- lera utramque aetatem iis cedit, illi vero, ut spoute intelli- gitur, potius senes, huic infantes, sibi ipsi reposcens pueros et adultos. Singulae quidem generalim eundem decur- sum habent, ab infantia inde ad minimum qaoddam, in adolescentia positum, descendentes, dein iterum auctae ad ultimum senium usquej nisi quod Cholerae ad vitae limen et exitum minuitur ef&cacia. Comparando autem hanc trigam , patet, mortalitatem solitam lactentibus et infantibus, Choleram paerili mediaeque aetali, febres perniciosas senectati esse reliquis funestiores. ^ ^ § "j. De vitae generis et regiminis efficacia,
Majoribus difficullatibus quaestio premitur de yilae ge- neris atque regiminis ad Choleram efficacia, qaam Heet |
||||
|
incomplete tantam solvere possim, videamus tarnen, quo
tendant observationes de singulis locis, antea memoratae. Primnm agendum est de niilitia. Quot ex integro exercitu Cholera corripuerit, accurate
determinare non possuin. Relationes autem colligere licet de Roterodamo, Amstelodarao, Haga Comitum, Leida, Gouda, Woerdeno, Helvoetslusa, Trajecto, Amers- fordia, Campis, Swolla, Leovardia, ac arcibus limitaneis Neomago, Sylva Duels, Breda, Bergo-Zoma, Axella , Hulsta , tandem de castris stativis. Praecipua ergo bis exereitus pars continetur, Exinde autem summatim anno altero 2^5, altero 287 milites decubuerunt, quos aegros inter, et sagittarii non pauci, aliiquc milites, missione variis in locis degentes, continentur, et spectantur noso- comia militaria, ac praesidia urbium. De singulis vi- deamus. Milites aliunde advenae non raro primi erant aegri, uti
Ullrajecti, Neomagi, Bergo-Zomae et fortasse Campis, anno priore, Tielae, allisque in locis , anno posleriore. Satis etiam frequentia exempïa sunt sagittariorum, aliornmve, qui, domum reduces, quo familiae suae, Cholera afflic- tae, adessent, ibidem ipsi morbum, mortemve oppele- rent: Arnhemiam citare licet. Haec autem magis ad milites, quam ad militiam pertinent. In nosocomiis milita- ribus nunc es oriebatur Cholera, ante quam inter cives sese declararat, receptis aegris, vel eadem affectis, vel et aliis, per evacuationem admissis, prouti Bergo-Zoraae, et, anno altero, Ullrajecti; nunc vero, ipsa demum epidemiain- ter cives decurrente, in üosocomio apparebat, uti Leidae et, altero anno , Neomagi. Denique inter praesidia vix observabatur, nisi post quam vel alii, quos diximus, milites, vel cives epidemiam jam subibant. De praesidiis militaribus fere valuit, in urbibus haec
|
||||
|
241
|
|||||
|
Choleram passa esse, ruri vero eadem vacasse. Quiu
in ipsis illis urbibus , plerumque a conlubernio quodam pendere illorura sors videbatur, imo quandoqne ab unocu- biculo, uti de Helvoelslusa antea vidimus. Sic conlubernia Leidensia el Goudanum , aliaque A, iBSa, Neomagense altero, teftio Leovardiense eodem trabenda sunt. In aliis bujusmodi aedificiis locales erant insalubritatis cau- sae , uti Neomagi, vel situs humilis peccabat, uti Hel- voelslusae; fere autem sanitatis in illis optima erant ad- rainicula. Similem inaequalitatem et in aliis oblinuisse aedificiis publicis, antea exposuimus. Contra, ruri, in Brabantia Septentrionali, ubi, inter
cives collocata, major pars exercitus nostri vivebat, vix aegri delati snnt. De Boxtela sola, duranle epidemia posteriore, milii innotuit. Probabiliter pluribus locis paucl quidam milites decubuere; quod autem ipsum do- cet, ibidem condiliones fuisse, morbi propagationem im- pedienles. Sic et in stativis, eodem tempore, quo epi- demia in patria nostra, imo in vicinis Breda, Sylvaque- Dncis , vigebat, fere deerat Cholera. Ex 18 millibus mililum , ibi collectis, qui et fatigüs aërisque inlempe- rie praeprimis sollicitabantur, et arctissirao ac fere con- tinuo sibi jungebantur commercio , anno altero i5 tan- tum , altero non nisi 6 aegrotabant. Ilaque per se milites non adeo vldebantur dispositi;
quaerilur autem , num in urbibus magis , quam cives, af- fligerentar? Qua in causa diversa est ex diversis epidemiis eonclusio. Ita Leidae,Goudae et Sylvae Dacis paulo magis, Trajecli, Araersfordiae et Arnhemiae paulo minus, quam cives patiebantur. Bredae et Bergo-Zomae contra prior epi- demia , Helvoelslusae utraque praecipue inter milites vi- gebat , Axellae ac Hulstae posterior fere unice. Leovardiae item, post sagiltariorum reditura, meminisse convenit. 16
|
|||||
|
"9|>'**—-ï: >^-s^2.'
|
|||||
|
Ëliaiusi ergo in majuribos epidemiis cives magis, quam
milites afïlicti videantur, non tanien generalis hino con- clusio elici potest. Quod idem et experientia apud ex- teros docnil. Sic Parisiis ex singulis mililum miliibus occubuere 25.66, civium 21.83, Berolini contra vix afflicla sunt praesidia. Non minus inaequalis erat inter milites letalitas. Ex
226 auteni eornm anno priore 117, ex 281 anno allero i52, ex 48, anno proximo affeclis , i5 succubuere. De reliquis, qui in castris statiTis, Tel anno i832 Rotero- dami, Amstelodami ac Campis decubuerant, quol de- fuhcli sint, me latei. Ex 100 igitur affeclis anno priore Sa, allero 54 succubuere. Unde viderelur morbi major esse inter milites letalitas, quam inler cives. Quaestiu autem haec plures exigit correcliones, quam ut ejus so- lutio diclis continealur. Nimis eliam conclusiones variis locis divörgunt, quam ut ad veri speciem perveniri liceal. Sic Goudae, Trajecli, anno priore, Hagae Comitum, Arnhemiae , Neomagi allero, Leovardiae tertio, fanslis- simns TÏdebatur curationis successus, ubi i- demum aut I afflictorum pars decedebat; infausti contra Leidae, Bergo—Zomae , Bredae anno priore, Sylvae Dncis, im- prjmis antem Goudae, Trajecli, Helvoelslusae, Hulstae anno posleriore. Haec dirersitas pro majore parte cx- plicatur, qnum raulli, morbi prodromis affecti, nosoco- miis tnilitaribus reciperentur, quos alii medici ad ipsam Choleram referebant, alii calculo excludebant. Quoad rusticilatem, hanc, quam mililiam, plenius
ctiam Cholera Tacasse dicamus, el quidem messiara tem- pore, qno et gravissimos labores, el aeslus ac refrigerii sustinènt -vicissitudines. De rnstiois, qui proprie sic dicuntur, certas conclusiones afferre vix possum. Raro tantum vidimus, absqne causa cognita, in agro degen- |
||||
|
a43
tem agricolam morbo subito concidisse, quod v. g. prope
pagum Bunnik et prope Tielam factum est. Rura autem generatim nrbibus minus esse afïlicta, antea Tidimus. Sic et in illis minus letalis erat Cholera. Quum enim in pa- triae urbibns simul suratis anno priore ex loo afflictis 48.65 decederent, ruri uon nisi 46-76 occubuemnt. Altero anno longe minor erat ulriusque dilïerentia. Majorem mercatura jacturam fecit. Generatim memo-
rabile est, Choleram imprimis provinciis incubuisse com- merciura agenlibus , pepercisse agricolis. Sic Mosae , ubi principem sedem posuerat, vix nisi urbes, commercio florentes, adjacent; ad quod regiones, magis interiora spec- tantes, non bene sitae sunt. Quodsi speciatim quaeritnr, quaenam civium classes
Irislem exhibuerint Cholerae praedam , in genere obser- vandum est, faisse egenas. Mala nutritio , intemperantiae juncta , angusta habitatio, immundities maximas hic agerc partes videbantur. Veruntamen ultra, qaam par est, pro- cedunt atque inhumanum fovent errorem, qui miseros Cholera laborantes ideo ad plebem, vel et ad ebriosum hominum genus uno ore referant. Negari enim neqnit, sedulos opifices, neque irapurilate notandos, Cholerae non raro succubuisse, Imo fortunatiores, altera imprimis epidemia regnante, non immunes erant. Quae ut ita sint, omnium tarnen in patria nostra locorum experienr- tia, statistica diversorum in illis vicorum exhibitie, ge- neralis aegrorum classificatie, omni parte, paupertatis ef- fectum confirmant. Quoad diversas professiones, in errorem laberemur, si
ad quandam illarum divisionem omnes, quas collegimus, reduceremus, sibi juxtapositas, et ex bajalorum, fabro- rum , opificum summis, inter se comparatis , conclusio- nera efficeremus. Nisi cum integro illorum opificum 16*
|
|||||
|
■ ■^y'i^gS^^'»^'——^^-A*»-»";;'1'........
|
|||||
|
=44
numero coniparentur , generale inde corollarium duci ne-
quit. Ad quod collectanea nostra non sufficinnt. In genere autem observandum, illud opificium plurimum a Cholera passum esse, quo magna in qoodam loco pauperura pars victum invenit. Sic bajuli eranl Araslelodami, fistula- rura fabri Goudae , textores, aliique lanifices Leidae, de- slillalores Sciodami et Delphorum Porlu. Celerum non convenire variorum locorum observationes videntur, quein lamen dissensum solvere neqeo. Leidae multi fabri murarii aflnciebantur, Amstelodami contra qui in aperlo aëre ar- tem exercebant, minus, qnam qui in occluso. Caupones ac negotialores, item sartores multi, pauci vero, qui prope aquam stagnantera operantnr vel noctuvigilescorrepli.Inter feminas sartrices, lotrices et quae domus depurando victum quaerunt, imprimis et fere ubivis multura damni tnlere. Duplex autem hominum genus est, de quo verbo
adhac dicamas oportet, de nautis scil. atque de aegro- rum custodibus. Nautas niultis locis primes fuisse afflic- tos, et in navibus facile propagari morbum , anlea dictum est. Roterodami autem et Amstelodami notabilem efFe- cerunt aegrorum partem, paucisque admodum locis specia- lis de iis mentio facta non est. Eodem et piscatores referendi sunt, quorum inlegros pagos gravissime afflictos vidimus. In nosocomiis autem, ad Choleram destinatis, nunc nul- li custodes afficiebantur, nunc plures. Sic Leidae 17 erant, in Sceveninga quarta omnium pars, Roterodami vero et Amstelodami pauciores, ïrajecti nulli. In no- socomiis militaribus raro deerant: praecipua exempla Bergo—Zoma, Breda et Trajectum exhibent. Neomagi atque Trajecti pharmaceula obiil. Ipsorum vero
raedicorura paucissimi morbum susceperunt, ad cxceplio- nes adeo referendi. In Valkenburgo et Hoogvliet clii- rurgus eo decessit. Swollae et Leovardiae 3 medicinae |
||||
|
»45
doctores revalueruut ; unus tantum , de quo suo loco
retulimus, Roterodami obiit. Propitia ergo Cholera me- dicis erat, quorum numerus insigniter increverat, me- dicinae candidatis ad praxin invitatis , qui vel novitii morbo sese opponebant. Denique pauca addantur de vitae regimine, cnjus effica-
cia a multis negatur, contagioneni, vel indigitatam, vel a priori positam, pro sufi&ciente morbi causa liabentibus. Evidentia aulem exerapla esse credimus de intemperanliae vi ad provocandam Cholerani. Seomagi , Arnhemiae , Tielae, Leovardiae speciatim notabantur. Porro et refri- gerium susceptum, et indigeslioneni, et animi commo- tionem frequentius in nostra patria Cholera secuta est, quam ut, hac regnanle, talia pro innocuis quibusdam causulis, vulgique nugis haberemus. De primis adeo ae- gris , qui accuralius iavestigari solebaut, ista saepenumero annotata vidiraus, uti v. g. Leidae. Vel et simplicem diarrhoeam , durante Cholerae regno, accedente causa vel catarrhali, vel gastrica , vel psychica, ad has enim classes causas eas reducere Heet, in pessimum hune mor- bura abiissc, ubicunque loei observatum est. § 10. De constitutione epidemia durante Cholera.
Postquam ea pertractavimus, quae ipsam spectant Cho-
lerain, oportet, ut de affinibus affeclionibus, durante eju» regno obviis, brevi videamus. Uti aulem antea de epi- demiae prodromis, ita uunc de ejus satellitibus historice, non vero nosologice, dicemus. Ex iis, qnae speciatim de plurimis epidemiis collegi—i
mus , plures , apparuit, alTectiones, gradatim magis a Cho- lera recedentes , ipsam comilatas esse. Prima , eaqae le- vissiraa, sensus constrictionis in epigastrio erat cum sudore copioso, acido , imprimis nocturno. Haec Ncomagi v. g. |
||||
|
l__^
|
||||
|
a46
et Ultrajecli obserTabantur, Qaibus autem symptomalibus
si alia mnlta accederent cum hyperaesthesis intestinalis, tum perversae vitae auimalis indicia^ sni generis aegri- tudo constituebatur, quod e. g. Roterodami factam fuit. Continebatur haec etiamnune intra sanitatis limites; sup- presso autem sndore, gravior evadebat, uti multis ob— servationibus, Sciodami v. g., Parmerendae, Groningae instilulis, conflrmatur. Nunc formam gastricam, nunc spasmodicam potius indicabat, quum, suppresso eo sudore, vel exorirelur diarrhoea ac vomitus , vel spasmi abdominis atque «xtremorum. Hisce affectionibus, summo gradu auctis, febris, tamquam reactionis universalis symptoma, accedebat, qualis in Sceveninga frequens erat. Gener»li Gholerinae vel Cholerulae nomine ejusmodi affectiones dici solebant. Haec quidem Cholerula, qua in causa satis consentiunt
diversae observationes, non ad ipsam Choleram dispone- bat. Qnam autem potius adducebant diarrhoeae, sub eodem tempore frequentissimae. Gonstantem harum for- mam ex diversis observationibus elicere non licet. Nunc calarrhales depraedicabantur, nunc rheumaticae, biliosae, pituitosae, aquosae, atonicae, spasmodicae ets. p. Aliae refrigerium, aliae indigestionem insequebantur; aliae causae latenti adscribendae erant. In genere vero obser- varunt practici, accuratam eas postulare'therapiam, in recidivas esse pronas, nunc autem pro Gholerae prodro- mis habendas, nunc innocuas. Gholerae nostrates, quae eodem tempore vulgares cen-
sebantur, utrura ad aegritudinem illam, de qua mos diximus, pertineant, an vero speciali veniant titulo, difficulter delerminatur. Praeterea vero mala nervosa, ubicunque regnabat epidemia, popnlnm vexabant. Haec de diversis affectionum illarum choleroïdearuin
|
||||
|
*4t7
formis, qaarum praesentia, qaum et testimoniis innitatur
illorum medicoram, qui contagionis theoriam aniplexi 8unt, et eorum, qni ad causas epidemiae generales unice provpcant, omni dubio major est. De earum vero ex- tensione in diversis locia disaentitar. Ita Roterodami per integrum populum dispersae feruntur, Goudae illas po- tissimuni ocoapasse plateas domusque, in qulbus saeyie- bat Cholera, Amersfordiae et Campis optimatibus adscri- buntnr, tamquam Cholerae , pauperiores vexanti, su^ro- gatae. Etiamsi autem generalem earum dispersionem haudquaquam negem, attamen vel ex iis, quae ipse observavi, mihi persuasum est, singulas iis imprimis fa- miliis proprias fuisse, quarum erant jam Cholera affecti. Quoad generalem haram affectionum dccursum, ple- rumque deprehendebantur in directa ratione ad ipsius epidemiae impetum fuisse. Crescenti huicce propriae, sensimque auctae , minuebantur, vel et disparebant eadem deorescenle. Quod de Sceveninga, Haga Comilum, Ro- terodamo, al. speciatim observatum est. Memorabile au- tem videtur , recrudesceote epidemia, easdem resurrexisse, quod, uti vidimus, fine Septembris atque Octobris initio in majori patriae parte acoidebat. Hoc de Wesupo, de pago Zuilen , aliisque locis minoribus roemoratur , de qui- bus magis accaratae etiam, hoc respectu, quam de raa- joribus urbibus , exspectari possunt observatioues. Utrum sint in ratione letalitatis epidemiae, quam diversis ejus stadiis diversam fuisse vidimus et v. g. Trajecti ad Rhe- num cum recrudescentia iterum increscentem, an vero maximae epidemiae extensioni, quae minus esse funesta solet, praeprimis competant, hoc equidem, propter ob- , servationum defectum, in medio relinquere cogor. Quas adduximus de constitutione generali conclusiones,
omnes ex epidemiae prioris historia petitac sunt. De al- |
||||
|
W ^T'
|
||||||
|
lera hoc unum cuiu probabilitate quadam memorare
possum, genium epidemiuin descriptum minus illi fuisse evidentem. Reliqui morbi in genere, durante Cholera, paululuni
quidera minuti, verum nee sublati, neque adeo luutati fuisse videntur. Lente pergebant. Hinc et Cholerae funera numeris mortalitatis normalibus addenda erant. Subinde affectiones ordinariae gastricae, Tel et febres intermilteu- tes finem epidemiae anuuntiabant, uti Sceveningensis et alterius Roterodamensis. Ubicunqne autem locorum, et imminuta letalitas, et val etude prospera Cholerae successit^ nisi, quod, post absolutura altero anno ejusdem regnum, in quibusdam locis factum est, morbilli hanc turbarent sanitatem' publicam. § II. Comparatio ulriusque Cholerae epidemiae.
Passim quidem uiomeuta quaedam innuimus, ad difie-
rentiam ulriusque epidemiae ant convenientiam indican- dam; ad calcem vero hujusce de generali Cholerae in pa- tria noslra historia disquisilionis, quae ad hanc compara- tionem praecipue faciunt, in unum colligere liceat. 1. Generatim eadem erat epidemiae dispersio utroque-
anno. Hollandia M. primum et vehementissime , Drenlia et Zelandia levissime, Groninga ultimuiu afflicta est. Ve— runlamen increvit altero anno in Gelria et Brabanlia S., decrevit in ïrajecto, Transisalania et Frisia. 2. Propemodum in iisdem locis saeviit. Quaedam!
taineu excipiuntur. Praeter epidemias minoris niomenti, Sceveninga, Waterlandiae urbes, Amersfordia , Schoklan- dia, Campi, Generauda, Sneca , Breda anno tantum pri- ori; Valkenburgum, Leerdamuin, Alkemada, Geldernial- sem, Arnhemia, ïicla, Culemburgum , loca Sanac adsita, Horna, Egmonda posleriori modo affecta sunl. |
||||||
|
•■^^■•^-'■■=
|
||||||
|
r
|
|||||||||
|
/.
|
|||||||||
|
3. Alia loca sunt, ubi prior epidemia, quain altera
longe erat gravior , uti Hagae Comiturn , Leidae , in Cat- vico , Trajecti, Amstelodami ; alia, ubi conlrarium obser- vabatur, uti in plerisque, ad Mosam sitis, Sylvae Dueis, Groningae. 4. Utroque anno oppida prae ruribus epidemiae sedem
obtulere ; veruntamen minus eorum erat, durante altero, discrimen. 5. Epidemiae universae decursus A. 1882 ex duabug
componebatur periodis, quarum altera a Julio ad finem Septembris, altera per Octobrem ac Novembrem durabat. A. 1833 simplex erat epidemiae decursus et louge cilior. lila Augusto deiuum , haec Julio ad inaximam pervenit extensionem. 6. Primi singularum epidemiarum aegri frequentius
a loco infecto accesserant, durante posteriori epidemia, quam priori. - 7. Ia singulis urbibus epidemia utroque anno nunc
eandem occupabat sedem , nunc diversara. Magis aequa- lis autem posterioris erat per varias urbis partes dislri— butio. i , 8. Successione quadam utroque anno afficiebantur va-
riae urbium partes, ea yero brevior in genere erat per alteram epldemiam. g. Duratio epidemiarum altero anno brevior erat, quam
priore, decursus simplicior, recrudescentia vix observala. 10, Indigis utraque epidemia maxime erat perniciosa,
rusticis alque militibus faustior. Verum allera plerumque etiam fortunatiores aggressa est. , • 11. Aetatis alque sexus eaedem utroque anno erant
differentiae. Viri paulo magis erant dispositi, quam femi- nae. Adolescenlia minimam offerebat, cre'sceute'abhinc versus utrumque vitae limitem et dispositione et letalilale. |
|||||||||
|
aSo
Dispositio tarnen pueris minor, quam adultis, Terosimi-
liter infantibus, quam pueris. 12. Alterius epidemiae major erat, quamprioris, lela-
litas, imprimis propler majorem Cholerae paralyticae fre- qnentiam. i3. Caeteroquin, symptomatnm aut deciirsns ratione,
non datnr constans utriusque epidemiae diversitas. Ro- terodami et Swarlslusae altero anno phaenomena paralytica evidentius apparebaat, Amstelodami atqne Arnhemiae spas- modica, Groningae erethioa. Diarrhoeae cruentae Amstelo- dami rariores erant, Groningae frequentiores. An typhus cholericus altero anno generatim paacior esset, quod in ultima hac urbe obserTatum fuit, non satis constat; saepius autem systematis biliosi irritatio Choleram excipiebat. 14. Epidemiae prodromi atque satellites anno poste—
riore priori cedebant. |
||||
|
1
|
^TV^-
|
||||||
|
§12. Conspectus caumrum, ad Choleram facieniium.
Quae ad generalem Gholerae in patria noslra historiam
pertinent, exposita suntj quandoquidem autem vere scire sit demuin per causas scire , binc ultimo loco tentemns, numquid de epidemiae aetiologia nobis concipere liceat. Gausam Gholerae specificam esse debere, niorbi indoles postulat; qnae vero causa quum sensuum aciem effugiat, lalet adhuc. Imo vero obscurum est, quo ex fonle oria- tnr, aut quibus mediis propagetur. Gonstat quidem, ex India huc Tenisse morbum, atque in itinere suo continue de noTo propagari; quam autem viam elegerit, aut qua ratione procreetur, dubium est. Alii terram pro genitrice atque veclrice habent; alii ex fluminibus illud et procreari contendunt, et ninfontes vitium venisse lacusqne;" alii ad fermentationem aëris provocant, quem progressive conta- gione infici statuunt; alii ex constitutione stationaria pul- lulasse malum autumant. Quibus omnibus opponuntur, qai ipsa hominum corpora pro miasmatis fonte habent, in ipso aegro emanationis focum ponentes. Geuerali etiam nomine illi miasmatici, hi contagionistae dicuutur. Nisi quae me forte fugiunt, hae suut fere omnium
de Gholera sententiae. De quibus valent, quae, de animo disputans, Tcixirs. »Harum sententiaram, ait, quae vere sit, deus aliquis viderit; quae verisimillima, raagna quaes- tio est. Utrum igitur inter bas sententiasdijudicare malu- mus, au ad propositum redire? — Cuperem equidem |
|||||||
|
Jfr:--w,"
|
||||||||
|
utrumque, si posset: sed est difficile confundere." (i) Mit-
tamus ergo potius hypotheses ac controversias; verum, iunisi datis, quae didiciraus, historicis et conclusionibus, quae directe hinc fluunt, pro causis ipsis momenta quae- dam, uti dicuntur, causalia explorare studeamus , num- quid in patria nostra ad Cholerae dispersionem contulissc videantur. Ad evidentia autem, quae ipsis innoteseunt ob- servationibus, restringere hanc disquisitionem studui, quum mihi probe persuasum sit, quaecunque excogitan- tur praeterea , ad veram scientiam omnino non facere. »Honio enim tantum inleliigit, quantum de naturae ordine re vel menie observayerit; nee aniplius scit aut polest.'* übinam ergo epideraiae quaeramus causas ? Has non particulares, sed pluribus communes esse debere, omnes consentiunt. Scribens autem medicinae Pareus de aëre, aquis et locis , causas indicavit, quae in populum ipsum agunt. Nobis ergo disquirendum est, quidfandus, fluvii, lempestas ad Choleram probabiliter contulerint. Haec raerito tamquam momenta epideraiae externa considerari possunt. Quibus interna accedant, veteribus minus cog— nita, quae in ipso hominum genere latent. Dupliceni quaestionem de his imprimis movebinius, alteram , num ipsum horainum commercium ad Cholerae propagalionem fecerit, alterani, num generalis eorum ad Choleram dispo- «itio fuerit, qualem constitutionem dicunt epidemicam. Quae ergo momenta »ut potero explicabo, nee tarnen quasi Pythius Apollo, certa ut sint el fixa,.quae dixero; sed ut homunculus unus e multis, probabilia sequens. Ultra enim quo progrediar, quam ut veri videam similia, non habeoj certa dicent ii, qui et percipi ea posse dicunt et se sapientes esse profitentur." |
||||||||
|
(i) Tuscul. Quaesl. I. ii.
|
||||||||
|
a53
|
|||||||||||||
|
§ 13. De relatione funduni inter et Cholerae dispersionem.
Nostrum non est nexum explorare, qul Choleram inter
atque tellurem obtinere fertur, ad quani theoriam muiti confugere miasraatici, non secus ac ill. sïdenuam »anui constltutiones ab occulla et inexplicabili quadam altera— tione in ipsis terrae visceribus repetit, unde aër ejusmodi effluviis conlaminatur , quae humana corpora huic aut illi morbo addicunl determinanlque" (i). Quum vero a mnltis observatoribus terra humilis, paludosa Cbolerae araica feratur, hinc in patria nostra , quae ab ipso bumili situ nomen accepit, ad hoc momentum attendere iraprimis convenit. Geologica duplex est patriae diyersilas: pars diluvii
testis, pars alluvii. Forraationes terliariae raro, nisi extra patriae fines prodeunt. Diluvium altiores tractus, Drentiam, ïransisalaniam, VelaTiam, Zutphaniam, Bra— bantiam S. comprehendit. Allurium pro parle illud te- git , turfinas altiores e. g. efformans, maxime tarnen extra idem ponilur. Est vel marinum , vel fluviatile , quorum tameu limites distincte determinari non possunt. Alterum autem juxta fluminum ripas situm esse, alterum maris sequi littora videtur. iJoUandia ergo, Zelandia, Betavia, nee non reliquarum provinciarum pars occidentalis el septentrionalis huc pertinent, Huniiliores in genere tractus efFormant, vel aggeribus a fluminum impetu defensos, vel dunis aut arte Oceani imperio subtractos. Haec maxime generalis est soli patrii diversitas. Si vero ad superiorum stratorum qaalitates attendamns, sunt haec vel arenacea, ad quae pertinent arenariae hodiernae, dunaé v. g,, et eri- |
|||||||||||||
|
(i) /3e morbis epidemicis, Sect. l, c»p, 2. Vid, Oper. aniv.L, B.
74'- F- 4'- |
|||||||||||||
|
■**»i(Wir|"
|
|||||||||||||
|
**1 Y-*— - *-V*
|
i^-ay-'-j-
|
||||||||||||
|
Y
|
||||||
|
254
cela, vel liniosa , quae diversissima sunl pro diversis lo-
cis, vel tarfinae, et humiles, quae efFossne in lacanas mu- tantur, et altiores. Quale autem , jam quaeritur, solum Cbolerae sedein praebnit? — Altiores patriae tractus fere a Cholera immunes man-
sere. Sic in Amstellandia prope Goylandiae coUicnlos substitit, Naardeni non increscens, eiiamsi in vicino We- sopo baud deesset. Sic in Trajecto partem occidentalem proviuciae afflixit, orientali vero pepercit, iiisi Araersfor- diam Telis, quae ipsa in Emi Talie sita est. Liltora niaritima inaequaliler passa sunt. Urbes enim ad Sinum Austrinum sitae pro majori parle intactae fuere et ad Mare Germanicum altero anno Sceveniiiga et Catvicum, altero Catvicum et Egmonda sola afflicla. Praecipue au- tem in alluvio fluviatili se continuit Cholera, cujus, al- tero imprimis anno, evidens esemplum Mosa retulit. Verun- tamen fluviorum ripas non integras copripuil. Duorum locorum, sibi oppositorum etadmodum similium , alterum afflixit, alterum reliquit. Sic et alluvium fluviatile, in interiore regione situm, fere intactum roansit. Turfinae in genere et subliraiores, et magis depressae Cholera vacarunl. Frisia, VoUenhovia, vel et pars Hollandiae Meridionalis sint exemplo. Quod autem imprimis memorabile est, Hollandia Sepleutrionalis pro majore parte et Zelandia fere inlegra Cholera caruere, quae regiones et humili sitn, et humidilate sua , et luteo aut cespitoso solo malum sanitatis nomen contraxerunt. Itaque concludendum, et loca hnmida ac humilia, et sicca, altiora Cholera majore parte racasse. Intermedia maxime affecta sunl. Verun— tarnen, quaecunque regula generalis hic statuatur, suas habet texceptiones. Fundum ergo tamquam praecipuum ad Choleram momentum considerare non possumus. Qao vero magis, quidsolo sit udscribendum, pateat, ad |
||||||
|
4-
|
||||||
|
255 .
analogiam morbi palrii provocare liceat, 'qui ab ipsius
fundi exhalalionibus procul dubio profertur, Febris in- termiltentis dispersionem si Cholerae oomparenius , evi— dens est utriusque discriraen. Ea enim, in Hollandia Sep- tentrionali el Zelandia revera indigena, terras amat hu- miles, aqnosas. Tristis adhuc exstat memoria epidemiae, CU jus pluries in hoc specimine mentio jam facta est, quae scilicet a praecipua sede Groninganae nomen accepil. In ipsa hac provincia manifestum arenacea inter sola et lutea discrimen observatum est, qaum illa fere iiitacta relin- querentur, haec vero integra devastarenlur. Idem et de Frisia doet. Banga annotavit (i) et clar. Thussen (2), comparatione mortalitatis annorum iSaS et 1826 demon— stravit, in altioribus Amstellandiae tractibus, ad quas pertinent Blaricum, Bussem , 's Gravelandia, Laren, anno posteriore minorem etiara, quam priore, utut sano, mortu— ■orum fuisse numerum, longe majorem vero in tractibus paludosis, maximum denique in regionibus iniimis: q. p. Diemenmeer, Watergraafsmeer, Ouder- et Nieuvyer-Am- stel. Haec ergo epidemia revera in diversa situs ratione erat. Egregie describit hic auctor, quomodo, aestate calida, mature jam nosocomia Arastelodamensia peregrinis repleantur, qui ad aggeres operantur, dein suburbiorum incolae decumbantj tum febris urbem ipsam ingrediatur, primum ad peripheriam apparens, dein per integram urbcm sese dispergens. Quantum hoc a Cholera distat. Hanc enim et pepercisse vidimus iis, qni aggeres curant, et continuo in saniore urbis parte fixas egisse radices, . deinceps tantum retro mocnia accedentem, suburbio au- |
||||||
|
(i) Verliand. over de cpid. ziekte, welke gedurende i8a6 in de
Noordelijke provinciën der Nederl. gelieerscht lieefl. Amst, 1828 p. log. (3) Over de lierfstkoorlsen te Arasterdam, bijzonder «ver die van
liet jaar 1826. Amst. 1836 p. 101 et 18. ' |
||||||
|
256
lem et plevisque Amstellaudiae locis parcenlem. Simileni
difFcrentiam et de Groninga antea fuse exposuimus. Neque Neomagi relationeni inler soli altitudinem ac Choleram invenire potuimus. Unum autem est adhuc argamen- tum, quod differentiam hanc tum maxime illustrat, Cho- leram scilicet, ruri facilem, urbibus infestam esse. Quae autem febris ex solo exsurgit, ruri haudquaquam favet, quod situ peccat. § i4- De aquarum effeclu ad Cholerae propagationem.
Multi quidem in Cholerae historia ad fluminura efficaciani
provocare solent, adeo ut et tabulae prodirent, hydrodro- raicam illius dissipationem explicantcs. Quae profecto quaestio in patria nostra maxime habeatur momentosa , quippe quae Mosae, Rheni, Scaldis, ut ne minores cieam fluvios, ostia continet. Si aulera oculos in tabulas conjicimus, opusculo adjec-
tas, aperlum est , revera Choleram praecipue flumiiium duclura secutara esse: Mosae, Iselae, Rheni, Leccae, Vectae, Emi, Sanae, Isalae, Vidri, Smildae, Bornae, imo altero anno Hunesi. Quid ergo obstat, quin ex hoc principio Cholerae explicemus propagatiouem? Ne -vero praeceps judicium pronuntierans, quaestionem illam paulo plenius invesligare convenit. Sponte Rolerodaraum ferimur, quod nobis rem extri-
calurum videtur. Prouti enim et extra palriam Pelro- poli, Rigae, Dantisci, Stettini, Haraburgi, in oppidis ad majornm ostia fluviorum sitis, sic et iu patria Roterodarai epidemia mature jam sedem posuit, eidem vero emporio funesta dein tenacitate inhaesit. Prima scilicet dudum illic perseveravit, qunm reliquam omnem deseruisset pa- triam. Altera hinc prodiil, et Teheraentissime saeviit, et plarimum contulit ad epidemiae per palriam propaga- |
|||||
|
^-urrSi»>&,-
|
|||||
|
tioiiem. Imo vero lertinm ibidem recruduil, neque
ipso hoc anno omnis defuit. An ergo Mosam accusabi- nius ? Indigenam urbi esse diarrhoeam, quae nomina Rolerodamensis salatalur, constat. Vulgo aquae fluYiatili adscribilur, quod tarnen ipsum omni dubio non videlur raajus (i). Sic, opportunitale Cbolerae, de induslria che- mica hujus aquae indoles fuit investigata, quae vero nihil indicavil, nisi pauxillum salium terreslriura atque raaleriae vegetabilis extractivae, humo analogae, haud animalis, adeo ut puritale vix aquae pluviali cederet, longe vero superaret aquam , quae lacunis alilur , v. g. ex Amstela haustara. Chemice ergo non peccabat. Sub ipsa quoque epidemia piscium, uti solet, vegetorum magna quotidie copia ex Mosa capi pergebat. Porro, qvio magis haec aqua a crimine purgaretur, observatio, durante al- tera epidemia, ex officio relata est, ia fabrica quadam ex insigni operariorum numero, intemperanler illius polui deditorum, neminem fuisse Cholera affliclum. Conslat deriique , urbem internam , quae neque in Mosae alluvie exstrncta est, imo a flumine per urbem externam sepa- ralur , neque exinde, sed ex fonlibns aquam pofat, inaxi- mam epideiniae tulisse partem. Quid ergo mali nobile hoc flumen , quod ceterum pro
egregio publicae sanitatis propugnatnilo merito habelur, Roterodamo altulerit, non recte video. Sic etiam, ne Choleram pro physico fluviorum phaenomeno habeamus, specialis mullorum locorum vetat consideratio. Prouli Roterodami, Sciodami etiam retro aggcrera maxime,sae- viit. Vel et ipsa haec urbs, quae altero anno gravissime afiligebatur, non imraediate Mosae adjacet. Neque flu- vium ad epidemiae, etiam vehementissimae, genesin afei |
|||||||
|
(i) Vid. Mllder «11 V. u. I'am , de Clwhra in Rotlerilam , j).5i sqq.
'7
|
|||||||
|
S
|
|||||||
|
258
sulutae esse necessitatis, Sceveninga docet; neqne fluviuni
ad epidemiam safficere, Brabantiae Septentrionnlis arce» , Mosae adjacentes , Gelriaeqne urbes, partira ad Leccani, Rhenum , iroprimis autem ad Isalam silae. Dicas autein, ad certara modo ab Oceano distantiam fluvios adscendere Choleram. At Sylva Ducis, Arnheniia, aliaque huic opponuntur argumento, duni Muda ad Vectam, Hatte- rnum ad Isalam, imo vero integra Scaldis ostia immunia restabant. Itaque causa Gholeran sufficiens in fluviis po- sita non videtur. Vel sic tarnen niegnae partes, quas epidemiarum tulere, docent, ea procul dubio ad Cholerae propagationem fecisse. Quod quomodo explicare liceat, deinceps videbimus. Quid canales ad epidemiam contulcrint, dnbium est.
Non semel epidemiae directionem determinasse videnliir, quod Cholerae in provincia Rheno-Trajectina origo, aliaque affirmant exempla. Quorainus tnmeu niullum iis tribuamus , ipsa vctat earura in noilra patria multitudo; quae tanta est, ut, si canales per se Choleram defei- rent, integra fere hac via inficienda videretur patria. Talis enim si per canales esset Cholerae vis, quidni a Sneca inde Frisiam oranem , a Purmerenda Ilollandiam Septenlrionalem, a Groninga Omlandiam occupavit? Imo vero , si ex aliis quibuscnnque causis in his provinciis loca quaedam aggrederetur, vix ila vitare potuisset cana- les , ut ne bas criminandi exhiberet occasionem. Laous etiam, quibus scatet patria, fere omiiee labe restiterunt immnnes. ' Aqua igitur perennis condilionem quidem, Cholerae
faustam , obtulisse videtur, physica tamen ratione minus peccasse. Quo raagis forlasse stagnans aqua culpanda. Amstekidami, Goudae, Iselosteinii, aliisque in locis exempla offenduntur. Provocare ad ipsnm Roterodamuni |
|||||||
|
r'"5^w««wr_ MT -jcf5^-
|
|||||||
|
r
|
||||||||
|
licet. Uti hic ad Mosam tenuis er%t, ita gravis oranino,
non adeo ad Roteram et Sciam , sed potias ad internae urbis fossulas luctus erat causa (1). Hoc tarnen argumen- tum absolvere non valemus defectu terminoruni statis- ticorum. Etiamsi enim in ejasmodi locis condensari Cholerae miseria videretur, similia tarnen infeclionis cen- tra non raro angiporta ofFerebant, qualia v. g. Amste- lodami in Israëlitaruni vico, Trajecti in novis aediculis observata fuere. Itaqne facile quidein aquae stagnanti sese sociabant, adeo tarnen, ut non constanter ca indigerent. § i5. De aëris actione in Choleram,
Nulluin datur in rerum universo agens, cui ab hippo- cRATE inde {7) ad nostros dies tantae adscribuntur in epi- |
||||||||
|
(1) Computaviruus ex seriebus, a Slalu civili recensitis, Anno 18B2
ad canalem suburbanam Slahade 8 Cliolerae funera fuisse. £a autera intra urbern conlinnatur, Domine Kipslraat^ dein Botersloot. Ad iltam eodem anno ^, ad hanc 19 funera pertinebant, ad exiguam canalem, qua cum Rotera jungitur, £arneme2/vs/iar>en, 6. Minores hi eraut ou- niei'i ad Roteram , quae inira urbem 5, nee non 8 extra emitm [Rüt- tekade) tulit, et ad Sciam, intra urbem [Delftsche Vaart) 12, extra (Schiekade) 3. Anno altere quantum praevaluerit canalis illa Slahade^ 36 fun«ra ferens, diximus. Botersloot autem 19, Kipstraat 21 ha- buit, Karnemelhshaven 6. Unde ad integram hanc canalem uolabilis 82 funerum censelur numerus. Ad Roteram inlia urbem 3, extra 9; ad Sciam intra moenia i3, extra illa 3 habebantur. Mosae porlubus pauciora etiam erant. Qui numeri, cum platearum funerihus collati, hacc altero certe anno vincere videntur. Ita , ut exempla afieramus plate- arum maxime afflictarum, A». i832 platea Zandstraal \Q, Peperstraat g, Achterklooster ai funera habuit; A". i833 autem prima 20, altera 10, tertia i5 j platea Lombardstraat anno priore i4, posteriore 26, (2) »Communis febris ideo communiter omnes invadit, quod eundem
nmnes spiritum attrahunt et, simili corpori spiritu similiter permixto, simlles oriuntur febres. At folte objiciac quispiam, cur igitur non omnibus animantibus , sed alicui ipsorum gentri ejusmodi morbi con- tingunt? Cujus rei causam essc dixerim, quod corpus » corpore, na- ,7*
|
||||||||
|
•1-.
|
||||||||
|
i6o
demiarum historia parles, quantae fluido illi aëreo, nqno
viventes circuinfundimur, quod respiramus, deglutinius, ainplissimae corporis nostri superficiei externae, inlernae perpetuo eonliguum est." Quo ergo niagis dolendum , physicain aëris atraosphaerici coguilionem tam parum ad- huc provectam esse, ut paucissiina adeo in hoc terrarum orbe censeantur loca , quorum satis explorala est tempe- ratura et pressio, ut ne de aëris humiditate , electrici- tate, aliisque dicam. Quae vero cum ita sint, mirum non est, nieteorologiae medicae nostra aetate limites non adeo excedere , quos olim medicorum Pareus illi assignaverat. Imo, qui nostris diebus, etiamsi instrumentis perfectiori- bus et omni doctrinae apparatu inslrucli, aëris et Clio- lerae conditionem inter se comparare studuerunt, una fortasse humiditate excepta, feliciore sorle vix usi sunl, quam Sydenham, dum ex manifestis aëris qualitalibus, maxima quantumpote diligentia notatis , se tanien ad epideinicorum vicissitudines expiscandas ne hilum quidam proraoveri sentiret (i), aut van Svviete», qui »per lo an- nos continuos, ter de die, altitudinem barometri, thermo- metri, xentorum directionem et vim, pluviae cadentis copiam, aëris tempeslatem variam, morbos , aegrotan- tium nunierum, uti et mortuorum soUicite notavit, licet inde circa morborum epideniicorum originem doctior non evaserit" (2). Quae utut non magnani spem faciaut |
||||||
|
tura a natura et alimentum ab alimento difFeit. Keque enim ciiivis
anitnantiiini generi eadem suut coturtioda aut incoiunioda, sed alia aliis conveiiiunt. Cum igitur aër ioquiaamentis luijusmodi, quae Iio- minum nalurac adversautur, plenus fuerit, tuni homiues aegrolant. Quando vero alteri cuidam animaDtium generi aër iucommodus fuerit, tune eo morbo corripitur." (De flat. Oper. ed. Foës. p. 297.) ' (t) Morb. acut. Sect, I Cap. II. Oper. univ. p. ^i (ï) Comiueut. in Boekbaavii «phor, L, li, 1772. T. V. p. 170. |
||||||
|
36 I
fructuuin, ex boe fonle ad Choleram explicaudara re-
dundandorum, quaeramus tarnen, quid manifestae aëris. qualilates, ex observationibus meteorobjgicis, anlea rcla- tis, contulerint ad Choleram vel promovendam, vel tol- lendam. Calorem aestivum in patria nestra fertilem esse epi-
demiarum parentem, experientia docuil. Sic dysente- riam, saeculo praecedenli frequentem, sic epidemiam Groninganam gravis aestus praecesserat, üterque vero Cholerae annus ad ventosos et frigidiusculos pertinebat, quales alias epideraias reprimunt. Quae autem observa- tiones ad demonstrandum caloris efFectum in Choleram inserviant, uti epideraiae , quae allera vice Groningam afflixit, hae non sufficere videntur ad generalem concla- sionem, Etcnim eodem anno praeternormalis fuerat Majo aestus, neqne tanien ante medium exactum Juuiuiu alterura iter in patria nostra Cholera suscipiebat; cnjus porro nianifesta impriniis erat a morbis autumnali— bus differentia, anno proxime elapso. Hoc enim calori aeslivo vehem«ulissimo gravissima succedebant inter- miltenlium agniina ; Cholerae vero regnnm , nlul eodeni hoc incideret aulumno, duabns tarnen conlinebalur ur- bibus. Hnraidjlatis atmosphaericae vim niagni fecere permnlli
auclores , postquam cl. Augtist psychrometri indicationeni Cholerae decursui corapararat. Soli humidilatera minus ad Choleram facere, antea didicimus. Doelt, aulem Galama, Epkkha, aliiquc aërem huraidum augere epide- miam conlenderunt. Sic et anno priore nebuia illa gravis lo Augusti, quam excitavimus, subito aëris re- f'rigerio stipata, Amstelodamo, Purmerendae, Siiecae fatalis perhibetur. Nebulae aulem humilioribus patriae nostrae tractibus adco sunt faniiliares, ut demonstralione |
||||
|
speciali opus sit, si quam earum forte et casu Cholerae
cansam perhibere velis. Diarium raeteorologicum Amsle- lodamense cum quotidiano aegrotantium numero compa- ravi, nebulosos autem die§ , quales multi in eo occur- runt, epidemiae favisse non deprehendi. Quod autem hygrometricam aëris conditionem speclat, relatiram im- primis humiditatem, operae prelium esset, accuratius ejus ad Choleram rationem invesligare, quo appareret, an nexus inter utramque daretur, satis constans. Ila Praeceptor aestumat., Vir clar. Schboeder van der Kolk, durante prima epidemia Rheno-Trajectina, seriem obser- vationum hygrometricarum, ter de die repetitarum, cum instrumenlo cel. de Lrc perquam sensili inslituit. Hinc increraenlum humiditalis 3o et ultra graduum, die 3o Ang- el 2t Sept. raanifestum eral; quod autem 'memorabile est, illud ad 4 Sept., hoc ad medium Octobrem perstitit, Primura ergo increscenti indies epidemiae», alterum recru- desceuti satis exacte respondebat. Tempestatibus magna vis creditur ad pellendara epi-
demiam. Sic Roterodamensis altero anno Septemhris inilio subito ex hac causa fugata fertur. In hanc autem observationem animadvertendum est, jam medio Augusto ad finem manifesto vergisse epideraiam. Contra , durante ejusdem incremento, 7 Jul., non secns dirissime tonuit. Imo vero, si malum propter tempestatem sublatum feratur, eodem jure ab hac causa ortum dici possil, quae scilicet in Sceveninga anno priore 23—aS Jun., Roterodami anno posteriore 11 Jun. ejus origiaem praecessit. Beue niulta, quae narrantur de culicura in aëre absen—
tia, deavibus, quae , sub epidemia, v. g. Trajecti, Snecae, Sylvae Ducis, deficiebant, sed in Zelandiae insulas in- aüdita copia migrarant, aliaque, quippe non satis com- probata, tuto adnüttere in gratiam hypolheseos de infec- |
|||||
|
!^^jll^j^^gl^^^^jjlg^
|
|||||
|
S*ïS''?P*SB*'lSS»IWw:ïP?-a»
|
||||||
|
26Ï
lione almosphaenca non licel. Sic eliam pecuduin habitus
nihil mali indicavit< Uijam bis subjungere obServalionem liceat. Scil. doet.
T, D. Plaats mecam communicaTit, Septerabri A. 1834 agriuolas in Leovardiae vicinia , si raane trans prala ince- debant, pedes deprebendisse, maleria ochracea infectos. Vir doel. rem magni facere uon videtur; sunt autem qui eam materiem pro ipso minsmate Cholerico praeoi- pitato habeant, Scilicet analoga sit materiae rubellae, oohra- ceae, quae linlea lota ante Cholerae eTuptioiiem sub- inde infecisse ferlur. Quae oausa esl, cur in insolatiis, quae muUa in urbe Trajeclina adsunt, de industria in eam rem inquisiverim. Quantum vero comperire potui, Cholerae tempore illud syraptoma non observatum fuil. Aquam vero , qua irrigantur linlea, saepe ejusmodi esse, ut per solis aclionein tingantur colore flavo—brunneo, mihi uno ore affirmarunl qui huio opi praesnnt. Quem colorem quo lollant, lacte ebutyrato uti solent. Orani tempestate observari potest, ipsa adeo hyeme, impriniis aulem aestate aestuante. Quae cum ita sint, non pos— suraus adhuc mullura ejusmodi observationibus adscribere ad illustrandam epidemiam. Quodsi insuper materies illa, Leovardiae observala, revera a Cholera penderet, miran- dum profecto, neminem in hujus urbis ambitn morbum snscepisse. Ipsorum agricolarnm , rure, ilemque militum, in cam-
pis , major quam civium , in urbibus degentium, immu- nitas, ulotilli aëri tum maxime exponanlur, grave dubinm sententiae addere videtur, quae primaryim Cholerae cau- sam in aëre ponil. Sic morbis annuis, qui ex hoc f on Ie proveniunt, rura iinprimis exposita sunt. Hoc de dys- enleria, quae A". 1783 Velaviam misere afflixit, cel. VAN Gevns, specialim annotavit. (jujus in rnsticos vio- |
||||||
|
iiij^.'-'i^i.-
|
||||||
|
264
lentiae et alia permulta sunt, et pagus etiam Ede stu-
penduiu exenipluin, ubi ex 6o5 incolis epidemia 296 affecit el 108 e medio tulit (i). Pono et progressivum illud, inaequale, periodicum,
quod Cholerae proprium diximus, aëris actioni minus quadrare videtur. Quae si ita sint, e contrario, quod aequale et simultanoum in Cholera deprehenditnr, cura quadam probabilitate, huic momento adscribi potest. Hu- jusmodi est ipsius sub aestale 'vigor, versus hyemem ex- stiuctio. Sic observavimus, breïiores esse epidemias , quae sub autumnum tandem exoriebantur. Epidemiarum recidivae, hac anni tempestate, fortasse ex eodem fonte derivandae sunt. Ex dictis concludendum, liberum quidem aërem gene-
ratim epiderniae propagationem irapedivisse potius, quam promovisse. Indirecte tantum, inducto refrigerio, aliave causa , nocuisse videtur. Aërem vero stagnanlem, maxi- me si exbalationibus organicis ac impuritate inficiatur, epidemiae propagationi favere , angiporta, carceres, pau- perum hospitia publica et privata indicant. Quae si eva- cuarentur ao depurarenlur, fere cedebat morbus. Ex eodem fortasse foute noxii pendent seclnsionis efFectus, subinde observati. S 16. De vi cotnmercii hominum ad Choleram propagandam,
Qiiandoquidera neque physica terrae, ncque aquarum,
ncc aëris consideratio multum lucis attulerit ad inter- pretandura Cholerae iter, sed ad negativum potius earum effectum admittendum duxerit; exploremus, num in |
|||||||
|
(1) De heerschende PersJoop, die in de laatste jaren, vooral in
ij83, de provincie van Gelderland fel getroffen heeft, nagespoord, inzonderheid op het quartiervan Veluwen, Harderw. 1784. p. 85 et io5. |
|||||||
|
|
|||||||
|
a65
ipsa hominum socielale probabilioreiu illius nexus inve-
uianius rationem. Mulla autein esse videntur, quae buc faciunt. De singalis eo agaiuus ordine, quo divcrsos epidemiae characleres aatea proposuimus. In epidemiae originibiis frequenter mentionem injeci-
' mus de peregrinis, qui ex infeclo accesserant loco. Quudsi
autera probetur, uti de multis probatum f uit, eos cum ipsa insequenti epidemia non in nexu causali fuisse, so- lummodo testes sunt morbi, a loco infecto , comniercü ope , in dissitum locuni translat!. Altamen memorabilia docent exempla, raorbuni, ita imporlatum, ex hac cau- sa , qualicumque demum modo, propagari posse. Lichlen- furtum anno priore, Geldermalsem altero rem demon- strant. An per inductionem concludere licel, ubi con- tactus inter primos illos peregrinos, primosque incolas atfeclos indigitari non potuit, eum obtinuisse tarnen? ' Quaeslio est complicatior, quam ut historice solvi possit^
ea tarnen conclusio multis repugnat observalionibus. Qua- rum inter limites nos continentes , recorderaur tantum, vim commercii et primis inculis aegris probari, quos inter fere obtinebat, et, fortasse, provinciarum urbiura- qup parte, in qua subinde incipiebat epidemia, non centrali illa, sed infecto loco vicina. Quam autem Cholerae propriam observavimus, pra-
gressionem, et in singulis epideraiis, et in mutua earun- dem successione conspicuam, haec probabiliter commercii ipsius vim declarat. Hoc enim quam sibi viam eligere solet, eandem Cholera praelulit. Ita provincias mer- catura florentes maxime affecit, vix autem, quae agricul- tura potiorem victus partera acquirunt. Ita flumina, commercii humani duces 'iftqae rectores, descendebat et adscendebat, primum vicina loca, dein dissita occupans. Ita nundinas aniiuas non raro sequebatur, ac majores |
||||
|
266
urbes , emporia imprimis , delectu quodam occupabat. Ita,
simulac in nrbem raajorem pervenerat, radiatim in agros sese diffuudere, licet impetu rare notabili, solebat. Quin, opposita ratione, vel epidemiae saltus, et in singulis urbibus, et in proTineiis, hujus commercii indoli ap- prime respondent. Directio igitur epidemiae atque pro- gressie hujus commercii vim et efiicaciam in ipsam de- clarare Tidentur. Quae si ad inlegram extendamus epide- miam, ducatur haec per immensam generis humani ca- tenam, cujus alter finis Jessorae habetur, aller Anti— podes jamdudum attigit, nunc vero juxta Mare Medi- terraneum propius ad originem snam reflectitur. Ne vero transgrediamur fines nobis praescriptos. Allernm essentialem epidemiae characterem inaequalita—
tem eam fuissevidimus ,üt nunc condensata appareret, nunc rara, dum circumcirca aberat. Loca quaedam fere in censum veniebant, ubi perquam aucta erat morbi vis, quod tamen ex causis localibos explicare non licebat. Domus ejusraodi privatae, et aedificia publica saepenu— mero excitavimus. Imo et plateae, et vici simile phae- nomenon frequenter obtuleruntj nee raro ea lege, ut inde sensim iu ambitu morbi impetus minueretur. Cen- trorum ejusmodi formatie Cholerae propria videtur: qua in causa morbis contagiosis analoga est, in quibus ema- nationis foei dicuntur. Adscribenda autem videbantur tum commercio hominum, quod inter vicinos in paupere vico omnium frequentissimum esse solet, (unde honiinnm condensatio iis favebat, quod et aliorum experientia, et comparatione diversorum Roterodami vicorum didicirous,) tam disposilioni speciali, de qua raox dicendi locus erit. Ejusmodi autem, sive centra, seu focos dicere velis , evacuatioiie ac depuratione , si perfici possent, deslrue— bantur. Seclusio earura forraationem, quantum saltem |
||||
|
267
de illa proauntiari potest, non impediebat, imo vero
quandoque promovere videbatur. >, •, Quoad epidemiarum periodes, ipsum illarum incre-
mentum, numeris definitum, commercii vim ad morbi propagationem potius, quam causarum, generatim nrbi cuidam impendentium , arguere videtur. Etenim hujus- modi causae si sensim evolverentur, qualitativa morbi metamorphosi , polius quam quanlitativo aegrorum incre- niento declararentur. Eundem commercii effeclum et epidemiarum duratio arguil, quae est in populationis ratione. Denique affeclionum choleroïdearum, quae caeterum
causas potius generales postulant, frequentie inter farai- lias, Cholera afflictas, etiam. commercii vim testatur, ubi Choleram completam inducere, propter minorem quorun- dam dispositiooera, non valebat. Haec sunt et plura alia, quae, si judicium in causa
difficili pronuntiare liceat, commercii vim in Cholerae propagationem declarant. Attamen ipsura non sufficit ad explicandam epidcmiam; quodsi enim sufficeret, con- tinue cresceret Cholera , neqoe nisi cum internecione populi terminaretur, aut saltem augeretur cum ipsa commercii frequentia; quod haudquaquara constanter ob- servatura f uit. Ita Amstelodamum, urbem vitae plenis- simam , ubi innumerae dantur, qnovis temporis punctnio, commercii occasiones, multo levius afflictum est, quam Groninga, Amersfordia, aliave loca minora. Imo , non semel morbi irapetus in inversa est ad popnlationem ratione. Accedit et hoc, qnamlibet epidemiara integras observalio— nam series retulisse domorum, imo platearum, ubi vel unus solus aeger reslitit, quin aflBcerentnr vicini. Porro et, qui ipsis aegris erant proximi, custodes non adeo fre- quentiores erant Cholerae viclimae. Irao ipsi medici |
||||
|
268
luurbum vix unquam in nostra patria conlraxere. Itaqne
certo demum gradu commercium Choleram propagare valet, qui gradus determinatur et causis eam vim au- genlibus, et limitantibus. Observationes autein, qnas de patria nostra colligere licuit, nequaquam sufficiunt, ut oommercii eflScaciam gradalim dimetiri Taleamus. Series, quam altulit de Haga Gomitiim doet. Jeltes, eaque alio fine proposita , licet momentosa , partialis tantum est et incomplela. Idem de Swolla Talet, ubi ~, de .Sneca, ubi I aegrorum comraercii vi adscribi fortasse possint. Neque domorum, seinel tantum alque saepius affliclaruni, mutoa comparalio sufficierttem exhibct problematis solutionem. Etianisi igilur mittenda sit compulatio efficaciae hu- jusce causae, quae in genere complicatione sua calculum effngit, cum ratione tarnen poni potest, Choleram hu- mana societale propagari. An ergo materiam illam ve- nenatam secernit, quae in peste ac variolis ex aegris ema- nat et quemvis corum focum conslituit eraanationis, quae corporibus inanimatis adhaerescil et sic ultra transfer- tur, quaeque , vivis recepta, haec ad eundem cogit pro- cessuni pathologicum, quo seminium illud genitum est? Quaestio gravissima est, ab orbe medico summa conten- tione agitata. Vix infitias iri potest, hodiernam patholo- giae conditionem ad contagionis hypothesin ducere. Tot autem controversiae eliamnunc solvendae, ut certi quid hac in causa poni omnino non possit. Mirum profecto contagium dicatur, quod exstinguendo potius vilam, quam excitando agit, quod senes maxime infestat, quibus vita reproducliva languet, quod nunc, materialis efflnvii in- star, lintea inficit, nunc imponderabilium celeritatem ac subtilitatcro exserit, nunc imo psychicae aclioni similli- mos prodit cfFcctus. Quod quamdiu accuratis observa- tionibus non fuerit illustratuni, abstinearaus ab affirma- |
||||
|
" i»««iE'-'
|
|||||||
|
lione, relicto obscuro spirltaum imperceptibilium ac syni-
pathiarum regno. ■ ,;:««: ■ § i^. De dispositione ad Choleram.
Ipsum commerciurn hunianum non sufficere vidimus ad
Cholerae propagatidnem. Altera accedat causa, quae huic favet aut resistit. Latet autem in hoinine praedisposilio, quae si deficiat, nullus est agentis cholerici in organisinum efïectns. Duplex ea est, vel specialis, quae a difFerentia constitutionum singulorum horainum pendet, et sexu, aetate , teraperaniento, vitae genere et regiraine determi- natur; vel generalis, quae integro populo propria est et epidemica vocatur. lUa seraper adesl et rationem exhi- bet delectus, quera inter diversos ejusdem populi homi- nes Cholera efficit. Haec non uisi temporaria existit, delerminatque veheinentiae limites, quoa cpidemia sibi statuit. ' ; 'j De dispositione speciali antea directe ex ipsis obser-
vationibus dictum fuit. Vidimus autem, quamaetatem, quem sexum Cholera potius et affligeret, et ex vila raperel. Delerminare item studuimus, quid diversae societatis classes ad contrahendum morbum efficere valerent. Du- plicis generis hujusmodi dispositio esse videtur. Altera probabiliter a majori commercii occasione pendet, quae ergo spectat varios negoliatores , fortasse et uaulas ; altera ab organica aut psychica corporis constilutione, propter seminia, quae dicuntur, naluralia commuuia, aut propter certura quoddam, illaudabile imprimis, vilae genus in- ducta. Huc paupertas referatur, cujas quidem effica- ciam, omnium perniciossimam, eliam aliae declarare solent epidemiae, vix uUa autem, quam Cholera, manifestius. Conjungitur autem fere utriusque (xmtis, unde ea fluxit dispositio, effectas. Sic inter ejusdem opificii, qoo paii- |
|||||||
|
2^0
periores, in loco quodam infecto, imprimis vivunt, hoiniiies
maxime saevit, quum in his egestas cum contactu con- currat. Sic etiam inler pauperum vicos alii dantur, qui levius afficiuntur, alii, qni gravius ; neque, quum altera illa causa ad dispositionem accedere soleat, solus pau- pertalis gradus morbi Tehementiam , aut maturiorem ad- ventum, delermiiiat. Pauperrimi dantur vici, v. g. Tra- jecU, qui aliis serius et levius affligebantur; neque Am— stelodami continuo in «irbis pomoeria mal om recessit. Sic commercium dispositionis effectum modifical. Vice autem versa, quod jam initio observatum fuit, etiara dispositio commercii vim augel. Hinc in fumilia qua- dam, eidem vitae generi addicta, facilius increscit mor- bns. Constitutionum enim siniilitudinem , quae tali victu inducitur, in quavis epidemia maxime facere ad dispo- sitionem conslat. Ex quo fonte inaequalis Cholerae dis- tribulio et in eadem domo incrementum, pro altera par- te, explicandum est. Contra, deficiënte hac disposilione, illaesi medici aegrorum curam suscipiebant. Praeter ea, quae de hac dispositione ex ipsis observa-
tionibus duximus, vix alia raonenda sunt. Quae secre- tionea turbant, perspirationem reprimunt, digestionem laedunt, haec eam augent, tanto subinde gradu , ut fere pro solis morbi causis salutanda videantur. Quo impri- mis refertuFj plures non raro homines. post praegressam unam candcmque causam , subito simulque Cholera cor- rcptos faisse. Quae vim vitae debilitant, dispositionem augent. Hinc animi dejecti, metus, lerroris, luctusque in Cholera, periculum. Illos autem animi affectus quum ipsa et instans sibi praemitteret, et accedenssecum duce- ret, roanifestum est, cum flamma eam et fomitem attulisse. Sic Cholerophobia exstitit, ex qua fortasse generales epi- demiae prodromi pendant, quos imprimis observavimus, |
|||||
|
|
|||||
|
in I
|
||||||
|
quando vicina minitabatur lues. Ëorum ex eadem causa
anno priori, quara altero, graviores yidimus effectus. Utrum specifica quaedam ad Cholerara detnr dispositie,
hypothetice quidem statui potest, ex observationibus au- tem non determinari. Ipse morbus perpessus, licet in genere , non tarnen seraper dispositionem tollebat. Ete- nira exempla dantur in nostra patria, utnt rara , mali, durante eadem imo epidemia, bis in eodem homine vehe- menter observati. Haec autem dicla sunt de dispositione specialij sequitur, ut de generali videamus. §18. De constitutionis epidemiae ad Choleram efjicaoia.
Maxime Tereor , ne a fine noslro, occultas excludente causas, aberrare videamur, si sermonem faciamus de constitutione epidemia. Haec enim revera ad naturae arcana pertinet; confugilur autem ad eam desiderio cau- sarum generalium, quae inler manifestas non inveniuntur. Qnales si innolescerent, eliminaretur fortasse ex foro medico ipsa ea constitutie, aut cerle indicaret tantum- modo generalera illarum effectum, queni definiendum ceS- semus, tamquam dispositionem intercurrentem, aliquam- diu inter populum vigentem , deinceps vere exstinctam. Causalis ergo constitutionis epidemiae significatio in ab- soluta scienlia abesset, veris causis locum cedens. Qunm vero imperfecta hucusque sit epidemiologia, maluraus, ea significatione retenta, causarum ignorantiam ingenue con- fiteri, quam magnifico siderismi illam, tellnrismi, alioTe macrocesmi affectionis nomine recondere. Permittunt autem non tantum , sed et postulant aliae epidemiae, Tel maxime, ut fertur, cognitae, ejusmodi constitutionis assumptienera. Variolae, nisi faveat constitutio, epide— miam non efficiënt, quod idem de aliis centagionibus valet; nee minus de miasmatibus. Sic et Groninganae suberat |
||||||
|
■'-"iri^iltfi^iii'irai f-r- *- - ~.f—■
|
||||||
|
I
|
|||||||||
|
ITi
|
|||||||||
|
epidemiae. Videamus, quis illi in Cholerae hisloria
competal locus. . • Constitulio epidemia Cholerae propagalionem procul
dubio promovet: afFeoliones autcm, huic morbo affines, si fortasse excipiantur, quae tantum ab incompleta aut aborliva ipsius specificae Cholerae causae actione pendent, originem ab illa manifesto produnt. Difficile quidem non raro est, ejus constitationis et Cholerophobiae, vel et mutatae diactae effectns acute distinguere. Ad eara vero procul dubio sudor ac diarrhoea pertinent, cum Cholera inter populum grassanles, quibus secrelionibus probabiliter opus erat organisrao , quo tolleret actionem epidemiae morbificam , eadem ratione, ac perautumnum aucta hepalis functiosan- guinem depurat. Hinc, suppresso imprimis sudore, spasmi potentiae illias vim in systema nervosum declarabant. Aucta reactione, Cholerula exoriebatur, quae, quura in ratione esset extensionis epidemiae, a constitulione generali pen- debat. Provücare ad symplomata analoga sub aliis epi- deniiis liceal. Sudores anomali, regnanlibus mor])is ex- anthematiois v» g. variolis, frequentes, nee minus reg— nante dysenteria. Imo imperfecta inorbi species et quasi imago, qnalem in Cholerula conspicimus, et, vigentibus nior- billis, calarrhi, et, regnante scarlalina, anginae offerunt. Regnante febre flava, sclerolica sanis flavet, sudor ejusdeni coloris prodit, imo ipse sanguis dissolutus est. Vel et de peste Sïdehham fieri nonnunquam ait, »ut tumores pro- ruinpant, nee febre, nee graviore aliquo symptomate praegresso. Quibus autem hoc obtingil, iis integrura est, per publicas plateas pro lubito arabulare ac communia vitae munia, sanorum more, spreta omni regiminis cura, obire" (i). Similiter Cholera fere immunes restabant, |
|||||||||
|
(i) Moib. aciit. Seri. II. Cap. a. Oper. univ. p. no.
|
|||||||||
|
■WÊ^l
|
|||||||||
|
2n3
qui Cliolerula afficiebanlur. Videaiiius, autem qua ra-
tione conslitutio generalis ad diversa epidemiae stadia sese haberet. Quid ad ejus originem contulerit, obscarura est; si
■vero deficeret, praecursores exislehant, qui soilicet se- juncti erant ab epidemia, in quain non , nisi ea favente, abibant. Increscenle epidemia, manifestus erat consti— tutionis generalis elï'ectus. Quo celerius esset hoc in- creraenlum, eo major ejus erat cffioaeia. Ad colmen usque epidemiae favebat, aucta et ipsa. Quandoque autem, adspirante eadem, serius epidemiae ad maximum perveniebaiit, quin imo hae erant vehemenlissimae. Sic epidemia Roterodamensis A's i833, utut brevis, 4" de— rauni, A'. i832 altera jam hebdomade niaximum attige- rat. Caeterum distabant inler se diversa epidemiarum maxima, quum sua cuique esset constitutio , diversa di- versis, quod, durante priinae epidemiae regno, iraprirnis valuit: celerior eniui alterius erat circuitus. Epidemiarum recrudescentias ab atmosphaerica probabi-
liter ralione pependisse vidimus. Cujus difFerentia et ex descriptis consti tutionis epidemiae effectibus inlelligitur. Sic epidemiarum diversarum culmina , ctiara vicinarum, distabant inter se, prouti earandem origines , recrude- scentiae vero synchronae erant- Conditiones autem ad recrudescentiam delerminare constitutio ridetur. Ea enim tamquam spicilegiuni considerari potest ex dispo- sitis , qui priraam epidemiae periodum efFugerant. Quodsi autem ea fuerat epidemiae, ideoqne constitutioiiis gene- ralis, veheraenlia, ut prima periodo dispositos exhausis- set omnes, recrudescentia obtineri non poterat, Hinc in Seeveninga defait et Lugduni Balavorum minus fuit gra- vis, quam aliis in locis. Imo vero in eadera urbe hujus differentiae manifestum est exemplum. Scilicet Trajecli i8
|
||||
|
-m^^yr-
|
||||||
|
274
ad superiorem urbis partem reslrictam vidimus recrude-
scenliain, deficienteni in inferiori, ubi longe veheraentior prima fuerat periodus, adeo ut in hac urbis parte exslinc- ta jam esset constitutio epidemia, Quaeritur aulem, quidni recrudesceret epidemia Hagae Comitum, quae leviter afflicta est? quare recrudescentia Amstelodami rainns esset gravis, quara Trajecti, aut Roterodami? Cer- la quaedam epidemiae vehenientia requiri videtur, ut recidiva fiat: qua si sit gravior, sponte exstinguitur con- stitutio generalis, si sil levior, evanescit, nee disponere ad recrudescentiam valel. Hiiic explicalur, hanc alteri anno defuisse, quura epidemiae hujns anni vel ad acutas €t impeluosas pertinerent, vel ad tenues et invalidas. ■ Epideraiarum finis, finita conslitutione epidemia se- quebatur. In subita earum abrupiione, uti altero anno Groningae factum est, fortasse et concurrunt agentia almosphaerica. Allcrum epidemiae iler, favente denuo conslitutione
generali, susceptum csse, manifestum haberaus. Condi— tinnes autem certas, quae liunc reditum in singulis locis determinabant, invenire non potnimus. In genere primum regnum alterum adducebat; quod tarnen vel ipsum for- tasse a majori illarum urbiuiu disposilione speciali , sive propler mercaturani, seu paupertatem, aliamve causam pendebat. Rcgula autem generalis neque a vehenientiae gradu, nee ab alia causa statuenda videtur. Sic etiam altera epidemia nunc eandem urbis cujusdam parlem ac antea, nunc diversam occupabiit. Denique diversa ejusdem epidemiae letalitas pro diver-
sis periodis etiam a constilutione generali pendere vi- detur. Hacc enim quum propagationem epidemiae pro- moveat, minuit ejusdem letalilatem, ad quam in inversa habetur ratione. Hinc increscens atque decrescens epi- |
||||||
|
—■..—'--^a...^,......^«^-^-,.,...
|
||||||
|
2l5
\ '
deinia periculosior erat. Cui senteutiae faveret et haec
regula, si satis generaliter valeret, variam epidemiarnm extensionem in inversa esse ratione ad earundem letalita- tem. Verurn et alia obstant, et funestior altcro anno morbi indoles. Ex hac conslitutionis epidemiae cousideratione, secun-
dnm ipsarum observationuin ductuni, sequitur, hand inagnam fuisse spatii extensionem, quam occnpabat. Eadem V, g. non erat in Sceveninga et Hagae Comituni. Attamen Bubinde plagis quibusdam niajoribus communis i'idebatur, uti altero anno Mosae ripis, dein et Rhenolandiae. Pos- terior in genere epidemia majorem hujus conslitutionis effectum obtulit, unde magis aequalis etiam epidemiae dislributio inter pauperes ac dites pendere videtur. Eo enim tendit, ut dispositionem specialem minuat, vel et tollat. Caeterura, qualia essent localia momenta, quae eara constanter augerent, deprehendere non potui. Deiiique qnum constilutio generalis morbi propaga-
tionem promoveat, hinc quo est gravior, eo major erit epidemiae exlensio. Quum autcm epidemiae yehementia sit in inversa ratione durationis, hinc probabile est, ei— dem huic constitntioni subesse causani quandara, quae efilicit, ut ipsa suo exstinguatur iinpetu. Distinctie illa, ab epideraiarum decursu petita , in acutas et chronicas, a varia conslitutionis ratione pendere videtur, quam in illis graviorem habere convenit, Quaeritur, quod nonnullis placuit, an Choleram con-
slitutionis stationariae prolem nuncupare fas sit. Haec a causarum, et manifestarum, et latentium, concursa pendel, quae, non recenter tantum ortae, sed , a longo longissiraoque adeo tempore aclivae, el in nalurae viribus, populi moribus, vita, fatis, aliisque positae sant. Qui huic Iheoriae favent, Choleram ex conslitutionis nervoso-gastri- i8 *
|
||||
|
276
cae culmine prodiisseslatuunt, affiiiem febribusiiilermillen-
tibus ac influenzae , ad quas imn in ubscuro nexu habelur. lu patria nostra non adeo haec seiitentia observalioni- bus confirmatur. Si conslilulio gaslrica A°. 1826 statio- naria fuerit, turn procul dubio ad maximum pervenit. Cholerarum nustratium, colicarum atque diarrhoearum eo tempore longe gravius erat regnuni, quam ante Chole- rae Asiaticae adventum. Quominus autem ipsam epi- demiam Grouingtwam pro Cbolerae praecursore habea- mus , et temporis interrallum , quod inter utramqae in— tercedit, vetal et dissiniilis ulriusque deoursus. Quoad influeniam, liane passim modo Choleram, durante allera epidemia, praecessisse, vidimus. Erat antem ipso hoc atino iu itinere per Europam occupata. Etenira Januario Rigae visa fuerat, Martii initio Regiomontium accesserat, Aprili Berolinum et Viennam , Maji initio Bremam, ejusdem mensis fine Culoniam Agrippiham (1). Junio autem in Gelria et Transisalania apparebat. Nexum ergo inter lias epidemias et Choleram , quae in palria vigebal, indicare non licet, nisi fortasse analogiam velis, obscuram esse genuinam singularum indnlem. - ^-. ■ .< - .. "'^ Ad oonslitutionem stalionariain , morbosque hine pro-
deuntes referre item solent sterililalem annonae atque epiioölias, quae eas epidemias non provocant, sed annun- tiant, ipsae ab eadem interiore et allioro causae profectac: DCum mundus et ipsa — Aegrolet natura, -novum sortita sepulcrum". Qualiuni quideni phaenomenorum absenlia in patria nostra, et ante Choleram et sub ipsa, iuipcdit, quomi- nus hinc argumentum petamus ad constitutiouis stationariae effectura declarandum. ..'■■: -r |
|||||||
|
(1) Vid Hkfelakd Journ, i83'( et v. Zlatarovich Gesch. des epidemi-
schen Katar rKs^ welcher iml'rühjahr i833 in ff ten grassirie u. über sein Verhaltniss zurn slationarett Genius der Kranicheiten. Viitn 1834. |
|||||||
|
I
|
|||||||
|
' • - ' § IQ. Epilogm. ■'}>." ' jiJBjöj (■■> «':
Siquidem longum respicimus iter, quod , comité Cho-
lera, a rerum particiilarium minutiis ad generalia quae- dam perfecimus, non quidem infitias eundum est, causam epidemiae snfficientem latere adhuc, quam tarnen hy- pothesi consequi temerarium duxi atqae inutile, quum vel tritam recoquerem , vel novam sexcenlis adderem. Quin imo propter hoc idem mihi placeo, neque ejus excusationem ab aequis peto judicibus, qui frenum po- tius injiciendum ]thanlasiaa, quam stimulum addendum concedant, ubi, quid verum sit, quaeritur. Ex iis autem, quae de epidemiae characleribus pro-
tulimus, hanc symptomatibus generalibus subinde an- nunliari, constanter- vero stipari patuit. Dein et certis evolulionis periodis, temporuroque liraitibus describitur. üritur , increscit, floret, tum decremenlum ac terminus suc- cedunt. Sic unum qniddam ac totum efficit, quod na— turae organicae proprium est el characleristicum, Quid aulem sit, quod hanc epidemiae vitam efRciat, ignora- tur. At vero, quid est, quod ipsam vitam conslituit, ab uvo inde ad plenam adolescenliam, a laeto aetatis flora ad morlem? Quid est, quod singuloruro morborum stadia describit et onines artis frustratur conatus, quoties contagium, succo et sanguine receptum, reactionem organismi ad certas ac determinatas forraas, a typo nor- mali alienas, pellit et dirigit? Hoc idem in verts epi— demiis obtinet. Caeteroquin simplex aegrorum efficitur aggregatio, qualem si Cholera offerret, nobis non fuisset ejus «scribere vitara quasi, el initia et adolescenliam et declinationem fideli manu notare" sed tantummodo summara referre 19 millium aegrorum atque 10 millium funerum, quae in nostra patria prostravit. Imo vero eam analogiam et ultra cxtendere licel, non
|
|||||
|
III |i
|
|||||
|
3^8
ut epidemiae ratiouem reddere videamur, sed ut quandam
lucem , utut tenuem , hisloria duce, in eain spargarous. Haud enim improbabile -videtur, regularem eum epide- miae decursura atque cyclum partini a reaclione pojiuli pendere , universe spectati, adversus potentiam morbificam, quae Choleram induxit. Scil. unum quoddam organicum atque animatum constituit populus, et qui, vel in re luedica, societatem ex solis, quibus componitur, indivi- duis intelligere velint, iis similes sunt, «qui disjecta meni- bra corpoi'is animati ac pulcri tuentes, abunde satis spectatam sibi crediderint animalis ipsius vim, actiones ac pulcritudinem. Nam, si quis illa membra repente in unum composuerit et denuo integrato animali suam for- mam et animae decus reddiderit, atque ita rursus iisdem illis ipsum ostenderit, umnes credo statim fateantur, longe se antea a rei verilale abfaisse , non multo secus atque eos, qui somuia vident." Prouti animo et corpore com- ponitur, arctissime sibi junctis, ita populi totius reaclio adversus infestam potentiam, quae locale ipsi vulnus in- flisit, partim organica est, partim psynhica. Illius sym- ptom^, pro quadam saltem parte, constitutio generalis, hujus est Choleropbobia; unde et explicatur arctum sub- inde utriusque vinculum. Quodsi aulem, quae de momentis causalibus, proprie
sic dictis, prolala sunt, conlrabamus, epidemiae origo, progressie et iter pro majore parte ab honiinum com- mercie pendere videtur, extensio inaequalis a speciali dispusitione, quae maxime a vilae genere et regimi- ne prodit, vehementia, periodi et duratio a constitu— tione generali. Quae tamen non ila .Tucipienda sunt, ac si in omnibus et in singulis epidemiis aeque acute separari possenl. Sic probabile est, conslitulionem ge— ueralcm ad epidemiae originem ac progressionem cou- |
||||
|
■ III «I lai >«•<■>
|
||||||
|
ferre, commercium horainum ad ejus extensionem ac du-
ralionera, et s. p. Simul concurrunt, neque alterum sine altero agit. Accedunl momenta externa , quae tarnen in bis internis proniovendis aut modifïcandis polissimum agunt. Fundi situs in extensionem epideraiae agebat, unde,prae altioribus locis, alluvium occupabat fluTiatile. Fiuvü ad Choletae progressionem faciebant; aëris tempestas ad inte- grae epideraiae recrudescentiam atque durationem. Ita, si analogia uti licet, fluYÜ cum hominum coraraercio, fun- dus cura dispositione, aër oum constitutione generali potissimum conspirabat. Haec sex momenta sant, quae epidemiae aeliologiam
et historiara quodaramodo jiingere videntur. Arguinenta, quae observalio ad singulorum efificaciam probandam exhibet, expouere studuimus. Singula baec singulatim si colligantur, tbeoriae construendae sufficiant, modo re- liqua negligantur, Quod revera factum fuit. Hinc tel- lurismi, hydrodromicae dissipationis , infeclionis atrao- spbaericae , contagionis pestilentialis, constitutionis slatio- nariae, subliles et ingeniosae flüxerunt speculationes. Sola dispositie specialis a sexu, aetate, vitaeque genere non adhibita est tbeoriae loeo: Cholerara enim morbum plebis esse, vulgi tantum , non doctoram ore increbrnit. Ex ipsius autem indole rei ejusmodi theoria partialis est. Qua in causa campum aliis cedere liceat. Hos, quacso adeas, L. B., si theoriam velis. Quodsi forte illara in- veneris, quae omnia epideraiae raoraenta explicet, candidns imperti; si aliam, quaeabstractajiistoriaeparteinnititur, in tuos usus receperis, nionere liceat, te multifaria ac genuina abdicare rernm conteraplatione et in tui gratiam intellectus, qui unitatera quaerit et postulat, natarae cedere Teritatera, TANTUM.
|
||||||
|
|
||||||
|
EXPLICATIO TABULARUM
GEOGRAPHICAUÜM.
|
|||||||
|
L<olJegimus hn(- loco et numerorum, qui in tabulis geograpbicis occtir-,
runt, explicationem, et generalem epid*:niiae regni at(j«e impetns conspec- tum. In die cujiiscunq^ue cpidemiae initiali determinando multae objiciuntur difficultales, nunc ab observationum fide, nunc a casibus praccursoribus, f[ui num pro cpidemiarum origine babendi sint, saepe dubitandum. Ge- neralis circa bos regala statui vix potest. Qai vero complures dies epide- niiam praecedebant, jüsi binc ea iticresceret j eos fere praelerivimus. Sic in priore tabula Amstelodamensis epidemlae orlginera 7 Aug. detcrminavi- inuSj Keomagensis 19 Aug., Maasslusae 2 Oct. Ubi res examlnj speciali non patebat, ordinem secuti faimus , qui babetur in seriebns, publica auc- toritate compositis, Hunc eundem in Transisalaniae epidemiis anno priore retinuimus , quarum ordinem sic inverlat L. B., ut Schoklandïae Swolla , Grafhorst, dein Genemuda, Swartslusa, tum rellquae succedant. Epide- miarum finis pro majori parte ex publica relatlone deductns est. Quunt antem anno priore singuüs demum hebdomndibus status prodirent, e2)i(lp- miae mutationcm indicantes, binc in satis multis locis, quae Septembri aut Octobri unnm modo babebant aegrum, septïmana tantum, qua bic coin- prehenditnr, declarata est. Ceterum, anno imprlmis altero, pro epidemlae line habitus est dies, quo corripiebatur uUIntus aeger. Locorura populatio item publica nititur auctoritate. Aegrorum, mortvi-
orumque numeri vel ex boe eodem foute derivati sunt, vel, ubi major er fides Iribuenda videbatur, ex privata relalione , vel denique, nbï neutra sufliciebat, raortaiitatis invesligatione quamtumpote emendati. Ultima bac nietbodo nobis epidemia increvit Sceveningae, IJredaeque anno priore, Rofcro- dami, Amstelodami, Arnhemiae anno posleiiori. Deniquc numcros relati- V05 non compntavimus, quoties nc mms qnidom ex singulis incolarum mil- 'lenïs aegrolaret, vel ipsc incolarum aegrorumvc numerus ad calculum vide- batur longe miuov. |
|||||||
|
J".^.JL.,j.»«iJj»Jt-.
|
|||||||
|
28l
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
EPIDEMIA ANNI 1832.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ï^o. hocaajjlicta. Incolae. Epidemiae Aegri
orlgo. finis. HOLLANUIA MERIDIONALIS.
I.Sceveninga..........4588 25 Juu. 26 Aüg. 720
2.Haga Cojuitum......48811 14Jul. 4 Oct. 517
a.Roterotlamum.......72756 14 « 7 Febr, 1394
4.Di>lphorum Portus.,..3072 2« " ISSept. 17
5.Delphi.............15237 29 " 6 Nov. 354
B.VIaardiaga..........6949 28 " 6 " 73
7 SUcdrechtum.........4131 28 " 18Sept. 19
S.Cralinga............2749 29 « 16 0ct. 11
9.Lissa...............142U 1 Aug. 4Sept. - 2
lO.Bergschchock..........970 2 « 2 Aug. 1
ll.BoJegrava...........2503 2 " 2 » 1
12.Catvicam ad Mare____3103 3 " SOOct. 405
l3.Hardin]tv«lda........2834 4 r/ 2 n 2
U.Wasaenaria..........2470 4 » 2 » 3
15.Gouda.............12897 3 r, 1 Nov. 264
le.Leida..............34957 5 " 19 rr 1087
17.Vrycnbaa............794 5 » 5 Aug. 1
18 Gysodamum.........1677 5 " 5 n 1
19.CatTicumadRhenam...952 6 i' 18Sept. 39
20,IIUIegoiisberga.......1850 8 " 90ct. 6
21.Uordracum.........19957 10 " 30 ri 192
22.Ameida..............962 11 " 4 Sept. 6
23.IselomQnda..........1731 13 " 13 Aug. 1
24.0rerscia.............2157 14 'i 14 » 3
25.Rhenoburgum.......127U 14 " 18 0ct. 60
26.Veur................840 15 " USept. 3
27.»ubbeldamum.......1314 15 'r lOOct. :■,
2S.Sciodamum.........11742 10 " 6 Nov. 149
29.Rysvicura...........2129 16 « llSept. 5
30.Lekkerkcrk .........1704 ]6 " 16 Ai.g. 1
Sl.Alblasspdamum......1611 17 « 27 Nov. 2
32,Scoonhovia..........2526 IS " ISSept. 18
33.Naaldvicuin.........3196 18 " 11 t 35
34.Stonipvicum.........2044 19 " II » 7
aS.Swyndrechtum........789 19 " 18 » . 11
aO.Goricomium.........6970 20 " SlOct. ' 55
37.0egstgee3t...........1140 20 " 4Sept. ö
38.Aspera..............2089 21 " 21Aug. 1
Sg.Woerdenum.........3035 22 " lüOct. 46
40.Krimpen ad Isel......855 23 " 20 Nov. 10
41.Stein...............■488 24 " 24 Aug. 1
42.Zuid-Beycrland .....1310 25 " 24 Oct. 21
43.Bominela............1051 26 " 26 Aug. 1
44.B.irwoudawaarder.....524 27 " II Sept. 2
45.Ouderkerk it-d Isel____1737 27 " 20 Nov. 4
46.'»Gravesandia.......1807 27 " 27 .iug. 1
47.Zegwaard...........1393 27 " 27 pf 3
48.Rietveld..............342 28 " 28 rr 1
49.Stiyen..............2317 31 " 3üOct. 3
50.Alpben..............2620 1 Sept. 9 « 3
Sl.Cliarlois.............2440 1 n 30 n 3
52.Waddinxvcen........1685 1 " 8Sept. 2
53.Znelermeer...........851 1 " 8 n 1
54.0udshorna...........1575 2 r, 2 " l
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
"^'itf'ï**"*~'^*»fc. ^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
-mm-
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
38a
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
A'o. l.oca officia. Incolae.
SS.Aarlanderveen.......2519
Se.Woubrugga..........1330
57.Berg-Ambacht.......1524
58 Oud-Beyerland.......3211
59.Zwamraerdam.......1167
eO.Hageslein...........642
61. Leiderdorp..........1320
62.0oltgcnsplaat........1652
63.Briela...............4098
64.Viana...............2417
65.N. Lekkerland........933
66.Losdiina............1649
67.Noordviouin ad M.....919
68.Middelharnls........2655
69.Maas5lusa...........4387
70.GouJerak............1397
71.Moordrechtam.......1630
72.De Myl..............414
73.Krimpen ad Lecc......955
74 .Nieuwveen...........694
75.0ndewatcra..........2012
76.Hekendorp...........376
77.Numansdorp.........2163
78.Berkel..............1160
79.HelToetslnsa.........2011
80.Nootdorp.............395
Sl.Zoelerwouda.......-2062
82..Alkemada...........3035
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
l.Amslelodamum___200784
2.Harleiiium.........20025
3,Alcmaria............9439
4. Purjiierenda.........2868
5.Edannjm.............3986
e.Heldera.............4500
7.Naardenum..........2133
S.Middelic.............442
S.Monachodamum......2496
lO.Wcsopum............2879
ll.Buiksli.ta.............788
12.Sparnodamiiin.........423
13.Broek in Watcrl.....1272
14.Horna..............7981
15.Huizen..............1990
ÏO.Sloten..............2356
17.Koog ad Sanam......1950
IS.Üuder-Amstel.......1985
19.Nieuwer-.Am3tel.....4556
20.Uithorna............1235
21 .Oostsana........... 1! 25
22,Sparnowouda.........288
23.Marca...............7U0
24.!Nicuwendam........1141
25.Crommcnie..........2410
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
l.Vreeswyk...........1012
2.Trajectiim ad Rh...43407
S.Jutphaa»...........1774 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
m'fi»w**si(«ri<-"- -^"" ■■
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
y
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
2Ö0
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Na, Jjoca afflida. Incolae. Epicltmitie
origo fi'^is,
/«.Iscloslelnium........3010 31 Aug. 90ct.
5.deBildt............1172 1 Sept. 1 Sept.
6.Zuilen...............750 2 « 90ct.
7.Maars8cn............1587 2 'f 25 f ept.
S.Vicum Dorestadum...2181 4 '/
S.Amersfordia........11782 4 " 6 Nor.
lO.Mydrechlum.........2265 4 ri 16 0ct.
lI.Bunnik..............743 6 " 6 Sept.
12.MaarsseTeen;........1176 11 ir 20ct.
13.Vinkeveen...........1159 II ii 23 ji
14.Maarssenbroek........120 18 n
IS.Breukelea...........2061 20 n 20 .Sept.
16.Houten..............829 23 » 23 n
I7.Waverveen...........782 23 " 23 „
18.Zeist................2477 25 <i 30 ir
19.Baarn...............1593 25 rr 30 ri
20.Zoest...............2228 28 rr 30 ir
2l.AchtlienhbTa.........328 28 » 28 i,
22.Hoogland............1811 90cl. 230ct.
23.Montfortium.........1671 22 ir 6 Nor.
24.Jaarsyelda..........1001 13 Nov. 20 v
25.Achthova.............HO 20 " 20 r.
GELRIA.
l.Ophemert............916 31 Jul. 4 Sept.
2.Zoelen..............1612 16Aug. 4 rr
.•i.Hattemum...........2093 18 ii 18 ri
4.Bensicomium........1283 19 rr 4 rr
S.Neomagum.........17908 19 rr 18 »
e.Arnhemia..........13594 29 rr 29 Aug.
7.Harderovicum........4747 29 " 6 Sept.
S.Maurik.............2449 29 rr 11
9.Lochemum...........1817 4 Sept. II »
10. Westerf urtum........770 4 ir 11 rr
ll.Hchtenfuitum........3335 I rr 26 ir
12.Zutphania...........9934 18 r, 25 ri
13.Bommelia...........3247 18 ri 25 »
14.Putten..............2858 18 ri 25 rr
IS.Varik................904 18 rr 25 ir
TRANSI8ALANIA.
l.Campi..............8882 27Jul. 19Sept.
2.SchokUndia..........676 6Aug. 18 ii
3.Kamperveen.........471 9 ir 4 "
4.0ldemarkt.......... 1798 20 ii II "
5.01st................3202 20 rr 4 ri
6.Ommen.............3054 20 ir 11 ri
V.Genemuda...........1533 19 ii 18 rr
S.Swartslusa...........3155 19 ii 190cl.
9.Swolla.............15640 15 ii 30 n
10.Grafhorst............316 17 ri 4 Sept.
ll.Blokïyl.............1523 25 i, Dec.
12.Diepenveen..........2645 28 ii 11 Sept.
13.IIcllcJoorn..........3069 30 i> 11 i'
14.Averccst.............897 31 ir 18 n
IS.Daventria..........13639 30 ir 18 ir
lO.Sbenovicowolda......3903 11 Sept. 9 0ct.
17.0mmersclians........2275 11 rr 30 ii
IS.Dalfsa..............4238 11 n 2 n
lO.Hardenbcrga.........2523 II n 2 ii
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
uS4
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Jiatto ad
1000 incolas aegr, mort- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ao. Loca afflicta. Irici^lae, /'pUemine jiegri.
origo, Jtiiilt.
20.GieHiorna..........135(i 18 ir 25Sci)t. 3
21.Aluieloa.............2814 13Nov. 31Dec. 4
DRENTIA.
l.IIoogeTcen..........6228 9Aug. ISSept. 6
2.Mcppela.............5725 18 « 30Oct. 28
S.Smütla..............3418 4 Sept. 30 » 3U
4.UieTera.........____1048 11 n ISSept. 1
5.Rolde...............1237 11 w 20ct. 3
e.Havelte.............1974 25 ri 30 » 8
7.0doora...............930 23 Oct. 30 n I
FRISIA.
l.Sneca...............6694 ISAug. 16Sept. 61
2.I/iitkewicram........ 395 15 « 28Aug. 2
3.Akkrum.............1005 17 n 4
4.Tjum................... 24 ii 5
5.Lemmer.............2161 26 « 4
6.Heerenveen..........1654 26 rr 27Nov. 11
7.Echten. .............454 1 Sepl. 2 Oct. 20
S.Terliorne.............415 1 » 8Sepl. 3
O-Oudeliaske............603 3 » 25 n 5
lO.Terïvispcl............659 4 r; 11 i, 3
ll.Oorredyk................ 4 f» u 27
12.0iaeborna...........1423 4 « 23 « 6
13.Wier................... 6 » 11 ir 1
14.Warrega.............884 10 " 10 « 1
15.0(>»terzee............667 11 » 18 ■( 3
'le.Nyehaske...........1098 11 n 18 rf 3
17.Woudsencl............944 14 if 20 » , 2
Ig.Tirns................... 17 » 21 r. 1
la.Leovardia..........20064 24 'i 23Dec. 88
20.St. Annae parochiaj .„,. 26 Oct. 1 Not. 1
21.VrnuvTenl)uurt____j" 27 » 1
22.Cürnjum.............282 10 No-r. 7
GRONINGA.
I.Sapmeer.............2762 27 Aug. 20ct. 12
2.Groninga...........28000 I Sept. 10 Nor. 517
3. Nieuwe-Pekel Xü,. ..4291 11 « 18Sept. 2
4.Baflo...............1848 11 rr 18 » 1
S.Slochtera............5262 11 rr 18 rr 1
O.Hongezand...........5431 11 ir 230ct, 7
7.Bediim..............2758 11 » 18Sept. 1
8.Groi)tegast...........2583 18 rr 25 rr 1
g.Veenilamnm.........7143 25 rr 30Oct. 18
10.Hoogkerk............837 25 r, 2 rt 1
Il.Wildervank.........3536 20ct. 9 rr 1
12.Noorddyk............893 9 ri 16 rr 2
13.Ten Boer...........2670 13NoT. 20NoT. 1
BRABANTIA SEPTENTRIONALIS.
l.AImkerk........^...1297 25Jul. 25Jul. 1
2.Kmmichora...........950 28 rr 26 rr 1
S.BergoZoraa..........6461 28 r, 16 Sept. 26
4.Capella.............1811 9 Aug. 16Ang. 1
S.Fynaart.............1100 9 rr 9 rr 1
6.Breda..............11284 14 » Sept. 139
7.Endovia.............3048 19 rr 26 Ang. 1
S.Dinthera............1451 19 ir 20 r, 3
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Mort.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1.4
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1.1
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1.0
4.1
11.4
|
0.7
2.3 2.9 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
13
10
O
1
2
O |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
4.1 1.0
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
24
|
9.1 3.6
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1
1 17 O 1 109 O 1 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
4.0 2.6
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
10.5
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
7.»
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
m,',.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
-^•'"
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i85
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
No. Kioca ajfflicta. Jncolae.
9. Werken............1435
lO.Dinteloord.........18-41
11 .Guilielninstadura.....1840
12.Werkeiitlamuni.......1417
IS.Giiineken......,.....2906
14.Sevenberga..........3983
IS.SylvaDucis.........17457
le.Ueurne..............3065
17 .Halsteren...........1819
IS.Diingen.............1389
19.L;th................1327
20.Bo}ttela..............3766
l.Bruinisse............1166
2.Batli.................199
S.Wissekerke..........2038
4.Rilland et Maire......318
5.Sas»a...............895
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
3.3
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
23 Oct. 30
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
EPIDEMIA ANNI 1833.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
IIOLLANBIA MERIDIONALIS.
l.Roterodamum.......73193 ISJun. 28 Aug. 1700
2.HelToetsIusa.........2106 20 » 1 Sept. 66
3.Crallnga............2713 21 ii 13 ii 34
4.Charlois............2214 27 ii UAug. 7
5.0Terscia.............2155 27 ii 18 n 41
6.Delphi.............13455 30 n 26 Sept. 33
7.Brieia.......•......3998 1 Jul. 25 Aiig. 75
8.Dtir(lracum.........19604 3 ii lOSept. 243
g.Iselomiinda..........1670 4 M 14 Jul. 5
lO.Vlaardlnga..........7087 4 u 7 Sept. 142
ll.Catvii-nm.........,.4143 4 ii 29Aiig. 32
12. Uelphorum Portus.. .3128 5 i) 17 n 204
13 Sciodamum.........11947 5 ii 24 « 410
14.Maaslandia...........1775 5 ri 13 u 9
15.Sliedrechtum.........4239 5 » 30 ii 40
le.Goricominm..........7051 6 ii ISSept. 101
17.Hillegnnsljerga......1860 7 ii 17 Aug. 20
18.Haga Comitum......61312 7 ii 23 Sept. 139
I9.0o3t-Barendrecht......563 9 ii 9Jiil. 1
20.Gouda..............12736 10 ri 7 Sept. 308
21.Leerdan3um..........2379 11 ii 29 Aug. 34
22.Hazerswouda.........2595 12 ii 11 Sept. 48
23.Wocrdennm.........3001 13 ii » 40
24.Stompricum.........2118 14 » 27 Aug. 21
25.Middelharnis.........2681 15 ii 7 Sept. 15
26.Maasslu3a...........4311 17 ii 2 n 78
27.Valkenburgum.,......497 17 ir 24 Aug. 38
28.Geervliet.............541 17 ri 9 » 2
29.0ud-Beijcrlandia.....3171 17 ii 24 n 77
SO.Ouderkeikad Is......1840 18 ri 20 ii 3
31.Swijndrechlnm........787 21 ii 18 ir 7
32. Nootdorp.............394 21 rr 3 ir 9
SS.Gioot-Ammers........8.30 21 ii 16 i, 14
34.Leida..............35003 22 ri 21 Oct. 207
35.HardinxTelda........2903 23 n 28Aug. 23
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1,^-^J. ..JUC^^
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
vm^mrmmn^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
2öb
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Nd, Jjoca cjflicta. ïncolae. T.'pidemïaH Aegri.
orifia. finia, 36.Monster.............2942 24Jul. 13 Aug. 12
37.Gysodaniiim..........1746 20 " 4 f/ ?.
38.Den Bommc].........1093 28 n 1 ii 6
39.Alphen..............2056 26 <i 25 ii 16
40.AarlaniIprveen.......2530 28 » 23 n 11
4l.Berg»chehoek.........958 29 " 10 ii 6
42.Sfreffkerk .. .......1210 29 « 29Jul. 1
*3.Molenaarsgraaf.......413 29 « 29 ii 1
4[4.P.ipen<lrechtum......1627 30 " 9 Aug, 5
45.niilderkerk..........3540 ,Ï0 ri 16 i, 3
46.Bleskcnsgraaf.........543 31 » 31 Jul. 1
47 Veur.................864 I Ang. 8 Aug. 4
48.0iibbeldanium........1357 l « In 2
49.Wassenaria..........2485 1 <i llSept. 19
SO.Rhenoburgiim........1272 2 rr 9 » 22
Sl.Mleuwerkerkadls____1395 2 n 12Aug. 3
62.Neoportum...........,500 2 " 24 n 15
53.Pnttfrshoek..........1247 2 " IMSept, 6
64.Zc)etcrwouda.........2133 3 " 21 Aug. 2
65.Wateringa...........1508 4 « 20 ii 3
56.Sceveninga...........5434 4 r' 4 r( 1
57. Hoogvliet............650 4 » 4 rj 1
58 Katendreihlum........536 4 " 11 » 3
69.Poortugaal...........692 5 " 27 » 8
eO.Sluipvicum............792 5 " 5 » 2
ei.Alkemada...........3048 5 " 1 .Sept. 75
62.0udewatera..........2000 7 " 4 ir 45
63.Capella ad Is.........1263 7 " 12Aug. 2
64.Gouderak............1259 14 " 31 r, 6
65.Langeraar...........16(j3 14 » 14 « 1
66.Leiderdorp..........1243 15 " 4 Sept. 8
• 67.flaa3drechlum.......1321 16 'r 16 Aug. 1
68 Oudshorna...........1566 17 i' 17 n 1
69. Broek...............1223 19 " 19 » 1
70.Koudekerk...........1141 21 ri 22 n 2
71.Viana___...........2475 23 « 5 Sept. 6
72.NaaldTicNin.........3284 24 " 24Aug. 2
73.'s Gravendeel.........2499 25 » 28 r, 2
74.0ollgensplaat........1678 25 ii 2 Oct. Il
75.Herkinga.............574 30 ii 30 Aug. 1
GELRIA.
l.Geldermalsem........1392 1 Jul. lOAug. 27
2.Arnhemia..........13654 4 « 27 Sept. 381
S.Neomagum.........18046 11 " 22 Oct. 95
A.Ophemert............912 16 r; 16Jol. 1
S.Appelteru...........2062 21 n 1 Aug. 18
e.Tiela ..............4670 24 u 120ct. 60
7.Culemburgum........4327 25 n 14 Nov. 28
S.Ubbcrga.............1997 * Ang. 19Aug. 3
BRABANTIA SEPTENTRIONALIS.
I .Gertrudoberga.......1511 3 Jul. 25 Jul. 10
2.Etten...............4!'8S 9 " 4 Aug. 4
3.Scvenberga...........4111 17 » 18 i 49
*3.Breda..............11574 17 « 'l 6
4.Kaanisdonk..........2669 18 " 18 « 1
B.SylvaDucis.........I78I3 21 " ISNoT. 371
e.Steenberga...........5112 21 " 22Jul. 5
7.0udenbosch........'..2479 28 » 28 .r 1
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^i^iiiipm
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
iVTo. Loca ajflicia. Incolae. T^pidemiae j^egri.
origo, Jinis. S.Vfen.................736 31 Jiil. 31Jul. 1
9.Waalwijk..........2353 7A-jg, 60ct. 8
lO.Vugt...............2039 9 rr 9Aug. 1
ll.Oosterhnul...........7403 9 u 9 ir 1
I2.Dintelooril...........1880 28 n 28 n 3
13.Michielsgestel........2631 19Sept. 22 Sejit. 4
14.Boxtela.............3761 23 u 270ct. 16
IS.EniloTla.............3118 29 n 6Nov. 16
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
16.Rosmalen............1636 29 n 29Sept. 1
ZELANDIA.
l.Middelburgom.......14010 29Jun. 13ADg. 2
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
2.Zirixaca............ 62S4 19Jul. 9 » 4
3.Grauw..............1448 19 « 17 ri 53
4.Hulsta..............2162 24 » 20 Sept. 20
S.Axella..............2106 26 rr 16Aug. 8
e.Goes................4630 26 ri 30Jul. 3
7.Houtenisse...........4292 26 ri 26 » 1
S.Flessinga............7339 ISSept. 21 Sept. 2
HOLLANDIA SEPTENTRIONALIS.
l.IIarlemum.........20025 3JuI. 29Sept. 99
2.-AmsleIoilamum.....200784 9 'i 90ct. 800
3.Sparnowouda..........267 13 'i 3 .4iig. 5
4.Knog aiKSanam.......1951 14 » 22Sept. 37
S.ileBeemster..........2830 2Aug. 2.\ug. 1
e.Saandijk.............2068 3 n 90ct. 35
7.Velsa...............1740 8 Tr 8Aiig. 1
8.Laren...............1829 9 rt 9 " 1
O.Buikslota.............788 10 » lOcl. 9
lO.Oosl-Sana. . . •.......1129 11 » 25Aiig, 2
ll.Sanoclamum.........10833 16 tt 30ct. 68
12.Purmerenda.........2868 16 ri 16Aug. 1
IS.IInrna..............7418 16 n 30Sept. 51
14.West.,Sana...........2086 20 ri 24 » 15
IS.Edamum............3980 21 .il» 4
lO.Nipuweratnsïel.......4551 24 ff 17 ff 7
I7.'sGraTelandia........1140 29 fi 19 fi 26
IS.Sehermerhorna........944 2Sept. 90ct. 6
19.deRijp..............1928 3 n ISSept. 7
20.BroekadLangedijk.....034 3 fr 3 fi 2
21.Uilhorna............1216 4 f. 1 Oct. 3
22.Sparnodamum.........423 7 ii 7Sept. 1
23.Korleuhoef...........692 16 fi 16 fr 1
24.Sloten...............2347 21 rf 21 fi 2
25.-'Vnkeyeen............460 21 ii 21 ft 2
26.A5sendelft...........2458 27 fi 29 fi 2
27.EgmondaaaMare.....1209 1 Nov. 6Dec. 84
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
TRAJECTUM.
l.TrajectamadRh____43679 SJuI. 23 Oct. 358 207 8.2 4,7
2.Doorn................880 12 ff 12Jal. 1 1
3.Vreeswijk...........1006 17 ti 1 Sept. 4 4 4.0 4.0
4.Kamerik............1019 7Aug. 7 Ang. I 1
5.Loosdrechlum.......2750 7 ii 4bept. 8 5 2.9 1.8
6.Zuilen...............750 fi n 3 1
7.Maarssen............1587 fr » 18 7 11.3 4.4
8.Brenkelen...........2112 8 rl 17 ff 33 18 15.6 8.5
9.JaarsTelda............989 9 n 9.4ug. 1 O
lO.Bunschota............887 9 fi 9 ff 2 2 2.3 2.3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
...iÉÉ^' ■>£i.V:.:
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
iSq
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
JVo. Xioca ajjlicta. Incolae. lupidemiae
origo. finis.
Il.Kockonga............614 lOAug. lOAug.
12.Lopik...............1061 19 II 19 11
IS.Vmersfonlia........11873 24 ir 24 u
M.Maartea^Jijk.........1377 27 i( 27 ii
la.Zegrelda.............613 27 i, 30 ir
le.MüDtfortiura.........1696 29 ir 13 Seiit.
17.Zoest...............2302 29 n 29 Aug.
IS.Mydrechtum.........2359 1 Sept. 30Sept.
19 Reoswouda...........977 In In
20.Vliiuta...............939 10 ü 1 n
21,Abcouda............1088 12 n 27 "
22.l3elo5teinium.........2980 8 Oct. lONov.
FRISIA.
l.Slota................ 764 ISJul. 28Jal.
a.LeoTardia..........20363 22 ii 180ct.
3.0roilri)p................ " JuL
4.\Vieriim.............590 lOAng. lOAug.
5.0uilega(Hemeluiner)...285 11 ii 20 ii
6 Lemmer............i2236 22 ii 1 Oct.
7.ITecreYeen...........1678 27 ii 27 Aug.
S.Grouw..............1650 USept. 14 Ocl.
9.0oster-Nijkerk........... 28 ii 28Sept,
lO.üonkevbroek............. 28 ii 3Ü Oct.
ll.Warrega.............884 8 Oct. 14 ii
TRANSISALANIA.
l.Swartslnsa...........3155 7 Aug. 4 .Sept.
2.DaIf9a..............4238 9 » 22.\iig.
S.SwoUa.............15640 20 » 5 Nov.
i.Gunera..............1024 21 ii 21 Aug.
S.Giethorna...........1356 26 » 26 ii
6.0mma..............3054 26 ii 2 Sept.
7.Almeloa.............2814 26 » 9 Oct.
S.Dayentria..........13639 I9Sept. 30Sept.
DRENTIA.
l.Mcppela.............5743 12 Aug. 29 Aug.
Ï.Smilila..............3520 12 n 10 Sept.
S.Ruinerwolda.........1560 19 » 19 Aug.
4.13ierera.............1066 4Sept. 4 Sept.
6.Zuidlaren............1186 30 ii ISOct.
GRONINGA.
l.Groninga...........28878 11 Sept. 25 Oct.
2.01dehova............1755 28 ii 26 Sept.
3.Wildervank.........3601 28 n 14 Oct.
4.Schcemda............3334 30 v 30 Sept.
5.Muiiteudamum.......1579 4 Oct. 4 Oct.
O.Sapmccr.............2773 4 n 4 "
7.Grootega3t...........2579 4 w 4 "
S.Dorkwert.............837 5 n , 7 "
9.Haren...............2246 5 n 5 o
lO.Veendamum.........6981 8 u 6 Nov.
ll.Uelfziji..............3(j95 8 « 8 Oct.
12.Slochtera...........5331 10 ii 10 ii
13.Nieuwe Pckel-Aa.....4347 19 « 19 »
14. Appiugodamum......2938 31 v 31 if
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
19.1 9.7
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
5.8
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
4.9
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
THESES.
|
|||||||||||
|
Egregie de corpore organico cl. MüLIEH; ndie Harmonie der zum Gan-
gen nothwendigen Glieder besteht nicht ohne den Einfluss einer Kraft, die aach darch das Ganze hindurchwirkt, und nicht von einzelnen Thei- Icn ahhaiigt, nnd diese Kraft besteht früher, als die harmonischen Glieder des Ganzen vorhanden sind" (Physiol. I, p. 33). II.
Endosmosis neqae phaenomenon est physicum j nee vitale se d potissiniura
chemicnm. in-
Slrepitus cordis, qui stetli,oscopio percipitur, prior ventricnlorum systole,
aller diastole efficitur; immer^to igitnr hunc ab atrioram systole repetit cel. lAëNHEfl. - ■ ■ ■■:"::- |
|||||||||||
|
IV.
|
|||||||||||
|
Fungus haematodes oritur a fungo meduUari.
|
|||||||||||
|
V.
|
|||||||||||
|
Non recte corpora ita dicta parasitica pro veris habentur parasitis, ac
si propriam viverent vilam. VI.
Characleribus anatomicis distinguitor emollitio protopatica ab inilam -
mationis effectu. vn.
Inflammatio follicalorum intestinalium et glandularum mesentericarum ia
febre typhoïdea secundaria tantum est. |
|||||||||||
|
''•-~'ir'iiMiir-^i' -liMw'f 'iti"^' iiii"''iifTÉ
|
|||||||||||
|
|
|||||||||||
|
290
|
|||||||||||
|
VIII.
Eliamsi niaxiitia sit Analotniac palhologicae ad morbos illusiranilos utili-
las, non tarnen sjstemati nosologico conslitnendo suflTicit. IX.
Non assentlmur doel. GliisiiiN <jiii maniam a laesione sensibilitalis et
eerebri reactione repelit. |
|||||||||||
|
Natura invenit sïbï ipsi vias , non ex cogitatione, et, ïnerudila exislcns,
facit qnae expediunt (HiPP.). XI.
Bscle d. Vinïiiiriï: »la vaccine, eomme tont préservatif de maladies
épidéraifjnes , n'angmente pas ta popnlation de notre vieiile Earopc, du-. iDoins directement j mais, ce qui vant mieux, eUe améliore ie sort de ceux qn'eüe arrache aux chances de la petite vérole" (Ann. d^hyg. publ. 1833. p. 38). XII.
Quum lithotripsis ipsis organis nropoëticisj llthotoniia ambientibus potius
sit poriculosa, baec in genere praeferatur ilii. ":••-■■.'' ■ ■ :.-■■'.■ XHi-
Methodus el. Ritöen liquorem amnii sensim per suctionem evacuandi,
minus convcnit ad corrigendas foettis positiones. XIV.
. Funisnmbilicalisreposltionem defendimus, nisi ipsum impediat foetus caput.
XV.
Kecte Kehaeiben: «la médeclne est essentidlcment inpapulair«."
|
|||||||||||
|
—j:."i^'~-' aii«ÉüaMM««>-.É^j-sa..^—■*'^» i,.,- -„—
|
|||||||||||
|
•••y^" ■ ■■■ Il ■
|
|||||||||||
|
CITOLERAI] ASIATICAE ITEM PER BELtlIFM SEPTilN'I^KHINALE . AVI833.
|
||||||
|
.^ ul^llklA^É3»< •
|
||||||
|
imnniHIHI^BWIBnflnriniTlIll IIII lll11llirrm«i-T--r- r-^HTIlfl IIIIIHIIIIIH
|
||||||
|
CHOIi-EIiAE ASIATICAE ITEM, PEM BEIiGIUM SErTEa^TRIO'KALE . A? 1Ö33,
|
|||||||||||||||
|
^örfe<:rfé;«i<B<^ M^^^u^J i^ii^^xiti)^
|
|||||||||||||||
|
r7!ijfii^^
|
|||||||||||||||
|
Vi««i^?f <s>«^?i«ia?i^'
|
|||||||||||||||
|
~^:^^iv^^</^^^^
|
|||||||||||||||
|
Sepfemiéx- MH
|
|||||||||||||||
|
tj-JW^.«-*' -C^ïa
|
|||||||||||||||
|
riimiiiiiiiiii iiiiiiilM
|
|||||||||||||||