/<?2, /f/;

LOUIS DE BILS EN
DE ANATOMIE VAN
- - ZUN TIJD - -

V\' •

..

J. R. JANSMA

LOUIS DE BILS EN DE ANATOMIE VAN ZIJN TIJD.

^ , /f/f

LOUIS DE BILS EN DE ANATOMIE
VAN ZIJN TIJD

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN
DOCTOR «IN DE GENEESKUNDE AAN DE RIJKS-
UNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN
DEN RECTOR MAGNIFICUS DR. H. VISSCHER,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GOD-
GELEERDHEID, VOLGENS BESLUIT VAN DEN
SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN DE BEDEN-
KINGEN VAN DE FACULTEIT DER GENEESKUN-
DE TE VERDEDIGEN OP DINSDAG 9 DECEMBER
1919, DES NAMIDDAGS TE 4 URE, DOOR —

JAN REINIER JANSMA, arts,

geboren te amsterdam

• . .

■ " j :
■ .

Aan mijne Ouders en mijne Vrouw,

Bij het eindigen mijner studie in de geneeskunde, dank ik de
hoogleeraren in de natuurphilosophische en geneeskundige faculteiten
der Amsterdamsche Hoogeschool voor het genoten onderwijs.

Met weemoed herdenk ik mijn te vroeg gestorven leermeesters
STRAUB en PEL.

U, Hooggeleerde BOEKE, dank ik voor den steun, bij het bewerken
van dit proefschrift ondervonden.

U, Zeergeleerde SCHOUTE, die mijn aandacht vestigde op de te
Middelburg aanwezige testamenten van DE BILS en mij de eerste
cianwijzigingen gaaft voor mijn onderzoek, ben ik zeer dankbaar.

U, Zeergeleerde ROOBOL, dank ik voor de hulp, mij verleend bij
het bewerken van de Latijnsche literatuur.

Daarnaast dank ik het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen,
dat mij toestond het testament te publiceeren, en de velen, die
mij bij het verzamelen van gegevens in bibliotheken en archieven
behulpzaam waren.

Hoewel zulks slechts zijdelings met mijn onderwerp in verband
staat, acht ik me verplicht op deze plaats Zijne Doorluchtige Hoog-
waardigheid Monseigneur VAN DE VEN, Bisschop van \'s Hertogen-
bosch, te danken voor de, door bemiddeling van den Vicaris Oeneraal,
den Hoogeerwaarden Monseigneur POMPEN, verleende toestemming,
de olie, in 1658 gevloeid uit het lijk van MARIA MAROARETHA
VAN VALCKENISSE, te onderzoeken. De zoo uiterst welwillende
medewerking van Z. D. H. wordt door mij op bijzonder hoogen
Prijs gesteld.

INHOUD.

Blz.

INLEIDING..................................1

deel I. DE WERKEN VAN LOUIS DE B\'LS .... 2

Hoofdstuk I. Het balsemen................2

„ . IL De ontleding zonder bloedverlies 12

„ lil. Het chyl- en lymphvaatstelsel 17

IV. Verschillende onderwerpen . . 37

Deel II. HET LEVEN VAN LOUIS DE BILS .... 42

SAMENVATTING...............92

Bijlage I. Testament, inhoudende de balsemmethode 96
„ II. Testament, inhoudende de methode der

ontleding zonder bloedverlies ... 100

„ III. Etymologie van Constantijn Huygens . 114

,t

INLEIDING.

Daar De BlLS\' leven nagenoeg geheel bepaald is geworden door
de hem meest desillusies brengende wetenschappelijke neigingen, leek
het ons gewenscht toe, eerst De BlLS\' lettervruchten en den door hem
veroorzaakten wetenschappelijken strijd te beschrijven en daarna
zijn leven te schetsen.

Jonkheer LOUIS DE BlLS, Heer van Coppensdamme en Bonem, is
een zeer interessante, bijna romantische figuur uit de geschiedenis
der geneeskunde in de 17de eeuw.¹)

Hoewel niet wetenschappelijk ontwikkeld, wist De Bils tusschen
1650 en 1670 door eenige ontdekkingen een geweldige beroering in
de geheele wetenschappelijke wereld te verwekken.

Hij deelde namelijk mede in staat te zijn lijken te balsemen en deze
zonder bloedverlies te ontleden.

Als men bedenkt, hoe de dissecties in dien tijd binnen enkele
dagen gestaakt moesten worden wegens het in ontbinding overgaan
der cadavers, en er daardoor gedurende den zomer zelfs in het geheel
geen sprake kon zijn van een ontleding, dan begrijpt men van hoe-
veel belang De BlLS\' kunst voor de anatomische wetenschap moest
zijn. Een veel nauwkeuriger onderzoek der lijken was nu toch
mogelijk.²)

De Bils meende nu al dadelijk te kunnen aantoonen, dat aan de
anatomische kennis veel ontbrak. In zijn publicaties beperkte hij zich
tot het chyl- en lymphvatstelsel, en zijn beweringen over de anatomie
en physioiogie dier systemen verwekten groote opschudding, onge-
motiveerd enthousiasme of te sterke tegenkanting.

De blls trachtte zijn methodes, die streng geheim gehouden wer-
den, te verkoopen. Zijn Rotterdamsche onderneming in 1659 mislukte
echter, terwijl hij later in Leuven weinig gelukkiger was.

Zoo kwam het, dat toen anderen er eindelijk ook in slaagden
lichamen te balsemen en nauwkeurig te ontleden, men De blls voor
een bedrieger bleef houden.

Hoofddoel van onze studie was, na te gaan of men hierin niet
onrechtvaardig is geweest.

\') Het is ons niet mogen gelukken een portret van De Bils te ontdekken.
²) W. Worm vertelt van Van Home, dat deze begon bij de rugspieren, vervolgens
de ledematen en ten slotte zeer vluchtig de buik ontleedde. (Th. Bartholini. Epist.
niedicin. cent. II Ep. 36 p. 514, 2 Februari 1654.)

DEEL I.

De werken van Louis de Bils.

HOOFDSTUK I.

Het balsemen.

Over de balsemingskunst lezen we reeds in de eerste publicatie,
welke De Bils in \'t licht zond, nl. het „Vertooch van verscheyde
eyghene anatomische stucken".¹) In den brief aan zijn neef pleter
Buysse (in dit werkje afgedrukt), spreekt hij over de vijf verschillende
manieren om een lijk op te stellen: „te weten, eerst op de maniere
als de Momien, sonder openinghe aen het hooft, ende teenemael
sijn forme ende ghedaente te behouden, sonder te balsemen; ten
tweeden, met sijn Spieren ende Senuwen omhangende; ten derden,
in sijn Ingewant; ten vierden, in sijn gebeente; ende ten vijfden, in
sijn Huyt."

Van de laatste twee bereidingswijzen had De Bils in 1651 voor-
beelden geschonken aan de Academie te Leiden. Professor J. van
horne gaf hem een vleiende attestatie, welke ook in het „Vertooch"
staat afgedrukt.

In latere geschriften is herhaaldelijk sprake van DE Bils\' methode
en veelal vindt men aanduidingen, hoe de balseming in zijn werk ging.

In het reeds genoemde „Vertooch" zegt laurens jordaens P.M.D.
in een lofdicht: „hij (De Bils) kan het gantsche Lyf opdroogen in
syn Spieren en Senuwen".

In de „Declaration" van burchardus wittenberg²) vindt men
vermeld, dat alle ingewanden op hun plaats gelaten worden, „il
n\'oste intestins, excrements, cervelle, ni yeux".

1 Vertooch van verscheyde eyghene anatomische Stucken door Jonckheer Louis
de Bils, Heere van Coppensdamme, Boonem, etc. t\' Amsterdam Anno 1655.

Dat de methode zeer kostbaar is, deelen zoowel Abr. PARENT\') als
De Bils²) zelf mede.

zas³) vertelt, dat De bils de cadavers ontleedde, alvorens ze tebalsemen.

Barbette⁴) meent te weten, dat hij zout en aluin gebruikte.

De in zijn tijd zoo beroemde thomas bartholinus⁵) was zeer
nieuwsgierig naar DE blls\' methode. Hij schreef er over naar bor-
richius,⁶) welke antwoordde, dat hij uit het aanschouwen der cadavers
en uit De blls\' woorden begrepen meende te hebben, dat De Bils
het cadaver, na het ontleed te hebben, in een grooten koperen ketel
kookte, de overmaat van vocht en olie verwijderde en het cadaver
nogmaals kookte in pisasphalt en andere balsamica. In de mummies
was geen zout aanwezig, ze hadden een aangename geur.

Eenige maanden later was borrichius⁷) echter anders ingelicht. De
cadavers werden niet gekookt, zooals De blls ieder wijsmaakte, olie
en balsems werden alleen ter misleiding gebruikt. Hoe het dan wel
geschiedde, deelt hij echter niet mede, hoewel bartholinus⁸) er
later op aandrong. _m

De Leuvensche hoogleeraar gerard van gutschoven⁹), die een
vijftal gebalsemde lijken van De blls onderzocht, deelt mede, dat bij
het balsemen geen enkel ingewand is verwijderd, zelfs excrementen,
bloed, hersenen en omentum zijn aanwezig, nergens ziet men balsem
>,a cause qu\' il est tres subtil et penetrant par tout". Ook bevestigt
hij de vroegere bewering van zas, dat het cadaver geheel ontleed
wordt, alvorens te worden gebalsemd.

, \') Anatomische Beschiïjvinge van een Wanschepsel, geboren op de Elderschans
buyten Aerdenbure, ontleet door Jonck-Hr. Louis de Bils, Heere van Coppensdamme,
Bonem, etc., Bailliu der Stede en Schependomme van Aerdenburg; bnefs-gewyse
gesonden door d\'Heer Doctor/⁷, de Raet aen A. Parent, Phil. Med. Doet. Tot Middel-
^b"rgh, 1659. p. 4 en 5.

, ^s) Kopye van zekere ampele Acte van Jr. Louys de Bils, Heere van Koppens-
damme, Bonem, etc. Rakende de Wetenschap van de oprechte Anatomye des Men-
selykën lichaams. Tot Rotterdam, 1659. Hiervan verscheen de volgende vertaling:

Exemplar fusioris Codicilli, Authore Viro nobili Ludovico De Bils, Domino in Koppens-
damme, Bonem, etc. In qno agitur de vera Humani Corporis Anatomia. Roterodami los>y.
, ³) Brief aen Den Grooten Th. Bartholinus, Koninglijken Professor en Phoenix
der Ontleders in de Hooge Schole, Tot Coppenhagen. Rakende de mishandel nge
van Jonkheer Lowys de Bils, Heere van Koppensdamme Bonem, etc. Behendigen
Navorsscher der Nature en Ongemeen Schei-Meester der levendige en der dooden
^T«t Rotterdam Anno 1661. p. 15. Hiervan verscheen de volgende vertaling. tpistola
apologetica, ad magnum Th. Bartholinum, Regium in Regia Hafniens, \' rofessorem
Anatomicorum Corynhaeum. De Caliunniis Nobihss. Ludovico Bilsio a Coppens-
damme, Bonem etc. Arcanorum Naturalium Scrutatori Subtiliss nec non J«
niortuorum Anatomico Incomparabili, perperam impactis. Romana veste donata, per
¹ h\'Ialethium. Roteradami, 1661.

⁴) Thomae Bartholini, Epistolarum medicinalium a Doctis vel ad Doctos scr.pta-
^rum Centuriae. Hag. Comit. 1740. Cent. III Ep. 47 p. 195, 30 Juli 1661.

⁵) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III Ep. 86. p. 370. 9 Maart 1661.

⁶) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III Ep. 89. p. 385, 386. 31 Maart 1661.

⁷) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III Ep. 95. p. 410, 411. 24 November 1661.

⁸) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III Ep. 96. p. 414. 30 November 1661.

_P Description de cinq Corps Embaümez et Anatomisez par le Sr.Um deBOs.
Ecuver Seingr. de Coppensdamme, Bonem, etc. fa.te par Gerard de Ontschoven,
Professeur Roial de 1\'Anatomie et Mathematiques dans 1\'Umvers.te de Louvain.

Bruxelles 1662.

clauder¹) vertelt in zijn geschrift over het balsemen, dat hij in
1660 de lijken van De bils te Rotterdam bezichtigde.

De Bils was ziek en zijn amanuensis leidde hem rond. Er was
geen balsemgeur, deze werd waarschijnlijk niet noodig geacht, daar
clauder zich niet als medicus bekend maakte. Met een natten vinger
raakte hij een cadaver aan en proefde een zoute smaak. De bediende
vertelde hem, dat drie maanden voor de bereiding noodig waren,
(p. 135-137, 151).

clauder beweert verder, dat De Bils de ingewanden eerst uit het
lichaam verwijderde, ze afzonderlijk balsemde en later weer op hun
plaats terugbracht, (p. 4, 129, 136.)

cornelis van Dijk,²) „Apotheker en Natuurdoorsnuffelaar tot Me-
denblik", meent, dat DE blls\' balseming als volgt geschiedde. De
gemakkelijk bedervende ingewanden werden uit hoofd, borst en
buik verwijderd, terwijl de huid van de spieren werd Iosgeprae-
pareerd. Gedurende acht dagen goot hij eenige malen per dag
brandewijn en pekel op het cadaver. Vervolgens werden de spieren
voorzichtig gescheiden en een zeer gecompliceerd „t\'samentrekkend"
poeder er tusschen gestrooid. Ten slotte werden alle deelen met een
mengsel van oliën ingesmeerd.

De ingewanden werden eerst eenige dagen in pekel bewaard, ver-
volgens gedroogd en met was behandeld.

tobias andre^e, die in 1669 assisteerde bij het balsemen van
één van de bils\' cadavers, verdedigde diens balsemkunst tegen
clauder³). Andre./?: maakt verschillende aanmerkingen op clau-
ders methode (p. 12-77). Hierbij treedt vaak rotting op, de buik
zwelt steeds (p. 37), terwijl lijkenlucht waarneembaar is (p. 34, 35),
hetgeen bij De bils nooit geschiedde, zelfs niet bij cadavers, die
reeds in staat van ontbinding zijn of waarin etterprocessen hebben
bestaan. Het in 1669 te \'s Hertogenbosch gebalsemde cadaver had
een geheel veretterde linkerlong (p. 33). Een koud vertrek, zooals
clauder dat wenscht, is geen vereischte bij De bils\' methode (p. 62).

1 Gabriel Clauderus. Methodus Balsamandi Corpora humana aliaque majora sine
evisceratione et sectione hucusque solita. Altenburgi. 1679.

2 ) Coliectanea medico-physica oft Hollants Jaar-Register door Steph. Blankaart,
Amsterdam. 1680 I p. 3.

Het stukje is overgenomen in het Receptenboek van den Rotterdamschen chirur-
gijn Barend Hovius, berustende in het Archief der gemeente Rotterdam (zie Dr. /:.
Wiersum in Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 1918, II p. 1300).

3 ⁸) Tobiae Andreac Phil. et Med. D. Bilanx exacta Bilsianae et Clauderianae Bal-
samationis. Qua ostenditur D. Clauderi etc. inventam Balsamationem non minus ac
Veterum longe a Bilsiana differre, efficacia, effectu et praestantia. Eademque occasione
non pauca particularia et notabilia quae Negotium Balsamationis Bilsianae spectant
recensentur.

Addita sunt: I Breve Extractum in Cadaveribus Bilsiana Methodo ab Authore
Praeparatis II Anatomiae Balsamicae Descriptio ab Authore in Infantulo exlnventione
Bilsiana institutae III Attestatio Generalior de hoe Subjecto IV Gntsclwvii Quinque
Cadaverum conditorum et dissectorum a Bilsio etc. descriptio.

Oninia per modum amicae Epistolae communicatae Samueli Andreae S. S. Th. D.
Ejusdemque et Histor. Professori Celeber. Amstelodami. 1682.

Zie ook: Acta eruditorum Anno 1683. Lipsiae. 1683. p. 270-273.

Hierbij geschiedt geen exenteratie, zelfs geen enkele insnijding¹) zooals
bij clauder (p. 38). Ook bij de cadavers te Rotterdam was geen
exenteratie geschied, zooals De bils hem mededeelde en zooals wel
blijkt uit de beschrijving van van oütschoven. De balseming
heeft vóór de dissectie plaats. Het schedeldak werd bij volwassenen
afgezaagd (p. 25, 26). De bils\' hoofddoel was de cadavers geschikt
te maken voor langdurige dissectie. clauders verschrompelde cada-
vers zijn daar absoluut ongeschikt voor (p. 43). De Bils\' methode
eischt twee maanden, die van clauder drie of meer (p. 55, 56).

In CLAUDERS cadavers werden wormen en kakkerlakken gevonden,
bij De BiLS\' nooit (p. 71).

Andre^e is zeker, dat clauder nooit een menschelijk cadaver
balsemde doch slechts dieren (p. 56, 57).

clauders methode is dus in alle opzichten inferieur aan die van
De Bils (p. 77).

Andre/e vermeldt een groot aantal balsemproeven op een mol
(p. 118), vogels (p. 120), visschen (p. 124), een hondenuterus (p. 127),
een kippenei (p. 128), een schapenuterus (p. 129), een pasgeboren
k\'nd (p. 131) en geeft eenige attestaties van getuigen.

In dit geschrift komt nog de opmerking voor, dat De BiLS\' balsem-
stof misschien wel therapeutisch toe te passen was bij gangraen (p. 102).

Andre^e vertelt, dat De BiLS de transfusio sanguinis kende en die
°P dieren had toegepast; voor zoover andreic kon nagaan, was
DE Bils daarvan de ontdekker (p. 80, 81).²)

Gelukkig heeft De bils zijn balsemingsgeheim in een wetenschap-
pelijk testament,³) gedateerd 15 Februari 1669, neergelegd. Anders
zouden we slechts kunnen raden, welke zijn methode geweest zou
zijn, zooals uit bovenstaande literatuuropgaven wel blijkt.

Als balsemingsvloeistof gebruikte De bils een mengsel van bran-
dewijn en wijnazijn, waaraan run, aluin, peper en zout werden toe-
gevoegd, verder soms myrrhe en aloë.

Het lijk, waarvan het schedeldak was afgezaagd en borst- en buik-
holte geopend waren,⁴) werd eenige maanden in dit mengsel bewaard.

Het cadaver werd vervolgens gedroogd, met een balsemmengsel
bestreken en bewaard in een luchtdicht gesloten kist.

Moest het lijk dienen tot anatomisch object, dan bleef de droging
achterwege en hield DE bils het cadaver vochtig.

Hoe De Bils zijn methode, die vrij rationeel is, gevonden heeft,
^valt niet gemakkelijk op te lossen.

\') Bij het cadaver te \'s Hertogenbosch werd de buikholte geopend, daar er zoo
^Vee\' vocht in was.

²) Omstreeks 1680 vindt men een enorme literatuur over dit onderwerp. Daar
^ons niets verders over De Bils\' kennis in dit opzicht bekend is, gaan we hierop niet in.
⁸) Zie bijlage I.

⁴) De Bils misleidde dus Andreae,

Het meest waarschijnlijk achten wij het, dat hij de methode van
ambroise paré, den grooten Franschen chirurg, als zooveel anderen,
tot uitgangspunt van zijn proeven heeft genomen.

paré publiceerde zijn balsemingswijze in het geschrift: „Discours
de la Mumie, des venins, de Ia licorne et de Ia peste, Paris 1582".
Zij komt ook voor in de „Oeuvres complètes d\' ambroise Paré,
Paris 1585", waarvan later nog een tiental herdrukken verscheen
en o.a. een Hollandsche vertaling in 1649.\')

PARÉ\'s methode was de volgende: van het cadaver werden de
ingewanden verwijderd en lange diepe incisies in alle vleezige deelen
gemaakt, vooral in de nabijheid van bloedvaten, teneinde het zoo
gemakkelijk in rotting overgaande bloed te verwijderen.

Het cadaver werd dan 20—70 dagen in een vat met wijnazijn
geplaatst, waarin allerlei aromatische stoffen, o.a. aloë en colloquint
afgetrokken waren, terwijl er bovendien zout, aluin en 3 of 4 stoop
brandewijn aan waren toegevoegd.

Vervolgens werd het cadaver gedroogd, de lichaamsholten en in-
cisies met een zeer samengesteld aromatisch poeder gevuld en dicht-
genaaid, de huid met terpentijn en aromatische oliën bestreken.

Het lichaam werd dan in een laken en wassen doek gepakt en
met welriekende kruiden in een goed gesloten looden kist geplaatst.

PARÉ vertelt, dat hij een cadaver al 25 jaar in goeden toestand be-
waarde en zoo nu en dan de nagels knipte, daar deze nog steeds
groeiden.¹)

Vergelijking met De Bils\' handelwijze geeft vele punten van over-
eenkomst. De Bils\' methode was echter veel volmaakter!

Naast vele opgeblazen lofredenen in gedichten over De Bils\'
balsemen zijn er verscheidene meer nuchtere beschrijvingen van De
Bils\' werkstukken tot ons gekomen.

johan van horne roemde in zijn Attestatie (1651) de skeletten
en de gepraepareerde huid zeer.

Over de gebalsemde lichamen is hij ook vol lof; in de voor De
bils toch heusch niet vriendschappelijke „Waerschouwinge" (1660)²)
schrijft hij op p. 13: „Want sooveel alsser die toebereyde Lichaemen
bij zijn Ed. hebben ghesien, moeten rondt uyt bekennen, tot noch
toe geen raet te weeten, om sulx naer te volgen, veel min te verbeeteren."

In de cadavers te Rotterdam noemde Van horne als iets bijzon-
ders: eenige Aderen, Slachaderen ende Senuen, tusschen de Spieren

1 Dr. Jul. Magnus. Das Einbalsaniiren der Leichen in alter und neuer Zeit. Ein
Beitrag zur Geschichte der Medicin. Braunschweig. 1839.

2 ) Johannis van Home, Anatomiae et Chirurg. Profess. Waerschouwinge, Aen alle
Lieffhebbers der Anatomie. Teegens de gepretendeerde Weetenschap derselver, van
Jonch. Louys de Bils, enz. onlangs uitgegeven. Tot Leyden, 1660.

doorloopende; sommighe Vaeten in de Borst ende Buyck gesepareert; de
Herssens tot een consistentie van Korck gebracht; het neederdaelende
Ruggemergh, met eenige Senuen van \'tsesde paer¹) aen \'tselvehangende;
de Scheyl-aderen ende Slach-aderen naer \'t ghedarmpte loopende;
\'t gebalsemde Omentum; \'t welck alle ons docht aenmerckens weer-
dich te wesen, ten aensien van haere toe bereydinge ende balseminghe,
waer van ick de weetenschap wel voor my begeerde, om grooter ende
curieuser dingen te doen als deese zijn, daer ick my sterck voor
maecke (p. 27 en 28).

Samuel sorbière¹) zag te Rotterdam de vier gepraepareerde
cadavers. De gezichten waren ongeveer niets veranderd en de bal-
seming was ongetwijfeld veel beter dan die der Egyptenaren, oogen,
haren en hersenen waren niet verwijderd. De inwendige organen
waren, volgens hem, echter verschrompeld.

Paulus Barbette²) roemde De BiLS\' „schone wetenschap van
balsemen"; aarr BARTHOLINUS³) berichtte hij echter, dat sommige
cadavers van De BiLS zeer vochtig werden, andere tot stof vervielen.

N. stephanus⁴) sloot zich hierbij aan.

De Monconys⁰) bezocht in Augustus 1663 het Anatomisch theater
te Leiden, hij vond de gedroogde menschenhuid (door De BiLS in
1651 geschonken) geen zeldzaam stuk. „II est vrai que c\' est de ses
premiers ouvrages", voegt hij er echter bij.

Ook swammerdam⁵) bewonderde De Bils\' kunst, al schatte hij
die van stalpert van der wiel en ruysch hooger.

Aan gerard van gutschoven⁶) danken we de beschrijving
der vijf cadavers, welke De BiLS aan de Staten van Brabant verkocht.

Het eerste lichaam is van een man, zes jaar geleden ontleed. De huid
is geheel los gepraepareerd, er onder zijn de spieren, bloedvaten en
zenuwen, nog bevestigd aan hun eindpunten, te zien. Het verloop
der groote bloedvaten in borst en buik is te volgen. Verder ziet men
hart, longen, lever, ingewanden, blaas, testikels gehuld in hun om-
hulsels, periost om de beenderen. Onder het schedeldak de dura
mater, daaronder de hersenen, cerebellum met zeven paar zenuwen
en het rete mirabile. Het gezicht is geheel intact, de haren nog aanwezig.

Het tweede lichaam is ook van een man, borst en onderbuik zijn
geopend, alle edele deelen zijn te zien. In het hoofd weer de herse-
nen en hersenvliezen.

1 \') N. vagus (Galenus).

2 ) P. /. Blok. Drie brieven van Samuel Sorbière over den toestand van Holland
in 1660. Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap, deel 22.1901. p. 59.

3 ³) Aenmerckingen van Paulus Barbette, der Medicynen Doctor, op d\' Anatomi-
sche Schriften van Jonkheer Lodowyk de Bils. t\' Amsterdam 1660.

4 \') Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 47. p. 195. 30 Juli 1661.

5 •) Johannis Swammerdami M. D. Miraculum naturae sive Uteri muliebris fabrica
Lugduni Batavorum 1679. p. 35, 36.

Het derde lichaam is weer mannelijk, de huid is los gepraepareerd
behalve aan hals, handen en voeten. Pericard en hart zijn in natuur-
lijke positie gelaten. Vena arteriosa, arteria venosa, aorta en vena cava
zijn geopend, teneinde de kleppen te laten zien. Diaphragma, lever,
galblaas, ductus cysticus en choledochus, de vena portae met zijn
meer dan duizend venen in het mesenterium, de arteria mesenterica
met zijn takken, de maag met arteriën en venen, de milt met zijn
vaten, de testikels met vasae spermaticae, de nieren met vasae emul-
gentes, uretheren en schaamdeel zijn waarneembaar.

Het vierde lichaam is evenzoo dat van een man, de huid is weer
los gepraepareerd, longen, hart, trachea, oesophagus, de vena azygos
met haar takken, de arteriae subclavia, axillaris, carotis zijn gepraepa-
reerd, de zenuwen in de oksel zijn alle gescheiden en bevestigd aan
haar inserties. Ten slotte ziet men den ductus chyliferus langs de
wervelkolom naast de aorta descendens. Diaphragma, maag, lever,
de galblaas met haar uitvoergang en kleppen, de ingewanden met
arteriae en venae, de nieren nog bevestigd aan haar vaten, uretheren,
blaas, testikels, prostaat zijn te aanschouwen.

Het vijfde lichaam is van het vrouwelijk geslacht. Hoofd, borst,
buik en bovenbeenen zijn ontleed. Hersenen, oogen, hart, longen,
lever, milt, nieren, maag, venen en arteriën zijn te zien. De zenuwen
van de wervelgaten tot haar einde in verschillende lichaamsdeelen zijn
alle tot in takken, fijner dan haren, gepraepareerd. De uterus is ge-
opend. De ovariën met de spermatieke vaten, de clitoris en het ori-
ficium urethrae kan men opmerken.

Het oordeel van van gutschoven over den toestand der cada-
vers luidde zoo gunstig, dat inderdaad later de koop doorging.

1 Mei 1664 werden ze aan de Leuvensche Academie overgegeven.
Binnen korten tijd waren eenige in slechte condifie, het is echter wel.
aannemelijk,, dat dit door kwaadwillige verwaarloozing veroorzaakt
werd.¹)

Het beste bewijs voor de uitnemendheid van De Bils\' balseming
is de moeite van alle illustere tegenstanders, als Van horne, bor-
richius, bartholinus, Clauder, om achter het geheim te komen.
TOB. andreae vertelt zelfs, dat eens een medicus zich de opoffering
van 240 rijksdaalders wilde getroosten om in de werkplaats van De
Bils binnen te dringen.²)

Daarnaast echter legden zich velen op de balsemingskunst toe en
weldra met succes.

Ol. Borrichius¹) meldde, dat van horne met vrij gunstig resul-
taat er in geslaagd was een arm te balsemen, zonder balsamica te
gebruiken en nu zou trachten een geheel lichaam op een dergelijke
wijze te conserveeren. Dit is hem echter nooit gelukt.

Van Horne²) berichtte later, dat de gebalsemde arm reeds 14 maan-
den in ongeschonden staat was gebleven.

N. Stephani²) prees dit object zeer.

Ook paulli³) gewaagt met lof van dit proefstuk van van horne, al
stelt hij De bils\' arbeid hooger.

Ruysch⁴) vertelt, dat dit eenige specimen bij nat weer droop van
de pekel.

Tegen 1670 gelukte het aan swammerdam, De Graaf, Stalpart
van der wiel en Ruysch behoorlijke resultaten te verkrijgen; hun
methodes zijn echter geheim gebleven.

Ook Steno legde zich volgens clauder⁰) met, volgens andrere⁵)
zonder succes toe op het balsemen. Ook zijn methode vonden we
nergens vermeld.

Clauder⁶) gebruikte een mengsel van 2 deelen potasch, 12 deelen
water en 1 deel salmiak, waarmede de maagdarmtractus en de lichaams-
holten werden ingespoten en waarin het lichaam geheel ondergedom-
peld werd.

Nadat het cadaver zich hierin eenige maanden had bevonden, deed hij
het 3 dagen in een oplossing van aluin en salpeter, waarna de droging
Plaats had (p. 156-167).

Een koele plaats was een vereischte voor deze methode (p. 15S),
een zwelling der buik trad steeds op (p. 157), terwijl een lijkenlucht
zich ontwikkelde (p. 164).

De kritiek van Andre/e op deze methode vermeldden we reeds.

STEPHAN BLANCART⁷) kende een natte en een droge methode. Als
vloeistof gebruikte hij öf een oplossing van aluin en zout, of terpen-
tijnolie, öf brandewijn, de eerste voornamelijk voor het vervoer van
cadavers en voor het conserveeren van cadavers, welke als sectiemateriaal
moesten dienen.

Maagdarmtractus en aderen werden ook met de conserveerende
vloeistof ingespoten.

1 \') Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III. Ep. 91. p. 393. 21 April 1661.

2 ^s) N. Stephani. I. c. p. 32.

3 ) Jac. Hcnr. Paulli. Anatomiae Bilsianae Anatome occupata inprimis circa vasa

4 neseraica et labyrinthum in ductu rorifero. Argentorati, 1665. p. 14.

5 ) T. Andreae 1. c. p. 45, 47, 105.

6 ) G. Clauderi 1. c.

7 ) Stephani Blancardi. Anatomia reformata. Accedit ejusdem Authoris de Balsa-
\'iiatione Nova Methodus Lugd. Bat. 1688 II. p. 281.

stephani Blancardi. Neue und besondere Manier alle verstorbene Cörper mit
^We»ig Unkosten dergestalt zu balsamiren das solche in etlichen hundert Jahren nicht
yerwesen, noch Farbe und Gestalt verlieren können. Hannover und Wolffenbiittel
1690 en 1705.

De andere methode bestond uit het voorzichtig drogen van het
cadaver en daarna bestrijken met vernis. Wegname der ingewanden
was hierbij gewenscht. De aderen werden gewoonlijk ook opgespoten.

De door SCHRADER¹) gepubliceerde methode van SWAMMERDAM,
door middel van terpentijn, is waarschijnlijk niet de werkelijke geweest.

Van De Bils\' praeparaten is niets tot ons gekomen.

Volgens de attestatie van Professor Johannes van H orne schonk
de Bils in 1G51 aan de Universiteit van Leiden het volgende:

Eene uitgedroogde Huit van een mensch, wederom tot de men-
schelijke gestaltenisse opgeset, aanzienelijk met het hair van \'t Hoofd,
Baard ende Oogen. II. Drij Geraampten van menschen, zeer konste-
lijk uitgewrocht. III. De Geraamten van een Os, van een Paard, van
een Ezel, van een Jachthond, van een Zwijn, van een Ram, van een
Simme, van een jong Kind. IV. Een misvallen Kind tot zijn Geraamte
gebracht. V. Het Hoofd van een Zeepaard, van een Leeuw, van een
Wolf. VI. Het Bekkeneel van een Mensch waarin aanzienlijk is een
dobbel Tafel ofte Panne, ende noch een ander Bekkeneel gemaakt
op de forma van een Pot.

In 1655 werd er nog bijgevoegd : het beenig instrument des Gehoors,
in vier deelen.

Veel bijzonders op anatomisch gebied was verder te Leiden niet
aanwezig.²)

In den in 1669 uitgegeven catalogus³) van het Leidsche Cabinet
vindt men nog alle gegeven voorwerpen, echter staat de naam van
DE Bils er niet bij vermeld. In dien van 1671 wordt De Bils eenige
malen als schenker genoemd.

In de verdere uitgaven, die mij bekend zijn: 1697, 1698, 1700,
1710, 1724, 1725, 1728, 1730, 1732 treft men De bils steeds minder
aan, hoewel het meerendeel der geschenken nog wel aan de omschrij-
ving te herkennen is.

Die omschrijving was veelal zeer typisch. In den catalogus⁴) van
1700 treft men o.a. aan: op p. 4 La squelete d\' un asne, portant sur
le dos une femme, qui a tué I\' Enfant de sa Fille; present de Mons.
DE BILS; op p. 12 Un Baron Français, qui a forcé, et tué sa~soeur,
décapité a Paris; Present de Mons. DE BlLS; en La Squelette du
Capitaine des Larrons nommé Kooy d\' Amsterdam, assis sur un
cheval; Present de Mons. DE BlLS.

Als curiosum vermelden we nog, dat in den Catalogus⁵) van 1728

1 ^J) Observationes et Historiae Ornnes et singulae è Guiljelmi Harvei libello. De
Generatione Anirnalium excerptae etc. Ut et Observatiorum Anatomico-Med. Decades
quatuor; denique Cadavera Balsamo condiendi modus. Studio Justi Schradcri M. D.
Amstelodami. Anno 1674. p. 236-240.

2 ) M. Siegenbcek. Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool. Leiden. 1832. Deel 11 p. 99.

3 ) Catalogus van alle de principaalste Rariteyten die op de Anatomiekamer binnen
de stad Leyden vertoont werden. Leiden 1G69.

4 ) X Catalogue de ce qu \'on voit de plus remarquable dans la Chambre de 1\' Ana-
tomie Publique de 1\' Université de la Ville de Leide par Gerard Manchen. Leide 1700.

5 ) Catalogus van alle de principaalste Rariteiten die op de Anatomie-kamer, binnen
de stadt Leiden vertoond werden door François Schuyl. Leyden, 1728. p. 14.

Op naam van De Bils\' tegenstander johan van horne alleert geboekt
staat: Een Herders Fluit van \'t Eyland Maltha.

Volgens Eduard Sandifort\') waren er in 1771 geen stukken van
De Bils meer aanwezig.

Van de gebalsemde lijken is ook^niets tot ons gekomen, hetgeen
echter niet tegen DE Bils\' methode behoeft te pleiten, wanneer men
bedenkt dat bijv. van ruysch\' kunstige praeparaten ook niets be-
waard is gebleven. De vijf Leuvensche cadavers werden in 1739
overgebracht naar het nieuwe anatomisch cabinet van prof. Rega.
Ze hebben het dus in ieder geval 80 jaar uitgehouden.²)

De Bils\' weduwe schijnt getracht te hebben het geheim te ver-
koopen aan de Regeering van Amsterdam. Door het optreden van
frederik ruysch, die de verzekering gaf beter te kunnen balsemen,
ging de koop niet door.³)

Töply⁴) vertelt, dat het testament later in handen kwam van Doctor
Corradi in Leiden en daarna in bezit van een zekeren pallas.
Deze laatste publiceerde het in 1776 in het Peterburgisches Journal
(uitgegeven te Riga).⁵) Het is ons niet mogen gelukken dit in handen
te krijgen, doch de inhoud door magnus overgenomen, is geheel juist.

Of het testament werkelijk een reis naar Rusland maakte, blijft een
geheim, een feit is het echter, dat het in 1788 (26 Februari) door den
,y^eer VOSM/ER te \'s Gravenhage aan het Zeeuwsch Genootschap der
wetenschappen werd geschonken.

In de Verhandelingen⁶) staat vermeld: Deze stukken evenwel, na
onderzoek, van dien aard bevonden zijnde, dat dezelven onder de
Verhandelingen des Genootschaps niet welvoeglijk konden geplaatst
worden, zijn dezelven onder de zeldsaamheden, ter bewaring, weggelegd.

Dr. Wilh. greve⁷) kwam hier in 1813 tegen op. Hij wees op het
belang van het conserveeren van zeldzame dieren en praeparaten en
wilde nu De blls\' geheim gepubliceerd zien.

Nogmaals werden de testamenten toen 3 November 1813 aan een
achttal medici en anatomici ter onderzoek gegeven. Een verslag ver-
scheen echter niet. Wel zijn de copieën, toen gemaakt, nog aanwezig.
fokker heeft bij zijn studie in 1865 inzage er van gehad.

\') Museum Anatomicum Academiae Lugduno Batavae descriptum ab Edvardo
Sandifort. Lugduni Batavorum. 1793. I Introductio p. XIII, XIV.

) P- F. X. de Ram. Hagiographie nationale. Louvain. 1867. T. II p. 181.
) Leer orn leer, voor Petrus van den Bosch, Med. Stud., nevens een geluck-
wensching aen syn Vader Mr. Gcrard van den Bosch, over het horribel mirakel,
syne Soon geschiet, dat hy van stom sprekende is geworden, gedaen door Gilles
sjacher, Pharm. Stud. Tot Utrecht, 1678. p. 6.
Uit geschriftje is te Amsterdam aanwezig in den bundel: Verschil tusschen Dr.
• ^van Dortmont en Mr. A. Boeckclman II. No. 41.
.. ⁴) Prager medicinische Wochenschrift 1887. p. 43. Ludivig de Bils. Ein geschicht-
^lcher Abriss von Robert Töply.
⁶) Dr. Jul Magmis 1. c. p. 96.
.. \') Verhandelingen Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Deel XIV. 1790.

voorbericht p. XLI.

, \') Konst- en Letterbode. 1813. II p. 183. Dr. Wilh. Greve. Iets voor de Liefheb-
^üers van Anatomie en Natuurlijke Historie.

HOOFDSTUK II.

De ontleding zonder bloedverlies.

Voor het eerst leest men van het bestaan van de methode van
De BiLS, om doode dieren geheel zonder en levende met slechts
weinig bloedverlies te kunnen ontleden, in de „Declaration" etc. van
BURCHARDUS WlTTENBERG (1657).

Waarin deze methode precies bestaat, wordt men natuurlijk evenmin
als bij het balsemen gewaar, al vindt men in de literatuur wel meer
juiste aanwijzingen.

Volgens De BILS was het alleen met deze methode mogelijk, den
fijnen bouw van het menschelijk lichaam na te gaan,¹) in een later
geschrift²) spreekt hij over het doen opzwellen der aders.

JOHAN VAN horne³) uit het vermoeden, dat De BiLS\' geheim in
het afbinden van aderen bestaat, zelf had hij er echter niet veel succes
mede, vooral niet bij het separeeren van spieren. Verder vertelt hij
dat DE Bils beweert het bloed te kunnen dun maken en drijven in
welke ader hij begeert. DE BiLS gebruikt een bijzondere tafel voor
zijn dissecties. VAN Horne weigert echter aan de mogelijkheid
eener bloedelooze ontleding te gelooven.

Later sprak van horne⁴) nogmaals zijn twijfel uit.

samuel sorbière⁵) schreef 13 Juli 1660 aan Monsieur de Bautru,
dat De bils beweerde de vochten te kunnen laten gaan, waar hij wilde
en dat hij ze kon laten stollen. sorbière geloofde er echter niets van.

ZAS vertelt in zijn „Dauw der Dieren"⁶) p. 4: „Dit voorrechtheeft
Zijne Ed. (De BILS) boven anderen, dat hij alle het bloed, hetwelke

1 \') Waarachtig gebruik der tot noch toe gemeende Gylbuis beneffens de verrijzenis
der Lever, voorheen zoo lichtvaardig in \'tgraf gestooten door Louis de Bils, Heer
van Koppensdamme, Boonem etc. Brieffgewijze bekent gemaakt aan d\' Heer L. Jordaan,
P. M. Doctor. Tot Rotterdam. 1658.

Hiervan verscheen de volgende vertaling : D. Ludovici de Bils, Toparchae in Kop-
pensdam, Bonem, etc. Epistolica Dissertätio, qua verus Hepatis circa chylum et pa-
riter ductus chyliferi hactenus dicti usus. Roteradami. 1659.

2 ) Kopye van zekere ampele acte, etc. 1659. p. 4.

3 ) Johannis van Horne. Waerschouwinge etc. 1660. p. 21, 22, 16, 30, 21.

4 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III. Ep. 81. p. 346. 2/12 April 1662.

5 ) P. J. Blok. 1. c. p. 58, 60.

6 ) Den Dauw der Dieren ende de Welle des Waters. In \'t rouwe ontworpen,
bijeen gebracht, en in bedenkinge gegeven door N. Zas. Tot bevestiginge der Onge-
meene Ontledinge van Jonkheer Lowys de Bils, Heere van Koppensdamme, Bonem, etc.
Tot Rotterdam. 1660.

hem ergens in hinderlijk zoude mogen zijn, zonder eenige bloed-
stortinge van de eene aan de andere zijde weet over te stieren: dezen
bloedsprang doet vliezen die voor het gesichte enkel schenen, in drien
splissen, ende brengt verscheide vaten, voor desen onsichtbaar, te
voorschijn".

In het in de „Dauw der Dieren" afgedrukte lofschrift van J. oudaan
leest men:

„En, tot een wonder aller volken,

Het bloed te jagen, of te stolken".

In zijn „Brief aan BARTHOLINUS" (1661) p. 9 geeft ZAS hierop de
volgende variant:

„Hij zal tot wonder aller Volken
Het bloed doen vlieten en doen stolken".

Door de „bloedsprangs" vindt De Bils voortdurend tot nu toe
onbekende vliezen en vaten.

thomas bartholinus¹) vroeg in denzelfden, aan Ol. borrichius
gerichten brief, waarin hij naar de balsemmethode informeerde, ook
naar de bloedelooze ontleding.

Borrichius²) wist het weer precies te vertellen. De Bils dreef in
het te ontleden lichaamsdeel het drievoudige quantum bloed en be-
lette door ligaturen het terugstroomen; de scheiding van de verschil-
lende deelen kon nu voorzichtig, deels door de vingers, deels door
een beenen mes, zonder bloedverlies geschieden.

Eenige weken later, nl. 21 April 1661³), meldde borrichius aan
zijn meester, dat hij uit De Bils\' woorden meende begrepen te hebben,
dat deze bij een nog levenden hond de aorta of een andere arterie
afbond, door de circulatie hoopte het bloed zich in de aderen op en
\'n het bloedelooze deel kon de sectie nu zonder bloedverlies
geschieden.

Nic. Steno⁴) vertelt ongeveer hetzelfde. Door ligaturen aan aorta
en vena cava werd het onderste gedeelte van het lichaam bloedeloos
gemaakt. Zelf had hij het echter niet geprobeerd.

N. Stephani⁵) beweert, dat De Bils ontkende klemmen te gebrui-
ken, hetgeen hij echter weigert te gelooven.

paulus barbette⁶) meent, dat door het bloedstuwen van De Bils
de fijne bouw der deelen verstoord wordt, vandaar De Bils\' vreemde
anatomische beschrijvingen.

In 1664 verkocht de bils zijn geheim aan de Staten van Brabant.
Volgens het contract moest een anatoom ingewijd worden en daartoe
werd Professor Gerardus van gutschoven te Leuven aangewezen ;
16 April 1664 ontving deze het beschreven geheim en verklaarde, dat

Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 86. p. 370. 9 Maart 1661.

⁵) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 89. p. 384, 385. 31 Maart 1661.
^s) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 91. p. 392.

⁴) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 24. p. 94. 22 April 1661.
\') N. Stephani. Castigatio etc. 1661. p. 31.

⁶) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 47. p. 195. 30 Juli 1661.

met deze methode inderdaad de fijnste deelen des lichaams konden
worden nagegaan en dat zij door iemand met eenige anatomische
ervaring gemakkelijk geleerd kon worden.¹)

Paulli²) meende ook al, dat De Bils\' geheim wel op ligaturen zou
berusten. Voor het openen van de borstholte spleet De Bils het
borstbeen overlangs doormidden, teneinde zoo weinig mogelijk bloed-
vaten te treffen. paulli deed dit na en bond toen aorta en v. cava
af, de hond stierf toen echter plotseling.

Als origineel bij De Bils\' secties noemt paulli nog de wijze van
openen van het mediastinum, nl. van uit den rug. (p. 18.)

Het behoeft geen verwondering te baren, dat slechts weinigen De
Bils hebben zien snijden; hij hechtte te veel aan het bewaren van
zijn geheim.

Toch zijn er eenige mededeelingen van ooggetuigen tot ons gekomen.

De Leidsche student HENDRIK MEIBOOM³) bezocht in het voorjaar
1660 met een vriend De Bils. Doordat zij zich als hovelingen uitgaven
wantrouwde De bils ze niet en toonde in een levenden hond de nie-
ren en den ductus thoracicus. Hij opereerde zeer handig en met
buitengewoon weinig bloedverlies.

Ol. Borrichius⁴) woonde een jaar later een vivisectie bij. De blls
toonde groote anatomische vaardigheid, maar de hond verloor meer
dan een pond bloed, volgens De blls door een toevallige beleediging
van de lever. Weer werd de ductus thoracicus getoond.

Ze vermelden echter niets over De BlLS\' methode, er was bij deze
operaties dan ook waarschijnlijk niets bijzonders te zien geweest.

Bij andere publieke secties placht het object (meest een hond) reeds
geheel ontleed klaar te liggen, wanneer de bezoekers verschenen.

Ook dit geheim is in een wetenschappelijk testament⁵), door De Bils
15 Februari 1669 eigenhandig geschreven, tot ons gekomen.

Door een mengsel van Nantische brandewijn en wijnazijn, waaraan
run, aluin, peper en zout werden toegevoegd, wist hij in nog levende
dieren de lichaamsvochten te doen stollen, waarna een dissectie zonder
bloedverlies mogelijk was. Bij de voorbereidende operatics, het
openen der lichaamsholten, vermeed hij bloedverlies door consequent
dubbel afbinden van alle te doorsnijden vaten.

De beschreven vivisecties zijn zeer barbaarsch. DE BlLS beschrijft
uitvoerig de bijzondere sectietafel en de wijze, waarop de proefdieren

1 Responsio L. de Bils etc. p. 30, 31.

2 ) Jac. Henr. Paulli. Anatomiae Bilsianae Anatome. Argentorati 1665. p. 20-22.

3 ) Fr. de le Boe Sylvius. Opera medica ed altera. Amstelodamensi 1680. Praefatio
ad Lectorem p. 6. § 22.

Antonii Deusingii. Appendix exercitationnm: In qua de admiranda Anatome No-
biliss. Viri D. Ludoviei de Bils, Ad Nobilissimum et Excellentissimum Virum D.
Joannem Casparum Fausiuin. Roterodami 1661. p. 50.

4 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. III. Ep. 85. p. 367. 3 Maart 1661.

5 ^s) Zie bijlage II.

er op bevestigd worden. De strot werd gewoonlijk afgesneden, ten-
einde het blaffen te beletten en met alle middelen werd getracht, de
slachtoffers zoo lang als noodig in leven te houden.

Het kwijlen der honden trachtte hij tegen te gaan, daar ze anders
te veel vocht verloren en de Iymphvaten daardoor weinig gevuld waren.

Door verstikking bracht De Bils ten slotte de dieren uit hun lijden.

De Bils beschrijft een negental experimenten op honden, met het doel
de juistheid van zijn physiologische theoriën en van zijn bloedelooze
operatiekunst aan te toonen.

Door een hond langzaam te laten sterven of de vena cava af te
binden, wist hij een stuwing in het aderlijke stelsel te verkrijgen,
waardoor de bouw hiervan prachtig was na te gaan.

Door afbinding van slagaderen bewerkte hij een groote mate van
bloedeloosheid in de door deze verzorgde gebieden, zoodat hij nu
zonder zijn stremmende vloeistof nagenoeg bloedeloos kon ontleden.
Deze methode achtte hij bij uitstek geschikt bij publieke demonstraties,
waarbij dan het afbinden ongemerkt moest geschieden.

Het ontleden van levende menschen vond De BILS niet geoorloofd,
echter zou hij het wel gewenscht achten misdadigers door verstikking
ter dood te brengen; ophangen en onthoofden gaven immers allerlei
beschadigingen van vaten.¹)

Hoe De Bils gekomen is tot zijn .methode, is niet zeker uit te
maken, daar hiertoe alle gegevens ontbreken. Waarschijnlijk lijkt het
ons echter, dat De Bils door het gebruik van zijn balsemings-
vloeistof op het idee is geraakt. Deze vloeistof toch bracht het
bloed tot stolling. "

Misschien komt hier nog bij de bekendheid met het _skeurige ont-
leden door den Parijschen hoogleeraar j. rlolanus Jr.²)

Ook op het gebied der bloedelooze ontleding heeft de blls veel
navolgers gehad.

Algemeen streefden de anatomen er naar zoo nauwkeurig mogelijk
te werken.

swammerdam en regnerus de graaf³) slaagden er op ver-
schillende wijzen in een dissectio incruenta te verrichten : l^u. door
opspuiting der vaten met een stollend vocht,⁴) 2°. door met water

Het is veel voorgekomen, dat aan anatomen ter dood veroordeelde misdadi-
gers werden afgestaan, teneinde ze op de voor de eerstgenoemden gunstigste wijze
af te maken, meestal door verdrinking of vergiftoedienjng. Men leze o.a het geval
van Fallopia in Ad. Burggraevc. Précis de 1\' histoire de 1\' anatomie. Gand. 1840. p. 194.

") Jac. Henri Paulli. 1. c. p. £0.

³) Regn de Graaf. Alle de werken. Amsterdam. 1686. p. 666. (Korte beschrij-
ving van"\'t Gebruyck der Spuyt in d\' Ontleedkunst.)

R. de Graaf. De Virorum organis generatiom ïnservientibus, de Clystenbus et de
«su Siphonis in Anatomia. Lugd. Bat. et Roterod. 1668. p. 228, 229.

⁴) De eerste opspuiting van vaten met was had plaats 21 Januari 1667 in het huis
van Van Home. Johannis Swammerdam. Bijbel der Natuur. 1737. inleiding.

het bloedvatstelsel door te spuiten en vervolgens dit water uit het te
ontleden lichaamsdeel weg te drukken. De door De GRAAF in 1G68
uitgevonden injectiespuit werd hierbij natuurlijk gebruikt.

DE GRAAF vermeldt, dat hij verdere methodes geheim houdt.

Inderdaad gebruikten hij en swammerdam hier dezelfde principes
als De Bils.

Zelfs vinden we nog een publicatie van 1784, waarin DE BlLS\' methode
gevolgd wordt; SHELDON¹) dompelde, na stuwing in het chylvatstelsel
opgewekt te hebben, de darmlis in wijngeest, waarna onmiddellijk
stolling optrad.

The History of the Absorbent System. Part the first. Containing the Chylography
by John Sheldon. London. 1784. p. 8.

HOOFDSTUK III.

Het Chyl- en Lymphvaatstelsel.

In de 17e eeuw had een groote wijziging in verschillende physio-
logische begrippen plaats door vele hoogstbelangrijke ontdekkingen.

William Harvey¹) publiceerde in 1g28 zijn geschrift over den
bloedsomloop, caspar aselli²) zag 23 Juli 1622 de chylvaten (eenige
eeuwen voor het begin onzer jaartelling waren deze in een geit
reeds opgemerkt door Herophilus en erasistratus, doch voor
bloedvaten gehouden), Moritz Hofmann en johann georg
wirsung ontdekten in resp. 1641 en 1642 den afvoergang van het
pancreas.

De oude opvatting, dat alle chylus door de bloedvaten werd op-
genomen en naar de lever gevoerd, aan welk orgaan men sedert
galenus een bloedvormende functie toekende, werd nu onhoudbaar.

De chylusvaten werden vooral bij honden geobserveerd, waar ze
uitloopen in een complex van mesenteriale lymphklieren, het pancreas
ASELLI; doordat men nu ook vaatjes zag Ioopen van de lever naar
deze lymphklieren, hield men nog vast aan de oude leverfunctie en
meende, dat de chylus van het pancreas ASELLI naar de lever liep.

Het ontdekken van den ductus thoracicus maakte deze opvatting
onwaarschijnlijk.

De borstbuis, die eustachius³) in 1-563 had gevonden, doch als
ader had beschouwd, werd na hem voor liet eerst weer gezien in
3647 door joh. pecquet⁴), hoogleeraar te Montpellier, die haar echter
als chylusweg herkende. In 1651 volgde de publicatie.

johannes van Hörne⁵) vond in 1651 dezen ductus bij den
mensch, naar men meent zonder iets van pecquets vondst te weten.
Verder toonde hij aan, dat alle chylus door de venae lacteae naar de
borstbuis stroomt, alleen op zenuwen gelijkende vezeltjes loopen naar
de porta hepalis.

1 \') Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus Ouilielmi
Harvei Angli, Medici Regii et Professoris Anatomiae in Collegii Medicorum Lon-
dinensi. Francofurti. 1628.

2 ) Casparis Asellius. De lactibus, sive lacteis venis, quarto vasorum mesaraicorum
genere, novo invento. Milan. 1627.

3 ) Bart. Eustachii. Opuscula Anatomica. Venetiis. 1564. p. 301.

4 ) J. Pccqucti. Experimenta nova anatomica, quibus incognitum chyli receptacu-
|um et ab eo per thoraceni in ramos usque subclavios vasa lactea deteguntur. Ejusdem
Dissertatio anatomica de circulatione sanguinis et chyli motu. Parisiis. 1651.

5 . ⁵) Novus Ductus chyliferus nunc primura delineatus et eruditorum examini expo-
situs \'a Johanne van Home, M. D. et Anatomes Professore in Acad. Lugd. Batav.
Anno 1652.

Alleen het hart is in staat chylus in bloed om te zetten.

In hetzelfde jaar nam bartholinus¹) nog aan, dat de chylvaten ten
deele naar de lever, ten deele naar de borstbuis loopen. Aan F. Arnisae
schreef hij ook, dat er voor het bloed twee koks waren, de lever
en het hart.²)

In 1653 ontdekte bartholinus met zijn prosector michael lljser
de vasa lymphatica, hij herkende de lacteae asellianae als lymphvaten
(de lacteae asellianae zijn de lymphvaten, welke van de lever naar de
mesenteriale lymphklieren loopen en welke men tot nu toe voor
chylusvaten had aangezien, die de chylus naar de lever brachten).³)

Behalve over de prioriteitsquaestie met olaus rudbeck⁴) (deze
was bartholinus vóór in de ontdekking der nieuwe vaten⁵), had
bartholinus een heftigen strijd met den Parijschen hoogleeraar
joh. Riolanus Jun., die evenmin als van den bloedsomloop en den
ductus thoracicus, iets van de lymphvaten wilde weten en de oude
opvatting der chylusopname in de bloedvaten en de verwerking in
de lever bleef huldigen.

In een geschrift, tegen Riolanus gericht, verklaarde bartholinus
de lever voor dood en schreef er zelfs een geestig bedoeld graf-
schrift voor.⁶)

Het is wel belangwekkend, dat ook HARVEY⁷) vasthield aan de
oude GALENISCHE opvatting, dat alle chylus door de bloedvaten naar
de lever gevoerd wordt.

In het „Waarachtig gebruik der tot noch toe gemeende Gijlbuis"
verkondigde De BILS in 1658 voor het eerst zijn theorie over den
loop der vochten.

In de darmen wordt de chylus in drie deelen gesplitst, nl. de
faecaliën en een „drabber en dunder vochticheid".

„De drabbachtigste vocht der spijse, eigentlijk gijl genoemt", gaat
door de mesenteriale aderen naar de vena porta. „De oorzaak, van
de voortgang die zij uyt de darmen in deze aderen heeft, is de na-
tuurelijke perssinge der omgelegen deelen, en de gestaltenisse die
haar zelve eigen is, waardoor de klapvliezen van de monden dezer
aderen noodzaekelijk geopend worden om \'er (nergens bequamer
heene koomen vindende) te ontfangen, en volgens de Stellinge van \'er
gedaante het wederkeeren naar de dermen te beletten"*

1 1) Th. Bartholini. De lacteis thoracicis in homine brutisque nuperrime obser-
vatis, historia anatomica. Hafniae. 1652.

2 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. ii. Epist. 19. p. 465. 1 Mei 1652.

3 ) Th. Bartholini. Vasa lymphatica nuper Hafniae in animantibus inventa et in
homine, et hepatis exequiae. Hafniae. 1653.

4 ) Volgens verschillende Engelsche schrijvers zou George Jolyff reeds in 1650 de

5 lymphvaten ontdekt hebben.

6 ) Zie o.a. Kurt Sprengel. Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzney-
kunde. Vierter Theil. Halle 1827. p. 159-170.

⁶) Th. Bartholini. Defensio lacteorum et lymphaticorum contra Rjolanum.
Hafniae 1655.

7 "\') Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. ii. Ep. 62. p. 604. 17 Juni 1655.

De chylus wordt dan in de lever „wat ten ruigsten verkookt en
van wezen verandert", om in het hart ten slotte tot bloed te worden, (p. 7.)

Een „waassem van de gijl" gaat uit de darmen naar de venae
lacteae en condenseert daar tot de „dauw", die na door eenige
kliertjes „gekleinst" te zijn, zich gedeeltelijk via de klier op de poort-
ader door watervaten naar de lever, gedeeltelijk naar de cisterna chyli
begeeft, waaruit de „Dauwvoerder" zijn oorsprong neemt. (p. 8.)

De bils beschrijft dan den loop van den ductus thoracicus naar
boven. Vanaf ,,d\' opperste ribbe, met eenige omkringen verwijderd,
zwierd den Dauwdrager ontrent de uytspruitselen der Oxel en Krop-
aderen, op de Holader, aldaar doolhoffgewijze ineengewrongen. Van
onder deze wrong vloeit hij met een opening door de Holader in
\'t hert", (p. 9.)

Vanuit de wrong spruiten allerlei takken: 1°. langs klieren in de
borst naar het pericard, en langs longklieren naar de longen, 2°. nog
een tak naar de borstklieren, 3°. twee takken naar boven, waarvan
de rechter zich in drieën, de linker zich in tweeën splitst en welke
uitloopen in twee klieren, links aan den hals gelegen, terwijl zijtakken
naar de rechter halsklieren loopen. Vandaar gaan de watervaten
verder naar twee spongieuse kliertjes onder de tong, waar de dauw
tot speeksel wordt. (p. 9 en 10.)

De door De bils gegeven figuur wijst er op, dat we hier met een
hondenanatomie te doen hebben, welke is toegepast op den mensch.

De BiLS beweert te kunnen aantoonen, dat deze dauw, die niet kan
stollen, volgens de watervaten door het geheele lichaam gevoerd wordt.

In het geschrift wordt nog een experiment beschreven, dat De BiLS\'
beweringen moet bewijzen.

Bij een levenden hond werden van een gedeelte van het mesenterium
arteriën en venen gescheiden en de eersten afgebonden. Na vier of
vijf uur vond men dan, wanneer de hond kort voor de operatie had
gegeten, dat de afgebonden arteriën leeg waren, de aderen daaren-
tegen „vol van een drabbe vochtigheid, die donkergrau van kleur en
glasachtig is". Dit was de chylus, welke volgens DE BiLS in de
lever „bij manier van kokinge of opwellinge" verandert, hetgeen be-
wezen werd door „dat men de Poortader onder de lever openende,
daarin een veel geklonterder en doover vocht vint, als dat is, dat
^reets de lever behoorelijken doorvloejende in de Holader helder en
lucht en gants ongelijk het ander bespeurt word", (p. 8.)

De dauw is heel iets anders dan de chylus, dit blijkt al hieruit, dat
de eerste niet, het vocht uit de mesenteriale aderen daarentegen wel
stolt. (p. io.)

De Bils beweert den centrifugalen loop der dauw door het geheele
lichaam te kunnen aantoonen (p. 10); vooral van uit de cisterna chyli
loopt een groot aantal watervaten, (p. 9.)

Deze dauw dient tot de bevochtiging van het lichaam en voor de uit-
scheidingen, het bloed heeft deze functies niet; een bewijs hiervoor ziet
h\'j hierin, dat iemand, na 4 of 5 dagen overvloedig kwijlen, niet
aanmerkelijk verzwakt, hetgeen toch zou moeten geschieden, wanneer
^er constant bloed verbruikt werd. (p. 11.)

De dauw is veel meer onmisbaar dan de chylus; iemand kan best

leven zonder eenige dagen te eten, terwijl een paar uur staken van
dauwtoevoer naar het pericard onvermijdelijk den dood tengevolge
heeft. (p. 10.)

Dat De Bils niet alleen stond in zijn reactionnaire denkbeelden,
bleek uit de ontvangst, die aan zijn geschrift ten deel viel.

johannes van horne vertaalde het epistel in het Latijn, teneinde
ook het buitenland er mede in kennis te stellen.¹)

Een jaar later schreef De blls²), dat zijn uitvinding een geheele
wijziging in de therapie der ziekten zou geven, daar hij de verande-
ringen der vochten van klier tot klier kon vervolgen.

van Horne³) bleek in 1660 het niet meer eens te zijn met De Bils.
De vochtbeweging in de watervaten en het bestaan der wrong houdt
hij voor praatjes. Hij vertelt, dat een leerling van Rudbeck, petrus
Houffwenius geneigd was den centripetalen loop der vochten te be-
wijzen. De Bils ging er echter niet op in.

BARBETTE komt in zijn „Aenmerckingen" tegen DE BlLS op. Dat
de chylus onmogelijk uit de darmen in de mesenteriale venen kan
komen, meent hij te bewijzen door een darmlis af te binden en te
trachten lucht door een vene in het darmlumen te blazen, hetgeen
niet gelukt. De overeenkomstige proef bij een chylusvat Iaat hij echter
achterwege, (p. 9 en 10.)

BARBETTE ontkent het bestaan van kleppen in de monden der
mesenteriale aderen, (p. 11.)

Hij beweert, dat de vloeistof, in de mesenteriale aderen gevonden,
na de afbinding der arteriën, alleen bloed is. Door drogen blijkt, dat
het heel iets anders is dan gedroogde chylus uit maag of darm; de
massa is niet grauw doch zwart. (p. 13.)

Volgens Barbette wordt het bloed in de lever gezuiverd en van
de gal gescheiden, (p. 13.)

Verder wijst hij er op, dat in melk- en watervaten niet hetzelfde
vocht voorkomt, in de eerste is het wit en drabbig, in de laatste helder.
De wand der melkvaten is driemaal zoo dik als die der lymphvaten.

De centripetale lymphstroom is door onderbinding gemakkelijk te
bewijzen, (p. 14.)

De ontdekking der watervaten zal geen verandering brengen in de
therapie, daar deze te diep in het lichaam liggen (p. 8), zoodat de
geneesmiddelen, alvorens ze te bereiken, met het bloed het geheele
lichaam passeeren moeten.

Als antwoord op deze aanvallen verscheen in 1660 nog DE BlLS\'⁴)

1 J. van Horne. Waerschouwinge. p. 16. Van Horne beweert, dat er wijzigingen
in zijn vertaling werden aangebracht.

2 ) Louis de Bils van Koppensdamme, Aan alle ware Liefhebbers der Anatomie.
Tot Rotterdam. 1659.

Hiervan verscheen de volgende vertaling: Ludovicus de Bils, a Coppensdamme.
Omnibus verae Anatomes Studiosi\'s. Roterodami. 1.660.

3 ) J. van Horne. Waerschouwinge etc. p. 22.

4 ) Kort bericht over de Waarschouwinge van De Heer Joan van Horne, Professor
der Anatomie in de Academie tot Leiden. Aan alle Liefhebbers, etc. Alsmede een
Antwoord op de Aanmerkingen van De Heer Paulus Barbette, der Medicinen Doctor
tot Amsterdam. Op d\' Anatomische Schriften van Jonkheer Lodewijk de Bils, Heer
van Koppensdamme, etc. Tot Rotterdam. Anno 1660.

„Kort bericht over de Waarschouwinge" etc. Hij geeft hierin een
fraaie afbeelding¹) van ductus thoracicus, wrong en watervaten ineen
hond en vergelijkt die met de door hem ook afgedrukte figuur
van Van horne, uit diens geschrift over den „Novus ductus chyli-
ferus" etc.

Hij vergeet echter mede te deelen, dat Van Horne de menschelijke
borstbuis afbeeldde en niet, zooals de drukker johannes Ni\'eranus
in een voorbericht mededeelt, die van een hond.

Er aan toegevoegd is een attestatie, gedateerd 16 Februari 1660,
van negen Rotterdamsche doctoren, welke verklaren, dat de afbeelding
van De Bils juist is en dat de melkachtige kleur van het vocht in
de meikaderen, bornput, dauwvoerder en wrong na den dood in een
waterachtige veranderde. Bedoelde medici zijn: dlrk zysmus,
I- Rijkewaard, Gerard van Nydek, N. Zas, P. Zwaardekroon,
Adrianus de Bacq, Lambertus Bolle, Chr. Edmesston en
laurens jordaan. (p. 14.)

Aan BarbettE antwoordt De Bils, dat de geneesmiddelen in de
eerste plaats op de watervaten en klieren kunnen werken, omdat ze
daar eerder in komen dan in het bloed. (p. 28.)

Dat lucht niet uit dé mesenteriale aderen in den darm kan worden
geblazen, verklaart DE bils met de door hem gevonden kleppen.
In gebalsemde darmen, door hem bewaard, kan hij toonen, dat inde
binnenste rok daarvan bloedvaten voorkomen, (p. 30.)

De bils geeft dan een nadere omschrijving van de kracht, die de
chylus in de aderen en den dauw in de meikaderen drijft; in de
ademhalingsbewegingen van buikspieren en middelrif ziet hij de voor-
naamste factoren, terwijl de sappen door hare gestaltenis gemakkelijk
overgaan; een niet onaardige kijk op een quaestie, welke nu nog niet
is opgelost, (p. 32.)

De Bils wijst Barbette op de dwaling, dat deze uit de darmen
zuivere chylus wilde halen. (p. 37.)

De melkachtige kleur van het vocht in de meikaderen verklaart hij,
doordat het schuimend is, en hij vergelijkt het met bier; het vocht
der watervaten is nog iets helderder, daar het door de klieren meer
»gekleinst" is. (p. 39 en 40.)

Dat de wanden der meikaderen dikker zijn dan die der watervaten,
verklaart hij door te wijzen op het verschil in wanddikte der groote
en kleine aderen, (p. 40.)

Door onderbinding kan men bij de watervaten niets bewijzen, daar
ze zoo kronkelen en dooreen loopen. (p. 41.)

3 April 1660 schreef barbette²) aan rljkewaart, dat De Bils\'
antwoord diens Amsterdamschen vrienden zeer was tegengevallen en
dat hij een weerlegging niet noodig achtte.

Dat De Bils zijn tegenstanders niet overtuigd had, bleek uit de

Juni 1660 te Leiden door Archibaldus Stephanides verdedigde

Vervaardigd door R. a Persijn-, zie figuur I.

²) Paulus Barbette der Medicynen Doctor, aen de Heer J. Ryhewaert, hooghver-
{naerde Geneesheer tot Rotterdam, tegens de Verdediging van Jr. Louys de Bils,
"eer van Koppensdamme, etc. Amsterdam. 3 April 1660.

Aanwijzinge der letters van de Plaat des Douwdragers.¹)

A. Den Douwvoerder van den Bornput tot aan zyn krinkels.

B. De scheidinge of spleet die ontrent des Borsts 5 a 6 wervel den

Douwvoerder geeft.
CC. Den bornput.

1.1. de klieren beneffens den bornput (Igl. lumbalis aortica medialis).

D. de buize van den bornput naar de lieszen met alle zijn uitschie-

tende spranken, die de watervaten maken (truncus lumbalis).
•2. Twee klieren naar de lieszen daar de water-vaten door gekleinst
worden (Igl. iliaca medialis).

E. de wrong die den Douwvoerder op het uitspruitzel van de Krop-

ader uit de hol-ader maakt.
3. een gedeelte van de hol-ader onder de wrong.

F. de krinkelen die den Douwvoerder ontrent de wrong maakt.

G. een tak des-Douwvoerders die uit de wrong na de borst-klieren sakt.
-i. de borst klier (Igl. mediastinalis caudalis).

een tak die onder de krinkels des Douwvoerders uit dezelve
mede in de borst-klieren schiet.

I. opgaande tak des Douwvoerders na de hoogste halsklier (ductus

trachealis sinistra, Igl. retropharyngea medialis).
K. een uitspruitzel der tak I die voort na boven gaat.
L. opgaande tak deszelfs naar de laagste hals-klier (vasa efferentia

van Igl. cervicales superficiales).
M. verdeelinge der tak L.

5. benedenste hals-klier (Igl. cervicales superficiales).
N. den spijs-drager.
O. de Krop-ader.

P> een uitspruitzel van de Krop-ader.

Q. des oxeltaks.

R\' de groote slag-aders stam.

5. de nederdalende stam van de groote slag-ader dewelke in de

heup-takken verdeeld zijn.
T. de hol-aders stam insgelijks verdeeld zijnde.
V. het gedarmte omgeslingert.

W. de scheil-takken des poort-aders alsmede van de buikslagader.
X. de dau-aders, voor dezen de melk-aders genoemd.
YYY. de groote, klier in \'t begin des scheils dewelke ASELLiUS het
klierbedde noemt met de andere klieren (complex mesenteriale
klieren-pancreas ASELLI).
Z. buisen uit de klieren van \'t scheil naar den bornput,
het twaalfvingerig gedarmte afgesneden,
den endeldarm afgesneden.

de nieren de eene op zijn rechte plaats de ander neffens geleid,
het holle deel van de lever met zijn sneden.
10. de galle blaas.

II. een gedeelte van de longe.

13. de wervelbeenderen met de ribben.

^J) De namen tusschen haakjes zijn door ons toegevoegd.

stellingen, waarbij het bestaan der wrong ontkend en de attestatie der
Rotterdamsche doctoren als op een dwaling berustend verklaard
wordt.

N. zas kwam 22 Juli d.a.v. hiertegen op.¹) De Bils\' theorie
wordt uitvoerig uiteengezet. Van uit den dauwvoerder wordt de dauw,
door zas welwater genoemd, door het geheele lichaam gevoerd,
zonder of met inschakeling van klieren, waarin het welwater specifieke
veranderingen ondergaat, tot de voeding van „alle de vliezen en
rokken, zoo des maags zelve, der darmen, der nieren, als der aderen
en slagaderen en zenuen. Dezen dauw maakt en voed het vet, geeft
en sterkt de beenderen, pezen en banden, ende alles wat in de ge-
neeskonste spermatijke of zadige deelen genoemt wert, uit deses
wazem wert het gantsche lichaam bevochtigt, bedauwt ende door-
wazemt.

Doch het bloed inde dieren wert voornamentlijkst aangeleid tot de
voedinge der bloedige deelen, namentlijken des vleis en der spieren,
ende tot de smeedinge des geestes".

Het welwater is verder het beste oplosmiddel van het zout en het
smout van het bloed. (Inhoud des Boekx, p. 4 en 5.)

Zeer uitvoerig worden in dit merkwaardige boekje de functies van
het welwater in het gezonde en zieke organisme uiteengezet. Melk,
zaad, speeksel, tranen, lidwater, de wazem in de uitgeademde lucht,
zweet zijn er producten van. (p. 10.)

Het bloedserum is welwater, (p 11.)

Pathologische producten zijn „quijl, rachebellen, snot, zucht-
water". (p. 20.)

Het welwater is opgehoopt in het „algemeene vlies" onder de huid
en in de „moschachtige rokken", (p. 26.)

Uitvoerig schetst ZAS den gang der spijsvertering. Hij onderscheidt
zes digesties: 1°. in de maag, waarin een zuur sap uit de milt wordt
aangevoerd, 2°. in het duodenum, waar de zure reactie door de gal
in een zoute verandert, het zoute sap wordt in het duodenum door
het „ruige mosch (door De Bils aangewezen) van de rokken der
darmen gekleinst" en overgevoerd in de mesenteriale aderen en slag-
aderen, 3°. in de mesenteriale aderen, het voedsel wordt nu eerst tot
gijl, 4°. in de lever, 5°. in het hart en de slagaderen, 6°. in de lede-
maten, waar door een zeer gecompliceerd proces bloedige lichaams-
deelen gevormd worden, (p. 33-38.)

Uitvoerig wordt het begrip fermentatie uiteengezet (p. 39-57.)

Het welwater en het bloed zijn eerst buiten het lichaam aan de
zwaartekracht onderworpen, (p. 58.)

Een zure reactie van het welwater heeft als gevolgen: „pleuris, jicht
(podagra), kouwe pisse en droppelpisse, sweeringen, schurf, enz."
(p. 80.)

ZAS wijst op het belang der proeven van De BlLS, welke nagaan,
na hoeveel tijd, bij verschillende voeding, vulling der melkvaten op-
treedt, daar zij Ieeren welke spijzen licht en welke zwaar verteerbaar
zijn. (p. 83.)

*) N. Zas, Den dauw der Dieren, ende de Welle des Waters, etc.

Vruchtwater is welwater; als pathologische gevallen vermeldt hij
een ovariaalcyste en een hydronephrose. (p. 86.)
. In een Postscriptum bestrijdt zas de Leidsche stellingen. De wrong
is ook gezien door de doctoren langtij (Dordrecht), VAN dalen en
Stormius (Delft), Rhomph, Vroezen, Stalpaard, Sena, Den
Hertog (\'s Gravenhage). (p. 106.)

Dat de dauw van het centrum naar de peripherie gaat, acht hij ook
bewezen door de kleppen in den ductus thoracicus. (p. 110.)

antony deusing gaf een, aan Bartholinus opgedragen, verhan-
deling over de leverfunctie¹), waarin De Bils\' opvattingen gehuldigd
worden. Hij wijst er op, dat het lumen van den ductus thoracicus
te klein is, om alle chylus door te laten. Bij afbinding van den
ductus thoracicus heeft toch ontlediging der melkvaten plaats (naar
de lever).

Ook in zijn geschrift aan den Heidelbergschen hoogleeraar caspar
Fausius, gedateerd 14 September 1660²), verdedigt deusing het
optreden van de Bils, hoewel hij van den centrifugalen loop der
lymphe niet veel begrijpt, (p. 41, 43.)

De Leidsche hoogleeraar frans de le Boe Sylvius³) verdedigde
de opvatting, dat alle chylus door den ductus thoracicus stroomt.
Ook hield hij vast aan den centripetalen lymphstroom.

Thomas Bartholinus mengde zich in 1660 ook in den strijd.⁴)
In het 7e hoofdstuk van zijn „Specilegium secundum" bespreekt hij
de experimenten van De Bils en de aanvallen daarop van van
Horne en barbette. Uitvoerig wordt De Bils\' proef over het
afbinden der mesenteriale slagaderen nagegaan. Met barbette ont-
kent hij, dat het aschachtige vocht in de aderen chylus zou zijn. (p. 106).
Bovendien twijfelt hij aan de waarde der proef, daar bij afbinding
de duidelijke beweging der vochten verloren gaat. (p. 105.)

Alleen de melkvaten nemen het voedende vocht op. (p. 108.)

De Bils verwisselt lymph- en melkvaten. De stroom in de lever-
\'ymphvaten is juist omgekeerd, hetgeen door een ligatuur is vast te
bellen, (p. 109.)

Dit laatste argument klinkt vreemd na zijn bewering op p. 105.

Den 30 Januari 1661 reageerde zas⁵) hierop met een brief aan
bartholinus. Zas vertelt, dat De Bils gaarne aan Bartholinus
den overgang van chylus in de venen en den centrifugalen loop der
\'ymphe zal toonen. (p. 19.)

\') Antonii Bcusingii. Dissertatio epistolica de hepatis officio. Groningae. 1660.
»,²). Antonii Dmsingii. Appendix exercitationum: In qua de admiranda Anatome
jObiliss. Viri D. Ludovici de Bils ad D. Joannem Caspnnun Fausiuni, opgenomen in
•en bundel: Generosissimi Nobilissimi Èxpertissimique D. D. Ludovici de BilsaCop-
nensdamme, Bonem, etc.; D. Responsio ad admonitiones; D. Joannis ab Horne, in
. ademia Bat. Anatomes ac Chirurgiae Profess.; Ordinarii, ut et ad animadver-

\'ones; D. Paulli Barbettc, Medici Ainstelodamensis in Anatomica Bilsiatia. Interprete
• Buenio. Roterodami. 1661. p. 40.
. ) Francisci de le Boe Svlvii. Disputationum medicarum III, VIII. Lugduni Ba-

lavorum. 1660.

n Thomae Bartholini. Specilegium secundum ex vasis \\ Iymphaticis, ubi Cl. vir
Jichii, Cattierii, Le Noble, Bardii, Whartoni, Charleton, Bilsii, etc. sententiae oxa-
""nantur. Hafniae. 1660.

N. Zas. Brief aan den grooten Bartholinus etc.

Nieuwe wetenschappelijke argumenten worden echter niet genoemd.

bartholinus¹) antwoordde zas 18/28 Februari 1661. De Holland-
sche vertaling van J. L. Blasius, advocaat te Amsterdam²), welke
uitgegeven zou zijn, hebben we niet kunnen ontdekken. Wel werd
het Latijnsche werkje in 1661 ook te Leiden uitgegeven. bartho-
linus wijst hierin, behalve op de afbindingsproeven, ook op de valvulae
in de lymphvaten, welke de richting der vochtbeweging duidelijk
maken. De Bils weigerde in September 1660 aan henricus a
MoïNICHEN te toonen, hoe de chylus in de lever kwam. (p. 10-12.)

De bils zou aan moïnichen geschreven hebben, dat, wanneer
men hem kleppen in de lymphvaten kon toonen, hij alles zou herroepen.

Ook in een brief aan BORRICHlUS, gedateerd 19 Maart 1661, geeft
BARTHOLINUS³) de kleppen en de ligaturen als voornaamste bewijzen
van den centripetalen loop der Iymphe.

Den 10 April 1661 antwoordde De Bils⁴) op bartholinus\'
geschrift, echter zonder wetenschappelijk op de zaak in te gaan.

BORRICHlUS en STENO⁵) zagen bij een hond ter plaatse van De
Bils\' labyrinth 3 of 4 vertakkingen van den ductus thoracicus. Den
centripetalen loop der Iymphe namen ze ook waar bij een juist ont-
hoofd cadaver(!)

De Bils deelde aan BORRICHlUS⁶) mede, dat hij niet hechtte aan
afbindingsproeven, daar door een ligatuur de vochtstroom gestoord
en verward werd.

BORRICHlUS vertelt in dezen brief ook, dat door Anton EVERARDUS,
in alle lichaamsdeelen van jonge konijnen, alleen met melk gevoed,
bij sectie een uur na den maaltijd, melk wordt aangetroffen, langs den
ductus chyliferus daarheen geleid. Zaad, melk en de vrucht dankten
hun oorsprong en voeding niet aan het bloed.

BORRICHlUS is hierdoor eenigszins in twijfel geraakt, hij is echter
overtuigd van den centripetalen loop der Iymphe.

STENO⁷) zag, bij een sectie van een te voren gevoederden hond, de
chylus in melkvaten en ductus thoracicus, doch ook tot in de lies-
klieren, hetgeen hij meent daardoor te moeten verklaren, dat na den
dood de kleppen niet goed meer sluiten.

Steno⁸) kon geen verschil aantoonen tusschen het bloed van vena portae
en dat van vena cava, wat De BiLS wel had gevonden. Hij zou het
experiment nogmaals doen, ofschoon het hondengemartel hem tegenstond.

1 Thomae Bartholini. Responsio de Experimentis Anatomicis Bilsianis et difficili
hepatis resurrectione, ad Clarissimum virum Nicolaam Zas. Hafniae. 1661.

2 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 19. p. 75.25 Maart Gregor. 1661.

3 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 88. p. 378.

4 ) Brief van Louys de Bils, Heere van Koppensdanune, etc. aan Th. Bartholyn,
Professor Tot Koppenhaven. Rotterdam. Anno 1661. Hiervan verscheen de volgende
vertaling: Ludovici de Bils. Ad Th. Bartholinum, regium Hafniae professorem epistola.
Roterodami. 1661.

5 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 87. p. 375. 20 Maart 1661.

6 ^r\') Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 89. p. 383 en 384. 31 Maart 1661.

7 •) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 24. p. 93 en 94. 22 April 1661.

8 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 57. p. 228. 12 September 1661.

Anton Everaerts¹) publiceerde in 1661 zijn reeds genoemde
experimenten over de melkvaten van jonge konijnen, welke De BlLS\'
opvattingen steunden, (p. 17)

bartholinus, die eerst te kennen had gegeven zich niet meer
met deze quaestie te willen bemoeien²), ging er in 1661 toch weer
toe over.³) fr. de le Boe Sylvius⁴) had hem 18 Mei 1661 ge-
vraagd, welke functie hij nu eigenlijk aan de lever toekende; de be-
grafenis van dat orgaan in het geschrift tegen rlolanus in 1655 had
Sylvius als een eenigszins misplaatste grap beschouwd.

BARTHOLINUS⁵) antwoordde, dat hij aan delever een filtreerwerking
toekende, waardoor het bloed gezuiverd werd.

In het nieuwe geschrift, dat aan deusing gericht is als antwoord
op diens publicatie over de leverfunctie, worden De blls\' opvattingen
tamelijk grondig weerlegd.

Alle chylus gaat door den ductus thoracicus; tegen de disproportie
tusschen de aan- en afvoervaten (resp. de chylusvaten in het mesenterium
en de nauwe borstbuis) weegt de snelheid op, waarmede de chylus
zich door den ductus thoracicus beweegt, (p. 560-568.) BARTHOLINUS
nam nooit waar, dat bij afbinding van den ductus de chylusvaten
zich toch ledigden, evenmin zag hij de chylusopname in de mesen-
teriale aderen bij afbinding der arteriae. (p. 569-571, 583-58s, 593-595.)

Velen hebben chylus- en Iymphvaten niet onderscheiden.

De lever heeft een bloedzuiverende, galafscheidende functie, (p. 602-
618.) Het feit, dat het bloed in de v. cava helderder is dan dat in
de v. portae, bewijst dus niet, dat in deze laatste chylus aanwezig is.

borrichius⁶) deelde 9 Januari 1662 aan bartholinus mede, dat
Sylvius bij een sectie een dubbele uitmonding van den ductus tho-
racicus waargenomen had. Zelf zag hij bij een levenden hond, dat
de ductus thoracicus en de halslymphvaten afzonderlijk uitmondden.

Zeer vreemd doet het aan, als wij in een brief van Van Horne
(2/12 April 1662) aan bartholinus⁷) eerst lezen, hoe hij diens laatste
geschrift tegen de BlLS bewonderd heeft, maar dan vernemen van
zijn veranderde meening, dat nl. de chylus wel degelijk ten deele
door de mesenteriale aderen naar de lever gaat. Hij is hiertoe echter
ⁿ\'et gekomen door de bilsiaansche argumenten; wat hem er toe
bracht, hoopt hij later mede te deelen.

1 \') Novus et genuinus hominis brutique animalis exortus. Atithore Anthonio Evcrardi,
Medioburgensi, Doctore medico-practico. Medioburgi. 1661.

2 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 32. p. 112. 13/23 Mei 1661.
Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep.\'23. p. 84. 11 Juni 1661.
Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 92. p. 396. 6 Juli 1661.

3 ^J) Th. Bartholini. Dissertatie» anatomica de \' hepate defuncto, novis Bilsianoruni
observationibus opposita. Hafniae 1660. Opgenomen in: Th. Bartholini. Opuscula
\'lova Anatomica de Lacteis Thoracicis et Lymphaticis Vasis. Hafniae. 1670. p. 549.

4 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 33. p. 119. 18 Mei. 1661.

5 ⁶) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 34. p. 120-125, 12 Aug. 1661.

6 ") Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 97. p. 420 en 423.

7 ) Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. iii. Ep. 81. p. 347.

Het fijnste deel van de chylus gaat naar den ductus thoracicus, het
grover gedeelte naar de poortader.¹)

Steno²) verwierp de door De Bils uitgesproken meening, dat
het speeksel een product van de centrifugaal stroomende lymphe zou
zijn (p. 24.) Hij wijst weer eens op de waarde der ligaturen, welke
de richting van den lymphstroom bewijzen, (p. 41-43.) verder op de
kleppen der lymphvaten, wier aanwezigheid daaruit blijkt, dat het
lastig is in de eene en makkelijk in de andere richting op te spuiten,
(p. 45-47.)

Bij afbinding van den ductus thoracicus treedt chylusstuwing op,
welke chylus men nu tot in de liesklieren kan vinden.

Door ÉVERHARD zijn slechts watervaten gezien, (p. 49-51.)

Het experiment van De bils over de afbinding der mesenteriale
slagaderen beproefde hij en hij slaagde er niet in chylus in de aderen
te vinden. Hij ontkent niet, dat de chylus door de bloedvaten zou
kunnen worden opgenomen, doch heeft nog geen overtuigend experi-
ment gezien, (p. GO-63.)

Nogmaals wordt de speekselsecretie besproken, (p. G9-71.)

deusing³) antwoordde eindelijk in het najaar van 1662 op het
geschrift van Bartholinus, echter zonder nieuwe wetenschappelijke
argumenten aan te voeren.

EVERAERTS⁴) kwam in 1662 met een nieuw argument ten bewijze
van de voornaamheid der leverfunctie. In een te Middelburg in
Februari geboren monstrum ontbraken hersenen en borstingewanden,
een groote lever was aanwezig met aan weerszijden holtes, waaruit
bloedvaten hun oorsprong namen. De lever had hier dus een bloed-
vormende functie.

Bartholinus schreef aan Deusing⁵) en Martin Bogdan⁰), dat
in het Middelburgsche monstrum de holtes der lever van het hart af-
komstig waren.

STENO⁷) berichtte 26 Augustus 1662, dat bij zijn proeven op konijnen
niets was te vinden van den chylusstroom naar de peripherie.

Bartholinus deelde aan J. Th. Schenck^s) te Jena, Borrichius⁹)
en Martin bogdan¹⁰) mede, dat jac. Henri Paulli had gevonden,

Ep. 12. p. 45. 22 Augustus 1662.
Ep. 26. p. 105

Ep. 29. p. 121. 4 Maart 1663.
Ep. 52. p. 283. 7 April 1663.
Ep. 57. p. 312. 6 Maart 1663.

1 \') Kort begrijp der Ontleed- eil Heelkonst van Johannes van Home, vertaald door
Q. van Vissendiep. Leyden. 1669. p. 23, 29.

Johannes van Home. Microcosmus sen Brevis Mamiductio ad Historiam Corporis
Humani in gratiam discipulorum, etc. Lugduni Batavoruni. 1663. p. 30, 39.

2 ) Nicolai Stenonis. Observationes anatomicae qnibus varia oris, oculoruin et
narium vasa describuntur, noviqne salivae, lacrymarum et muci fontes deteguntur,
et Novum Nobilissimi Bilsii. De lympliae motu et usu commentum, examinatur et
rejicitur. Lugduni Batavorum. 1662.

3 ) Antonii Deusingii. Disquisitio ulterior de chyli motu et officio liepatis.
Groningae. 1662.

4 ) Lux e tenebris affulsa, ex viscerum monstrosi Partus enucleatione; propositaq.

5 ab Anthonio Everardi, Medioburgensi. Doctore Medico-Practico. Medioburgi. 1662.

dat het BiLSlAANSCHE Iabyrinth er heel anders uitzag dan De Bils
meende. Het werd gevormd door een vaak wisselende splitsing van
den ductus thoracicus en de samenkomst met de halslymphvaten.

SWAMMERDAM¹) bewaarde een dergelijk praeparaat.

DEUSINGS collega eyssonius²) blijkt ook tegen de BiLSlAANSCHE
opvattingen te zijn geweest, hij spreekt over de bedriegelijke experi-
menten van De Bils.

De Leuvensche hoogleeraar Plemp³) beschrijft uitvoerig den door
De bils verwekten strijd (p. 156-162), en is van meening, dat het
grootste deel van de chylus door de venae meseraicae gaat, daar de
ductus thoracicus te nauw is.

Dat de openingen der aderen in het darmlumen niet te zien zijn,
zegt niets, die der chylusvaten zijn immers ook niet te vinden.

Aan den centrifugalen loop der lymphe gelooft hij voorloopig nog
niet. (p. 162.)

De Harlinger medicus Bernhard Swalve⁴) was het oneens met
De BILS over. de chylusopname, nooit had hij chylus in de mesen-
teriale aderen gezien en het experiment van de BILS was niet be-
wijzend, daar door de heftige kwelling van den hond diens natuur
veranderde.

Nicolaas Steno⁵) verzekerde nogmaals in 1664, dat De Bils\' wrong
niets anders was dan een samenstel van lymphvaten, zoo gevormd
door de doortreding van bloedvaten en zenuwen.

jac. henri paulli⁶) publiceerde eveneens het reeds door bartho-
linus medegedeelde; ook in de quaestie der chylusopname is hij een
tegenstander van De bils. Deze toch had de kleppen der lymphvaten
over het hoofd gezien, doordat hij deze vaten te sterk opspoot,
waardoor kleppen geforceerd werden, (p. 82.)

Jo. JAC. WEPFER, medicus te Schaffhausen, aarzelde nog eenigszins
de leer der overgang van alle chylus in de chylusvaten te aanvaarden,
daar de ductus thoracicus zoo nauw is. (p. 95.) Een argument er
voor echter zag hij in door hem waargenomen haemorrhoïden, welke
niet bloedden, hetgeen toch zeker wel geschied zou zijn, als de aderen
open monden naar den darm hadden, (p. 94.)

Deusing⁷) reageerde op het geschrift van paulli met veel
woorden en weinig argumenten.

RiCHARD LOWER⁸) kwam in hetzelfde jaar de opvatting steunen,
welke aan de lever de bloedvormende functie ontnam. Bij dichtdrukken
der borstbuis trad geen ontlediging der chylusvaten op.

1 \') Th. Bartholini. Epist. medicin. Cent. IV. Ep. 76. p. 393. 12 Mei 1663.

2 ) „ „ „ „ „ „ Ep. 83. p. 421. 4 Juli 1663.

3 ) Vopisci Fortunati Pletnpii. Fundamenta medicinae. Editio quarta. Lovanii 1664.

4 "\') Bernhardi Swalve. Querelae et Opprobia Ventriculi. Amstelodami. 1664. p. 67, 68.

5 ) Nicolai Stenonis. De Musculis et Glandulis observationum specimen. Hafniae.
Anno 1664. p. 38 en 39.

6 ) Jac. Henri Paulli. 1. c. Caput. VI. p. 58. Caput. V. p. 40.

7 Ant. Deusingii. Examen anatomiae Bilsianae. Groning. 1665.

8 ) Diatribae Thomae Willisii. Med. Doet. et Prof. Oxon. De Febribus Vindicatio,
Authore Richardo Lower. Amst. 1660. p. 44, 52.

Thomas CORNELIS Consentinus¹) kwam in 1666 evenals De Bils
en van Horne tot de conclusie, dat een groot deel van de chylus via
de mesenteriale venen de lever bereikt.

De sanguinificatie is niet aan een bepaald orgaan gebonden. De
voeding der weefsels geschiedt door het niet gekleurde bestanddeel
van het bloed.

BARTHOLINUS²) kwam in 1666 nogmaals op de leverquaestie terug
in een antwoord op DEUSINGS Disquisitio ulterior.

De wetenschappelijke argumenten, hierin voorkomend, zijn dezelfde
als in zijn geschrift van 166L. Natuurlijk worden de vondsten van
Everhard, Steno, Paulli enz. ook besproken, (p. 676-687.)

Ook de argumenten van thomas cornelius consentinus wor-
den weerlegd. De chylusvaten bij vogels zijn zoo klein, dat we ze
niet kunnen zien; bij vette menschen zijn ze verborgen tusschen het
vet, evenals de nieren, (p. 688.)

bartholinus gelooft echter wel, dat er chylusvaten naar den uterus
en de mammae loopen, zooals pecquet, De blls, deusing en
schenck dit gevonden hadden, (p. 714, 715.)

SWAMMERDAM³) ontdekte 19 Juni 1664 te Saumur in Frankrijk de
klepvliezen der Iymphvaten.

Onafhankelijk van swammerdam vond ruysch⁴) omstreeks den-
zelfden tijd deze kleppen en hij haastte zich deze aan De Bils te
toonen, die het bestaan er van ontkend had.

De blls beweerde toen, dat de kleppen hem reeds lang bekend
waren, doch dat hij dit geheim had gehouden als meer dingen. Zoo
was hij het niet eens met zijn eigen bewering, dat de dauw, uit den
ductus thoracicus, niet kon stollen, (p. 6.)

RUYSCH ontkende verder de chylusopname in de mesenteriale
aderen, (p. 23.)

De Engelsche medicus needham⁵) kwam in 1667 tegen de uit-
komsten van everhard op. De door hem beschreven vaten zijn,
zooals uit afbinding blijkt, Iymphvaten met centripetale vochtbeweging.

1 ^]) Thomne Cornelii Consentini. Progymnasmata physica. 1666.

2 ) Thomae BürtholinL Concertatio de hepatis exautorati desperata causa.
Hafniae 1666.

Opgenomen in Thomae Bartholini. Opuscula nova Anatomica etc. p. 615. Op
p. 654 wijdt Bartholinus eenige woorden aan den juist overleden Deusing.

3 ) Johan Swammerdami. Tractatus physico-anatomicus medicus de Respiratione
Usuque pulmonum. Lugduni Batavorum. 1679. p. 90.

Reeds Rudbeck en Bartholinus waren in 1652-\'53 overtuigd van het bestaan dezer
kleppen; de regelmatige insnoeringen en de weerstand bij het in de verkeerde rich-
ting opspuiten wezen er op. H. van Moinichen bood in 1660 De Bils aan dit te
toonen. Deze ging er niet op in.

4 ) F. Ruyschii. Dilucidatio Valvularum in vasis lymphaticis Hagae Comit. 1665.
Nederlandsche vertaling in: Alle de ontleed-, genees- en heelkundige Werken van
Fredrih Ruysch. Amsterdam. 1744. Deel I. p. 3.

Een vertaling van dit werkje door G. Bidloo, zooals o.a. Fokker aangeeft, hebben wij
niet kunnen ontdekken.

5 ) Disquisitio anatomica de formato foetu. Authore Gualtero Needham. m. D.
Londini. 1667. caput I.

Needham vermeldt reeds het later genoemde experiment van
Lower, hetwelk moest bewijzen, dat alle chylus door de chylvaten
wordt opgenomen, (p. 12.)

Alle voedsel voor den foetus wordt er door het bloed heenge-
bracht. (p. 13.)

De le Boe Sylvius¹) sprak zich in 1G67 nogmaals uit voor de
opvatting, dat alle chylus den ductus thoracicus passeert,

De Bils²) bleef toch vasthouden aan zijn theorie over den centrifu-
galen loop der vochten. Hij beweerde nu, dat de lymphvaten een
.dubbele wand bezitten, waartusschen ontelbare vaatjes loopen, op
boommos gelijkend. Deze laatste zijn de eigenlijke watervaten, be-
zitten geen kleppen en voeren de ros of lymphe van het centrum
naar de peripherie. De binnenste buis, fermentvat genoemd, bevat
kleppen en voert het fermentum, dat door klieren wordt gezuiverd,
naar het bloed, tot welks voeding en fermentatie het dient. De ductus
roriferi komen ook voor in de wanden der bloedvaten en in de
vliezen, (p. 6-9.),

De Bils meent, dat de anatomen veel moeite zullen hebben den
waren bouw der lymphvaten te ontdekken, ze hebben ook al negen
jaar gezweet om het geloochende receptaculum tortuosum (de wrong) te
^v»nden. (p. 15.)

Dat De Bils werkelijk de kleppen in de lymphvaten kende, voor
Röysch ze hem toonde, is zeer twijfelachtig. Wel beweert hij, dat
Van Gutschoven, na op 10 April 1664 kennis te hebben genomen
van zijn 19 October 1661 te Rotterdam verzegeld geheim, verklaarde,
gemakkelijk te kunnen nagaan, hoe de vochten van binnen naar
buiten en van buiten naar binnen stroomen. (p. 31.)

In de Responsio vindt men de briefwisseling tusschen De Bils en
Tobias andre/«e over deze dupliciteit der vaten.³)

Richard Lower⁴) kwam in 1669 met een experiment voor den
dat moest bewijzen, dat alle chylus door den ductus thoracicus
stroomt. Kneep hij namelijk bij een hond de borstbuis stuk, zoodat
alle chylus in de pleuraholte stroomde, dan verhongerde (!) het beest,
ondanks overvloedig voedsel binnen enkele dagen; in de rechter-
P\'euraholte vond hij twee pond chylus. (p. 234.) Dus werd geen
voedsel door de mesenteriale aderen opgenomen. De controleproef,
of een hond ook sterft, wanneer hij geen septische operatie onder-
gaat, doch drie dagen geen voedsel krijgt, bleef achterwege.
Dit

is wel weer een fraai voorbeeld van een wetenschappelijken
gedachtengang.

_R \') Fraticisei de le Boe Sylvii. Praxeos medicae Idea nova. Liber primus. Lugduni
"atavorum. 1667. caput 17.

²) Responsio Ludovici de Bils etc. 1668.

_f³) Zie ook Philosophical Transactions Vol. III. 1668. p. 791 en 792. An Extract
r \' ^a Letter, Iately written bij Monsieur Lowys de Bils to D. Tobias Andreae, Pro-
essor of Physick and Philosophy at Duysborgh on the Rhyn; touching the true
^use of te Lyniphatick-Vessels, etc.

.⁴) Richardi Lower, M. D. Tractatus de corde item de Motu, Colore et Transfu-
i?^ne Sanguinis, et de Chyli in eum transitu: ut et de Venae Sectione. His accedit
,,ssertatio de Origine Catarrhi. Londini. 1669. caput. V. p. 217-246. (editio sexta
^Ll\'gduni Batavorum. 1728.)

Bij een andere proef drukte hij den ductus thoracicus, na den
maaltijd, gedurende een uur dicht. Een stuwing trad nu in het ge-
heele chylvatstelsel op en zelfs drong er chylus in vele lymphvaten
door. Hierdoor wordt het begrijpelijk, vertelt LOWER, hoe DE BlLS
en zijn aanhangers tot hun opvatting van den centrifugalen loop der
dauw kwamen, (p. 238.)

Bij luchtopblazing van een darmlis trad geen lucht in de chylvaten.
(p. 226.) De giststof in de maag komt uit het bloed, niet uit de milt.
(p. 222.)

De proef van De blls, welke chylusopname in de bloedvaten zou
bewijzen, lukte lower nooit. (p. 237.)

De melk wordt in de borsten uitgescheiden door het bloed.

swammerdam¹) kwam in 1670 op voor de bloedmakende functie
der lever; dit hoopte hij later te bewijzen.

In het jaarverslag der Duitsche Academia Naturae Curiosorum
1670²) komt een stuk voor van HERTODI, waarin de opvatting ver-
dedigd wordt, dat bij zwangere vrouwen, van den ductus thoracicus
uit een chylusstroom naar uterus en borsten aanwezig is.

KERCKRING³) acht de weerlegging van De BlLS\' theorieën onnoodig.

REINIER DE Graaf⁴) liet alle chylus naar den ductus thoracicus
gaan.

Ook de Utrechtsche hoogleeraar ijsbrand van dlemerbroeck⁵)
ontkende de opname van chylus door de bloedvaten; tusschen het
bloed in de mesenteriale aderen en dat van andere venen was het
hem en Steno onmogelijk verschil te vinden; het vocht, dat De blls
vindt bij de afbinding der mesenteriale slagaderen, is zuiver bloed. (p. 53.)

Het labyrinth van De BlLS heeft VAN DlEMERBROECK verschillende
malen gezien ; het bestaat echter uit lymphvaten met een centripetalen
lymphstroom. Wel neemt hij aan, dat zelden chylus naar de blaas
stroomt en normaliter naar den uterus bij zwangeren en naar de borst
bij zoogenden.⁶) (p. 51, 53.)

De theorie van den centrifugalen loop der lymphe wordt vernietigd
door het aantoonen der kleppen in de lymphvaten en door de on-
derbindingsproeven. Hij vertelt hier, dat zijn collega regjus het
wel met De blls eens was. (p. 52, 58, 61.)

Dat swammerdam chylus waarnam in de mesenteriale vaten en
in de vena cava, acht hij onmogelijk.

1 !) Johannis Swammerdami, M. D. Miraculum Naturae Sive Uteri Muliebris Fabrica

2 notis in D. Joh. van Home prodomum illustrata, et tabulis. Lugd. Batav. 1670. p. 40
(Edit. 1679.)

3 ) Miscellanea Curiosa medico-physica Academiae Naturae Curiosorum. Lipsiae
1670. Observatio VI D. Johan Ferdinandi Herlodi à Totenfeld. De Lactis in Mammis
Generatione, et Ulcere mammarum.

³) Theodori Kerckringii. Spicilegium Anatomicum. Amstelodami. 1679. p. 71,173.

4 ) Tractatus anatomico-medicus de succi pancreatici natura et usu. Authore Regnero

5 de Graaf. Lugd. Batav. 1671. p. 124.

De door De Bils gevonden digesliefijden van verschillende voed-
selsoorlen acht hij zeer onzeker en wisselend en daarom van geen
practische beteekenis. (p. 28.)

De Engelsche anatoom Glisson¹) sprak zich in 1676 ook uit voor
de opvatting, dat alle chylus door de chylusvaten wordt opgenomen.

Caspar bartholinus²), de zoon van thomas, kwam in hetzelfde
jaar op tegen de opvatting van swammerdam over de lever. Hij
was het eens met de begrafenis van de lever door zijn vader.

Martin Lister³) bewees den overgang van chylus in de chylvaten,
doordat hij kleuring der melkvaten zag optreden na injectie van een
indigo-tinctuur in den darm van een hond.

swammerdam⁴) beklaagde zich over het optreden van caspar
bartholinus, die woedend was, daar swammerdam hem zijn ge-
heimen niet mededeelde. swammerdam had nog geen voldoende
experimenten gedaan om de bloedmakende functie der lever te be-
wijzen (p. 675.); het ontbreken der chylusvaten bij kikkers wees er
wel op. (p. 830.)

Cornelis van de voorde⁵), die zich in 1658 zoo enthusiast over
De Bils uitgelaten had, schijnt later bekeerd te zijn. Alle chylus gaat door
den ductus thoracicus, (p. 93-101) de duplicatuur der vaten wordt niet
aangenomen, (p. 95) de speekselbuizen onder de tong zijn waarschijn-
lijk echter wel takken van De Bils\' dauwvoerder, (p. 181.)

Frans van den Zijpe⁶) is het over de chylusopname met De Bils
oneens (p. 42, 43); takjes van den ductus thoracicus loopen naar de
niammae, (p. 50) echter niet naar de nieren en uterus (p. 83, 194.)
^e lymphstroom is centripetaal, (p. 76, 77.)

Ook drelincourt⁷), hoogleeraar te Leiden, liet alle chylus door
den ductus thoracicus stroomen.

Evenzoo stephanus blancardus⁸).

De Leidsche hoogleeraar craanen\'\') gaat De Bils\' experimenten

til ^ ï^ractatlIS Ventriculo et Intestinis, cui praemittitur alius de partibus continen-
ous in genere et in specie de iis Abdominis. Auth. Francisco Glissonio M. D. etc.
Londini. 1676. cap. 21 p. 344-353.

tl \\ Gaspari Bartholini, Thomae fiIii. Diapliragmatis structura nova, una cum nie-
uiodo praeparandi Viscera etc. Parish\'s 1676.
^s) Philosophical Transactions 1683. p. 6.
P Johannis Swammerdam. Bijbel der Natuur. 1737.

") Cornelis van de Voorde. Nieuw Lichtende Fakkel der Chirurgie, uitgegeven
"oor A. de Heyde. Middelburg. 1680.

hal ^{P 145} ^eelt ^v- d- Voorde mede, dat volgens De Bils bij iederen hartslag een

j,^Ve scrupel bloed wordt voortgedreven,
tai? ^^ranc- Zypaei in alma Universit. Lovaniensi Medicinae licent. Et Anatomiae
_Va ^s!^ne> quam cum Sanguinis effusione ad normam magni Bilsii Professons Regii

cantiariun ordinarii. Fundamenta medicinae physico-anatomica. Bruxellis. 1683.
ori ! Cnroli Drelincnrtii. Expérimenta anatomica ab Vivorum Sectionibus petita,
sec. Lugd. Batav. 1684. p. 47-50.
p Steph Blancardi. Anatomia reformata. Lugd. Batav. 1688. I p. 46, II p. 36.
o ) Theodori Craanen. Tractatus physico-medicus de Homine, edente Theodora
schoon. M. D. Lugd. Batav. 1689.

na, doch het is in niets met hem eens. (p. 119-125, 252.) Alleen bij
voedingsclysmata acht hij opneming van voedingsstoffen in de bloed-
vaten mogelijk, (p. 95.)

ANTON NUCK¹) schreef in 1691, dat de wand der lymphvaten uit
twee lagen bestaat, vvaarlusschen echter geen ruimte aanwezig is. (p. 43.)

Door opspuitingsproeven bewees NUCK, dat er geen communicatie
bestaat tusschen den ductus thoracicus en de uitvoergangen der
melkklieren ; opspuiting der de klieren verzorgende arterien deed vocht
uit de tepels stroomen, weshalve hij concludeerde, dat er directe
samenhang tusschen arteriën en melkgangen bestaat, (p. 39.)

verdue²) laat nog alle chylus naar den ductus thoracicus gaan,
al geeft hij uit den aard der zaak geen enkel steekhoudend bewijs.
De proef van De bies, die den chylusovergang in het bloed moest
bewijzen, wordt afgewezen.

RUYSCH³), die aanvankelijk den overgang van chylus in de bloed-
vaten ontkende, veranderde later van meening. Bij oude menschen
schrompelden de klieren van het mesenterium, zoodat geen chylus
meer door de chylusvaten kon passeeren.

boerhaave⁴) roemt De bils\' beschrijving der borstlymphvaten doch
kan zich natuurlijk niet met zijn physiologische denkbeelden vereenigen.

Uit De BILS\' testament blijkt, dat hij tot zijn dood overtuigd is
geweest van de juistheid zijner theorie. Hij beschrijft hierin, op welke
wijze de wrong, de dauw- en fermentvoerders het beste kunnen wor-
den gezien door de vochten in de gevulde vaten te doen stollen.

Typisch is het experiment met den zevenden hond, waar hij den
korteren weg⁵) van het gedronken water naar de nieren, dien velen
vermoed en gezocht hadden, gevonden meent te hebben, n.I. in de
„mostelicke deelen van de emulgent aders en arterien".

De proef, welke opname van chylus in de mesenteriale aderen
moest bewijzen, n.1. afbinding der mesenteriale slagaderen, vindt men
nu, aangevuld met afbinding der vena portae, terug. Toch vond hij
nu de aderen gevuld. De bils houdt hier geen rekening met de
verbindingen met het veneuse gebied der vena cava en met het afsterven

1 \') Adenographia curiosa et uteri foeminei anatome nova, cum epistola deinventis
novis. Authore Antonio Nuck. M. D. Lugd. Bat. 1691.

2 ) J. B. Verdue. De Pusage des parties, traité physiologique. Tome premier.
Seconde édition. Paris. 1711.

3 ) Fredrik Ruysch. Alle de werken enz. Tweede tiental van Aantekeningen
No. 7 p. 1012, Derde . Tiental No. 7 p. 1073.

4 ) Hermanni Bocrhaavi. Methodus discendi Medicinam. Venetii. 1727. p. 300, 301.
⁶) O.a. Bartholinus en Pecquet. De laatste . meende in 1667 een communicatie

5 met de linker niervene, in 1672 met beide niervenen en lumbaalvenen te ontdekken.
(Journal des Savants 1667. p. 107, 1672.) Walter Needharn kwam hier tegen op;
bij afbinding van den ductus thoracicus bij den hals, eenige uren na den maaltijd,
vond geen ontlediging van de cisterna chyli plaats. (Philosophical Transactions 1672.
p. 5007.) Zie verder de proef in de Philosophical Transactions 1670. p. 2083 en
1671. p. 2149, waarbij na afbinding der ureteren toch weer vulling der blaas optrad,
zoodat hier aan een verbinding tusschen ductus thoracicus en blaas gedacht werd.

van den darmwand, zoodat deze proef ook geen bewijskracht heeft voor
zijn wel juiste onderstelling, dat een deel der voedselbestanddeelen
in de^mesenteriale aderen wordt opgenomen.

We zouden de literatuur-opgaven over de quaestie der voedsel-
absorptie¹) nog lang kunnen voortzetten, doch zullen ons beperken
tot een zeer kort overzicht.

In de 18e en 19e eeuw werd de opvatting, dat alle chylus in de
chylusvaten wordt opgenomen, het meest gehuldigd. Slechts weinigen
deelen De Bils\' opvattingen, hun argumenten zijn dan ook zwak.

Die van den grooten VON HALLER²) zijn: 1°. bij opspuiten van de
mesenteriale aderen in een cadaver treedt vocht in het darmlumen;
2°. bij oude lieden zijn de chylusvaten verstopt (RUYSCH)³); 3°. vogels
bezitten geen chylusvaten; 4°. snelle urineloozing na vochtopname;
5°. de chylusvaten zijn te nauw om alle chylus te laten passeeren;
6°. chylus is te zien in de aderen.

SöMMERLlNG⁴), die een Duitsche uitgave van VON HALLER be-
werkte, had natuurlijk weinig moeite deze argumenten te weerleggen.

Hunter⁵) en andere, meest Engelsche, onderzoekers toch hadden
gezien, dat bij inbrenging van een indigoblauw-oplossing in het darm-
lumen, de melkvaten wel, de bloedvaten niet zich blauw kleurden.
Bij het experiment van De BILS zagen ze geen chylusopname in de
aderen, terwijl bij lagere dieren wel chylusvaten aanwezig waren.

Eerst na 1870 werd door de school van LUDWIO⁶) op indirecte
wijze aangetoond, dat het grootste deel der voedingstoffen door het
veneuze systeem naar de lever gevoerd wordt. Qualitatief en quanti-
tatief onderzoek van, uit een ductus thoracicus fistel loopende, chylus
bewees dit. Onderzoek van het veneuze bloed gaf veel minder
resultaat.

De Bils\' experiment heeft voor ons geen bewijzende kracht, daar
de, door de uitschakeling van den bloedsomloop, beginnende afsterving
van den darmwand, het trekken van physiologische conclusies gewaagd
maakt. Echter is het voor zijn tijd zeker ingenieus.

De witte strepen, door SWAMMERDAM gezien in het bloed van
het poortadersysteem, zijn ook niet bewijzend, daar deze gedurende
de digestie in al het bloed voorkomen.

De langzame chylusstroom in den ductus thoracicus maakt het echter
onbegrijpelijk, dat hierover niet eerder quantitatieve onderzoekingen
gedaan zijn.

\') Geheel volledig zijn ze niet, hun weinig boeiende opsomming geeft, dunkt ons,
genoeg bewijzen voor den grooten invloed van De Bils op de medische wereld.

²) Elementa Physiologiae Corporis Humani. Auctore Alberto v. Hallcr. Tomus
^Septimus. Lugduni Batavorum. 1765. p. 63.

³) Wel komt er nog chylus in den ductus thoracicus, maar langs een anderen weg.

⁴) Alberto von Haller. Grundrisz der Physiologie für Vorlesungen durch Herm
Hofrath Söinmerling. Berlin. 1788.

⁵) J. Hunter. Med. Comment. 1.

L. Lueiani. Physiologie des Menschen. ii. Jena. 1906.

De Bils\' leer van den centrifugalen vochtstroom leefde niet lang, al vindt
men zelfs soortgelijke ideeën nog gehuldigd in een in 1825 bekroond
antwoord op een prijsvraag der Académie des Sciences te Parijs
(de groote Cuvier was lid der jury).¹)

Deze theorie moeten we De Bils niet te zeer kwalijk nemen; door
zijn, voor dien tijd, goed onderzoek der lymphvaten²) kwam hij, de
niet gestudeerde, met zijn tweede rangs aanhangers tot deze dwaalleer.

Als men nagaat, welke onzinnigheden door de grootste geleerden
uit die dagen werden verkondigd, dan wordt men wel wat zachter
in zijn oordeel.

De Bils\' theorie is niet veel dwazer dan die van het voedende
zenuwsap, vooral door Engelsche onderzoekers op den voorgrond
gebracht.

Het feit, dat bij stuwing in het chylvatstelsel ook chylus in de
lymphvaten treedt, maakt De Bils\'vergissing verklaarbaar. VON haller
wees hier ook nog eens op. (A. VON haller Elementa etc. p. 230.)

Ook de gemakkelijke verklaring van groote melk- en speeksel-
secretie maakte deze theorie aanlokkelijk.

Bartholinus\' begrafenis der lever vinden we een grooter fout dan
De bils\' dauwstroom, maar ook daarover moet men niet te streng
oordeelen.

„Denn wo gibt es etwas noch so Haarsträubendes das nicht irgend
ein Mann der Wissenschaft in vollem Glauben für wahr erachtet
und verfochten hätte", schrijft Töply³) terecht.

1 !) Précis de l\'histoire de I\'anatomie par Ad. Burggraeve Oand. 1840. p. 454.

2 ) De Bils wordt nog inet lof vermeld door M. Portal. Remarques sur la structure
du canal thoracique et sur celle du reservoir du chyle. Histoire de l\'Academie royale
des sciences. 1770. Paris 1773. p. 399.

De door De Bils gegeven afbeelding van het einde van den ductus thoracicus
gelijkt werkelijk op een van de vele varianten.

Zie de uitvoerige studie: Das Lymphgefäszsystem des Hundes, von Hermann
Baum. Archiv für wissenschaftliche und praktische Tierheilkunde. Band 64 Supplement.
Berlin. 1918. p. 521.

3 ) Robert Töply. Prager medicinische Wochenschrift 1887. p. 43.

HOOFDSTUK IV.

Verschillende onderwerpen.

I. Gehoorapparaat.

In het voorjaar van 1655 hield De Bils te Sluis een demonstratie
van het gehoorapparaat. Het os petrosum werd door hem, volgens de
naden, in vier deelen gesplitst, waarna de gehoorbeentjes en zenuwen
getoond werden.

Abraham Parent en Laurens Jordaen gaven hiervan een
verslag,¹) gedateerd 12 Maart 1655, voorzien van eenige vrij juiste
afbeeldingen.

In hetzelfde jaar schonk De BILS dit praeparaat aan de Leidsche
Academie. van horne gaf hier weer een attestatie voor af.²)

Later schreef hij nog, dat deze splitsing van het os petrosum zeer
bewonderenswaardig en origineel was, maar alleen mogelijk bij kalveren
en andere jonggeboren schepselen,³) hetgeen zeer begrijpelijk is.

Welke De Bils\' methode geweest is, blijkt nergens.

Het geschrift werd opgenomen in den Latijnschen bundel van G.
Buenio⁴), Diemerbroeck⁵) nam de illustraties over.

//. Monstrum.

In 1659 publiceerde abraham parent⁶) de beschrijving van een,
27 November 1657 buiten Aardenburg geboren, wanschepsel, door
De Bils ontleed.⁷)

Een Latijnsche vertaling verscheen in de Specimina Anatomica van
G. Buenio. (p. 7.)

) Anatomisch Vertoon van het Ghehoor, by den Wel-Edelen Heere, Joncker Louys
F H \'^S\' ^^{eere van} Coppensdamme, Boonem, etc. Aen ons onderschreven gedaen,
i o » ^^ese by-gaende plaetjens den Liefiiebbers ghemeyn ghemaeckt. Te Brugghe,
¹⁸ Martij 1655.

²) Afgedrukt in L. de Bils. Vertoocli van verscheyde eyghene Anatomische Stucken.

³> J. van Home. Waerschouwinge etc. p. 13.

⁴) Generosissimi, Nobilissimi, Expertissimique, Di. Di. Ludovici de Bils a Copens-
«amme, Bonem, etc. Di. Urbis atque Territorii Ardenburgici Praetoris, Specimina
pnatomica, Cum Clariss. Doctissimorumque Virorum Epistolis aliquot et Testimoniis.
•nterprete G. Buenio. Schiedam. Roterodami. 1661. p. 17.

_T\') Isb. de Diemerbroeck. Opera Omnia Medica et Anatomica. Ultrajecti. 1685.
^rabula XV p. 416.

Anatomische Beschrijvinge van een Wanschepsel etc.

\'). B\'i het vermelden van ziektegevallen was men in die tijden gewoon naam en
Positie der patienten mede te deelen; ook hier worden vader en moeder van het mon-
^trum met naam en toenaam genoemd, (p. 9.)

fortunius llcetus¹) nam twee der drie platen over en gaf de
geheele beschrijving.

Blankaart²) deed dit evenzoo. De Lint³) gaf één der afbeeldingen
van den dicephalus tetrabrachyus (door ons overgenomen).

Daar deze beschrijving van een sectie van De Bils de eenige is,
die we bezitten⁴) en daar ze ons eenig idee geeft van de BlLS\' anatomisch
kunnen, laten we ze geheel volgen, (p. 9—12).

Verklaringe van de 3. Plate.

Dese Figure vertoont het Wanschepsel, geopent ende van alle de
inwendige deelen, tot de Ruggraeten toe, gesuyvert. De Letteren ende
strepen aen-wijsende de plaetsen van de inwendige deelen die in de
bovenste holligheden, en in den Buyck bevonden zijn : als-mede het
af-gesneden Borst-been ende de dobbele sleutel-beenderen.

Ao. het Hooft van het Meysken.

AA. het Hooft van het Knechtjen.

NN. de Wijn-braeuwen.

Xo. het Mannelijck Lidt.
X. de Oogen.

1 \') Fortunius Licetus. De monstris, ex recensione Gerardi Blasii. Amstelodami.
1665. Appendix, p. 294-299.

2 ) Steph. Blankaart. Collectanea medico physica etc. 1680. i. p. 71.

3 ) Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde. 1917. II. p. 1607.

4 ) Behalve het sectieverslag van het lichaam van Maria Margaretha van Valckcnisse.

R. het Fundament.

M. den Endel-darm af-gesneden.

6. de Dobbel-sleutel-beenderen.
4. het af-gesneden Borst-been.

Nota: De deelen, welcke hier volgen, met twee gelijcke Letters,
zijn dobbel bevonden, ende werden haer plaetsen in de Figure, aen
weder-zijden, met eenderley Letter aen-gewesen.
D.D. de twee Spysdragers ende de twee Longer-pijpen.

A.A. de twee Wervel-beenderen.

H.H. de twee Middel-schot-vliesen.

Eo. de scheydinge van de twee Rugh-graeten.

B.B. de twee-mael ses Ribben boven.

C.C. de twee-mael twaelf Ribben aen weer-zijden.
E E. de twee Longen.

FF. de twee Herten.
No.No. de twee groote Slagh-aders.
L.L. de\'twee Hol-aders.
G.ü. de twee Herte-sacxkens.
Y. het Middel-rift.

De deelen welcke volgen, zijn bevonden in den Buyck, ende
waren enckel; uyt-genomen datter twee Magen ende dobbel gedarmten
bevonden zijn.

Zo. de Lever.
Z. de Galle-blaes.

L. de Hol ader.

\\V. de Poort-ader.
No. de groote Slagh-ader.
O.O. de twee Magen.
Q.Q. het gedarmte dobbel.
P. de Milt.

K het Maegh en Darm verwarmende Net.

5.S. de Nieren.

I.1. de Water-peesen.
T. de Blaes.

2.2. de Zaet-vaten

3.3. de Clooten.

V. de Lijf Moeder.
M. den Endel-darm.
ö. de Huyt.

7. het Darm-been.

8. het Heyligh-been.

9. de Vrouwe Schamelheyt.

Welck wanschepsel wy, met den Heer LOUIS DE BlLS bevonden
hebben, van dese navolghende ghestaltenisse:

Namentlijck met twee Hoofden en hare Halsen, ontrent een half
vierendeel van malkanderen: waer van het eene Aenghesicht schoon
van ghedaente was, in alles behoorlijck ghestelt; doch het tweede
Aenghesicht was geheel mismaeckt, hebbende twee Ooghen dicht
byeen, in eene ende de selve openinghe daer de Mondt most staen,

sonder Ooghleden, doch twee hairighe Wijnbraeuwen, boven de plaets
daer de Ooghen behoorden te staen. Tusschen de Ooghen en de
Wijnbraeuwen, was een Mannelijck Lidt, van behoorelijcke proportie,
vervolghens de groote des Lichaems.¹) Daer was noch Neuse noch
Mondt, maer onder de Kinne een kleyne openinge. De Hoofden
waren beyde tamelijck ruygh en langh van hair. Voorts hebben wy
bevonden, vier Armen met vier Handen, twee langhst elcke zijde
neder-legghende, twee cruyswijs over malkanderen achter om den
Hals, het eene Handtje rechts, het andere averechts om-ghekeert zijnde.
Het Lichaem was boven van dobbele breete, naer beneden vermin-
derende, tot ontrent de Navel, van waer wy een behoorlijcke breete
bespeurden. Voorts hebben wy ghevonden dry Mammekens, aen
elcke zijde een op de ghewoonelijcke plaetse, en het derde boven
tusschen beyde de Hoofden. Wy bevonden mede een Navel, met een
Navel-strenghe: met Beenen met twee Voetjes, waer van het slincker
Voetje heel krom was; onder was het een Vrouws-persoon; de
lenghte van het Wanschepsel een half elle.

Wat aengaet de innerlijcke ghestaltenisse, den Buyck gheopent
zijnde, hebben wy daerin bevonden een Darm verwarment Net, vast
zijnde aen twee Maghen, met twee Darmen : Een Iegghende aen de
rechter zijde, en was van het Meysken, en een aen de slincker zijde,
en was van het Knechtjen ; den Endel-darm van het Meysken, nam
syn behoorelijcke wegh, naer het Fundament toe: maer den Endel-
darm van het Knechtjen, liep tusschen de Rugh-graet, en deur-boorende
het Middel-rif, liep voorts neffens de Wervel-beenen van de Rugh,
naer het gat dat onder de Kinne stondt. De Spijs-dragers, zoo van
het Knechtjen als van het Meysken, liepen door een en het selve gat
van het Middel-rif, de eene naer de Mondt van het Meysken, de andere
naer het gat dat onder de Kin van het Knechtjen was; al waer den
Spijs-dragher en den Endel-darm, met een dick Vlies, van malkanderen
ghescheyden wierden; soo dat de natuer het selve gat tot twee
diensten gheschapen heeft: te weten om door den Spijs-dragher de
spijs naer de Maghe te senden, en van daer door de Maegh ghepas-
seert zijnde, sijn selven van de vuyligheydt, door het selve gat te
ontlasten. Wy bevonden oock een groote Lever, met haer Poort-ader,
Galle-blaes, en vijf loben ofte sneden : een Milt: twee Nieren, ende
voorts alle de andere deelen van een Vrouws-persoon. In de Borst
bevonden wy twee Herten met hare Herte-sacxkens : en aen weersijden
een Longh, met twee sneden, ende haer Longerpijpen. Uyt de slincker
holligheyt van \'t hart, liep een Tack, van de groote Slagh-ader: soo
van het Meysken als van het Knechtjen, naer beneden ; en soo haest
sy het Middel-rif raeckten, om het selve te deur-booren, menghelden
sy haer in eenen struyck, gaende voort naer beneden.

De Hol-ader, soo van het Knechtjen, als van het Meysken, Ioopende
uyt de rechter holligheydt van \'t Hert, vereenighden haer mede, in
\'t deurbooren van \'t Middel-rif, en gingen voorts met een struyck naer
de Lever. De andere Tacken die naer boven gingen, met de andere
deelen, hadden de ghestalte van een natuerlijck Lichaam. Het Hooft
van het Knechtjen geopent zijnde, saghen wy een dwarsse scheydinge ;

^x) Wel een leuke beschrijving van de cebocephalie.

aen weder-zijden waren weynich Hersenen: in het midden, recht
boven de Zenuwen van de twee Ooghen, vondt men een groote
menighte van Water, doch gheen Water-peesen noch Clooten, noch
Zaet-vaten: maer alleen een Buys in het Mannelijcke Lidt, gaende tot
in de Hersenen, met een Clap-vlies van het Water af-gescheyden, het
welcke, een priemken in \'t Mannelijck Lidt gesteken zijnde; door de
gemelde Buys men dede uyt-vloeyen.

Wat belanght den ydelen Romp, daer in bevonden wy vier Sleutel-
beenderen, ses-en-dertigh Ribben, twee Rugh-graeten, een Hey!igh-been.

De eenige opmerking, die we over dit geschrift vonden is er een
van G. Segerus,¹) dat in de 3e figuur wel de ingewanden hadden
mogen worden geteekend.

\') Th, Bartholini. Epist. Medicin..Cent. III. Ep. 35. p. 127. 4 Juni 1661.

DEEL II.

Het leven van Louis de Bils.

LOUIS DE Bils werd, zooals herhaaldelijk door hem zelf is medege-
deeld,¹) te Amsterdam geboren.

Wanneer dit echter geschied is, hebben we niet kunnen uitmaken.
In de uit dien tijd te Amsterdam aanwezige doopregisters was De Bils
niet te vinden.

Zijn geboortejaar kunnen we echter wel ongeveer bepalen. De Bils²)
deelde in zijn eerste publicatie namelijk mede, dat hij van zijn der-
tiende jaar af de anatomie beoefende en LUDOVICUS DE BOURGOGNE³)
schreef in 1657, dat hij dit reeds twintig jaar deed. De combinatie
van deze beide gegevens levert ons 1624 als geboortejaar.

Bij zijn ondertrouw in 1646 gaf DE BILS als leeftijd 25 jaar op,
waarschijnlijk smokkelde hij hier echter eenige jaren.

Daar 28 Maart 1624 te Rouen⁴) een waarschijnlijk jongere broer
van De bils gedoopt werd, lijkt het ons het meest waarschijnlijk,
dat 1623 het geboortejaar is.

Zooals het ons onmogelijk is te bewijzen, dat De Bils te Am-
sterdam geboren (gedoopt) werd, even onmogelijk is het voor zeker te
zeggen, dat dit niet te Rouen geschiedde.

Vast staat, dat in 1624 te Rouen in het Quartier St. Vincent louis\'
vader charles de bils woonde, gehuwd met suzanne elezine
folet (of noblets?). De doopregisters der Hervormde kerk zijn
echter slechts aanwezig over de jaren 1594—1609,1619—1624, 1631—
1661 enz. Nu bestaat natuurlijk de mogelijkheid, dat louis jonger was
dan zijn in 1624 geboren broeder plerre en dat zijn doopdatum
tusschen 1624 en 1631 valt, waarschijnlijk achten wij dit echter niet.

De Bils was van adel en noemde zich steeds Heer van Coppens-
damme en Bonem. Hoewel door zijn tijdgenooten hieraan nooit is

Ondertrouwacte deel 463 fol. 79 Amsterdam. 13 April 1(>46.
Poorterboek Middelburg. 3 Maart 1654.

L. de Bils. Vertooch van verscheyde eyghene Anatomische Stucken. 1655. (brief
van J. Moerman).
L. de Bils. Kort bericht over de Waarschouwinge etc. 1660. p. 11.
N. Zas. Brief aan den Grooten Th. Bartholinus. 1661. p. 21.
-) L. de Bils. Vertooch etc. (\'brief aan Pie ter Biiysse en brief aan J. Moerman).
^s) L. de Bils. Specimina anatomica etc. p. 24.

⁴) Deze en volgende opgaven uit Rouen danken we aan den Heer N. Weiss,
secretaris van de „Société de l\'histoire du protestantisme français".

getwijfeld, hebben fokker\') en krul²) dit wel gedaan; de laatste
vertelt zelfs, dat deze heerlijkheden op de maan liggen. _

Met weinig moeite konden we constateeren, dat Coppensdarnme )
en Bonem⁴) werkelijk bestaan, ze liggen resp onder Gent eri Brugge,
Coppensdamme in de parochie van Everghem, ressorteerend onde
het leenhof van St. Baefs (St. Bavon) en Bonem in het ambacht
Oostkercke, parochie van St. Cathalina, bu.ten Damme, ressorteerend
onder het leenhof van Brugge.

Over Louis dE Bils\' jeugd konden we weinig\'ontdekken ; hij bracht
ze waarschijnlijk te Rouen door. Behalve in 1624 werd daar in 1630
een broer ANTOINE gedoopt, die 1 October 1638 begraven werd,
12 Januari 1631 is de doopdatum van Marie en 24 Augustus 1633
dïe van Catherine de Bils. De laatste werd 13 December 1651
begraven. Tusschen 1624 en 1630 zijn zeker nog wel enkele kinderen
geboren, waaronder waarschijnlijk juste.

Verdere bewijzen voor De Bils\' verblijf te\' Rouen vindt men bij
van Horne⁵); deze noemt De bils een Fransche Vlaming, dieniet in
staat is een stuk Hollandsch te schrijven.

Sorbière⁶) vertelt in één zijner brieven aan Monsieur de bautru,
gedateerd Parijs 13 Juli 1660: „Monsieur de bils est un gentilhomme
flamand qu\' un certain instinct a porté dès l\'âge de treize ans à la
dissection, et qui s\'y est exercé en son particulier à Rouen, en Fian-
tes et à Rotterdam, où il s\' est retiré."

De opvoeding van LOUIS was niet wetenschappelijk: het Latijn
^was hij zelfs niet machtig.⁷) Vermoedelijk was zijn vader koopman en
werd De Bils evenals zijn broeders PIERRE en JUSTE ook voor koopman
opgeleid.

Wat kan De Bils er toe gebracht hebben reeds op dertienjarigen
\'eeftijd de anatomie te beoefenen? De beroemdheden jean riolanjr.
^en Thomas Bartholinus deden dit weliswaar ook reeds als kind,
^maar zij waren zonen van geneeskundigen.

_r \') Dr. A. A. Fokker. Louis de Bils en zijn tijd. Nederlandsch Tijdschrift voor

Geneeskunde. 1865.

j) Dr. R. Krul. Louis de Bils. Een negende singulier. De Tijdspiegel. 1898. II. p. 383.
1885 Cor nel is Solingen. Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde.

p\') Protocol van den notaris Léonard van Zijl. Rotterdam, deel 8. acte 543.16 Juni 1660
«-»acte 549. 21 October 1660.

n coutumes des Pays et Comté de Flandre. Quartier de Oand. Tome VII par D.
enen Bruxelles. 1904. p. 89-90.
] Protocol van den notaris Léonard van Zijl. Rotterdam, deel 8. acte 531. 12 Juli 1659.
_K i rotocol van den notaris W. Guldemont. \'s Gravenhage. No. 609. fol. 81. 25 Maart 1668.
«vaart No. 1340. Rijksarchiefdepót, Middelburg.

Bot\' ^llllodts van Severen. Coutumes des Pays et Comté de Flandre. Coutume du
achterl ^ ^Bruges\' ^Bn,xelIes- ¹⁸⁸⁵- ^T- P- ⁷⁴- ^{Bonem is ee}» hoofdleen met vijf

S\\ f

\' J- ^van Horne. VVaerschouwinge. p. 15.

) P. J. Blok. I c. p. 57.

\' de Bils. Vertooch etc. brief aan Pieter Buysse.

Misschien geschiedde dit door den invloed van een familielid en we
denken hier aan zijn oom JOOS de BlLS, wonende te Gent,¹) de
plaats, waar de familie De BlLS waarschijnlijk thuis hoorde.

In 1607 werden namelijk te Genève als student ingeschreven JODO-
CUS en LUDOVICUS DE BlLS, Gandavenses Flandri.

Deze JODOCUS of JOOS heeft zich het lot van LOUIS DE BlLS zeer
aangetrokken, in 1632 schonk hij hem het leengoed Bonem, „simulaet
belast met 4000 guldens."²) Is deze JOOS medicus geweest, dan is
het geheim opgelost. Tot onzen spijt hebben we dit niet kunnen
uitmaken.

In een pamflet³) vonden wij vermeld, dat De BlLS te Rouen lichaams-
deelen van geëxecuteerden roofde, teneinde aan zijn anatomische nei-
gingen te kunnen gevolg geven. Tweemaal werd hij betrapt en „als
een Toovenaar of galgroover aangetast, hetwelk zijn vader wel ses
of zevenduisend gulden gekost heeft".

Op zijn zestiende jaar zou De BlLS van den Koning van Frankrijk
consent hebben verkregen tot het bekomen van lichamen van ter dood
gebrachten.

Wanneer De BlLS voor het eerst naar Holland ging, is ons onbekend.

In het voorjaar van 1646 vestigde hij zich te Amsterdam. In het
Iidmatenregister der Waalsche Gemeente van die stad staat aangegeven:
„louis de Bilz a produict sur tesmoignage de Rouen du 15 janvier
1646, approuvé le 1 juin suivant".

Eenige maanden later trad hij in het huwelijk met elisabeth van
Peene. De ondertrouw had te Amsterdam plaats, de acte⁴) vermeldt:
„13 April 1646. lowys de biels van A oud 25 jaar wonende op de
fluweelen burgwal⁵) vertoonende een brief van consent en lysbet van
peen van A oud 26 jaar de moeder siekelijk, wonende in de Nes.
(get.) louis de Bils. elisabeth van peenen." Terzijde staat: „De
geboden zijn in de Walsche Kerke gegaan sonder verhindering W.K.
Deze personen zijn den 2 Mei 1646 tot \'s Gravesande getrout door
jacobus Swalmius, predicant aldaar."

Te \'s Gravesande konden we het huwelijk niet nagaan, aangezien
het huwelijksregister aldaar eerst met 1653 begint. jacobus swal-
mius was er predikant van 1634 tot zijn emeritaat in 1687.

Bij dit huwelijk gaf De BlLS zich waarschijnlijk te oud en zijn bruid
te jong op, hetgeen toen usance was, wanneer de vrouw ouder was
dan de man. In 1669 berichtte elisabeth van peene namelijk, dat
ze bijna zestig jaar oud was.⁰)

1 ) Het mocht ons niet gelukken uit Gent inlichtingen te krijgen over de familie
De Bils.

2 ) Inventariale memorie van alle de stucken ende documenten, proces te Aar-
denburg 1654-55. Rijksarchief-depót Middelburg.

3 ) De tweede Amsterdamsche Buuren-Kout, Handelende van verscheide aanmer-
kens-weerdige Zaken door H. van V. In Middelburg bi] Jan Effenddenweg. Anno 1661. p. 40.

4 ) Deel 463 fol. 79. Gemeente-archief Amsterdam.

5 ) De tegenwoordige Oudezijdsvoorburgwal.

Nog in hetzelfde jaar trok het echtpaar naar Frankrijk. In het
Registre des Sortants van de Waalsche gemeente te Amsterdam vindt
men: „13 octobre 1646, louis de blls pour retourner en france."

Den 22 Octobre d.a.v. passeerde De Bils te \'s-Gravenhage een
testament voor notaris P. VAN groenevelt, waarin hij zijn vrouw
benoemde tot eenige en universeele erfgename en tot voogdes over
de kinderen, zoo die geboren mochten worden.¹)

Als woonplaats gaf De Bils bij deze gelegenheid Engeland op,
wat vermoedelijk er op wijst, dat hij via Engeland naar Frankrijk ging,
daar de passage door de Zuidelijke Nederlanden wegens den heer-
schenden oorlogstoestand wel bezwaarlijk zal zijn geweest en buiten-
dien de zeereis wel prettiger was.

Lang bleven zij niet in Frankrijk: 31 Maart 1647 werd hun zoon
pleter karel te Amsterdam gedoopt.²)

Te Amsterdam maakte De Bils kennis met De le Boe sylvius
^en barbette; - hun anatomische besprekingen vlotten niet bijzonder,
daar De Bils de officiëele benamingen niet kende, doch er een eigen
nomenclatuur op na hield.³)

Spoedig hierop vestigde De blls zich te sluis.⁴) Dit blijkt wel
uit de geboorte en het overlijden van een aantal kinderen. In het
doopboek te Sluis komen voor: 25 November 1648 cornelïa, 27
Augustus 1651 johanna, 5 Augustus 1654 Jean Anthoine, 23
Januari 1656 isabella lucretia. Als begraven in de kerk te Sluis
worden genoemd: 13 December 1648 cornelia, 17 September 1652
een ongedoopt kind, 19 Augustus 1654 jean anthoine, 20 Augustus
1656 isabella lucretia.

Ook De bils\' schoonmoeder ging waarschijnlijk te Sluis wonen:
16 December 1652 werd daar begraven Jonckvrouwe helena tack,
weduwe van Jonckheer jean van peene.

Dat De bils, toen hij besloot in de Republiek te blijven, zich in
Sluis vestigde, behoeft ons niet te verwonderen. Het Vrije van Sluis
toch was de hervormde rest van het Vrije van Brugge, waar bezittin-
gen van de familie De blls lagen. Hier had de blls dus waarschijn-
h\'jk vele relaties, terwijl zijn vrouw er familie had.

De BlLS legde zich te Sluis weer op de anatomie toe; hij zette
yooral veel geraamtes in elkaar en was volgens zijn zeggen meermalen
m de gelegenheid werkstukken voor flinke sommen of andere
«beneficien" aan „groote persoonen" te verkoopen⁵) o.a. aan
^de „voorsaten" van VAN HORNE.⁶) Hij is hier echter nooit toe

overgegaan.

1 ) Protocol van den notaris Pieter van Grocncvclt, \'s üravenhage. No. 117 fol. 227.
. ^s) Doopboek Walekerk Amsterdam: 31 mars 1647 Pierrc Charles i\\\\s At Louis
de Bilz et Elisabeth van Peene, tesmoins Pieter van Peenen et Lucretia van Peenen.

2 ⁸) De tweede Amsterdamsche Buurenkout etc. p. 44, 45.
. ⁴) Fokker 1. c. p. 6 vermeldt, dat De Bils tot 1656 te Amsterdam woonde. Dit
^,s natuurlijk onjuist. , _A ... , ,. _CI .

3 , ^Tegen onze verwachtingen vonden we in de notarieele archieven van Sluis en
^Aardenburg niets, wat betrekking heeft op De Bils.

4 ) L. de Bils. Vertooch etc., brief aan Pieter Buysse.

5 ^c) Otto van Heurne. 1577-1652, A. van Valckenburg. 1650, hoogleeraren te Leiden?

Toen van horne¹) in 1651 van zijn buitenlandsche studiereis
terugkeerde en op zijn verzoek tot buitengewoon hoogleeraar in de
Anatomie te Leiden benoemd werd, schijnt hij de blls ontmoet te
hebben en deze kennismaking ging spoedig in vriendschap over.

De BlLS toch schonk in Mei lOol een groot aantal van zijn kostbare
praeparaten aan de Leidsche Academie.²) Van horne was opgetogen
over deze gift, al ontkende hij later, dat hij de geraamtes zou omhelsd
en gekust hebben, zooals De Bils beweerde.³)

DE Bils liet zijn wapenbord schilderen, waarop attestatie en gift
vermeld werden; dit werd opgehangen aan den ingang van het anato-
misch theater bij de trap en is nu nog te Leiden aanwezig. (Zie figuur III.)
VAN Horne schonk De Bils de genoemde attestatie, waarvan we
de Hollandsche vertaling, zooals die o.a. in het „Vertooch" etc. voor-
komt, hier laten volgen.

Attestatie van de Heer Joannes van Horne,
Professor der Anatomie.

Onder soo meenichvuldige uytnemende selsame Stucken gesogt door
de gantsche Werelt, met de welcke veel doorluchtige Persoonen van
Stamme, ende mannen door verre Reysingen ende studiën vermaert,
het Tooneel van de Anatomie hebben willen verderen, verdienen
wel een van de hoochste plaetsen, de giften nu laetst alhier gestelt
van den seer Edelen Heere, Jonckheer LOUIS DE BlLS, Heere van
Coppensdamme, Boonem etc, die soo veel meer zijn te achten, als
zijnde Eygen vruchten van syne wonderlijcke vernufticheyt aen ons
Tooneel mildelijck toeghe-eygent, want als andere, Vliegende visschen,
Viervoetige ende diergelijcke uytlantsche Dieren, aen de nakomelinghen
voor ecr.e gedachtenisse hebben achterghelaten, desen heeft die Ghe-
raempten konstelijck met sijn eygen handt opgherecht, uyt een liberale
jonste \'tot profyte van de Republicque der Medecinen op-geoffert.
In de welke waerachtelijk niemant genoech en kan verwonderen, soo
de vernuftheyt van den Edelen ende Genereusen Heer (wiens wapenen
hier boven vertoont staen) sijn onvermoedelijcke Studie ende sijne
begeerte om te kennen de gestaltenisse van \'t menschelijcke lichaem,
alderprofijtelickste anschoussel voor alle degene aen de welke haere
sterfelijcke nature bekent is; aen welcke menschen wat isser meer
eyghen, ende meer nootsaeckelicker aen dit Thooneel als de Geraem-
ten, principalijck soo wanneer degene die hier noch sijn, ofte door
Ouderdom vervallen, ofte door onachtsaeme handen gebroken zijn ;
maer dat al te bove gaet is een uytgedroogt Doot Menschen Lichaem,

\') Zie over Van Home: G. C. B. Suringar. Het geneeskundig onderwijs van
Albert Kijper en Johannes Antonides van der Linden. De Ontleedkundige school
van Johannis van Horne. Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 1863 p. 193.

²) Volgens De Bils zouden de Prins van Oranje en eenige heeren uit Amsterdam
een som van ettelijke duizenden hebben geboden voor zijn skeletten. (Brief van Louys
de Bils aan Th. Bartholin, p. 6, 7.)

³) L. de Bils. Vertooch etc., brief aan Piet er Buysse.

J. van Horne. Waerschouwinge etc. p. 10.

^dat me seggen sou maer vers doot te wesen, het vvaerdichste stuck
^Werck voor sulck een Thooneel. Maer soo wie alle dese dinghen van
^nae by wil insien ende aendachtelijck over peynsen, met wat koste
^van geit ende tijdt, ja moeyte die gekrege sijn, ende hoe fraey sy alle
^Ver?iert syn, sal niet alleenlijk met verwonderinge, maer oock met
^verbaestheyt overwonnen worden.

Dan volgt de lijst der praeparaten, reeds in Deel I genoemd.

De Bils gaf als reden voor zijn gift op: de liefde voor de Repu-
bliek en het gebrek aan geraamtes te Leiden; hij gaf nu de zijne „om
aldaer ten toon te staen ende voor Patroonen te verstrecken om andere
nae te maken, ende tot de lessen te moghen dienen."¹)

Dat De bils werkelijk zoo edelmoedig is geweest, zal men zoo
licht niet aannemen, wanneer men zijn latere handelingen kent. We
kunnen de bewering van van horne wel als juist beschouwen, dat
het in De bils\' bedoeling lag steun te krijgen in zijn dingen naar
het schependom van het Vrije van Sluis. van horne schrijft:
„Want syn Ed. aspireerende naer het Scheependom van \'t Vrije in
Vlaenderen, staende ter dispositie van haere Ho. Mo. vermeynde door
recommandatie van de Ed. Heeren Curateuren, ende Burgemeesteren
der Stadt Leyden, sittende in de Vergaederinge van de Ed. Gro. Mo.
Heeren Staeten van Hollant ende West-Vrieslant, tot syn ooghmerck
in \'t Collegie van haere Ho. Mo. te koomen." Als bewijzen hiervoor
bezat van horne eenige brieven en een request hem gezonden,
met het verzoek dit bij de Curatoren in te dienen.²)

De bils trachtte dus een bezoldigd ambt te krijgen, hetgeen wel
tijd werd, daar hij als edelman waarschijnlijk op grooten voet leefde,
zijn anatomische liefhebberij zeer kostbaar was en daartegenover
weinig inkomsten stonden. Vermoedelijk sprong zijn schoonmoeder
hem bij, terwijl eenige jaren later blijkt, dat hij ook groote sommen
van zijn vader geleend had.

Kort na 1651 zag van horne te \'s Gravenhage „een bereyt Lichaem
met sijn Senuen ende Spieren omvangen", door De bils gebalsemd.³)
Dit verblijf te Den Haag zal wel met De bils\' sollicitaties in verband
hebben gestaan.

Kort daarop, in 1653, overleed De Bils\' vader en dit maakte dat
De Bils spoedig zijn anatomische werkzaamheid staakte.⁴) Zijn broeders
weigerden hem namelijk het vaderlijk erfdeel, benevens dat van eenige
ooms, uit te betalen. Hij begon nu met den steun te vragen der
Staten-Generaal en werkelijk schreven deze 12 December 1653 brieven
aan den Koning van Frankrijk, het parlement van Rouen en den
Hollandschen Ambassadeur BOREEL te Parijs.⁵)

Succes had dit echter niet. De Bils zag zich gedwongen een eisch
tot arrest, betreffende de nalatenschap tegen zijn broeders plerre en
juste⁶), kooplieden te Rouen, in te dienen.

1 \') L. de Bils. Vertooch etc., brief aan Piet er Buysse.

\'\') J.van Home. Waerschouwinge etc., p. 10, 11.

2 In het archief der Staten-Generaal vonden we niets over deze quaestie. In de
Resoluties van 7 Maart 1653 wordt wel gesproken over sollicitanten naar een vacante
Schepenplaats in \'t Vrije, maar met name worden ze niet genoemd.

3 ) J. van Home. Waerschouwinge etc., p. 13.

4 *) Anatomische beschrijvinge van een Wanschepsel etc., p. 4.

5 ⁶) Archief Staten-Generaal. Uitgaende brieven 1653 en Resoluties 12 December 1653.

6 ) Dit is misschien de Justo de Bils, van wien sprake is in de Resoluties der Staten-
Generaal van 9 Maart 1658: „ende dat denselven De Bils over al aen de havenen van
Vranckrijck soude swieren, gevolcht van twaalf kloecke matrosen, om ergens bij
overval ofte gewelt eenig Nederlants schip te verrassen, soo als hij driemael al voor
desen hadde gedaan."

De in de Resoluties van 8 Maart en 9 April 1659 genoemde „fameusen rover"
Charles de Bils is waarschijnlijk dezelfde.

Het merkwaardige van de zaak is, dat hij arrest legde op het geld,
door hem verschuldigd aan den boedel van zijn vader.

Het proces had plaats te Aardenburg¹) en duurde zeer lang; op de
rol komt het voor op de volgende data: 1654 15 Januari, 19 Maart,
14 Mei, 10 Juli, 13 September, 13 October, 22 October, 29 October,
1655 11 Februari, 25 Maart, 8 April en 29 April. Burgemeesters en
Schepenen schoven het voortdurend op de lange baan, daar ze er
blijkbaar niet al te goed weg mee wisten; 24 September 1654 besloten
ze o.a. rechtskundig advies in te winnen, kostende £ 2, te betalen door
den eischer. Voor De BlLS trad als procureur een zekere De Rijcke op.²)

Gedurende dit proces veranderde De blls van domicilie; 3 Maart
1654 liet hij zich als poorter van Middelburg inschrijven en betaalde
2 £ poortergeld,³) waaruit blijkt, dat hij een vermogend persoon ge-
weest moet zijn.

Van De Bils\' verblijf te Middelburg hebben we verder geen spoor
kunnen ontdekken, terwijl 5 en 19 Augustus 1654 zijn zoon Jean
Anthoine resp. gedoopt en begraven werd te Sluis. In het vonnis,
dat eindelijk 29 April 1655 werd uitgesproken, wordt echter nog
Middelburg als woonplaats genoemd.

Als curiosum laten we dit vonnis in zijn geheel volgen.

„Burgemeesters ende Schepenen oversien hebbende het schriftelyk
proces voor hunluyden beleedt bij ende verwegen Jonkh. lowys de
blls, Heere van Coppensdamme, Bonem etc. inwoonende Borger der
stadt Middelburgh heesscher arrestant ten eenre, contra Jonkheers
Pierre ende juste de blls, Cooplieden en woonende tot Rouanen
\'n Vranckrijck, gearresteerden ende gecontumaceerden gedaeghdens
^r ander zijde, gesien heysch met verificative bewijsen ende depositien,
Personele insinuatien, acten van verstecq van contradictien, voordere
documenten ende \'t geene ter materie dienende, ende connen mo-
veeren, doende recht, verclaren het arrest soo ende inder maniere
dat is gedaen goedt ende van waarden condemneerende gedaeghdens
\'n de betalinge van de somme van drij duijsent zeven hondert ende
•achentig guldens geldt tot veertigh grooten \'t stuck over derthien
jaren pacht van den jare 1632 tot ende met den jare 1645 by
i°^r\' charles de Bils \'s eyschers arrestants vader van \'t goedt Bonem
genoten, met den interest van dien jegens zes percento int jaar van
den jare 1632 tot ende met den jare 1653, gereserveert d\'jaren
quydscheld ende eenige water geschoten, alsmede by provisie in de
somme van vier duysent Caroliguldens wegens een vijfde part in de
paergelaten goederen van Jo^r- joos de blls \'s eijschers oom met den
■nterest van dien te rekenen \'t zedert de dood van den voornoemden
jo^r Charles de Bils met de costen latende \'s eijschers voorder
Pretentie diesaengaende onverleth om deselve t\'institueeren daer ende
soo hy te rade wert.

Aldus gepronuntieert in de Vierschare den 29 April 1655."

, \') Waarom De Bils te Aardenburg procedeerde en niet te Sluis, hebben we niet
^kl|nnen ontdekken.

²) Archief van de Rechtbank van de stad Aardenburg, Rechtspraak van Crimineele
^en Civiele zaken. Berustend in het Rijksarchiefdepöt in Zeeland te Middelburg.
, ) Poorterboek van Middelburg en Ontvang van de rekening van de stad Mid-
aelburg over 1654.

Tusschen de processtukken van Aardenburg vonden we de „Inven-
tariale memorie van alle de stucken ende doccumenten, die Jo^r- louies
de BlLS, heere van Coppendamme, Bonem etc.^a heeft gefurniert in
soodanigen proces als hij voor de Eerwaerde heeren burgemeester
ende scheepenen der steede ende scheependomme van Ardemburch
in de qualiteyt als eysscher bij arreste heeft geintendeert gehadt op
ende jaegens srs. plerre ende juste de BlLS, sijne broeders, coop-
lieden tot Rouan in Vranckrijk, gedaechdens."

Jammer genoeg, dat De blls al die stukken „gene uijtgesondert,
alhier ter steede ende greffie van Ardemburgh heeft gelicht, om sijn
recht ende verdere pretentie tot laste van de voornoemde PlERRE ende
juste de blls te verhaelen daer ende soo hij in rade werden sal,
dan of deese dient tot recipisse," (gedateerd 24 Mei 1655 en onder-
teekend : louis de blls de Coppensdamme.)

Onder deze stukken worden o.a. genoemd het testament van zijn
oom JOOS DE BlLS, een lijst van de nagelaten goederen en middelen
van zijn ooms LOUWIES en JUSTE DE BlLS (hiervan eischt hij ook een
vijfde deel op), de origineele „letteren van donnatie inter vivos" van zijn
overleden oom JOOS, betreffende het leengoed van Bonem, bewijs-
stukken, dat zijn Vader Jhr. CHARLES DE BlLS gedurende de in het
vonnis genoemde jaren de inkomsten van het goed Bonem heeft
genoten, en dat hij na den dood van zijn broeder JOOS diens middelen
heeft beheerd.

Verder worden o.a. nog genoemd De blls\' moeder en Jo.^rs JOOS
en franchoys de baenst, waarschijnlijk familieleden.

Aldus had DE BlLS ten deele bereikt, wat hij wenschte.

Een practisch resultaat verkreeg hij echter niet, daar zijn broers zich
niets aantrokken van het gerecht te Sluis.

De blls wendde zich nu weer tot de Staten-Generaal; evenals in
1653 schreven ze een drietal brieven, echter zonder gevolg.¹)

Later schijnt DE BlLS verder over deze quaestie geprocedeerd te
hebben; 29 Juli 1659 machtigde hij zijn vrouw om voor hem op te
treden tegen zijn broeders voor den „Ed. Gerechte van Middelburch."²)
In het gemeentearchief te Middelburg is echter niets van dit proces
te vinden.

In Maart 1655 toonde De blls te Sluis aan een aantal vrienden,
onder wie de doctoren abraham parent en laurens jordaen,
de scheiding van het os petrosum volgens de naden.³) Dit praeparaat
werd ook weer aan de Leidsche Academie geschonken en zeer door
Van horne bewonderd.⁴)

Tevens ging De blls op aandrang van zijn hierboven genoemde
vrienden en zijn neef pleter buysse over tot zijn eerste publicatie,
het „Vertooch van verscheyde eyghene Anatomische Stucken", waar-
door hij zich algemeen bekend maakte.

1 Archief Staten Oeneraal. Uitgaende brieven 1655 en Resoluties 1655 29 Juni.
Hierin wordt bij vergissing gesproken van Charles de Bils.

2 ) Protocol van den notaris Leonard .van Zijl. Rotterdam. Reg. 8. acte 532.

3 ) Anatomisch Vertoon van het Ohehoor etc.

Het geschriftje bevat een tweetal brieven, de attestaties van VAN
HORNE en eenige lofdichten, doch niets wetenschappelijks.

Typisch is, wat De bils aan pleter buysse schrijft, namelijk,
dat hij aan van horne precies vertelde, hoe het os petrosum ge-
scheiden en de beenderen gepraepareerd werden. Toen van horne
echter aandrong op het openbaren van zijn balsemingsgeheim, gaf
De bils te kennen, daarmede nog wel wat te willen wachten.

Het wapen van De Bils staat ook afgebeeld. Het is als volgt:

De bils¹): geschakeerd van goud en zwart in zeven verticale en
negen horizontale rijen. Helmteeken: een aanziend gestelde uitkomende
Moor met de rechterhand voor de borst en de linkerhand voor den
buik, om het hoofd een band van zilver en blauw.

De kwartieren zijn:

1°. Vaderszijde. De Bils

MORSLEDE: in goud twee roode schuinbalken.

2°. Moederszijde. NOBLETS: in hermelijn drie roode lelies (rechts,

links en beneden) en in een schildhoofd
een roode roos in zilver.
BAENST: in zwart een zilveren dwarsbalk, verge-
zeld boven van drie zilveren merletten
naast elkaar.

Voegen we bij deze gegevens nog den naam van LOUIS\' grootvader
PlETER, welke in een notarieele acte voorkomt,²) dan is ons dus van
de familie De BiLS het volgende bekend:

PlETER DE BiLS—MORSLEDE NOBLETS—BAENST

JOOS, LOUIS, JUSTE, CHARLES SUSANNE ELEZ1NE NOBLETS

LOUIS, PlERRE, JUSTE enz.

morslede, Noblets en Baenst zijn bekende Vlaamsche geslach-
ten, vooral het laatste.

Dat de familie De BiLS niet van de onaanzienlijkste was, blijkt
verder uit het huwelijk 19 September 1G48 gesloten tusschen LOUIS\'
broeder PlERRE en MADELEINE ROUSSEL, een meisje uit een voornaam
geslacht te Rouen.

In 1656 gelukte.het De Bils eindelijk een ambt te verwerven. Of-
schoon er nog verschillende andere sollicitanten waren, werd hij 2 Fe-
bruari van dat jaar benoemd tot baljuw van Aardenburg, als opvolger

van den overleden jacob d\' assignies¹). Het inkomen werd echter
verminderd van 40 tot 30 £ (ƒ180) per jaar²). Den 10 Februari
legde De Bils den eed voor de Staten-Generaal af en den 21sten ver-
scheen hij voor het eerst in de vergadering van Burgemeesters en
Schepenen van Aardenburg.

De Bils woonde waarschijnlijk reeds weer te Sluis, want spoedig
deed hij opnieuw moeite tot Schepen benoemd te worden en één der
eischen voor de verkiesbaarheid tot Schepen was, dat men minstens
zes maanden vrijlaat of poorter in \'t Vrije van Sluis moest zijn.

Ongelukkig voor De Bils werd 19 Februari 1656 door de Staten-
Generaal aan de bovengenoemde eischen toegevoegd, dat men minstens
18 gemeten land in \'t Vrije van Sluis moest bezitten³). Dispensatie van
de bepalingen zou nooit te verkrijgen zijn.

DE Bils bezat geen gronden in het Vrije van Sluis en wendde zich
nu tot de Staten-Generaal⁴), om te vragen, of hij „eligibel" was tot
het „Schependom van de Landen van den Vrije, resideerende tot Sluys
in Vlaenderen als behoorlyck gegoet synde in de Landen van de
Vrye, ressorteerende onder Brugge".⁵)

Het request werd ter rapporteering in handen gesteld van de heeren
VAN raesvelt en andere H. Ho. Mo. Gedeputeerden tot de Zaken
van Vlaanderen.

Bij resolutie van 16 Augustus 1656 handhaafden de Staten-Generaal
echter den eisch van grondbezit in het Vrije van Sluis; dus zag DE
bils zich den weg naar hoogere staatsbetrekkingen afgesneden.⁶)

Aanvankelijk vervulde De BILS zijn functie als baljuw nog al be-
hoorlijk, zooals de archiefstukken getuigen.⁷)

Den 23 Maart 1656 werd hij overdeken van het „vette warniers
gilde".

De animo in zijn werk verminderde echter snel, terwijl zijn bewon-
deraars bleven aandringen op verdere anatomische openbaringen.

1 \') Resoluties Staten Generaal 21, 28 en 29 Januari, 1 en 2 Februari 1656.

2 "■) 16 Januari 1656 hadden Burgemeesters en Schepenen van Aardenburg een re-
quest ingediend bij de Staten-Generaal tot verlaging van het tractement van den
baljuw van 40 tot 25 of 30 De Staten-Generaal stelden dit request 21 Januari
d.a.v. in handen van den Raad van State ter adviseering, 1 Februari stelde de Raad
van State een verlaging tot 30 £ voor en 2 Februari gingen de Staten-Generaal
daarmede accoord.

3 ) Tenzij men 30 jaar vrijlaat was.

4 ) Resoluties Staten Generaal 7 Juli 1656.

5 ) Het leengoed Bonem was groot 45 gemeten, 2 lijnen, 22 roeden.

°) Bij de benoeming van Philips de Chautraine dit Broucqsault tot schepen in
\'t Vrije op 31 Mei 1659 werd hiervan echter afgeweken.

6 Den 4 Juni d.a.v. rieden de Staten-Generaal hem aan zich van grond te voorzien,
zooals de resolutie van 19 Februari 1656 eischte.

Waarschijnlijk waren er tegen De Bils wel andere bezwaren; deze had toch wel
in het bezit van den vereischten grond kunnen komen.

7 ) Resolutie of Notulboek der Stad en Schependomme van Aardenburg. 27 April
1644—18 October 1666 (aanwezig te Aardenburg).

Archief van de rechtbank van de Stad Aardenburg. Rechtspraak in crimineele en
civiele zaken (aanwezig in het Rijksarchiefdepöt in Zeeland te Middelburg).

Daarbij kwam nog, dat zijn medische vrienden PARENT en JORDAEN
Sluis verlieten en zich naar Middelburg en Rotterdam begaven, waar-
door zijn gehechtheid aan Sluis wellicht minder groot werd. Zijn kans
op anatomisch succes zou elders zeker grooter zijn.\')

In Augustus 1657 diende De Bils een request in bij de Staten-
Generaal, verzoekende zich te mogen doen substitueeren als baljuw.
Dit request werd 14 Augustus ter adviseering in handen gesteld van
de heeren VAN BARENDRECHT en andere Gedeputeerden tot de za-
ken van Vlaanderen.

Volgens resolutie van 21 Februari 1658 werd „den suppliant geau-
thoriseert, om een bequaem persoon te dispicieren, om hem te dienen
als substituijt, mits denselven bekent maeckende aen haere Ho. Mo.
ten fine van approbatie".

Burgemeesters en Schepenen van Aardenburg protesteerden in een
request, dato 23 Maart 1658, tegen DE BlLS\' verzoek en de Staten-
Generaal besloten de zaak nogmaals te onderzoeken en hun besluit
op te schorten.

Van een verder besluit der Staten-Generaal is niets te vinden vóór
1669.¹) De Bils vertrok in 1659 naar Rotterdam en sedert dien komt
hij slechts zoo nu en dan in de verslagen der rechtdagen voor;
meestal is hij vervangen door den burgemeester „van de courpse."

De belangstelling in De Bils\' geheimen werd ondertusschen gaande
gehouden.

BURCHARDUS wittenberg²), medicus te Brugge, publiceerde een
verklaring vol lof over De Bils\' kundigheden. Hij wijst er op, dat
De Bils op den duur de kosten van zijn liefhebberij niet zal kunnen
dragen en tracht De Bils over te halen Sluis te verlaten en zich in
dienst te stellen van een prins of republiek, die dan finantiëel zou
moeten bijspringen.

De blls zelf trachtte, door bemiddeling van een Monsieur de la
rivière, luitenant van een te Sluis liggende compagnie, van horne
te bewegen met hem samen te gaan werken, doch deze ging er niet
op in, daar er sprake was van groote onkosten³).

Niet lang daarna schijnt De blls kans te hebben gehad op finan-
tiëelen steun van eenige medici uit Middelburg⁴) en DE Bils gaf nu
als voorlooper van de beschrijving van den „nieuwen mens", (door
zijn bloedeloos ontleden was hem namelijk gebleken, dat er niet veel
deugde van de anatomie dier dagen) zijn geschrift over den Gijlbuis uit.^G)

VAN HORNE was zeer verrast door de uitgave van dit geschrift⁵),

1 ) Zie nog Resoluties Staten Generaal 8 Augustus 1658.

2 ) Burchardus Wittenberg. Déclaration eet. 1657.

3 ) /. van Hortte. Waerschouwinge etc. p. 14.

4 ) /. van Horne. Waerschouwinge etc. p. 17.

5 ) J. van Horne. Waerschouwinge etc. p. 14.

daar De Bils hem er nooit iets van had medegedeeld. Hij haastte
zich echter een Latijnsche vertaling te geven van dit werk¹),
waarvan hij beweert, dat De Bils als Fransche Vlaming onmogelijk
de auteur kon zijn.²) Bij de uitgave der Latijnsche vertaling werd
volgens VAN HORNE van de door hem gegeven copie afgeweken³).

van horne\'s nieuwsgierigheid schijnt zeer geprikkeld te zijn ge-
weest ; hij bood De Bils tenminste een „treffelijck stuck Silver-werck"
aan, wanneer deze hem wilde toonen „op wat wijse de Gijl in de
Scheyladeren quam, ende niet in de geseyde Melck-aderen", waarop
deze echter niet inging.⁴)

De BILS ondervond, zooals ieder anatoom in dien tijd, groote moei-
lijkheden met het verkrijgen van menschenlijken voor zijne ontledingen.
Hij richtte daarom een „ootmoedige supplicatie" aan de Staten-Generaal,
waarin hij vertelt van zijn anatomische neigingen, zijn giften aan de
Leidsche Academie memoreert en voorgeeft met nog meer ijver dan
vroeger te werken, „ten eynde om een pertinente demonstratie van
de Constitutie van \'t Menschelyke Lichaam te doen, ende alle abusen
voor te komen, waar naar perfecte Platen Figuuren ende Beschryvin-
gen konnen gemaakt werden." Hij verzocht dan om octrooi „dat
alle Lichamen, door handen van de Justitie, soo Politicq, als Militair,
geëxecuteert werdende, of vreemde Personen, sonder nalatinge van
Vrunden in de Hospitalen komende te sterven, in Vlaenderen onder
het Ressort van desen Staat, hem Suppliant mogen overgelevert werden."

De Staten-Oeneraal besloten 9 Augustus 1658⁵) „t\'authoriseeren,
gelyk Wy authoriseeren mits desen, den Burgemeester en Schepenen
\'s Lands van den Vrye resideerende tot Sluys, ende de respective
Magistraten, mitsgaders die van den Krygsraat in Vlaanderen, onder
\'t Gebied ende Ressort van desen Staat, omme naer gelegentheyd van
saeken, denselven Suppliant in \'t geene voorschreve is, behulpelyk te
syn, ten waare om goede redenen ter contrarie."⁰)

Verder begon De bils de anatomie grondig te bestudeeren uit de
Hollandsche vertalingen van de anatomieboeken van bartholinus
en Barbette.⁶) Barbette zelf had hem dit laatste werkje geschonken.⁷)

Van den finantieelen steun der Middelburgsche medici kwam echter
niets, ondanks de lofrede van cornelis van de voorde;⁸) dus
moest De Bils andere maatregelen beramen.

1 \'] J. van Home. Waerschouwinge etc., p. 16.

2 \'■*) /. van Home. Waerschouwinge etc., p. 15.

3 ) J. van Home. Waerschouwinge etc., p. 16.

\') J. van Home. Waerschouwinge etc., p. 14, 15.

4 ⁶) Zie Resoluties Staten Generaal 9 Augustus 1658.

5 A. Velingius. Redenvoering over de Illustre Schole van \'s Hertogenbosch, \'s Her-
togenbosch 1760. p. 54.

6 ^r) J. van Home. Waerschouwinge etc., p. 13.

7 ) De tweede Amsterdamsche Buuren-Kout etc., p. 45.

8 ) Oratie ofte Eerste Inleydinghe, ghedaen in de Chirurgyns Anatomie-Kamer,
door den Hoogh-geleerden Heer Cornelis van de Voorde, Ordinaris Stadts-Doctor en
Medicyn der Anatomie en Chyrurgie der Stadt Middelburgh in Zeelandt, den 17
July 1658. p. 11. (29 Mei 1659 in druk uitgegeven door Ferdinandus Grniwardt, M. D.)

In het begin 1659 uitgekomen werkje over het door De Bils
ontlede monstrum¹) wordt wederom, nu door parent, aangedrongen
op „belofte van ontlastinghe van kosten, die sijn Ed. vorder soude
ondergaen, in \'t Ontleden, Balsemen, Plaet-snyen, Drucken, etc.,
nootsaeckelijck tot het uyt-geven van een nieuw en konstlijck Ana-
tomisch Werck." Deze liefhebberij had aan De Bils reeds ettelijke dui-
zenden ponden gekost.

parent stelt nu voor „indien yeder Collegie van Doctoren en
Chirurgijns (oft ten minsten die haer daer toe sullen laten beweghen)
in \'t ghemeen, oock yeder Liefhebber der Snykonst in \'t bysonder,
yet van \'t hare gheliefden uyt te leggen, tot het by-een-brengen van
een hooft-somme van Penningen, waer door de Onkosten van dit
hooghnoodighe Werck souden konnen ghedraghen werden: soo soude
eyndelijck de wensch, van soo veel Geleerde en Konstlievende Mannen,
door \'t ontdecken van de Ontledinghe sonder bloedt-storten, (welcke
het eenighe Fondament is waerop dese Konst ghebouwt is) ende
bysondere maniere van Balsemen, voldaen, en het groote licht der
Medicijnen op den kandelaer gestelt werden."²)

De Bils is ten slotte bezweken voor den aandrang van zijn vrien-
den en volgde den weg door parent gewezen.

Tegen den zomer van 1659 vestigde hij zich te Rotterdam³), waar
hij van de Stedelijke Regeering „door intercessie van een goet Vriendt"⁴)
de beschikking over het Engelsche Courthuis⁵) had gekregen om er
een theatrum anatomicum op te richten.

Reeds 26 Mei 1659⁶) werd voor notaris leonard van zijl te
Rotterdam een acte gepasseerd, waarin De bils mededeelt op aan-
dringen van vele vrienden zijn anatomische werkzaamheden weer
hervat te hebben⁷), hiertoe ook aangespoord door de toewijzing van
cadavers door de Staten-Generaal.

De bils memoreert dan de beschikbaarstelling van de Engelsche
Court door de Stedelijke Regeering van Rotterdam en weidt dan lang
uit over zijn geheime methoden van ontleden en balsemen en over
de groote onkosten door hem bij zijn dissecties reeds gemaakt.

1 \') Anatomische Beschrijvinge van een Wanschepsel etc.

2 ) Anatomische Beschrijvinge van een Wanschepsel etc. p. 5, 6.

3 ) Volgens Fokker 1. c. p. 9 geschiedde dit in het najaar van 1658; hiertegen
pleit, dat De Bils 30 December 1658, 6 en 27 Januari 1659 aanwezig was in de
vergadering van Burgemeesters en Schepenen te Aardenburg. In een notarieele acte
van 24 Juni 1659 wordt Sluis nog als woonplaats aangegeven, in een van 12 Juli d.a.v.
echter Rotterdam. Ook Parent spreekt nog in het 1659 verschenen stukje over het
monstrum van de praeparaten tegenwoordig bij De Bils te Sluis te zien (p. 5.)

4 ) J. van Home. Waerschouwinge etc. p. 18.

5 ) Door de verplaatsing van den Engelschen stapel in 1656 naar Dordrecht was dit
gebouw beschikbaar, in 1664 werd het in gebruik genomen voor een werk-of tucht-
huis (S. Lois, Cronycke ofte Korte waere beschrijvinge der Stad Rotterdam. 1744. op
de genoemde jaren). Tegenwoordig staat op de plaats, waar zich vroeger de Engelsche
Court bevond, het groote verkoophuis van Cohti. Bonnay.

6 ^c) Protocol van den notaris Leonard van Zijl. Rotterdam, deel 6.

7 ^f) Na zijn gift aan Leiden, „bij de veertien jaren gestaeckt"; dit zal vier jaar moeten zijn.

Ofschoon reeds verscheidene malen door een „andere Souveraine
Macht" aangezocht om zijn geheim te verkoopen, heeft hij daartoe niet
willen besluiten. „Soo Is \'t: Dat hij bij desen allen den geenen wien de
welvaert van het menschelycke geslacht ende de nutte wetenschappen
van dien sich laet aengelegen syn, syn voornemen bekent maeckt,
ende noodicht om \'t selve behulpsaem te syn, op voorwaarden daertoe
hem verscheyden voornaeme geleerde mannen selffs allangh gepersua-
deert hebben, ten fine om niet veel min als vyftich lichamen op te
stellen, ende balsemen daeruyt dan plaeten gesneden ende boecken
geschreven connen worden, ende dienvolgens voor \'t algemeene beste
om redenen boven verhaelt men kan besluyten syne sonderlinge maniere
van ontleden ende balsemen te openbaren, aen allen ende een yegelyck
die lust heeft om tot haer voordeel syn aengenomen werk te helpen
bevorderen met het contribueren van eenen geringen penningh, die
door veele handen aangroeyende, wel haest een capitaele somme van
twintich duysent pont Vlaems sal comen uyt te maecken, conside-
rende dat de geseyde lichamen eer die geanatomiseert ende naer den
eysch gebalsemt syn, ettelycke duysende guldens sullen comen te staen,
behalven andere oncosten die al bereyts dies aengaende gedaen syn,
ende noch te doen staen, derhalven alle wie tot de gemelte kennisse
lust heeft, ende tot de bevorderinge van dien, die brenge of sende
met syn naem de somme van twintich¹) Carolyguldens eens; ofte die
gesint is meerder somme in te leggen tot meerder acceleratie ende
bevorderinge, kan het selve doen naer syn believen, om alsoo de
geseyde capitale somme gesamentlyck uyt te maecken aen dewelcke
den comparant by solemnele obligatie onder syn hant ende zegel,
hem sal verbinden van haer binnen den tijt van anderhalf jaer, ingaende
den eersten July 1659 volle openinge ende contentement te doen by
geschrifte van hem heer comparant selffs onderteyckent."

De aandeelhouders mochten aanwezig zijn bij de balseming en de
ontleding van een lijk. Tegen betaling van een rijksdaalder kon men,
alvorens een aandeel te nemen, vier gebalsemde en ontlede menschen-
cadavers komen bezien.

Mocht binnen anderhalf jaar de vereischte som niet bijeen zijn, dan
verbond De Bils zich tot terugbetaling van de gestorte gelden, zijn
persoon en zijne goederen stelde hij als borg. Bij mogelijk overlijden
van De Bils zou zijn vrouw zijn verplichtingen overnemen en öf
de gelden terug betalen öf DE BILS\' kennis openbaren. De BILS had
daartoe zijn geheimen op schrift gesteld, in een blikken doos geborgen
en deze doen verzegelen door den notaris Van Zijl.

De Rotterdamsche medici JUSTUS RYCKEWAERT en laurens
Jordaen traden als getuigen op.

De blikken doos werd 29 Mei 1659 in tegenwoordigheid van twee
klerken in een behoorlijk verzegeld couvert gesloten en in handen
van De bils gesteld.

Een copie van deze acte, gevolgd door een mededeeling, dat de
gelden ook in stadsbewaring konden gegeven worden, en door de

*) In de acte is „tliien" vervangen door „twintich."

attestaties van van horne, verscheen in brochurevorm.¹) Deze copie
is niet geheel gelijk aan de oorspronkelijke acte. Zoo wordt in het
gedrukte stuk de grootte der inschrijvingen op 25 Caroliguldens bepaald.

van Horne stelde zijn knecht ter beschikking om deze actes te
helpen verspreiden.²)

Later werden de actes echter ook in plano gedrukt en opgehangen
in de „Voorhuysen van de voornaemste Herbergen, eevenals de
Loterije-kaerten, of Breuck snijders operatien,"²) waarover VAN horne
niet al te best te spreken was. Deze uitgave in plano is ons onbekend.

Ten einde aan zijn werk te kunnen beginnen had De bils geld
noodig. Hij machtigde zijn vrouw op zijn naam ƒ8000 te leenen
voor den tijd van twee jaar.³) In de betreffende notarieele acte vindt
men een nauwkeurige beschrijving van het leengoed Bonem.

Zijn schoonzuster lucretia van peenen machtigde hij om te
ontvangen „alle soodanige tractementen emolumenten mitsgaders
andere proffyten die ten regarde van syn heere comparants voorsegd
ampt tot Aerdenburch voorseyt als andersints aldaer in Vlaenderen
ende andere plaetsen."⁴)

De bils\' geldgebrek blijkt ook nog uit een acte van 29 Juli 1659⁵),
waarbij hij zijn vrouw machtigde voor het gerecht te Middelburg in
zijn naam op te treden tegen zijn broeders plerre en juste, „ten
eynde hy heere comparant \'t effect van deselve vonnissen genieten
mach." (het Aardenburgsche vonnis van 29 April 1655.)

De te Rotterdam tentoongestelde, uit Sluis aangevoerde, gebalsemde
cadavers⁶) schijnen, ondanks de zeer hooge entreegelden, druk bezocht
te zijn.

van Horne ging er heen in gezelschap van Dr. Gerard van
nydeck uit Rotterdam en gerrit courten, dienaar van de anatomie-
kamer te Leiden. Hij beweert echter niet in de gelegenheid gesteld
te zijn de cadavers goed te bekijken ; men verweet hem, dat hij alleen
meer tijd noodig had dan 25 anderen. Toch animeerde hij doctoren
uit Delft en studenten uit Leiden de lijken te gaan bezichtigen.⁷)

Zoo nu en dan hield De bils publieke secties op honden : de geheel
gepraepareerde doode hond werd gedemonstreerd en van de ontleding

1 \') Kopije van zekere ampele Acte van Jr. Lowys de Bils, Heere van Koppens-
damme, Bonem, etc. Rakende de Wetenschap van de oprechte Anatomye des Men-
schelijken Lichaams. Rotterdam. 1659.

2 ) J. van Home. Waerschouwinge etc. p. 18.

3 ) Protocol van den notaris Leonard van Zijl. Deel 8 acte 531.

4 ) Protocol van den notaris Leonard van Zijl. Deel 8 acte 531.

5 ) Protocol van den notaris Leonard van Zijl. Rotterdam. Deel 8. acte 532.

6 ) Het waren vier ontlede cadavers en een niet ontleed foetus (Q. Clauderi 1. c.
P- 136). Één van deze cadavers zou De Bils voor ƒ 8000 aan eenige Amsterdammers
•\'ebben kunnen verkoopen. (Brief van Lowys de Bils aan Th. Bartholijn. p. 8.)

7 ) J. van Horne. Waerschouwinge etc. p. 24, 25.

zonder bloedverlies en den loop der vochten kreeg men niets te zien.
Zoo\'n demonstratie hield De bils o.a. voor een aantal doctoren uit
\'s Gravenhage.¹)

De tentoonstelling werd ook door vele niet-medici bezocht; jegens
hen schijnt DE BiLS altijd zeer voorkomend en mededeelzaam te zijn
geweest, zoodat medici zich vaak als hovelingen of iets dergelijks
uitgaven om iets meer van De BiLS\' kunst te weten te komen.

zas²) schreef later aan bartholinus : „Hoedanige de stukken zijn,
die wij aireede hebben gesien, daar van kunnen verscheyde Princen,
Graven en Heeren, Koninglijke Ambassadeuren en hare Medicijns,
onder anderen ook hare Excellentien de twee laatste Gezanten, van
wegen zijne Majesteit van Denemarken, bij haare Hoogmogende
resideerende, getuigenisse geven."³)

Aandeelen in de onderneming werden niet of zeer weinig genomen.
Aanvankelijk schijnt de grootte der inschrijvingen op ƒ10 gesteld te
zijn geweest⁴), en van horne had De Bils met een aantal studenten
„solemneelick" willen bezoeken, maar toen het inleggeld van ƒ10
tot ƒ 25 verhoogd werd hadden de „Messieurs" er niet toe kunnen
besluiten.⁵) Hieruit blijkt wel duidelijk, dat van horne van den
beginne af op de hoogte was van DE BiLS\' optreden en er mede
accoord ging.

Nog in het jaar 1659 echter schijnt de breuk tusschen De Bils en
van horne tot stand te zijn gekomen. Zooals te begrijpen is, ver-
dween nu bij zeer velen het vertrouwen in De Bils, de animo in de
inschrijvingen daalde tot nul en spoedig werd het duidelijk dat de on-
derneming op niets zou uitloopen.

De Bils deed nog een poging het gevaar te bezweren door, op
het eind van 1659, een open brief uit te geven, waarin hij op heftige
wijze zijn tegenstanders uitmaakt.⁶) Het begin luidt: „Ik had noit
konnen gelooven dat de huidendaagsche Wereld, geoeffend en zoo
doorzienig in alle wetenschappen, haer tot haar eigen nadeel van
quaataardige warre-geesten zoo onpasselijk kon laten ringel ooren,
dat zy, in zaken van groot gevolg, liever het nijdig en onverstandig
opgeven van eenige baatsuchtige Menschen, als haar eigen oogen
en oordeel vertrouwen zoude willen: maar d\'ervarentheid geeft mij
daar dagelix zekerheid af, die zoo wel \'t geheele Menschelijke geslagte
als mij ten hoogsten schadelijk is."

Hij vertelt dan, hoe hij op aandringen van velen besloten heeft,
zijn wetenschap te openbaren en daartoe nu reeds bijna acht maanden

1 •) J. van Home. Waerschouwinge etc. p. 20.

2 ) N. Zas. Brief aan Den Orooten Th. Bartholinus etc. p. 15. Zie over Zas: Histo-
risch Verslag over de geneeskundige school te Rotterdam door Dr. C. Ph. F. Groshans.
Rotterdam. 1853.

3 ) Als een bewijs van de belangstelling van leeken in De Bils\' optreden dienen
de uitgaven in \'t Latijn van twee bundels werken van De Bils in 1661 door Gideon
Bueniiis, den rector van het gymnasium te Schiedam,\' en de vele lofdichten op De
Bils gemaakt.

4 ) In de acte te Rotterdam is overal „thien" door „twintich" vervangen.

5 ) J. van Home. Waerschouwinge etc. p. 25.

6 ^fi) Louys de Bils van Koppensdamme. Aan alle ware Liefhebbers der Anatomie.
Rotterdam. 1659.

>

in het gewezen Engelsche Courthuis resideert. De animo van zijn
aandrijvers is nu echter sterk verminderd door kwaadsprekerij. Om
nu zijn goede trouw te doen blijken, rioodigt hij ieder liefhebber uit,
de demonstratie van de melk- en watervaten en klieren benevens van den
wrong in een hond bij te wonen. Hij herhaalt dan zijn afkeurend
oordeel over de tegenwoordige anatomie, reeds in de ampele acte
uitgesproken, maar gaat nu verder: „Ik zal hem ook met dezelve
lichtigheid doen begrijpen dat de hedendaagse practijk der Medicijnen
gants onredelijk, zorgelijk en voor een Edel gemoed (dat meer het
weldoen als het geld bemint) onverdragelijk en ten hoogsten beden-
kelijk is: en dat men door mijne uitvindinge en kennis der waarachtige
werkingen van alle Vochtigheden en Gistingen,¹) die \'er in ons zijn,
zoude konnen geraken tot een vaste en wiskunstig gebruik van alle
hulpmiddelen, dewijl ik hare veranderingen van klier tot klier ver-
volgen kan."

Deze uitval van De blls is wel te begrijpen. De handelwijze van
Van Horne, die trem tot nu toe gesteund en bewonderd had, onder-
tusschen steeds pogende achter De Bils\' geheimen te komen, is niet
erg bewonderenswaardig ; onzens inziens is de afgunst hier. wel de
voornaamste drijfveer geweest naast invloed van bartholinus\'²) school.

sorbière³) schrijft hierover : „Le fond de l\'affaire est, à ce que nous
dit Monsieur Van Horne, que, comme il a estimé que le procédé
de Monsieur BlLS tenoit du visionnaire ou du charlatan, il n\'a plus
voulu en estre l\'approbateur, ny permettre qu \'il se servist de son
nom et de quelques bonnes paroles qu\'il luy avoit données pour
l\'encourager."

Hoe het ook zij, na de publicatie van DE BlLS\' open brief, trad
Van HORNE spoedig onomwonden als tegenstander op, door zijn
„Waerschouwinge" in het licht te geven.

Van Horne kan niet gelooven, dat De Bils „uyt syn eygen mou-
vement" zijn brief geschreven zou hebben, (p. 5.). Wanneer De Bils
werkelijk alles kon doen, wat hij beweert, zou van Horne verzekerd
zijn, „dat de Liefhebbers gesaementlijck souden contribueeren om een
Silveren Beeld den soodaenigen tot gedachtenisse op te offeren."
Maar „seggen en doen, segt den Hollander, syn twee. \'t Is niet genoech
te blaaskaecken, ende breet op te snijden." (p. 7.)

Na nog geopponeerd te hebben tegen de bewering, dat studenten
bij DE BlLS in een half uur meer zouden Ieeren, dan bij hem in een
paar jaar, (p. 8) acht VAN HORNE zich verplicht uitvoerig mede te

1 Wel een gewaagd gezegde van iemand, die niets van chemie en pharmacie
afwist. T. Andreae. Bilanx exacta etc. p. 96.

2 ) De Zweedsche student Petrus Houffwenius, oud-leerling van Rudbcck, bood
aan den centripetalen loop del vochten aan De Bils te toonen. Deze ging er niet
op in. Houffwenius was zeer bekend door het maken van een koperen skelet,
waarop de zenuwen en vaten als verschillend gekleurde draden gemonteerd waren.
Zie Van Home. Waerschouwinge. p. 22, 23. Blok. 1. c. p. 66, 67. Th. Bartliolini.
Epist. medicin. Cent. III. Ep. 91. p. 393. 21 April 1661.

deelen, wat hij met De Bils uit te staan heeft gehad, maar slaagt er
toch niet in duidelijk te maken, hoe zijn houding ten opzichte van
dezen nu plotseling is veranderd.

Als tegenhanger van zijn lof in de attestaties vertelt hij nu, dat de
door joannes hovius M. D. en hem zelf opgezette skeletten die
van De Bils verre overtreffen, (p. 12.)

In Londen zag van horne een Adam en Eva, „op de maniere
van jonckheer de Bils in haere Huyt bereyt, daar deesen Fransman,
die zijn Ed. aen d\' Anatomie alhier heeft vereert, niet by en komt." (p. 15.)

Het balsemen van De Bils bewondert hij echter nog steeds : „Want
soo veel alsser die toebereyde Lichaemen bij zijn Ed. hebben ghesien,
moeten rondt uyt bekennen, tot noch toe geen raet te weeten, om
sulx naer te volgen, veel min te verbeeteren." (p. 13.)

Wat De Bils verder beweert, is bedriegerij (p. 19), hij wordt
door geldzucht gedreven (p. 18), heeft hij werkelijk iets bijzon-
ders gevonden, dan is het onbehoorlijk dit niet te publiceeren. (p. 31.)
De bils wil zeker tot Professor Anatomiae benoemd worden, „om
voor de Duytse Clercquen in Duyts te Ieesen." (p. 30.)

DE Bils is iemand, „die daer en booven op syn affkomste ende
Adel pocht en snorckt, ende niet als van Heerlyckheeden en van
ettelijcke duysenden spreeckt." (p. 31.)

„Evenwel moet men looven ende extimeeren zynen yever in het
ondersoecken, ende zijne neersticheyt in het uytvinden van deese
saecken." (p. 32.)

Zooals men ziet, wisselen hatelijkheden met lof; men krijgt den indruk
van een aarzelend optreden.

Ook de Amsterdamsche geneesheer PAULUS BARBETTE voelde zich
geroepen tegen De Bils op te treden.¹) Het stuk is meer weten-
schappelijk dan dat van VAN HORNE; in elf stellingen bestrijdt
hij De Bils. Verder ontkent, hij de baatzuchtigheid der heden-
daagsche geleerde wereld. BARBETTE zegt, dat de kennis der „Philo-
sophie, Chymie, Astronomie, Geneeskonst en dagelijkse practijk"
absoluut vereischt is voor het begrijpen der werkingen van de
lichaamsdeelen ; (p. 6) „nu sal een ongelettert gast, die my onlangs
selfs bekent heeft, dat hy voor twee jaeren noch de naemen van
onse lichaemelijcke deelen niet en wiste, den groten meester speelen,
en d\' aldergeleertste soo oude als nieuwe schrijvers van valsheit over-
tuygen. Ick vreese dat deesen nieuwen Oculist, die andere wil doen
sien, al sneeuw blind is geworden, en dat hy op sulck een brossen
ys wat gaende, lichtelyck in een wrack sal vallen." (p. 6, 7).

De Bils antwoordde zoo snel mogelijk; 12 Maart 1660 verscheen
het geschrift.²) Eerst wendt hij zich tot van horne. Naast het
wetenschappelijk betoog ontbreken natuurlijk de voor dien tijd zoo
typische scheldpartijen niet. ,,\'t Is wonderlijk tot verstommens toe,
dat een man, aan wien ik honderd en geen geringe verplichtingen
gegeven heb, en wien ik mijn meeste geheimen openhartig vertrouwende,

mijn groote vriend achte, mijn goede vriendschappen en diensten, zo
ondankbaarlijk en ongerijmt ontmoet met zijn vuile en onpasselijke
Waarschouwinge, dat zelf daar uit, tot zijn eige schande, alle onpar-
tijdige zijn slinxen handel met mij verfoeien en verdoemen." (p. 6).

VAN horne heeft alleen uit jalouzie gehandeld, daar De BlLS hem
in de anatomie de baas is (p. 7). Zijn handelwijze is meer „schurk-
achtig als Professoraal." (p. 8).

DE blls protesteert tegen de beschuldiging van bedriegerij, „want,
dewijle het de Ed. Achtbare Heeren Regeerders dezer Stad, door
hare zonderlinge gunst gelieft mijn hier te lijden en mijne voornemens
goed te keuren, die met wensselijke gelegentheden gunstelik voort-
zettende, hoe wil hij hier het gevaar voorbij, van haar Ed. Achtb.
niet te brandmerken als medecomplicen van Jonkheer De blls be-
driegerijen? vooral nu ik mij op haar beroep als mijne Rechters." (p. 9).

Hij geeft VAN HORNE in overweging „met een Edelmoedig berou
zijn vuile misslag te verbeteren." (p. 11).

In het daarop volgend antwoord aan barbette protesteert de blls
weer tegen de beschuldigingen van geldzucht (p. 20). Over de Philo-
sophie, Chymie enz., die barbette noodzakelijk acht voor een
anatoom, merkt hij op, dat „een redelijk mensch, wiens herssens van
geen vooroordeelen der schoolsche oeffeningen zijn ingenomen, door
onvermoeide besicheyd en eige naarstige opmerkingen, veel eer en
gevoegelijker zal geraken tot het begrijp van een ding, dat hem de
natuur eenigsins dwingt te zoeken, als de best geletterde muffert van
de heele Wereld." (p. 24).

De blls wederlegt dan de elf stellingen van barbette en eindigt
met de uitspraak: „dat de gemeene hedendaagsche practijk (wort zij
van geen dringender voorspraak met grooter reden in haar stoel
bevestigt) noch al op de zelve losse stelten rijd, daar mijn laatste
benooding haar op gezet heeft." (p. 41.)

Op p. 14 vindt men de reeds eerder medegedeelde attestatie der Rot-
terdamsche medici met de door R. a persijn geteekende plaat.

BARBETTE dankte in een brief, dd. 3 April 1660, Dr. J. RljKEWAERT¹)
voor zijn gunstig oordeel over de Aanmerkingen „en hadde mede
wel gewenscht, dat den nieuwen ontleder by sijn honden gebleven,
ende niet, met ongewasschen handen, voor het bedde der siecken
was gekomen." De BlLS heeft hem niet voldaan, DE BlLS\' vrienden
evenmin. Een weerlegging van dit antwoord acht hij onnoodig. Hij
wenscht, „dat de Jonker de Geneeskonst, die suyvere Godin, al knielende
om vergiffenis bidde, over de rachebellen die hy, of quaedaerdigh of
onnoosel, in haer blinckertd aengesicht heeft gespogen, en te vrede
sy, als sy hem tot antwoort quam te geven, U hooge sprongen syn,
Heer Meester, al gedaen."

1 ) Paiilus Barbette der Medicynen Doctor, aen de heer J. Rijkewaert, hoogh-
vermaerde Geneesheer tot Rotterdam, tegens de Verdediging van Jr. Lowys de Bils,
Heer van Koppensdamme etc. 3 April 1660.

(Niet te vinden in de „Pestbeschrijving met historische aanmerkingen vermeerdert",
zooals Fokker I. c. p. 12 aangeeft).

Justus Rijkewaert was nog wel getuige geweest bij de acte van 26 Mei 1659, doch
bevond zich nu ook reeds in het kamp der tegenstanders.

Niet alleen De Bils\' tegenstanders, doch ook DEUSING was van
oordeel, dat De Bils te ver gegaan was in zijn aanval tegen de geheele
medische faculteit.¹)

Op de 12 Juni 1660 door den Schot ArchibaldUS SïEPHANIDES
verdedigde stellingen, waarin het bestaan der wrong ontkend en De
BILS een bedrieger genoemd werd, reageerde De BlLS\' vriend Dr. N. ZAS²)
22 Juli met zijn boekje „Den Daaw der Dieren, ende de Welle des
Waters"; De BlLS wordt hierin geweldig opgehemeld, terwijl zijn
theorie over de vochtbeweging verder wordt uitgewerkt en het ont-
staan van „quyl, rachebellen" en meer dergelijke smakelijkheden duidelijk
wordt gemaakt. Merkwaardig is ZAS\' uitlating: „Ik hebbe meer van
dien Edelen Heere gesien, als ik durve schrijven en vrij meer als hij
zelve weet, dat hij te voorschijn brengt." (p. 4.)

Het postscriptum, waarin de te Leiden verdedigde stellingen aange-
vallen worden, eindigt met de volgende woorden, tot VAN HORNE
gericht: „Doch Heer JAN wat zullen de schapen denken, als sij de
Rammen dus tegen elk anderen zien rammen ? ik vergunne haar dat
zij zulx van mij Ieeren, al ramt en stormt men tegen de waarheid,
zij mach schudden; maar zal echter standvastig en onverwonnen blijven
staan. Deze mach gedrukt; maar zal niet onderdrukt werden: Uit
warren wachte ik de waarheid." (p. 112.)

In dienzelfden tijd verscheen er een anoniem schimpdicht³) op
johan van horne, ook naar aanleiding van de bovengenoemde
stellingen.

Omstreeks denzelfden tijd deed ook frans de le boe sylvius*)
zich als tegenstander van De blls kennen in een zuiver wetenschap-
pelijk betoog.

Tijdens dit begin van den steeds heftiger wordenden strijd tusschen
de beide vijandige groepen, bleef De blls te Rotterdam, waar hij
nog meermalen bezoek van anatomen ontving, die meestal met de
bedoeling kwamen, iets van zijn geheimen te vernemen. hen-
drik meiboom⁴) en een vriend, beiden student te Leiden, gaven
zich als hovelingen uit, ten einde De blls er toe te brengen, een
sectie te verrichten.

Ook Samuel SORBIÈRE⁶) bezichtigde in het voorjaar van 1660 de

1 ^J) Brief van Condors van Helpen aan den heer Van Peetien, een zwager van De
Bils, gedateerd Groningen 17/27 Mei 1660.

2 ³) Zie over Zas: Dr. J. Ph. Elias. Overzicht van de geschiedenis der genees-
kunde in Rotterdam. Rotterdam 1912. p. 29.

3 ) Den laatsten uitslag Der hopen van d\' Heer Professor Joan van Home. Over
zijn Quaadwillige Thesen Tegen Jr. Louys de Bils. Rotterdam 1660. Het is onder-
teekend : Uit het gelukkig Eiland. Exemplaren zijn aanwezig in de Provinciale
Bibliotheek te Middelburg en in de bibliotheek der Maatschappij tot bevordering der
Geneeskunst. Fokker drukte het als bijlage af. Misschien is het een product van den
dichterlijk aangelegden Zas.

4 Het pamflet van Jan van Horne, ter verdediging van zijn gelijknamigen oom, den
Leidschen hoogleeraar, tegen Zas geschreven, is ons onbekend. De tweede Amster-
damsche Buuren-Kout etc. p. 39.

⁴) Fr. de le Boe Sylvius. Disputatio de vasis lymphaticis etc. 1660.

cadavers. Hij deelt mede, dat De Bils nog steeds geen 4800 nieuws-
gierigen à ƒ 25 had kunnen ontdekken. Ook kreeg De Bils geen
steun van de Staten-Generaal, de Staten van Holland of de Academies.

Het is wel merkwaardig, dat SORBIÈRE in één adem De BILS en
den grooten CHRISTIAAN HUYGENS noemt; verder constateert hij,
dat De BILS en DESCARTES juist omgekeerd werken: „II s\'y est pris
en quelque façon d\'une manière toute contraire à celle dont feu
Monsieur DESCARTES se prit au reste de la Physique, car il s\'est mis
à pratiquer la dissection des animaux sans théorie comme 1\' autre
s\'appliqua à Ia theorie sans avoir toutes les expériences qui luy
estoient nécessaires."

In den zomer van 1660 werden onderhandelingen¹) gevoerd over
een samenkomst van De Bils met zijn tegenstanders VAN Horne
en Sylvius te Rotterdam,²) waarbij dan uitgemaakt zou worden, hoe
de lichaamsvochten zich nu werkelijk bewegen. De zaak ging echter
niet door, daar men het niet eens kon worden over het uur der
demonstratie; de Leidenaars wenschten, in verband met hun praktijk,
de samenkomst \'s morgens om 10 uur gesteld, doch De BILS wilde
de heeren alleen \'s middags ontvangen.

Belemmerend werkte verder de eisch van De BILS, dat van horne
een hond moest leveren en zich verbinden door zijn handteekening
te bekrachtigen, wanneer hem de wrong getoond werd.

Gabriel Clauder³) en de latere hoogleeraar te Jena friderici
noemden zich juristen, ten einde, slechts in gezelschap van een
amanuensis, tot de cadavers toegelaten te worden. De Bils klaagde
over zijn teringachtig gestel, hij hoestte en was asthmatisch, naar zijn
meening tengevolge van het inademen van giftige stoffen bij het ontleden.³)

SAMUEL MOERESIUS⁴) bezocht De Bils in Augustus 1660 en vond
hem ook ziek te bed tengevolge van den catarrh.

Henricus à moinichen⁶) was zeer onvoldaan, toen De Bils in
September 1660 weigerde hem alles in een hond te demonstreeren.
De Bils gaf zich voor ziek uit, zonder het te zijn. Na zijn vergeefsch
bezoek schijnt moinichen eenigen tijd met De Bils gecorrespondeerd
te hebben, zonder dat het echter tot een demonstratie kwam.

Ook steno⁵) bezocht in het najaar Rotterdam.

Ondanks het geringe succes te Rotterdam, schijnt DE BILS toch
nog eenige hoop te hebben gehad op een betere toekomst. Hij maakte

1 \') Fr. de le Boe Sylvius. Opera etc. Praefatio. § 26.

Stephanus las de brieven tusschen Sylvius, Van Home, De Bils en Rijkewart op
19, 20 en 21 Juni 1660 overdeze quaestie gewisseld. N. Stephani, Castigatio etc., p. 37.

2 ) Volgens Sorbiere was de Leidsche hoogleeraar J. A. van der Linden een aan-
hanger van De Bils. (P. J. Blok. 1. c. p. 63.)

3 ) Reeds vroeger sprak De Bils over het „peryckel van syn leven" aan zijn kunst
verbonden. L. de Bils. Vertooch etc., brief aan Piet er Buysse.

4 ) A. Deusingii. Appendix etc. p. 64.

5 ) Th. Bartholini. Responsio de Experimentis etc. p. 532.

ten minste nog in het geheel geen aanstalten om weer naar Sluis terug
te keeren. Den 16 Juni 1660¹) machtigde De bils zijn vrouw al
zijn geldvorderingen te innen, zijn landen te verpachten „ende specialyck
mede noch te vorderen uyt handen van JAN bouters, Baljuw²) der
heerlyckheden van Coppensdamme voornoemt den segele en seecker
renteboeck van deselve heerlyckheeden dienvolgende te innen ende
ontfangen de penninck renten marclgelden ende andere vervallen ende
incompsten van dien in synen name alsnoch oock copie autentycq
uyt seeckere charter in dato den Xllen Meert Xllllc ses ende dartich
copie uyt het dénombrement van hem heer comparant in dato den
5 Juny XVIc twee ende dartich ende noch eene in dato den XlIIen Mey
XVc een ende vyftich."

Den 15 Juli 1660³) machtigde De Bils zijn vrouw nogmaals geld
op te nemen, ditmaal drie tot vijf duizend gulden, de het vorig jaar
door zijn vrouw geleende ƒ5000 schenen al weer uitgeput te zijn.

Den 21 October 1660⁴) werd mr. François le febure gemach-
tigd 600 ponden Vlaamsch te leenen en zijn vorderingen in de heer-
lijkheid van Coppensdamme te innen.

Waarschijnlijk was De Bils\' vrouw, na in het voorjaar⁵) naar Sluis
te zijn vertrokken, weer teruggekeerd naar Rotterdam.

Aan de uitnoodiging den wrong te komen bezien, is door velen gevolg
gegeven (Zie p. 24 en De tweede Amsterdamsche Buuren-Kout etc. 47,48.)

Nog in 1660 trad de Groninger hoogleeraar deusing openlijk op als
aanhanger van De Bils in een aan BartholinüS opgedragen geschrift.⁰)

Ongeveer tegelijkertijd trad de groote thomas bartholinüs⁶) in
het strijdperk. Behalve op balsemingsgebied presteerde De bils niets.
Diens geldzucht en arrogantie werden sterk veroordeeld.

zas⁸) kwam spoedig hiertegen op in een brief vol hatelijkheden
aan het adres van bartholinüs. Hij daagt bartholinüs uit naar
Holland te komen, om zich daar te meten met De Bils, natuurlijk in
tegenwoordigheid van eenige „personen van State". Ook wil De
Bils, door den Koning genoodigd, wel naar Denemarken komen. (p. 7)

Wat De Bils\' geldzucht betreft, ook BARTHOLINÜS wordt beloond
voor zijn werk, „en ryd gij niet al reede op de rijke renten des Rijkx?
ende en hebt gij noch dagelijx niet te verwachten den Oliphant
of eenige andere waardigheden." (p. 8.)

1 \') Protocol van den Notaris Leonard van Zijl. Rotterdam. Deel 8 acte 543.

2 ) In de Coutumes des Pays et Comté de Flandre t. VII. vindt men Coppens-
damme genoemd onder de „Seigneuries, ayant toutes des hótes, bailli et greffier".

3 ) Protocol van den Notaris Leonard van Zijl. Rotterdam. Deel 8 acte 547.