TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN
DOCTOR IN DE NEDERLANDSCHE LETTEREN
AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT,
OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIEICUS
Dr. G. W. KERNKAMP, HOOGLEERAAR IN
DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJS-
BEGEERTE, VOLGENS BESLUIT VAN DEN
SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN DE
BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER
LETTEREN EN WIJSBEGEERTE TE VER-
DEDIGEN OP DINSDAG 8 JULI 1919,
DES NAMIDDAGS TE VIER UUR, DOOR
EDUARD CHRISTIAAN PI EN AAR,
GEBOREN TE POTCHEFSTROOM (Transvaal).

Ik hou van \'n man wat sij moeder eer
in die taal uit haar vrome mond geleer,
en die bastergeslag
in sij siel verag
wat, haar verstotend, hulself kleineer.

Du ole frame Red!
Wenn blot en Mund „min Vader" seggt,
So klingt mi ^?t as en Bed.

Dit zvas \'ii periode van ingespannc geestesarbeid, vaak onder
buitengenioon moeilikc otnstandighedc, die vijf en \'n half jaar, zvat
met die voltooiing van hierdie proefskrif afgestuit word. En bij
\'n terugblik aan die end daarvan, is dit mij \'n aangename taak om
hier \'n woord van dank te breng aan alinaal, wat bijgedra liet tot
mij zvctenskappclike z\'orming.

In die eerste plaas geld die dank U, hooggeagte Promotor, Pro-
fessor de Vooys, vir Uzv vriendelike belangstelling en voorligting
bij die bezverking van mij proefskrif. Sedert ook die jong-Afri-
kaanse letterkunde \'n bespreking zvaardig gekeur werd in Uzv
„Historiesc Schets van de Nederlandse Letterkunde", en veral
sedert Uzv waarderende studie oor „Afrikaner Taal en Poëzie"
in „De Beweging" (Okt. J913), is Uw naam in Suid-Afrika nie
meer onbekend nie. En dat U mij sonder bcszvaar toegestaan het
om mij proefskrif in mij moedertaal te skrijwe, zvaardeur die voor-
malige ,,kombuistaai" van Suid-Afrika deur \'11 tzveede Rijks-
universiteit in Nederland wetenskappclik mondig verklaar zvord,
is \'n nnzve blijk van belangstelling zvat deur Jong-Suidafrika czve
hoog op prijs gestel sal word als deur mij persoonlik. Daarvoor
bozuenal betuig ek U en die Fakulteit mij liartelike dank.

Verder geld die dank U, Professor Galand en Professor Erant-
zen, vir Uzv vaak inspannende, maar altijd belangwekkende kol-
leges oor Sanskrit en vergelijkende Indogermaanse taalwetenskap,
en oor Oud- en Middelhoogduitse taal en literatuur. Al bepaal Uw
zvctenskappclike belangstelling sig in hoofsaak tot die oudste bronne
z\'an taal en literatuur, vertrouzv ek dat die eeiiwe zvat daartussen
Zr, U nie sal verhinder nie om ook kennis te neem van die taal
en literatuur van die jongste loot uit die Germaanse stam, zvat
U in liierdic proefskrif aangebied zvord. Ook vermeld ek met
waardering die name van die Amsterdamse Professore Brugmans.
Boer en Te IVinkel, al was ek genoodsaak om die laaste op meer
dan één punt te bestrij.

van warme hulde te breng aan die Nederlands-Zuidafrikaanse Ver-
eniging, met name aan die voorsitter, Prof. Dr. J. IV. Pont, en
die sekretaris, Dr. N. Mansvelt. vir soveel welgemeende offer-
vaardigheid ten bate van die Afrikaanse saak. Uw strewe tot aan-
kweking van die Groot-Nederlandse gedagte en tot hegtermaking
van die bande van stamverwantskap tussen Nederland en Suid-
Afrika, word hier en bij ons nog te weinig gewaardeer, maar sal
ongetzvijfeld rijke vrugte afwerp in die toekoms.

Verder betuig ek mij erkentelikheid jegens Geul. J. B. M. Hert-
zog en die here J. H. Cohen Stuart, Dr. G. Cillic en Geo. M.
Hofmeyr, Onder-Sekretaris van Onder-wijs, vir daadwcrkclikc
belangstelling in mij studie betoon.

Ten slotte druk ek in gedagte die hand van soveel Hollandse
vriende, en daaronder veral van die Afrikanervriend, Eduard
Karsen in Amsterdam; en die Famielie Joan Nachenius in Benne-
kom, vir wat U gedaan het om mij en mij gesin die verblijf in:
Holland te veraangenaam gedurende die moeilike oorlogsjare. Die
droewige herinncringe aan Hollandse bodem, waarin één uit ons
huiselike kring ter ruste gele is, sal getemper word deur die ge-
dagte aan die hartelike vriendelikheid, wat ons steeds deur U
almaal betoon geword is. Vaartwel!

Inleiding (i —12): Die eerste Taalbeweging (1). — Betekenis van die
tweede Taalbeweging (2—4). — Toenemende invloed van Engels na
die Boere-oorlog (4—7). — Taalbond en taaivereenvoudiging (8 —9). —
„De Goede Hoop" als voorbode van die nuwc beweging (10—12).

Laat \'t ons toch ernst wezen (13 — 21): Aanleiding tot ontstaan van
die nuwe beweging (13). — „Onze Jan" oor die vraag: „Is \'t ons
ernst?" (13). — Pleidooi van Pfeller ten gunste van Afrikaans als
skrijftaal (14-21).

Polemiek oor Afrikaans (21—25): Gevolge van Preller se optrede
(21 — 22). — Argumente teen Afrikaans (22 — 24). — Vóór Afrikaans
(24-25). - Prijsvraag 25.

Stigting van die Afrikaanse Taalgenootskap (25 —27): Propaganda
(25 — 26). — Samekoms op Pretoria (26). Uittreksel van die
statute (26—27).

Die Beweging in Kaapland (27 — 33): Prof. de Vos en „Ons Land"
teen die beweging (27-28). - Verdediging van Preller en Visscher
(2S—29). — 1\'rof. Marais, „De Unie" en „Kristelik Schoolblad" teen
Afrikaans (29). — Parallel tussen Afrikaans, Platduits en Vlaams
(29 — 32). — Eerstelinge van \'11 eie literatuur (32 — 33).

Stigting van die Afrikaanse Taalvereniging (33 — 36): Malherbe
vóór en Viljoen teen Afrikaans (33 — 35). Samekoms in Kaapstad
(35). - Uittreksel van die statute (35 — 36).

Teenstand (36—39): Viljoen oor Afrikaans (37—38). — Vroeëre
standpunt\' (3S-39).

Vooruitgang (40—42): Takvereniginge van die A. T. V. (40). —
Propaganda op die toneel (40). — Toenadering tussen Taalbond en
A. T. V. (41). — Tweede A. T. V. Kongres (41—42). — Ander
vereniginge (42).

Die Brandwag (45 — 48): Propaganda (45). — Welkomsgroete (45 — 46).—
Doel van die blad (46 — 47). — Kaskenades van Klein Duimpie
(47 — 48). — Betekenis van die blad (48).

Offisiële erkenning van Afrikaans (48 — 54): Langenhoven als
kampvegter vir Afrikaans (48 — 49). — Van Zijl draai briek aan (49). —
Voorstede deur die Kaapse, Vrijstaatse en Transvaalse Provinsiale
Rade aangeneem (50 — 51). — Langenhoven pleit voor die Akademie
(52 — 53)-

Ons Moedertaal (54-60): Stellenbosse kongresbesluite (54 — 55). —
Hernuwde polemiek oor Afrikaans (55-56). — Verhouding van
Afrikaans tot Nederlands (57 — 59).

Afrikaans in die Kerk (60-72): Teenstand van kerkelike blade (60). —
Prof. Marais oor Afrikaans (61 — 67). " ^Ds* Maeder oor Afrikaans
(65). — Erkenning deur die Vrijstaatse Sinode (68) en die „Raad
der Kerken" (69). — Bijbelvertaling ^70). — Bijbelgeskiedenis van
ds. Conradie (71—72).

Afrikaans in die skoolwereld (72 — 82): Kaapland (73 — 76). —
Transvaal (76-80). — Vrijstaat (80-82).

Afrikaans in Holland (82 — 89): Afrikaanse dissertasie van Steenkamp
(83). — Stoffel oor die Regte Afrikaners (83-84). — Te Winkelen
Hesseling oor Afrikaans (84 — 86). — Kollewijn, de Vooys, Schepers
Kal ff, Scharten oor Afrikaans (86-89). — Afrikaans in tijdskrifte
dissertasies en bloemlesinge 189).

Groei (89-92): Kaapse studente teenoor Afrikaans (89). — Studente-
beweging 190 — 91). — Afrikaanse taaleksamens in Natal (91). —
Afrikaanse Taalfees (92). — Uitbreiding van Afrikaans (92).

Verhouding van lokale taalgroepe tot algemene taal (93). — Hoe
taaleenheid in Nederland tot stand gekom het (93 — 95)- ^— Vlaamse
partikularisme naas eenheidstaal (96). - Taalverhoudinge in Suid-

Afrika (97 — 98). — Taalbond teenoor Afrikaanse Taalbeweging
(98 — 102). — Die Regte Afrikaners en hulle leuse: skrijf soos jij
j>raat (102 — 103). — Te Winkel oor hierdie leuse (104 — 105). —
Verantwoordinge van Gezelle (105). — Oudste voorbeelde van ge-
skrewe Afrikaans (106 — 107). ~ Bolandse kleur (107).— Preller oor
die Regte Afrikaners (108). — Beweerde vijandskap van die Genoot-
skap teen Hollands (108 — 109). — Te Winkel en Hesseling oor
taaiverminking (110^. — Standpunt van die nuwe beweging (111). —
Konsessies aan Hollands bij Celliers (111 — 112). — Malan se stand-
punt (112). — Besselaar oor „Hoog-Afrikaans" (113 —114). —
Gezelle oor boektaal (115). — Besware teen „Hoog-Afrikaans"
(li5 —117). — Die taal van Preller (117 —121). - Van de Waal
(121 — 128). — Hoe moet Anglisismes beskomv word? (123 —125.) —
Nederlandss anglisismes (125 — 127). — Die taal van Langenhoven
(129-131). - Van Celliers (131-134). - Van Totius (135 - 138).
Van Malherbe (138). - Van Joubert (138—144). — Van Leipoldt
(144 — 145). — Kamp oor „poëtiese diktie" (145 — 148). — Taal-
gebruik uit later tijd (149). — Van Totius (149-153). — Van
Celliers (153-155). -- Van ander skrijwers (155—156).

Vooruodes (157 — 167): „Van dilettantisme tot kunst" (157). —
Oorlogsgedigte van F. W. Reitz (158 162). — Verse van Joubert
Reitz (163), van Marais (164), van Krige (165). — Bewerkinge van
„Blikoor" en 1\'reller (166). - Ontstaan van Die Vlakte (167).

Jan Ckli.ikrs (168 — 203): Lewensloop (168—171). Eerste Afrikaanse
gedig (171). Ons Leesboek (172). — Begin van digterlike loopbaan
(173). — Die Vlakte (174 175). Die Osseiva (175-176). —
Verwey, Koster, de Vooys en van Eeden oor navolging (177 — 178).
Bestrijding van Verwey se oordeel (178- 179). — Die f7a£fc-bundel
(180 — 192). — Prosa van Celliers (184). — Oorlogs-cyklus (186—191).
Die 011 skool en die nuwe (1S7 —1S9). — Die Revier (192 —193). —
Unie Kantate (193 — 195). — Martjie (195 — 199). — Die Saaier
(199-203).

Totius (204 — 238): Lewensloop en werke (204 — 205). — Eerste ge-
digte (205 — 210). — Di Hijde Rosi en Die Ilowenitr {206 -208).
Bij die Monument (210 — 216). — Potgieters Trek 1217 — 222).

Wilgerboombogies (222—224). — Rachel (224 — 230). — Albert
Verwey oor Rachel (230). — Bestrijding van Verwey se oordeel
(230 — 232). — Trekkerswee (232 — 238).

Leipoldt (239 — 262): Lewensloop (239). — Jeugwerk (240). — Oom
Gert vertel e.a. gedigte (240 — 255). — Oorlogsverse (240 — 248). —
Ander gedigte (248 — 255). — Later gedigte (255 — 260). — Kamp
oor Leipoldt en Totius (260 — 262). — Saamvattende karakteristiek
van Celliers, Totius en Leipoldt (262).

Malherbe (263 — 274): Lewensloop en werke (263). — Karroo-
blornmetjies (263 — 271). — Verskil in uitbeelding tussen Malherbe
en Totius (269 — 270). — Prosa van Malherbe (271—272). — Klok-
grassüs (272 — 274).

Joubert (275 — 287): Lewensloop en werke (275). — Riet Retief e.a.
gedigte (275 — 282). — Preller en Joubert (277 — 280). — Dageraad
en Sonneskijn (282-285). - Perk en Joubert (286-287.)

Jong-Suid Afrika (288 —301): Langenhoven (288 — 291). — Keet
(292 — 296). — Wassenaar (296 — 299). — Fagan (299 — 301). —
Martins (301). - Besluit (301-302).

Die Afrikaanse Taalbeweging dagteken uit die laaste kwart
van die vorige eeuw. Die stigting deur ds. S. J. nu Toit van
Die Gcnootskap van Rcgtc Afrikaners in 1875, met Paarl
(Kaapland) als uitgangspunt en Die Patriot als orgaan, was die
eerste stap om Afrikaans, die volkstaal van Suid-Afrika, erken
te krij als skrijftaal naas Engels en Hollands. Die ontstaan,
geskiedenis en pennevrugte van die beweging, gewoonlik naar •
die vernaamste orgaan van die „Genootskap" genoem die „Patriot-
beweging", is breedvoerig uitcengeset in \'11 Amsterdamse disser-
tasie vau dr. Lydia van Niekerk. *) Met die Boere-oorlog
van 1900 kom die PafnoZ-bcweging tot stilstand, en enkele jare
na die oorlog ontstaat als historiese voortsetting daarvan \'n nuwe
beweging, met \'11 veel groter uitgebreidheid en \'11 heeltemaal
nuwe karakter: die tweede Afrikaanse Taalbeweging.

Die naam van Gustav Preller is ten nouwste verbonde met
die ontstaan en die geskiedenis van die tweede Afrikaanse Taal-
beweging. Dit was op sij kragtige inisiatief dat die beweging in
die lewe geroepe werd; en van die begin af liet sij vaardige
pen, deurdronge als hij was van die erns en die goeie reg van
die saak, waarvoor hij gepleit het, ook leiding gegee daaraan.

aanvankelik soveel verwarring gestig het; waar aan die een kant
soveel misverstand en vooroordeel weggeruim en aan die ander
kant soveel onverskilligheid en slapheid bestrij moes word, was
dit gelukkig dat die beweging in Preller \'n pleitbesorger gevind
het, wat met warme oortuiging die deugdelikheid van sij stand-
punt kon verdedig; maar wat tewens die takt en insig gehad
het om voorlopig \'n middelweg te kies en daardeur die moontlikheid
te open tot \'n eventuele toenadering tussen beide uiterste partije
in belang van die één groot saak — die bestendiging van ons
volksbestaan.

Ons volksbestaan! Want dit was ten slotte die kern van die
saak, die spil waaromheen die hele beweging gedraai het. Al
die voorvegters vir die erkenning van die Afrikaanse volks-
taal het dit van die staanplek af herhaaldelik met nadruk voorop
gestel, dat die taalbeweging vir hulle in die eerste plaas nie bloot
\'n taalkwessie was sonder meer nie, maar \'n lewenskwessie vir
ons volk, waarbij ons nasionale voortbestaan op die spel gestaan het.

„Ons het \'n volk om te behou; ons het \'n nasie om op te
voed; ons kannie wag nie!"¹)

„Die vraag, wat vir vorm van Hollands die spreek- enskrijf-
taal van S. Afrika moet wees, is m.i. te veel bespreek als \'n
bloot taalkundig probleem. Die twee tale, Nederlands en Afrikaans,
word dan gewoonlik naas mekaar geset en met mekaar vergelijk,
en dan kies mcnse die een of ander op grond van sekere taal-
kundige eienaardighede, omdat hulle meen, dat die een of die
ander als taal voorkeur verdien . .. Taalkundige oorweginge is
egter, naar onse mening, in die taalstrijd geheel misplaas. Dit
is vir ons nie die kwessie van \'n meer of minder ontwikkelde
taal nie. Dis allermins \'n kwessie van smaak. Daarvoor is ons
nasionale toestand te ernstig. Dit is in die eerste plaas — ek
wil amper sê, dit is enkel en alleen — \'n volksaak. Dis vir ons
\'n kwessie van bestaan of nie-bestaan ..." ²)

„Ons taal is vir mij, na die godsdiens, die ernstigste saak
wat die Afrikaner kan besighou. Dit is — laat mij toe om mij
so uit te druk — \'n saak van lewe en dood." ³)

1 1) Jan Celliehs in De Volkstem, 19 Junie 1907.
S) Dr. D. F. Malan: Dit is ons erns (1908).

„Geen volk, dat zijn nationaal zelfrespekt verliest, kan ooit
karaktersterk zijn. Als ik daarom pleit voor onze taal en onze
nationaliteit, dan pleit ik voor oneindig meer dan dat, voor wat het
hoogste en het heiligste in de mens is. Had de taalstrijd alleen
op het oog de redding of bevordering van \'n taal, de gehele
kwestie zou mij betrekkelik koud laten. Maar door merg en been
gevoel ik het, gevoelde ik het reeds lang: het gaat hier om
het karakter van ons volk."

Daarom het hierdie voormanne nie alleen hulle eie pad duidelik
afgebaken gesien nie, maar was hulle van die begin af ook
daarvan eortuig, dat die voorstanders van Hollands, wat ten
slotte presies dieselfde doel beoog bet, maar alleen .langs \'n ompad,
sig vroeër \'of later met hulle sou verenig in die strijd tot
verwesenliking van \'n gemeenskappelike ideaal.

Dit sou egtcr jare van oortuigingswerk kos, alvorens ook die
„Hoog-Hollandse" partij sou insien, dat die Afrikaanse taal-
beweging die enigste rasionele weg was, waarlangs \'11 eie kuituur
tot stand kon kom en die behoud van die Dietse stam in Suid-
Afrika verscker kon word.

Die verrassend snelle tempo waarin die beweging veld gewin
het, veral sedert 1914, het ten slotte selfs die mees optimistiese
voorstander van Afrikaans verbaas laat staan. Wat hij enkele
jare gelede nog als \'11 toekomstige ideaal gekoester het, is van-
dag reeds werkelikheid geword: die erkenning van Afrikaans
deur staat en kerk, skool en universiteit.

Hoe hierdie merkwaardige evolusie, wat van agter besicn tog
ook weer so vanself sprekend is, in so \'11 korte tijd tot stand
gekom het, sal in die volgende oorsig van die ontstaan en groei
van die beweging nader aangetoon word.

Hoewel die Patriot-beweging met die Boere-oorlog tot staan
gekom was, het Die Patriot self nog tot 1904 verskijn. Maar
dit was slegs die laaste stuiptrekkinge van \'11 blad, wat veral
om sij politieke rigting, nie meer beantwoord bet aan die eise
van die tijd nie. Sij ondergang was dan ook nie te wijtc aan
die feit, dat die blad in Afrikaans verskijn het.²) Maar omdat

taal en nasionaliteit onafskeidelik met mekaar verbonde is, en
Die Patriot in die oorlog ontrouw geword het aan die tweede
lid van sij tweevoudige sinspreuk „Vir Moedertaal en Vaderland",
kon hij die kragtig oplewende nasionale verlangens van sij lesers
nie langer bevredig nie. En daarom was dit ook te voorsien
dat die vloedgolf van nasionalisme, wat in die oorlogsjare van
uit die twee strijdende republieke heel Suid-Afrika oorstroom
het, vroeër of later onvermijdelik sou voer tot \'n herlewing
van die Afrikaanse taalbeweging. Die blijwende verdienste van
Die Patriot is, dat dit hierdie herlewing des te makliker
gemaak het, omdat \'n jonger geslag kon voortbouw op \'n reeds
gelegde fondament en daarbij partij kon trek van die ervaring
van die eerste baanbrekers.

Dit is merkwaardig dat die geboortekiem van \'n nuwe strijd so
dikwels gesoek moet word in \'n vredestraktaat. Bij art. 5 van
die vrede van Vereniging (1902) was bepaal: „The Dutch
language will be taught in Public Schools in the Transvaal and
the Orange River Colony, where the parents of the children
desire it, etc."Die geskiedenis herhaal sig. Wat \'n eeuw
tevore bij die oorgawe van die Kaap gebeur was ten aansien
van die landstaal, het ook hier weer plaasgevind: die bedonge
voorwaardes was alleen van krag... op papier!

Die volgende aanhaling uit \'n brief van Sargent, toenmalige
direkteur van onderwijs in Transvaal, aan Lord Milner, is teke-
nend vir die manier waarop aan art. 5 uitvoering sou gegee
word. Die brief dateer uit 1903: „Wij moeten \'11 beroep doen
op Engeland en de broeders en zusters van hen, die voor het
Rijk gestreden hebben, hen vragen om over te komen om dat
deel van de arbeid te verrichten, dat hun mannelike familieleden
niet in staat waren te voltooien. Onze militaire operaties hebben
ten gevolge gehad, dat \'t grootste deel der jongens tans in de
kampen verblijft; en ik ben overtuigd, dat wij geen betere gelegen-
heid hebben dan tans, om hen \'t volgend jaar allen cngclssprekend
te maken. Wat wij tans hier nodig hebben zijn vrouwen, hoogst
bekwame onderwijzeressen, met sterke vaderlandsliefde, die genegen

zullen zijn hierheen te komen en de ontberingen van \'t kampleven
te doorstaan, ten einde de kinderen van de burgers onze taal
en onze idealen te onderwijzen. Leer die kinderen langzamerhand
ook onze grote imperiale idealen." ¹)

Dat dit inderdaad erns was met hierdie poginge om die Boere-
bevolking heeltemaal te verengels, blijk verder uit die feit, dat
binne vier jaar na die oorlog 3000 „young women" deur bemidde-
ling van „The South African Coionisation Society" naar Suid-
Afrika; gestuur was.²)

Die gevolge hiervan was te voorsien, als daar nie vroegtijdig
teenmaatreëls sou beraam word nie. In Suid-Afrika het dan ook
voortdurend stemme van protes opgegaan. So b.v. skrijf President
Steijn in \'11 brief aan W. T. Stead (verskijn in die London
Times, 13 Febr. 1906) 0.111.: „Wij verlangen dat Engeland het
traktaat van Vereniging uitvoert, alsook de toenmaals gegeven
beloften, door de- Holl. taal ernstig op de scholen te doeii onder-
wijzen. Tans is dat onderwijs enkel schijn. Wij verlangen inderdaad
gelijkstelling der beide talen ..." ^s)

Maar proteste, hoe welsprekend ook, het nie veel gebaat nie.
Onder offisiële beskerming liet Engels hand oor hand toegeneem,
en die Hollandse boeketaal van die skool, vir sover die nog
gehandhaaf kon word, was magteloos teenoor invloede, wat van
\'n georganiseerde staatsdiens uit die hele maatskappij als \'11
suurdeeg deurtrek het. Die proses het natuurlik daardeur ver-
gemakkelik geword, dat hierdie. invloede versprei geword liet
deur \'11 lewende taal, wat 0111 die rede reeds dadelik \'11 voorsprong
op Hollands behaal liet; terwijl die enigste middel, wat berekend
was 0111 hierdie invloede op die duur te keer te gaan — die
eigcnlike landstaal — als sodanig nie erken en benut, maar ais
minderwaardig oor die hoof gesien werd. Die gevolg hiervan
was, dat nie alleen Hollands als sodanig gaandeweg deur Engels
beïnvloed geword liet nie, of selfs geheel verdring, maar ook die
alledaagse spreektaal was blootgestcl aan totale verwording,
omdat dit glad geen beskerming of verpleging geniet liet nie.
Een goeie illustrasie daarvan lewer die volgende anekdote van

\') Die Bramlwag I, 14. bli. 418. Kursivering van mij.
•) Zuid-Afrikaanse Post, 1$ Maart 1906.
\') De Volkstem, 10 Maart 1906.

\'n ou Boer, wat aan iemand sou gesê het: „Nee, ou Neef, die
ding loop nou glad verkeerd met ons taal. Partij Boere praat
nou al te wonderlik. Hulle sê vir mes „Neef" (knife), vir neef
„kussing" (cousin), vir kussing „Piet Louw" (pillow), vir \'n
dooi perd „karkis" (carcase) en vir gfoente „w^ritstippel merries"
(vegetable marrows) !

Nog tekenender vir die betreurenswaardige taaltoestande in
die jare volgende op die oorlog, is die volgende brief, gerig aan
aan die Volkstem-redaksie: ²)

Ons sou vraag een weinig plaats in u newspaper, om te wiet wie
te blijme is voordat ons nou gesummon word voor die rations wat
ons van die repat. krij het. Wij heef gesoekt naar werkt en overal
applications gemaakt, maar virniet — houserent is duur en moet
wei ook rates betaal en taxes aan die munipalitei. Laas week ben
wei met die baisekel na X gewees om te apply bij die condokter
van die road party, maar hij appoint net Engelschen en kaffers... ens."

Sulke voorbeelde van taalvermenging sou met honderde ver-
menigvuldig kan word. En, w^rat erger was, dit het gladnie uit-
sluitend bij die minder ontwikkelde klasse voorgekom nie; maar
selfs in die beste Afrikaanse kringe en huisgesinne was dit
gaandeweg \'11 soort mode, \'11 mens kan amper sê, tweede natuur
geword. Die oorheersende posiesie van Engels op die skool het
tot gevolg gehad, dat sulke uitlatinge als die volgende skering
en inslag was in die alledaagse gesprekke van ontwikkelde jong
mense, vir sover hulle nie uitsluitend Engels gepraat het nie:

„I say, Joey, jij weet for the life of me, ik kannie meer
decent Dutch praat nie, is \'nt it funny?...

Ag wat, ik worry mij ook nie meer oor die language question
nie, want \'11 mens kan dit tog nie avoid 0111 die" twee languages
op te mix nie!"

In skool en huis, in geselskap en briefwisseling, op die sport-
terrein en in studentevereniginge, in partikuliere- en regerings-
kantore, in handel en politiek, waar ook al, alles was als versadig
met \'11 allesbeheersende Engelse gees. Wie \'11 winsgewende baantj ie

wou bemagtig, wie sig \'n air van geleerdheid en beskawing wou
gee, wie van sonde en ergernis ontslae wou wees — moes Engels,
met \'n goeie aksent, kon praat! Ons geskiedenis het ten slotte
selfs die treurige feit moet boekstaaf, dat ook die Hollandse
kerk in Suid-Afrika, wat sig altoos beroem het op haar onaan-
tasbaarheid als „bolwerk van taal en nationaliteit" op menige
plek haar kansels ingeruim het vir die Engelse taal. En dit bij
monde van haar eie predikante en ten aanhore van haar eie
gemeentes! Dit lê nog vers in ieders geheue, hoeveel strijd dit
gekos het, b.v. in Kaapstad en Stellenbosch, om aan hierdie
wantoestand \'n einde te maak.

Meer dan ooit was die noodkreet van „Jan wat versies maak"
uit die sewehtiger jare, van toepassing:

So \'n toestand van sake was onhoudbaar, omdat daar inderdaad
groot gevaar bestaan het, dat die ideale van Sargent en die
„Colonisation Society verwesenlik sou word. Maar juis hierdie
gevaar het ook geprikkel tot verset en was \'11 heilsame middel
0111 die groeiende nasionale gedagte tot rijpheid te breng, en
daaruit te doen gehore word \'11 onbedwingbare begeerte om sigself
te blij, om \'11 eie kuituur en \'11 eie letterkunde in die lewe te roep.

Natuurlik het bestaande Hollandse instcllinge soos die Kerk,
die Taalbond, onderwijsersvereniginge e.d. die toestand nie lijdelik
aangesien nie, maar alle kragtc georganiseer 0111 te pleit en te
te werk vir die handbawing van die Hollandse taal. E11 ook
met \'11 sekere mate van sukses, wat o.m. geblijk het uit die
oprigting van die C. N. O. skole in die Noorde en uit die invoering
van die vereenvoudigde spelling.

Maar buite die skool en die kerk om het gaandeweg in breë
kringe \'n lewendige besef ontstaan, dat daar met Hollands gladnie
genoeg vordering gemaak werd nie; dat daar \'n radikale ver-
andering moes kom in die propagandamiddele, als ons nie uit-
eindelik in die ongelijke strijd die onderspit sou delf nie. Baje
mense het begin voel, dat die veldwinnende nasionale gedagte
alleen tot volkome uiting sou kon kom deur middel van die
volkstaal, en hulle het in die mening versterk geword deur die eerste
skugtere openbaringe van \'n ontluikende Afrikaanse letterkunde.

Die Taalbond het blijkbaar ook instinktmatig besef, ten spijte
van alle beweringe van die teendeel, dat Nederlands als sodanig
geen toekoms meer had in Suid-Afrika en dat die onnatuurlike
kloof tussen skrijf- en spreektaal nie langer gehandhaaf kon
word nie. Vandaar sij kragtig gevoerde propaganda in 1904 en
volgende jare om, trots verbitterde teenstand, die vereenvoudigde
spelling algemeen deurgevoer te krij op skool en universiteit.

En nou is dit veral opmerkelik dat daar in hierdie verband
voortdurend sprake was van /aa/vereenvoudiging, hoewel daarmee
natuurlik, net soos in Nederland, bedoel werd spellingverecn-
voudiging. Want „spellingverandering raakt de taal evenmin als
verandering van het notenschrift de muziek." Maar als\'n mens
die bekende brosjure „De Z.-A. Taalbond en de Taaivereen-
voudiging" raadpleeg, dan blijk al dadelik dat die Taalbond
inderdaad veel meer beoog het dan \'n blote verandering van die
„Hoog-Hollandse" spelling. Want onder „woordkeus" word gesê:
„Geoorloofd is het gebruik van woorden, woordvormen en
uitdrukkingen, die, hoewel ongewoon of zelfs geheel onbekend
in het Nederlands, hier algemeen gangbaar en geldig zijn:

(a) woorden, die voortleven in hun oorspronkelike (17^de eeuwse)
vorm en betekenis;

(d) woorden en uitdrukkingen, die aan vreemde talen ontleend
zijn en door iedereen gebruikt en begrepen worden."²)

Dus aan die hele beskaafde Afrikaanse woordeskat en selfs
idiomatiese uitdrukkinge sou burgerreg verleen word, maar .. .
gewring in die keurslijf van \'n Nederlandse taalvorm! Want die
Nederlandse grammatika moes gehandhaaf word. Tiepies Afri-
kaanse woordvorme en uitdrukkinge moes dus eers in vorm
„verhooghollandst" word en\' daarna opgedis als goeie „vereen-
voudigd" Hollands! En omdat daar natuurlik geen sprake van
was, dat Hollandse en Afrikaanse taalvorme deurmekaar kon
gebruik word nie, is dit \'n raadsel hoe sulke spesifiek Afrikaanse
woorde en uitdrukkinge als die volgende, wat volgens (c) geoorloof
was, sou moet geskrijf word: Sij maters is dood, stadig oor die
klippe, dis laaste sien van die blikkantien, nouw strop trek, \'n
agtermekaar boer, \'» deurmekaar spul, stokflomv, perdgerus, naels-
kraap, opdraand, af draand, praat van die ding *) en honderde meer.

Geen wonder dat so \'11 onmoontlike poging tot gevolg moes
hè \'n soort skrijftaal, wat grammatikaal misskien Hollands was,
maar in wese Afrikaans, en daarom geen van beide. Was die
Taalbond konsekwent te werk gegaan, dan moes hij eenvoudig
die Afrikaanse vorm van Hollands, die alledaagse spreektaal van
die beskaafde Afrikaner, als skrijfmedium aanvaar het.

Preller en sij medestanders, wat later 0.111. van die Taalbond
heftige teenstand sou ondervind, liet hullc op presies dieselfde
standpunt als die Taalbond geplaas, maar net in omgekeerde
verhouding. Uitgaande van die juiste veronderstelling, dat dit
in die hoogste mate ontaalkundig en onwetenskappelik is om die
volkspraak, niet \'11 van Nederlands als sodanig sterk afwijkende
vormleer en idioom, te wil gaan skrijwe volgens die grammatikale
reëls van \'11 uitheemse, in Suid-Afrika nic-mcer-lewendc taalvorm
nie, liet hulle als basis aangeneem die inhccms-lcwcnde Afrikaanse
taalvorm; en, kragtens erfreg, die hele Dietse woordvoorraad
(nie grammatika nie!) tot gemeengoed verklaar. Met dien ver-
stande, dat al wat ons daaruit oorneem ter verrijking van ons
eie taalskat, soveel moontlik in overeenstemming sou wees met
die Afrikaanse vormleer en taaleie, in ieder geval die beskaafde
Afrikaanse taalgevoel geen geweld sou aandoen nie.

\') Nederlanse ekwivalente: hij heeft zijns gelijke nitt, haast u langzaam of zacht wat!,
hij ts ervan doorgedaan, al zijn krachten inspannen, \'n nauwgezette boer, \'n janboel,
doodop, dood op zijn gemak, op het nippertje af, steilste), glooiing, dat mag je wel zeggen.

Met hierdie voorstel het die Taalbond dan ook heftige verset
uitgelok bij die voorstanders van „zuiver Nederlands". Aange-
sien ons die skrijftaal van Nederland gebruik, so was hulle
gedagte, moes ons ook wag tot Nederland die vereenvoudiging
algemeen sou aanneem. Maar aan die ander kant was die gevolg
daarvan, dat daar al meer stemme begin opgaan het ten gunste
van suiwer Afrikaans. Die invoering van die vereenvoudiging
werd beschouw als \'n eerste, stap in die rigting van die gesproke
taal. So skrijf De Afrikaner o. m.: „Onze toekomst is niet
Hollands en ook niet Engels, maar Afrikaans. Alle tekenen
wijzen daarheen . . . Ons ontbreekt nog \'n vol besef van
onze meerderjarigheid. Maar wij gaan die weg op — Afrika
¹ wordt Afrikaans!" ¹)

Ondertussen was reeds in Julie, 1903, als eerste voorbode van
die naderende „renaissance", in Kaapstad tot stand gekom De
Goede Hoop — „een Zuid-Afrikaansch maandblad voor jonge-
lieden" — onder redaksie van adv. J. H. H. de Waal, \'n warme
voorstander van Afrikaans. Tot die vernaamste oprigters het
o. m. behoor Mevr. Koopmans—de Wet en „Onze Jan"-, name
wat bekend genoeg was om die nasionale karakter van die blad
te waarborg.

In sij „inleidingswoord" het die redakteur oud en jong uit-
genooi om bij te dra tot die inhoud, en meegedeel, dat bijdrae
naar verkiesing in Hollands of Afrikaans gestel kou word. Die
eerste nommer bevat dan ook reeds twee korte verbale en twee
gedigte in Afrikaans, één waarvan uit die pen van Melt Brink,
wat nadien \'n vaste medewerker was. Hoewel nog geen 4 van die
26 bladsije leesstof in Afrikaans gestel was, het „een geachte
correspondent uit Stellenbosch" dadelik beswaar gemaak, dat
„er te veel Afrikaansch in het eerste nummer voorkomt". De
Waal kon egter geen beterskap belowc nie, omdat hij in die
2e 110. self voor die dag kom met Anjelina, \'11 tragiesc liefde-
spel in Afrikaans; terwijl hij in die 3e 110. met voldoening gewag
maak van die feit, dat al meer skrijwers hulle van Afrikaans bedien.

wille van eenvormigheid als leiddraad aanbeveel: „Spel volgens
de uitspraak, maar wijk niet onnodig van de Hoog-Hollandse
spelregels af." Daarmee was die moeilikheid egter nog nie
opgelos nie, en die onsekerheid ten aansien van die spelling was
dan ook jare lang een van die vernaamste griewe teen Afrikaans.
Die oog van die lesende publiek was so gewend aan \'11 langge-
vestigde skrij ftradiesie, dat die besware teen die vereenvoudigde
spelwijse nog in dubbele mate ten opsigte van Afrikaans gegeid
het. Pas in 1915 sou die spellingvraagstuk tot \'n min of meer
bevredigende oplossing kom.

Reeds in Julie 1904, het de Waal die wenselikheid daarvan
betoog om die spelling deur \'n kommissie van taalgeleerde
Afrikaners te laat vasstel, en die gedagte uitgespreek, dat \'11
taaivereniging moes opgerig word „met het oog op het behoud
en liet voorthelpen van ons geliefd Afrikaansch." Dit het egter
voorlopig bij \'11 vrome wens geblij, en de Waal was later,, toe
Preller in Transvaal en Jon. Visscher en ds. W. Postma in
die Vrijstaat daadwerkelik begin ijwer het vir so \'n vereniging,
selfs genoodsaak, waarskijnlik op \'n wenk van die beheerders van
sij blad, 0111 meer Hoog-Hollandse en minder Afrikaanse stukke
op te neem.

Niettemin liet De Goede Hoop ongetwijfeld veel gedaan 0111
die skrij we van Afrikaans te bevorder. En wat veral van betekenis
is, de Waal het daarin die eerste vcrdienstelike proewe gelewer
op die gebied van die historiese roman in Afrikaans. Sedert
Jan. 1904 was Johanncs van Wijk in afleweringe in die Goede
Hoop verskijn, cn na voltooiing in 1906 in boekvorm uitgegee,
en sedert meermale herdruk. Verder het de Waal daarin \'11
reeks „rijmpies, stories en toneelstukkies" geskrijf, wat in 1911
afsonderlik uitgegee is onder die beskeie, maar goed gekose,
tietel Stonipies. Ook sij Africandcr Grammar, meer bepaald vir
Engelse landgenote bedoel, het aanvankelik in die Goede Hoop
verskijn, en seker nie weinig daartoe bijgedra nie om meer waar-
deering te wek vir „the confused utterances of a half-articulate
patois," soos die Cape Times Afrikaans genoeiu het.

Die Afrikaanse gedigte uit die eerste jaargangc van die
Goede Hoop behoort soiuler uitsondering nog tot die ou skool
van vóór die oorlog. Grappige rijmpies in Patriot-trant, waarin

veral gestreef werd naar \'n onberispelik gladde maat en goeie
rijm. Die volgende paar staaltjies kan als tieperende voor-
bedde dien:

Ik is \'n jonkman fief en vlug,
En hou van meisies veel,
So dat ik soms bai lus gevoel,

Vir mij \'n paar te steel;
Want ag, die goedjies lijk so mooi!
Te meer als hul is opgetooi!...

^?n Meisi is \'n fraaie ding,
\'n Soete ding, \'n lievve ding,
\'n Meisi is di beste ding,
Wat ooit op aarde was gebring ...

Is boeti M. J. Brinki:
Hij lijk net kwai, neh? — Mar liij is
So sag as \'n tinktinki.

Die eigenlike beweging tot verheffing van Afrikaans tot skrijftaal
het van Pretoria uitgegaan.

Soos uit die voorgaande bladsije gebleke is, was die tijd rijp
vir \'n herlewing van die Afrikaanse taalbeweging. Daar moes
alleen nog maar \'n doelbewuste voorman opstaan, wat die moed
sou hê om die voortouw te vat en duidelik uit te spreek, wat
reeds in so baje gemoedere aanwesig was. En die tijd het ook
so \'n leier laat vorentoe kom.

Gustav Preller se joernalistieke arbeid het meegebreng, dat
niemand beter dan hij op die hoogte was van die verbijsterende
taaltoestande in die eerste jare na die oorlog. Als sub-redakteur
van \'n groot blad soos Dc Volkstem, het hij dag na dag te doen
gekrij met \'n massa korrespondensie uit alle kringe van die
samelewing, sodat hij presies ingelig was ten aansien van die
skrijfmedium van sij lesers-korrespondente. Hij was dus als van-
self die aangewese persoon om die inisiatief te neem, ten einde
hierin \'n verandering te weeg te breng.

Die onmiddellike aanleiding tot sij optree was die bekende
Stellenbosse rede van „Onze Jan" in Maart 1905, oor die vraag:
Js \'t ons ernst? „Ernst met ons beweren, met het beweren van
zo velen, — dat zij, dat wij, dc miskenning, verguizing, minachting,
vertrapping van onze Taal werkelik gevoelen, die betreuren,
verlangen onze Taal op te heffen, in eer te herstellen en al wat
in ons vermogen is daartoe bij te dragen?..." E11 waarin 0.111.
ten opsigtc van Hollands op die skool verklaar werd: „Op dc
meeste scholen wordt het volstrekt niet onderwezen, en op het
gros van de scholen, waar liet wel op dc Tijdtafel voorkomt, is
het onderwijs daarin zo erbarmelik, dat niet één uit de tien
leerlingen ooit in staat wordt \'n verstaanbaar briefje aan vader
of moeder in eigen taal te schrijven." (Met eigen taal werd hier
nic Afrikaans bedoel nic, maar Hollands.) Die algemene toestand
het „Onze Jan" in die volgende woorde saamgevat: „Dc hoog-
geroemde gelijkheid heeft nooit in de Kaapkolonie bestaan> wa-y
altijd min of meer \'n fiktic en is zulks nu nog meer dan ooit." \')

Naar aanleiding van hierdie rede het in De Volkstem (19 April
1905 vlg.) \'n reeks vervolg-artiekels van Preller verskijn onder
die opskrif: Laat \'t ons toch ernst wezen! in Junie 1905, in
brosjure-vorm uitgegee met die onder-tietel: Gedachten over de
aanvaarding ener Afrikaanse schrijftaal.

Hierdie pleidooi kan.beskouw word als die manifes van die
tweede Afrikaanse taalbeweging, waarom dit nodig is daar
enigssins uitvoerig op in te gaan.

„Onze Jan" had die onbevredigende toestand toegeskrijf aan
gebrek aan erns. Preller dring meteens deur tot die wortel
van die kwaad: miskenning van Afrikaans! „Al de z.g. Hollands-
sprekende Afrikaners spreken wat we nu kennen als \'t Afrikaans,
terwijl de overgrote meerderheid iets schrijft dat bestendig koers
houdt tussen \'t Nederlands der scholen, \'t Afrikaans „zoas ons
hom praat" en \'11 soort van Engels, — een toestand die aan
eerstgenoemde niet bevorderlik en voorzeker berekend is afbreuk
te doen aan de gezonde ontwikkeling van \'t Afrikaans. Deze
toestand achten we hoogst onbevredigend, niet zozeer omdat \'t
Nederlands er geen baat bij heeft — die baat toch hebben we
nog nooit buiten de school gezocht — maar omdat \'t Afrikaans
eronder lijdt. In dat Afrikaans, diezelfde „kombuistaai" of „patois",
schuilt het geheimzinnig taalorganisme dat hier bij ons leeft en
aardt. Dit moeten Afrikaners inzien, en hoe eer we zulks doen,
hoe beter voor ons en voor degenen, die 11a ons rekenschap
zullen opvorderen van onze rentmeesterschap. Afrikaans is nog
nooit vijandig geweest tegenover \'t Nederlands, en kan of mag
dit ook nooit zijn, want uit die oude en vaste stam moeten we
onze kracht krijgen. Hebben we al eenmaal de vrome hoop
gekoesterd, dat \'t meer voor ons kon zijn, — die hoop ontsproot
uit wat tans in het verledene ligt, en het is ijdel, het is meer
dan ijdel, het is zelfmoordend om ons nog langer daarmee
te vleien".

Preller formuleer dan sij standpunt in die volgende twee
stellinge, met \'n derde als gevolgtrekking:

1. „De taal die in een land leeft, die in het ganse volk wortelt, heeft
in dat land en onder dat volk de meeste-kans op voortbestaan, en
laat zich niet uitroeien dan met de uitroeiing van het volk waarin
ze leeft. De geschreven taal van enige nasic regelt zich onwillekeurig,

of behoort zich te regelen, naar de gesproken taal van die nasie;
anders lopen de twee naderhand zó ver uit mekaar, dat zij feitelik
afzonderlike talen zouden zijn.

2. Afrikaans wortelt diep en leeft gezond in de gehele Afrikaner nasie.
Geen andere taal doet hetzelfde. Onze schrijftaal verschilt zó ver
van onze spreektaal, dat voor \'t gros der Afrikaners het geschrevene
als een vreemde taal is, die zij zelf nagenoeg nooit schrijven.

3. Daarotn heeft Afrikaans in Zuid-Afrika de grootste en beste kans
op voortbestaan.

Daarom behoort onze schrijftaal veel nader bij \'t Afrikaans tc
komen, dan waar zij zich tans bevindt."

Bij die motivering vari sij stellinge gee Preller blijk van
algemene belesenheid en van \'11 juiste insig in taalverskijnsele.
Hij erken dat wat hij hier verkondig niks nuwts bevat nie, maar
sij doel daarmee is 0111 „aan mijn eigen landgenoten te beduiden,
dat zij zich niet aan \'11 doodzonde schuldig maken, wanneer zij,
om uiting te geven aan \'t gevoel dat daar uit hun binnenste
opborrelt, zich op verstandige en verstaanbare wijze bedienen van
dezelfde spraak, die hun de hele dag zo maklik, licht en lustig
op de lippen zweeft, instede van met hun gedachten en al tc
verdwalen in een harnas, waar zij tc klein voor zijn of dat voor
hen tc groot is."

Sprekende oor wat „taal" is, sê hij o.m.: „Het is geen samen-
stel van willekeurige taalregels en wetten, geen gedrukte ding,
geen reeks van zwarte merkies op papier, doch het beeld der
gedachten van liet volk, een steeds veranderende diorama van
het innerlik bewustzijn van de mens. \'n Taal wordt niet in
mekaar gespijkerd, zooals men \'n stoel of \'11 tafel maakt, doch
groeit, en al groeiende verliest ze sommige dingen terwijl zc
andere wint; veranderingen vinden voortdurend plaats, totdat de
taal na verloop van jare er hcelmaal anders uitziet: precies zoals
Het portret van \'11 man op verschillende leeftijden ook grote ver-
anderingen vertoont." <

Vervolgens word \'n hele reeks voorbedde uit die geskiedenis
aangqvoer ten bcwijse van die „taaiheid van \'n taaiorganisme,
waar het eenmaal in \'11 volk wortel heeft geschoten": Angelsaksies,
Wels, Kelties, Kanadees-Frans, Pools, Vlaams, Afrikaans, cns.
Als voorbeeld van die teendeel word gewijs op Amerika, waar

die oorspronkelike Hollands van „Nieuw Amsterdam" totaal
verdwene is. Opvallend, meen Preller, dat \'n mens juis in die
vrije wereldrepubliek onder vrijheid ondergang moet vind en in
Suid-Afrika onder dwang vrijwording. Daaruit blijk, dat \'n taal
wel ten onder kan gaan, maar alleen wanneer \'n volk geen kragtige
poginge meer aanwend om dit te voorkom nie. Hierdie moontlik-
heid bestaat ook in Suid-Afrika; maar tot dusver lewer die
geskiedenis die bewijs, dat die Afrikaanse nasie vas beslote
is om sij taal en daarmee sij volksbestaan te handhaaf. Want
ten spijte van die feit, dat Engels sedert 1825 die heersende
taal geword het in S. A., en Hollands sedert 1882 in Kaapland
en reeds vroeër in die twee republieke als offisiële taal erken
geword het; en nietteenstaande die stelselmatige teenwerking
sowel van Engelse als van Hollandse kant in S. A. — het
Afrikaans die spreektaal geblij van al die Afrikaners in Noord
en Suid, en die spreektaal geword van honderde Engelse sette-
laars, wat hulle sedert 1820 in die land kom vestig het.

Ten bewijse watter vergeefse poging dit is om nog voortdurend
te streef naar wat, met die beste kans van slae, onder die gewese
republieke reeds onmoontlik geblijk het, word herinner aan die
uitspraak van dr. Ciianguion, wat reeds in 1844 gewanhoop het
aan die herstel van Hollands in Suid-Afrika;¹) en aan wat
dr. N. Mansvelt, destijds hoogleraar in Stellenbosch, in 1880
verklaar het: „De eerste illusie van Ciianguion heb ik, evenals
hij zelf later ook gedaan heeft, als ondenkbaar laten varen; —
\'t onderscheid in volksaard, land- en luchtgesteldheid, zeden,
begrippen en belangen is té groot, dan dat \'n Afrikaansch volk
zich ooit van het Hollandsch, zooals het ten noorden van de linie
gesproken wordt, als voertuig zijner gedachten zou kunnen be-
dienen". ²) En in 1902, nog vóór die vrede, het dr. Mansvelt
met die oog op Afrikaans in Holland gepleit vir taalvcreenvoudi-
ging: „Wil echter die oude Moeder (Nederlands) wezenlijk haar
kind (Afrikaans), dat trots de ongunstigste omstandigheden nog
zoo tróuw haar karakter bewaard heeft, helpen en steunen, dan
moet zij die middeleeuwschc stijve klecdcrcn, die thans hare nog
niet verstorven bevallige leden ontsieren en als een oudcrwetsch

1) De Nederduitsche Taal in Z.-A. hersteld, Kaapstad 1844.
S) Zuid-Afrik. Tijdschrift, Aug. 1880.

„En dit" — sê Preller — „vóórdat er zo\'n ding bestond als
art. 5 van het Verenigingstraktaat, toen we nog hoopten!"
Hoeveel te meer rede bestaan daar nie vandag nie, om die
ouderwetse harnas opsij te set en ons natuurlike wapen te gebruik.

Maar hij verneem reeds bij voorbaat die bekende teenwerping
van later: is Afrikaans ook ons Bijbel- en kanseltaal? Seker
mag die beskawende invloed wat voortdurend daarvan uitgegaan
het en nog uitgaan, nie onderskat word nie. Maar met dit al
is dit slegs die taal van \'n bepaalde kultus, wat in hoofsaak tot
ons kerkelike instellinge beperk is. Sodra die predikant sij
preekstoel verlaat, praat hij Afrikaans. „Onze kerktaal beslaat
slechts een min of meer beperkte vakterminologie, die maklik
aangeleerd, doch niet eigen is, en noodwendig aangevuld wordt,
vooral in de mond onzer jongere predikanten, door zuiver
Afrikaanse woorden en zegswijzen, en in de kinderpreek en op
het zendingveld geheel overgaat tot het Afrikaans".

Dat die kanseltaal inderdaad veel nader aan Afrikaans dan aan
Nederlands staan, toon Preller aan met feite, wat moeilik
weerlè kan word. Bij geleentheid van \'n Sinode-sitting had hij \'n
tiental preke uit die mond van verskillende predikante stenografies
laat opneem, en vergelijk met enige woordelike verslae van preke
deur predikante uit ander kerkgenootskappe; en met die gegevens
voor hom verklaar hij „dat het resultaat beslist geen Nederlands
was. Afrikaans leefde en wortelde erin, en worstelde om de
boventoon, zózeer dat \'t \'n lust was om aan te zien, en dat zich
bij mij de overtuiging vestigde dat een gezaghebbende Afrikaanse
vertaling van de Bijbel de doorslag zou geven aan Afrikaans
als schrijftaal"

Met tal van voorbedde laat Preller sien hoe weinig die
Afrikaner sigself is, wanneer hij in \'n openbare vergadering
probeer Hoog-Hollands praat: „Hij hakkelt, sukkelt en zoekt,
en slaagt er bijna nooit in om iets goeds tevens mooi te zeggen",
want reeds die enkele woordjic „het" is al \'n onoverkomelike
struikelblok op sij pad naar die welsprekendheid. „Nee, laten we
t toch niet ontkennen: het Afrikaans wortelt diep in de Afrikaner

nasie, zo diep dat \'t onuitroeibaar is!... In \'t Afrikaans alleen
is de Afrikaner in staat met de meeste kracht weer te geven
wat er in hem omgaat, zijn natuurlikste gewaarwordingen, zijn
innerlikste gedachten, zijn diepste gevoelens — het is de taal
die ook bij uitnemendheid hoort te wezen het voertuig zijner op
papier geschreven gedachten."

In \'11 klemmende betoog word die nadelige gevolge blootgelê,
wat noodwendig voortvloei uit die onnatuurlike verhouding tussen
spreek- en skrijftaal, die vernaamste waarvan is, dat in Suid-
Afrika so verbasend min gelees en geskrijf word. Preller maak
hier handig gebruik van goed gekose aanhalinge o. m. uit
Kollewijn. ^]) Als selfs „Nederlandse professoren en studenten,
taal- en letterkundigen, schoolmeesters en scholieren" voortdurend
moet refereer naar een of ander „geslachtslijst", sodat hulle
korrespondensie „in meerdere of mindere mate pijnlik" word, —
hoeveel te meer pijnlik moet dit dan nie vir die Afrikaner wees
nie, wat^glad geen gevoel meer besit vir taalkundige geslags-
onderscheiding ?

Reeds sedert jare word in Nederland \'11 vinnige strijd gevoer
0111 die verskil tussen die gesproke taal, „het algemeen beschaafd",
cn die offisiële skriftelike afbeelding daarvan minder groot te
maak, omdat die laaste lang nie meer beantwoord aan die eerste
nie. E11 hoeveel groter is die kloof nie bij ons nie, omdat ons
„algemeen beschaafd" in vorm en wese glad geen gelijkenis meer
vertoon met die tans geldende skriftelike afbeelding daarvan nie.
„Het heeft zich aangepast bij \'iï ander klimaat, ander geschiede-
nis, andere behoeften en andere volksaard, cn staat vandaag
naast het Nederlands als het volmaakt portret van \'11 ander volk.
E11 wij lijden, wij verliezen, omdat het ons een fisieke ondoen-
likheid is op te leven in de vreemde taal, die wc vandaag onze
schrijftaal noemen. Na anderhalve eeuw van taalkundig
onbelemmerde zelfstandige ontwikkeling gevoelt het Afrikaanse
element drang tot optreden, het wil spreken doch wordt gedoemd
tot \'11 hakkelaar, het wil schrijven doch is verlamd. Geschiedenis,
natuur, levensaard heeft het bekwaamd en gebreid voor \'n strijd
op leven en dood in een worstelperk, waarbinnen het moet

en zal uitlopen op de maklikste taal; tegenover zich heeft het
een weerpartij met \'n taal, „die men in de praktijk spoediger
leert dan enige andere mij bekende taal";¹) zelf zijn we toege-
rust met de maklikste taal, die er vandaag op de wereld
gesproken wordt, — doch men wil hebben dat we onze lendenen
zullen omgorden en sterk wezen — dat \'t ons „ernst" moet
zijn . . . met het oude harnas ! Is dit nu raadzaam en verdedigbaar?"

En die gevolge daarvan? Honderde voorbeelde sou Pkelt.er
kan aanhaal uit die korrespondensie van één dag. Als tieperend
kies hij die volgende briefie aan \'n winkelier van \'n vrouw, wat
eerlik haar bes doen om goeie Hollands te skrijwe: „stuur mij
tog asseblief twee pond harde vet, en as daar geen harde vet
zijn ben te wezen, stuur dan maar safte."

En nog die treurigste gevolg van die onbestaanbare taaitoe- .
stand — „vóór ons hebben we drie briefjes, twee van vrouwen,
één van \'n lieer, alle uit de aanzienlikste Afrikanerstand van de
hoofdstad, achtereenvolgens aanvangende met deze bedroevende
belijdenissen: „As my Dutch is not sufficiently good, enz." —
„Pardon me for writing in English, hut 1 can hardly rcly 011
my dear „taal" — „Hope you won\'t mind, old cliap, hut my
Dutch grammar is too rusty to work, plcase translate". „Kon
de een nu maar weten" — vervolg Preller — „dat cr geen
Dutcli noodig is, de ander dat the taal haar moederspraak, en
de laatste dat hij \'t ook wel zonder Dutch grammar zou kunnen
stellen zonder voor \'n idioot aangezien te worden, en konden
wc maar allen schrijven zo naastenbij als we spreken, hoeveel
anders zou alles niet zijn!"

Een Nederlandse blad had die opmerking gemaak, dat daar
soveel partikulierc korrespondensie in Afrikaanse krante voorkom
en dat dit opvallend was „hoe goed men er het Nederlands
hanteert". Preller wil geen redaksiegeheimc verklap nic, maar
laat iemand maar bij gelecnthcid heel vertrouwelik aan \'n redak-
teur vra of die ingesondc stukke „niet doorgaans \'n postskriptum
dragen, waarop deze legende voorkomt, als ware \'t een ver-
zuchting onder de druk van \'11 onduldbaar juk: Maak asseblief
^to(J die foutjics reg."

Die abnormale toestand van „opgeschroefde ernst" kanniè
langer gehandhaaf word nie. Daar moet \'n radikale verandering
in kom. Waar ons op moet aanstuur, is die opbouwing van \'n
eie literatuur. „Ons Volk leest niet. Ons Volk is onwetend en
in die onwetendheid schuilt het grootste gevaar voor onze taal.
En de enkelen die wel veel lezen en weten, die werkelik door
hun uitgebreide kennis de macht bezitten om ons Volk — ons
ganse Volk — op te heffen, behoren zich toe- te leggen op \'n
middel om het oor van het ganse volk te bereiken en te winnen,
niet slechts de enkele „ernstigen" voortdurend op te zwepen en
tegen een noodwendig doofstom volk te razen."

Als hom gevraag word, wat hij dan eigenlik wil, antwoord
Preller: „geen onmiddellike omwenteling, iedereen skrijf soos
hij praat, wetteloosheid, anarchie" — maar eenvoudig \'n voort-
zetting van wat Die Genootskap van Regte Afrikaners reeds
gedaan het, behalwe in twee opsigte: „wij willen onderscheid
maken tussen het beschaafd Afrikaans en de taal van de straat,
van de schoolplaats, van de outa en aja. *) We willen trachten
zoveel mogelik alleen diè klanken weer te geven, die we daar
horen, waar \'t Afrikaans het zuiverste gesproken wordt..."
En tweedens wil Preller geen suiwer fonetiese spelling volg
nie, maar soveel moontlik die vereenvoudigde Nederlandse spel-
ling handhaaf.

Verder is sij leus: „Stadig oor die klippc!" „Als overgangs-
maatregel, totdat het Afrikaans algemeen geschreven wordt,
omschrijven we onze gedragslijn: Afrikaans schrijven en spreken,
Hollands leren, albci lezen. Omdat we ons voorloopig met het
onderwijs niet bemoeien, zoeken we ook geen goedkeuring, geen
sanksie of „charter" van enige onderwijs — of andere instelling.
De taal immers, die wc schrijven gaan, is een voldongen feit,
dat goed noch af tc keuren is, doch genomen moet worden zoals
ze is. Al wat wij beproeven willen, is door de praktijk bet
vooroordeel te overwinnen van die Afrikaners, die tans lezen."

Eindelik word nog daarop ge wijs, dat in Vlaandere eers nuwe
lewe gekom liet, toe die Vlaminge weer Vlaams in plaats van
Nederlands begin skrijwe het. En als daar ooit in Suid-Afrika
sprake sal wees van \'n eie kuituur, dan moet daar \'n begin
gemaak word met ons eie taal. „De stelselmatig in studiekamers
gekweekte exotikon onzer joernalisten, auteurs en predikanten
is te stijf, te aanstellerig en te koud voor ons volk. Het heden-
daags Nederlands met zijn streven naar verdieping, naar ont-
ledende karakterstudie, naar fijn onderscheiden zielkundige uit-
rafeling der menselike eigendommelikheden, in nauw verband met
omgeving en maatschappelike toestanden — is bokant onze
vuurmaakplejc. Daarvoor is ons land nog te wijd, zijn onze
bergen te hoog, is ons ho\'eveld te onafzienbaar, en zijn wijzei ven
te anders.

De „ernst" is er, maar het is de harmonie, die ontbreekt. Laat
er toch harmonie komen tussen Volk en Taal!... Het Afrikaans
is onze Moedertaal, onze Landstaal, onze Volkstaal — help 0111
het te maken tol onze Schrijftaal!"

Aan die slot van sij betoog rig Preller \'11 oproep tot almaal,
wat sij sienswijsc deel, 0111 daarvan per brief te doen blijk, ten
einde \'11 vergadering te beleg met die oog op die stigting van
\'11 Afrikaanse Taalgenootskap. Tcwens word Wintcmag van
Eugene Marais (toen nog \'11 „onbekende digter") afgedruk als
bewijs van wat in Afrikaans kan uitgedruk word.

Preller se oproep liet onmiddellik weerklank gevind oor die
hele land. „Mannen van allerlei richting, Afrikaners, Hollanders
leden van alle drie onze kerkgenootschappen, predikanten, advo-
katen en vele anderen melden zich aan voor deelneming aan de
beweging 0111 een genootschap te stichten ter handhaving en
veredeling van de Afrikaanse taal."

werd sij brosjure met ingenomenheid begroet.Soos \'n korres-
pondent dit uitgedruk het: die gras was aan die brand! En wat
veral van betekenis was, ook in Holland en selfs in Duitsland
het die beweging dadelik steun gevind bij manne soos Fr. Rompel,
dr. Hesseling, dr. Kiewiet de Jonge, dr. Mansvelt, dr. Schepers,
dr. Kollewijn, prof. Kern, prof.ErnstMartin(Straatsburg)e.a.

Veral die belangstelling van Nederlandse taalgeleerdes was \'n
welkome steun vir die beweging. Want die hardnekkige bewering,
wat jare lang nog sou volgehou word, als sou die bevordering
van Afrikaans die ondergang van Nederlands in S. A. ten
gevolge hê, het daarmee dadelik in betekenis verloor. Trouwens
die voorstanders van Afrikaans het van die begin af duidelik
verklaar en ook met die daad getoon, dat hulle beweging geens-
sins vijandig gestaan het teenoor Nederlands nie. Dit was selfs
nie moontlik nie, om die eenvoudige rede dal, uit hoofde van
die verhouding van Afrikaans tot Nederlands, veral ten opsigte
van die woordeskat, die eerste sonder die laaste nie denkbaar
was nie. Afrikaans moes uit Nederlands verrijk word en daarom
het hulle terselfdertijd ook geijwer vir degeliker Nederlands
onderwijs op die skool. Nog meer, hulle was van die begin af
daarvan oortuig, — en die enkele jare van ervaring sedert dien
het dit reeds bevestig — dat die beoefening van Afrikaans, in
plaas van die studie van Nederlands te bemoeilik en Engels in
die hand te werk, juis die teendeel tot gevolg sou hê.

Soos te verwagte was, het die beweging ook dadelik teenstand
uitgelok. Die onmiddellike gevolg van Preller se optrec was \'n
vinnige briefwisseling in De Volkstem, \'n Mens sou sê dat \'n
aandagtige lesing van sij brosjure selfs die mees verstokte
teenstander moes oortuig het. Maar vooroordeel en misverstand
is net soos wieke; trek hulle uit, maar doodkrij is min.

En dan die „argumente"! „Willen de voorstanders van de
Afrikaansche taal dan niet begrijpen, dat \'n taal het eenvoudige
resultaat is van evolutie? Dat \'n taal niet aan \'n groepje menschen
kan worden opgedrongen als \'n maaltje eten? Er zal hier

gedurende eeuwen nog een felle strijd gestreden worden tusschen
de twee talen en het zal gaan evenals in het dierenrijk, de wet van
„survival of the fittest" zal ook hier gelden ..." So betoog
een van de teenstanders, onbewus daarvan dat hij hier juis die
Afrikaanse standpunt verdedig. Hij vind Afrikaans „slordig" omdat
b.v. t in nasic nie uitgespreek word nie! Dis „verfijnde gemak-
zucht" om te wil skrijf soos jij praat. Oor honderd jaar sal
geen mens Afrikaans verkies bowe Engels, omdat daar „geen
lezenswaardige literatuur" sal bestaan nie. Word Afrikaans
skrijftaal, dan sal Hollands spoedig in S. A. \'n vreemde taal
word, Afrikaans sal terruggedring word naar die kombuis,
Engels sal baas word. Maar al duur dit nog honderd jaar, Afrikaans
sal nooit skrijftaal word nie, ens., ens.

Een landgenoot van die skrijwer antwoord: „Na veel jaren
verblijf hier te lande, heb ik mij reeds langde illusie uit \'t hoofd
gezet, dat Hollands, zoals in Nederland gesproken, hier de taal
zal worden, \'t Zal hier niet \'n vreemde taal worden, doch is het!
Spreekt dus al mijn hart voor Nederlands, mijn verstand zegt:
in Afrika Afrikaans!" ²)

Weer \'n ander vra: Wat van die kanseltaal, van ons Bijbel en
ons gesange? Die kan tog nooit Afrikaans word nie. En dan
moet Preller maar weer herhaal: ons wil nie die kerktaal
dadelik verander nie; laat Nederlands in kerk en skool gehand-
haaf word; ons soek voorlopig ons werkkring daarbuite. "Dis
wel ons ideaal dat\'n bcskaafde Afrikaans eenmaal opdie skoolbanke
moet geleer en van die kansel sal gehoor worde, maar dit moet
die gevolg wees van \'n erkende toestand, nie \'n middel tot ons
doel nie"»)

Preller het soms wanhopig geword dat hij moes argumenteer
met mense, wat nie die minste verstand van taal had nie. Als
hij sij standpunt breed en lang uitcengcset en hom boeglam
geskrijwe het, dan kom daar op \'n goeie dag weer \'n brief,
waarin hij die wete krij om uit te skei met sij „Hotnostaal", en
waarin daarop aangedring word om „het taal toch asublief weer

in ere te herstel, want Hollands ben een echte taal, terwijl Afrikaans
onecht is." *)

Een ander geliefkoosde argument was: Daar bestaat geen
literatuur in Afrikaans nie! Des te meer rede, sou \'n mens sê,
om dan maar dadelik \'n begin te maak met die beoefening van
Afrikaans als skrijftaal. \'n Korrespondent antwoord op hier-
die beswaar:

En Preller antwoord met die wedervraag: „Waar is die
vrugte van al die jare van deftige gesukkel ? Wat ons invoer
kan ons help, maar dit sal ons nie red nie. Ons wil ons eie
goedjies hé, en wat meer is, ons sal dit ook krij ... En aange-
sien ons nou \'11 dorre onvrugbaarheid aanskouw in die bestaande
toestand, met al sij kragte, nee, nog meer, aangesien ons \'11
gestadige agteruitgang daarin bespeur — wat sal uitloop op totaal
niks — daarom klem ons ons vas aan Afrikaans; daarom blaas
en spook en woel en werk ons op die enigste plekkie, waar ons
lewe bemerk:-bij ons Moedertaal 1" ^s)

Een sekere korrespondent maak handig gebruik van die vol-
gende aanhaling uit Spicghcl om sekere bekende argumente teen
Afrikaans te weerleg. In \'n tweegesprek tussen Roemer en
Gideon pleit die laaste vir die beoefening van die volkstaal en
wijs o.a. op wat Latijnse skrijwers tot stand gebreng het. Roemer
antwoord: „De Latijnse houtmen voor een rijeke, volkomene
ende zeer ghevoeghlijcke taal, d\'onze int teghendeel voor een
arme ende ongheschikte, dies ducht ick tselve in Duijts niet zal
konnen teweegh ghebracht worden."

skrijwer) „De Latijnse taal was eertijds oock arm, die wonder-
lijck zo bij haar zelf als uit de Griecxe spraack verrijekt is,
ende in schickelijcker vervoeghing ghebracht; wat was de
Italiaansche taal voortijdts, ende hoe cierlijck is die nu ghemaackt:
dit staat ons oock te betrachten, hier toe hebben wijlui beter
middel als iemand; merekt oock hoe de Fransoyzen naast korte
jaren hun spraack opghepronct hebben, zo datse nu van elck
hoogh gheacht word ... ja, de Enghelsen, die toch een schuimtaal
hebben, beghinnen cierlijck ende rijpelijck die op te proncken;
wij Duytschen blijven alleen after ..."

Preller het .dit nie bij \'n blote opwekking tot beoefening van
Afrikaans gelaat nie, maar ook terstond geleentheid daartoe
verskaf deur in Junie 1905, in De Volkstem \'n prijsvraag uit te
skrijf vir die beste oorspronkelike verhaal. Die resultaat was
bevredigend, wat die aantal deelnemers betref het, en hoewel
die kcuse van taal vrijgelaat was, het slegs 3 van die 98 insenders
hulle van Hollands bedien. Die gehalte van die opstcllc was uit
die aard van die saak minder bevredigend. In sij bespreking
daarvan sê Preller o.m.: „Ons weet maar al te goed dat ons
nog. — of al (ons is nie seker watter van die twee nie!)
amper op die heel onderste sport van die leer staan, en ons is
dus tevrede om maar daarvandaan af te beginne opklim —
opklim in die vaste o\'ertuiging dat ons sal en moet opkom." ²)

Fn dat dit Preller inderdaad erns was 0111 self op te klim,
blijk uit die voorbeeld wat hij dadelik gegee het. In Des. 1905
begin hij in De Volkstem \'n studie oor Piet Rctief, wat Febr.
1906 in \'n boekie van heel beskeie omvang verskijn het. Dit was
die grondslag van sij teenswoordig so populaire werk, wat steeds
in omvang en waarde tocgcneem en reeds \'n 9^<le druk beleef het.

Kort na die verskijne van Preller se brosjure was in Pretoria
en Bloemfontein twee voorlopige kommissies gevorm, die Trans-
vaalse bestaande uit dr. N. Hoogeniiout, dr. M. S. Lingdeek,
Nico Hokmeyr, Eugene Marais en Preller; die Vrijstaatsc

uit ds. W. Postma,¹) Jon. Visscher en D. J. du Toit („Loko-
motief"). In oorleg met mekaar het die) kommissies verder
propaganda gemaak onder die leus ..Afi$Mi£ns^praat en skrijf,
Hollands leer, albei lees!"; en voorbereidende maatreëls getref
vir die oprigting van \'n taalgenootskap. Die gevolg van een en
ander was \'n algemene\' samekoms van begunstigers van Afrikaans
in Pretoria op 13 Des. 1905. Een dertigtal persone uit verskillende
dele van Transvaal en uit Bloemfontein was aanwesig. Na \'n
korte uiteensetting van die ontstaan en die doel van die beweging
deur dr. Hoogenhout en enige diskussie, werd formeel beslote
tot die stigting van \'n taalgenootskap. Die konscp statute werd
behandel en vasgestel, waarna die volgende bestuur gekies werd:
dr. N. Hoogenhout (Pretoria), A. J. van der Walt
(Potchefstroom), Joh. Visscher (Bloemftn.), adv. N. de Wet,
F. P. Niciiolson, G. S. Preller en Iz. van Heerden (almaal
uit Pretoria).

Verder werd op die vergadering meegedeel, dat ruim 300
persone uit Transvaal en 100 uit Vrijstaat hulle instemming
betuig had met die beweging; terwijl die volgende persone nog
uitgenooi sou word om in die bestuur sitting te neem: H. C.
JoRissEN, \'dr. D. F. Malan, dr J. D. du Toit, S. W. Pienaar,
ds. \\V. Postma, J. S. M. Rame en ds. Snijman.

Die volgende is \'11 uittreksel van die statute, soos goedgekeur
op die eerste jaarvergadering in 1907:

(1). Daar bestaat \'n vereniging met die naam van „Die Afrikaanse
Taalgenootskap".

en skrijftaal behoort gebruik te worde;
l\'. ontwikkeling van die Afrikaanse Taal in suiwere vorm;
c. aankweking en ontwikkeling van \'n suiwere Suid-Afrikaanse nasiona-

(3). Die Genootskap sal trag om sij doel te bereik:
■a. deur Afrikaners aân te moedig Afrikaans te spreek, te lees en
te skrijf;

b. deur te werk voor die oprigting van \'n Afrikaanse tijdskrif;
-c. deur aanmoediging van verenigings voor die studie van die Afri-
kaanse taal en geskiedenis;

d. deur behulpsaam te wees met die uitgifte en verspreiding van
goedkope Afrikaanse boeke en andere geskrifte;

e. deur prijse uit te loof of eervolle onderskeiding toe te ken voor
opstelle en geskrifte in Afrikaans;

ƒ. deur die versameling van oude en hedendaagse Afrikaanse letter-
kunde en publikasie daarvan naar gelang van omstandighede ;

g. deur die onderwijs in die Nederlandse taal en Suid-Afrikaanse
geskiedenis op die skole te help bevorder;

i. deur alle andere middele ter hand te neem wat kan help om die
doel van die Genootskap op wettelike en behoorlike wijse te be-
vorder.

Die verdere bepalinge handel oor lidmaatskap, huishoudelike
sake, ens. Eens in die jaar sou \'n jaarvergadering gehou word,
waarop die bestuur \'11 jaarrapport moes voorlê.

Die aktiewe propaganda ten gunste van Afrikaans in die
Noorde het natuurlik ook meteens die penne in Kaapland in
beweging gebreng. Veral die Taalbondvoormanne het met besorgd-
lieid die snelle ontwikkeling van die beweging gadegeslaan en \'11
waarskuwende stem daartcen verhef.

In Ons Land van 29 Aug. 1905, rig prof. de Vos, voorsitter |
van die Taalbond, \'n „Open brief aan de voorstanders van een
Afrikaanse schrijftaal", waarin \'n ernstige beroep op huile gedaan
word om ter wille van die ccnsgesindhcid van hulle voorncme
af te sien. Skrijwer is geen vijand van Afrikaans nie, maar ag

dit \'n ongelukkig gekose tijdstip vir die invoering daarvan als
skrijftaal. Want dit beteken dat al die werk, wat die Taalbond
pas ter erkenning van die vereenvoudigde spelling, en ten koste
van veel strijd, tot stand gebreng het, weer ongedaan gemaak
word; die beweging beteken \'n oorlogsverklaring aan al wat nog
Nederlands kan genoem word; dit beteken versnippering van
kragte en verbreking van die onmisbare band met Holland. En
gestel, dat Afrikaans skrijftaal word, sal die regering dit erken
en die universiteit en die kerk? Nee, ons volk verlang dit nie,
anders sou die Patriotbeweging meer sukses gehad het.

Die toenmalige redakteur van Ons Land, adv. F. S. Malan,
skrijf in dieselfde uitgaaf \'n hoofartiekel onder die tietel:
„Vecht niet in uw eigen kamp!" Die strewe van die Afrikaans-
voorstanders word daarin gekenskets als \'n „vegpartij," wat net
bereken is om verdeeldheid te kweek onder eie geledere en
Engels in die hand te werk. Malan bedank daarvoor om aan
die vegterij deel te neem. „We zullen op de ingeslagen weg
voortgaan, doch beslist weigeren om deel te nemen aan enig
gevecht in ons eigen kamp."

„Glad mis!" antwoord Preller¹), „ons soek g\'n versnippering
nie; ons wil g\'n twis nie; ons wil ons Hollands nie loslaat nie;
ons wil ons kerk en skool en regering nie vra om \'11 toestand
te erken, wat nog nie bestaat nie" Afrikaans is die fondament-
steen waar Hollands op rus in S. A., en terwijl Engels ons op
die oomblik oorweldig, gaan Afrikaans vcrlore, word dit veral
in die stede bedorwe tot \'11 akelige mengelmoes, waar later geen
dokter meer aan sal help nie. Dit wil ons keer en bij daardie
fondamentsteen wil ons beginne. Buite die kerk en die skool lê
nog \'n ruime en vrugbare veld braak: ons hele volk, waarvan
\'11 groot deel langsamerhand verval tot \'n onkundige proletariaat;
diè wil ons ophelp, met diè wil ons praat deur middel van
krant en boek, en hoor wat hulle te sê het, wat hulle denk.
„Dit wil ons doen op die enigste manier, waarop dit sonder
wonderwerke dadelik — want tijd is kosbaar — kan gedaan
worde: deur ons te bedien van die taal wat ons almal verstaan
en almal liefhet — ons Moedertaal ... G\'n kloppartije, g\'n rusie,

g\'n versnippering, maar net \'n appèl na ons volk, net die reg
om langs die weg te werk."

Ook die toenmalige redakteur van De Vriend, Joh. Visscher,
Nederlander van geboorte, trek in \'n warmgestelde artiekel in
Afrikaans te velde teen die spoke, wat die Kapenaars sien. Hij het
groot agting vir prof. de Vos en baje simpatie vir die Taalbond,
maar vir hom is dit duidelik dat die natuurlikste en magtigste
wapen teen verengelsing van ons nasie die spreektaal van
Suid-Afrika is.

Van alle kante het dit aanvalle gereent. „De kombuistaai die
in Pretoria verheerlijkt wordt," betoog prof. Marais, „is niet
de taal van clen ontwikkelden Afrikaner."¹) En wat later:
„Geen .patois, maar zuiver Nederlandsch!"³) En De Unie³)
haal „met zeer veel ingenomenheid" \'11 artiekel aan uit Het Kristelik
Schoolblad, waarin heftig tekeer gegaan word teen „een onbesuisd
invoeren¹) van allerlei nieuwigheden,⁴) dat met het bestaande
geen rekening wil houden, een roekeloos radikalisme, o zulk \'n
vermetele onbesuisdheid." En verder: „Zou Zuid-Afrika de band
met Holland eigenmachtig willen doorsnijden, zou \'t de nog zo
jeugdige loot wreed van de moederstam willen afkappen en dus,
wat de taal betreft, zelfmoord willen plegen?" Want Afrikaans,
soos dit gepraat word, „moet nog bewijzen, dat het voertuig
kan zijn voor hogere geestesuiting. Voor ons staat vast, dat het
voor hogere stijl niet geschikt is."*)

Die kombuistaal-nrguiuQiü, wat tot vandag nog telkens weer
opduik, is van oue datum en nie alleen in Suid-Afrika bekend
nie. Ook Platduits word met die naam vereer. „Wat keen
nimbus van „Bildung" hett," skrijwc Franz Fromme, ²) „dat
kann sik nich doersetten; uil dissen nimbus van „Bildung" hett
in de oogen van \'t volk man dat Iloogduutsch alleen, — dat
Plattduutsch noch unimer nich ... Disse ole, moojc spraak ward
allgemeen noch nich so acht\' as dat sien inoss. Man doch is
dat woord van de keuken- un ploogtaal een unglukkelk woord.
Dat Plattduutsch is vooral de spraak van \'t huis; un daar ward

\'t nich in de keuken alleen sproken. Elkeen Nederduutsche stad\',
hett meer as een good huis, daar ward dat ook in de donssen
sproken . . . Hett een Nederduutsch hart wat to seggen, so mutt
dat op Platt seggt warden, mit Hoogduutsch gait dat nich."

Alles presies net soos bij ons. Platduits is alleen veel ouer en
misskien van aansienliker afkoms, dan Afrikaans in die oë van
baje Hoog-Hollandse mense, want „disse gemeene spraken hebbt
al koenige un eddelluu\' sproken in een tied, daar nog keen
minsch wat van Hoogduutsch weten dee."

Net so ongemotiveer is die awase bewering — en tog met
sulke onfeilbare sekerheid uitgespreek, en nog tot in 1918 herhaal
deur prof. Marais ¹) —- dat Afrikaans ongeskik sou wees vir
„hogere geestesuiting." Want daaruit is maar één gevolgtrekking
moontlik: dat die Afrikaner self daarvoor ongeskik is, ook die
ontwikkelde Afrikaner! Immers: „Spraclie und Volksgcist sind
eins und dasselbe." En om so iets vandag nog in erns vol te
hou is öf willens en wetens blind te wees vir wat daar op die
oomblik gaande is in Suid-Afrika, öf dit gee blijk van \'11 volslae-
magteloosheid om sig los te maak uit die kluisters van \'n
verouderde tradiesie en sig aan te pas bij die nuwe ideale van
Jong-Suidafrika. Want die tijd is onherrocpclik verbij, dat \'11
Afrikaner met sij „Boeretaaltjie van \'11 paar honderd woorde"
in die strate van \'n groot europese stad kon voorgestel word
als \'n „Rip van Winkel" of \'n „unintclligible barbarian." ⁸)

En als die eerstelinge van ons Afrikaanse literatuur in sij
kinderskoene dan nog geen aanspraak mag maak op die kwalifikasie
van „hogere geestesuiting" nie, dan bestaat daar nie die minste
twijfel nie dat dit wel die geval sal wees, wanneer die toekomstige
denkers en kunstenaars van ons volk, wat vandag op die skool-
banke met hulle moedertaal begin, eendag die stadium van volle
rijpheid sal bereik het.

Een treffende parallel van dieselfde hooghartige geringskatting
van die volkstaal vind ons in die geskiedenis van die Vlaamse
beweging. Hugo Verriest vertel o.a. hoe Gezelle se poësie-
bestempel werd als „stratevlaamsch." „Lotjudla hiet: cette loquc la!

en daar Guido Gezelle teekende G. G., wierden die twee letters
vertaald: De Groote Gaai. Fijn verstand, zoo ge ziet." ¹)

Maar nog treffender, in verband met bowegenoemde beweringe,
is die volgende parallel uit die briewe van Klaus Groth, ²)
die vader van die Nederduitse beweging en digter van Quickborn:
„Sollen wir nicht reden können, wie uns der Schnabel gewachsen ?
Wie wir uns verstehen? Aber nein! Die Hochdeutschen wollen
uns uniformieren, sie wollen uns zu ihren Brüdern machen, aber
nicht sich zu den unsern, wir sollen immer aufgeben, hingeben,
nun gar unser Eigentümlichstes, unsere Sprache. Denn Sprachc
und Volksgeist sind eins und dasselbe . . . Uns geneigt zu machen,
wird uns unsere* Eigentümlichkeit als Roheit, unser Reichtum als
Armut vorgehalten. Es wird uns vordemonstriert, was wir alles
nicht sagen können, unsere Sprache sei nicht im Stande, die
höheren Lebensverhältnisse, wissenschaftliche Begriffe, verwickelte
Denkverhältnisse auszudrücken. Und gerade dasselbe behauptete
Leidnitz vor 100 Jahren, 50 Jahre vor Götiie und Kant, vom
Hochdeutschen, der „Haupt- und Heldensprache", wie er sie
trotzdem nennt! Der Unsinn ist grosz. Eine Sprachc kann gerade
das nicht ausdrücken, was sie noch nicht ausgedrückt hat. Mehr
kann man nicht behaupten. Wer kann bestimmen, was sich
plattdeutsch nicht sagen liesze? Es komme der Mann, der irgend
etxuas zu sagen hat ⁵) — er wird es eben sagen, plattdeutsch,
wenn er ein Plattdeutscher ist." ³)

En dan krij ons presies dicselfde afgesaagde ou deuntjie oor
Afrikaans: „Die Sprache sei nur zum niedrig Komischen brauch-
bar ... Hochdeutsche Gedichte sind eben hochdeutsche Gedichte,
wenn sie nicht von Heine oder Uhland sind, es können Oden
oder Gassenhauer sein: aber Gedichte in plattdeutscher Mundart
müssen nach dem Kuhstall riechen, das ist Selbstverstand, und
jede Ode unter ihnen wäre eine Sünde wider Apollo." ⁵)

Ilct Carel Scharten ons dit nie nog ten oorvloede aan die
verstand gebreng nie? „Met Zuid-Afrikaansch klinkt tog wel

\') Briefe über Hochdeutsch und Plattdeutsch (1858 verskij» en opnuwt uitgegee in
\'9M — Quickborn Bücher, 6. Band.)

aardig! Zeker, voor gemoedelijke of grappige versjes heeft het
de bekoring van kinderlijke onbeholpenheid." Maar moet tog
asseblief nie probeer om iets hogers te bereik met so \'n „doof-
stommentaal t je," so \'n „gebarsten viool" nie, want dan gee dit
bepaald \'n „pijnlijk-lachwekkende" geskiedenis af; kies dan maar
liewers, besweer ik julle, „het schoone Engelsch!"

Wat antwoord Klaus Groth, ook vir Afrikaans: „Fähig ist
die plattdeutsche Sprache zu allem — wie sollte sie nicht, die die
tieffsten Töne der Menschenbrust in Liebe, Leid und Tod — nicht
etwa im ,Quickborn\', sondern alle Tage ausspricht. Oder begrüszt
der Vater seinen Erstgebornen hochdeutsch? Und flüstert der
Bräutigam seine Liebe erst, wenn er sie übersetzen kann? Oder
ist diesen Leuten anders zu Mut, wenn Vater und Mutter stirbt,
als etwa einem Geheimrat? O welche Sünde begeht man mit
unsinnigem Gewäsch! Man raubt denen das Vertrauen an sich
selber, am eignen Wort, am eignen Gefühl, die da gläubig genug
sind, zu den Schwätzern hinaufzublicken als zu den Höheren".²)

Prof. Marais beweer dat Afrikaans nie deug als kanseltaal
nie. „Wenn der Pastor nicht plattdeutsch mit seiner Gemeine
über Glauben und Pflichten sprechen kann, so liegt\'s nicht an der
Sprache, es liegt an ihm, der die Sprache nicht beherrscht". ²)
En verder, dat Afrikaans nog nie „kultur-fähig" is nie. „Und
wäre sie es nicht, so könnte sie in 50 Jahren so gut wie ihre
Schwester (lees Moeder) befähigt werden. Was die Zeit ihr
geben kann, ist nicht Inhalt, sondern Form." ²)

Onderwijl die Afrikaanse Taalgenootskap in die Noorde besig
was om die gras nog verder aan brand te steek, het die vuur
in Kaapland aangewakker geword deur \'n gecsdriftige en bekwame
klompie woordvoerders, waaronder ds. (11011 prof.) N. J. Brummkr,
dr. D. F. Malherbe, dr. A. I. Perold, wat later adv. W. J.
van Zijl en adv. C. J. Langeniioven met adv. J. H. H.
de Waal aan die spits.

Soos reeds vermeld, had de Waal toe reeds sedert 1903 in
De Goede Hoop baanbrekend werk gedaan. Die verskijning van
sij Johannes van IVijk was \'n feit van betekenis vir die nuwc
beweging, en die boek het dan ook \'11 hartelike ontvangs te beurt

geval. Preller het o.a. \'n breedvoerige bespreking daaraan
gewij. ^J) Hij is- nie blind vir de Waal se tekortkominge nie,
„Die leser moet g\'n monumentale mens-epos verwag nie, g\'n
fijne sielkundige uitrafeling van menselike deugde en ondeugde,
g\'n groot plasties vermoge, wat die werk deurhuiwer met \'n
lewende mens-asem,. . . die romantiek is partijkeer voos, die stijl-
middele gebrekkig, die psychologie hopeloos vals . . ." Niettemin be-
skouw Preller die werk, „met uitsondering van Olive Sciireiner
haar Story of a South African farm, als die lesenswaardigste
boek in sijn soort, wat daar nog in Hollands, Afrikaans of Engels
in ons werelddeel verskene is". En vir dr. Maliierbe was dit
,,\'n gelukkige voorbeduidingsteken, dat dieselfde historiese verhaal,
wat ons teruglei tot aan die wordingsdrempel van die ontkiemde
Afrikaanse volk, ook\'tegelijkertijd een van die belangrikste voor-
bodes is van die nou sig magtig ontvouwende geesdrif vir \'n
egt nasionale literatuur." ¹)

Celliers se Vlakte was toe reeds in De Volkstem²) verskene
als \'n verrassende verheugenis vir almaal, wat met verlange
uitgesien het naar die eerste tasbare vrugte van die beweging,
naar die eerstelinge van \'n eie literatuur.

In Okt. 1906 werd deur dr. D. F. Maliierbe, toe pas na
voltooide studie uit Duitsland teruggekeer, \'n breed opgesette
voorlesing in Wellington gehou oor die vraag: „Is Afrikaans
\'n dialek?"³) Op wetenskappelike gronde het hij die vraag
ontkennend beantwoord en gepleit vir die aanvaarding van
Afrikaans als skrijftaal.

Kort daarop het dr. W. J. Viljoen, destijds professor in
Nederlands op Stèllenbosch, eweneens in Wellington — waar-
skijnlik als reaksie op Maliierbe se lesing — \'11 Stellenbosse
redevoering herhaal oor die enigssins sonderlinge vraag: „Wat
is nu eigenlik onze Taal ?" ^s) ; waarin die volgende uiters sonder-

linge beskouwing voorkom: „Was het Afrikaans in eigen huis
alleen meester, of wareii alle Afrikaners bij de keuze tussen
Hollands en Afrikaans in hun wens min of meer eenstemhiig
voor het. Afrikaans, dan zou er niet veel anders tegen te zeggen
zijn dan dat wij daardoor de geweldige invloed van een kuituur-
taal prijsgeven. Maar wat nu is het geval ? Dat er onder de Afrikaners
ten opzichte van deze kwestie zelfs niet in de verste verte
eenstemmigheid bestaat. Verreweg de meesten, en daaronder
genoeg Afrikaners van naam en betekenis, aan wier liefde voor
volk en taal zelfs niet door de vurigste patriotten mag worden
getwijfeld, zijn besliste tegenstanders van de verheffing van het
Afrikaans tot schrijftaal, sterker nog — zullen in de keuze
tussen Afrikaans en Engels onvoonvaardelik de voorkeur geven
aan het Engels."

\'n Mens weet nie reg waar om jou meer oor te verbaas nie:
oor die voorstelling als sou Afrikaners \'n keuse moet doen tussen
Hollands en Afrikaans, en daarbij in die laaste geval die kuituur-
invloed van Hollands prijsgee; of oor sulke allervoortreffclikste
Afrikaners, wat onvoonvaardelik hulle moedertaal sou verruil
vir .. . Engels!

Dis seker merkwaardig om \'n Afrikaanse taalgeleerde in twijfel
te sien verkeer omtrent sij moedertaal, terwijl \'n vreemdeling na
\'n korte verblijf in Suid-Afrika tot die volgende slotsom kom:
„Waar men den geweldigen indruk van krijgt, dat is dit: dat de
taal die een volk spreekt en waaraan een volk vasthoudt, niet
door redeneeringsargumenten kan worden bedisseld. Men leert
begrijpen wat voor een levend, onverwoestbaar ding een landstaal
is, — machtiger dan de mensch en zijn ordonnanties. Men kiest
geen taal, men heeft er een; heeft er een ingezogen, ingeademd,
ingeprent." ²)

En als daardie „Afrikaners van naam en betekenis" inderdaad
bestaan het, dan sou niemand seker vir \'11 oomblik enige twijfel
gekoester het omtrent die gehalte van hulle „liefde voor volk en
taal" nie. Dis buitendien ongerijmd om sulke mense in één adem
te noem met patriotte, want „de taal van de veroveraar in de

Genoemde voordragte het saamgeval en waarskijnlik ook
verband gehou met die stigtingsplanne van \'n Kaaplandse Afri-
kaanse taaivereniging. Een voorlopige kommissie bestaande uit
dr. D. F. Maliierbe, dr. A. I. Perold, adv. de Waal, adv.
W. Roux en J. G. van der Horst was reeds besig om voorstelle
te formuleer, wat op \'n algemene vergadering voorgele sou word.

Op 3 Nov. 1906, het hierdie vergadering plaasgevind in die Wicht-
saal in Kaapstad onder voorsitterskap van J. G. van der Horst,
waarbij \'11 70-tal persone uit die omstreke teenwoordig was. Na
\'11 geesdriftige bespreking van die konsepvoorstellc van genoemde
kommissie, waarbij veral nadruk daarop gelê werd, dat die beweging
nie teen Hollands gekant was nie, werd \'11 vereniging tot stand
gebreng onder die volgende hoofbesttiur: J. G. van der Morst,
advokate J. H. H. de Waal, W. Roux, Roche Poiil en W. J.
van Zijl; drs. D. F. Malan, D. F. Maliierbe, 1). F. du Toit
Maliierbe en A. I. Perold; ds. P. de Waal, P. J. Hoogenhout
en D. J. Brink.

-Die vereniging.gaat uit van die standpunt dat Afrikaans die taal van
die Afrikaanse volk is, en om die rede deur ons volk erken en onder-
steun behoort te word, en meen, dat die taal so vrij als mogelik van
vreemde woorde en idiome moet gebruik word.

Die hoofdoel van die vereniging is om die gebruik van suiwer
Afrikaans als spreek- sowel als skrijftaal aan te moedig, en om meer
liefde en waardering bij ons volk daarvoor op te wek.

kinders sal word, en dat hulle nasionaliteitsgevoel daardeur verswak
sal word; ,

b. daarvoor te ijvver, dat degelike onderwijs in Nederlands op ons
skole sal gegee word, daar Nederlands die hoof bron van Afrikaans
is; en dat niemand tot skoolinspekteur aangestel sal word nie, tensij
hij \'n redelike kennis van Hollands besit;

c. \'n strenge wetsbepaling te verkrij, dat niemand tot die siviele diens
sal toegelaat word nie, tensij hij \'n redelike kennis van Hollands
besit;

d. die gebruik van Hollands als offisiële taal deur afdelingsrade,
munisipaliteitsrade, ens., als wettig erken te krij ;

e. verdienstelike Afrikaanse boeke, liedere e.a. geskrifte uit te gee en
te versprei;

g. kragtig saam te werk met alle andere vereniginge, wat spesiaal vir
die bevordering van Afrikaans ijwer, en ook in harmonie te werk
met die Z. A. Taalbond, die A. C. V. V., die Z. A. O. U. en alle
andere dergelijke liggame, wat betref die uitbreiding van Hollands
in ons land.

h. alle andere doeltreffende middele te gebruik vir die versterking,
ontwikkeling en bevordering van die taal." ^!)

In die jare volgende op die stigting van <lic Afrikaanse Taai-
vereniging was die taalkwessie in Kaapland voortdurend aan die
orde in die Engelse en Hollandse pers. Want die A. T. V. mannc
het geen gras oor die saak laat groei nie, maar van Kaapstad uit
\'n georganiseerde veldtog op touw geset deur die Westelike
Provinsie. Verder was in Ons Land \'n aparte A. T. V. kolom tot
hulle bjskikking gestel, deur middel waarvan hulle voortdurend die
aandag vaa die lesende publiek op die beweging gevestig kon hou.

Veral gedurende 1907 werd in Ons Land \'11 heftige pennestrijd
gevoer, wat nie juis altijd verkwikkelike lektuur verskaf het nie,
omdat dit dikwels, bij gebrek aan deugdelike argumente, ontaard
het in persoonlike aanvalle, wat met die saak self niks te doen
had nie. Hoe die A. T. V. manne ook al op grond van hulle statute
herhaaldelik betoog het, dat dit geenssins hulle bedoeling was
0111 Hollands in die wiele te rij nie, in die oog van die leek
was hulle nou eenmaal „de moordenaars van onze dierbare
Hollandse taal", en daarom moes hulle bij iedere voorkomende
geleentheid oor die kole gehaal word.

Sulke leke-argumente was ten slotte heeltemaal onskuldig en
baje keer vermakelik. Maar van meer betekenis was die teenstand
van manne soos dr. Viljoen, prof. Marais, e.a., omdat hulle
met veel meer gesag kon optree.

Dr. W. J Viljoen was geen vijand van Afrikaans nie. „Dat
wij het Afrikaans een goed hart toedragen, is recht en billik;
dat wij \'t zoeken te zuiveren van alle vreemde smetten in de
vorm van barbarismen en anglicismen, die \'t aankleven en ontsieren,
is prijsenswaardig, is plicht. Maar in geen geval mag onze ijver
daarvoor een bron zijn van verzwakking onzer nationale eenheid
of verbreking van de band van stamcenheid met het nederlandse
volk... Het Afrikaans tegen verwildering te bewaren, is een
taak, die onze besten krachten eist en de aandacht verdient van
allen, die \'t wel menen met de intellektuele vooruitgang van
ons volk" >)

Iemand wat so redeneer kan geen vijand wees nie. En juis
daarom verwonder dit des te meer, dat hij tog geen voorstander
was nie, maar in onmiddellik verband met hierdie pleit vóór
Afrikaans, gewag maak van „onvoorwaardelik de voorkeur geven
aan het Engels." Weliswaar beweer dr. Viljoen die laaste alleen
ten aansien van Afrikaans als skrijftaaï, maar «lil maak hoe-
genaamd geen verschil nie. Want skrijfhui/ op sigself bestaat
eenvoudig nie,¹) het ook geen grond of rede van bestaan nie,
tensij dit \'n so getrouw moontlike aanduiding is van die gesproke
woord; en daarom geld al sij besware «laarteen in die eerste
plaas die gesproke taal. E11 aangesien praat en skrijf in die grond

⁵) Vgl. prof. dk Vooys! Spreken fii Schrijven, in Noord- c 11 Zuid-Nederland, bis. 8 vlg.

van die saak dieselfde proses van gedagte-uiting versinnelik, —
alleen met hierdie verskil dat die eerste laat hoor wat die laaste
bij benadering laat sien, — is dit opmerkejik dat dr Viljoen
wel die eerste wou suiwer en teen verwildering bewaar, maar
sonder terselfdertijd ook sorg te bestee aan die laaste. ^x)

Dis egter nie duidelik nie op watter grond die mondelinge
beoefening van \'n taal kan aangeprijs word, terwijl die skriftelike
beoefening daarvan afgekeur word. Nog minder duidelik is dit,
hoe die sorg vir ons eie taal ooit sou kan lei tot „verzwakking
onzer nationale eenheid of verbreking van de band van stam-
eenheid met het Nederlandse volk", gesien dat juis die al-
gemene Afrikaanse volkstaal bij uitstek die uitdrukking is van
ons nasionale eenheid, en als sodanig ook die enigste waarborg
vir ons voortbestaan als deel van die Dietse stam.

Aan die ander kant het dr. Viljoen niks te doen wil hè met
die A. T. V. nie, „omdat ik het nut en de noodzakelikheid van
uw beweging. 1111 die zich blijkbaar gaat bemoeien met de schrijf-
taal en van het Hollands begint te spreken als „een vreemde taal,
sover dit ons nasie betref," niet inzie. Ik heb mijn taal veel te
lief dan dat ik mij met een dergelijke, gevaarlike, deniokratiese
uiting verenigen of een beweging steunen kan, die berekend is,
de band van geestes- en taaleenheid met de bakermat onzer
vaderen te verstoren." ²)

En verder: „Het is ons duidelik, dat, als wij toegeven aan
dit -streven van de A. T. V., wij daardoor in taaibeschaving
achteruit zullen gaan. \'t Is een beweging naar achteren; een
dalen tot liet peil van liet minder ontwikkeld deel van het volk, dat
wij, juist door middel van verbeterd onderwijs in het Hollands, tot
meerdere beschaving ook in de taal moeten trachten te brengen."

Dat dr. Viljoen vroeër gladnie die minste twijfel gekoester ,
het nie aangaande die vraag „wat is nu eigenlik onze taal?",
blijk op oortuigendc wijse uit wat hij in 1896 skrijf ⁴) : „Mitder
Griindung der Genootskap van Rcytc Afrikaners 14. August 1875
beginnt eine neue Periode in der Geschichte der afrikanischen

<) licitriiye sur Geschichte der Cap-Hollandischen Sfrache, Strassburg, 1896, bis. 36.

Sprache. Sie, die bisher nur im Volksmunde gelebt hatte, sollte
nunmehr als Schriftsprache höheren Zielen dienen. Vermochte
sie den mündlichen Gedankenaustausch zu vermitteln, warum
konnte sie nicht ebenso geeignet sein oder geeignet gemacht
werden, sich zur Schriftsprache erheben zu lassen? *) Litterarische
Ausbildung ist ja allein im Stande, eine Sprache die fortwährend
unter fremden Einflüsse steht, und in ihrem eigenen Hause nicht
Alleinherrscherin ist, vor Verfall zu bewahren. Die feste Ueber-
zeugung davon, dass die afrikanische Sprache für das afrikanische
Volk gut genug ist, hat die Vorkämpfer der neuen Richtung
zu energischem Handeln angespornt. Wenn wir das bedenken,
so können wir in der Erhebung des Afrikanischen zur Schrift-
sprache unmöglich die Aeusserung eines thörichten Lokalpatrio-
tismus erblicken, sondern vielmehr die gesunde Aeusserung eines
sich kräftig regenden Nationalgefühls. Das Ziel der Genootskap,
das darin besteht, eine eigene geschriebene zu der eigenen ge-
sprochenen Sprache zu fügen, müssen wir in jeder Hinsicht
billigen. Aber die Schriftsprache sollte sich möglichst der
Umgangssprache anschliessen, kurz, man wollte das Reis beugen,
bevor es zum Baum geworden, und darum ward zum Losungs-
wort: Ons skrijf soos ons praat!

Bald nach Gründung dieser Vereinigung begegnen uns die
ersten Spuren litterarischer Thätigkeit in Südafrika. Damals
beginnt die Sprache in den Dienst der Poesie zu treten, damals
schrieb man die erste Prosa in ihr, damals endlich gab man
zuerst den im Volk herrschenden Stimmungen Ausdruck in
„language forcible and true" \') Damit war für alle Zeiten der
Grundstein einer echtnationalen Litteratur gelegt..."

Waarom die skrijwer dit 10 jaar later nodig geag het om
hierdie weteriskappelik juiste standpunt te versaak en presies die
teenoorgestelde in te\'neein, is \'11 raadsel. ledere geleerde het
natuurlik die volste reg 0111 naar gelang van nuwere gegewens
\'11 vrocer uitgesproke mening te hersien; niaar in hierdie geval
hoef daar vir geen enkel oomblik die minste twijfel te bestaan
nie, wie van die twee nader aan die waarheid was: die promovendus
van 1896 of die profesSor van 1906.

Trots alle teenstand, passief en aktief, het die Afrikaanse
taalbeweging snelle vorderinge gemaak. Binne \'n jaar was in
Kaapland takke van die A. T. V. gestig op die volgende dorpe:
Prins Albert, Wellington, Paarl, Kaapstad, Carnarvon, Steijnsburg
Montagu, Swellendam, Stellenbosch, Burgersdorp en Middelburg.
Verder was reeds begin 1906 in Potchefstroom \'n Afrikaanse
/ Taalunie tot stand gekom onder leiding van Totuis, van dek
Walt, e.a., terwijl begin 1907 in Bloemfontein \'n Afrikaanse
/ Taalgenootskap, op dieselfde grondslag als die Transvaalse,
opgerig was onder bestier van dr. J. Brill (reeds sedert 1875
voorstander van Afrikaans), genl. Herzog, dr. A. Francken,
ds. W. Postma e.a.

Die vernaamste propagandamiddele het bestaan in konserte,
voorlesinge, gesellige aande, prijsvrae, verspreiding van lektuur,
vlugskrifte, ens. Die toneel het hierbij veral uitstekende dienste
bewijs. In Pretoria was begin 1907 selfs \'n min of meer vaste\'
geselskap opgerig, die Afrikaans-Hollandse Toneelvereniging,
wat onder leiding van Preller en Mev. Engel-Wilson op
verskillende plekke in Transvaal uitvoeringe gegee het. Met veel
sukses is o.m. vertoon geword Ou Daniël van H. Oost, Piet
s\'n Tante, \'n Afrikaanse bewerking van Charley\'s Aunt deur
Preller, en selfs Medea van Jan Vos. In Kaapstad en De
Paarl het o.m. Die spioen en sij handlangers en Amper maar
nog nie van de Waal op die planke gekom, terwijl die liefhebberij-
toneel op die kleinere dorpe sig in hoofsaak bepaal het tot die
luimige stukkies van Melt Bkixk en Langenhoven. Deur
middel van jaarlikse kongresse het die verskillende vereniginge
onderling in voeling met mekaar geblij en verdere werksaam-
hede bepaal.

Nou \'s \'t erns! skrijf Preller naar aanleiding van dr. D. F. Malan •
se rede „Dit is ons erns," op 13 Aug. 1908 voor die Stellenbossc
A. T. V. uitgespreek. „Is \'t ons ernst? — so werd daar op
pessimistiese toon \'n jaar of vier gelede gevraag, amper moedeloos
naas die bewijse van geringe vordering al die jare van ingespanne
strijd voor ... Hollands. Laat \'t ons erns zvees! was \'n antwoord,
meeroptimisties, voller van hoop en verwagting, voor ... Afrikaans.

Laat \'t ons tog eenmaal erns wees, met ons Moedertaal! En
vandag weerklink \'t al, suiwerder, selfbewus en seker: Dit is
ons erns!. . . met Afrikaans. En daar \'s rede voor ons sekerheid!
Want die nasie is ontwaak tot selfbewustheid .. . „Taalbond"
en „Taalgenootskap" werk na mekaar toe, nie van mekaar af
nie. In \'n .nabije toekoms is hul èèn, op die enigste grondslag,
waarop \'n gesonde nasionale ontwikkeling kan volg: \'n selfbewuste
volk met \'n eige taal, wat \'n volmaak eige beskawing tegemoet
gaat."¹)

Inderdaad het nog voor die end van 1908 \'11 toenadering tussen ^
beide partije tot stand gekom. Op \'n Hollandse taalkongres aan
De Paarl (Des.\'1907) was deur dr. Viljoen \'11 voorstel gedaan
0111 tot \'n Vergelijk te kom ten opsigte van die verdere behartiging
van Hollands, onder watter vorm dan ook. Dit het gelei tot \'n
konferensie tussen afgevaardigdes van die Taalbond en die
A. T. V., waarop beslote werd die onderlinge strijd te staak en
in die vervolg gemeenskappelik op te tree in belang van die
Afrikaans-Hollandse taaisaak. Dit was \'11 groot stap vooruit,
omdat die Engelse partij tot dusver nog altijd munt kon slaan
uit die onderlinge verdeeldheid bij die teenpartij.

Ondertussen het „die eerste reendruppels" reeds so stadigaan
begin val, sodat dr. Malan in sij openingsrede bij die tweede
A. T. V. kongres (Des. 1908) met voldoening kon wijs op \'11
50-tal oorspronkelike boekwerke en werkies in Afrikaans voor
hom op die tafel, als die resultaat van 5 jaar se werk. Onwille-
keurig het die vraag bij hom opgekom, waaraan dit te wijte was
dat ons volk, 11a \'11 250-jarige bestaan, nog so arm was aan \'n
eie literatuur? Als nakomelinge van die Hollanders, Franse en
Duitsers was ons tog nie van alle kunssin ontbloot nie? Die
A. T. V. antwoord, aldus dr. Malan : „Die beeldhouwer is wel
daar, sij hand is op die marmer, maar die beitel ontbreek! Die
skilderstuk is wel ingebrand in die siel van die volk, en die volk
brand van verlange 0111 die beeld op die doek te breng, maar...
<lie penseel en die verf ontbreek!"³) Kunssin was daar genoeg,
maar tot hiertoe moes ons nog altijd \'11 ander volk se taal leen
en daarom kon dit nie tot uiting kom nie. Volk en taal was \'11

tweeling onder dieselfde dak opgegroei, en tog het hulle mekaar
gedurende twee eeuwe nie geken nie, eerder mekaar verag. Die
A. T. V. se roeping was om volk en taal met mekaar te versoen,
sodat daar \'11 eie literatuur kon kom. Tot dusver, meen die
spreker, het die beweging nog grotendeels \'n selfverdedigende
karakter gedra; maar die stadium moes nou vervang word deur
\'n meer praktiese rigting. Alle poginge moes in die vervolg gerig
word op die bevordering van \'11 eie literatuur, want als die eers
daar was, sou verdere propaganda vanself oorbodig word.

Op dieselfde kongres was die spellingkwessie ook ter sprake.
Uit hoofde van die uiteenlopende meninge het die vergadering
egter geen besluit geneem nie, maar als vöorlopige leiddraad die
volgende twee beginsels aanbeveel: (o) Respekteer die oog en
wijk dus so min moontlik af van die gebruikelike vereenvoudigde
spelling; (b) respekteer die oor en spel volgens die beskaafde
Afrikaanse uitspraak.

Als verdere voorbeelde van gestadige vooruitgang en tegelijk
van die gemeenskappelike bevordering van Afrikaans en Hollands,
kan eindelik nog genoem word die stigting in 1908 van die
/ „Afrikaans Hollandse Taal vereniging" in Pretoria en van „Onze
Taal" in Bloemfontein. Eersgenoemde het sig veral ten doel ge-
stel om Hollandskundige onderwijskragte op die Transvaalse skole
geplaas te krij en verder die handhawing van absoluut gelijke
taalregte bij die onderwijs en in die staatsdiens. Die laaste het
die bevordering beoog van beide Afrikaans en Hollands en af-
delinge gehad vir musiek, sang, toneel en literatuur.

Die stigting van „De Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal,
Letteren en Kunst" kan beskottw word als een van die vernaamste
mijlpale in die geskiedenis van die Afrikaanse taalbeweging.

Tijdens die sittinge van die Nasionale Konvensie in Kaapstad
teen die end van 1908, waaruit ten slotte die „Unie van* Suid-
Afrika" ontstaan is, het die gedagte opgekom 0111 ook op taal-
gebied \'n sentrale organisasie in die lewe te roep, waarin alle
bestaande Hollandse en Afrikaanse taalvereniginge sou kan verenig

word, en wat als gesaghebbende liggaam sou kan optree teenoor
universiteit en regering. Die oomblik daarvoor was goed gekose,
omdat daar juis in die tijd \'n tot nog toe ongekende gees van
verbroedering deur Suid-Afrika gewaar bet.

Na enige informele besprekinge tussen Taalbond en A. T. V.
voormanne, het op 5 Jan. 1909, op \'n wenk van pres. Steyn,
„Onze Jan" en geul. Hertzog, \'11 algemene konferensie in Kaapstad
plaasgevind, bijgewoon o.a. deur \'n aantal lede van die Nasionale
Konvensie, waarop in beginsel beslote werd tot die stigting van
\'11 Akademie. Een uitgebreide kommissie, bestaande uit \'11 20 tal
erkende voormanne uit alle dele van S. A. werd benoem om die
verdere regeling ter hand te neem.

Ondertussen was „Onze Taal" in Bloemfontein besig om \'n
groot taalkongres aldaar te organiseer, eweneens met die doel
0111 meer algemene samewerking te verkrij tussen die bestaande
taalliggame. Van die geleentheid het die Akademickommissie
gebruik gemaak om sij inmiddels ontworpe planne en- voorstcllc
aan die kongres ter beoordeling voor te lê. Na \'11 breedvoerige
bespreking van enige dae, werd op 2 Julie, 1909 oorgegaan tot
stigting van \'n Akademie, en uit \'11 groslijs deur die kongres
opgestel, die eerste 30 van \'11 mogelike 50 Akadeinielede gekies,
n.1. 12 uit Kaapland, 9 uit Transvaal, 7 uit Vrijstaat en 2 uit
Na tal.

Doel van die Akademie was „de handhaving en bevordering
van de Hollandse Taal en Letteren, en van de Zuid-Afrikaanse
Geschiedenis, Oudheidkunde en Kunst. Onder\'t woord „Hollands"
wordt verstaan: de beide taalvormen gebruikelik in Zuid-Afrika."
Om die doel te bereik, sou 0.111. die volgende middele aangewend
word: uitskrijwe van eksamens in taal, lettere, geskiedenis en
kuns; uitskrijwe van prijsvrae oor wetenskappelike onderwerpe;
verlening van geldelike steun bij die uitgawe van verdienstelike
werke; inrigting van bibliotheke, leesgeselskappe en populaire
voorlesinge; sorg vir lektuurverspreiding en doelmatige skool-
uitgawes; sorg vir die gelijkberegtiging van tale bij die univer-
siteits- en ander openbare eksamens; medewerking met alle
bestaande liggame van soortgelijke aard, ens.²)

Verder werd vak-kommissies ingestel vir eksamens, taal en
lettere, reklame, waaksaamheid en affiliasie, wat telkens op die
jaarvergaderinge rapport sou uitbreng.

Met die stigting van die Akademie was daar dus \'n band geleg
tussen alle bestaande partije op taalgebied en \'n offisiële stempel
gedruk op die vergelijk tussen Taalbond en Taalgenootskap. Soos
ds. N. J. Brümmer dit kernagtig uitgedruk het op die derde
A. T. V. kongres (Des. 1909) : „Elkeen trek sij eie voor met
sij eie ploeg, hou sij oog op sij eie span, maar albei is besig om
dieselfde akker te ploeg. En als daar nog nou en dan een of
ander Rip van Winkel uit sij slaap opflikker en teen Afrikaans
uitvaar, dan is dit maar die stuiptrekkings van \'11 slang, wat
swaar vervél. Van sulke siekteverskijnsels is dit beste om geen
notiesie te neem nie."

Soos uit die jaarboeke blijk, is die Akademie reeds \'n liggaam
van betekenis geword in die kultuurgeskiedenis van Suid-Afrika. ¹)
Die vernaamste werksaamhede van die Akademie, ten opsigte
van Afrikaans, is gewees die vasstelliug van die spelling in
1915, waardeur daar eindelik \'n end gemaak is aan die belem-
merende spellingverwarring; en verder die onontbeerlike uitgawe
van \'11 „Afrikaanse Woordelijs" in 1918. Tewens het die Akademie
sig, op aanwijsing van die Provinsiale Rade, die laaste jare belas
met die keuring van nuwe Afrikaanse skoolboeke, ten opsigte
van taal, stijl en illustrasie. Een hele reeks van deur die Akademie
goedgekeurde skoolboeke het reeds verskijn. ^s)

Op die jongste jaarvergadering (191S) is o.m. bcslote tot die
uitgawe van \'n wetenskappelike tijdskrif, die benoeming van \'n
versamelaar van kuHuur-Ynstor\'iese gegewens in Suid-Mtika, en
die bewerking van \'n uitvoerige Hollands-A frikaanse bibliografie.

1 ) Wegens oorlogsomstandighede is dit mij orimoontlilc gewees om die jaarhoekr na
1914 te raadpleeg.

Op die eerste jaarvergadering- van die Afrikaanse Taal-
genootskap in Okt. 1907, was die kwessie van \'n eie orgaan ter
sprake gebreng. Eenparig was die vergadering van oordeel dat
\'n ernstige poging gedaan moes word om uitvoering te gee aan
art. 3(b) van die statute, en \'n degelike Afrikaans-Hollandse
tijdskrif uit te gee. Met die oog daarop werd \'n uitgebreide
kommissie benoem, wat dadelik die saak aangepak het deur \'11
ope brief te rig aan alle belangstellende persone, waarin die doel
en die noodsakelikheid van so \'11 tijdskrif uiteengeset en om
ondersteuning\'gevraag werd. Die kommissie had\'11 waarborgsom
van minstens £ 2000 op die oog, wat deur middel van £ 10
inskrijwinge sou moet bijmekaar gemaak word. Hoofdoel van die
tijdskrif sou wees die bevordering van \'n eie letterkunde, maar
met die oog op die uiteenlopende behoeftes van die verskillende
lesers, sou dit terselfdertijd die karakter dra van \'11 „boere-
winkel", waarin dus vir iedereen wat te krij sou wees.

Suid-Afrika is egter nie rijk aan ondernemende uitgevvers nie,
en die helpmekaar gees van later jare was toe nog nie so sterk
ontwikkel nie, sodat die tijdskrif-kommissie op die derde jaar-
vergadering (Mei 1909) moes meedeel, dat nog maar \'11 kwart
van die benodigde bedrag verseker was. in die besef egter, dat
Unie-dag \'11 dag van betekenis sou word in die geskiedenis
van Suid-Afrika, het die kommissie begin 1910 tot die besluit
gekom om die dag ook te vier deur \'n daad van nasionale betekenis.
En so werd op 31 Mei 191 o, met „Dc Volkstem" a\\s „peetvader"»
die eerste nommer van Die Brandwag die were/d ingestuur.

Die eerste noinmers bevat \'n groot aantal welkomsgroete en
Rc\\v\\kwcvvse van die mees vooraanstaande Afrikaners. President
Steyn skrijf o. m.: „Houd moed, \'n nieuw tijdperk is aangebroken.
jong Zuidafrika is ontwaakt en begrijpt zijn roeping. Moge Die
Brandwag nooit slapende worden gevonden, zodat hij dadelik
kan waarschuwen als er iets nadert, dat voor ons vo\\k gevaarlik
is..."») En Totius: „Ik is baje, baje blij dat ons nou \'n
Brandwag krij! Ik hoop hij sal juis wakker staan als dit dag

s\'n kant toe gaan — dan bedreig gevaar ons die meeste ..." ¹)
Die volgende was Celliers se groet:

En g\'n een laat jij ver bij
of jij moet die wagwoord krij.
Wie die jammer het aanskouw
wat die haat en heerssug brouw,
en na trane, ramp en leed
nou die wagwoord nog nie weet,
sal die voorhoofd-teken dra:
„Vijand van Suid-Afrika!" *)

Op die tietelblad\'was die forse gestalte van \'n brandwag in
kommandopak geteken, wat van \'n bosrand af half verskole agter
home, die Afrikaanse vlakte voor hom deur \'n verkijker opneem;
terwijl die" sou net sij kop uitsteek aan die horison agter „die
ijl-blouwe bande der ver-verre rande."

Die redaksie, bestaande uit dr. W. M. R. Malherbe en
Gustav Preller ^s) verklaar in die eerste nommer o. m.: „Die
Brandzvag, waarin saamg\'etrokken wordt \'t werk van de beste
pen-voerders uit ons Volk, heeft postgevat en salueert eerbiediglik
alwie genegen is dit feit met enige belangstelling te bejegenen...
Hij heeft positie gekozen op \'n punt waar \'t terrein alsnog on-
bewaakt bleef: het Afrikaner huisgezin... Mn Die Brandwag
is vast van plan om, met de hulp van alle goedgezinde Afrikaners,

zich de plek te veroveren in \'t Afrikaner huisgezin, die tans
ledig staat, of opgevuld is niet vreemde kaf, als „Home Notes",
„Home Chat" en „Home Journal", enz. En daarenboven wil dit
tijdschrift trachten om leiding en koers te geven aan de vele
zeer bekwaam gebleken Afrikaner-pennen, die ernaar streven of
ervoor gevoelen, \'n eigen nasionaal-afrikaanse letterkunde te
helpen grootmaken. .. Ons behoort aan g\'n partij of seksie nie,
en ons sal maar weinig aanleiding hê om ons te bemoei met die
kleinlike kibbelarije van klieke of klasse. Ons is Hollandse Af-
rikaners, en voorsover ons dit is door ons taal, geskiedenis,
godsdiens en tradisie, is ons vas vanplan om dit ook te blijf...
Ons erken en besig albei die vorme van Hollands, wat in ons
werelddeel gangbaar is, en moedig dieselfde aan bij al ons
medewerkers..."

Voortreffelik is Die Bvandivay daarin geslaag 0111 in die uit-
eenlopende behoeftes van die huisgesin te voorsien. Vir man,
vrouw en kind, daar was en is nog steeds „voor elck wat wils."
Veral „Tannie" het van die staanspoor af die harte van die
Afrikaanse kinders gestecl met haar luimige, deur -en -deur ver-
4afrikaanste „kaskenades van Klein Duimpie."¹) Een enkele
staaltjie als voorbeeld van „Tannie" se verteltrant:

„Ek is mos \'n groot man," sê Kï.kin Duimpie. „Ek is \'n man
wat nou die wêreld wil gaan sien!" Hij stap dwars deur die huis
en krij vir Trapsoetjies voor in die blomtuin van sij Ma. Duimpie
spring op sij rug en kielic hóm al op sij maanhaar langs met \'11
grassie. Trapsoetjies draai sij stort los van die takkie, waar hij in
die son gesit en slaap het. Hij hou sij linkeroog op die vlieg, wat
\'n endjie van hom af sit, en loer met die regteroog agteruit naar
die mannctjie op sij rug. Hij lig sij haarvoorpootjie stadig op, —
en sit hom weer mooi versigtig neer. Tijds genoeg! Kom ck nie
vandag nie, dan-kom ek tog more! Meteens steek hij sij tong uit,
soos \'11 mens \'n stukkie rekker sou uitrek, en, — tjoeps!... het
hij die vlieg op die punt van sij tong, trek hom in en begin op sij
gemak te kouw. „Toe jong!\'* sè Klein Duimpie, „kom aan, roer
jou, man! Jij kan vanaanil gaan slaap, als ons eers daardie rantjie

\') l)ie eerste deel van hierdie voorireffelike kinderverhaal is in 1917 in boekvorm
verskijii bij van Sciiaik, Pretoria, mooi geillustreer deur CtCELV Clakk.

oor is." En hij kielie hom weer op sij rugstring langs met die
grassie. Trapsoetjies sluk die vlieg in en lig weer één voorpootjie
op, maar vóór hij dit kon neersit, was hij vas aan die slaap! „Liewe
land! Nee, dit gaat te stadig naar mij sin," en hij spring van
Trapsoetjies se rug af..."

Sij plan om sig \'n blijwende plek in die Afrikaanse huisgesin
/ te verower, het Die Brandwag ook ten uitvoer gebreng. Bij die
aanvang van die sesde jaargang (Juni 1915) skrijf die redakteur
o.m.: „Die Brandwag het sij weg al gevind naar alle dele van
die wereld, waar Afrikaners gevestig is: Europa, Nederlands-
Indië, Brits-Indië, Noord en Suid-Amerika, en orals op die
vasteland van Afrika. Selfs in hierdie deurmekaar tije krij ons
nog intekenare van buite Suidafrika ..

Die blad is tot vandag nog ongetwijfeld een van die beste
tijdskrifte in ons land, sowel wat inhoud als illustratie en tiepo-
grafiese uitvoering betref; terwijl dit vir die Afrikaanse taal-
beweging van onberekenbare waarde gewees is en vir die volks-
opvoeding in die huisgesin so goed als onmisbaar geword het.

Die jaar 1914 sal vir altijd in die geskiedenis van die Afrikaanse
taalbeweging met rooi letters aangeteken staan als \'n annus
mirabilis, omdat in daardie jaar eindelik die allereerste en mees
vanselfsprekende opvoedkundige beginsel deur wetgewing in
Suid-Afrika erken geword is, namelik: dat die Afrikaanse kind
sij eerste onderrig op skool sal ontvang in en deur middel van
sij eie taal !

Aan die invoering van Afrikaans op die skool is die naam
van adv. C. J. Langenhoven onafskeidelik vcrbonde; en aan
sij onversettelike wilskrag het die Afrikaanse \'kind dit te danke,
dat hij vandag nie langer als \'n vreemdeling in sij eie land
behandel word nie, en dat eindelik die grondslag geleg is vir
die normale ontwikkeling van \'n eie kuituur.

van Afrikaans gepleit het nie. Reeds sedert jare had hij met
besielde oortuiging geveg teen die ongesonde dualisme tussen
praat en skrijf, en alleen die gunstige geleentheid moes sig nog
voordoen om sij woorde ook in dade te kan omset.

In 1911 skrijf Langenhoven naar aanleiding van die taalkwessie:
i,Hoe lank sal ons blij hink op twee gedagtes? Als Nederlands
ons taal is, waarom praat ons hom nie? Als Afrikaans ons taal
is, waarom skrijf ons hom nie? Is die één te hoog om te praat
en die ander te laag om te skrijf? Dan is die posiesie eenvoudig
dit: vir één soort gebruik is die taal van ons moeders nie goed
genoeg nie, en vir die ander soort gebruik is die kinders van
ons moeders nie goed genoeg nie. En so staat ons voor die oog
van die wereld als die èèn en enigste nasie op die aarde, wat
ons op die aansprake-van ons moedertaal beroep, terwijl ons nie
weet wat ons moedertaal is nie!" *) Uit so\'n toestand sal nooit
\'n letterkunde gehore word nie, en daarom behoort daar \'n end
aan gemaak te word deur Afrikaans sonder versuim als offisiëlc
skrijf taal te erken.

Daar was selfs besliste voorstanders van Afrikaans, wat die
laaste mening van Langeniioven bestrij het. Naar hulle oordeel
was die tijd nog nie rijp 0111 Afrikaans ofiisiëel, dus in plaas van
Nederlands, als kuituurmedium te aanvaar nie. Kan ons die stu-
dent belles lettres, wetenskappelike lektuur, teksboeke oor wijs-
begeerte, theologie, regsgeleerdheid, skone lamste, ens. aanbied?
vra adv. W. J. van Zijl.²) Is die kunsgevoel en skoonheidssin
van ons skrijwers genoeg ontwikkel? Is ons wereldbeskouwing
breed en ruim genoeg? Wat is ons letterkunde, vergcleke bij die
van die Europese kultuurtale? Dit alles moes verkrij word deur
gestadige evolusie en nie deur revolusie nie.

Langeniioven het daar tereg op geantwoord, dat dit juis een
van die dringendste redes was, waarom ons dadelik moes begin,
begin die om die bron te suiwer waaruit al daardie armoede
voortvloei, anders sou ons nooit daardie stadium bereik nie. \'11
Mens leer nie swem op droë grond nie, en \'11 kind wat heeldag
op die arm gedra word, leer nie gouw loop nie.⁵) Langeniioven

kon daar bijgevoeg het, dat dit \'n gebrek aan historiese perspek-
tief openbaar, meer nog, dat dit eenvoudig \'n dwaasheid is om
\'n begin-literatuur te wil gaan vergelijk met kunswerke wat die
resultaat is van eeuwe en eeuwe beskawingsgeskiedenis en
taalbeoefening. Want hoewel Suid-Afrika natuurlik nie vandag
eers uit \'n „middeleeuwse" slaap wakker word nie, maar reeds
in meerdere of mindere mate deel het aan die algemene geestes-
beskawing van die teenwoordige tijd, word al te dikwels uit die
oog verloor dat ons, ten aansien van die beoefening van die
volkstaal, nog maar in die stadium van die Afrikaanse „vroeg-
renaissance" verkeer, en dus in die eerste plaas moet vra naar
wat dieselfde periode bij die Europese kultuurvolke opgelewer
het. En of ons vroeër of later tot dieselfde hoogte sal opklim,
sal afhang nie van ons taal als sodanig nie, maar wel van die
ontwikkeling van die volk wat die taal praat; en dis duidelik
dat hierdie ontwikkeling alleen moontlik is, wanneer dit tewens
■gegrond is op die sistematiese beoefening van ons eie spraak.

Langeniioven het hom egter nie laat ontmoedig nie deur mede-
standers, wat „briek aangedraai het teen die opdraand uit", maar
die eerste geleentheid aangegrijp 0111 \'11 besliste poging te waag.
Met die eersvolgende sitting na sij verkiesing tot lid van die
Kaapse Provinsiale Raad, liet hij, 11a sorgvuldige voorbereiding
agter die skerme op 25 April 1914 die volgende voorstel inge-
dien en bepleit:

„Deze Raad hecht zijn goedkeuring aan de toenemende handhaving
door het ondenvijsdepartement van deze Provinsie van het gezonde
beginsel van onderwijs door medium van de moedertaal der leerlingen,
zoals neergelegd in de onderwijsordonantie; en beveelt aan, dat dat
beginsel verder uitgebreid worde door het gebruik van Afrikaans-
Hollands als medium op onze lagere scholen tot en met de vierde
standaard, waar het Hollands volgens wet de voertaal is; mits dat
geen leesboeken, in het Afrikaans geschreven, voorlopig worden
toegelaten, tenzij dezelve voorzien zijn van een getuigschrift van
goedkeuring door een of meer personen van erkende bevoegdheid,
daartoe benoemd door hetzij de Superintendent van Onderwijs, hetzij
de „Zuid-Afrik. Akademie voor Taal, Letteren en Kunst", en mits
het gebruik van zodanige leesboeken niet toegelaten worde waar
het betrokken schoolkomitee bezwaar ertegen heeft."

Dit was tenslotte so\'n vanself sprekende maatreël, dat selfs die
Engelse lede in die Raad daar geen beswaar teen gemaak het
nie, sodat dit bij eenparig besluit deurgegaan het.

Hierdie onverwagte sukses het nie sonder uitwerking geblij
op die noordelike provinsies nie. Met verrassende snelheid het
hulle die voorbeeld van Kaapland gevolg, deur ongeveer tegelijk
die volgende mosies, eweneens bij eenparig besluit, aan te neem:

Deze Raad is van gevoelen, dat ten einde de voorschriften van
Ordonantie. no. 2 van 1912, met betrekking tot onderricht in en
door middel van de „huistaal", behoorlik uit te voeren, het woord
„huistaal", voor zover het Hollands bedoeld is, dient opgevat te
worden in de zin van Nederlands en Afrikaans, en verzoekt het
Uitvoerend Komitee de nodige stappen te doen om naar gelang
van omstandigheden deze uitleg bij het Openbare Onderwijs prakties
. toe te passen."

„Deze Raad, lettende op het feit dat de huistaal der leerlingen
van de lagere school, vooral in de buitendistrikten van deze Provinsie,
overwegend Afrikaans is; en lettende op de omstandigheid, dat
tans het onderwijs aldaar niet door middel van de huistaal der
leerlingen geschiedt, en 0111 die reden minder doeltreffend is; en
lettende verder op de wenselikheid om in het belang van het on-
derwijs het gezond pedagogies beginsel van huistaal-medium in
algemene toepassing te brengen, besluit het Uitvoerend Komitee
op te dragen ervoor te zorgen dat:

a. waar het Hollands volgens wet de voertaal is, voortaan het Afrikaans
als zodanig zal worden aangenomen, behoudens het recht van school-
kommissies om te verlangen dat het Hollands de voertaal zal zijn;

b. bij de vaststelling der leermiddelen voor het Afrikaans, de Zuidr
Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst zal wprden
geraadpleegd." ²)

Met hierdie besluite was egtcr nog maar die eerste stap gedaan,
en Langen hoven het ingesien dat dit nou veral saak was om
sorg te dra dat daaraan ook inderdaad uitvoering sou gegee

word. Daartoe was in die eerste plaas nodig, dat sonder versuim
voorsiening gemaak sou^s word vir die nodige leermiddele in
Afrikaans. En aangesien dit nie waarskijnlik was dat die betrokke
onderwijs-autoriteite hulle voorlopig erg warm sou maak oor
Afrikaans nie, was die Akademie die aangewese liggaam om in
hierdie saak die voortouw\' te vat. Maar ongelukkig kon daar
nog nie op die onverdeelde steun van die Akademie gereken
word nie. Daarom het Langeniioven die eerste geleentheid te
baat geneèm om op die volgende Akademie-sitting, wat kort daarop
geval het (Bloemfontein, 2—4 Julie 1914) sekere voorstede in
die rigting in te dien en te ondersteun met \'n deurwrogte lesing
oor „Afrikaans als voertaal," in die woorde van Preller, —
„een der krachtigste en welsprekendste argumenten voor \'t
Afrikaans, waarnaar spreker ooit heeft mogen luisteren." ¹)

Nog eens het Langenhoven daarin met hartstogtelike oortuiging
gepleit vir Afrikaans, en veral nadruk gele op die grondoorsaak
van die afwesigheid van \'n eie literatuur — een van die hoof-
besware van die teenstanders: „Die inspirasie ontbreek! ontbreek!!
ontbreek!!! in ons heerlike Suid-Afrika, waar elke berg en elke
vlakte skreeuw om digters, waar elke tafereel uit ons roemrijke-
geskiedenis skreeuw 0111 skrijwers. En diè kostelike erfenis, wat
ontgin moes word. 0111 ons volk te besiel met \'n hartstogtelike
besef van wat hij is en waar hij vandaan kom, word verwaarloos:
nie net agtelosig verwaarloos nie, maar opscttelik afgcsluit onder
strenge waarskuwing: „Geen Toegang! Op las van die Staatsman,
van die Leraar, van die Onderwijscr." En generasie op generasie
het onse Vondels en Goethes en Miltons daar verbij gegaan
worstelende 0111 verlos te word uit hulle barensnood, 0111 die
lewende siel vir hulle volk voort te breng volgens die ingewing
en bevel van hulle God,\' en het die uithangbordjies gesien en
maar aangehou op hulle onvrngbare weg naar die graf. Baje
van hulle is reeds daar vergaderd, menere, en ons kan geen één
van hulle terugroep nie. Hulle werk is vir eeuwig vir ons
verlore — vir ons Afrikaners wat dit die minste van alle volke
kan mis. Was ons alleen in ons land. net ons Afrikaners alleen,
dan was dit gruwelik om ons nasie deur kunsmatige afsluiting

ontstoke te hou van die kultuur-voorregte tot opbouw van
verstand en siel, gevoel en vernuf, karakter en burgerskap, wat
die taken for graflied, alledaagse besitting van ander nasies is.
Maar ons doen dit in \'11 land waar onse wedijweraars ten volle,
ja tot owervloed toe, toegerus is met die wapens wat ons met
voorbedagte raad vir ons eie mense uit die bande hou."¹)

Die teenstander beweer: „Afrikaans is nog nie \'n gevormde
skrijftaal nie: ergo, ons kan hom nie als skrijftaal aanneem nie.
Ons onderwijsers is self nie deur behulp van hom als medium
opgelei nie: ergo, hulle is\'onbekwaam om hom als medium te
gebruik bij die onderrig van andere. En daarom sal ons wag,
terwijl een generasie 11a die ander verbij gaat, totdat die sonder
vorming gevormde skrijftaal, en die sonder ontwikkeling ontwikkelde
kuituurtaai, en die sonder opleiding opgeleide onderwijsers,
plotseling deur die tussenkoms van \'11 deus ex machina uit die
lujinel val".²)

Langen hoven besluit niet die volgende woonle: „Dit was die
allerlaaste pleidooi waarvoor ooit gelegenheid of noodsakelikheid
moes bestaan het: die smeekstem van \'11 Afrikaner met mede-
Afrikahers 0111 te erken wat sijn en hulle s\'n is, wat dit tog
maar altijd sal blij, wat nie van die gehalte is 0111 ons voor te
skaam nie. Te skaam nie. menerel Skande op daardie skaamte!
Dis ons kostelikste roem, ons hoogste besitting: die één enigste
witmans-taal, wat in Suid-Afrika gemaak is en nie oor die seewater
klaar gekom het nie, wat die spore van die lief en leed draag
van alles wat ons en onse vadere hier deurleef en deurworstel
en deurtriumfeer het; die één band wat ons alsnasieaanmekaar
heg: die uitgedrukte siel van ons volk."³)

Met twee teenstemme *) het die Akadeniic daarop, op voorstel
van Langen hoven, sij goedkeuring geheg aan die Provinsiale
Raadsbesluite in sake Afrikaans, en met die oog daarop \'n
kommissie benoem 0111 onverwijld in oorleg met vakkundige persone
\'n begin te maak met die opstelle van die vereiste leermiddèle.

0 1\'rof. Mookkkes en <ls. Schoon liet versock «lat liulle name als tcenstemmers sou
vermeld word. ,

Dit sou egter nog drie jaar duur alvorens die betrokke onder-
wijsdepartemente, op inisiatief en aansporing van die Afrikaanse
Taalgenootskap, \'n daadwerkelike begin sou maak met die
invoering van Afrikaans op die laere skool.

Met die bowevermelde Raadsbesluite was die Afrikaanse
taalbeweging \'n nuwe stadium ingetree, wat gekenmerk werd
deur \'n hernuwde geesdrif en verhoogde aktiwiteit op taalgebied,
wat in die naaste toekoms tot verreikende gevolge sou voer.

Een van die eerste uitinge daarvan was die oprigting, in
Julie 1914, van Ons Moedertaal als orgaan van die Stellenbosöe
A. T. V., onder redaksie van prof. J. J. Smith, dr. T. B. Muller
en G. C. Tomlinson. Die blad was uitsluitend in Afrikaans
gestel en werd dadelik na sij verskijning als offisiële orgaan van
die Kaaplandse A. T. V, erken. Een tweede uiting was die
bijeenroepe van \'n A. T. V. kongres in dieself de maand op
Stellenbosch (24—25 Julie 1914.)

Dit was reeds te voorsien dat die Afrikaans-voorstanders, 11a
die eerste offisiële erkenning van die volkstaal, nie langer met
sulke beskeie eise als bij die aanvang van die beweging tevrede
sou wees nie, maar dat hulle nou ook bij die Kerk en die Staat
en die universiteit sou aanklop om erkenning. Temeer, omdat in
hierdie tijd \'11 geesdriftige groep propagandiste uit die geledere
van Jong-Suidafrika prominent op die voorgrond begin tree het.

Dit het dadelik geblijk uit die gees van die besprekinge op
bowegenoemde kongres en uit die volgende eenstemmige besluite:

(o) Die Sinodes van die Hollandse kerke in S. Afrika word
in ernstige oorweging gegee om \'n Afrikaanse bijbelvertaling
ter hand te neem.
(b) Die aandag van die Ned. Geref. Kerk word gevestig ₀p

die wenselikheid om Afrikaans naas Nederlands te erken
als offisiële taal van die kerk.

(c) Onder die woord „Hollands" in art. 137 van die Unie-
grondwet moet verstaan word Nederlands en Afrikaans,
en die Regering word versoek stappe te neem om aan
hierdie uitleg bij die administrasie van die landsake prakties
gevolg te gee. ,

(d) Die Universiteitsraad word versoek kandidate toe te staan
om hulle bij alle eksamens desverkiesende van Afrikaans
te bedien bij die beantwoording van die vrae.

Terselfdertijd het die kongres deputasies benoem om hierdie
besluite bij die betrokke liggame voor te dra en te bepleit.

Die Stellenbosse kongresbesluite was oorsaak dat die taalstrijd
onmiddellik met hernuwde heftigheid opgevlam het, feller nog
dan in die eerste stadium van die beweging. Die gemoedere
was alreeds ontstem deur die enigssins kwetsende toon, wat Ons
Moedertaal van die begin af aangeslaan het. So het die redaksie
b.v. in die eerste nommer van enkele Hollands-skrijwende krante
gewaag als „verroeste remskoene"; en verder gesc dat „sommige
predikante al moed begin te vat om hul plig teenoor hul gehoor
na te kom, deur te preek (eweals Kristus gepreek het) in die
eenvoudige, pittige, harttreffende taal van die volk, in plaas van
hul diepste oortuigings te omsluier met die gelapte gordijn van
\'n geijkte, afgesaagde ainpcr-Ncdcrlands^{u 2})

E11 nou nog sulke radikale eise op die koop toe — dit was
te veel geverg ineens! Dit het briewe gereent in die pers. Die
„taalfanatisme" van sulke „revolutionaire taaldilettanten," wat selfs
die Bijbel nie meer ontsien nie, moes gebreidel word. Wat sou
daar oorblij van „onze oude, schone en geliefde Hollandse taal,"
als \'n taal wat „door indiese en mozambiekse kindermeiden ver-
basterd en ontaard" is, nou ons skrijftaal moet word? Als
Afrikaans ons moedertaal is, dan het ons net soveel moedertale
als moeders, want élke moeder praat anders. Oorsetting in
Afrikaans beteken die skending van die Bijbel, omdat julle eie
woorde dan die plek van Gods woord .sal inneem; dit sal ont-

erend wees vir die Opperwese en aanstotelik vir die toehoorders
om deur middel van jij en jou aangespreek te word, want u is
nie Afrikaans nie! „Afrikaans als voertaal wil zeggen: weg met
de Hollandse onderwijsers! Weg met de Hollandse Bijbel i Weg
met de Hollandse predikanten! Weg met de verwantschap met
de Hollanders! De dood aan het Hollandse element in Zuid-
Afrika!"¹) „Bezint eer ge begint," waarskuw De Unie. ²) „Haast
u toch langzaam!" is die meer besadigde raadgewing van prof.
De Vos. ³) Dit beteken: „Blij vinnig stilstaan!" antwoord die
redaksie van Ons Moedertaal, „en so \'n raad deug gaar nie vir
\'n jeugdige Afrikanerdom, wat die lewe in elke polsslag voel en
wat die toekoms entoesiasties tegemoet sien." ¹)

Nog maandelang het hierdie polemiek voortgewoed en dikwels
het beide partije hulle selfbeheersing kwijt geraak, wat nie juis
bevorderlik was vir \'11 sakelike en oortuigende .gedagtewisseling
nie. E11 tot vandag nog duik die gewone leke-besware telkens
weer op. So skrijf b.v. die vorige jaar iemand, wat reeds van
1906 a\'f teen Afrikaans polemiseer: „De bewering dat Afrikaans
onze moedertaal is, werp ik als Afrikaner met verachting van
mij, en ik ben er zeker van dat onze geachte voorvaderen, indien
zij uit hun graven konden spreken, hun stemmen met veront-
waardiging er tegen zouden verheffen ..." ⁵)

Dis volmaak nutteloos om besware als die voornoemde te
, weerleg, want hulle sal nie verdwijn nie, voor en aleer die
verkeerde insig waarop hulle berus en wat voortvloei ,uit \'n
ingewortelde skrijf/aa/-tradiesie, nie deur wetcnskappclike taal-
onderwijs uit die weg geruim word nie. Vir die meeste niense
in Suid-Afrika is die taal-in-druk van die Bijbel en die boek,
van vammelcwe se dae af die enigste bestaande en erkende
taalnorm gewees; en al wat maar enigssins daarvan afwijk —
en daaronder in die eerste plaas hulle eie daclikse spreektaal —
kannie \'n „taal" wees nie, omdat dit \'11 ander skrifbeeld vertoon
als die tradisionele. En omdat die spreektaal nog nie kant en
klaar bespelreël, begrammatiseer en beskoolmcester is nie, nog

nie voldoende ,,\'durch Biieher gefesselt" is nie, kan dit in hulle
oë ook nog nie als gesaghebbende „boektaal" naas of in die plek
van Hollands gestel word nie. Van toepassing is hier die opmerking
van Klaus Grotii: „Es bezeiehnet so recht unsere papieren©
Zeit, dasz für sie nur das lebt und existiert, was man zu Papier
gebracht, beschrieben, notiert und registiert bat" ^l)

Een jonger geslag sal denkelik eers leer insien, dat die gesproke
taal die enigste werkelik bestaande norm is, waarnaar die skrif-
beeld sig so noüwkeurig moontlik moet rig. ,,De school leert, dat
de geschreven taal de echte taal is. In der waarheid is zij enkel
de kopie," de verbeelding der gesproken taal. Maar het gezonde
origineel wordt verwaarloosd, en wettige kracht heeft alleen: het
namaaksel! Schrijvers en schoolmeesters hebben het in den loop
der tijden zoo ver gebracht. Men keurt het model af als het cijn
eigen slecht geschilderd portret niet nainv gelijkt. De schoolmeester
herhaalt duizend en duizendmaal deze ongerijmdheid en leidt het
kind van de levende, borrelende bron der ware taal af. Zoo
versterft de taal, gaat dood, krimpt in, totdat de verkrachte
natuur ongedwee wordt en men zich opnieuw tot de oude taal
wendt en tot het volk" ^J)

Prof. de Vos redeneer als volg en De Unie beaam dit: „Het
Afrikaans nu schooltaal te gaan maken zal naar mijn overtuiging
de nadeligste gevolgen hebben. Stel u voor een kind, dat in het
huis niets anders dan het Afrikaans hoort, tot de vierde standaard
ook geen ander Hollands op «Ie school leert. Als het dan, gelijk
zo velen doen, de school verlaat, hoe zal dat kind zijn Bijbel of
enig ander hollands bock lezen, of een preek verstaan? Zal het
dan hoegenaamd geen nut mogen hebben van de ganse nederlandse
literatuur? Verlaat hij de school zo vroeg niet, dan moet dat
arme kind, nadat het één soort van Hollands heeft geleerd, van
voren af een ander soort Hollands gaan leren! Zal dat de belangen
van het Hollands in ons land bevorderen?"⁸)

Hieruit blijk \'n nog algemeen bestaande begripsverwarring ten
aansien van die verhouding van Afrikaans tot Nederlands, alsof

die eerste die laaste heeltemaal sou uitsluit. Een oomblik nadenke
moet egter tot die insig voer, dat van sodanige uitsluiting a priori
reeds geen sprake kan wees nie. Want kragtens die oorsprong
daarvan uit iy^de eeuws Nederlands, is Afrikaans — naar die
bekende formule van Preller — „Hollands verrijk met die
Afrikaanse woordeskat, en sagter en buigsamer gemaak (lees:
gezuord) in \'n Afrikaanse vormleer. Dis al."

Woordeskat en sinsbouw is grotendeels dieselfde, temeer waar
die eerste, sedert die meer algemeen skriftelike beoefening van
Afrikaans, voortdurend uit Nederlands aangevul word. Maar
die vorm, grammatika, taaleie, idioom, „genius of the language" —
noem dit wat \'n mens wil — is anders, is in essensie verskillend.
En hoewel hierdie kenmerkende verskil aan die een kant groot
genoeg is om Afrikaans tot \'n afsonderlike taal te stempel, is
dit aan die ander kant klein genoeg 0111 die twee taalvorme
onderling nog volkome verstaanbaar te maak, al is een daarvan
ook feitelik uitheems.

Wanneer die kind dus met beskaafde Afrikaans op die skool
begin, dan leer hij reeds, kragtens hierdie nouwe verwantskap
tussen die twee tale, terselfdertijd Nederlands. E11 daarbij kom
nog die groot voordeel, wat dadelik in die oog moet spring, dat
hij begin met \'n van huis uit bekende taalvorm, in plaas van \'n
uitheemse, waardeur hij èn taalkundig èn opvoedkundig normaal
ontwikkel kan word.

Prof. de Vos erken „dat het tans een hopeloze taak is de jeugd
van ons volk er toe te brengen, het Nederlands als haar moeder-
taal te beminnen en aan te leren en vooral te spreken" ²) En
tog moet die onderwijser maar voortsukkel en sij tijd verkvvis
aan \'n hopelose taak, waar dit plig is 0111 die kind, wat vroeg
die skool moet verlaat, tenminste \'11 degelike kennis van sij eie
taal te verskaf — en nasionale selfrespek in te bocscm! — in
plaas van \'n uiteraard hopeloos gebrekkige kennis van die
Nederlandse grammatika, wat hom daarna des te vatbaarder
maak vir die invloed van Engels. En als die kind, wat langer op die
skool blij, na die vierde leerjaar \'n begin maak met die studie
van Hollands, lê dit voor die hand — en reeds die allereerste

resultate bewijs dit!¹) — dat hij met veel meer gemak die
Nederlandse vorm sal begrijp en selfs geheel meester word, vir
sover dit nodig mag wees. Maar dit spreek vanself, dat dit
dan oorbodig sal Wees om die Afrikaanse kind, tenminste op die
laere skool, nog te gaan lastig val en kwel met al die spitsvondig-
liede van die Nederlandse grammatika. Omdat Nederlands die
hoofbron is waaruit hij sij Afrikaans moet verrijk, sal dit voldoende
wees als hij Nederlands kan lees en verstaan, sonder dit nood-
wendig grammaties te kan praat en skrijf. Op sigself kan daar
natuurlik nie die minste beswaar teen bestaan nie, dat \'11 mens
soveel tale als\'maar moontlik sal leer praat en skrijf. Maar met
\'n degelike kennis van Afrikaans hoef die kind nie nog daarenbowe
\'n grondige kennis van die Nederlandse spraakkuns te besit nie,
om met gemak van die .Nederlandse letterkunde als sodanig te
kan kennis neem. Dit blijk trouwens reeds hieruit, dat die meeste
ouere mense geen noemenswaardige gramniatikaal onderwijs geniet
het nie en tog met gemak Nederlands lees en begrijp. Daarom
is dit onbegrijpelik dat prof. de Vos kan beweer, dat die kind
na \'11 vierjarige kursus in Afrikaans geen Hollandse bock of
preek sal verstaan nie. Soos Langenhoven dit uitdruk: „Als
\'n kind nu met vierde standaardse Afrikaanse onderwijs gewapend,
geen Hollandse spreek kan verstaan, dan zal de totaal onbestan-
daardc kerkganger die nog minder verstaan." ²)

Die literatuur-beswaar is cwc denkbeeldig, want „die Nederlandse
letterkunde is gcmeenskaplikc. goed en sal dit ook altijd blij, solaug
als die twee taalvormc nog onderling verstaanbaar is. Maereant
behoort ewegocd tot die letterkunde van die Afrikaner, als
Caedmon en Ciiaucer tot die van die Engelsman... " ⁸) Buitendien
is die meerdere of of mindere verstaanbaarheid van Hollands,
al volg dit vanself uit \'11 grondige kennis van Afrikaans, nie
hoofsaak nie, omdat die Afrikaner nie net gedurig moet hoor
en lees nie, maar ook en veral moet praat en skrijf!

Die vooroordele teen Afrikaans als Bijbel- en kerktaal, hoe
sterk ook, sou op die duur nie bestand blijk nie teen \'n steeds,

wassende stroom in die kerk self. Want in hierdie jare is dit juis
\'n klompie jong theologe, wat \'n leidende aandeel het in die
Afrikaanse taalbeweging, en binne twee jaar sou de kerk besef
dat dit nutteloos was om nog langer teenstand te bied.

Soos orals elders, was ook in kerkelike kringe die meninge
ten aansien van Afrikaans van altijd af verdeel. Dis oorbekend
-dat die stigter van die eerste Afrikaanse taalbeweging \'n predikant
was, terwijl Die Sewe Dukuels van „Ou oom Jan" hom dadelik
laat ken als \'n ambgenoot van ds. S. J. du Toit, van wie hij
een van die trouwste medewerkers was.

Bij die aanvang van die nuwe beweging het hierdie verskil
van opvatting in nog veel sterker mate als vroeër tot uiting gekom.
Hoewel die kerk offisiëel heftig teen die beweging gekant was
en daar ook geen geheim van gemaak het nie, was daar aan die
ander kant \'n goeie klompie predikante, wat dadelik \'n leidende
aandeel daarin geneem het. Onder die oprigters van die Kaap-
landse A. T. V. was b.v. vier predikante, terwijl na die eerste
kongres in 1907 nie minder dan sewe predikante in die hoof-
bestuur sitting geneem het. \'n Mens hoef maar alleen die name
van dr. D. F. Malan, prof. N. J. Brümmer en prof. dr.
J. D. du Toit (Totius) te noem, 0111 te laat sien dat die nuwe
beweging van die begin af die steun gehad het van vooraan-
staande kerkmanne.

Preller se optree in 1905 het dadelik in kerkelike organe
teenstand ontmoet. Die Transvaalsehe Kerkbode b.v. was van
oordeel dat „de Booze met zijn bokspooten weer een mooi spelletje
met ons aan den gang heeft",terwijl De Vereeniging perti-
nent verklaar het: „De Kerk zal nooit het Afrikaansch kunnen
aannemen". ²)

Dis veral belangwekkend om die beskouwinge van prof.
J. I. Marais oor Afrikaans 11a te gaan, soos die van tijd tot

tijd in die Gereformeerde Maandblad verskijn het, omdat daaruit
duidelik die gestadige evolusie in die konservatief-kerkelike
opvatting blijk.

In Aug. 1905, verklaar prof. Marais onder die opskrif
Spraakverwarring": „Oefen u in het Hollandsch ten einde onze
Zuid-Afrikaansche spreektaal te verheffen en te veredelen", \'n
uitspraak waarmee die A. T. V. dit volkome eens was. Maar
iets verder heet dit: „Laten de leiders des volks op taalgebied
daarvoor zorgen, dat we zuiver Hollandsch spreken, gelijk onze
vaderen dit dealen, en niet vervallen in een taal, die in beschaafde
kringen niet geduld mag worden;" terwijl naar aanleiding van
Preller se brosjure die vraag gestel word: „Is dat 1111 de
doodsklok over de uitvaart der Hollandsche taal in Z. Afrika, of
zijn \'t huwelijksklokken over den echt tusschen de Afrikaansche
maagd en haar „Vereenvoudigden" Nederlandsehcn echtvriend?
Is dat de „Patriot-taal" geijkt— ccne taal, die door beschaafde
Afrikaners¹) tot hiertoe niet werd erkend? Of hebben we nu
hier een nieuwen vorm der taal, een veredeld Afrikaansch, dat
zelfs in de beste kringen mag worden\' toegelaten, zonder de geur
van de „kombuis", of de wanklanken der straat, of de keurige
spraakwendingen der keukenmeid ? Voorwaar, wij staan andermaal
voor Babels toren en de spraakverwarring is voor goed begonnen!"

Hij \'n eenigssins aandagtige lesing van Preller se brosjure
sou dit prof. M. dadelik geblijk het, dat die doel wat Preller
op die oog had, presies geformuleer was in sij laaste vraag.
Dus nie die taal van die straat, van die outa en aja nie, maar
van die beskaafde Afrikaner. ¹)

Maar dat \'n beskaafde Afrikaans vir prof. M. destijds eenvou-
dig nie denkbaar was nie, en sij vraag dus bloot als \'11 retoriese
frase bedoel was, moet \'n mens wel opmaak uit die volgende
welwillende opmerking aan Preller se adres: „De kombuistaai
die in Pretoria verheerlijkt wordt, is niet de taal van den ont-
wikkelden Afrikaner".^:1)

Uit die voorgaande aanhalinge blijk dat prof. M. geen onderskeid
gemaak het nie tussen die taal, sowel van die Patriot-imnnc, als

van Preller en sij medestanders, als van die hele Afrikaanse
volk,-en die taal van die... kombuisjong! M. a. w. Afrikaans-
sprekende mense kon nie „beschaafd" wees nie. Prof. M. kon
aan hierdie laaste opmerking nog net toegevoeg het: „De taal,
die de ontwikkelde Afrikaner bij voorkeur spreekt, is Engels."
Dan was hij iets nader aan die waarheid, want als dit nie
Afrikaans was nie, „Nederlands" was dit seker nie.

In Okt. 1905 skrijf prof. M. weer: „Wil men voor \'t Engelsch
een schoone toekomst bereiden, men spreke niet slechts het plat
Afrikaansch, maar verheffe dat dialect tot schrijftaal, tot medium
van letterkundige omgang tusschen beschaafde mannen."

Hoe dikwels is hierdie blote bewering sonder \'n enkele poging
tot motivering daarvan, nie met \'11 deftige gebaar herhaal geword
nie! Die paar jaar geskiedenis sedert 1905 het egter reeds die
bewijs gelewer, dat die skone toekoms vir Engels sterk vermin-
der, nou dat ons nasionale selfrespek ons geleer het, dat ons
eie taal net so goed en nog beter is. \'n Ondersoek sal aan die
lig breng, dat naarmate Afrikaans meer beoefen word, die gebruik
van Engels afneem; en dat die Afrikaners wat vandag nog met
mekaar Engels praat, of daarin korrespondeer, reeds tot die
uitsonderinge behoor.

Sonder behoorlik kennis te neem van wat Preller eigenlik
wil, word sij strewe iets verder kortweg gekenskets als taalver-
bastering. In Amerika ijwer die Hollanders vir taalsuiwering.
„Hier wil men taalverbastering. Daar is men trotsch op de
letterkunde der vaderen, tracht men zijn eigen letterkunde in
dienselfden vorm te gieten. \') Hier wil men een dialect — en dat
niet in zijn schoonsten vorm. ^J) (was dit opscttclike miskenning
van Preller se strewe?) verheffen tot de algemeen erkende
taal, zoodat het Nederlandsch ons al vreemder worden zal en
waarschijnlijk een vroegtijdigen dood te gemoet zal gaan."

In Des. 1905 klaag prof. M.: „Helaas! de oorsprong, de
voortgang en de ontwikkeling van \'t zoogenoemd Afrikaansch
zijn niet heel verkwikkend." Dit naar aanleiding van dr. Hesseling
se bekende tcorie, wat prof. M. so skijn op te vat alsof Afrikaans
11011 niks meer met Hollands gemeen het nie, maar met huid en
haar uit Maleis-Portugees vóortgespruit is!

Die Scwc Duiwels vind prof. M. „een kostelijk leesboek! Maar
waarom niet in het Hollandsch?" Wonderlik, so \'11 vraag van
\'n Afrikaner aan \'11 Nederlander! Maar sou prof. M. dan glad-
nie besef het nie, dat die Boeremense van „ou oom Jan" ddn
doodgeborc sou gewees het. Want of „onze vaderen" van honderd
jaar gelede of meer nou ook al Hoog-Hollands gepraat het of
nie, dïe skrijwer van die Sezvc Duiwels het natuur en waarheid
gesoek en gevind bij die mense van sij eie tijd. En dis presies
wat Nederlandse skrijwers van die Rcinacrt af tot vandag toe
ook gedaan het, tot selfs die „gevierde" Hildebrand toe.
Die „copiëérlust des dagelijkschen levens", waaroor Potgieter
ontevrede was, is die nie juis daar die raakste nie, waar
Hildebrand ook die „taal des dagelijkschen levens" in die mond
van sij persone gclê het? E11 is dit nie die rede waarom hulle
vandag nog lezcc nie?

Prof. M. betreur dit, dat bij \'n „reciteer examen" in Kaapstad
„Die steweltjies van Sannie" meer in die smaak geval het
bij die jongmense, dan „een der heerlijkste zangen uit Ten Ivate
of een der liefelijkste gedichten uit Beets". Die Grappige Storics
en Gijsbcrt van Graan „pakken, terwijl de producten van onze
meest beminde en gevierde Nederlandsche schrijvers geen indruk
schijnen te maken". Die skrijwer erken egter dat Afrikaans wel op
sij plek is in volksgedigte, want daar bestaat \'n precedent: \'
„Burns blijft Burns, en is op zijn plaats" maar hij mag Tennyson
en Scorr nie verdring nie. Seker ook nie in Skotland nie! En
verder „Het Afrikaansch — maar wat is Afrikaansch? — mag
evenmin onze schrijftaal worden als „broad Scotch" de schrijftaal
worden zal van Schotland." üf die vergelijking ook kan opgaan ?

Prof. Marais se verwarring het nog toegenecm, want later
word die vraag nog \'11 paar maal herhaal: „Wat is nu eenmaal
Afrikaansch? Wat dekt die ongelukkig-gekozen term?" -) Totdat
iemand so vrindelik was om prof. M. Totius se Bij die Monument
te stuur. Daarmee val dan ook die eerste kentering waar te
neem. „Ik moet eerlijk verklaren, dat ik meer vond dan ik ver-
wachtte, en ik begon te droomen van \'n tijd, waarin een echt
Zuidafrikaansche Bukns zich zal laten hooren in de taal en spreck-

wijze van het volk." In die Kamp word geciteer, waarbij prof. M.
opmerk: „Wie kan dit met drooge oogen lezen?" En naar aan-
leiding van Die hozvenier was weggegaan: Is dit niet naar het
leven geteekend? Totius geve ons meer!"¹)

In 1914 het prof. M. al \'n gunstiger opienie oor die herkoms
van Afrikaans. Naar aanleiding van Van Rijn se „boekske" ²)
betuig hij sij ingenomenheid daarmee, dat die skrijwer „op voor-
treffelijke wijze aantoont, tegenover anderen die aan \'t Afrikaansch
een lagen oorsprong (?) toekennen, en het naar de keuken en
de slaven-kwartieren verbannen, dat de spreektaal een zuiver
Nederlandsch is, natuurlijk eenigszins gewijzigd naar de omstandig-
heden des lands." ³) En dan volg daar \'n strafrede teen „al de
anglicismen die \'t jongere geslacht de taal invoert... \'t Is om
razend te worden wanneer jonge Afrikaners „achter dinner" iets
ondernemen, „achter iemand kijken," hun vrienden gaan afzien,
en soms „een mess van \'11 ding maken," ens. ens.

Prof. M. was hier egter aan die verkeerde adres, waar hij
die skooljeug daar \'11 verwijt van maak dat dit, in van Rijn
se woorde „z\'n Afrikaans met Engels vermengt, -en overal met
minachting over het Kitchen-Dutch gepraat wordt." Want ten
opsigte van hierdie laaste sonde was die professor self \'n hoof-
skuldige. En wat die tereg gewraakte taalvermenging betref, dit
behoef hier geen betoog meer nie dat dit juis die vanself-sprekende
gevolg was van daardie selfde minagting vir Afrikaans, wat jare
lang deur ongesonde ondcrzvijstocstandc in die hand gcwerk werd.

„Het is juist de tot hiertoe gevolgde averechtse methode van
onderwijs, die de Afrikaanse kinderen van \'t Nederlands vervreemdt
en de Engelse kant opdrijft. Nederlands kunnen ze niet spreken,
Afrikaans achten ze niet beschaafd genoeg, ergo — dan maar
zoveel mogelik Engels! Dat is prettig te Spreken en wordt bij
de grote massa aangemerkt als \'n teken van geleerdheid. Vandaar
bij tal van Afrikaners óf het Engels óf de boven aangeduide
brabbeltaal óf, op z\'n best, een parodie van \'t Nederlands,
doorspekt met keurige anglicismen." ^l)

2 ^J) C. J. van Rijn: Het zeer nautfe verband tussen h(t Afrikaans en het Nederlands.

In Maart 1914 kom prof. M., naar aanleiding van \'n boek
oor Gezelle ^x), tot die gevolgtrekking „dat de taal die in Vlaanderen
gesproken en geschreven wordt, op vele punten afwijkt van de
taal, die men bezigt in Holland. De schrijftaal zvortelt in de
volkstaal, de taal die leeft op de lippen des volks" -)

So was die professor dan ten slotte, waarskijnlik sonder dit
self nog te bevroed, aangeland bij... Preller; want sterker
argument ten gunste van Afrikaans als skrijftaal dan die laaste
is, gelet op die verhoudinge, nie denkbaar nie. En iri Maart 1917^
staan prof. M. heeltemaal op Afrikaanse standpunt, waar hij
„met innige vreugde en warme belangstelling" die derde druk
van Kamp en le Roux³) aankondig en o.m. skrijf: „Hoewel
de samenstellers het waarschijnlijk niet zullen verstaan, belijd ik
hier volmondig, dat ik de bladzijden geivijd aan Afrikaanse
dichters met groot genoegen ontving en las. Dat noem ik
„letterkunde". ¹) Ten bewijse word aangehaal Die Ossewa van
Celliers.

Dat hierdie volmondige belijdenis cgter. nog nie \'n hartgrondige
bekering beteken liet nie, blijk uit wat prof. M. in April 1918
skrijf, naar aanleiding van \'n geesdriftige artiekel oor Afrikaans
uit die pen van ds. G. A. Maeder in diesclfde nommer van die
Geref. Maandblad.

Ds. Maeder maak onderskeid tussen suizver Nederlands (d.i.
„het algemeen beschaafd" van Nederland), Kaaps-Hollands (d.i.
die ofiïsiële Hollandse kansel-, pers- en skooltaal, gewoonlik
„Hoog-Hollands" genoem) en Afrikaans, die algemene volkstaal.
Hoewel Kaaps-Hollands gewoonlik \'n ander benaming was vir
Afrikaans, verdien hierdie onderskeiding seker aanbeveling,
onulat die in Suid-Afrika gebruikelike vorm van Nederlands
lang nie meer aanspraak kan maak op die naam van „zuiver
Nederlands" nie. Grammatikaal mag dit nog wel als sodanig geld,
maar in wese is dit grotendeels reeds Afrikaans, en daarom \'11
tussenvorm tussen Afrikaans en Nederlands.

niet het Nederlands of het goed Kaaps-Hollands, dat gaat winnen
maar „die Afrikaanse taal" in politiek en handel, in koerant en
op kantoor, in les en lektuur, op school, kollege en universiteit,
ja in de Kerk net zo zeker als in de Staat, in het huisgezin
zowel als op de straat. Ik weet dat dit gevoelen zeer aandruist
tegen het delikaat en kies gevoel van oudere broeders, die in
Holland gestudeerd hebben, en het Nederlands met zijn iooo-jarige
lektuur in de grond huns harten beminnen, zoals mijn zeer geachte
vriend, vader A. Steytler; „but we must face the music, there
is no help for it.. ." Ja, hoe pijnlik ook voor de weimenenden
die blijven staan 0111 zich zeiven en hun geliefd zuiver Hollands
te rechtvaardigen, gaan de arme tollenaren, die op hun Afrikaanse
borst slaan, de toekomst meer gerechtvaardigd dan zij te gemoet."

Dit was blijkbaar te veel vir prof- M. om in sij eie blad on-
weersproke "te laat. Die gevolg is dat sij vroeër afgelegde belijdenis
feitelik herroep word. Nog in \'11 vorige nommerverklaar
prof. M. in \'n aankondiging van Dichters uit Zuid-Afrika:
„Celliers is een meester in de kunst,²) en Langen hoven staat
niet ver achter met Totius en de anderen." Maar hier heet dit:
„Het Afrikaansch moet op hoogcr peil²) komen te staan, eer
het als kuituurtaai bij ons algemeen burgerrecht zal verkrijgen."
Hoe moet \'n mens dit met mekaar rijm? „Dat er een begin
gemaakt is met een echt Afrikaansche letterkunde stem ik ge-
reedelijk toe. \'t Is echter een klein begin. Buiten de verzen van
Totius, Celliers, Malherde en enkele anderen, is er niet veel
dat men onder letterkunde zou kunnen rekenen. Een Zuid-
Afrikaansche Burns moet nog geboren worden."

Watter letterkunde het ooit groot begin en waarom is die van
ons nog so klein? Is ons Burns nie misskien lank al dood nie,
omdat sij talent deur minagting en vooroordeel in die kiem
versmoor werd ? Prof. M. het dit veral op Jong-Suidafrika gemunt:
„De taal die men soms van de lippen onzer jongemenschen hoort
is alles behalve stichtelijk of welluidend... Bij JongZuid-Afrika
moet \'t taalgevoel worden gewekt en aangekweekt. Het platte,
stuitende, onsierlijke, vulgaire moet uit de taal geweerd worden."
Die professor is hier alweer aan die verkeerde adres. Hoe kan.

die taal als sodanig aansprakelik gestel word vir die ondeugde
van die sprekers daarvan? Omdat \'11 mens in Engels, Duits,
Frans of Hollands net so wel onstigtelike dinge hoor, moet die
tale daarom „op hoger peil" gebreng word of die mense? En
hoe sal Jong-Suidafrika beter leer praat als hulle nie inderdaad
geleer word hoe om dit te doen, als hulle eie taal nie die voor-
werp word van ernstige studie op die skool, als smaak en gevoel
vir hulle eie letterkunde, als nasionale selfrespek nie bij hulle
aangekweek word nie ?

„Zijn wij wel rijp voor taalverandering", vraag prof. M. Moet
dit sover gaan „dat alle grammaticale vormen moeten verdwijnen ?
Is het in het belang van onze jeugd, dat zij met afkeer wordt
vervuld tegen alle grammatica, en alzoo taalgevoel verliest?"

\'11 Baje belangrijker vraag sou wees: Is dit in die belang van
ons jeug dat hulle met liefde vervul word vir die taal van
hulle moeders en hulle volk, en so gered word van nasionale
ondergang ?

Volgens prof. M. het Afrikaans dus geen gramniatika nie!¹)
En daarom moet ons onderwijsers maar op die 011 sukkelspoor
voortploeter 0111 Afrikaans-sprekende kinders die „grammaticale
vormen" van \'n ander volk se taal in te prent, en aanhou om
hulle willens en wetens te besondig aan een van die allerelemen-
tairste beginsels van opvoedkunde!

Ten spijte van dit alles egter, om prof. M. se woordc in\'
verband met die Noorweegse volkstaal te besig: „Het laatste
woord in alle zaken van dezen aard wordt dan ook niet door
regeeringen, maar door het volk als zoodanig gesproken". ³) So
gaat ook in Suid-Afrika die nasionale evolusie stadig maar seker
sij gang, wat ten slotte selfs uit prof. M. se eie blad blijk.
Want blijkens \'11 aankondiging in die Junie nommer, 1918, is
die Gcrcf. Maandblad in die bande van \'11 nuwe redaksie oorgegaan,
waaronder die name van verskillende oortuigde voorstanders van
Afrikaans voorkom, en sal voortaan ook aan Afrikaans toegang
tot die blad verleen word.

1 \') Vgl. in hierdie verband dr. T. II. le Koux: Heeft het Afrikaans een spraakkunst
Ulet Westen Drukkerij).

laaste woord als verantwoordelike redakteur: „De kleur van \'t
blad, de richting .van \'t blad, het doel van \'t blad blijven wat ze
zijn: mogelijk zal de vorm later eene verandering ondergaan. Ook
hier zal de regel gelden: In den vorm van dezen tijd"

Ondertussen was Afrikaans reeds deur die Vrijstaatse en
Transvaalse Sinodes als offisiële taal van die kerk, naas Hollands,
erken. Dié Geref. Kerk was hierin voorgegaan. Nog voor die
reeds vermelde Stellenbosse kongresbesluite was op \'n algemene
vergadering van die Geref. Kerk op Potchefstroom in beginsel
tot die oorsetting in Afrikaans van die Belijdenisskrifte en die
Bijbel besluit, terwijl verskillende predikante ook in Afrikaans
begin preek het.

Tekenend vir die toenemende Afrikaans-gesinde stroming in
kerkelike kringe, veral sedert 1914, is die feit dat die volgende
beskrijwingspunt — „De Synode spreke hare afkeuring uit over
het gebruiken van Afrikaansch als officieële taal van onze Kerk
en het vertalen van den Bijbel in het Afrikaansch" — in 1915
ingedien deur die Kerkcraad van Kaapstad, nie op die Sinode
ter sprake gekom het nie. Die opposiesie onder die jongere lede
het so sterk geblijk, dat die moderatuur \'n bespreking van die
saak waarskijnlik nie raadsaam geag het nie.

Die volgende is die teks van die besluit op 25 Mei 1916 deur
die Vrijstaatse Sinode aangeneem met vier teenstemme:

„13e Synode erkent het Afrikaans als officiële taalvorm op de
kansel en elders, naast Nederlands. De Synode besluit tot het
vertalen van de Bijbel in het Afrikaans en nodigt daartoe uit de
samenwerking van de Gefedereerde Kerken en andere Hollandse
Kerken in Zuid-Afrika. Zij draagt dit werk op aan \'n speciale
kommissie, die in onderhandeling zal "treden met de Synodale
Kommissies van gemelde kerken, ten eir.de de kundigste en
bekwaamste mannen daartoe te erlangen." ²)

Ongeveer terselfdertijd was die saak ook onder bespreking in
die Transvaalse Sinode van die Verenigde Kerk. Hoewel die
teenstand daar sterker was, werd na \'n lange diskussie met 52

teen 31 stemme besluit: „dat de tijd gekomen is om Afrikaans
als officiële taal van onze Kerk te erkennen, en de zaak worde
verwezen naar de Raad der Gefedereerde Kerken". *)

Een skrijwer wat in De Kerkbode mededeling doen van hierdie
besluit, sê o.m.: „De discussie lijdt niet aan doodschheid ! De voor-
standers van de zoetklinkende Afrikaansche taal zijn niet weinigen.
Eigenaardig bijna, is het om predikanten te hooren spreken in
het Afrikaansch, die anders goed Hollandsch gebruiken. Maar,
zooals een hunner zoo pas heeft aangemerkt, degenen die het
best Hollandsch kennen, spreken ook het sierlijkste Afrikaansch.
Eigenaardig is, het ook dat vele ouderlingen, die toch in dc verste
verte niet kunnen beweren dat zij Hoog-Hollandsch kennen, ten
zeerste gekant zijn tegen het gebruik van Afrikaansch! Onlangs
bij een bruilofts gelegenheid sprak een broeder ouderling van
„den hand van het bruid", en daclu waarschijnlijk dat hij „Hoog-
Hollandsch" sprak. De leeraar zeidfc toen: Deze broeder heeft
nu in Hoog-Hollandsch gesproken — nu zal ik maar een paar
woorden in Afrikaansch zeggen 1" ²)

Bowegenoemdc besluite is ten slotte, so nie definitief bckragtig
nie, ten minste ondersteun geword deur die „Raad der Kerken"
in Maart 1917. Daar was verskillende voorstclle oor Afrikaans
ingekom en hoewel „men de keel schoonmaakte, tot tegenspraak
toen dit beschrijvingspunt aan dc orde kwam" — soos die ver-
slaggewer dit uitdruk — is die voorstclle ten slotte verenig en in
die volgende vorm deur die vergadering met één teenstem aangenecm:

„Deze vergadering is van overtuiging, dat Nederlandsch nooit dc
spreektaal van ons volk worden zal, maar dat gelijk Afrikaansch
sedert jaren het middel tot gemeenschap onderling onder ons volk
geweest is, het dat blijven en al meer worden zal; en dat gelijk
het gebruik daarvan in dc hoogste raadszalen van ons land meer
regel dan uitzondering geworden is, dat ook uiteindelijk het geval
zal zijn op de kansels van onze Kerk; en dat alles, omdat er
levenskracht in het Afrikaansch is, \'welke aan alle verachting en
verontachtzaming met wonderlijk success het hoofd heeft weten te
bieden, en ook omdat in het Afrikaansch alleen bij velen de volksziel

zich uit. Deze vergadering acht echter onder de tegenwoordige
hachelijke toestanden, de tijd niet rijp thans bij de andere Synoden
der Gefedereerde Kerken erop aan te dringen Afrikaansch ook als
hare officieele taal te erkennen."

Hoewel hierdie Raad geen wetgewende mag besit nie, maar
alleen adviserend optree, „heeft men daarin meer dan in eenig
ander lichaam de uitspraak van het vereenigd gevoelen van onze
Kerk in Zuid-Afrika," omdat daarin sitting het die lede van die
Moderature van die vier Gefedereerde Kerke en die vernaamste
lede van die Sinodes. Dis dus te verwag dat in die naaste
toekoms die Sinodes van Kaapland en Natal die voorbeeld van
die noordelike provinsies sal volg, waar ook reeds die Sinode
van die Hervormde Kerk in Transvaal sig daarbij aangesluit het.

Ingevolge die Sinodale besluit van die Vrijstaatse kerk, is daar
reeds \'n aanvang gemaak met die Bijbelvertaling. Die kollege
van vertalers is saamgestel uit prof. dr. J. D. du Toit en prof.
dr. F. Postma (Transvaal), dr. T. B. Muller²) en ds.
N. J. van der Mervve (Vrijstaat), dr. B. B. Keet en ds.
G. B. A. Gerdener (Kaapland), met dr. D. F. Maliierbe,
dr. T. H. le Roux en prof. J. J. Smith als taaladviseurs, en
verder \'n aantal reviseurs. Nadat \'n 100 tal procwe van vertaling
uit die Oue en Nuwe Testament ter beoordeling aan bevoegde
persone voorgele was, is die vertaal-kollege tot ooreenstemming
gekom betreffende sij verdere werksaamhede en hoop om die
vertaling in \'n jaar of drie klaar te krij. Die Britse en Buiten-
landse Bijbelgenootskap het die uitgawe van die Afrikaanse
Bijbel op sig geneem.

Dat hierdie Bijbelvertaling nog lang nie algemeen bijval vind
nie, spreek vanself. Dit kan ook nouweliks verwag word en daar
sal ongetwijfeld nog baje penne oor hierdie saak in beweging
kom. Bij voorbaat word al reeds stemming daarteen gemaak. So
skrijf \'n emeritus-predikant in Ons Land (cS Okt. 1918): „En
wat zal ik toch zeggen van onze dierbare Bijbel met zijn Staten-
vertaling? Verruild voor een Bijbel in het Afrikaans overgezet?.. .
Ik lees dat de vertalers besloten hebben om de Bijbel te

vertalen door een overzetting van onze Statenbijbel met raadpleging
evenwel van het oorspronkelike! Dus zullen wij niet alleen hebben
een Schriftverklaring, maar ook een Schriftverbetering! Ik heb
een afkeer van de „hogere kritiek," want ik heb er genoeg van
gehad in de strijd tegen het Liberalisme en het Modernisme en
ik vrees voor de vertaling! De Heer verhoede toch de verdere
voortgang van de Afrikaanse taalbeweging..."

Dis merkwaardig dat dieselfde Statenvertaling op sij beurt
indertijd ook teenstand ondervind het. „De invoering van iets
nieuws op kerkelijk gebied heeft in ons goede land altijd groote
moeilijkheden ondervonden . .. Zelfs de invoering van den Statcn-
Bijbcl was aan beswaren onderhevig! De predikanten kregen
bevel deze vertaling „zoetelijk" in te voeren"¹)

Hoe weinig grond daar bestaan vir die teoretiese besware teen
\'n Afrikaanse Bijbel, selfs bij sulke oortuigde Afrikaans-voorstan-
ders als LangenhcJven, blijk uit die gretigheid waarmee van ds.
W. J. Conradie se Bijbelgcskicdcnis vir ons volk gebruik gemaak
word. Op aansporing van Die Brandwag-rcdaksic geskrijwe en
in 1912 uitgegee deur „De Rustica Pers," Wijnberg, sal daar
binnekort \'n derde druk van nodig wees.

In \'11 „Woord Vooraf" sê die skrijwer 0.111.: „Vijfentwintig
jaar gelede het ik al die noodsakclikheid ingesien van \'11 Bijbel-
gcskicdcnis in die taal van ons volk, — \'11 boek wat ons jongmense
gemakkelik sal kan lees, al het hulle maar min skool gegaan.
Hoe meer ondervinding ik in die loop van tijd opgedaan het,
des te sterker het ik naar so\'11 boek verlang." En dat die skrijwer
veral aan die kinders van sij volk \'11 groot diens bewijs het,
blijk uit menige getuicnis. So skrijf ds. Meiring: „Ik heb enige
dagen lang 1111 bij huisgodsdienst daaruit tot mijn kinderen gelezen,
en heb bevonden dat het bock uitnemend geschikt is 0111 de
aandacht der heel kleintjes te wekken en te houden. Meer dan
eens, als ik het boek dicht deed, gebeurde het dat de kleintjes
bij mij aandrongen 0111 nog te lezen ..." E11 tog laat ds. M.
daarop volg: „Doch omtrent bet gebruik van bet Afrikaans als
schrijftaal, heb ik nog geen licht. Tegen de beweging kan ik mij
niet verklaren, maar daarvoor ook niet..." ²)

„Isak was al ver oor die honderd jaar, en kon van ouderdom
nie meer sien. Hij roep toe eendag sijn oudste seun, en sê: Esau,
mijn kind, kijk ik word oud; ik weet die dag van mijn dood nie;
neem nou jou gereedskap, jou pijlkoker en jou boog en gaan vir
mij \'n stuk wild skiet. Maak dan \'n smakeliké stukkie vir mij klaar,
dat ik kan eet, en vir jou \'n hartelike seën gee, voor dat ik sterf.

Rebekka het die gesprek afgeluister, en so gou als Esau weg
was, alles aan Jacob vertel. Sij sê toe aan Jakob: Kijk hier mijn
kind, luister nou mooi en doen wat moeder jou sê. Gaan naar die
vee en breng twee van die beste jong bokkies, dan sal ik smakelike
spijse vir jou vader maak, so\'s hij graag eet. Dan moet jij dit vir
jou vader gaan gee, sodat jij die seën kan krij.

Maar moeder, sê Jakob, Esau is een harige man en ik is glad.
Als vader aan mij voel, dan is dit klaar met mij, want dit sal lijk
of ik die spot met hem drijwe, en so kan ik \'n vloek op mij liaal
in plaas van \'n seën.

Maar Rebekka sê: Mijn liewe kind, die vloek kan maar op mij
kom. Luister maar en doen wat ik wil hê. Jakob maak toe so.
Toen die kos klaar was, het sij \'n mooi pak klere van Esau uit-
gehaal, en vir Jakob aangetrek, en die bokvelletjies het sij netjies
om sijn hals en oor sij hande getrek. Toe stap Jakob in met die
lekker kos en roep: Mijn vader!..." ^J)

Omdat die Afrikaanse taalbeweging sig aanvankclik weinig
met die skool bemoei het, en Afrikaans eers sedert die Provinsiale
Raadsbesluite van 1914 \'11 aktuële skoolvraagstuk geword het,
dagteken die belangstelling daarvoor in offisiële ohderwijskringe
eers uit later tijd. Tog was die kwessie ook vroeër af en toe ter
sprake in vaktijdskrifte en op onderwijskongresse ; en hoe Afrikaans
langsamerhand ook tot die skoolwêrelddeurgedringhet,kan die beste
waargeneem word in die ollisiële organe van\'die Hollands-Afrikaanse
onderwijsersverenigingc in Kaapland, Vrijstaat en Transvaal.

Soos reeds vermeld, was die redaksie van De Unie, orgaan
van die Z. A. O. U. ^l), die beweging nie gunstig gesind nie.²)
Op die tweede Z. A. O. U. kongres in Des. 1906, werd die vraag
gestel: „Welke houding moet de Z. A. O. U. aannemen ten op-
zichte van de Afrikaanse taalbeweging?" Uit die bespreking het
al dadelik geblijk dat onder die geledere van die Z. A. O. U.
\'n sterke antipathie bestaan het teen die beweging. „Men vergete
niet dat Afrikaans, hoe goed en mooi ook, geen „kuituurtaai"
is, en dat de. strijd van Afrikaans tegen Engels een Leonidas-
tegenstand is! Eens zal waarschijnlik de tijd komen, na 50, of
100 of misschien 200 jaar, dat Afrikaans een „kuituurtaai" wordt,
doch als het tot die tijd alleen moet staan in zijn strijd tegen de
machtige Engelse taal, dan zal het reeds lang te voren uitge-
streden en gedood zijn !" ³)

Die verste wat die kongres dan ook kon meegaan met die
beweging was 0111 de A. T. V. bij monde van die voorsitter, dr.
ViLjoEN, van sij steun te verseker „voor zover deze de spreektaal
wenst te veredelen." Die kongres was dus blijkbaar van oordeel
dat daar nog \'n ander soort taal moet bestaan het als die
spreektaal! *)

Daarmee was Afrikaans voorlopig aan die sorg van die A. T. V.
toevertrouw, tot dat dit op die negende kongres van die Z. A. O. U.
in Des. 1913, weer ter sprake gekom het naar aanleiding van
\'n referaat in Afrikaans deur 11. J. J. van der YVai.t (Steynsburg)
ODr die vraag: „Voorsien ons onderwijsstelsel in die behoeftes
van land en volk?" Met nadruk het die spreker gewijs op die
inkonsekwensie 0111 jaarin en jaaruit te ijwer vir die moedertaal-
beginsel op die skool, en tog met alle mag te blij vasklem-aan...
Hollands!

Nog op \'11 vorige kongres in Des. 1911, was deur dr. G. G.
Cillie \'11 voorstel bepleit om die dubbele medium (Engels naas
Hollands) nie vóór die sesde leerjaar in te voer nie. Die spreker

het hom daarbij beroep op die uitsprake van die Imperiale
Opvoedingskonferensie van Londen (1911), met name op O wen
Edwards van Wallis, „die met nadruk erop gewezen had, dat
\'n kind in Wallis, dat door zijn moedertaal („Welsh") onderwijs
ontvangen had, later beter Engels sprak, dan een kind dat
onmiddellik met Engels als medium begonnen was." „En als
opvoedkundige" — aldus dr. Cillie — „protesteer ik ten enemale
tegen het aanleren van een tweede taal vóór men de moedertaal
— pardon: huistaal! — behoorlik kent." ²)

Die logiese gevolgtrekking uit dit alles — die Afrikaanse
huistaal als taal en voertaal dwars deur die skool, en Hollands
naas Engels alleen als vaktaal! — het vlak voor die hand gelê.
Maar hierdie huis- en moedertaal pleidooi was ten gunste van...
Hollands! ^s)

Op bowegenoemde kongres (1913) was, naar aanleiding van
genoemde referaat, die volgende voorstel ingedien: „Betreffende
moedertaalonderwijs op onze scholen meent dit kongres dat in
gevallen van Hollands als „moedertaal" verstaan moet worden
de gewone spreektaal-vorm van onze taal," — maar verworpe
deur... Afrikaanse onderwijsers! Die verste wat die mense
eindelik, 11a ernstige beraadslaging, kon kom was om te verklaar
„dat bij het aanvankelik onderwijs van afrikaanse kinderen de
afrikaanse vorm van liet Hollands dient gebruikt te worden, en
dat de Hollandse vorm geleidelik moet worden ingevoerd" ⁴)

Dit was ten minste \'n offisiële bekragtiging van wat, uit die
aard van die saak self, seker lang reeds bij die aanvangsonderwijs
van toepassing gewees het, vir sover die nie Engels was nic.
Die Provinsiale Rade moes egter eers deur wetgewing die aandag
van ons onderwijsers bij \'n konsekwente toepassing van die
moedertaal-beginsel bepaal.

De Unie was dan ook gladnie in sij skik met die Langen hoven-
besluit nie. „Hier ligt een slang in het gras, en hier liggen
moeite en verdriet. En van die dingen hebben wij meesters toch
al meer dan genoeg" — skrijf „De Optimist"op tamclik pessimistiese

toon naar aanleiding daarvan. En tog is dit merkwaardig dat
De Unie bij die bespreking van nuwe Hollandse leesboeke vir
die skool, voortdurend daarop gehamer het, en ook volkome tereg,
dat sulke boeke „in Afrikaanse geest" geskrijwe. moes wees om
aan hulle doel te kan beantwoord. Maar niettemin moes die
onmoontlike dualisme van \'n Afrikaanse gees in \'n Hollandse
liggaam gehandhaaf blij. Geen wonder dat die resultaat die
Afrikaanse taalgevoel ewe min kon bevredig als die Hollandse,
omdat so\'n lewensgevaarlike operasie in die meeste gevalle die
dodelike verminking van beide Afrikaanse gees en Hollandse
liggaam tengevolge moes hê.

Die Z. A. Ó. U. het sig voorlopig nie baje oor die raadsbesluit
in sake Afrikaans bekommer nie. Op die volgende kongres in
1915 was die saaie selfs nie eens ter sprake nie. Maar op die
duur was so \'11 Gallio-houding nie vol te hou nie, en op die
kongres van 1916 werd die saak dan ook eindelik met erns aan-
gepak in \'11 referaat oor „Afrikaans als voertaal op onze scholen"
deur S. G. Joubert (Tulbagh). Die veelbesproke „Taalordonansie
van 191waarin bepaal was dat „de voertaal bij het onderricht
van ieder leerling in alle standaarden van een openbare school
tot en met de 4^,lc standaard, is dc huistaal van dc leerling," werd
vir die eerste maal konsckwcnt opgevat in die sin dat Afrikaans
in plaas van Hollands behoort gebruik te word — reeds sedert
1913 volgens daardie ordonansie moes gebruik geivord het! —
en nie alleen tot die vierde leerjaar nie, maar dwarsdcur skool
en universiteit; of soos die voorsittcr dit uitgedruk het: „elk
kind onderwezen van t\\\\ A. B. tot z\'11 B. A. door \'t medium der
media — de taal die z\'n moeder spreekt!"

Die volgende voorstel werd eenparig aangencem: „Het kongres <
heeft met genoegen vernomen dat er reeds wetgeving ingebracht
is geworden voor wat betreft de Afrikaanse taal op de scholen
en verzoekt het bestuur bij de autoriteiten erop aan te dringen,
de Afrikaanse taal ook 11a Std. IV op dc scholen en bij de
universiteit als spreek- en schrijftaal (vak en medium) toe
te laten."²)

Afrikaans naas Hollands tot offisiële taal van die Z. A. O. U,
verklaar. Een van die laaste besware was nog dat die Z. A. O. U.
opgerig was om die belange van die „Hollandse taal" te behartig,
en „wanneer onderwijzers het kind Hollands moeten leeren, doch
-die\'taal zelf niet gebruiken, handelen zij vals." ^x) Langenhoven
was bij hierdie debat aanwesig en het die teenstanders versoek
om konsekwent te handel, en dus ook in hulle huisgesinne Hoog-
Hollands te praat; want als Afrikaans vir die kongres vernederend
was, dan moes dit sulks ook vir die huisgesin wees.

Op voorstel van dr. Cillie werd verder eenparig besluit om
bij die Administrasie aan te dring op uitbreiding van die raads-
besluit van 1914, ten einde Afrikaans „als taal en voertaal op
de lagere school" ingevoer te krij. Veral die houding van dr.
Cillie, aanvankelik een van die heftigste teenstanders van
Afrikaans, is tekenend vir die gewijsigde opvattinge wat gaan-
deweg in onderwijskringe deurgedring het.

Dit word egter meer dan tijd om op te hou met resolusies
passeer, en die hand aan die ploeg te slaan, soos reeds sedert
begin 1917 in die noordelike provinsies gedaan word.

Daar is reeds op gewijs dat De Unie en liet Kristclik School-
blad, orgaan van die Transvaalse ondcrwijsers, dit roerend met me-
kaar eens was ten opsigte van die „vermetele onbesuisdheid" ²) van
die Afrikaans-skrijftalers. Waarom Afrikaans dan ook ccrs op
die I5^dc jaarvergadering (April 1912) van die V. V. O. O. Z. A. ³)
offisieel te sprake gekom het, en wel op \'11 enigssins vreemde
wijze. Deur die afd. Lichtenburg was \'n voorstel iugedien ten
effekte, dat die tijd gekom was om \'11 kommisie te benoem ten
einde „de Afrikaanse taal te herzien en zó te verbeteren wat
taal en spelling betreft, dat de Afrikaanse taal de Hollandse
taal op onze scholen zo spoedig mogelik als medium van onderwijs
vervange." ⁴)

„Lichtenburg wierp \'n klein bommetje in de vergadering" — \'
skrijf \'n korrespondent — „met z\'n beschrijvingspunt om \'t
Afrikaanse medium op onze scholen in te voeren. Gelukkig wist
de voorzitter met de hulp van prof. le Roux, de schade door
de ontploffing aangericht, tot \'n minimum te beperken. We hopen,
dat de Lichtenburg broeders zijn heengegaan met de overtuiging,
dat de tijd nog niet rijp is hun wensen in vervulling te doen
treden ..." ¹)

Die Voorsitter het daarop gewijs dat die voorstel in daardie
vorm nie bespreek kon word nie, omdat \'n taal als sodanig nie
vir hersiening of verbetering vatbaar was nie. Lichtenburg het
egter voet bij stuk gehou, en na \'n warme \'diskussie moes die
vergadering verdaag word. Bij nadere oorweging het Lichtenburg
sij voorstel toe als volg gewijsig, waarop dit unaniem aangeneem
is: „Deze vergadering is van oordcel, dat de tijd gekomen is om
Afrikaans in onze scholen als medium van onderwijs in de aan-
vangsklassen toe te laten."

Gewoonlik werd, na afloop van die jaarvergaderinge, alle
besluite ter kennis van die Direkteur van onderwijs gcbreng. Sij
antwoord op hierdie besluit was: „Door de onderwijswet van 1907
wordt de moedertaal voorgeschreven als medium van onderwijs
in stds. tot en met de 3^dc, en door de Taaiordonnantie van 1911
wordt de huistaal als medium van onderwijs voorgeschreven in
stds. tot en met de 4^<le. Het besluit schijnt dus onnodig"")

Dit was \'11 sakelike antwoord en \'11 kopskoot vir die Transvaalse
ondcrwijsers! En dis sekcr merkwaardig dat \'11 Engelsman ons
Afrikaanse meesters moes kom bcduie wat die moedertaal en
huistaal van hulle kinders was. Alsof hij wou se: als Afrikaans
nie die moedertaal is van die Afrikaanse kind nie, wat is dit
dan ? Maar die merkwaardigste is, dat die Transvaalse meesters
hierdie teregwijsing blijkbaar nie verstaan het nie, want op die
volgende jaarvergadering (1913) het die afd. Ventersdorp weer
dieselfde voorstel ingedicn als Lichtenburg. Na enige diskussie
liet die voorsitter die besluit van die vorige jaar voorgelees
met die antwoord van die Direkteur daarop, en.....daar de

Hierdie bedroewende klugspel van Afrikaanse pedagoge is geen
ongewone verskijnsel in ons land nie. Daar word baje kongresse
gehou en telkens breed en lang oor onderwijssake geredeneer, en
eenstemmige resolusies gepasseer, maar als dit op die praktijk
aankom, dan sit die een vir die ander en kijk. Al van 1907 af
het die Transvalers volgens wet die reg gehad om Afrikaans op
die skool te gebruik, en Preller het indirek sij uiterste bes
gedaan om hulle daarop attent te maak, en tog kom hulle soveel
jaar later nog vra of hulle dit mag doen! En dis te begrijp, dat
\'n Engelse direkteur van onderwijs hom nie van sij kant sou
gaan warm maak vir \'n saak, waaroor die Afrikaners dit nie self
met mekaar eens was nie.

Dit lijk of die Afrikaanse Taalgenootskap in Pretoria, getrouw
aan sij politiek om buite skoolsake te blij, dit niet nodig geag
het om die onderwijsers op hulle inkonsekwensie te wijs nie. En
so het hulle op die direkteur gewag en die direkteur op hulle,
totdat die Provinsiale Raad in 1914 eindelik die knoop deur-
gehak het.

Die drie Raadsbesluite in sake Afrikaans staan in die Aug.-
nommer (1914) van Het Kristclik Schoolblad afgedruk, sonder
kommentaar! En wat nog opmerkeliker is, op die jaarvergadering
van 1915 werd met geen enkele woord melding gemaak van die
brandende kwessie, waardeur die hele Afrikaanse pers in beroering
gebreng was, — nie in die jaarverslag van die sekretaris nie en
nog minder in die openingsrede van dr. Hoogeniiout, een van
Preller se warmste medestanders en mede-oprigter van die
Afrikaanse Taalgenootskap.²) Ewemin was dit die geval op die
jaarvergadering van 1916, wat des te opmerkeliker is, omdat
verskillende Provinsiale Raadslede bij die gelecntheid teeinvoordig
was en Van Veyeren die vergadering toegespreek liet o.a. oor
die taalkwessie. Alleen word vermeld dat die volgende voorstel
van Marico aangeneem werd, met weglating van die laaste deel
daarvan: „Deze afd. vraagt het Kongres om de beste middelen
aan te wenden om Afrikaans als vak zo spoedig mogelik in

onze scholen in te voeren, alsook de Synoden van de verschillende
kerken hierover te naderen."

Die kongres het dus alleen van die vraag kennis geneem,
sonder om verder oor die beraming van die middele te beraad-
slaag. Dit alles is merkzvaardig, gesien dat op dieselfde moment
\'n Vrijstaatse onderwijserskongres in vuur en vlam was oor
Afrikaans en moedertaal-onderwijs in kristelik-nasionale gees!

In plaas van hulle aandag te wij aan \'n lang verwaarloosde
lewensbeginsel vir die tog reeds so lang bestiefmoederde Afrikaanse
kind, het \'n vergadering van Transvaalse meesters geduldig sit
en luister naar \'n redevoering van die Direkteur van Onderwijs
oor... die oorlog! Waarin hulle op die hart gedruk werd van
hulle „plicht zowel als voorrecht" gebruik te maak 0111 „bij elke
gelegenheid een positieve en bepaalde verklaring te geven van de
rechtvaardigheid van de zaak, waarvoor wij vechten ... Gode zij
dank, wij kunnen dit doen zonder blozen. (Het die herinnering
aan die Boerc-oorlog hier deurgeskemer ?) Het is, ik herhaal,
nodig dat elke jongen en elk meisje op de banken van onze
scholen weten, dat het Grote Rijk, waartoe wij dc eer hebben te
behoren, nooit met een schooncr geweten in het veld gegaan is...
Door verhalen van de dapperheid onzer soldaten moeten de
(Transvaalse) kinderen tot trots en enthocsiasinc voor dc zaak
van dc geallieerden opgewekt worden. Zij moeten gevoelen, dat
dc zaak hun eigen zaak is, en dat zij niets beters kunnen doen
dan iets op te offeren, hun leven zo nodig, voor het Rijk, dat
een zvaarborg van vrijheid is." ²)

Een les in oorlogspcdagogiek! Die verslag maak nie melding
daarvan hoe hierdie rede aangehoor werd nie. Maar indien ooit,
dan was hier die Bijbelwoord van toepassing: „Ik zeg ulicden,
dat, zo deze zwijgen, de (graf)stenen haast roepen zullen?"³)

Die Afrikaanse Taalgenootskap in Pretoria het ten slotte die
saak aangepak en \'11 deputasie afgevaardig naar die Adminis-
trateur en Uitvoerende Komitcc van Transvaal, om \'n bietjic
te gaan gesels oor die uitvoering van die besluit-1914. Die gevolg
hiervan was \'11 nuwc besluit-1916: „Dat in alle lagere scholen

⁵i Het Krist. Schoolbl., April 1916, bis. 5. Kursivering van mij.
ⁱ) Lukas 19 : 40.

van de Transvaal-Provinsie waar Afrikaans als voertaal insre-
voerd is *) (behalve waar schoolkommissies de voorkeur geven
aan Hollands) Afrikaans ook als Taal moet onderwezen worden,
met dien verstande dat deze bepaling in werking zal treden:

(2) voor elk van de volgende standaards in klimmende reeks
een jaar later, zodat die bepaling voor al de zes standaards
van kracht zal zijn in 1922. ²)

En so is daar dan eindelik \'n begin gemaak met Afrikaans.
En blijkens die rapporte van die Transvaalse inspekteurs het die
nuwe maatreël „reeds \'11 seer heilsame uitwerking" gehad. ³)
Dat Afrikaans sedert ook \'11 kongres-onderwerp gevvord het,
blijk uit die volgende: „Deze Algemene Vergadering (van Trans-
vaalse onderwijzers, 1917) draagt het Hoofdbestuur op om \'11
Kommissie van Advies te benoemen in zake \'t Afrikaans als
medium van Onderwijs en Eksamen. Deze kommissie plege overleg
met de Z.-A. Akademie en \'t Afrikaanse Taalgenootskap, doe
aanbevelingen bij de autoriteiten en rapportere over haar werk-
zaamheden op \'t e.k. Kongres." *)

/In teenstelling met die ander provinsies slaan die Vrijstaatsc
onderwijsers \'11 veel gunstiger figuur ten opsigte van Afrikaans.
Dit blijk al dadelik uit Het Schoolblad - The Teacher, die
orgaan van die O. V. S. O. V. ⁵) Omdat hierdie vereniging bestaan
uit Afrikaans-sprekende sowel als Engels-sprekende onderwijsers,
het die blad van sij ontstaan in Julie 1909 af, bijna angsvallig
die tweetalige beginsel in toepassing gebreng, t. w. volkome gelijke
regte vir Hollands en Engels, wat trouwens reeds deur sij naam
aangedui word. Alle offisiele mededelinge liet tegelijk in albei
tale verskijn, en enige jare lang werd dan ook streng die hand
aan die tweetalige medium gehou, so streng selfs dat 0111 die

maand Hollands cn Engels mekaar afgewissel het, wat die voor-
rang op die tietelpagina betref. Dus vervolgens Het Schoolblad —
The Teacher en The Teacher — Het Schoolblad om die beurt.

Na 1914 het die blad egter gaandeweg van kleur verander.
Bijdrae in Engels het al minder geword en in omgekeerde ver-
houding het Afrikaans veld gewin. Sedert 1917 bevat die blad
nog maar bij uitsondering \'11 artiekel in Engels, terwijl Afrikaans
teenoor Hollands \'n oorwegende plek inneem; en sedert 1918 is
ook die naam verander in Die Skoolblad — The Teacher. In
beginsel word die dubbele medium dus nog gehandhaaf, maar
Afrikaans het grotendeels die plek van Hollands sowel als Engels
verower.

Hieruit laat sig dus ook verklaar dat die Vrijstaters dadelik
offisieel hulle instemming betuig het met die bekende Raadsbesluit-
1914, soos blijk uit die volgende resolusie van die jaarvergadering-
1914: „Die vergadering neem met genoege kennis van, en spreek
sij warme waardering uit oor, die besluit van die Provinsiale
Raad bij sij jongste sitting in sake die efkenning van die Afrikaanse
taal als oflïsiëlc medium van onderwijs op onse skole, en onder-
neem geredelik aan hierdie besluit soveel mogelik uitvoering te
gee; cn ten einde sulks met sukses te doen, beveel hierdie ver-
gadering aan dat aan Normaal (skool) studente, bij die praktiese
voorbereiding soveel mogelik die gcleentheid verskaf sal word
0111 met die Afrikaanse medium bekend te word."

E11 op \'11 Vrijstaatse kongres vir Kristelik Nasionaal Onder-
wijs op Bloemfontein gehou in April 1916, werd die volgende
besluite gencem, wat vir sigself spreek: „Die kongres bring
hulde aan die Afrikaanse Akademie vir wat hierdie liggaam al
gedaan het cn nog doen in verband met die uitgawe van Afrikaanse
leerboeke vir die Lagere Skool cn die daarstelling van \'11 Afri-
kaanse spelsisteem.

„Die kongres versoek die Departement van Onderwijs beleefd
dog dringend om voorsiening te maak dat \'n Afrikaner ondcr-
wijser minstens eenmaal per week aan Normaalstudente onderrig
sal gee in Afrikaans.

„Die kongres rig een vriendelike versock aan die a.s. Hoogeer-
waarde Sinode om een kommissie aan te stel om op die kwessic van

„Die lede van die kongres dring aan tijdig en ontijdig bij
Skoolkommissie, bij Skoolraad, bij Dept. van onderwijs op door-
voering van die beginsel: moedertaal-onderwijs"¹)

Dat die Vrijstaatse sinode kort daarop Afrikaans als Kerk- en
Bijbeltaal erken het, is reeds vermeld. Die Vrijstaatse onderwijsers
het dan ook geen gras oor hierdie besluite laat groei nie, maar
self die inisiatief daartoe geneem om Afrikaans op die skool
ingevoer te krij. In Julie 1916 het \'n deputasie namens die
hoofbestuur van O. V. S. O. V. \'n onderhoud gehad met die
Administrateur en Uitv. Komitee, sowel als met dr. W. J. Viljoen
Direkteur van onderwijs, waarbij definitievve voorstelle gedaan
werd om prakties uitvoering te gee aan die Raadsbesluit-1914,
op dieselfde wijse als in Transvaal. Dr. Viljoen was intussen
ook tot andere insigte gekom als in 1906 en het geredelik sij
medewerking hiertoe verleen.

Naar aanleiding hiervan skrijf Het Schoolblad (Aug. 1916)
o.m.: „Die gebruik van Afrikaans als taal en medium op die
skool kondig \'11 nuwe tijdperk aan in die geskiedenis van onderwijs
in S. A. Nou, vir die eerste maal, sal die Afrikaanse kind in
der waarheid moedertaal onderwijs geniet. Dit is \'n groot
gebeurtenis, en elke onderwijser wat die belange van opvoeding
op sijn hart dra, moet meewerk om hiervan \'11 volslae sukses te
maak. En daartoe is nodig degclik voorbereidende studie. Die
noodsakelikheid hiervan word erken op die Normaal Kollege,
Bloemfontein, ën daar word wekeliks \'n klas gchou in Afrikaans,
wat uitstekend besoek word. Maar selfs die diensdoende onder-
wijsers het die voorbereidende studie nodig, want Afrikaans kom
nie vanself nie."

Dis scker merkwaardig dat \'11 Nederlandse universiteit die eerste
moes wees 0111 erkenning te verleen aan Afrikaans als wetcn-
skappelike medium, nog lang voor dit in Suid-Afrika self sou
gebeur.

(Amsterdam) geproinoveer tot doktor in die H. Godgeleerdheid
op \'n proefskrif in Afrikaans oor „Die Agnosticisme van Herhert
Spencer," en hij was die eerste Afrikaner wat die moed gehad
het om oor die diepsinnigste filosofiese vraagstukke te redeneer
in ons „kombuistaai." Als redes daarvoor noem die skrijwer self:
„Ek het dit gedaan uit nasionale selfrespek, uit die drang tot
nasionale self behoud, uit nasionale pligbesef en ok — laat mij
dit maar ronduit sê — uit nasionale trots." \')

Naar aanleiding van hierdie proefskrif skrijf prof. Marais
nog in 1918: „Dr. Steenkamp schreef zijn doctorale dissertatie
in \'t Afrikaansch: en die dissertatie is lezenswaard, degelijk, echt
wetenschappelijk. * Ik vrees dat hij onder zijn landgenooten niet
veel steun heeft ontvangen. Had hij in t Kaapseh-Hollandsch
(d.i. Hoog-Hollands) geschreven, hij zou ten minste in Nederland
lezers gevonden hebben en misschien ook buiten de perken van
Nederland. Door zijn taal echter, isoleerde hij zich van de wereld ...
zelfs in zijn eigen land." -)

Vir prof. Marais is dit dus \'n uitgemaakte saak dat nie die
onderwerp van die skrijwer nie, maar sij taal die skuld dra van
die beweerde „isolering." Daarom is dit van belang 0111 in kort
na te gaan hoedanig in Holland oor Afrikaans geoordcel werd
sedert die ontstaan van die Afrikaanse taalbeweging.

Reeds in 1881 skrijf C. Stoffel in \'n artiekel oor die „Regte
Afrikaners": „De Afrikaanschc taalbeweging heeft mijns inziens
alle recht van bestaan, en verdient de toejuiching van ieder, die
het wel meent met onze Zuid-Afrikaansche stamverwanten ...
De Afrikaanschc taal is op volkomen wettige wijze ontstaan en
bezig dcnzelfden ontwikkelingsgang te doorloopcn, die o.a. het
Engelsch heeft in staat gesteld, niettegenstaande zijn bijna vol-
slagen verlies van spraakkunstige vormen, de fijnste schakeringen
der menschelijke gedachte uit te drukken. Wie zal zeggen welk
ecne toekomst voor haar is weggelegd, wanneer in latere jaren
het schoone droombeeld van een Zuid-Afrikaanschc Statenbond
mocht worden verwezenlijkt?

En daarom heb ik eerbied voor de „Regte Afrikaners," die
den moed hebben gehad een schijnbaar barbaarsch gebroken

Hollandsch tot schrijftaal te verheffen: zij toonen daardoor een
mannelijk vertrouwen in de toekomst te hebben; zij gevoelen dat
een mensch zijn beste gedachten, zijn geheele hart alleen kan
uitdrukken in de taal, die hij heeft opgevangen van de lippen
zijner moeder, en dat de woorden, die in het dagelijksch verkeer
van mond tot mond gaan, ook goed genoeg moeten zijn of zullen
worden, om tot hoogere doeleinden te worden gebezigd. Niemand
schame zich zijner spreektaal, want alleen deze is gansch het volk." \')
Presies teenoorgesteld hieraan was die mening van prof. Jan
te Winkel in sij»bekende verhandeling oor „Het Nederlandsch
in Noord-Amerika en Zuid-Afrika" ¹) : „De Patriottenpartij moet
haar lievelingsdenkbeeld prijs geven en niet eeue taal willen
invoeren, die in niets anders hare kracht kan zoeken, dan in
de gemakzucht der minst ontwikkelden onder de boeren. Voor
het oogenblik. kan die partij slechts de duurzame vestiging van
het Nederlandsch tegenwerken, waardoor dus indirect de kansen
van het Engelsch zouden rijzen, want dat zij zelf eenmaal zou
kunnen zegevieren, acht ik — op grond van alles wat wij nu in
het belang van het Nederlandsch in Zuid-Afrika hebben zien
verrichten — ccnc onmogelijkheid."²) En verder: „De Zuid-
afrikanen zullen zelf begrijpen, hoeveel grootcr dc beteekenis
hunner taal en letterkunde zal zijn, wanneer zij zich aansluiten
bij de acht millioen stamverwanten in Europa, die wel zullen
willen lezen wat door hen in het Nederlandsch wordt geschreven,
maar hun Zuidafrikaansch alleen maar voor een oogenblik als
curiosum kunnen genieten."³)

In lijnregtc teenspraak hiermee is wat die skrijwer iets vroeër
verklaar na \'n uitvoerige bespreking van die Patriot-gedigte:
„Wie cenig besef heeft van natuur en waarheid in de poëzie,
zal begrijpen, dat een volk waaronder zulke gedichten, als wij
aanhaalden, gemaakt worden, zich vrijvechtcn moet. ⁴) Dat toch
is gccnc verwijfde, geknutselde, geparfumeerde poëzie, maar de
ware, dc echte, dc taal van het hart."

Tereg het dr. Hesseling protes aangeteken teen eersgenoemde
bewering. „Hoe kan men zoo iets zeggen van de waarachtige
taal van een volk! Niet het Afrikaaiiscli, maar liet Nederlandscli
tracht men in te voeren."¹)

Dr. Hesseling was dit dan ook met die strekking van bowe-
genoemde betoog gladnie eens nie. „Wat naar mijne meening nog
nooit is geschied en nimmer geschieden kan, dat is, dat een schrijftaal
die van buiten is aangevoerd en door een kloof van twee eeuwen
gescheiden is van de gesproken taal, ooit het voertuig kan worden
van een nationale letterkunde, het eenige betrouwbare bolwerk tegen
de veldwinnende .macht van het Engclsch" ²) En verder: „Er is
naar mijn vaste overtuiging maar één middel 0111 zulk een nationale
letterkunde in de toekomst mogelijk te maken: het schrijven der
volkstaal" ³) ... „De Afrikaansche taal zal dan niet worden wat
men thans van haar zou willen maken: een zustertaal van de
onze; zij zal blijven wat zij is: een bloedverwante van den tweeden
graad, — geen zuster, om mij bij dat beeld te bepalen, maar
een nicht. Wij kunnen daar vrede mee hebben, want het kiezen
is niet moeilijk tusschen een aardig, levend nichtje en een pof¹
die de klceren onzer zuster draagt. *)

In sij onvermoeide ijwer 0111 van Suid-Afrika, wat die taal
betref, \'11 tweede Holland te wil maak, het prof. te Winkel
hom later nog \'11 paar maal bcsondig aan stilke onoordeelkundige
uitlatinge als die volgende: „Met zijn Zuid-Afrikaansch kan ds.
nu Toit onmogelijk op den duur den strijd tegen het Engclsch
volhouden. Onder de Ilottcntotlen sou hij er een soort van litterair
leven mee kunnen wekken, de beschaafden zullen er zich van
afkeeren. Zij doen het reeds nu: niet alleen schrijven zij steeds,
ook in hunne brieven, zoo goed mogelijk wat zij „Hoog-Hollandsch"
noemen; maar zij zouden zich ergeren, als een predikant het
waagde, hun in Zuidafrikaansch van den kansel toe te spreken".^l)
Een uitspraak wat 11a 20 jaar reeds volkome middeleeuws klink.

\') „Md llollamhch in /.. A.", Dr GiJt, 189;, I, hl*. 159. Kurtivcring van mij.

*) Uit \'n „rede op het J.»»te Ned. Taal- en Letterk. kongre» te Dordt", 1$ Aiig,

En nog eens dieselfde ou stokperdjie in \'n owerigens harts-
togtelike pleidooi vir die saak van die Boere in 1899: „Dat de
eigenlijke Hollandsch-Afrikaansche spreektaal ooit de heerschende
schrijftaal in Zuid-Afrika zou kunnen worden, is hoogst onwaar-
schijnlijk. Zij is daartoe te arm en gelijkt daartoe te veel op dc taal
der Hottentotten; zij wijkt daartoe te veel af van de bijbel- en
kanseltaal."

Van die Hotnotstaal vermeld \'n reisverhaal uit die end van
die i6^de eeuw: „Belangende liaer spraeck is eenen gelyck ofte men
een deel Calcoense hanen hoorden raesen, eeven gelyck is oock
haer spraecke, daer van gy weynich anders cont hooren als clocken
ende flueyten." ²)

Maar laat ons aanneem dat prof. te Winkel met „de taal
der Hottentotten" bedoel kleurling-Afrikaans, d. i. een minder
beskaafde vorm van Afrikaans, wat die nakomelinge van genoemde
„Calcoense hanen" in die loop van die tijd van die blanke inwoners
in Kaapland oorgeneem het, of wat die Kaapse Maleiers vandag
praat.³)

Selfs dan was die allermeeste, wat \'11 nugtere taalgeleerde sou
kan beweer, dit: „Dat het eigenlijke kleurling-Afrikaansch ooit
de heerschende schrijftaal in Z.-A. zou kunnen worden is hoogst
onwaarschijnlijk. Zij is daartoe te arm en gelijkt daartoe te weinig
op de taal der beschaafde Afrikaners."

Of sou prof. te Winkel die Nederlandse spreektaal, „het alge-
meen beschaafd", beoordeel wil sicn volgens die spraakpeil van
die Amsterdamse agterbuurtes of „het afgrijselijke plat-Leidsch",
om nou nie eens te praat van die „Nederlands" van \'11 negerkok
aan boord van \'11 Hollandse skip als maatstaf nie?

Reeds is vermeld dat die nuwe taalbeweging dadclik steun
gevind het bij tal van bekende Nederlandse taalgeleerdes. So
skrijf o.a. dr. R. A. Koli.ewijn: „Het komt mij voor dat niets
dc Afrikaners zó kan verbinden, zózeer hun zelfvertrouwen kan
sterken, als liet besef dat hun Afrikaans niet is \'n minderwaardig
dialekt, waarvoor zij zich pige\'nlik moesten schamen, maar „de

taal van \'n volk": een taal, die gesproken, geschreven wordt met
hetzelfde recht waarmee zich de Nederlander van het Nederlands,
de Engelsman van het Engels bedient." *)

Vermelding verdien ook die „Afrikaanse Avonden" wat onder
leiding van Fr. Rompel veel daartoe bijgedra het om die nuwe
beweging in ruimere kring in Holland bekend te maak. Verder
het die Afrikaanse taaisaak voortdurend \'n warme pleitbesorger
gehad in dr. N. Mansvelt, Oud-Superintendent van Onderwijs
in Transvaal, wat bij verskillende geleenthede, o.a. op die 30^5,eNcderl. Taal- en Letterk. Ivongres (1908), die goeie reg daarvan
bepleit het.

Blijkens bowegenoemde beskouwing, skijn prof. Marais nog
altijd onder die indruk te verkeer, dat „Hoog-Hollands" in
Holland meer gewild is dan Afrikaans. Enkele aanhalinge kan
bewijs dal juis die teendeel waar is. Nog voor daar eigenlik van
letterkunde sprake was, skrijf dr. Hesseling „Ik houd te veel
van alles wat echt en onvervalscht is 0111 niet met grooter genot
te lezen wat in \'t zuiver Afrikaansch geschreven is dan de taal
die een middending tusschcn ons 1 lollandsch en dat der Boeren
kan hectcn." ¹)

En prof. de Vooys verklaar: „Wie in de letterkunde een
spiegel van het leven zoekt, zal de geschriften van deze eerste
periode ²) — ze mogen dan in meerderheid onbeduidend zijn —
niet vergeefs raadplegen. Al dadelik trekken dc zuiver Af rikaattse
ons veel meer aan dan de Hollandse. Men voelt hoe oorspron-
kelikheid van zegging, kleurrijke schildering van het omringende
leven, zuivere weergave van diepere aandoeningen de moedertaal
vereist." ³) En verder: „Hier te lande zullen weinige beoordelaars,
mits ze niet met Sciiarten\'s vooroordeel behept zijn, niet zonder
aarzelen de jonge Afrikaanse dichters verkiezen boven hun
„zuivcr-Ncdcrlands" schrijvende mededichters." \')

Daarom verwonder dit ook nic dat die „cerstclingc van onse
literatuur" in Holland dadelik met warme belangstelling begroet
werd. Daar sou \'n hele bloemlesing van waarderende woordc uit

die Nederlandse letterkundige wereld kan saamgestel word, maar
\'n paar aanhalinge is voldoende.¹)

„Zuid-Afrika zichzelf bewust, droomt van eigen letterkunde,
regendruppels na langdurige droogte. Zie daar — en dat is de
betekenis die dit alles voor ons heeft — het derde Nederlands
sprekend gebied dat met iets eigens komt en kunst geeft, kunst
als de beste Nederlandse, de warmste Vlaamse". ²)

„En het proza van Preller, èn de verzen van Celliers leverden
het heuglik bewijs dat het Afrikaans als letterkundige taal de proef
doorstaan had. Meer dan «alle voorafgaande pleidooien spraken
nu de feiten. Wie oor heeft voor levend ritme, en gevoel voor
oorspronkelike, individuele zegging, zal genieten van dat frisse
proza. Het staat tegenover de korrekt-Nederlandse uiting van
andere voorgangers, als een tintelende Vlaamse bladzijde van
Verriest tegenover het verhollandste schrijven van oudere Fla-
minganten." ³)

„Gedichten als In die konsentrasiekawp, Aan \';/ Secpkissic, Die
ou Blikkie ontroeren en grijpen aan als een verhaal van wee en
ellende, dat spreekt met gebroken stem en tl aanziet met oogen,
die geen tranen meer hebben. Probeer die stukken, dat laatste
vooral, eens voortelczen, waar gij bij het zachte lamplicht zit in
uw vredig tehuis, en zie eens of gij de lezing ten einde kunt
brengen!... Gelooft iemand voortaan niet, dat het Afrikaansch
geschikt is om dienst te doen als voertuig van ware poëzie, laat
hij dan den bundel van Leipoldt lezen en zich bckeeren." ¹)

Natuurlik is daar ook kritiek geoefen, „vernietigende" kritiek 1
Caree Sciiarten kon sij lag nic hou nic vir die „doofstommen-
taaltje", die „gebarsten viool", die „ding zonder pooten, staart of
ooren", die „bastaardmopje", ens.^B) Waarom hij ons digters
aangeraai het om liewers Engels te skrijwe, en daarbij glad ver-
geet dat Engels ook sonder pote, stert of ore is. So\'n „kritiek"
maak egter alleen die skrijwer daarvan belaggelik. „Heeft een
dergelijke hooghartige opmerking niet eerder zelf iets pijnlijk-

lachwekkends", — vraag prof. J. A. van Hamel — „en komt
zij niet alléén voort uit \'t in Holland helaas nu eenmaal te veel-
vuldige gevoel van afkeuring voor alles wat een béétje anders
is: uit een typisch klein „Klein-Hollanderschap"?" *)

Hoe weinig die Afrikaner hom van die wereld isoléer deur
van sij eie taal gebruik te maak, selfs in Holland, blijk hieruit
dat sedert jare drie tijdskrifte in Holland verskijn, waarin ge-
reêld bijdrae in Afrikaans verskijn.^s) Dit blijk verder uit die
feit dat prof. Bodenstein van Amsterdam op sij kolleges, sowel
als in openbare redevoeringe, nooit anders als Afrikaans praat
nie. Dit blijk ten slotte uit die feit dat reeds vier Afrikaners in
Groningen geproyioveer het op in Afrikaans gestelde dissertasies,
\'n voorbeeld wat met hierdie werk ook deur Utrecht gevolg word.¹)

Een van die mees kenmerkende verskijnsele van die Afrikaanse
„renaissance", naas die gestadige opbloei van \'n nasionaal-Afri-
kaanse letterkunde, is die geweldige openbaring van nasionalc
bewussijn onder die geledere van Jong-Suidafrika in die laatste
jare. Nog in 1912 moes Die Brandwag daaroor klaag dat die
South African College Magazine, offisiële orgaan van die Kaap-
stadse studente, so goéd als „pure Engels" was. En in 1913
skrijf Die Brandxvag nogeens: „Ons het die stille hoop gekoester,
dat na die Taaldemonstrasie en die geesdrif wat daar te Kaapstad
gehcers het, die S. A. C. Magazine \'11 nuwe blaadjie sou omblaai en
sig sou bekeer van sij dwaahvege. Maar mocnie glo nie! Cieen
enkele woord 1 lollands te vindc nie. Dis seker \'n allerbedroewendstc
verskijnsel, en toon ons nog \'n keer, hoe hopeloos dit met sommige
van ons Kolleges gesteld is."⁴)

\') Hieraan kan nog toegevoeg word dat Afrikaan« in verskillende Nederlandse liloein-
lesinge uit die laaste jare goed verleenwoordig is, o.n. die van PoKLlir.KKK, PmNsrs,
Alhoa Nijland, Woutiks; en 1I.1l die Afrikaanse bloeniIrsiiiK Dichters uit Zuid Afrika
in Holland so goed ontvang is, dat binne \'n jaar een herdruk daarvan nodig was.

studente, Afrikaans- sowel als Engelssprekend, eenparig besluit
om bij die Senaat van die Kaapse Universiteit daarop aan te
dring om Afrikaans als studievak in die kurrikulum van die
Universiteit op te neem, en tewens Afrikaans geleidelik als voer-
taal van die Universiteit in te voer.¹)

Ongeveer terselfdertijd werd deur die Transvaalse en Vrijstaatse
studente petiesies gerig aan die Minister van Onderwijs en aan
die Registrateur van die Universiteit van Suid-Afrika, vragende
om die oprigting van leerstoele in Afrikaans aan die verskillende
affiliërende kolleges van genoemde Universiteit, en om die
erkenning van Afrikaans als voertaal. En reeds op die eers-
volgende senaat-sitting is aan die laaste versoek gevolg gegee
deur \'n eenparige besluit, dat Afrikaans voortaan als voertaal
bij alle eksamens van genoemde Universiteit kan gebruik word;
terwijl Bloemfontein pas (einde 1918) die voortouw genccm het
deur dr. D. F. Malherbe te benoem tot professor in Afrikaans,
\'11 feit van groot betekenis in die geskiedenis van die Afrikaanse
taalbeweging.

Verder word Afrikaans aan die Stellenbosse Universiteit reeds
als voertaal erken en deur verskillende professore op hulle
kolleges gebruik, terwijl die instelling van\'11 leerstoel in Afrikaans
aldaar in die naaste toekoms kan verwag word.²) Ook word
Afrikaans sedert 1916 naas Hollands en Engels tocgelaat als
medium, mondeling sowel als skriftelik, bij al die vakke van die
Eerste-klas Ondcrwijscrscksamens (Hoofdakte) in S. A.

Die georganiseerde studentebeweging dagteken van 1911 af.
Toen is daar op inisiatief van die Stellenbosse studentevcreniginge
Ons Spreekuur en A. T. V. die eerste sludcntetaalkonfercnsie op
Stellenbosch gchou, als gevolg waarvan \'11 permanente sentrale
komitee in die lewe geroepc werd onder die naam Studenten
Wcrda Komitee, en onder die leus: Wij sullen handhaven, ten einde
onder studente propaganda te maak vir Hollands en Afrikaans.

Als resultate van die JFcrf/a-organisasie kan o.m. genoem word
die geesdriftigc betoging van enkele duisende studente en skolierc
in Kaapstad (1913) ter herdenking van die eerherstel van Hollands
ingevolge art. 137 van die Unie-grondwet; en die viering van

Heidedag in Kaapstad (1916). „Zo iets was er nog nooit in ons
land" — skrijf De Unie. „Honderden en duizenden van jonge
mensen, die de hele dag zaten en stonden te luisteren naar de
geschiedenis van onze grote mannen ! Dit was \'n gezicht om nooit
weer te vergeten. Onze geschiedenis wordt op de scholen verwaar-
loosd en nu heeft men een andere manier gevonden 0111 liet jonge
geslacht met zijn geschiedenis bekend te doen worden. Of dit
de beste manier is, weten wij niet. Maar wat wij weten is, dat
het een zeer efïektieve manier is."

Na alles wat die laastc jare gebeur was, is die Staat ten slotte
ook vcrplig gewees om sij goedkeuring te heg aan die algemene
erkenning van Afrikaans, wat op 19 Maart 191S, gebeur het deur
die volgende Volksraadsbesluit: „Dit Huis beschouwt dat Afrikaans
wordt inbegrepen onder Hollands als een van de officiële talen
der Unie, en dat dit-beginsel erkend behoort te worden voor
alle Staats- en officiële doeleinden, behalve in gevallen van wets-
ontwerpen en wetten van het Parlement en van officiële doku-
menten van een van de Huizen van Parlement, in welke gevallen
slechts de vereenvoudigde vorm van Hollands gebezigd zal worden."

Die bewoording van hierdie besluit lewer meteen \'n mooi voor-
beeld van die houterige, Engels-gekleurde, sogenaanul „offisiële
Hollands", wat nog in Suid-Afrika op papier gehandhaaf word.
En waarom die Volksraadsverhjmdelingc moes uitgesonder word,
is gladnie duidelik nie.

Tot dusver is Natal, „arme assepoetser onder die provinsies",
in hierdie oorsig nog nie genoem geword nie. Maar hoewel \'11
oorwegend Engelse provinsie, is die klompie Afrikaners daar
egter nie minder woelig nie. En ten slotte het Natal die ander
drie provinsies nog nitgestof deur die instelling van partikulicre
eksamens in Afrikaans. In 1917 het die Saamwcrk-Unic fan Natalse
Vcrcnigingc aan 300 geslaagde kandidate vir \'n skriftelike cksame
in Afrikaans dijplomas uitgereik. En in 1918 is deur genoemde
liggaam twee skriftelike eksamens uitgeskrijf (hoer en lacr),
handelende oor Afrikaanse spelling, grammatika, voorgeskrewe
werke in prosa en poësie, waarbij nogal strenge eise gestel word.^a)

kuituurmedium van Suid-Afrika te word, kan nog genoem word\'
die oprigting deur „Die Nasionale Pers" in 1918 van \'n Afrikaanse
„wereldbibliotheek," onder die naam van „De Burg er-Leeskring."
Tweemaandeliks sal \'n Afrikaanse boekwerk van 250 bladsije
uitgegee word, oorspronkelik of vertaald, waartoe die mede-
werking van die beste letterkundige kragte in S. A. verkrij is.
Als eerste nommer van die Burgerleeskring-serie is reeds verskijn
Voortrekkersmense, \'n oorspronkelike geskiedkundige verhaal,
deur Gustav Preller.

Ten slotte is in Aug. 1918 in Riversdal (Kaapland) \'n Afrikaanse
Taalfees gehou, ter viering van die erkenning van Afrikaans als
landstaal. Naar aanleiding daarvan skrijf Die Huisgenoot 0.111.:
„Die middelpunt van al die feestelikhede was ongetwijfeld ons
Afrikaanse digter, Jan Celliers. Sij voordrag oor „Afrikaans
in die Letterkunde" was \'11 inspirasie vir elkeen wat die voorreg
gehad het 0111 daarna te luister... Hij het ons hart opnuwt
oopgemaak vir die skoonhede en doeltreffendheid van ons Afrikaanse
taal."

Op hierdie fees is ook die gedagte uitgespreek 0111 \'11 gedenk-
fonds te stig, met die doel om aan Jan Celliers \'11 werkkring
te verskaf, waarin hij uitsluitend sij kragte sal kan wij aan die
opbouw van die Afrikaanse letterkunde.

„Als \'n vloedgolf stort \'n warme vaderlandslicwcndc gecsdrif
sig uit oor die land; dit kom tot uiting in \'11 stroom van werke
in Afrikaans,\'als tot nog toe onbekend was en onnioontlik geag
werd. Dit woel sclfs in kinders van sewe, ag jaar. Waar het
ons ooit so iets in vroeëre tijc beleef ?"• Aldus Die Brandivag,
Des. 1917.

Deur \'11 paar manne in beperkte kring begonne, is die tweede
Afrikaanse taalbeweging, ten spijtc van — en seker ook ten
gevolge van — veel teenstand, in betrekkelik korte tijd aangegroei
tot \'11 volksbeweging, wat vandag die hele Suid-Afrika omvat,
en wat \'11 iiuwc tijdperk aankondig in die wordingsgeskiedenis
van die Afrikaanse nasie. Afrika word Afrikaans I

Taaleenheid is-die uitvloeisel van volkseenheid en \'n noodsakelike
voorwaarde vir \'n algemene, nasionale kuituur. Waar in \'n land
dus verskillende afsonderlike dialekte bestaan, kan taaleenheid
alleen tot stand kom, wanneer één van die dialekte \'n bepaalde
hegemonie oor die ander verkrij. So \'n proses, wat deur allerlei
maatskappelike faktore bepaal word, hoef egter nie noodwendig
gepaard te gaan met totale verdwijning van die orige dialekte
nie. Want \'n gemcenskapstaal beteken geen doodse eenvormigheid
nie en sal op sigself eweveel verskeidenhcid-in-eenheid vertoon
als die gemeenskap self, terwijl allerlei tusscnskakcringc sal blij
bestaan tussen die gemeenskapstaal en die nog voortlewende
lokale taalgroepe. Als eigenlike moedertaal het die laastc ook
reg van bestaan binne die staatsverband en naas die eenheids-
taal, en hoef op sigself nog nie onbeskaafd te wees nie. Maar
op die duur kan en mag die beperkte streektaal die vorming
van \'n gemcenskapstaal, van \'n Algemeen Beskaafd nie in die
weg staan nie.

Met die oog op die Afrikaanse taalvcrhoudinge is dit van
belang 0111 in kort na te gaan hoe die taaleenheid in Nederland
lot stand gekom het.

In die Middeleeuwe bestaat daar geen algemeen Nederlandse
taal nie, want die volkseenheid ontbreek. Elke streek of gewes
praat en skrijf sij eic dialck, en als in die i2^llf eeuw \'n aanvang
gemaak word met \'n letterkunde in die volkstaal, gaan die.mees .
ontwikkelde streke daarin voor. Eers waarskijnlik Limburg
(Hendrik van Veldeke), daarna in die 13««« eeuw die bloeiende
Vlaamse stede (Jacoii van Maerlant), terwijl Brabant in die

i4^de eeuw die leiding oorneem met Antwerpen als brandpunt
van letterkundige beskawing (Jan van Boendale, Jan van
Ruusbroec, e.a.), wat deur die uitvinding van die boekdrukkuns
tot ver oor die gewestelike grense deurdring. Hoewel die
Brabantse invloed ook in die Noorde merkbaar is, veral in die
j-de eeuwse devote literatuur (Geert Groote, Johannes
Brugman, Hendrik Mande), behou die suidelike Nederlande
deur die ekonomiese betekenis van Antwerpen tot die end van
die 16 eeuw \'n besliste oorwig.

In die middeleeuwse literatuur is daar dus meer verskeidenheid
als eenheid: „velerlei gesproken taal klinkt in de letterkundige
werken door; zowel de keuvelende konversatietoon van geleerden
als Maerlant en Boendale, als de tintelende geestigheid van
de Reinaert, en de rauwe realiteit van volkslied, kluchten en
boerden." ^])

Teen die end van die i6^de eeuw kom daar egtcr \'n plotselinge
omkeer, waardeur \'die geestelikc en ekonomiese swaartepunt van die
Suide naar die Noorde verplaas word. Als gevolg van die Her-
vorming en die opstand teen Spanje word die provinsic Holland
na die val van Antwerpen (1585) verrijk met \'11 „geestelikc
keurbende" van uitgeweke Vlaminge en Brabanders. Aanvankclik
gee hulle die toon aan in Hollandse kringe, maar met die snelle
opbloei van verskillende Hollandse stede, veral Amsterdam, word
Brabants en Vlaams geleidelik in Hollands opgclos. Tijdens die
groot bloeitijd in die I7^llc eeuw word die hegemonie van Hollands
oor die ander noordclike dialekte verder uitgebrei. Hoe ver ons
hier reeds verwijder is van die vroeëre Brabantse bloeiperiode,
blijk uit wat Vondel, self van Brabantse afkoms, in 1650 in sij
Aenleidingc verklaar: „Wat onze spraeck belangt, die is, sedert
weinige jaren herwaert, van ba s te rt woord en en onduitsch allengs
geschuimt (gesuiwer) en gebouwt en geeft den leerling nu veel
vooruit, om naer den palmtack in dit renperek te rennen tegens
en voorby henlieden, die met zulck een zure moeite en arbeit-
zaamheit dit spoor onlangs begosten te leggen... Deze spraeck
wort tcgenwoordigh in \'s-Gravcnhage, de Ractkamer der Heeren
Staten, en het hof van hunnen Stedehouder en t\' Amsterdam,

de maghtighste koopstadt der weerelt, allervolmaecktst gesproken,
by lieden van goede opvoedinge, indien men der hovelingen en
pleiteren en kooplieden onduitsche termen uitsluite: want out
Amsterdamsch is te mal, en plat Antwerpsch te walgelijck, en
niet onderscheidelijck genoegh."

Hier is dus reeds die grondslag van \'n Algemeen Beskaafd
aanwesig. Maar bij die drang naar eenheid vertoon die I7^de eeuwse
literatuur nog \'n rijke verskeidenheid. Tussen die beskaafde renais-
sance-taal van digters en prosaïste, van rederijkers, diplomate,
theologe en geskicdskrijwers, klink orals die volkstaal in allerlei
skakeringe deur, veral in die werke van Bredero, in klugte en
blijspele, pamflette en reisjoernale. Die taal van Cats is Sceuws,
die van Huygens Brabants gekleur. Die verfijnd-letterkundige
taal van Spiegiiel en Hooft berus op beskaafd Amsterdams,
terwijl Vondel, wat aanvankelik nog onder Brabantse invloede
staan, later die beskaafde spreektaal van ,,\'s-Gravenhage en \'t
Amsterdam" tot norm kies.

Die hegemonie wat Holland tijdens die republiek verwerf,
word gehandhaaf ook na die staatkundige eenwording in die begin
van die I9^de eeuw, wat reeds hieruit blijk dat „Holland(s)" sedert
lang in die buiteland sinoniem is met „Nederland(s)". Deur
toenemende verkeer en verbeterde onderwijs ontwikkel Hollands
sig gedurende die iS^llcen I9^de eeuw gaandeweg tot \'n gemeenskaps-
taal, waaraan die nog bestaande plattelands- en stadsdialekte onder-
geskik word. Selfs Fries, wat reeds \'n afsonderlike letterkunde
besit en nog veel verder van Hollands verwijder is als Afrikaans,
word binne die staatsverband ondergeskik aan die gemccnskapstaal.
So kom dit dat die meeste Nederlanders vandag feitclik ook
tweetalig is. Naas die dialek, die eigenlike moedertaal, moet die
algemene volkstaal op skool aangeleer word, sodat daar naas die
intieme \'n tweede taal bestaat vir algemene omgang, wat altijd
min of meer \'n beswaar blij.

Hicrdic beswaar word cgier veel groter in lande waar drie
talc met mekaar konkurcer, soos in Vlaandere en Suid-Afrika.
Na die i6^dc eeuw word die volkstaal in die Suidclikc Nederlande
gaandeweg agteruit gedring deur oorheersende Franse invloede,
en als daar in 1815 \'n gewelddadige toenadering tussen Nederland
en België tot stand kom, word Hollands in die Suidc als \'n

vreemde taal gevoel en om godsdienstige redes deur \'n verfranste
geestelikheid teengewerk. Na die afskeiding van 1830 word Frans
die enigste offisiële taal in België, maar terselfdertijd ontstaat
die Vlaamse Beweging, wat soveel moontlik aansluiting soek bij
die Noorde en waarbij die Hollandse boektaal tot rigsnoer vir
eie taalgebruik gekies word. Ewe min als in Suid-Afrika kon
egter langs die weg \'11 egte volkseie literatuur tot stand kom. •

Omstreeks 1860 tree die Vlaamse digter Gezelle als kampvegter
op vir die geminagte volkstaal, maar omdat hij hom nie wou en
kon bedien van die Noord-Nederlandse „digterlike taal" nie, word
hij èn om die godsdienstige karakter van sij poësie èn om sij
„partikularisme", sowel deur die liberale Flamingante als deur
die Frans-gesinde geestelikheid misken en gekrenk, met die gevolg
dat hij ongeveer dertig jaar lang swijg. Sij invloed werk egter
gestadig deur en omstreeks 1890 bloei sij kuns weer met hernuwde
frisheid en oorspronkelikheid op saam met die van \'n groep jongere
Vlaamse kunstenaars, waaronder die bekende Hugo Verriest en
Stijn Streuvels.

Die betekenis van hierdie letterkundige herlewing-werd in die
Suide aanvankelik nie ten volle gewaardcer nie. Deur letterkundige
taalgebruik verkeerdclik te vereenselwig met algemene taalgebruik,
kon die meeste Flamingante in dié Westvlaamsc partikularisme
alleen \'11 gevaar sicn vir die wordende taaleenheid met die Noorde.
Later het die bestrijders daarvan egter ingesien dat die lewende
Vlaamse -woord van Gezelle en Verriest als uiting van eie
nasionale lewe nie alleen reg van bestaan had naas \'n algemene
taal nie, maar ook \'n kragtige steun was vir die Vlaamse beweging.
Maar aan die ander kant is bij die partikulariste die besef nog
nie algemeen nie, „dat uit de reeks West- en Oost-Vlaamse,
Brabantse en Limburgse dialekten bij konsckwcnt partikularisme
nooit een zelfstandig Zuid-Nederlands Beschaafd zal ontstaan,
omdat geen van de middelpunten, noch Leuven, nóch Antwerpen,
nóch Gent, noch Brugge daartoe een algemeen erkend geestclik
en oekonomics overwicht bezit."¹) Dit vind sij oorsaak hierin
dat de „politische, economische en intcllectueele hegemonie haar
uiting vindt in het Fransch." Om dus die oorheersende Franse

invloede op die duur met sukses te kan bestrij, sal Vlaandere
naas sij partikularisme moet aanstuur op \'n taaleenheid op algemeen-
Nederlandse grondslag, wat na die Europese oorlog waarskijnlik
meer dan ooit noodsakelik sal wees.

Bij veel ooreenkoms\'met Suid-Nederland vertoon die verhoudinge
in Suid-Afrika egter ook aanmerkelike verskilpunte. Soos in
Vlaandere teenoor Frans ontstaat in Suid-Afrika in die laaste
kwart van die vorige eeuw \'n reaksie teenoor Engels. Ook hier
is daar twee partije: die Taalbond, wat aansluiting soek bij
Holland, eweneens met die „vereenvoudigde" Hollandse boektaal
als rigsnoer vir skriftelik taalgebruik, en daarnaas die „partiku-
larisme" van die Afrikaanse Taalbeweging. Ook hier word die
laaste aanvankclik beskouw als \'n gevaar vir die stam-en taal-
eenheid met Nederland.

Maar die groot verskil tussen Suid-Afrika en België ten opsigte
van Nederland lê hierin, dat België als aangrensende land veel
meer kanse tot \'n gereëlde aanraking en wisselwerking bied,
terwijl Nederlands deur die skool, die pers en vcral deur \'n
uitgebreide en gcsagbebbende literatuur daar reeds veel dieper
gewortel was als in Suid-Afrika. Daarom was die moontlikheid
hier totaal uitgesluit dat Engels ooit deur Nederlands sou kan
verdring word. Die strijd sou dus tussen Afrikaans en Engels
moet uitgcveg word. Dat die laaste reeds mooi op weg was om
als „beskaafde" taal die hegemonie te verkrij oor die „kombuistaal"
van Suid-Afrika, net soos Frans oor die „patois" van Vlaandere,
is in die inleiding reeds aangctoon.

Die oorlog van 1900 was ten slotte hier die groot skeppende
mag van die volkseenheid, van \'n nasionale hcrlewing, van \'n
eie literatuur. E11 deur die afwesigheid van afsouderlike dialekte-
was die volkstaal ook dadelik in \'n veel gunstiger posiesie als
Vlaams 0111 die algemene kuituurtaai te word van die Diets-
Afrikaanse bevolking, sodra geskoolde skrijwers en kunstenaars
hulle daarvan sou gaan bedien. I loe verbasend snel Afrikaans
sig van „kombuistaal" opgewerk het tot Algemeen Beskaafd naas
en in die plek van Engels en Hoog-1 lollands, waarbij veral die
Suidafrikaanse Akademie \'11 belangrijke rol gespeel het, is eweneens
in die vorige hoofstuk uiteengcset.

inwerking van Engelse en Hollandse invloede op die taal en
literatuur uit die beginstadium van die nuwe beweging waar te
neem. Maar gaandeweg kom daar meer stabiliteit op suiwerder
Afrikaanse grondslag, hoewel die voeling met Hollands nergens
heeltemaal prijsgegee word nie. Bij \'n verdere ontwikkeling sal
sulke brandpunte als Stellenbosch, Bloemfontein, Potchefstroom
en Pretoria waarskijnlik normgewend word vir die hele Afrikaanse
spraakgebied, terwijl die tweetalige kuituur natuurlik ook in die
toekoms wedersijds tot uiting sal kom in die twee landstale.
Watter van die twee uiteindelik \'n besliste oorwinning sal behaal,
sal afhang van toekomstige maatskappelike verhoudinge en van
allerlei ekonomiese en industriële vraagstukke. Maar die snelle
opbloei van \'n Diets-Afrikaanse literatuur in die laaste vijftien
jaar, in teenstelling met die feitelike afwesigheid van \'n Engels-
Afrikaanse literatuur na \'n hegemonie van meer dan \'11 eeuw, is \'11
aanduiding van die rigting waarin die geestelike evolusie sig
gestadig voortbeweeg.

Wanneer \'11 mens die aanvankelikc verhouding tussen Taalbond
en Afrikaanse Taalbeweging nagaan, dan blijk \'11 merkwaardige
verskil van opvatting. Encrsijds werd Hollands als „moedertaal\'!
beskouw en dikwels met Afrikaans vereenselwig, terwijl dit
andersijds als „vreemde taal" teenoor Afrikaans gestel werd.
Jare lang het die voorstanders van Hollands met die grootste
stelligheid volgehou, bijna alsof dit nog altijd vanselfsprekend
was, dat Hollands die taal van die Afrikanernasie was; terwijl
die Afrikaanse partij daarenteen dieselfde posiesie, en met veel
meer grond, vir Afrikaans opgeëis het.

„Een gezonde pedagogie eist, dat de kinderen hun eerste
onderricht ontvangen in en door middel van de taal, waarmee se
als \'t ware in de wereld komen. Alle onderwijs moet dus, in z\'n
eerste stadium altans, aan hollandsprckcndc kinderen gegeven worden
in liet Hollands tot minstens het einde van de derde standaard."

Dehalwe van genoemde artiekel* i« hier veril, vir »over dit Nederland en Helgie
betref, gebruik gemaak van die brosjure van prof. C. O. N. de Voots: Spreken en Schrijve*
in Noord-en Zuid-Nederland.

») Dr. W. J. Viljoen: „Wat is nu eigenlik onze taal?" — De Unie, Des. 5906, bi».
173. Kuriivering van mij.

Stelliger kan dit seker nie. En buiten die verband sou \'n mens
nie anders denk als dat hier sprake was van Nederlandse kinders,
in plaas van Afrikaanse. Net so met die volgende uitspraak:
„Het kind, dat niets dan Hollands gesproken heeft in zijn huiselike
omgeving, dat in Hollands heeft leren denken. dat zijn eerste
onbewuste opvoeding door middel van het Hollands ontvangen
heeft, ziet, zodra hij de school binnentreedt, plotseling zijn ganse
ontwikkeling afgebroken. Al het materiaal, dat hij tot nu loe in
zijn geest heeft bijeengebracht is voor hem nutteloos. U hebt een
kind, dat spreken kan, naar school gezonden, het wordt behandeld
als een doofstomme." En verder: „Denkt u niet, dat het hoog
tijd wordt, dat er een einde komt aan dat belachelik kluchtspel,
dat elke dag in de meeste scholen van ons land kau worden
gezien: dat een Afrikaans meisje, dat thuis meestal Hollands
spreekt, staat voor een klas van Afrikaanse jongens en meisjes,
die eveneens thuis Hollands spreken, en dat beiden zich aanstellen
of zij hun leven lang nooit iets anders dan Engels gesproken
hebben, en geen woord Hollands kunnen verstaan ? Ik weet niet of
ik om zulk een komediespel lachen of wenen moet, want waarlik,
het is bespottelik genoeg, indien het maar niet zo treurig was 1" \')
En tot vandag nog heet dit: „Het is, om liet minste ervan
te zeggen, een dwalende onjuistheid om te beweren »lat het
Afrikaans onze moedertaal is. Hollands cn niets anders dan
Hollands, onze Bijbeltaal, is onze moedertaal en die taal wordt
door een ieder die er enigszins kennis aan heeft, goed begrepen ... -)
Hierdie aanhalinge vorm \'n treffende bevestiging van Bradley
se\' opmerking, dat „in all matters of language the influence of
tradition is extrenicly powcrful." ^s) Die „Hollandse" partij het
dan ook altijd heftig geprotesteer als „een valse demokratie"
die „gevaarlike dwaalleer" durf verkondig het, «lat Hollands
vandag vir ons volk feitelik \'n vreemde taal is. Want — so
redeneer hullc — van die „Trap-dcr-jeugd" se dae af het die
Afrikaner nog altijd Hollands geleer op die skool; hij lees en
verstaan nog altijd sij Statenbijbel, sij Hollandse lektuur en

i) l\'rof. A. Mookkkei: „!)<• plaat* van de moedertaal Indef>pvociliii|t v«n het kind" —
De Unie, Okt. 1911, blf. 96. Kuro\'vering van mij.

\') I)i. G. van Nikkkrx, Ons LanJ. d Okt. 191R. Kursivprlng van mij.
\') Tlte matting oi F.ngliih, ui». 19.

Hollandse krant; hij luister elke Sondag naar \'n goeie Hollandse
preek; Hollands is die taal van sij gebed en sij huisgodsdiens;
dit was nog altijd die offisiële skrijftaal; die tweede taal van
skool en universiteit; van die staatsdiens en die volksraad (selfs
uitsluitend in die gewese republieke); die tweede „offisiële"
landstaal. Hoe kan dan in erns beweer word dat Hollands vir
die Afrikaner \'n „vreemde" taal is?

Niemand sal die waarheid van hierdie redenering in twijfel
trek nie. En tog, dit bewijs alleen nog maar dat Hollands die
moeder is van Afrikaans. Dit bewijs niks meer nie als dat
Hollands, die taal van \'n oorspronkelik suiwer Hollandse volks-
planting, die grondslag vorm van en tot vandag nog na verwant
is aan Afrikaans, die taal van \'n splinternuwe nasie, wat buiten
die Hollandse kern ook \'n aansienlike hoeveelheid Franse, Duitse
en Engelse bloed bevat. \')

Voorgaande redenering berus op \'n halwe waarheid, omdat
dit nie rekening hou met die. afkoms en die wordingsgeskiedcnis
van die Afrikanernasie en met die daaruit voortvloeiende ont-
wikkeling van sij eie spraak nie. Want wie nie net tevrede is met
lees en verstaan nie, maar wil weet of die gemiddelde Afrikaner
Hollands ook kan skrijf en veral praat; of dit die natuurlike,
alledaagse vorm is waarin die Afrikanernasie als geheel vandag
uiting gee aan sij gedagtes, die sal, als hij eerlik en onbevange
oordeel, tot die gevolgtrekking moet kom dat daar ergens \'n
skroef los is, en al sedert lang los was, met die Hollandse
„moedertaal." Hij sal insien dat hierdie opvatting alleen nog
maar berus op \'n histories-verouderde skrijftradiesie en gladnie
meer op die taalwerkclikheid van vandag nie. En, soos in die
vorige hoofstuk reeds aangetoon is, die hoogste wetgewer op
taalgebied is nie d\\eskrijftaaln\\e,— „degeschrevene, dcgedrukte;de
gelczene taal, de starre, stomme, klanklooze dame met haar gesminkte
kaken,"⁵) hoe oud en eerbiedwaardig sij ook mag wees, —
maar die gesprokc taal wat in die mond van die „spraakmakende
gemeente" leef. Sij uitspraak alleen is finaal en beslissend,
waarom taal ook met \'n veel tekenender woord genoem word spraak.

vertoef om tot die ontdekking te kom, dat selfs sij beste „Hoog-
Hollands" nie meer Nederlands is nie; en net so \'n Nederlander
in Suid-Afrika om te weet dat sij „Algemeen Beschaafd" nie
meer ons volkspraak is nie. Dit kan ook eenvoudig nie, omdat
die twee volke sedert eeuwe \'n volkome aparte ontwikkelings-
proses in twee aparte werelddele deurgemaak het, waardeur
elkeen se spraak vandag die uitdrukking is van \'n volkome \'eie,
aparte volksiel.

„Ik zal het nooit toestemmen, dat het Afrikaansch, zooals
thans door velen gesproken, soms met opzet zoo laag mogelijk (?),
de taal van mijn voorvaderen was." ^x) Jawel, maar ons leef nou
eenmaal nie mee,r in die goeie oue tijd van ons Hollandse voor-
vaders nie. En die van ons wat Franse, Duitse en Engelse
voorvaders het, wat almaal nog veel later in die land gekom het
als die Hollandse? Sou ons dan ook ons gemeenskappelike
Afrikaanse nasionaliteit moet negeer en ons beroep op die moeder-
sprake van ons afsonderlikc voorvaders? Of sou hulle eers
almaal Kaapse Hollanders geword liet vóórdat lnille Afrikaners
geword het?

„liet Afrikaansch heeft zich historisch ontwikkeld tot ccn zelf-
standige taal; onze tegenwoordige spreektaal en a fortiori onze
schrijftaal is voor den Afrikaner een vreemde taal geworden, die
hij wel is waar gemakkelijker leert dan eenige andere (behalwe
Engels!), maar die nimmer voor hem de taal zal worden waarin
hij zijn eigen zielelcvcn kan uitdrukken." ⁵) En selfs waar Hollands
so aangeleer word dat dit grammatikaal volkome in die haak is,
soos bij menige voortrefïelike kanselredenaar, daar is die siel
daarvan tog nie meer suiwer Hollands nie, kan \'t dit selfs nie
wees nie, eenvoudig omdat die dominee op \'n Afrikaanse preek-
stoel staan en dus onwillekeurig allerlei heelde, begrippe, ge-
scgdes, ens. aan sij omgewing, aan die volksmond ontleen.

Als ons op grond van die feit dat Afrikaners Hollands lees
en verstaan, en vir \'n deel selfs ook kan skrijf en praat, volhou
dat dit daarom geen vreemde taal is nie, dan sou ons met nog
veel meer reg kan beweer dat Engels vir ons volk geen vreemde

taal is nie, omdat dit als tweede landstaal onteenseggelik veel
meer deur Afrikaners gebesig word als Hollands.

Ook die ontwikkelde Nederlander lees en verstaan, behalwe sij
eie taal, minstens nog Duits. Frans en Engels, en praat die tale
selfs met gemak. Maar niettemin blij hulle vir hom „vreemde"
tale, omdat hulle nie onder sij volk „inheems" is nie.

Waaruit blijk dat dit nie die meerdere of mindere verstaan-
baarheid is wat hier die deurslag gee nie. En selfs die woorde-
skat, die groot aanknopingspunt tussen Afrikaans en Hollands,
maak die laaste nog nie inheems nie, omdat die essensiële verskil
tussen die twee opgeslote lê in die idioom, die taaleie.

Op grond van dit alles het ons dus, selfs met erkenning van
die nouwe verwantskap tussen Nederlands en Afrikaans, die
volste reg om te beweer dat Nederlands vandag so goed als \'n
vreemde taal in Suid-Afrika kan beskouw word; dat die gewijsigde
skriftelike vorm daarvan, wat nog in Suid-Afrika gangbaar is —
die sogenaamde Hoog-Hollands — \'n „papiertaai" is en, vir
sover dit gepraat word, \'n suiwer kunsmatige spreektaal, omdat
dit nóg op die Nederlandse nóg op die Afrikaanse volkspraak
berus; dat dit derhahve \'n uiters gesogte redenering is om die
een of die ander vandag nog te wil laat deurgaan vir die „moe-
dertaal" van die Afrikanernasie.

Hlerdie insigte bevat niks nuwts nie. Al sedert 1875 is die-
selfde mening reeds mecrmale in een of ander vorm verkondig
geword. En dit sal denkelik nog mecrmale herhaal moet word
alvorens dit bij ons algemeen ingang sal vind.

Die eerste skrijwers in die volkstaal, die „Regte Afrikaners,"
het met één slag die algemeen geldende skrijftradiesie omver
gegooi, in beginsel ten minste, en hulle op die bodem van die
taalwerkelikhcid geplaas déur als leuse voorop té stel: skrijf
soos jij praat!

Dit spreek egter vanself dat hierdie beginsel, in teoric maklik
genoeg geformuleer, in die praktijk aanvankelik tot allerlei in-
konsekwensies moes voer. Want dit gaat nie so maklik om sommer
ineens \'n diepgewortelde gewoonte af te skud nie, en hierdie
skrijwers sou die nuwe wapen nog moet leer hanteer. Vandaar
dat die spore van die ou skrijftradiesie nog duidelik merkbaar

is in die eerste pennevrugte van die „Regte Afrikaners," soos
blijk uit die volgende koepiet uit \'11 Liid fan di Foortrekkers: ^l)

En send ferlossing neer!
Dat nooit in owermoede,
Ons trotse fijand weer
Mag trag om op ons hüc
Te trede met sijn foet,
Mar in di stof mog knile

Dis egter Uegrijpelik dat veral hier die leer nog sterker was
als die natuur, omdat hierdie lied \'11 berijming is van Ps. 130,
wat dit vir die skrijwer des te moeiliker sal gemaak het om hom
heeltemaal los te maak van die oorspronkelike teks en versmaat.
Buitendien is dit \'11 kenmerk ook van latere digters, dat hulle
bij die behandeling van onderwerpe van godsdienstige aard on-
willekeurig hulle Sondagspak aantrek. Die Afrikaner is op stuk
vati die godsdiens uiters behoudend van aard en daarom is dit
begrijpelik dat juis daar die taal-tradiesic tot vandag nog die
strengste gehandhaaf word.

Hiernaas kom egter ook menige oorspronkelike gedig voor.
wat in suiwer Afrikaans gestel is. Die allereerste publikasie van
die Genootskap is daar \'n voorbeeld van, die bekende Afrikaanse
Volkslied waarvan die eerste kocplct lui:

,,\'n lder nasie het sijn Land,
Ons woon op Afrikaanse strand.
Ver ons is daar geen beter grond
Op al die wij\'e wereldrond.
Trots is ons om die naam te dra
Van kinders van Suid-Afrika." ²)

In die prosa, veral waar die verhaaltrant gekics word, gaat dit
vanself natuurliker om uitdrukking te vind in die vorme van die
spreektaal, hoewel ook daar nog die invloed van die boektaal kan

^s) i.a. p., hl». 1. Die oortpronkclike tek» van die Ptlriot i» hier gevolg, waar die
fonclirsc »peiling van later nog nie toegepa» i» nie.

waargeneem word. Daarbij was die groot struikelblok natuurlik
van die staanspoor af die spelling.

Prof. te Winkel het die leus skrijf soos jij praat genoem
„inderdaad een onzinnige eisch, waaraan niemand met den besten
wil van de wereld kan voldoen", omdat dit tengevolge sou hè
„evenveel schrijftalen als spreektalen." Die skrijwer stel hom
hiermee op die doktrinaire standpunt dat daar maar één algemeen
erkende, deur skoolse wette gereglementeerde, manier van skrijwe
kan en moet bestaan; \'n soort van vir-die-pen-alleen taal dus, wat
dan met die gesag van „skrijftaal" beklee word als iets afsonderliks
van die gewone taal en waaraan alle skrijwers hulle angsvallig
moet vashou. Afgesien daarvan dat so\'11 „taal" op sigself geen
grond van bestaan het nie, ²) word hier oor die hoof gesien dat
daar eenheid kan wees in verskeidenheid en dat \'11 absolute
uniformiteit bij skrijf net so ongewens en ontmoontlik is als bij
praat, omdat dit eenvoudig geen ruimte laat vir die individuele
taai-stijl van die kunstenaar nie.

Voorts wijs prof. te Winkel daarop dat Melt Brink „een
ander Afrikaansch" skrijf als nu Toit, dat sommige skrijwers „het
platte Patriotsch" voorstaan en ander „een wat meer beschaafd
Zuidafrikaansch. Daar is geen bidden voor: wie eene spreektaal
tot schrijftaal wil maken, moet eene lange periode van chaotische
verwarring door, vóór er door langzame verbetering en verfijning,
door strijd en willekeurige maatregelen ten slotte eene algomccne
schrijftaal tot stand komt."⁸)

Dat \'n „algemene" skrijf taal, in die betekenis wat prof. te Winkel
daaraan heg, geen noodsakclike voorwaarde is vir die ontstaan
van belangrijke kunswerke nie, blijk duidclik genoeg uit die wel-
luidende poësie van Hadewijcii en die meesterlike strofiese gedigte
van Maerlant (albei reeds uit die I3^de eeuw!), sowel als uit
die gestileerde prosa van Ruusbroec uit die I4^de eeuw. Dieselfde
„wondere ontluiking" van die Middeleeuwc, wat sig teen die end
van die i<j^de eeuw nogecns in Vlaandere herhaal in die poësie
van Gezelle, neem ons ook in Suid-Afrika waar. Daar moes alleen

ï) Vgl I\'rof. ueVooys: Spreken en schrijven in Noord• en Zuid-\\cd triand (pattim)
Dr. J. 11. Scheper»: „Een schrijftaal?", Taal en Letteren, VIII 5,29 vlg.

maar enkele geskoplde geeste met \'n sekere taalaanleg en kunst-
besef onder die volk opstaan om metterdaad die bewijs te lewer,
dat dit volstrek onnodig was vir Afrikaans om „zich met kunst-
en vliegwerk in korten tijd door enkele taalwetgevers tot eene
algemeene, bruikbare schrijftaal te laten fabrieken". Want die
„ongekultiveerde" volkstaal was net soos in die Middeleeuwe tot
alles in staat, waartoe die kunstenaar wat dit volkome beheers,
in staat was.

Verder verwijt hij die „Patriotte" dat hullc al dadelik genood-
saak is „als kleine tirannen hunne spelling, hunne uitspraak,
hunne taalwendingen op te dringen aan allen, die zich bij hen
aansluiten," omdat één van liulle geskrijf het:

„Stuur op mar gedigte! Oom Jan sal reg maak;
Al wat daar verkeerd is, breng hij in di haak:
Kn wat hij te kort kom, daar sal hom Neef Jan
Te hulp kom, so veul hij met molikheid kan."

Tereg sien prof. te Winkel van sij standpunt hierin \'n ver-
logening van die skrijf soos jij praat beginsel, dus \'n regvaardiging
van sij eie sienswijse. Die beginsel sou voer tol eweveel aparte
„skrijftale" als skrijwers en 0111 dit te voorkom, gaan die „kleine
tiranne" wette voorskrijwe. Maar hierdie „reg maak" prosedure
laat 111.i. juis uitkom hoe hullc die beginsel wou toegepas sien.
Natuurlik nie letterlik in sij uiterste konsckwensies nic, omdat
„liet rustige, weloverwogen spreken-op-papier andere duidelik-
heidseisen heeft dan het spreken oog in oog, wanneer een aan-
duiding in-woorden soms maar een aanvulling is."¹) Daar moes
\'n sekere mate van eenheid in hulle skrijf wij se kom, wat nog
glad iets anders is als doodse uniformiteit, en hullc voorskrifte
het veral betrekking gehad op die taalvorm en die spelling en,
in hierdie bepaalde geval, op maat en rijm, omdat hier sprake
is van „gedigte."

(iUIDO (jF.zelle verklaar in sij „Vcrantwoordinge" (Dicht-
oefeningen): „Natuurlijk zal een Vlaming geen ruw en ongezuiverd
Vlaamsch gaan schrijven, zoo als hij \'t op straat hoon ; even
zoo min zou hij met ongemeulend koorn durven naar de markt

gaan." Daarom het hij hom in sij skrijwe toegelê op die
„zuivere volkstaal," die eerste woord opgevat in albei sij betekenisse.
So skrijf hij b.v. nie ,,\'t en è chee waa," maar ,,\'t en is geen
waar"; nie „mettak weg was kwampi," maar „met dat ik weg
was kwam hij", ens.

In hierdie woorde is ook die strewe van die „Regte Afrikaners,"
sowel als later van die nuwe beweging, uitgedruk. Dus: die
onvervalste volkstaal, maar in sij mees beskaafde, d.i. onder
beskaafde Afrikaners mees gebruikelike, vorm. Beluister diè
spraak en "skrijf dan soos jij praat." Daarbij moes veral teen
twee uiterstes gewaak word: tradisionele skrijf- of boektaal en
minder beskaafde taal. (Een derde gevaar, n.1. Engelse invloed,
kom later ter sprake). Die volgende aanhalinge lewer enkele
voorbeelde van genoemde twee uiterstes en verskaf meteen
geleentheid om die strewe van die „Regte Afrikaners" nader toe
te lig.

Die eerste is \'n aanhaling uit die „Samesprake tussen Klaas
Waarsegger en Jan Twijfelaar" (1861), dus tevvens een van die
oudste voorbeelde van geskrewe Afrikaans, wat bewaard geblij is:

„Nou, die Baaijse mense, en de mense van de andere grens dorpe
wat ik opgenoem het, wil de maatschappij met de Kaap verbreek.
Laat hulle hulle eige geit vermors zoo as hulle wil, en ons zal
onze geit bestee tot nut van onsc lant. Ons wil ook goede paaije
hebbe, en brugge over onze rivier, en Jutse van onze eige, wat op
de grens woon en kantore waar ons onse eige testamentc kan
registreeren, en onze plaase kan laat overzit, zonder hope met geit
aan Kaapse agente te betaal. Ons wil onse eige Gofferneur en
andere hooge bcamte hebbe, wat onder ons woon, en ook dezelfde
paaije en riviere moet deurrij wat ons gebruik ..." \')

Die volgende is uit \'n brief van „Klaas Waarsegger Jr."
(C. P. Hoogenhout) aan „Ware Afrikaander" (Ds. S.J.duToit),
in die Zuid Afrikaan, 24 Okt. 1S74:

„Beste Neef, — Dat jij soo tluks op in die koerante skrijwe, het
mijn hart banja goed gedaan. Jij sal wel gesien het dat ek ook
soo dan en wan van mijn laat hoor. Dit skijn, dat die mense nog
al. ons stukke lees... Maar jij seh miskien, wat skrij Klaas aan

mijn, ons ken makaar nie; nou juis, ek wil graag met jou kennis
maak, en daarom mot jij die neef Koerantdrukker permissie gewe,
om stiltjes ver mijn te seh wie jij is. Ek het banja met jou oer
die Afrikaanse taal te praat, daar mot tog een taalkunde gèmaak
word, en vaste regels, hoe een mens mot spel, soo dat ons nie soo
maar hot en haar skrijwe nie. Jij mot daar oer een bietjie in die
koerante skrij, en jij mot ook een dag een stuk in afrikaans
skrijwe om ver mijn te laat sien hoe jij die woorde spelde. Ons
kerels wat voor die Afrikaans is, mot met makaar kennis maak,
dan kan ons saam werk, dat sal banja beter wees..i)

Ds. S. J. du Toit, die stigter en woordvoerder van die „Cenoot-
skap van Regfte Afrikaners", merk self naar aanleiding van die
taalgebruik in hierdie en ander stukke op, dat die eerste op
„gebrekkige waarneming" berus en daarom nog te veel Hollands
gekleur is, terwijl die tweede soms weer „te plat" is. Daarom
keur hij enersijds sulke vorme als goede, over, de, hebbe.
rcgistrceren, ens. af; en andersijds mot, skrij, Gormenl, ravicr
cns. -) Waaruit voldoende blijk hoe hij die leuse skrijf soos jij
praat opgevat het.

Dat du Toit en sij volgelinge daarbij dikwels misgetas het en
sowel in die een als die ander uiterste verval het, hoef niemand
te verwonder nie. Daarvoor was hulle baanbrekers. En bij so\'n
uitgebreide spraakgebied kon ook onmoontlik met enige sckerheid
bepaal word, wat wel die algemeen geldende, heskaafde spreek-
vorm was; temeer omdat daar toe nog geen skriftelike gegewens
uit alle dele van Suid-Afrika bestaan het nie.

Dit val seker nie te ontken nie dat die taalgebruik van hierdie
skrijwers dikwels \'n merkbaar lokale, spesifiek „Molandse"*)
kleur vertoon (oek, oer, koert, mijn ("pers. vmvj, inetjies (vuur-
houtjics), banjang, aans, pilsier, hoe lijken dit vir jou, ens.)
Want hoewel daar nog geen sprake is van afsonderlike dialektc
nie, in die gewone betekenis van die woord, bestaan daar onge-
twijfeld reeds gewestelike nuanseringsverskille in uitspraak, wat

*) Holandsr = bovenlands?. Bovenland i» <lc rcwoiic benaming voor bel weMelik «leel
van Kaapland in teuenMellinB met Onderveld (hel binnenland). Koert is het Eng conrt
(gerechtthofl; metjies — Eng. matches: banjang voor bajt (veel. xecr); aans voor aan-
stonds; pitster voor plesier.

b.v. die Bolander als sodanig onderskei van die Transvaler of
Vrijstater. Dit is histories ook maklik te verklaar. En als \'n
mens bedenk dat die Kaaplandse spraakgebied reeds meer dan
honderd jaar aan Engelse invloede blootgestel is, van regerings-
wege sowel als deur immigrasie (landverhuisers van 1820 b.v.),
wat met die gewese republieke nie die geval was nie, dan mag
dit inderdaad merkwaardig heet dat die Afrikaanse spraakgebied
in sij geheel nog so weinig dialektiese afwijkinge vertoon.

Maar dis seker onbillik om „Patterjots" te vereenselwig met
met „platte taal," soos dikwels gedaan word. ^]) Ook het Preller
ongelijk waar hij in sij inleiding tot Celliers beweer dat die
„Regte Afrikaners" „hulself kort gekniehalter-span het deur te
denk en te doen of hul wonders kon tower uit ons mondjie-
vol k\'iualik geskrewe zvoorde, sondcr Hollands. Dit was \'11 fatale
fout, wat van baje vandaag nog die gewillige pert verlam, en
toentertijd uitgedraai \'t op\'ntengerige, treurigkroeserigestrengetjie
verse." ²)

In die vorige hoofstuk is reeds aangetoon dat dit a priori
onmoontlik is om van Afrikaans als sodanig te praat sondcr
Hollands. Ons woordeskat bewijs dit. Daarom kan dieskraleoes
nie daaraan toegeskrijf word nie, maar soos Preller verder self
betoog, aan die „agterlike nasionale ontwikkeling." Die mense
moes buitendien gedurig bakklei teen ingekankerde vooroordele
en daarbij nog hulle eie wapen smee en leer hanteer. En die
vernaamste van al, dit het ontbreek aan die „digtcr vol van
moed," wat deur die „arme boerenooi" (Afrikaans) tot „koning
in die land" kon gemaak word. Soos Preller tcreg opmerk:
„Baje het versies gemaak, wat g\'n flouwe besef van poësie had
nie." Of sou die „sonder Hollands" \'11 sijdelingse toespeling wees
op die so vaak beweerde vijandskap van die • „Genootskap"
teen Hollands?

Prof. te Winkel het op grond van één enkele rijmpie van
Heriioldt, waarin 0.111. die reëls voorkom: „werk Hollans mar
uit, stuur weg met di skuit! Di Engels kan blij, mar hou hom
opsij...", beweer dat die lede van die Genootskap „liet Neder-
landsch nog vijandiger gezind waren, dan het Engclsch en voor

i) Vgl. Lvpia van Niekuk: De eertle Afrikaanse taalbeweging. \'>Is. 19j.
\') Aldaar bis. 5. Kursivering van mij.

hun Zuidafrikaansch slechts naast het Engelsch recht van bestaan
eischten, terwijl zij het Nederlandsch geheel uit Zuid-Afrika wilden
verbannen." En Rompel o.a. het dieselfde storie nog \'n paar
keer herhaal.²)

Dis egter in die hoogste mate onbillik om die Gcnootskap
aansprakelik te stel vir die op sigself staande uitlating van
Herholdt, waar die stigter en woordvoerder daarvan nadrukkelik
verklaar: „Afrikaans het sig dan oek nooit vijandig getoon teen
Hollans ni, mar alle pogings tot behoud van Hollans teeno\'er
Engels ondersteun, in die o\'ertuiging dat Hollans liiir tog di erf-
deel is van Afrikaans."³) En verder: „Ver mij lijk .dit nou, ons
moet hulle (die Taalbond) help so veul as ons kan, want al wat
hulle win of behou is ons erfgoed." ⁴) Sou prof. te Winkel
hierdie uitlatinge ook als „niet altijd volkomen betrouwbaar"
beskouw het ? Die bewijse wat nu Toit daar tot stawing van sij
stelling aanvoer is egter oortuigend genoeg. Dit is later ook deur
De Unie erken geword. In 1907 was die beweerde vijandigheid
teen Hollands nogeens ter sprake gebreng. Enkele 011 lede van
die Gcnootskap het toe daartcen geprotesteer en met die feite
aangetoon, dat die Genootskap veel meer boeke in Hollands uit-
gegee het als in Afrikaans. Na vermelding van een en ander
laat die redaksié van De Unie volg: „Bovenstaande aanhaling
is zeker genoeg om de oude Patriotpartij te zuiveren van de
onverdiende aantijging, van vijandig gezind tegen het Hollands
te zijn." ^G)

Die enigste grief, wat \'11 mens ten slotte teen die „Regte
Afrikaners" sou kan inbreng, is dat hulle later\'n oordrewe fone-
tiesc spelling gevolg het. En alleen in diè opsig kan, soos dr.
Hesseling opmerk, die leus skrijf soos jij praat „onzinnig" genoem
word, omdat dit prakties onuitvoerbaar is. Hoewel hierdie spelling
natuurlik aan die taal self niks verander het nie, was dit uit \'n
taktiese oogpunt ongetwijfeld ,,\'n fatale fout", omdat so\'n radikale
en vir-die-oog hindcrlike afwijking vati die tradisionelc skrijf-

manier juis berekend was om die verset teen die beweging nog
aan te wakker. Daarbij het dit alleen maar \'n onnodige kloof
geskep tussen die skrifbeelde van \'Afrikaans en Hollands, wat
vir die eerste op die duur seker nadelig sou gewerk het omdat
dit die laaste minder maklik toegankelik sou gemaak het.

Dat die „Regte Afrikaners" en veral die skrijwers van die
nuwe beweging voortdurend hulle woordvoorraad uit die Dietse
taalskat aangevul het, vir sover die woorde nie reeds in hulle
spreektaal aanwesig was nie, en dit nog altijd doen, is heeltemaal
vanselfsprekend. „Want elke wettige en reggeaarde kind het reg
op \'n erfenis en alle tale (behahve die basters en die diewc!)
het so geërwe." ^x)

Daarom is dit volkome onbegrijpelik wat prof. te Winkel
bedoel als hij sê: „Reeds nu moet iemand als du Toit in zijne
geschriften meer dan de helft zijner woorden aan de Ncderlandschc
schrijftaal ontleenen, omdat hij ze in de spreektaal der boeren
niet aantreft; en hij bedriegt ons, wanneer hij, door ze op zijn
Afrikaanseh te verminken en ze opzettelijk anders te spellen dan
wij gewoon zijn, ons wil diets maken, dat ze tot de spreektaal
van Zuid-Afrika behooren."²)

Als dit so is, dan blij daar feitelik niks van Afrikaans oor nie;
dan is hij feitelik van kop tot pootjics „verminkte" oftewel
„opsettelik anders gespelde" Nederlands!

Tcrcg het dr. Hesseling teen hierdie sonderlinge voorstelling
geprotesteer: „Zoo doet elk volk en het verrijkt daardoor onop-
houdelijk zijn woordenschat. Onze voorouders hebben op dezelfde
wijze Latijnsche, Fransche, Fngclsche en Duitsche woorden ver-
minkt en wij gaan daar dagelijks mee voort; geen van die woorden
behoort, wanneer zij opgenomen worden, tot de spreektaal van
\'t gehcele volk. Zij doen ook geen afbreuk aan \'t nationale karakter
van de taal, juist omdat zij op die wijze „verminkt" worden." ³)
Prof. te Winkel het seker gelijk als hij die gebruik van
„Ncderlandschc woord vormen" bedcnkclik noem. Want hoewel
verklaarbaar, is sodanigc gebruik beslis af te keur, omdat dit in

i) J. J. Smith: Inleiding tot Leipoldt, bis. XV.
\') t. a. p., bis. soi. Kumvering van mij. ■
») De Gidt, 1897, I, bis. 161.

strijd is met die Afrikaanse taaleie. Maar ovverigens skijn hij die
leus „skrijf soos jij praat"¹) te wil beperk tot „skrijf alleen wat
jij praat." En op watter gronde sou dan moet bepaal word wat
wél en wat nie tot „de spreektaal der boeren" behoort? Of sou
die teenswoordige Nederlandse „skrijftaal" ook net berus op „de
spreektaal der ( Hollandsej boeren?"

Waar die taal van die eerste skrijwers dikwels \'n „tnuf-insulaire
bijsmakie" gehad het en luille oor die algemeen als baanbrekers
en dilettante hulle taai-materiaal nog met weinig smaak gehanteer
het, terwijl die oord re we fonetiese spelling van die laaste jare
onwillekeurig van Hollands af gestuur het, daar kom die skrijwers
van die tweede Afrikaanse taalbeweging aanvankelik heeltemaal
op \'11 ander plan te staan. Hier is\'dit bijna sonder uitsondering
geskoolde en veral Nederlandskundige skrijwers en kunstenaars,
wat luille van die volkstaal gaan bedien. Daarbij staan die meeste
van hulle aanvankelik sterk onder invloed van die nuwerc oorseese
Dietse en Engelse letterkunde, waardeur hulle taalbehandeling
vanself \'n ander karakter krij.

\'n Mens hoef maar die eerste digbundels uit hierdie periode
te raadpleeg om dadelik te sien hoe sterk die inwerking van uit-
heemse model Ie is, veral ten opsigte van die taaltegniek.

Hij alle individuele verskille is daar duidelik \'n algemene strewe
merkbaar 0111 die Hollandse en Afrikaanse taaluiterstes soveel
moontlik met mekaar te versoen, deur sig in taal en spelling so
nouw moontlik bij Hollands aan te sluit, selfs op die gevaar af
van ook deur uitheemse vorme die Afrikaanse taaleie geweld
aan te doen en \'n kunstmatige taal-op-papier in die lewe te roep.

Ckllikrs b.v. doen al dadelik bewuste konsessics aan Hollands,
waar hij hom in die voorberig van sij eerste bundel (1908) meen
te moet verontskuldig dat hij die Afrikaanse vorme mij en sij
gebruik. „In ongebonde stijl sou ik als besitt. voornaamw. mijn
en sij tl gebruik 0111 nie te veel van Hollands af te wijk nie, maar
in gebonde stijl gee ik die voorkeur aan ons Afrikaanse mij, sij, sr,

\') ilirrilic leun word ook in Holland verkeerd ver*taan Waar die „Vereenvoudiger*"
al* algemene norm „liet bencbnafde ■«praakjfcbriiik" volg, word hulle deur-teenstander»
betkuldig van „de «praaktlordigheid tot »ehrijfwet te verheffen."

omdat mijn en sijn mij hier te veel hinder." Verder sê hij: „Ik
het die onvolm. verl. tijd van die werkwoord ingevoer;^l) ons
kan sonder dit nie klaar kom nie." En vir „mense wat nog gewend
is aan die onsijdig lidwoord het (hulle was maar altijd baje skaars!),
en die nog \'n beetje hard (?) vind", gebruik hij die afkorting d\'.
„Wil hul dan nie sê die water nie, kan hul d\'water sê en skrijwe,
in uitspraak verskil dit tog niks van \'t water." -)
\\ Malan, die skrijwer van Boer en Barbaar (1913) gaan nog veel
verder en verklaar: „D^e imperfektum behield ³) ik in elk opsig.
en mog dit nooit gebeur nie, dat, als so iets mo\'elik is in \'11
beskaafde taal, dit uit Afrikaans sal geweer word. Die verleden
deelwoord van sterke werkwoorde behield ik in die meeste gevalle.
Verder tragtte ik in die woordkeuse en waar enigsins doenlik,
ook in die uitspraak (?) bij die Neerlands te blij." *)

Hieruit blijk duidelik genoeg dat Malan heeltemaal gevange
sit in die ou skrijftradiesie, waardeur sij kijk op die taal-
werkelikheid so vertroebel is, dat hij in één adem praat van
belton en weer. Want hoe kan die imperfektum behou word als
dit nie in Afrikaans (behahve bij \'11 paar hulpwerkwoorde)
bestaan nie, en waarom sou dit uit Afrikaans geweer word als
dit wel aanwesig was?
I Malan skrijf dan ook \'11 verhollandste „papier-Afrikaans,"
wat nergens gepraat word nie, soos die volgende aanhalinge
bewijs: „Die vader stapte die huis alleen binne. Vir die laaste
maal in sij lewe. Met die vctkers in sij lantern sog hij in al die
kamers of niks vergeet gcblczvc was. Die ruitjes lantern gooide
lange, flikkerend-rustelose ligdrade op die gladde misvloer te\'en
die met wit of rooi klei gewitte mure. Die velbroek wrijwing
floot-floot spookagtig in die huisledigheid. Die voetstappe stompte
stadig, dof-swaar als van afgematte bene" ... ⁶)

„Bij die hoofingang stond \'11 grote boom en verder af \'n paar
andere melkbomc. Daar sat die komman do in die skaduw die
.middag, waar Owcn hulle \'n besoek brag. Dingaan liet weet
dat die bocre die gewere en perde van Sikonyela afgenöme,

ook aan hem moes o\'erhandig. Pieter Retief, welke die dag
58 jaar, twee maande en enige da\'e oud was, xvees Dingaati se
boodskapper naar sij grijsende hare en sei aan hem om aan sij
baas te sê, dat hij dit nie met \'11 kind te doen had nie" ...²)
Dr. Besselaar juig hierdie „letterkundige taal" toe op grond
van die feit dat Afrikaans nog „in statu nascendi" verkeer.
„Waar er dus nog gekozen, gekweekt en gekoesterd kan worden,
behoort het een gewetenszaak te zijn der Afrikaner letterkundigen,
om een taalvorm te kiezen, die niet nodeloze verwijdering brengt
van die van Nederland en Vlaanderen." ^s)

Sij bedoeling word verder toegelig met voorbeelde van wat
hij „Hoog-Afrikaans" noem Uit Liefde en Plig van Celliers:
geronde vir gevind, doel waar sij naar streef vir: wat sij naar
strcive, weglating van die tweede nie bij \'n ontkenning, getroffc,
gebrag, sig, cns. Enkele van die verder aangehaalde voorbeelde
is gewoon Afrikaans en ander berus bloot op verskil van spelling.

Besselaar is hier op \'11 dwaalspoor, omdat \'11 konsekwente
toepassing van sij beginsel eenvoudig tot gevolg sou hè presies
dieselfde kunsmatige teenstelling tussen skrijf en praat, waaraan
die Afrikaanse taalbeweging pas \'n end gemaak het. Want die
gewone beskaafde volkspraak ken sulke „Hoog-Afrikaanse"
vorme nie, en waar hulle toevallig voorkom, is dit niks anders
als fossiele van die ou skrijftradiesie wat hier en daar nog blij
hang het. En wat Besselaar hier voorstaan beteken ten slotte
dat ons skrijwers, in plaas van hulle cie spraak tot uitgangspunt
te neem, met die Nederlandse „boektaal" als grondslag kunsmatig
\'n nuwe "skrijftaal" moet gaan kweek, wat niks anders als \'n
tussending kan wees nie tussen Afrikaans en Nederlands, soos
duidclik genoeg blijk uit die taal wat Malan skrijf.

Daar kan alleen sprake wees van „een taalvorm kiezen," waar
Afrikaans self oor verskillende vorme beskik waarvan die een
0111 bepaalde redes voorkeur verdien bo die ander. Want dis
duidclik dat \'n skrijwer wat in Afrikaans wil skrijwe, geen keus
het tussen Afrikaans en Hollands nie. En selfs met erkenning

\') Welke i* al» relatief ook in Nederland» \'n boekwoord.
»» t. a. p.. bl». 187. Kur*ivering van mij.
*) Zuid-Afrika in de Letterkunde, bl*. J09.

eise stel als die algemene „skrijftaal," „behoort het (wat die
vorm aangaan) een gewetenszaak te zijn der Afrikaner letter-
kundigen, om een taalvorm te kiezen, die niet nodeloze verwij-
dering brengt van"... die Afrikaanse taalwerkelikheid!

Besselaar noem die gebruik van sulke „Hoog-Afrikaanse"
vorme „geen toeval, geen slordigheid; het is weloverdacht opzet.
Celliers doet het, Malan doet het, en niet die twee alleen, alle
jongeren doen mee, Totius zeer sterk. Hun taal, hun denkwereld
staat hoger, is edeler, rijker, gekuister dan die der voor-de-
oorlogse dichters."¹)

Alle jongeren! Sou die skrijwer dit vir sij argument gerieflik
gevind het om b.v. van Engela, Maliierbe, en veral Leitoldt
hier glad geen notiesie te neem nie? En als hij kon voorsien
\\ het dat juis Totius sij herdruk van Bij die Monument \'n
radikale verjongingskuur sou laat ondergaan in tccnoorgestelde.
rigting, dan sou hij hom waarskijnlik versigtiger uitgedruk het.

Net so sterk oordrijf Besselaar waar hij beweer: „de ont-
wikkelde, de lezende Afrikaner gebruikt de genoemde buigings-
vormen (van Malan), omdat de grotere lenigheid en spankracht
van zijn gedachten die eisen, en Mai.an schrijft voor mensen,
die lezen en denken."²) En vir wie sou Leipoldt en de Waal
en Langenhoven en die ander dan skrijwe? Die ontwikkelde
Afrikaner gebruik sulke vorme al „lezende" seker, waar hulle
geboek staan, maar nie wanneer hij sij moedertaal suiwer praat nie 1

Natuurlik is die „rustige, weloverwogen spreken-op-papier" nie
absoluut sinoniem met die alledaagse spraakgebruik nie. En die
individuele taai-stijl van die kunstenaar sal uit die aard van die
saak ook altijd min of meer verskil selfs van sij eie gewone
spreekmanier, omdat, soos Albert Verwey dit uitdruk, „schrijven
is een gestylecrd spreken, een schoon spreken." ³) Maar dit wil
nog gladnic sc dat skrijwe nou juis \'n „edeler, rijker, gekuister"
taalvorm vereis als praat nie. „De schoonheid, de nauwkeurigheid
kunnen andere taalmiddelen vereisen dan die tot het dageliksc
spreken behoren, maar ook met behulp van het soberste, meest
alledaagse taalmateriaal kan voortrcffelik geschreven worden. Niet

Gezelle vra in sij „Verantwoordinge", waar hij pleit vir die
gebruik van die volkstaal: „Waarom zou nu een schrijver of
dichter moeten zeggen: vaak voor dikwijls, ettelijke voor sommige,
regtvaardig voor rcgtvccrdig? Als ik heb van doen beter van de
lippen wil, waarom uitkomen met het schort mij aan of ik ontbere?
Waarom is „de van honger en gebrek stervende grijsaard" beter
als „de stok oude man, die van honger en gebrek om sterven ligt" ?

Zoo willen \'t nochtans sommige, en zoo worden onze jongens
geleerd dat hun eigen Vlaamsch geen Vlaamsch is, en ze moeten
inderdaad, in plaats van eene, twee vreemde talen aanleeren, t.w.
Fransch en Vlaamsch."

Die gebruik van sulke „Hoog-Afrikaanse" taalvorme en veral
die opsettelike invoering van die imperfektum kom mij op taal-
historiese gronde onverdedigbaar voor. Celliers meen dat ons
sonder die laastc nic kan klaarkom nie. Maar hoe is dit dan
te verklaar dat die imperfektum, trots „de bewarende en ver-
rijkende werking van de letteren" wat Besselaar b.v. so hoog
aanslaan, so goed als vcrlorc gegaan het en deur die historiese
praesens of die perfektum vervang is? Die spreektaal ken nog
enkel die vormc kon, had, was, wou, sou, moes, wis, dag q{ dog,
mog (om \'n wens uit te druk); werd, hoewel geen gewone spreek-
vorm nie, word sedert die Patriotbcweging algemeen gebruik in
die „skrijftaal" en is dikwels handig. Als die imperfektum werkelik
so onontbecrlik was als wat ons „in-het-zwect-onzes-aanschijns"
gekweekte Hollandse „skrijftaal"-gevocl ons nog altijd Iaat denk,
dan sou daar seker meer spore van bewaard geblij het.

Alleen die ou skrijftradicsic is oorsaak daarvan dat menige
Afrikaanse skrijwer vandag met die imperfektum sukkel. Want
solang als \'n mens praat, merk jij daar totaal niks van nie, maar
net sodra jij jouw gedagtes op papier wil set, dan dring die ou
vormc waaraan jij bij die skrijwe gewoon geraak het, hulle (sig!)
onwillekeurig orals op. En in baje gevalle sou dit ook beslis
makliker wees om jou daarvan te kan bedien. Maar dis nou
eenmaal in strijd met die Afrikaanse taalcie, en als \'n mens dit

\') I\'rof, t>c Voov*: Streken en Schrijven, en»., 1)1«. Kurii vering van mij.

in die één geval wel doen, dan moet jij dit ook konsekwent
deurvoer soos Malan. En dan blij daar van Afrikaans nie meer
veel oor nie. Mij Afrikaanse taalgevoel sou desnoods nog vrede
hê met die imperfektum van die sterk werkwoord, waarskijnlik
omdat dit hier enkel \'n kwessie van „ablaut" is, wat in die meeste
gevalle nie so \'n groot onderskeid maak nie. Maar sodra die
verlore uitgange de en te van die swak werkwoord weer aangelas
word, wil dit gladnie meer strijk nie. Daarteen kom mij Afrikaanse
taalgevoel beslis in opstand.

„Im Verbum steekt das Leben der Sprache mehr als im Adjektiv
oder gar im Substantiv. In den Sprachen germanischer Zunge
ist das Verbum recht eigentlich das Haupt-Wort." ^l) En juis
omdat die werkwoord die woord bij uitnemendheid is, wat alsware
die hoeksteen vorm van die hele taalgebouw, lê m.i. daarin ook
die kern van die verskil tussen Afrikaans en Nederlands. Vervang
die zverkivoord deur \'n Nederlandse vorm, en die hele sin krij
dadelik \'n ander kleur. Op grond hiervan lijk dit mij verlore
moeite om die stempel, wat \'n historiesc taalontwikkeling op
Afrikaans afgedruk het, opsettclik te wil gaan uitwis. Dit kannic
ongedaan gemaak word nie, selfs nie deur \'n „skrijftaal" nie.
Alle eeuwe deur het die lcwende talc hulle cic gang gegaan, hoe
skoohneesters en skrijwers ook al probeer het om hulle boeie
aan te lê, want in die laaste instansie is dit die „spraakmakende
gemeente" wat beslis, en nie die grammatika nie.

\\ Ook Langenhoven, wat anders tamelik afkerig is van vreemde
invlocde, sien daar geen beswaar in om die imperfektum volkome
te herstel nie. „Om dit in die skrijftaal allengs te introdusecr
moet noodzvendig lei tot die stadige herstelling daarvan in die
spreektaal." ²) \'n Mens kan hier gerus \'n groot vraagteken agter
plaas. Langen hoven* vergeet dat die imperfektum nog altijd in
die offisiële „skrijftaal" bestaan het en nog bestaan, wat des-
niettemin nie verhinder het nie dat dit uit die spreektaal, behoudens
die paar uitsonderinge, verdwijn het. En watter rede het ons
om aan te neem dat die nuwe „skrijftaal" soveel meer sal vermag
als die oue, dat dit vorme, wat \'n eeuwelange papierheerskappij
van die laaste, selfs met behulp van die Kerk- en Bijbeltaal, nie

\') Ons Pionier Skrijwers, Die lirandxvag, 15 Mei 1912, 1)1». 7pj. Kuriivering »an mij.

En als die nuwe „skrijftaal" op hierdie punt die ou tradiesie
gaan handhaaf, dan is hij ook, in verhouding tot die lewende
taal, sommer van die staanspoor af oud, vlak na sij geboorte.
Ou leersakke deug nie vir nuwe wijn nie. En buitendien: „Men
past een volk eene taal zoo maar niet in den mond lijk een peerd
zijn gebit!" Veel juister is wat Langeniioven iets verder opmerk:
„Sal n groot Afrikaanse letterkunde ooit ontstaan, dan sal hij
groot wees omdat hij Afrikaans is: Afrikaans in sinsbouzu, idioom,
taalgenie, taalopvatting, taalgevoel, taaistandpunt. \')

Bekijk \'11 mens nou die taal van die vernaamste skrijwers van
die nuwe beweging \'n bictjic nader, dan blijk dadelik dat Preller,
wat \'11 eerste plek inneem onder die prosaskrijwers, hom onder-
skei deur \'11 sterk persoonlikc taal en stijl, wat behalwe \'11 rijke
woordeskat vcral gekenmerk word deur \'11 besondere voorliefde
vir uitheemse woordc. Dit geld hier natuurlik \'11 kwessic van
smaak, waaroor nie te redeneer val nie. Preller het nou eenmaal
\'11 afkeer van „afgebeulde, seer-rug woordc" en als sulke uitheemse
woorde berekend is 0111 die duidelikste en kragtigste sij bedoeling
weer tc gcc, kan daar geen ernstige beswaar teen gemaak word nie.
Vcral ook omdat woordc op sigself nog nie die idioom als sodanig
behoef aan tc tas nie.

\'11 Ander vraag is cgter, gelet op die stadium waarin die alge-
mene volksontwikkeling verkeer, of dit wenselik is om \'n oor-
drewe gebruik te maak van sulke woorde als: tonalisasie, appresiasie,
vcrifieer, volume, militante, insipide, sanguiniese, e. d. Hoeveel
sou die gemiddelde lirandwag-leser b.v. begrijp hel van die volgende
ontbocscining: „Waar ons probeer (0111 fees te vier), daar is ons
feesvreugde oiiafskeidclik verbondc aan vuurwerk-rumoer: goed-
koperige lokaal-oratoricse- of duur ingevoerde pyrotcchniese-vuur-
werk. Of \'t neem ook die gedaante aan van \'n gesilwerpapierde
karnaval van blinkcrige bog, so\'s die komende koelie-krismis tc
Kaapstad, — \'n „made in England", „historiese" optog, met kanon-
gebulder en koperc bende gesketter, waaraan net die tom-toms

Sou \'n mens Preller daar nie met reg \'n verwijt van kan
maak nie dat hij hom hier en elders, wat sij woordkeus betref,
bajemaal besondig juis aan dieselfde nasionale gebrek wat hij hier
hekel, deur namelik te veel „made-in-England" woorde te gebruik?
Of sou sij „fysionomie" hier opsettelik \'n „angelsaksiese plooi"
aangeneem het om des te beter die ingevoerde „blinkerige bog"
te kan parodieer ? Die BrandzvagAesers het dan ook gladnie onge-
lijk gehad nie, toe partij van hulle gekla het dat hulle „Hoog-
Hollands" nog veel beter kon verstaan als Afrikaans 1

Dit moet egter erken word dat Preller altijd \'n pittige en
lewendige stijl skrijf, en dat hij Afrikaans verrijk het met\'n mooi
klompie tekenende samestellinge en uitdrukkinge. Die volgende
is hier en daar terloops aangestip: zvoordc geping-pong, kniehalter-
span, skugter-skamerig, saliara-dor, kalahari-kaalte, goor-ouc geseg-
detjies, sukkel-lczvc, lazvaaierige luidrugtigheid, koerante-voorbarig-
heid, rooiste \'rooi-jingo, muf-insulairc bijsmakic, bobbcjaan-spek-
takels, dzeeperig-dekadente docdoc-licdjies. Rolprent en tikskrif
(tikniasjicn, tikstcr, ens.), albei ongetwijfeld veel meer tekenende
woorde als die Engelse film en typezvriting (typewriter, ens.), is
waarskijnlik ook deur toedoen van die Volkstem in gebruik
gekom. Dat die Afrikaanse taalvernuf in hierdic opsig besonder
vindingrijk is, blijk uit \'n massa dergelijke woorde, soos die bekende
vuurhoutjie (lucifer), trapsoetjies (kameleon), zvag-n-bietjie
(soort doornboom), afnemer (fotograaf), c. <1.

Preller kom later meermale in flagrante teenspraak met die
beginsels, wat hij vroeër so welsprekend verdedig het in sij
„Gedachten over de aanvaarding ener Afrikaanse schrijftaal."
Waar hij b.v. in genoemde Brandzvag-tirl\\ckc\\ naar aanleiding
van Celliers se „Shangaanwijsie" in Unie-Kantate (Haul die wit-
man maak nie mooi nie, ons het hom nog nooit genooi nieeii6.)
opmerk dat die enigste verdienste daarvan is, „dat \'t sommige
van ons kan leer hoe maklik sulke woorde als hom in so inboor-
ling-verhemelte pas!" — daar plaas hij hom fcitelik op die ou
kombuistaal-sXandpunt, wat hij self in 1905 bestrij het, toe hij

In strijd met hierdie beginsel is ook die volgende bewering
van Preller: „Ek (voor ik) beskouw ik als \'n onduldbare
afwijking van beide die oorspronkelike woord en die beskaafde
Afrikaanse uitspraak daarvan. Ons strewe moet wees om \'11
slegte uitspraak nie te bestendig nie, maar te verbeter. Ek voor
ik is helemaal te snaaks en nie algemeen genoeg om gangbaar
te word. Als dit ons nie te doen is om sonderling te lijk nie,
kan ons ook maar gerus in plaas van die mondvol hom hem
skrijf en naderhand ook seg. Dit sal ons van homschvc én ba je
ander rariteite red."

Preller weet wel beter. „Slegte uitspraak" is \'11 baje betreklike
begrip, soos hij self aangetoon het in sij bekende verweer teen
Scharten, ²) waar hij hom o.a. beroep het op die argument van
dr. Hesseling ten aansien van die beweerde „onwelluidende"
uitspraak van verstuwen en verkurven, terwijl dieselfde klank in
murmelen en vermurven „sclfs iets digterliks" bevat.

Dis niks anders als die kannie-dood skrijftradiesie, wat nog
altijd probeer 0111 sij heerskappij oor die lewende volkspraak te
bchou. Want daar is ongetwijfeld geen ander woorde in Afrikaans
wat so algemeen gebruikelik, so springlcwcndig is in die volksmond
als ek en hom nie, al val dit nie te ontken nie dat ik en hem
nog sporadies voorkom. Maar waar dit die geval is, kan \'11 mens
so \'n uitspraak gerus als kunsmatig aangelecr, op rekening van
die bock- en kanscltaal set. En als daar sprake kan wees van
„snaaks" en „nie algemeen gangbaar nie," dan is sodanige
kwalifikasic sonder die minste twijfel veeleer van toepassing op
die ik en hem spraakgebruik.

Die kwessie van ek versus ik is enige tijd gelede ter sprake
gewees in Die Huisgenoot (Kebr. 1917), en later nog eens
breedvoerig behandel geword in \'11 uitgebreide korrespondensie.^s)
13ij hierdie bespreking was die rA\'-praters en skrijwers baje ver
in die meerderheid; Daar was maar twee ernstige »^-voorstanders,
albei beproefde voorstanders van Afrikaans en, opmerkclik genoeg,

albei predikante. Hoewel die Afrikaanse taalgeleerdes, wat Afri-
kaans voorstaan, sonder uitsondering ck-mense is, heers daar bij
ons digters en skrijwers nog \'n tamelik verskillende opvatting
ten aansien van die skriftelike gebruik van ek, al is dit duidelik
dat hierdie vorm langsamerhand veld win. En als daar in die
vervolg van hierdie werk gewijs word op die gebruik van ck of
ik, dan moet dit hoegenaamd nie beskouw word als \'n kriterium
vir die al of nie suiwerheid van taal bij die een of ander
skrijwer nie. Want Leipoldt b.v. gebruik nog konsekwent ik,
terwijl sij taal als sodanig veel suiwerder Afrikaans is als die
van menige ^-skrijwer. Dis m.i. ten slotte \'n kwessie van
heeltemaal ondergeskikte belang, wat mettertijd vanself sij op-
lossing sal vind.

Hoewel Preller van die begin af \'n /Ar-skrijwcr was (en dit
nog is), staan sij Afrikaans in die eerste stadium van dienuwe
beweging veel nader aan die volkspraak als later. Dis veral
opmerkelik dat hij in sij eerste polemieke in die Volkstem,
waar hij sij eie lesers probeer oortuig het van die bestaansreg
van hulle taal als skrijfmedium, konsekwent sulke vorme gebruik
als hom, ver of v\'r, as,^}) wat (relatief), sij (possessief), ons-
ons, ens. B.v.: „Daarom klem ons ons vas aan Afrikaans";
,,\'n taal wat hom net so goed leen aan die fijnste uitdrukkinge
van onse gedagtes as enige taal onder die sou"; „as daar in ons
taal nog niks geskrijf is nie," ²) ens.

Gaandeweg word sij taalgebruik deftiger en als Piet Rctief
vfr die eerste maal verskijn, dan loer die ou „skrijftaal"-vorme
hier en daar om \'n hoekie. B.v.: „die werkie wat die welwillende
leser hier aanyebode word; wat daar van die grote Voortrekker
geskrewe is; deur die skrijwer bijeen gebrag; historiesc biesonder-
hede die tot mijn kennis gekome was; om in hem \'n Afrikaanse
Willem de Swijger te sien; biesonderhede wat hier voor die
eerste maal aangebode word." ¹)

Hoewel sulke „Hoog-Afrikaanse" vorme nie konsekwent gebruik
word nie, neem hulle stadig aan toe. In \'n bespreking van Mej.t
Brink se Gijsbcrt van Graan kom al sulke vorme voor als:

„hulpmiddele, die hem te dienste staan; verlaat hij sig voor sijn
humor op die taal self; die meest in het oogvallende ^ü/oiskappe
van sijn persone; getoetst, gesegd, teruggevonde, ens. ^]) En in
bowegenoemde „appresiasie" van Johanncs van Wijk, waarin
ook die beskouwing oor ek voorkom: „als sij iets te seggc bad;
met hem te spreek; word daarop gewese; geleend, aangetoond,
aangevoerd, uitgesproke, gehlewe, ens."

Pkei.ler skrijf later selfs sulke onafrikaanse vorme als: „is\'t
nodig dat men sig" ²); „in verskeie sake moet wij ons weg nog
voel en ons sal altoos blij wees om suggesties te Ontvang; van-
daar dat wij jjij ons medewerkers daarop aandring; wij hou ons
daaraan ; buitendien stel wij ons voor.³) Dis veral belangwekkend
om te sien hoe Piet Retief, naar mate die werk uitgebrci word,
al „beskaafder" word in taal. Die imperf. kom al meer in gebruik,
boewei nie konsekwent nie en alleen bij die sterk werkw. Verder
word orals stert jics aangclas: onderhandel in die eerste druk (1906)
word in scsdc (1909) onderhandeld, laaste > laatste, gcrusgcstel >
gesteld, uitgestuur > gestuurd, ens. Uit die volgende sin kan
blijk hoe Preller soms tegelijk verhollands en verafrikaans: „Van
sij eie gesante het bij toen verneem waar en hoe die heeste terug
gekrege was" (i^c dr., bis. 80). In die 6^e druk (bis. 131) is die
gekursiveerde woorde vervang deur: sijn eige, vernome, gekrij.
Hier sien \'n mens duidelik die strijd tussen die tradisioncle skrif-
tuur en die lewcnde volkspraak, wat bij die meeste skrijwers uit
die eerste periode van die nu we beweging kan waargene«m word.

Bij de Waai., die touwleier van die nuwe span, is dit nie in
die eerste plaas die ou skrijftradiesie nie, maar veral die tweede
landstaal, Engels, wat hom aanvankclik lelik in die wielc rij.
Johanncs van Wijk, veral soos die roman oorspronkelik in die
Goede Hoop verskijn het, laat duidelik sien hoe de Waai. se
Afrikaans moes worstel om koers te krij tussen Engels en
1 lollands deur, en ook gladnie sonder klereskeur anderkant uitkom
nie. Op oortuigende wijse blijk hier dat Afrikaans al mooi op
weg was 0111 \'n mengeltaal te word onder Engelse invloed, veral

in Kaapland, en dat die Afrikaanse taalbeweging nog net bijtijds
gekom het om \'n gestadige verval in hierdie rigting te stuit.
Johannes van Wijk laat sien hoe bitter weinig die Hoog-Hollandse
„skrijftaal", met al sij • letterkundige skatte, ten slotte vir ons
beteken het in die strijd teen Engels. Want als selfs \'n bekende
Hollandskundige soos de Waal, lid van „De Leidsche Maat-
schappij van Nederlandsche Letterkunde", nie bestand was teen
Engelse invloed nie, hoeveel te minder die grote res van meer
Engels- als Hollandskundiges ? Johannes van Wijk bevestig wat
voorstanders van Afrikaans voortdurend op gehamer het, dat nie
ons konvensionele „skrijftaal" nie, maar alleen die sistematiese
beoefening en gebruik van die lewende volkstaal bij magte sou
wees om op die duur die strijd teen die tweede lewende landstaal
vol te hou en die behoud van die Dietse stam in Suid-Afrika te
verseker. En als eerste pennevrug van die tweede Afrikaanse
taalbeweging het hierdie roman ook meteen die absolute nood-
sakelikheid en bestaansreg van die beweging regvaardig.

| Dit krioel letterlik van anglisismes in Johannes van Wijk.¹)
En dis nie alleen afsonderlike woorde nie, wat op sigself nog
nie so erg is nie, maar veral sinswendinge en uitdrukkinge wat
soos \'n kanker die Afrikaanse idioom ondermijn, soos blijk uit
die volgende: „terwijl sij haar man \'n veelbetekende (?) kijk
gee; met \'n skerpe kijk; hij het mij kom kijk; ekskuus mij vir
\'n minuut; \'n korte swijging volg; ek behoort jou ni nou vir
uitleggings te vra ni; \'n kerm verlaat di keel van Gert; ek sou
dit ni lijk ni; terwijl \'n musiekbende strelende uitvocringe Iczvcr;
vervolg hij met \'n gesakte stem; di dorpi van Stcllcnb.; fluister
aan hom; buiging aan haar; in gelioorsaamheid aan die raad van
sij dokter; ek haat om vir allerhande dingc gebruik te word;
krij hom uit (die tronk); Debora bring \'n skrikgeluid uit; di
saai was fraai opgelig; waari\'oor neem jij mij; op één geleent-
heid; laat hom afstaan (stand off); net \'n paar lijntjies skrijwe;
rondpromeneer; invitasi; aspersies (aspersions); kreek ; koertsaal;
getuieboks; fouteloos, ens.

Bij \'n vergelijking van die oorspronkelikc teks (1904) met die
tweede druk (1908) blijk dat de Waal heelwat hinderlike angli-

sismes verbeter het. B.v. „Onwilliglik neem Jobs. di ruiker op"
word huiwerig, ens.; „nou waarskuw jij mij teen bij haar gesien
te word" — „om ni bij haar gesien te wordni"; versoen an >
niet, ens. Verder is verskillende minder beskaafde vorme deur
ander vervang, soos b.v. vreet, opnukker deur opeet, opstopper, e. d.

Daar kan natuurlik nie die minste beswaar teen bestaan nie
om ons woordeskat ook uit Engels aan te vul nie, waar die behoefte
daaraan werkelik ontstaat. Dis trouwens hceltemaal natuurlik dat
so iets sal voorkom in \'11 land waar \'11 gemengde kuituur heers,
wat dus vanself tot uiting moet kom in die taal. So het ons in
die loop van die tijd \'n massa Engelse woorde oorgeneem, wat
vandag gemeengoed is in Afrikaans en wat die taal ook inderdaad
verrijk het. Om slegs enkele te noem: bokkie (buggy), brick (brake)
naas remketting en remskocn, relings (van \'n wa), rcisiesjaag,
reisiesperd, perdeskoen, jokkie, horsïueep, ponic, keb, handsop(pcr),
handicap, tank, konsertina, jctitelman. juric, dagbrcek, koffie maak,
ccndag, ek wonder, fairplay (beteken nog iets anders als eerlik),
e. d. E11 omgekeerd het Engels weer tal van woorde uit Afrikaans
oorgeneem, soos b.v.: kopje, kraal, drift, veld, lager, stoep, pondok,
springbiick, in- en ontspan, e. d.

Verder bestaan daar als gevolg van die tweetalige kuituur \'n
massa woorde en uitdrukkinge, waarvan sommige uit \'ti puristiese
oogpunt misskien nog afkeuring verdien, maar waarvan die meeste
reeds so ingeburger is dat liulle feitelik nie meer als anglisismcs
gevoel word nie. B.v. besighcid (doen), bcsigheidsman, boycot,
jittgo, koöperasic, platform, kosprijs, spesialis, brekfis, ruggraat
besit, eleksie, sessie, resolusie, mosie, parlement, resés, debat, klub,
record, tijdgenoot (van \'n krant), ingee (toegeven), opgenomemet,
\'n sitplek boek, iemand afsien, die ander dag (onlangs), applikasie
maak, \'n fout mank, \'11 Icwe maak, geld maak, eksamenpapier
(opgave), reg of verkeerd hé (gelijk of ongelijk) iemand se been
trek, iemand \'tl kans gee, \'n goeie kans staan, \'n spiets afsteek
e. d. Een van die jongste „aanwinste" is: die oorlog deursien,
Vcral waar «lil sulke spesifiek Engelse sake geld als sport, handel
en industrie, is die inwerking van Engels baje sterk gewees.

Dis duidelik dat sulke anglisismcs als die voorgaande nie
onvoorwaardelik kan afgekeur word nie. Want \'11 woord of uit-
drukking is nic juis verwerpelik net omdat dit van Engelse

oorsprong is nie, ewe min als \'n ander altijd aannemelik is net
omdat dit van Hollandse oorsprong is. Wat hier die deurslag
moet gee is die motiewe van die gebruiker, en sulke uitdrukkinge
kannie almaal eenvoudig oor dieselfde kam geskeer word nie.
Daar moet onderskeid gemaak word tussen „haastigheids-angli-
cismen van journalisten, onbeholpenheids-anglicismen van slechte
vertalers", papier-anglisismes van die skoal aan die een kant, en
anglisismes aan die ander kant, wat op meer diepgaande motiewe
berus, wat uit die omgang voortgekom is omdat daar behoefte
aan was, wat goed diens kan doen als kleingeld op die mark.

Dis natuurlik moeilik om hier altijd die juiste sk\'eidslijn aan
te gee. Daarvoor sou \'n mens iedere woord of uitdrukking
afsonderlik moet nagaan, die omgewing waarin dit ontstaan is,
die motief van die gebruiker daarvan, die graad van algemeenheid
wat dit bereik het, ens. Maar als \'n anglisisine sovcr deurgedring
het dat dit algemeen gebruikelik is in die volksmond (nie net
onder die skooljeug nie), dan is/lit dwaas en bowendien nutteloos
om dit nog langer als „uitheems" te brandmerk. Dan het dit
ook reeds burgerreg verkrij.

Een Engelse skrijwcr het opgcmerk dat „the ideal of purity
(in language) is really in its essence a political and not a
philological one; that it is due to political aspirations or resent-
ments." En verder „that most modern races, however pure their
language, are of mixed origins, and that many races speak a
tongue borrowed either from their conquerors, or from the
peoples they have themselves subdued. And as we are all of
a mixed race, so our civilization is equally derived from various *
sources." \')

Daar sit ongetwijfeld veel waarheid in hierdic beskouwing.
En dat \'11 gemengde taal op sigsclf nog gladnic verwerpelik is
nie, blijk juis uit „so hopelessly mixed a language" als Engels.
Maar dieselfde skrijwcr sê iets verder: „An independent nation,
conscious of its strength, and not afraid of being overwhelmed
by foreign influences, docs well, therefore, to welcome the foreign
names of foreign products. It does not thus corrupt, but really
enriches its language." En daar lê nou juis die knoop, wat dit

i) L. 1\'carïall Smith, M. A.: The English Language (Home University Library),blf. $7.

vir die Afrikaner onmoontlik maak om die taalkwessie enkel van
\'n nugter-wetenskappelike standpunt te bekijk. Want daar bestaat
\'n groot verskil tussen \'n wêreldmag van soveel miljoen siele,
met \'n gevestigde kuituur en literatuur, „independent and conscious
of its strengtli," — en \'n bandjievol mense wat als nasie nog
grotendeels in wording is, wat nog maar pas die grondslae gele
het vir .\'n eie kuituur en literatuur. Die verskil word nog groter
waar so \'n wêreldmag die bandjievol mense nie alleen weder-
regtelik van bulle vrijheid beroof het nie, maar bowendien alle
poginge in die werk stel om bulle volksbestaan ook geestelik te
ondermijn. Daarom is die Afrikaner beweging, soos hiervoor in
die inleiding réeds aangetoon is, oneindig veel meer dan \'n
negatiewe anti-Engelse agitasie en gladnie in die eerste plgas „due
to politieal aspirations. or resentments"; maar \'n positiewe, doel-
bewuste strijd 0111 geestelik-nasionale selfstandigheid, — presies
dieselfde beginsel wat deur die Europese oorlog so duidelik op
die voorgrond gestel is.

Hoewel \'n oordrewe purisme of nasionalisme in die Afrikaanse
taalbeweging dus enersijds op wetenskappelike en praktiese besware
stuit, kan die Diets-Afrikaanse element andersijds nie eenvoudig
die deure oopset vir \'n oorhcersende kuituur van die Etigels-
Afrikaanse element nie. Ten slotte is „ieder zichzelf het naast."
Daarom is ons in die eerste plaas aangewesc op eie middele en
op ons natuurlike bondgenoot — die Dietse stamland. Daarom
ook moet sulke „papier-anglisismes" als wat hierbo uit Johanncs
van Wijk van de Waal aangestip is, ten strengste afgekeur word.
Sodanige taalgebruik is absoluut ongemotiveerd, omdat dit enkel
voortvloei uit slordigheid of geniaksug. Waar dit die gevolg is
van onbeholpenheid, of die natuurlike uitvloeisel van ongesonde
skooltoestande, kan \'n mens dit nog begrijp. Maar bij\'n skrijwer,
wat als voorvcgter in die Afrikaanse taaisaak reeds sij spore
verdien het, behoort sulke dinge gladnie voor te kom nie.

Die anglisisme is nie enkel \'n Afrikaanse verskijnsel nie. Als
noodsakelike gevolg van die internasionale wereldverkeer, van
die wedersijdse betrekkinge op die gebied van wetenskap, gods-
diens, kuns en lettere, is daar veral sedert die vorige eeuw \'n
sterke wisselwerking gewees tussen die Europese kultuurstate

onderling. En deur sij besondere ligging tussen drie groot state
in, is veral Nederland voortdurend blootgestel gewees aan buiten-
landse invloede. Eers is dit Frankrijk wat \'n leidende aandeel
het in die Nederlandse beskawing, maar met die begin van die
I9^de eeuw begin die Duitse en Engelse bure hulle invloed te laat
gelde, sodat Nederlands vandag ook heelwat voorbeelde van
germanismes en anglisismes aan te wijs het. En menige anglisisme
in Afrikaans is dan ook nie regstreeks aan Engels ontleen nie,
maar deur tussenkoms van Nederlands, soos reeds deur Schonken
aangetoon is. \')

Hier volg enkele voorbeelde van Nederlandse anglisismes,
oorgeneem uit \'n artiekel van prof. de Vooys, ²) waarvan bij
voorgaande beskouwinge ook gebruik gemaak is. Uit die scemans-
taal: reeling, rciltop, schooier, trciler, mailboot, paketboot, stomer
(naas stoomboot), tank-stomer, bunker, allchensaan dek, volspied,
bottel e.d.; spoorwegverkeer: rails, tender, waggon, lorrie, buffer,
tram, tunnel, stoppen, e.d.; letterkundige wetenskap: ballade, bard,
robinsonnadc, humor, humorist, romantiek, essay, bombast, detcctivc-
roman; parlementaire instellinge: parlement, minister, motie, reces,
debat, club, budget (naas begroting), debatingclub, maidenspeech,
meeting, platform, e.d.; journalistiek: reporter, interview met die
afleidingc interviewer en intcivicwcn.

Veral op sportgebied wemel dit van Engelse tcrine: cricket,
crockct, rugby, tennis, golf, hockey, match, record, handicap, jury,
referee, umpire, trainen, starten, spurten, paccn, scoren, c. d.
Daarnaas dring egter gaandeweg ook Hollandse termc deur, veral
bij voetbal: opgooi, doel, doelpunt, doclverdcdigcr, strafschop,
voorhoede, linksbinnen en -buiten, e. d.

Net so sterk is die inwerking op die gebied van handel en
industrie, waarvan hier alleen enkele voorbeelde kan opgesom
word: film, af filmen, typiste, type-writcn (waarnaas tiepen, machine-
schrijven of tikken), cheque, safe deposit, rubber, sunlightzcep,
kodak, gasfitter, cokes, frcc-zvhccl, handle, ens.

Verder word in genoemde artiekel gewijs op die massa Engelse
woorde wat betrekking het op kleding, voeding, woning, meubels

en gebruiksvoorwerpe; op die „deftigheids-anglicisme" in die
kringe van high-lifc, van die upper ten; op sulke letterlike ver-
talinge als die volgende, wat ook in Suid-Afrika algemeen gang-
baar is: geld maken, dat spreekt boekdelen, hij is in zijn element,
naar komplimentjes vissen, zijn geld op interest uitzetten, rtigge-
graat hebben en spreekwoordelike uitdrukkinge als Kennis is macht,
Tijd is geld, Eind goed, al goed, e.d.

Die meeste Nederlandse anglisismes is egter beperk tot bepaalde
kringe, en waar Nederland naas \'n eie kuituur met \'n rijke litera-
tuur maar één offisiële landstaal besit, is die inwerking van Engels
ook veel minder gevaarlik als in Suid-Afrika waar die verhoudinge
soveel anders is\'. Waarom die Afrikaner ook vanself anders teenoor
sulke Engelse invlocde kom te staan als die Nederlander.

Hoewel de Waal konsekwent ek en hom gebruik, terwijl die
imperf. gladnie bij hom voorkom nie, raak hij tog bajemaal verseil
in die „Hoog-Hollandse" vaarwater. Dit is veral die geval met die
infinitief hè in sinne als: „ek kon maklik weggevlug hc; wat hom
ongetwijfeld sou vermoor hè; na afgcsaal te hc cn niks bespeur
te hc nie; ek behoort gesien te hc; na di vrouw bedank te hc, ens."

In die tweede druk van Johanncs van Wijk word hc vervang
deur het. Dus: „ek kon weggevlug het; na hul afgcsaal cn niks
bespeur het nie, ens." Maar dit gebeur alleen in die eerste paar
hoofstukkc, terwijl verder die hé-vorm bij die verl. tijd van die
infin. gehandhaaf word. Volgens die algemene spraakgebruik moes
die laastc twee sinne egter lui: „ek behoor te gesien het; [na di
vrouw te bedank het." \')

Hoewel die spraakgebruik enkel die vorm wat als relatief ken,
gebruik de Waal meestal die. Dis egter ongewens nie alleen om
genoemde rede nie, maar ook omdat die reeds diens doen als bep.
lidwoord cn dikwcls ook als demonstratief. Daardcur kan dus
\'n opeenhoping van dieselfde vorm ontstaan, wat dikwels hinderlik
kan word. B.v. in so \'n sin: „Die man. die die drenkeling gered
het die nie kon swem nie, wou die beloning die die omstanders
hom aangebied het nie aanneem nie." Buitendien sou \'n mens
dan voor die moeilikheid kom om ook dat te moet skrijf na

onsijdige woorde, en dus weer die geslagsonderskeiding moet
invoer, wat tot hopelose verwarring aanleiding sou gee. B.v.: „die
kind, die ..." is net so onmoontlik als „die kind, dat.. ."

Verder kom bij de Waal oorspronkelik sulke vorme voor als
dese en uwe, wat later verdwijn, terwijl sig vervang word deur
hom, hul. Ook sij stijl is aanvankelik nog baje krukkerig en
dikwels onbeholpe. B.v.: „Hoe verskillend was di gemoedere van
di drie: die ou man teleurgesteld en beangst, di stiefseun nijdig
en wraakberamend, di neef droefgeestig en naar sijn vader ver-
langend" (2^de druk, bis. 12) ; „aan sijn breë mond kon jij sowel
sijn skertsende gees als sijn gebiedende geaardheid lees..." (bis. 51).
Hoe verder hij egter met sij verhaal vorder, des te beter kom
hij ook op strijk met sij taal en stijl, behoudens sulke rariteite
hier en daar als: „in die gesig te acinstaar; sijn vrou haar seun
skrob hij af (afskeep); met een opgeflikkerde gelaat; bespieder
(verkenner) ; boodskapsdoener, e.d.

Ook in sij tweede bundel (Stompies, 1911) woeker die Engelse
invloed nog voort, soos blijk uit: „die maand van April; hij het
op mij \'n grap gespeel; tot die skok van die jonge dame; hij
was alweer sijn vrolike self; 11a dapper die brekende branders
te gekruis liet; weer was daar \'n poos; die warme belang wat
ek in jou stel; sij antwoord hom met \'n vcragtclike kijk; om
ook \'n kijkie te gee; vir die kortste van oomblikke; vir \'n volle
jaar; fouteloos van uiterlik; attak van influensa; kompartinicnt,
stomer, geadniitteer, ens.

Die gebruik van sulke ongemotiveerde „made-in-England"
Afrikaans word egter gaandeweg minder. Want gepaard gaande
met die steeds toenemende selfbewuswording van die Afrikaner-
nasie en die gevolgelike hoogskatting van sij cie taal, is daar in
alle kringc \'n ernstige strewe merkbaar 0111 die taal ook so suiwer
moontlik te praat en te skrijf. En als Afrikaans weldra op skool
en universiteit die aandag en studie sal erlang wat dit so lang
moes ontbeer het, kan \'11 mens verwag dat dit ook nie meer dan
beslis noodsakelik is als gevolg van die tweetalige kuituur, \'ti verdere
vervorming onder die invloed van Engels sal ondergaan nie.¹)

Ons het reeds gesien dat Langeniioven die invoering van /
die imperfektum voorstaan. In reeds gemelde artiekel ver-
klaar hij verder: „Ik skrijf altijd: sag, waakte, ens., en na
\'n bietjie oefening kan dit noch vir\' skrijwer noch vir leser
vreemd voorkom. Om dit weg te gooi, sou mij die skade aandoen
dat ik soms nabij mij bedoeling kon kom maar nie presies
daarop nie." \')

Langeniioven het egter bij hierdie. uitspraak nie voldoende
rekening gehou met sij Afrikaanse taalgevoel nie, en als hij
vandag nog hierdie sienswijse toegedaan is, kan hij maar gerus
sij cie werke .nog \'11 slag lees om hom daarvan te oortuig, dat
hij glad-en-gladnie altijd „sag,"„maakte," ens. skrijf nie. Intecn-
deel, hij skrijf hulle betrekkelik selde, en waar hij dit wéldoen,
krij \'n mens ook gladnic die indruk dat hij daarmee nader aan
sij bedoeling kom als daarsondcr die geval sou gewees het nie.
Soms begin hij met die imperfektum, maar dit duur nie lang
nie of hij skrijf sonder 0111 dit te merk weer pure Afrikaans.
Sij taalgevoel is veels te gesond en sij stijl veels te natuurlik |
om so \'11 gekunstelde taal op die dliur te kan verdra. Die volgende !
aanhaling lewer daar \'n mooi voorbeeld van :

„Yerlcdc jaar al, mij neef, was daar mense wat vir ou 00111
op die gedagte gebreng het, dat ik mij oue metgesel maar moes
verlos uit sij sware oudag se lijding uit. Ik liet gedenk oor die
saak en dit kwam mij naderhand so voor, dat dit altcmit self-
sugtig van mij was om hom langer aan \'t lewe te wil hou.
Toén liet ik een aand vir Willem Ruiters, een van mij bijwoners,
roep en ik gaf hom mij agteriaaier en ik sei, hij moes die 011
hond saam neem naar sij huis loc en hom die aand of die vol-
gende oggend daar doodskict en daar begrawe. Ik het gedog dit
sou maklik gaan 0111 die afgeleefde, verlamde ou ding vas te
bind; maar jij sou jou verwonder het 0111 hom te sien spook,
toen Willem met die riem aankom. Ik was verplig 0111 bij die
vasmaak te help; maar toen ik bij kom 0111 te help, het hij
hom sommcr oorgegee en onderwerp. Net maar die oógblik ^s)
van die hond, toen sij cie oubaas hom help vasbind om hom van
\'n ander man te laat wegneem — die blik,⁹) mij neef, waarmee

die hond mij agterna gekijk het, sal helder in mij geheuge blij
tot in mij graf ..."

Dit gebeur meermale dat Langenhoven so in die loop van\'n
tiepies Afrikaanse gesprek plotseling en sonder die minste nood-
saak met so \'n enkele imperfektum die geselserij kom steur.
So b.v. waar ou „Verkeerde Faans" van sij nagtelike weder-
waardighede met \'n vark vertel. Alles gebeur in die gewone
hist. praesens en dan kpm daar meteens opvloog, wat geen mens
sou droom om te sè nie: „Naderhand trap hij met sijn skerp
klouw op mij kaal kleintoontjie. Ik haak af met die bijl om hom
\'n raps te gee, wat nie al te sag sou wees nie; hij gee pad, en
ik slaat mij tegen mij eige skeen, die bene onder mij uit. So\'s
jij weet, neef Kerneels, ik is \'n geduldige man, maar toen ik
daar opvloog, wou ik die vark verpletter. Ik hol met die bijl
agter hom aan, kaalvoet, maar hij was te rats..-\')

Dikwels weer gebruik hij die Hollandse imperfektum en die
Afrikaanse perfektum deurmekaar sonder \'n bepaalde plan:
„Sondags namiddage, wanneer die jongmense van die plaas naar
aloude gebruik bijmekaar kwam onder die groot eikebome van
ou Oom Klaas, kwam die regeling van die sitplekkc altijd
vanself sö dat Wijnand en Dina bijmekaar gesit het. Daar was
\'n stilswijgende algemene erkentenis dat dit so behoorde. Van
die naburige plase het jongetjies gekom om te vrij ..." ³)

Al sulke gevalle is, om Langenhoven se eie woorde uit een
van sij sketse, ten opsigte van die gebruik van Engelse woorde,
aan te haal: „mangelwortels in jouw beetrije inboet." Alleen in
één van sij „fantasicë" — Ons altnaal se erfenis — gebruik hij
konsekwent die imperfektum. Maar dit is \'n „allegorie" wat
heeltemaal in Bijbeltrant opgestel is, soos dadelik uit die aanhef
blijk: ,,\'n Seker vader had vier seuns, en toen hij op sij sterfbed
lag, maakte hij \'n testament... En die vader stierf en die seuns
begroef hom en bedreef rouw oor hom. En toen die dae van hulle
rouw voleindig was, toen ging hulle uit in die wijc wereld, ens." ¹)
Maar owcrigens, veral in sij „samesprakc- en alleensprakc,"

hoe omslagtig „Tant Lenie" ook al is, hoe ingewikkeld „Jan se
boodskap," hoe welsprekend „Ou Dolf" oor karakter of „Ou Sors"
oor dokters en medisijne, — hulle merk gladnie dat daar so iets als
\'n imperfektum bestaan nie. En hulle praat almaal voortreffelik, sodat
jij hulle bijna kan hoor en sien. \'n Mens voel dadelik dat die skrijwer
sij eie mense deur en deur ken, net soos hulle is en soos hulle praat.

Dis opmerkelik dat Langeniioven bij die herdruk van sij
Stukkies en Brokkies (1911) in Ons weg deur die wereld (1914)
verskeie spreekvorme \'n bietjie „opgepoets" het: ek, re\'en da\'e, wa\'e,
eie, getuie, se, veul, teiie, verle\'e, vo\'els, ens. word vervang, hoewel
nie altijd konsèkwent nie, deur: ik, regen, dage, wage, eige, getuige,
seg, veel, tege, verlege, vogels ens.

Ook is hij nie absoluut vrij van Engelse invloed nie. Hij gebruik I
b.V. sulke woordc als: lewensniiddel means of living), opstoring
van energie, opbreek vaii die skool, senter van opmerksaamheid,
partikulier (= presies, puntenerig), mist ijk, blof,jollie, kanvasserij,
malfakterij, kondesensie, indulgensie, lokomosie, eksplanasie, inkan-
tasie, dnvinasie, revclasie, e. d.

Maar sulke woordc is gelukkig baje seldsaam en doen buiten-
dien nie die minste afbreuk aan sij idioom nie, soos die geval
is met de Waal. Sij Afrikaans is altijd kerngesond, behoudens. |
die gebruik van die imperf. en ander klein afwijkingc hier en daar.

Uit Langen hoven se stijl blijk, veral in sij honderdtal uitge-
werkte spreuke, dat hij \'11 heldere en logicse denker is. Sij woordc
en sinne sil inmekaar gemessel, soos rije bakstenc in \'11 muur.
Hij skrijwc maklik en eenvoudig, en wat hij sê is pakkend, pad-
langs en kant-cn-klaar.

Soos reeds opgemerk, is dit veral in die eerste digbundels uit
hierdie periode dat \'n mens die „skrijftaal\'-invloed kan waarneem.
Celliers se taalvorm is aanvankelik baje.sterk Hollands gcklcur, /
so ook sij spelling. Die eerste\'Strofe van Die Vlakte b. v., soos dit
oorspronkelik in die Volkstem verskijn het (12 Mei 1906), sien
daar als volg uit:

s^/zuif mij breedte uit,
wijdkringend aan \'/ puur alomwelwend azuur,
dat mij zwijgend omsluit.

Verder: zwerend, levenskracht, \'t geheim, \'t verlede, zie \'k ens.
Iti die tweede druk van die Vlakte-bundel (1909) is die gekur-
siveerde lettertekens geskrap of gewijsig volgens die Afrikaanse
klank.

Celliers gebruik die imperfektum, maar nie konsekwent nie. Dus
naas vorme als zurong, brag, dorst, sloot, ens. ook: het jij gedra,
het ik (jelcg, ens. Konsekwent word die Hollandse verkleinings-
uitgang-f/V en -dje gebruik, selfs in suiwer Afrikaanse woorde
soos scuiitje, noitje, soctjes, spcultjes, ens. Maar daarnaas ie in
pluim pie, half ie, stukkie, koppie, ens.

Hij het \'n besondere voorliefde vir die genetiefs j, waarskijnlik
onder Engelse invloed, soos uit die apostroof blijk¹): genade\'s
gutis, misterics\'s wonderwege, vcrgctelheid\'s kust, vijand\'s lood,
arbeid\'s sorg, c.d. Maar daarnaas ook weer dwingland se juk,
vijand se buit, huzvcliksdag se lente, die Vader se skoot.

In strijd met die uitspraak handhaaf hij die t in sulke woorde
als feest, list, angst, zvoest. Daarenteen: „haar lus, haar las,
haar vreug." Dat hij die t in sulke gevalle egter nie hoor nie,
blijk uit sulke rijmpare als: vorst-bors, bloos-oost, kust-rus,
gast-gezuas, zuist-beslis, ens. Waarom hij die t in die één woord
wel skrijf en in die ander nie, is nie duidelik nie.

Konsekwent word hem gebcsig. In Liefde en Plig (bis. 49)
laat die skrijwer Berend se: „Dan praat ik liefs mijn Afrikaanse
taal." Als dit inderdaad die geval was Inet sij persone, dan kon
b.v. Japic moeilik gesê het: „Die vat hem bij s\'n nek en smijt
hem uit" (hls. 24). Als \'n boereseun se „bloed warm word,"
sal hij kortweg sê: „Die vat hom aan sij nek en smijt hom uit."
Dit maak soms bijna \'11 komiese indruk om die deftige hem
naas so\'11 doodeenvoudige lê te sieti staan, soos b.v.: „ik sien
hem lê" (bis. 11).

1 Dit kom ook in die 17 de eeuw voor onder Latijnse invloed, en hij die moderne
Nederlandse digter Houtens, onder Engelse invloed.

ewe konsekwent die Afrikaanse relatief zuat gebruik. Sover mij
bekend, bestaan daar maar één voorbeeld van die: „geen grein,
die \'k verlore laat gaan."¹) Maar verder lui dit: „Ik hou van
\'11 man, zi\'at sij man kan staan," en so orals elders.

Verder kom nog dikwels sulke ou naamvalsvorme voor als:
„boesem der grote see, van der vaad\'re vroomheidstrouw, ten dood
vermoei, u ten lezue, in \'s Heren hand, naas die Here se raad, e. d."

Hoe weinig Afrikaans Celliers se taal dikwels klink, blijk uit
\'n strofe als die volgende:

„In d\' sterwens-ure sag sij brekend oog
d\' t>\'erwinnings-vaan van dwinglandij omhoog,
maar bo hul dronke feest en blij gejuig
stond waarheid\'s kalm gelaat hem toegebiiig,
vóórspellend aan haar held in d\' stof gekrom
d\' o\'envinnings-dag wat eendag kom."²)

Maar dis veral in sij tweede bundeltjic, Die Revier (1909),
waar die Hollandse vorme hoogtij vier. In menige vers hoef \'11
mens net die spelling te wijsig 0111 suiwer Nederlandse versklank
te krij, soos uit \'11 paar voorbedde kan blijk:

Ruisende stromc
luisterend woud,
nakende kranse
in zwijge veroud
— starende wagters
in verre verskiet
hopeloos vragend
wat d\' eeuwigheid bied !^s)

Bliksem-ligte
uit die digte
swerk ontla\'en —
plots verskijnend
plots verdwijnend —
toon die wije vloed verbolge
waarin huisen haard verswolge
óndergaan....\')

Die veelvuldige gebruik van partisipiële samestellinge, spins
skilderagtig, soos b.v. „witte wolkies wijd gestrooi, spicël-dansend,
glimmer-glansend op die water, wind-geplooi"; soms gekunsteld
soos: donker-zuellend, sidder-zvoedend, ader-szoellend, — gepaard
gaande met die veelvuldige aanwending van sulke woordc als

heling, knekelhof, boesem, kolk, svjerk, noen, staag, icoon (£nw.),
troon (werkw.), nat (snw.), wel (snw.)\', gloor, loos, moede,
onverlaat, siet alomme, te-moet, e.d. werk daartoe mee om die
totaalindruk van die gedig \'n spesifiek Hollandse stempel tegee.
Sulke uitdrukkinge als tot gehore (= om te gehoorsaam) en
vergode nul (= niksnuts) is selfs onhollands. Verder openbaar
hij hier en in Liefde en Plig \'n eienaardige voorliefde vir die
vorme m\'n en s\'n als besitt. vnw., wat nog minder Afrikaans is
als mijn en sijn.

Een Hollandse kritikus het naar aanleiding van Celliers
se taalgebruik beswaar gemaak teen \'n „opeenstapeling van ge-
zochte klankeffekten en alliteraties," teen \'n „on-Afrikaans aan-
doende genegenheid voor kunsttermen, die in strijd schijnen te
geraken met het analyties karakter van het Afrikaans." ¹) En
later nog eens: „Wie een dichter van het Afrikaanse volk wil
zijn, moet in de taal van het Afrikaanse volk zingen, die anders
is dan de naar de lamp en de Tachtigers riekende woordcpraal van
Celliers en Totius in goede, van Joubert in minder gunstige zin."²)

Daar sit ongetwijfeld veel waarheid in hierdie opmerkingc. En
in die voorgaande bladsije is reeds meermale daarop gewijs, dat
die taalbehandeling in die eerste stadium van die nu we beweging,-
omdat dit te veel op uitheemse lees geskoei was, nie selde die
grense van die Afrikaanse taalcie en volkseie te buite gaan nie.
Aan die ander kant moet egtcr nie oor die hoof gesien word
nie, dat so iets uit hoofde èn van die ou skrijftradiesic èn van
die inwerking van nuwere oorseese letterkundige modelle, aan-
vankelik feitelik onvermijdclik was. Ons verkeer hier nog in die
periode van die Afrikaanse vrocg-rcnaissancc, en daarom sou dit
eigenlik wonderlik gewecs het als \'n mens geen spore van die
invloed van bewonderde voorgangers kon ontdek het nie. Dis
trouwens \'11 algemeen bekende verskijnsel, wat altijd en orals in
die literatuurgeskicdenis kan waargeneem word. Denk b.v. aan
\'n soortgelijke inwerking van die Pléiade op die vroeg-renaissance
digters in Holland en later nogeens van die Franse prosaïste
en die Engelse „Lake Poets" op die „Tachtigers."

Bij onderlinge verskille dra Tonus se taalvorm in sij eerste
bundels soms \'n nog suiwerder Hollandse karakter als die van
Celliers. Ook hier geld wat van Celliers se taalbehandeling opge-
merk is. Menige vers is, behoudens die spelling van enkele woorde,
feitelik suiwer Hollands. Dit kan die beste deur \'n paar voor-
bedde aangetoon word:

hij lange stond en staarde.
„Mijn rosekind, ik moes van hier,
ik moes", so sprak die howenier,
en nam haar op,
sijn roseknop,
sijn blommetjie van waarde.\')

hoog-glansend als uw hemelhal,
en eind\'loos deinend als uw velde;
haar soet gesweef kom u vermelde
ilic brede blasing van uw wind ;•
volmaak is u haar towerkring,
gelijk die verre ronde-ring;
. hMr soek gij, vrije veldekind! •)

\'n Late wandelaar stil peinsend gaat er
en luister naar die felle dreuning.
\'n Troostelose minnaar histloos staat er
en buig sig ingedagte o\'cr bruggeleuning.

Vermoeide pelgrim nou sijn pakke laat er,
terwijl sijn rug langs wilgerstam soek steuning
En almaal luister swijgend naar die water,
en aller siel wieg weg in doffe deuning. \')

Volgens prof. J. W. Muller is „gij in de levende taal volstrekt
ongebruikelijk: iemand die met gij begint, maakt op ons den indruk
dat bij eene plechtige redevoering gaat houden; hetgeen hij zegt
is door dat ééne woordje plotseling als \'t ware witgedast en zwart-
gerokt geworden." ³) E11 dat daar in Nederlands ten opsigtc van
die vnw. van die 2^dc persoon so \'n groot verskil bestaan tussen
praat en skrijf, beskouw hij als „een ramp", \'11 mening wat ook
dcur ander taalgclecrdes gedecl word. Waaruit blijk boe ver Totius
in sommige opsigte van die lewende Afrikaanse spraak afwijk,
waar gij enkel nog voorkom op die preekstoel en in die gebed.
Maar \'al blij dit \'n beswaar, volg hieruit egtcr nog nie dat gij
absoluut af te keur is nie. Daar kan gevalle wees waarin \'11 digter
wcrkelik behoefte kan hè aan so\'n plegtige boekwoord, en veral
in die godsdiens sal gij seker nie maklik deur U vervang word
nie, ewc min als b. v. die Engelse thou, thy, tliee deur you, \\otir.
Eti hoewel gij ook in Nederland „volstrekt ongebruikelijk" is in
die gewone spraakgebruik, word dit tog nog dikwels in redevoeringe
gehoor en behoef dit onder bepaalde omstandighede ook geen
aanstellerige indruk te maak nie.

Dikwels is Totius ook nie vrij te pleit nie van wat Preller
genoem het \'n „gewelddadige omkering, ten einde die werkwoord
aan die end van \'n rijm-reel te krij",⁴) — een van die vernaamste

») .Spreektaal en schrijftaal in \'t Nedcrlandsch". Tool rn Letteren, 1891, bli. 149.

kenmerke van die ou skool, waar dit die digters in die eerste
plaas te doen was om die rijm. So word b.v. in Hullekom nieweer \')
telkens die vorm wederkeer gebesig (die morge wederkeer, die
rokie wederkeer, ens.), en alleen ter wille van die rijm. En verder:
„tot hij weer liet van sijn baas gehoor"; „vijandige magte mijn
bestaan het gedurig omsweef"; „mijn top die osse se tong het
gepluk"²). Soms is \'n gladde maat die enigste motief vir hierdie
„ontwrigting", soos b.v. in: „die wind die puin het weggewaai."

Hier is seker van toepassing die waarskuwing van Vondel:
„Men vermijde, gelijck een pest, de woorden tegens den aert
oneer tale te verstellen." En verder: „Men magh om het rijm
en de mact de ta\'el niet vervalschcn, en gelijck een kint stamelen
en struickelen. Het rijmwoort schijne niet gevonden om het rijm
te vinden, moer zij. zoo gestelt of het geen rijmterm zvaer. Het
vacrs schijne ooek geen rijmelooze rede, maer trecke den aert
van een vaers aan, en sta wackcr op zijne voeten. Heeft het
gcenc zenuwen, zoo hangt het slap en vadzigh: is het te gedrongen,
zoo staet het stijf, gelijck een lantkneeht in zijn harnas."³)

Dikwels is so\'n afwijking van die gewone spraakgebruik onver-
mijdelik, en waar die ritmicse gang van \'n vers of gedig dit
vereis, soos b.v. in Mag en h\'eg, sal niemand dit waag om \'n
digtcr skoolsc wette te gaan voorskrijwc nic. Maar als \'n bewuste
verkragting van die idioom enkel voortvloci uit oorwegingc wat
\'n onberispelik gladde maat en goeie rijm ten doel het, dan is
dit onverdedigbaar, omdat hierdie cienskappe twee van die mins
essensiële kenmerke is van ware poësie. Wat die deurslag moet
gce is die lewendc ritme, die onmiskenbare polsslag van alle
digterlike ontroering. Selfs so iets als „poetic liccnee" sal Totius
hier en elders nic kan vrijpleit van \'n sckerc onnatuurlike gc-
forseerdheid van taal en stijl nie. Soos uit menige vers blijk, is
hij aanvankelik dikwels meer versifikatcur als digtcr. En bij
nieedere rijpheid was hij later self die eerste om dit in te
sien. Waarom hij, soos straks sal blijk, die herdruk van sij

») .lenlndinge ter Sederduittche Dichtkunste (Ntderl. Klassieke», til. VI, bl». 104).
Kur»ivering van mij. Hierbij moet egter opgemerk word dat die Aenleidinge dateer uit
\'«SO, du. uit Vonkr.i. »e gerijpte renai^ance periode; en dat die vroeg renaissance ook
voortreflfrlike poi»ie voortgebreng bet mét die onuetting, waarteen biergewaamkuw word.

Waar die poësie van die vrome Vlaamse sanger so\'n onmis-
kenbare invloed op Totius uitgeoefen het, is dit begrijpelik dat
ook sij taalbehandeling aanvankelik spore van die invloed vertoon.
Vandaar dat veral die ou Vlaamse woordvorme, wat so veelvuldig
bij Gezelle voorkom, ook telkens bij Totius aangetref word, b.v.
harte, ruste, matte, lautcrne, sprake, siele, lange, bange, kimme,
wrake, hope, blomme (enkelv.), daaromme, omlage, omleeg, omlcgc-
waarts, peerlend, lijk (als), e. d.

Malherbe se taalvorm is veel meer Afrikaans als die van Celliers
en Totius. Hij gebruik b.v. konsekwent ek en die Afrikaanse
verkleiningsuitgang, terwijl die imperfektum maar één keer voorkom.
Tog kan hij hom nie heeltemaal losmaak van die ou skrijftradiesie
nie, soos uit die volgende aanhalinge blijk:

„Toen \'n vo\'eltjie, vaalgevederd,
sig kom neerset aan mijn voet,
vlerke-spreidcnd, rondom blikkend,
ongeduldig, haastig mikkend,

„Hij sien hoe die reg van sijn vaadre
deur \'n hogere volk word betwist,
wil sijn laaste kragte vergaadre
en sijn vrijheid herwinne met list..²)

Verder gebruik hij nog allerlei „digtcrlikc" boekwoorde soos:
vogelijn, gloor, lamgeblaat, woon (snw/), siltig, maagd, nat (snw.)
gaarde, tartend, e. d.; en Hollandse vorme soos: hem, list, rust,
moe, gesog, skouwe, beroere, onttoge aan wroegendc wee, ens. \'
Hier en daar skemer ook Duitse invloed deur, soos b.v. in jaar-
duisende en lager end.

Joubert span die kroon onder die Afrikaanse digters in sij
oordrewe sug naar die uitheemse en die „überkünstliche." Hij

•skijn homself hoegenaamd geen rekenskap te gee nie van die
noodsakelike verband wat daar moet bestaan tussen spraak en
skriftuur, wil die laaste nie ontaard in \'n absoluut gekunstelde
„papiertaal" nie. Die gevolg is dat hij \'n kunsmatig gevormde,
uiters individueel-„digterlike" taal skrijf, wat \'n skerpe kontras vorm
met die Afrikaanse taalwerkelikheid. In woordkeus en woord-
vorming, taalvorm en taaiaanwending is hij so onafrikaans moont-
lik, en dikwels selfs onhollands. Dit is reeds grotendels die geval
in sij eerste werk, Verse oor Piet Rctief e.a. gedigte (1911),,
maar hij oortref homself daarin nog ver in sij tweede bundel,
Dageraad en Sonneskijn (1918).

Ilierdic bundel van Joubert word ingelei met \'n gedig oor
„Mij Taal," waarvan die eerste strofe lui:

Mij taal is vol soos \'n magtige see,
lewend, lewend-vol van akkoorde,
in duisende beurend oor bruisende boorde,
melodie-groot uit die worstling getree.

So is dit inderdaad. En hiermee gee hijself die grondtoon
aan, wat in al sij verse deurklink. Sij taal sit vol, „lewend-vol
van akkoorde." \'n Mens tref hullc aan in alle variasies en
toonaard: bronakkoorde en stroomakkootde, kosende en vloeiende
akkoorde, soete en vreugdevolle akkoorde, salwende en stille,
sxvewende en fluisterende, tinkel-klare en engele-akkoorde! Dis
ook so\'11 handige rijmwoord op boorde en oorde.

Verder weinel dit van sulke spesifiek Nederlandse woorde als:
■soel, mat, mals, kil, tuur, puur (werkte.) hunker, kout, struweel,
gloor, wade, krogte, luierend, vrijheids woon, skoonheids ruim,
lonkeval, lonkend asuur, malse melodij, gluipende glanse, maagde-
koon, passie, admirasie, ekstase, stasieus, grasie, grasieus, ens ... ¹)

Soos Cellieks, wat \'n merkbare invloed op hom gehad het,
is Joubert deurvoed met die taaltegniek van die „Tachtigers"
en die „Lake Poets." Vcral Perk moet vir hom \'n buitengewone
bekoring gehad het, want sulke PERK-agtige woorde als: koseitd,
posend, lonkend, bolle koon, loom, lommer, kolk, Stverk, e.d. is
skering en inslag in sij taalgebruik. En uit \'11 bespreking van

\') I)ic »trekking van mij betoog i* nie Rerig leen \'n doelmatige gebruik van »ulke
voorde nie, maar teen \'n oormalifft gebruik daarvan.

Joubert besit \'n buitengewone vaardigheid om „digterlike""
woordkoppelinge te fabriseer. In hierdie opsig is hij inderdaad
sonder weerga onder die Afrikaanse digters, en bijna op iedere
bladsij van sij poesie tref \'n mens sulke terme aan als die
volgende: viiurge vreugd-ckstase, ckstasc-kocstcring, skuimcnd-
ruig, glocd-omhuldc dag, son-bcspoclde dag, Iccd-bcvragtc lug,
angst-bevange lug, kil-omklemmend duister, onheil-sware duister,
sijecuw-gcklcdc vee, loof-gcstrccldc strale, purpcr-gouc strale,
goud-gekruindc woon, wasig-goue land, passic-kussics, liefdc-skuur,
admirasie-vuur, God-skoon gcsig, verrukkings-pijn, illusie-droom,
droom-bckoorlik, dromcnd-lomc dale, sicl-bcdwelmende dromc,
dromc-saaicndc maan, room-bcladc droom-gewade; duislend, grief-
vcrgruislend klankgedrang, ens., ens.

Als \'n egte outijdse rederijker hul Jouijert hom van begin tot
end in so \'n wierookwalm van aroom-asuur-emerald-karmosijn
„poetic diction 1" Hierdie samestellinge is grotendeels oorspronkelik,
maar Engelse invloed is daar seker nie vreemd aan nie. Vergelijk
b. v. bij Siielley: love-laden soul; moonlight-coloured may;
rain-awakened flowers; million-coloured bow; pestilence-stricken
multitudes; star-inwrought; bij Keats: rain-scented eglantine;
cool-rooted flowers, fragrant-eyed; drear-nighted December; soft-
handed slumber; tender-taken breath ; leaden-eyed despairs; bij
Tennyson: grey-eyed morn; emerald-colour\\l water; willow-
veiled margin; dewy-dark, ens.

Jouijert is soms so verdiep in sij handwerk dat hij, om sij
maatskema vol te krij, sij „Afrikaans" nog „Hoog-Hollandser"
maak als Nederlands self. So b.v. in die volgende onbeholpe
stukkie gerijmel:

„Wel, breng bewijs van uw bewering,
dan breng u wis mij tot bekering,
en dan ontvang u van mijn hand
een stuk van mijne skone land." \')

En verder: sijne veergeslag (= voëls), sijne ogeskaar (=douw-
druppels), uwe vree-geslag, uwe wolkekleed, heug jij nog, e.d.

Albert Verwey het volkome gelijk, waar hij van Totius se
verse opmerk dat „zij door hun toon in het minst geen afrikaansche
indruk maken, maar zeer bepaald een nederlandsche. Zij zijn
nederlandsche versklank, in zuidafrikaansche woorden en voor-
stellingen." Dit geld ook van Celliers, maar nog meer van
Joubert. Want hier is dit nie alleen „nederlandse versklank"
nie, maar ook oorwegend nederlandse taalvorm, soos b.v. in die\'
volgende verse:

„Wenend, wenend wahhoopsblare,
eensaam staat een boom te stare
naar die rande in die rond,
klaag\'lik kwijnend, onbeskene
deur die glans van kroost verdwene,
weggemarteld van die grond.

naar die weelde van weleer.
Voor die kil-omklemmend duister
lokkend glom ons prag en luister,

Dit kan nie ontken word nie dal Joubert dikwels ook gelukkige
vondste gedaan het bij sij taalkweek, en dat b.v. enkele van die
bowegenocnide samestellinge tekenend aangewend is in die verband
waarin hulle voorkom. Maar oor die algemeen is dit wat Klau§
( iroth noem „überkünstliche Formen, die alle erdacht, ersonneu
sind, nicht durch die einfache Anschauung geworden; sie sind
Erzeugnisse der Studierstube, nicht der freien Natur; sic sind
Krankhcitcn der Schriftsprachc, die die gesuilde Muudart nicht
kamt." ³)

Reeds nicernulc is opgemerk dat iedere skrijwer reg het op
sij persoonlike smaak, sij individuele taaistij], cn dat daar geen
beswaar kan gemaak word teen \'n verstandige cn doeltreffende
gebruik van vreemde woorde of uitdrukkingc nie, inleendeel.
Want alleen op die manier kan ons woordeskat rijk en kragtig

») De Beweging, Scpt. tpu. \'>!*•
\'» t. ». p , bi». si.
\') t. a. p., bl». oi.

word. Buitendien het die „skrijftaal", en veral letterkundige taal,
behoefte aan groter verskeidenheid van uitdrukking, aan \'n ruimer
woordkeus, als die „spreektaal"; dus ook aan allerlei woorde wat
nou nie juis elke dag gehoor word nie. Maar waar so\'n woord
of uitdrukking gebruik word, moet die leser ook dadelik voel dat
dit net die juiste woord op die juiste plek is. En wat veral van
\' betekenis is, die leser moet hom thuis voel bij die skrijwers van
sij volk.

En nou is dit m. i. juis in hierdie opsig, dat Jouhert tc veel
oor die touw trap. Hij hou nie genoeg rekening met die karakter
en die spraak van sij volk nie. Hij skijn van die verkeerde onder-
stelling uit te gaan, dat die taal van sij volk nie goed genoeg
is vir die poësie van sij volk nie. Waarom hij allerlei uitlandse
steggies op die Afrikaanse stam probeer ent, en die meeste daarvan
uitgebloeide „digter-steggies", wat nie meer voldoende lewens-
vatbaarheid en groeikrag besit om uitcindelik bij ons tc kan aard
nie, ook in die volksmond.

Wordsworth verklaar in sij „Preface to the Lyrical Ballads"
dat hij in sij poësie veral gestreef het naar „a selection of language
really used by men." En verder: „There will also be found in
these pieces little of what is usually called poetic diction; as much
pain has been taken to avoid it as is ordinarily taken to produce
it... This has necessarily cut me off from a large portion of phrases
and figures of speech which from father to son have long been
regarded as the common inheritance of Poets. I have also thought
it expedient to restrict myself still further, having abstained from
the use of many expressions, in themselves proper and beautiful,
but which have been foolishly repeated by bad Poets, till such feelings
of disgust arc connected with them as it is scarcely possible by
any art of association to overpower..."

Joubert verklaar in sij „Antwoord op Die Brandwag s\'n
kritiek oor mijn Verse oor Piet Relief:" „Als ons onsc tuin van
Afrikaanse literatuur wil laat ontwikkel en groei tot een lushof
van edele taal, waar die gouc woorde ons toclag als sovccl lon-
kende bloeme uit een wceldelaning en die volsinne ons omstroom
als een bruisende en verjongende bron van skoonheid; als ons
die tuin wil laat verrijs tot een natuur-paleis met lommergewelwe
van ruisende akkoorde en met om die suile spelende gouc skoon-

heidsbeelde, sodat selfs die vermoeide vreemdeling uit andere
lande daar verkwikking, herlewing en inspirasie kan ontvang;
dan moet die tuin gedelf en omgewerk worde tot vrugbare
waarde en skoonheid, dan moet aan die tuin die hand gedurig
gehou worde en moet die tuinman met een kunstenaarshand die
verslikkende onkruid van versletenheid en die zvreedklezvende
struikgezcas van vervelendheid en banaliteit bedwing en on-
derdruk..."¹)

Uit hierdie aanhalinge sou \'n mens op die eerste gesig aflei
dat die Engelse en die Afrikaanse digter op dieselfde standpunt
staan ten opsigte van „poetic diction". Dit egter maar skijnbaar
die geval, want Joubert se skrijftrant teken hom hier al dadelik
als teenvoeter van YVordsworth. En waar die laaste opsettelik
alle boektaal vermij het en hom uitsluitend bepaal het tot die
lewende taal, „the language really spoken by men", bedien Joubert
hom juis bij voorkeur van die boektaal, van allerlei Nieuzce-
(iids-agtige klank- en kleurkombinasies, omdat hij die alledaagse
taal skijn te beskouw als afgeslete, banaal. Dit moet \'n mens
ten minste opmaak uit die hele strekking van sij betoog.

Die lirandzvag liet vcral beswaar gemaak teen „die ongewone,
die gekunstelde, die grillige" in Joubert se taaiaanwending.
„Alsof die oorspronkelikheid gewortel is in die alledaagse!"
roep die digter uit, in antwoord daarop. En iets verder: „Al
wat kan en moet van \'n kunstenaar verwag word is om sijne
personc en tafercle en sijne gewaarwordinge u voor die gecs in
beeldrijke taal te roep, sodat uit die beeld, die skildcring self
u uwe indrukke en gewaarword inge ontvang. Dit het ik in
sekere mate gedaan..."²)

Uit voorgaande bespreking van sij taalgebruik, sowel als uit hier
die aanhalinge uit sij „remonstransie", blijk duidelik genoeg dat
Joubert „digtertaal" als iets essensieel verskillends beskouw van die
gewone volkspraak. Dit is egter \'n dwaling, soos straks nader sal blijk.

Joubert wil oorspronkclik wees, hij wil \'n "treffende en
beeldrijke taal" skrijwe. En dit is seker prijsenswaardig in iedere
skrijwer. Maar hij soek die treffende en die beeldrijke op \'n
verkeerde plek. In plaas van sij onmiddellike omgewing tot uit-

») Die Hratdwüo, . April 191J. •>\'»• Kur.ivcring van mij.
\') Kurtivcring van mij.

gangspunt te kies, het hij deur lektuur en ernstige studie, (wat
op sigself ook prijsenswaardig is), veral van „Perk; die groot
woordkunstenaar en natuurdigter," vir eie gebruik \'n bepaalde
kunsterminologie geskep, wat ongetwijfeld dikwels met goeie
resultate aangewend word. Maar deurdat hij sekere woorde,
klank-kombinasies en samestellinge van soortgelijke aard telkens
en telkens herhaal, raak hulle baje gouw opgebruik, afgerinkink.
stereotiep.

Daarbij het hij oor die hoof gesien dat die taal, wat bij Perk
so „helder opklink in sij gebeeldhouwde sonnetten" en wat vir
hom en die „Tachtigers" ook inderdaad fris-oorspronkelik en
digterlik was, vandag nie meer in alle opsigte dieselfde heldere
klank het nie en veral nie bij dekadente van die groot meesters,
wat bij gebrek aan \'n eie geluid vandag nog wil sing in die
digterlike taal van \'80.

Die gevolg van dit alles is dat Jouhert, èn deurdat hij te
veel gebruik maak van \'n reeds enigssins stereotiep geworde
digtertaal — wat buitendien nog nie eens wortel in Afrikaanse
bodem nie, — èn deurdat hij sij cic oorspronkclike kuns-taal
self stereotiep maak deur maar altijd op dieselfdc "snare te
tokkel," in dubbele mate te lande kom juis in die „verstikkende
onkruid van versletenheid en die wreedklewende struikgewas van
vervelendheid en banaliteit," wat hij gemeen het om te vermij.

„Een\'goct zangmeester kent zijne stem, en spant de keel niet
uit hare kracht. Lichtvacrdigc dertelhcit, zotte pracht, en onge-
schicktc overdaet is • geen cieraet, dat een gezond oordeel
vcrgcnocght. Elck ding wil met zijn eige maniere van spreken
uitgebeelt, en niet al tc verre gezocht worden." ^l)

Als \'n merkwaardige, \'11 mens kan amper sé unieke, uitsondering
staan Leii\'oldt tccnoor die voorgaande skrijwers en digters. Hij
is, wat sij taalvorm en taalbehandeling betref, Afrikaans in hart
en niere. Tercg merk prof. de Vooys op:

„Hij staat met beide voeten op Afrikaanse bodem en schijnt
niet anders te kennen dan de taal die hij van zijn moeder leerde.
Hij zingt zoals de „windswaal" zingt, zonder aangeleerde kunst.

Daardoor is hij de tegenvoeter van Celliers (en veral van
Joubert), die zijn Europees-getinte kuituur nergens verbergt.
Maar daardoor krijgt de taal van Leipoldt vaak een gaafheid
en een kracht, die Celliers mist. We voelen de zeggenskracht,
de gevoelsdiepte die aan het eenvoudige woord eigen kan zijn.
Door zulke poëzie moet hij zijn land- en tijdgenoten in het hart
grijpen. Zulk een eenvoud kan een hechte basis worden voor de
opbouw van een echt nationale letterkunde." \')

So is dit inderdaad. Als „Oom Gert" begin vertel, skuif die
leser onwillekeurig sij stoel nader om te luister. Want hij hoor
in die onopge\'smukte verhaal nie alleen \'n stem nie, maar ook \'n
taal waarin die lewe nog natril en wat die indruk maak of dit
so pas uit die mond van Oom Gert opgeteken is. En dieselfde
klank hoor \'n mens die hele bundel deur. Of Leipoldt nou al
in Amsterdam „bij die vuurhcrd sit" en droom, of ronddwaal
op „die asvaal ou Karroo," dit maak geen verskil nie. Mij blij
altijd suiwer Afrikaans.

Als \'n mens sij taalgebruik met die van ons ander skrijwcrs
vergelijk, dan blijk dadelik hoeseer Leipoldt hulle meerdere is
in sij beheersing van die Afrikaanse taalvorm, al is sij tegnick
in baje opsigtc ook veel minder versorg. Waar die ander voort-
durend opvallend gehinder word deur die ou skrijftradiesie,
skijn Leipoldt daarvan hceltcmaal onbcwus te wees. Of hij nou
al \'n strcng-gcordcnde sonnet necrskrijf of \'n slampamperliedjie,
hij blij altijd ewe ongcdwongc en natuurlik.

Prof. Kamp liet in \'n aankondiging van Totius se Trekkerzee
die opmerking gcniaak, „dat onze dichters, die partij kiezen voor
\'t uitsluitend gebruik van de (/esproken Afrikaanse taalvormen
(over \'t algemeen kortaf, soms hard.cn stug) zeer op hun hoede
moeten zijn, om de klankschoonheid te handhaven, die een onmisbare
eigenschap is van volkomen poëzie." ^a) En in \'n bespreking van
Leipoldt:

„Van die tere dichterstaal (ge weet wel, van die aangezweefde!)
vindt men bij Leipoldt niets; hij werkt net met de woordenschat
van ons alledaagse Afrikaanse leven, waar hij zo goed in thuis

is. Maar dat hij in die taal ook echte poëzie schrijven kan, bewijzen
vooral het versje Die Sterretjie, en enkele verzen uit IVoltemade
sijn spook, en meer nog: „Die see het juwele, robijne, ens."¹)

Waarom sou prof. Kamp soveel nadruk lê op die „gesproken
Afrikaanse taalvormen"? Moet \'n mens daaruit aflei dat daar
nog „ongesproke" of „onspreekbare" vorme ook bestaan, wat
alleen „skrijfbaar" is? En sou dit misskien die „aangezweefde
dichterstaal" wees, wat Leipoldt nie ken nie, omdat hij net die
„woordeschat van ons alledaagse Afrikaanse leven" gebruik? Of
sou hij daarmee bedoel wat Besselaar noem „Iioog-Afrikaanse",
d. w. s. Hollandse taalvorme?

Dit lijk baje of ons hier weer te doen het met die hardnekkige
„spreektaal-skrijftaal" begrip wat maar aldeur dwing 0111 \'n sloot
te grawe tussen taal-om-te-praat en taal-om-te-skrij f. Temeer, als
\'n mens die volgende uitspraak van prof. Kamp met bowestaande
in verband breng: „De dichter moet zijn gevoelvolle verbeeldingen
in ons bewustzijn overbrengen. Zijn voertuig daartoe is de taal.
Doch zijn taal, als voertuig van verbeeldingen, moet noodxeendig
iets anders²) zijn dan de taal, die het denkend verstand
gebruikt, om begrippen te vertolken. Daarom spreken we van
„dichtertaal" of „poëtiese diktie" als van iets lieel aparts, ^s) een
eigen domein in het wijde gebied van het Woord. Het dichterlik
aangewende woord moet een levend beeld zijn van de verbeeldingen,
die bij de dichter opkwamen, en rhytme en klank moeten mee-
werken en saamstemmen tot tic vertolking van zijn gewaarwording."³)

Als die skrijwer met „poëtiese diktie" dieself de bedoel als
„dichterlik aangewende woord," dan is daar niks teen in te breng
nie. Maar dan het hij\'hom hier ongelukkig uitgedruk. Want,
soos Wordswortii sê, „it may bc safcly affirmed, that therc
ncither is, nor can bc, any essential difïcrence bctween the
language of prose and metrical composition."

Verder sê hij: „Het begrip wil gevat zijn in juiste woorden; het
beeld vergt bovendien het treffende, het verrassende woord, dat
als een spoorslag op onze verbeelding werkt." Stellig, maar daar-
om hoef die „treffende" woord nog nie „noodwendig iets anders" of

„iets heel aparts" van die „juiste" woord te wees nie. Die tref-
fende en verrassende lê nie in die woord op sigself nie, maar
in die woordaanwending, die manier waarop en die verband
waarin die digterlike intuïsie met „het Woord" in al sij omvang
te werk gaan. Alleen in hierdie sin kan daar sprake wees van
\'n afsonderlike „poëtiese diktie."

Niemand het hiervan treffender bewijs gelewer als Wordswortii
nie. En hij het bom bij voorkeur bedien van „a selection of
language really spoken by men. Tbis selection, wherever it is
made with true taste and feeling, will of itself form a distinction
far greater* than would at first be imagined, ami will entirely
separate the composition from the vulgarity and meanness of
ordinary life; and if metre be superadded thereto, I believe that
a dissimilitude will be produced altogether sufficient for the
gratification of a rational mind." En verder: „The Poet thinks
and feels in the spirit of the passions of men. How then, can
his language differ in any material degree from that of all other
men who feel vividly and see clearly? It might be proved that
it is impossible. But supposing that this were not the case, the
Poet might then be allowed to use a peculiar language when
expressing his feelings for his own gratification, or that of men like
himself. But Poets do not write for Poets alone, but for
men..."

En dit, veral die laaste, mag die Afrikaanse digters nie uit
die oog verloor nie, omdat hullc vooralsnog in die eerste plaas
volksdigters moet wees en dus ook bij voorkeur die onvervalste
volkstaal moet gebruik.

Prof. Kamp gaan nog verder en verklaar: „De taal van de
dichter moet nobel van toon zijn, mijdende alle woorden en
wendingen, die door alledaags gebruik banaal geworden zijn." \')
Als dit konsekwent gedaan moes word, sou daar vir die digter
ten slotte maar weinig materiaal oorblij en sou hij inderdaad
genoodsaak word om sij eie taal kunsmatig te skep, ongevcer
soos louiiKRT gedaan het. En dan sou hierdie nuwc taal ook
al gauw weer „banaal" word en dieselfde proses dus telkens
herhaal moet word.

Maar is \'n „nobele toon" onbereikbaar of onverenigbaar niet
alledaagse eenvoud van taal? Indien wel, dan is daar geen enkele
vers van Leipoldt, of om \'11 konkretc voorbeeld te noem, geen
enkele woord in Aan \'n Seepkissic wat nie „banaal" is nie!
Waaruit duidelik genoeg blijk dat dit nie „alledaags gebruik" is
nie, maar wel misbruik, wat woorde en wendinge banaal maak;
misbruik veral deur onbeduidende skrijwers, wat geen eie oor-
spronkelikheid besit nie en dan deur geestelose nabootsing net
so probeer skrijwe als ander vóór hulle gedaan liet. So ontstaan
die retoriek en die egte „poetic diction."

Prof. Kamp maak nie streng genoeg onderskeid nie tussen
digtcrlik-individucle taaiaanwending, (wat natuurlik \'11 eerste
vereiste is vir iedere oorspronkelike digter, maar nog geen
afsonderlike taal vereis nie) en „poetic diction." Daardeur loop
hij gevaar om \'11 onding als die laaste nie alleen \'n aparte
„domein" als „digtertaal" toe te ken nie, maar nog bowendien
aan die leser voor te hou als kenmerk bij uitnemendheid • van
ware poësie. E11 dit kan tog moeilik sij bedoeling wees. In hoe-
veel ander „domeine" sou die „wijde gebied van het woord"
dan nie nog moet afgebaken word nie?

Uit wat hier van Wordsworth aangehaal is, blijk voldoende
dat \'11 digter net so min \'11 aparte, op-sigself-digterliker-
dan-dic-alledaagse, taal nodig het als b.v. Remurand \'n ekstra-
kunstige \'verfsoort gebruik het vir sij kunswerke. En dat die
kunswerk van die digter of skildcr \'n eie stempel dra, wat dit
dadelik als sodanig onderskei van alle maakwerk, is dus nie \'11
gevolg daarvan dat hij \'n ander soort materiaal gebruik nie,
maar dat hij die gewone materiaal met smaak en gevoel weet
te kies en met meesterhand weet te hanteer.

„De Taal — het instrument dat de dichter bespeelt — wordt
onder zijn handen telkenmale anders, naarmate idee en visueel
beeld zich wijzigen, die hij weergeeft. Zij kan wezen als de
moker, die de keien beukt uit het plaveisel om de barricaden
te vormen der opstandigheid; zij kan wezen als de sirene, die
haar hatend gilgeluid uitscheurt boven elk weeker sentiment;
zij kan zingen met de weeldetoon van de cello en zoet
wezen als de timbre van de fluit, maar altijd is zij in
klank wat de ontroering was voor \'t gevoel, wat het beeld

was voor de plastiek. Daarom heeft de dichter de Taal in haar
ganschen omvang nodig."

Als \'11 mens nou die korte ontwikkelingsgang van die be-
sproke skrijwers nagaan sedert die verskijning van hulle
eerste werke, dan doen sig die verrassende verskijnsel voor dat
hulle taalgebruik, met uitsondering van Jouiiert, in die laaste
jare al meer spesifiek Afrikaans word in vorm cn toon. Nie
plotseling nie, maar gaandeweg maak die soms so verfijnd-
literaire kunstaal van vroeër plaas vir die meer volkseigene; bij
die een meer bij die ander minder.

Veral Totius lewer hiervan \'n merkwaardige en uit taalkundig
oogpunt buitengewoon belangwekkende voorbeeld. Reeds in Rachel
(1913) val \'n kentering waar te neem, maar in Trekkerswee (1915)
herken \'11 mens nouweliks die skrijwer van Bij die Monument
(1908) en Verse van Potgieters Trek (1909). In taal cn digtrant,
kleur cn toon, kom hij daarin feitclik vlak naas Leipoldt te staan.
I£n daarom verwonder dit ook nie dat die herdruk (1917) van
sij eerste bundeltjie \'n „dugtige hersiening" ondergaan het ten
opsigte van die taalvorm.

Self sê Totius daarvan: „Sonder toon, karakter of inhoud
van die gediggies te wil verander, het die skrijwer ewewel
gemeen, dat hul \'n dugtige hersiening moes ondergaan. Hcelwat
verandcrings werd dan ook aangebreng en in sommige gevalle
werd die gedigtc heelmaal oorgeskrijwe. In hoever die verandc-
rings \'n aanwins is, moet die belangstellende lescr self beoordeel.
\'11 Iloofgcbrck, wat om herstel geroep het, betref die taalvorm
van die skrijwer, wat in 1908 op verskeie plekke nog al te
Hollands was."

Dis seker nie \'11 maklikc\' taak 0111 gedigtc van \'n bepaalde
vorm te gaan verander nie, en so \'n poging is sclfs nie sonder
bedenking nie, als \'n mens aanneem dat pocsie nie gemaak is
nie maar acword. Dat Totius dit tog aangedurf het, selfs op die
gevaar af van sij verse misskien te bederf, kan hom alleen als
verdienste aangereken word. Dis egter nie iedereen wat die
„beskawingskuns" van Staring verstaan nie, omdat hij daarmee

sij verse juis minder „glad" gemaak het. En \'11 mens voel hierdie
beswaar als jij die tweede redaksie naas die oorspronkelike lê. Dis
dan ook nie toevallig nie dat een van die beste gedigte in die
herdruk nie \'11 omgewerkte is nie, maar \'n nuwe gedig, n.1. Vergezve
en Vergeet, wat in die plek gekom het van Haar laaste -woord.

Die volgende voorbeelde, waarbij die tweede redaksie onder
die eerste afgedruk word, kan dien om die vormverandering te
laat sien:

Hoor hoe sing ik mijn lied op die osse se pas
met mijn klanke dan skel, dan weer diep in die bas.
Op die straat, so gelijk, word mijn klank nog gesmoord,
maar daar vér op die grootpad, dddr word ik gehoord;
en ik sing met geweldige klem mijn geluid
o\'er die wije, die luistrende grasvlaktes uit.

Hoor hoe sing ik mijn lied als die osse so stap
langs die wijd-ope veld, waar die voorslag-punt klap,
waar \'n wonder van stilte mij alkant omsweef
als ik rustloos-alleen langs mijn grootpad blij streef;
ja, daar vér in die veld, d.-ldr word ik gehoor,
waar geen straatklank mijn klinkende stem kom verstoor;
en ik sing met geweldige klem mijn geluid
\'oor die luistrende vlak van die graslaagtes uit.

En die skepping stond weer wijd.
En sij sog weer
en sij wrog weer
ver \'11 ander huisgesin
in \'n ander boomtak in.

En die wereld word weer stil.
En dit groei weer,
en sij broei weer
vir \'n ander huisgesin
in \'n jonge miktak in.

die langverwagte tijd,
dat hij sijn erfgrond mag betree
na droef-verlore strijd.

die keteltjie kwam mee ;
die plat is op; die rokie in
die skoorsteen wederkeer;
alleen blij weg mijn vrouw en kind,
maar hulle kom nie weer."

die mure hou nog stand,
en in mijn oue skoorsteen het
die koftic-rokie weergekeer;
maar net mijn vrouw en kind blij weg,
en hulle kom nie weer."

Maar al. kom deur mijn blare die vlamme ge vare,
verterend mijn tak en mijn steel;
al kome die winde, die kwalik gesinde,
om saam met mijn asse te speel;

al kom al die diere, hul eetlus te viere.
en die mense mijn stamme uitkap;
" al bak mij van bowe die son als \'n owe,
en die droogte verslind al mijn sap —
Nogtans sier ik mijn hoogte in die vreeslikste droogte^
en die winde verdor nie mijn top;
mijn wortels verdure selfs die vlamme en vure,
en ik staan uit mijn asse weer op.
Laat die mense, die diere, die droogte, die viere,
met al wat hul kwaad het versin,
maar skroeie maar kappe, maar brande maar trappe,
Ik leef en sal lewe: mij doodkrij is min.

Ilierdie voorbedde lewer voldoende bewijs van Tonus se
ernstige wil om sij verse meer in oorcenstcmming te breng met
die Afrikaanse taaleie. Dat hij daar nie volkome in geslaag liet
nie, was a priori eigenlik te wagte. Want waar sij verse aan-
vankelik grotendeels op Hollandse lees geskoei was, kon hulle
moeilik hceltemaal op Afrikaanse lees oorgeskoei word sonder
tewens die hele struktuur daarvan te wijsig. Vandaar dat hier
en daar nog \'ii Hollandse vorm moes blij staan. Alles in aanmer-
king geneeni, mag dit egter merkwaardig heet dat sulke ingrijpende
veranderinge in die taalvorm kon aangebreng word niet behoud
van die oorspronkelike struktuur, en veral dat Totius daarin

geslaag is om die aanvankelike teenstelling tussen spraak en
skriftuur hier tot \'n minimum te beperk. Nog duideliker blijk
uit Trckkcrsiccc watter merkwaardige ontwikkeling die digter
sedert 1908 deurgemaak het ten opsigte van sij beheersing van
die Afrikaanse taalvorm.

Ook bij Celliers is \'n soortgelijke verandering waar te neem,
al is die ook veel minder opvallend en minder sterk als bij
Totius. In Martjic (1911) b.v. is sij taal en stijl veel natuurliker
en losser als in sij vroeëre werke. Die „Hoog-Afrikaansc" vorme,
wat Besselaar aan ,,weloverdacht opzet" toegeskrijf het, word
hier grotendeels vervang deur gewoon-Afrikaansc. Dit is veral
die geval in die herdruk (1916) van hicrdic bundel. So b.v.
konsekwent ck en hom; gcbrag > gebrcng; getroffc > gctrcf;
Oom Koot s\'n (> se) plaas; meteens gespronge (> opspringend)
van haar stoel; wat of hij sig (> liont) wel sou verheel; had
sij sig O haar) ge-erg gevoel; vraag sij aan sigself (> haarself) ;
met sigschve (> haarschcc) ontevree, ens. Die vorme sig(sclf)
en haar of hom (self) word sonder \'11 bepaalde opsct nog deur-
mekaar gebruik. Opvallend is ook dat die gebruik van die iinper-
fektüm bijna uitsluitend tot die sterk werkw. beperk is.

Dis veral opmerkelik dat Celliers, waar hij in sij voorbcrig
tot die /\'7<;£fr-l>undel (1908) als stelreël aangeneem het „0111 nie
te veel van Hollands af te wijk nie," en feitelik verskoning gevra
het vir die gebruik van sekere Afrikaanse vorme, hier in sij
voorwoord tot die herdruk van Martjic opmerk: „Ter wille van
maat en ritme, en alleen om die rede, het sommige woordc
onafrikaan.se vorme gekrij, b.v. skaduw in plaas van skadetvee,
luwe in plaas van bo, ens. Om diesel fde rede is die dubbele
ontkenning hier en daar verwaarloos."

Dit is sckcr tekenend vir die gewijsigde verhoudinge,. wat sedert
1908 langsamerhand ontstaan het. Die ou ingeskoolmeesterde leer
het egter nog altijd \'n sekere bekoring vir Celliers blij behou, en
dat hij hom heeltemaal van die 1 Iollandse vorme sal kan losmaak,
is nie waarskijnlik nie. \'n Mens kan dit ook nouweliks verwag,
omdat dit op enigssins gevorderde leeftijd nie altijd maklik gaan
om \'n 011 gewoonte kwijt te raak nie. Eu binnen sekere perke hoef die
gebruik van sulke vorme ook geen afbreuk te doen aan sij poësie nie.

Dit blijk nogeens uit sij jongste bundel, Die Saaier en ander
nuwe gedigte (1918), waar ou skrijftaalvorine nog dikwels diens
moet doen. Hoewel sulke vorme als „boek der eeuwe", „werk
des Here", e.d. feitelik geijk is, kan \'11 skrijwer tog nader aan
die spraakgebruik kom met „boek van d\' eeuwe" en „werk van d\'
Here". Maar dis alweer \'11 kwessie van smaak, en Celliers hou
van afwisseling. Opmerkelik is dat hij hier weer konsekwent ik
naas hom gebruik (die laaste vorm ook waar sprake is van God),
maar ook ewe konsekwent mij en sij als besitt. vnw. Ook die
„witgedaste" gij kom nog \'n paar maal voor, en die bekende deftige
genitiefs s (Almag\'s woning, eeuwigheid\'s swijge, vijand\'s lood, ens.).

Die gebruik van die imperfektum is tot \'11 minimum beperk, en
waar dit voorkom is dit nie altijd \'11 digterlike noodwendigheid
nie. So b.v. in die volgende strofe:

„Want wie kan Almag\'s wet weerstaan,
of wil wat Almag\'s wil nie is?
Hij maakte lig en duisternis,
en het gesien dis wel gedaan."

Sonder die minste beswaar vir ritme of rijm kon die derde
versreël gelui het: „Hij \'t lig gemaak en duisternis", temeer waar
die „Afrikaanse imperfektum" onniiddcllik op die Nederlandse
volg. Of sou „de grotere lenigheid en spankracht van zijn
gedachten" dit so vereis het? Hoe ook al, vir die Afrikaanse
taalgevoel bots die twee essensicel verskillende vorme beslis teen
mekaar in. Ook kan hier nie sprake wees van verskillende tijc
van die werkw. nie, omdat die sin in albci gevalle die imperfektum
vereis. Dit blijk uit die teks wat die digter hier voor die gccs
gesweef het: „En God zag het licht, dat het goed was; en God
maakte scheiding tussen het licht en (tussen) de duisternis" (Gen
i : 4). Die taalgebruik hier lewcr meteen \'11 verder bewijs van
wat vroeër reeds opgemerk is, dat die tradiesic veral daar baje
sterk is, waar \'11 godsdienstige toon heers.

Celuers verklaar in die voorbcrig van sij jongste bundel:
„Die leser sal opmerk dat mijn keus tussen geoorloofde woord-
vorme (ik, ek, mij, mijn, sij, sijn, ens.) in hierdie bock misskien
in sommige opsigte verskil met mij vroeëre werk. Om die
waarheid te sê: ik laat mij hierin lei deur die luim van die

oomblik of die geaardheid van die stuk of gedig wat ik skrijwe,
en wil mij hierin graag vrij voel. Vir mij is die keus iets van
heelfemaal ondergeskikte belang; en dit grief mij 0111 te sien dat
daar mense is wat hierin so gevoelig is dat hulle die waarde
van \'n gedig of geskrif afmeet naar die mate waarin die skrijwer
se keus van vorme al dan nie met hul eie ooreenkom. Laat bij
skrijwer sowel als leser die gces van \'n geskrif tog in die eerste
plaas in aanmerking kom. Dis verkeerd om \'11 jonge uitgroeiende
taal te streng te wil skoolmeester,— hij saldit ook maar sleg verdra."

Volkome waar. Bij sulke ondergeskikte vorme wat ten slotte
niks aan die idioom afdoen nie, sou dit dwaas wees om die ou
harnas sonïmer van die staanspoor af deur \'n nuwe te gaan
vervang. Daarom het die Akademie scker verstandig gedaan om
in sulke gevalle voorlopig nog speelruimte te laat. Maar nou
is dit juis die afgedankte skrijftradiesie wat in baje gevalle nog
probeer 0111 ons „jong uitgroeiende taal te wil skoolmeester".
En dit sal hij seker hoe langer hoe minder verdra.

Ook die ander skrijwers het merkwaardige vorderinge gemaak
die laaste jare. Preller handhaaf in sij latere werke sij kern-
agtig-tckenende stijl, maar sij taal is veel suiwerder Afrikaans
in vorm en toon. Die 8^e druk van Piet Retief het weer grotendeels
die Nederlandse „jas" deur die Afrikaanse „baatjie" vervang,
en sien daar daarom nie minder „gekleed" uit nie, inteendeel. Selfs
die later versmade hom is weer in ere herstel, soos blijk uil
Jack Hindon (1916) en Dagboek van Louis Trigardt (1917).
Prei.ler se skrijfvorm het in sommige opsigtc dus feitelik \'n hele
sirkclloop afgclë van Afrikaans via Hollands terug naar Afrikaans.

Hoewel de Waal nog nie die onsmakelike lijk kwijtgeraak het -
nie („sou jij dit lijk", ens.), waarvoor daar tog \'11 ruime keus
bestaan tussen: sou jij daarvan hou, dit goedvind, goedkeur; sou
dit jou beval, aanstaan, in jouw smaak val, ens.; en dit soms
nog ■ op sij sentnvies krij als hij in die koert \'n kijkie gec in
plaas van neem, lê daar tog \'n groot¹ afstand tussen Johannes|
van IVijk (1904) en Die tweede Gricta (1914).

So ook tussen Karroobïommetjics j( 1909) en Klokgrassies (1914) *
van Malherde. Maar veral Vergeet Nie (1913) lewer die bewijs
dat Malherde die 011 skrijftradiesie heeltemaal afgeskud het.

En als \'n mens die taal van Die Brandzuag uit die laaste jare
vergelijk met die van die eerste jaargange, dan blijk nogeens op
oortuigende wijse dat ons Afrikaanse skrijwers begin koers krij met
hulle taal. Net so in Die Huisgenoot en ander tijdskrifte. Ons
besit vandag reeds \'n hele klompie voortrefïfelike skrijwers en
skrijfsters, waaronder verskeie jongere kragte in die laaste tijd
op die voorgrond begin tree. En als \'n mens bedenk dat nog
geen één van hulle die voorreg gehad bet om op skool reeds
hulle moedertaal te leer praat en skrijf nie, dat almaal maar
stroomop moes leer swem het, dan is die vorderinge op sigself
merkwaardig genoeg om nie te streng te oordeel nie oor die
gebreke wat hulle taal hier en daar nog aankleef. Dat die een
meer voorliefde het vir uitheemse woorde als die ander, is \'11
kwessie van smaak en opvoeding en dit hoef nog nie afbreuk te doen
aan die algemene karakter van Afrikaans nie, mits sodanige gebruik
voldoende gemotiveer is en nie indruis teen die Afrikaanse taalcie nie.

Daar is dus in die laaste jare bij die meeste Afrikaanse
skrijwers, waarvan alleen die vernaamste hier kon bespreek
word, \'11 bewuste neiging waar te neem om die beskaafde volks-
taal sovcel moontlik te benader. Waar hulle moet kies, gec hulle
die voorkeur aan die lewcnde woord. Nie dat die skrijwers hulle
angsvallig hoed vir Nederlands als sodanig nie, inteendeel. Maar
waar hulle dit nodig vind om uit die Dietse taalskat te put,
word dit gedaan met behoud van die Afrikaanse vorm en taalcie.
Dit is ongetwijfeld die juiste standpunt. Want enersijds sou \'11
opsluite in \'n benepe Afrikaanse partikularismc getuig van \'n
verkeerde insig en noodwendig lei tot taalarmoede, terwijl an-
dersijds die onnodige gebruik van onafrikaansc vormc tot gevolg
sou hê \'n kunsmatige „papiertaai", wat geen beeld sou wees
van die lewcnde taal nie en alleen maar \'11 ongewenste kloof
sou skep tussen spraak en skriftuur, wat altijd \'n ramp is vir
die gesonde bloei van \'11 volkseie literatuur.

„Deze inensch spreekt gelijk een bock—is ecu kranke lofrede.
Dit boek spreekt gelijk een nicnscli — zoo moet het zijn." \')

„Door <le vallei van de schaduwen des doods/\' — so het die
pad gegaan, waarlangs die Afrikancrnasie van skijnbare onder-
gang gekom het tot nttwe levve; waarlangs die Afrikanerpoësie
ge rijp het „van dilettantisme tot kunst." •

Vóór die oorlog het Kaapland en Natal, Vrijstaat en Transvaal
wel ieder \'n afsonderlike bestaan gehad, maar daarna eers kon
Celltbrs van \'n herbore en gelouterde, van \'n gemeenskaplike
Afrikanerdom sing:

Daar klink \'n lied,
daar bruis \'n roep
van Kaap tot ower Vaal,
van Oos tot Wes, van strand tot strand:
_rons gee mekaar die broederhand,
ons smeed \'n sterke cenheidsband
van Afrikaanse stnal!"

Vóór die oorlog was die Afrikaanse letterkunde als middel tot
\'n doel hoofsakelik ondergeskik aan die taalstrijd. Daarna was
die verhouding spoedig net andersom. Waar die AifnoZ-digters,
met \'n enkele uitsondering hier en daar, gedig en gerijm liet net
maar vir die aardigheid, of 0111 aan te toon dat Afrikaans ook
„skrijfbaar" was, daar bespeur \'n mens dadelik heeltemaal ander
motiewe bij die digters van daarna. I lier is dit nie meer tijdverdrijf\' )

\') Met alle waardering vir wat die /Ni/riofbcwjcging owerigen» tot »tand gehrciig liet.

nie, maar diepe erns. \'11 Mens voel dat hierdie digters sing
omdat hulle moet, omdat daarbinne iets woel wat uiting soek en
oök uiting vind in woord, klank en beeld, soos vóór die tijd
onbekend was.

Die ou tradiesie het op kommando nog voortgeleef, soos blijk
uit die Oorlogs- en andere gedichten van Oud-President.
F. W. Reitz. Daarin vind \'11 mens in Afrikaans naas Engels,
in „Hoog-Hollands" naas „Hoog-Afrikaans" al die wisselende
stemminge van die avontuurlike kommandolewe. Die skrijwer gee
self die volgende juiste karakteristiek van sij gedigte:

Nou zoo\'s dit ook met mij gestel,
Een liedje zing, dat wou ik wel;
Maar hoe ik ook mij mond mag rek,
Te zing is boö mij vuurmaak plek.
Dus zal ik maar, om klaar te raak,
Nou net \'11 korte rijmpie maak.^s)

Maar al kan die skrijwer nie „sing" nie, baje van sij „korte
rijmpies" is voortrefïelik in hulle soort. Als hij op sij stukke
raak dan deel hij links en regs kopskote uit, so tussen die
oorlogshumor deur. Daar is b.v. die honende spot op die bekende
„Lady Roberts" ^s):

Lord koiiERTS is al huis toe,
Die Veldheer het getrap,
Maar d\'ou vrouw het hij hier laat blij,
Sij hou van „Mieliepap."

Van ons arme families
Brant hij di huise af,
Di mans kan hij nie win nie,
Dus moet hij vrouwens straf.

Is nie Roberts van „Kanhier
En dat Tommy hier moet blijwe
Is nie enkel voor plesier.²)

Nog bijtender" is die hekeling van Lord Kitchener se bekende
, ,,Papieren Boni":

Ik, Lord Kitchener van Karthoem
(Om andere titels nie te noem)
Krachtens machtiging gegeve

Door mij Koning „Etjvart Zere"
Maak bekend en prókJameer
D\'is nou voor di laaste keer!

Dit smeek ik in Vredesnaam,
Laat mij nou maar voor die grap
Net maar op jul nekke trap.

Dan krij Ciiamiikrlain zij zin,
En miskien stuur Hij zij schoen,
Dat jul toch daaraan kan zoen!

Dan \'s die duizend-jarig rijk,
I)an is Hoer en Brit gelijk
Dan \'s die IJritse Leo tam,
En slik die Afrikaanse lam.

\') Een woord»peling np die tietcl van .Lord Robert¹ van Kandahar".
\') BI», j.

Dieselfde vlijmende satire ook in De Vrouwenkampen (of
zoogenaamde „Refugee Camps") :

God zal den dwing\'land zelf verslaan,
Vertrouw op Ilem — en blij vat staan !^l)

Dieselfdc tekenende „bittercinder"-moed van hierdie laaste
strofes kom ook tot uiting in verse als die volgende:

\'k Moet somtijds verdriet aan die ellenboog klou
Maar \'n mens die moet sukkel, dus sal ik maar hou.
Mij vrolik humeur is \'n kostbare skat,
En*mij Vrijheid is iets wat gen mens aan mag vat.⁵)

Ja! dierbaar ou Moeder Zuid-Afrika,
D\'is die zwaarste ramp wat jij moet dra
Dat jou eie kinders tegen jou draai,
En burger zijn medeburger verraai.

Maar hou moed! — in Vrijstaat en ook in Transvaal
Is daar duizende nog, die nimmer aan Baal
Die knieë zal buig, maar wat dit ook kos
Getrouw zal staan, totdat God ons verlos.

Hierdie laaste twee strofes vorm die slot van \'n gedig, waarin
die teenvoeter van die „bittereinder" — Die Handsoppcr —
ongenadig toegetakel word, en waarvan die aanhef lui :

D\'is \'n Uitlantse woord, en \'n Uitlantse daad,
En die ware beteek\'nis is eind\'lik verraad,
Al wat daarop rijm is net maar „opstopper"
En dis wat hij verdien, die gemene ,handsoppcr."

I)e mielie plant
Is door Gods hand
Aan ons Transvaal gegewe,
Dat mens en dier
Nog altijd hier
Kan etc en kan lewe.

Ons arme land
Is zwart verbrand
Door roekeloos gebroedsel,
Maar de mieliekop
Raak nog nie op,
Hij skenk ons drank en voedsel.

Cïode zij dank
Nie die soort drank
Wat door ou Marks gestook is,
Maar mielie-nat
Die drink ons wat
In d\' koffie pot gekook is, ens.

Daar is die weemoedige klaagsang (soos meer ander verse
ernstige aard in Hollands gestel) op die dood van Danic Thcron;
oorwinningsliedere op Colcnso, Maarsfontein, Spiocnkop, en eindelik
als teenhanger daarvan, tot slot van die oorlogsgedigte, die innig-
droewe

E11 hiermee lcwcr die patriotiese oorlogsdigter tewens die
bewijs dat hij bij wijle ook iets méér kon als „net \'11 korte
rijmpie maak." Want in hierdic verse snik daar iets van die
stille smart wat die „bittereinders" moes gevoel het, toe hulle
na „zoveel strijds gestreden en zoveel leeds geleden" daar bij
Vereniging gestaan het rondom die graf van die „Vierkleur",
simbool van hulle verlore vrijheid. Dis dieselfde smartgevoel
wat sovecl heftiger opgevlam en met soveel meer hartstogtelik-
opstandigc bitterheid deur Lkipoldt se siel gesnij het in Vredeaand.

Dis opmerkclik dat Joubkrt Reitz op kommando ook nog die
Patriot-toon aanslaan.²) Maar iets later, als hij op Bermuda gevange
sit, dan klink daar \'n ander toon wat, merkwaardig genoeg, aan-
vankelik uiting vind in Engels. Dit is gedateer: Bermuda, üct.
1901, en .héét:

When the searchlight from the gunboat
Throws its rays upon my tent,
Then I think of home and Comrades
And the happy days I spent
In the country where I come from
And where all I love are yet,
Then I think of things and places
, And of scenes I\'ll ne\'er forget.

Dit son belangwekkend wees om ie weet presies uit watter
tijd die volgende Afrikaanse bewerking daarvan dagteken:

Dit was \'n nuwc geluid, soos in Afrikaans tot dusver nog nie
gehoor was nie, \'n belofte vir die tockoms. En weldra het meer
stemme hier cn daar dieselfdc geluid Iaat hoor, meestal „skugtcr-

skamerig" onder een of ander skuilnaam, alsof dit \'n sonde was
om in die moedertaal uiting te gee aan \'n eie, ontwakende
geesteslewe.

Veral die enkele verse van EugÈne Marais, in 1905 onder
die weinig passende skuilnaam „Klaas Vakie" (wat meer reg
kon gelui het „Dagbreek") in Land cn Volk verskijn, het die
bewijs gelewer dat daar \'n nuwe periode in die ontwikkelings-
geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde aanstaande was. Wat
bij hierdie digter al dadelik tref, is die verskeidenheid van kleur
en toon in sij eerste gedigte. In IVintcrnag gee hij in enkele
fijne trekke \'11 sobere maar gevoelde cn gesiene ets van \'11 stukkie
Afrikaanse winternatuur. Dis geen beskrijwing nie, dis die
winternag self, wat daar „in ster-lig en skade" skimagtig opglans
uit sij woordbeelding, met iets fantasties in „die grassaad aan \'t
roere, soos wenkende hande." Dis waarskijnlik nie \'11 gewaagde
gissing nie, dat Marais hierdie impressie van kommando af
saamgcbreng het. Want mense wat in die winter op die Hoëveld
snags op brartdwag moes gestaan het, sal hulle eie gewaarwordinge
uit die tijd hier terugvind. In Hoe Lang? klink daar iets van
die neerslagtigc stemming van na die oorlog, wat cgtcr nog nie
wanhoop aan die tockoms nie:

Vanwaar die lafaards wat daar meen
en ongestraf, met dom gebaar,
durf sê dat dlles ijdcl was voorheen ?

Mftrc pluk ons blomme — móre
as die reen en mis eers o\'er is,
as die modder opgedroog is,
as die son ons toelag — mórc!

Die reen en mis en wolke,
wat ons son gekeer het gister,
keer hom maar vendaag nog.
Maar ons wag ver more!

In Klaas Vakie -) deurleef die leser mét die digter nogeens
die bekende „krakie-in-jou-nek" toestand, waarin jij als kind so
dikwels verkeer het, hier voortreffelik met kinderlik-digterlike
oog gesien.

Winternag was vir Preeler, wat toe net besig was om sij
„Afrikaanse" veldtog op touw te set, \'n ewe onverwagte als
welkome bondgenoot. Waarom liij dit dadelik als \'n „mooi brokkie"
in die Volkstem (5 Julie 1905), sowel als in sij „Gedachten"-
pleidooi gebruik het 0111 teenstanders metterdaad te oortuig dat
Afrikaans gladnie „geheel en al onvatbaar was voor uitdrukking
van subtiele gevoelens" nie, en dat dit bog was 0111 nog langer
„te praat van eentonigheid en sulke gocters."

Als geestelikc beskermhecr van die ontluikende nasionale vers-
kuns, het Preller enkele van die eerstelinge van „onbekende
digters" \'11 blijwende ]>lckkic besorg in sij inleiding tot Celliers
se PYait/e-bundel. En dis seker te betreure dat daar nie méér
van hierdie voorbodes uit die jare kort na die oorlog van die
dagblad-vergctelheid gered is nie, omdat hulle van groot waarde
•s veral vir die toekomstige skrijwer van \'n Afrikaanse literatuur-
geskiedenis. Nog \'11 voorbeeld daarvan is die volgende sangerige
natuurindruk van J. Krige, wat seker nie verdien 0111 verlore
te gaan nie:

Sag roer die wind o\'er die heuwel en vlei,
Blare en grassaad, — die dag gaat voorbij.
Stil sak die son in die westclik oord,
Skemerig donker in blomtuin en boord.

Maanlig en sterlig so skoon en so sag,
Lieflike awend en licflike nag.
Dromerige heelde vlieg heen en vlieg weer,
Sangrijke liedre met woorde so teer.

\') De Volkstem, 30 Aug. 1905. Onderteken deur „Stoffie", waarskijnlik alias „Klaas
Vakie". •

Sag klink die lied van die suisende stroom :
„Soet sij uw nagrus en soet sij uw droom."
Berge en klipkop en blomrijke dal,
Afrika, u min ons ver bowe al!

Naas sulke oorspronkelike gedigte bestaan daar ook enkele
bewerkinge uit hierdie tijd, wat vir die literatuurgeskiedenis nie
sonder belang is nie. Daar is b.v. \'n bewerking van „Zij zullen
het niet hebben, ons oude Nederland!" van da Costa deur
„Blikoor," waarvan die eerste strofe lui:

Preller het dit selfs aangedurf om Siiakespeare te verafrikaans,
ook al weer onder \'11 skuilnaam, „Vastrap," wat in elk geval
veel tekender was als die van Marais. En dis seker nie toevallig
nie dat hij onder hierdie skuilnaam en onder die toenmalige
omstandighede juis die bekende Hamlet-alleenspraak: „To be,
or not\' to be?" gekies het. Ter vergelijking liet Preller sij
bewerking afgedruk naas die oorspronkelike teks en ten Kate
se vertaling daarvan,²) en dit moet erken word dat hij gladnie
\'11 slegte figuur slaan naas die geroetineerde Nederlandse digter-
vertaler nie.

Ondertussen was die sublieme sang van die Afrikaanse veld,
nadat dit 10 jaar lang in Celliers se siel gesluimer had, eindelik
tot uiting gekom in Die Vlakte. Maar nog \'11 jaar lang het dit
in onverdiende vergetelheid onder sij papiere begrawe gelê, tot
in 1906. Self vertel hij van die ontstaan daarvan:

1 ⁵) Uit De Vriend oorgencem in De Volkstem, 26 Aug. 1905. Later op \'n pakkende
melodie getoonset deur C. van ber Linden.

2 ) Volkstem, 5 Sept. 1906. Een fragment daarvan is deur Rompel aangchaal in
Die Brandwag, 15 Febr. 1911.

„In 1S95 — kij geleentheid van die opening van die Delagoa-
spoorweg — het ik met \'n klompie maters naar Delagoabaai gegaan.
Op die reis het, één agtermiddag, die vlakte \'n besondere indruk
op mij gemaak. Die wese en siel daarvan het nog nooit so op mij
gewerk nie als daardie dag. Dit was nabij ondergaande son. Van
die tijd af het dit bij mij geblij als iets pragtigs en verhewens
waarvan ik altijd deur geniet het, waaraan ik uitdrukking wou gee
maar nie kon nie. \'Toen ik nou, in Pallens (sur Montreux), Shelley
weer vir die soveelste maal lees, tref dit mij ineens soos \'n aange-
name verrassing dat die vorm van die onvergelijkelik skone gedig
^ „The Cloud" net die vorm was wat ik kon gebruik om uitdrukking
te gee, bevrediging te gee, aan die drang wat mij alsware vervólg
liet, geen rus gelaat het nie, — die stem van die vlakte van 10 jaar
van tevore. Ik kon toen nie anders nie, ik moes skrijwe, ik was vol
i daarvan. Wandelende in die strate van Montreux het ik bajemaal
hier of daar blij stilstaan, die papier teen \'n muur gedruk en iets
Opgeskrijwe, tot die ding klaar was. Maar, toen was hij nie naar
mij sin nie, so vér benede wat ik gevoel het en wou uitdruk. En
so het dit onder mijn papiere blij lê, tot mijn vrouw mij eendag
beweeg het 0111 dit aan mijn broer voor te lees. Sijn oordeel was
so gunstig, het daarin so ooreengekom met die oordeel van mijn
vrouw, dat ik dit toen naar die Volkstem gestuur het (1906). Hol-
landse blaaie het dit toen geheel of gedeeltelik oorgeneem uit die
Volkstem. En Van Nouhuys het mij gevra 0111 dit in Groot-Nederland
te publiseer (Jan. 1907). Toen ik omtrent die tijd in Holland kon\\,
vra hij mij of ik Fkrk gelees het, en die idee van die gedig van
hom gekrij het. Naar waarheid het ik hom toen geantwoord dat ik
I/ Pkrk nog nie krn nie;\') en vir die eerste keer het hij mij toen,
die middag, die pragtige Iris voorgelees. Dit het mij baje getref." ²)

Met die verskijning van Die I\'lakte in 1906 en die daarop-
volgende eerste bundels van Celliers en Tonus in 1908,^;1)
was die nuwe periode, die kunsperiode in die Afrikaanse poësie
definitief ingelui.

^s) Persoonlike mededeling van die digter uit l\'retoria, 20 Maart 1918.
^s) Die J\'/aJtfc-bundel was reeds in 1907 klaar, maar daar was geen uitgewer voor te
vinde nie. Die manuskrip het sclfs \'n vergeefse reis naar Holland gedaan. Eindelik liet
die Volkstem \'n uitgawe daarvan gewaag in 1908, en reeds die jaar daarop was\'tl herdruk
nodig, terwijl \'n vierde en vermeerderde druk in 1917 verikijn het.

Jan Celliers is gebore in Wellington in 1865. *) Van vaders-
kant is hij \'n afstammeling van JosuÉ Sellier en Elisabeth
Couvret, Franse Hugenote wat uit Orleans gevlug en, na \'n
verblijf van enige jare in Holland, in 1700 naar die Kaap verhuis
het. Sij grootvader van moederskant was Isaac Bisseux, wat als
sendeling van die Parijse Sendinggenootskap in 1829 naar Suid-
Afrika gekom het.

Op nog jeugdige leeftijd is Celliers met sij ouers uit Wamakers-
vlei (Wellington) naar Kaapstad verhuis, waar sij vader werksaam
was als sub-redakteur van Het Volksblad. Daar het hij sij eerste
onderrig ontvang op \'11 Engelse kinderskool, en later op \'n Skotse
kerkskool vir blank en gekleurd deurmekaar. In 1874 is die
famielie per ossewa naar Pretoria, waar die vorige jaar die
bekende Transvaalse blad De Volkstem deur sij vader opgerig was.

Die maandelange tog oor die onbegrensde Afrikaanse vlaktes,
deur riviere en oor berge, het ongetwijfeld \'11 blij wende indruk
nagelaat op die kindergemoed van die toekomstige digter, want
tot vandag nog besit Celliers \'11 hartstogtelike liefde vir die
vrije natuur, soos ook uit menige bladsij van sij poësie blijk.
, Van 1879 tot \'82 was Celliers weer in die Boland, waar hij
in\' Wellington en Stellenbosch skool gegaan het. Daarna onder
ou meester Louis van Pretoria. In 1887 het hij naar Holland
vertrek om in Delft en Leiden te studeer, en drie jaar later met
die landmetersgraad huistoe gegaan. Maar die werk het hom nie
beval nie, sodat hij \'11 paar jaar later staatsbibliothekaris geword y
het, wat hij geblij is tot aan die oorlog toe:

Dis merkwaardig dat Celliers, so totaal in strijd met sij eie
aanleg, wiskunde als studievak gekies het. Hij het altijd \'n voor-
liefde gehad vir taalstudie, terwijl wiskunde hom van jongs af
\'11 afkeer ingeboesem hef. Soos hij self sê: „Ik krij nou nog \'n
soort van rilling van afkeer als ik net \'11 koper instrument sien,
wat misskien daaraan toe te skrijwe is dat ik mij bepaald gemartel
het, amper tot malwordens toe, 0111 tóg te oorwin." Dit was \'11

dure prijs vir iemand .wat bestem was vir die letterkunde. Maar
agteraf is hij tog dankbaar vir die „geestesdiscipline" wat hij
daardeur opgedaan het, omdat hij dit als onmisbaar beskouw
ook bij letterkundige werk.

Met die uitbreek van die oorlog het Celliers die pen verwissel
met die mouser, nadat hij nog \'n Hollandse gedig in die Ekspres
geplaas het om sij medeburgers te staal vir die komende strijd.
Dwarsdeur het hij geveg tot die bittere end toe, en één keer
selfs als vrouw verkleed deur die vijandelike linies uit Pretoria
ontsnap. Wat hij in sij „oorlogs-cyklus" neergelê het, is dus
deurleefde ervaring. „Hij het die smart van sijn volk beleef en
opgevang — die sterwenssug van die vrouweus en kinders van sijn
volk. Uit sijn gedigte hoor ons die hartstog vir die vrijheid;
die weeklag om hulle, wat nie meer is nie; die geloof in loutering
en versoening, wat blommc sien groei op die graftes van die
kinders, wat hulle tere lewens vir die land gegee het."

Deur die sorg en beleid van sij vrouw, was hij in staat om na
die oorlog met sij gesin naar Europa te gaan, waar hij hom \'n
aantal jare ongestoord aan letterkundige studie kon wij. „Ik sou
seker nooit tot skrijwe gekom het nie" — vertel hij — „als ik
nie die paar jaar in Switserland vrij was van alle sleurwerk, en
hccltemaal tot mijsclwe kon inkeer. Die paar vrije jare in
Switserland, en veral ook die 9 maande in Holland daarna, was
van baje betekenis vir mij gecstelike en letterkundige vorming."

Die meeste gedigte in die Vlakte-bundel dagteken uit die
Switserse periode. Die Osseiva, vertel hij verder, „het ik in I lolland
geskrijwe, en wel nadat ik vir die eerste keer kennis gemaak
het met Gezelle. Die Twee Horsen het mij dadclik ingepak. Ik
het \'n meester daarin herken, en dit was vir mij een van die
mooiste dinge van die soort wat ik ooit gesien had." Uit die
tijd dagteken ook die samestelling van „Ons Leesboek voor oud
en jong" (1905), waaruit Celliers se rijke belesenheid blijk.
Op kommando het dit hom dikwels getref, sê hij in sij „woord
vooraf," hoe groot die dors naar kennis was bij sij minder
bevoorregte landgenote, wat hom laat besluit het om bij die
eerste geleentheid „een nuttig en aangenaam leesboek" saam te

stel met die oog op die volksopvoeding veral van biiitemense.
Dat hij die voorneme reeds so spoedig ten uitvoer kon breng,
was te danke aan die medewerking van die A. N. V. en die
N. Z. A. V. in Holland.

In 1907 is Celliers weer in die vaderland-terug, waar hij
dadelik \'n leidende aandeel geneem het in die Afrikaanse taal-
beweging en o.m. meegewerk het tot die oprigting van Die
Brandzvag en die stigting Van die S. A. Akademie. Ongelukkig
moes hij weldra weer sij tijd en kragte verspil aan „sleurwerk"
in regeringsdiens, wat hom o.a. die volgende versugting in die
pen gegee het:

Ik wil die pen in die hemelblouw,
in die geur van blomme doop,
in awend-gloed,
in helde-bloed,
in son en more-douw.
Maar \'n kwelgees ruk mij die pen weer af,
en doop dit diep in swijne-draf
en grijns : „dê, skrijwe nou !" !)

In 1919 sal daar egter verandering in kom. Beseffende dat
manne als Celliers te skaars is in ons land om hulle lewe in
regeringskantore te moet verslijt, het die beheerders van die
Jan Marais-fonds in oorleg met die Universiteitsraad Celliers \'n
buitengewone professoraat aangebied aan die Stellenbosse univer-
siteit, wat hom in staat sal stel om verder uitsluitend werksaam
te wees in belang van die opbouw van ons Afrikaanse letterkunde.

„Jan Celliers is \'11 man met \'n hart .van goud, vol eenvoud
en goedheid," en goedheid en eenvoud, \'11 siener wat in die moeilik-

liede van die lewe die tijdelike op sij weet te skuif als sijnde
bijsaak en die oog te rig op die eeuwige wat ons omring. Ons
het hom gesien, sittende onder die laning bome wat hij self
geplant het, saands, wanneer die geluide van al kante op hom
aandring; ons het hom gevind onder sij vijeboom, in die sonneskijn
van die wintermóre, in gedagte verdiep, of besig om te lees.
Ons ken hom in sij famieliekring, vol hartelikheid, vol grappies
en \'n vrolik klinkende lag. En dikwels het ons bij ons self
gedenk: Jan Celliers is die gelukkigste man in ons land!
Nietteenstaande al die moelikhede, wat die lewe dikwels ook vir
hom oplewer."

Van Celliers het reeds verskijn: Ons ^Leesboek (1905); Die
Vlakte en ander gedigte (190S, 4de dr. 1917); Die Revier (1909);
Liefde en Plig, \'11 toneelstuk (1909); Unie-Kantatc (1910\');
Martjic (1911,. 2de dr. 1916); Die Saaier en ander nuwc gedigte
(1918). Verder is hij een van die vrugbaarstc skrijwers in Die
Brandwag.

Celliers se eerste Afrikaanse gedig dateer uit 1894. Dis \'n
berijmde herinnering aan \'11 vrolike picknick, waarvan Melt P»rink
die skrijwer kon gewees het. Hoe ver ons hier nog verwijder is van
die Vlakte-digter, kan uit die volgende paar koeplette blijk:

Dis vroeg in die möre, die sou \'s nog nie op.
Ik skrik wakker, en kijk naar die klok bo mijn kop:
dis vier, so waar! en half vijf moet ons trek,
want anders dan kom ons te laat op die plek.

Alla mattie! ik gee net één spring uit die kooi,
hardloop naar die venster — die weer is net mooi!
„Jannewarie, April, is die osse al daar ?
Kleinbooi, sal jij gouw-maak! Maar hoor, jul is baar!"

Een-twee-drie is die mandjies en trommels gepak —
sasaties en koek en soet-wijn en tabak.
Dis klaar om te trek, maar die vrouws is weer laat:
hier staan hul te draai en daar staan hul te praat.

Om ses uur is eindlik die span bijmekaar,
gepak soos serdiens in \'n blik sit hul daar;
of soos die Engelsman ook sê „close by",
maar gin-een het gekla nie hij sit te nouw, raai !

Later het hij gedigte in Hollands begin skrijwe, waarvan daar
enkele voorkom in Ons Leesboek en die Vlakte-bundel. Daarin
staan hij meestal nie ver van de Genestet af nie. Dat Celliers
tijdens sij verblijf in Holland (1887—90) niks van die Nieuwe
Gufo-beweging gemerk het nie, is daaraan te wijte dat die beweging
in Holland self maar eers na 1890 in ruimer kringe belangstelling
begin wek het. Buitendien het sij studie heeltemaal in \'11 ander
rigting gdê, sodat hij eers na 1905 kennis gemaak het met die
literatuur van \'80. Daarom bepaal sij keuse in Ons Leesboek sig,
wat Hollandse poësie betref, nog tot \'n vroeër tijdperk en wel
uitsluitend tot de Genestet, Staring en van Zeggelen. Dit kan
wees dat hij veral rekening gehou het met die aanleg van die
leserskring wat hij wou bereik, maar dis seker nie toevallig dat
juis hierdie digters hom destijds die meeste aangetrek het nie.
Want dieselfde ejenskappe wat hulle poësie kenmerk, tref ons
later telkens ook bij Celliers aan: innige vroomheid en huiselik-
heid, maar daarnaas ook \'11 uitgesproke sin vir die geestige, die
humoristiese kant van die lewe.

In Ons Leesboek kom ook een van die weinige gedigte voor,
wat op kommando reeds geskrijwe is: Ou oom Willem aan sij
verslete oit baatjie, waarin herinneringe aan \'n gelukkige verlede,
aan die leed van die oorlog hom voor die geestesoog verbijgaan.
Maar waaruit ook die onwrikbare geloof in \'n betere toekoms
spreek:

en op-gelap en naar,
ons twee gaan same weer naar huis,
als mij die Here spaar..

Vir ou-nooi en die kindertjies
sal ons twee ver moet rij;
die Ilere weet of hul nog leef,
of ons weer <5<5n sal krij.

— of ons nou lag of lij —
ou maat, en ons blij altijd saam
totdat die dood ons skei.

In 1905 begin eers Celliers se eigenlike loopbaan als digter. -
Na die bijna driejarige worsteling met al sij smart en ellende het
hij in die stille eensaamheid van die Switserse berge tot homself
kon inkeer. En terwijl hij daar in stille weemoed gepeins en getreur
het oor „tije wat was" en „siele wat rus", het die digterstem in
hom langsamerhand wakker geword en het hij homself bewus
geword van sij roeping om ook te getuig „van trane gedroog" en
„van tijc wat kom":

Van tije wat kom
hoor ik fluist\'rend vertel,
gedagtes wat breek en gedagtes wat bouw,
en die voëltjies blij stil om te hoor wat daar brouw
en die windjie gaat lê, als met huiwering stom
vir tijc wat kom ! \')

Pallens, nessie in die wijngaard-berge,
onder dorpies, dwerg van dwerge,
rus en troos, na swaar verdriet,
mog ons in jouw skoot geniet.
Pallens, maar jij \'t meer gedaan
dan die droë van \'n traan —
na verlore strijd en strewe
meer dan balsem ons gegewe
op die wonde diep geslaan:
lcwens salf vir nuwe lewe,
bene om weer op te staan! *)

In Dichters uit Zuid-Afrika (1917) het ek ons opkomende Afri-
kaanse verskuns ingclci met Die Vlakte en daarop laat volg Die
Osscwa en Trouw. En nie sonder opset nie. Want die opmerksame
lescr sal in genoemde volgorde meteen die korte ontwikkclings-

gang van die Afrikaanse poësie sedert 1905 geteken sien. Eers
spore van buitelandse invloed, Engelse in die eerste en Vlaamse
in die tweede gedig. Maar daarna in Trouw die pragtig-forse self-
bewustheid van die Afrikaner, wat sij eie man wil staan en ook
kan staan. Die ontwikkeling van die poësie loop evenwijdig met
die van die taal, soos in die vorige hoofstuk geskets.

Oor die wording en die literair-historiese betekenis van Die
Vlakte is reeds gehandel. Wat die gedig self betref, kan opgemerk
word dat dit nie orals op dieselfde hoogte staan nie, en ons het
reeds gesien dat Celliers self nie heeltemaal daarmee tevrede
was nie. Alaar dit bevat enkele strofes wat in luille soort \'n plek
verdien onder die beste voortbrengsele van die Dietse letterkunde.
Waar elders is b.v. — behalwe misskien in De Oogst van Streu-
vels — die alles versengende hitte van die middagson aanskouwe-
liker geteken als in die derde strofe? In die „lage lande bij die

vol killen dauw en damp" (die woorde is van de Gén est et !) is
so iets trouwens nie denkbaar nie.

Maar dis veral in die vierde strofe waar m. i. die klimaks van
die gedig bereik word, ook omdat die inhoud daarvan so tiepies
Afrikaans is. Wie ooit \'11 Afrikaanse donderstorm in al sij huiwe-
ringwekkende skoonheid aanskouw het, sal die snel wisselende
verskeidenheid daarvan hier, in klank en ritme uitgebeeld, terug-
vind. Dis weer geen beskrijwing nie, dis die donderstorm self
wat daar voor en oor ons verbij trek. Onwillekeurig sien \'11 mens
in die swoele atmosfeer van so\'n drukkende somerdag die eerste
wolkie stadig aansweef, „soos \'n vlokkie skuim uit die sfere se
ruim"; jij sien dit aangroei „tot \'11 stapelbouw van marmer wat
krul en leef", rustend als \'n „kolossaal monument op sij swart
fondament, waar die bliksem in brul en beef".

En dan verskijn daar eensklaps op die vlakte als dansende voor-
bodes van die naderende storm — die warrelwindjies, wat als uit
die stof opspring. In versnelde tempo wieg \'11 mens saam op die
lugtige, dartelende ritme van die stofwindjies, wat aanstonds "aan-
swel tot \'n stopnwind wat die gras laat jakker en golf, „soos
mane en sterde van jaëndc perde". En dan val die eerste groot
druppels, weer in langsamer, sterk-beklemtoonde tempo „met dóf-
sware plóf, soos koéëls in die stóf — tot \'t ruis alom so deur

die gebrom en gekraak van die donderweer". Dan is dit dat \'n
Boer se bart lekker krij, als bij so bij die venster, met bene oor
mekaar en pijp in die mond, sit en luister naar die musiek van
bierdie reën-geruis na \'n droogte. Nie omdat dit in sigself vir hom
so mooi is nie, maar omdat hij denk aan sij veld en vee en gesaaide.
Maar die genot is nie altijd onvermengd nie, want dikwels volg
daar op so\'n sware bui nog \'n vernielsugtige haelwolk „met klouwe
vooruit om te grijp en buit, — soos \'11 perdekommande wat dreun
oor die lande". Met sulke oorspronkelik-tekenende beelde en ver-
gelijkinge als die laaste, weet Celliers hier telkens die aanskouwe-
likheid van sij .woordbeelding te verhoog.

Die storm is verbij. Rustig skijn die aandsou weer oor die
geurende veld, en deur die volgende strofes sweef daar iets van
die kalme aandstemming 11a so\'11 donderbui, wanneer die water-
lopies gesels en lag en die verjongde natuur \'n danklied laat hoor.

Dis séker \'11 seldsame merkwaardigheid dat twee beginnende
digters, en albei aankondigers van \'11 nuwe tijdperk in die letter-
kunde van twee nouw verwante volke, deur Shellky geinspireer
geword is tot sulke soortgelijke — en tog geheel afsonderlik van
mekaar ontstane en in wese verskillende — uitinge als Iris en Die
Vlakte. Dis verder merkwaardig dat dieselfde Gids (\'11 woord wat
gewoonlik wegzvijser beteken!), wat aan „de hoogste en meest stra-
lende stijging van de ziel die Jacques Perk was" \'11 plek in sij
gewijde kolomme geweier het, dertig jaar later met siekelik-
bekrompe minagting sou gewaag van die „zoowaar moderne
pogingen in dat doofstommentaaltjc" van Jan Cei.liers.

Vir die tweede maal het De Gids dus die bewijs gelewer dat
hij, sedert Potgieter die roer Iaat vaar het. sij roeping nie meer
verstaan nie, en dat dit vir soekers naar nüwe paaie veiliger is
om van sij dienste geen gebruik te maak nie.

Als geheel staat Die Vlakte benede Die Osseiva. 11 ierdie gedig,
hoewel onder direkte invloed van Gezelle ontstaan, is daarom nie
minder als Twee Horsen en ook nie minder Afrikaans nie. Laat
\'n mens maar gerus die klankskildering\'en ritme, die alliterasies
en alles op rekening van Gezelle set. dan blij die wa en osse nóg
van Celliers en van die Afrikaanse transportpad. Of sic» \'11 mens
daar nie die breed-geskoftc en swaargehoornde span Afrikaner-

beeste in al hulle karakteristieke gedweeheid, hulle stoere forsheid,
in lewende lijwe in die volgende verse uitgebeeld nie?

geduldig, gedienstig, gedwee;
die jukke, al drukkend hul skowwe,
hul dra dit getroos en tevree.

gebuk in hul beurende krag,
hul swaai heen en weer in die stroppe
— en vér is die tog van die dag.

En sieii en hoor \'n mens in die volgende verse nie die ou Gram-
stadter van die togganger op die grootpad nie, kreunende en krui-
pende onder sij sware vrag teen die stowwerige opdraend uit?

kom stadig die wa agterna;
die dowwe rooi stowwe, al dampend,
tersij op die windjie gedra.

Die hele skildering wek die indruk van onmiddellik waargenome
en in woord- en klankbeelde vasgelegde werkelikheid. Nie minder
treffend als bij Gezêlle nie is die klankskildérende allitcrasies in
sulke versreëls als: stille al stimvend cn stampend kom stadig
die wa — \'n deur klanke veraanskouwelikte beeld; (jebuk in hul
beurende krag — kragtig-beeldende klanke, uitsingende die inspan-
ning van die stoere beeste; Ie vér op die velde verlaat — wat \'n
intense verlatenheid!

Als daar ooit „meevoelende bewondering-\' bij die wording van
\'n gedig in die spel was, dan het ons hier \'n sprekende voorbeeld
daarvan. En als bewuste navolging altijd tot sulke resultate lei,
dan is daar niks teen in te breug uie.

Daar is indertijd veel te doen gewees oor die navolging van
Celliers e. a. Albert Verwey het b.v. van Celliers en Totius
se poësie, in teenstelling met die van Leipoldt, gewaag als „niet
de onmiddellijke weergave van de dichterlijke inhoud van Zuid-
Afrika; zij was, in de taal van Zuid-Afrika, de beproeving van nu
deze dan gene uitheemse vorm. Het hier Gezelle, daar Shelley,
elders Perk gelijk te doen, werd niet als \'11 toevallig bereiken bij
machte van meevoelende bewondering, maar als een opzettelijke
en onmachtige poging, in de gedichten van deze en die dichters
waargenomen."

Met verwijsfng naar die daarop gevolgde polemiek tussen prof.
Kamp en Verwey, ¹) wil ek hier alleen opmerk dat hierdie „krasse
uitspraak" in sij geheel wonderlik misplaas is bij \'n digter wat
meer dan iemand anders, en seker veel meer dan Celliers en
Totius, uit Shelley en Keats- geput het,^s) soos met tal van
voorbeelde deur Edwaru Koster aangetoon is.²) „In welke heer-
lijke verzen" — sê Koster — „heeft hij in zijn" Perscphonc,
Dcmctcr en andere gedichten de schoonheden der groote Engcl-
schen in onze taal gezongen! Hij, die een ander mooi nazingt,
geeft mij meer genot dan hij, die ruw, smakeloos en baldadig
origineel is." E11 verder: „Dit („Maanden, die als maagden zijt,
ens." in Rouw om hel jaar) behoort weer tot het schoonste, dat

se Dirgc for tlic Ycar en Aulumn, a Dirge onmiskenbaar, soos
reeds die tictcls aandui.

Waaruit blijk dat oorcenkoms en selfs bewuste navolging op
sigself nog gcenssins afkeurenswaardig is nie. „Het behoeft onze
nationale trots niet tc krenken dat een jonge litteratuur zich ge-
woonlik ontwikkelt onder vreemde voogdij. Is dat in alle kunst
niet het geval ? De vraag is maar of de kunstenaar aan de opvoe-
dende invloed ontgroeit. Een zwak talent brengt het niet verder
dan geesteloze nabootsing; een krachtig talent komt langs de weg

1 \') „De Poëzie van Zuid-Afrika." De Beweging, Nov. 1913. Kursivering van mij.
\') „Afrikaans Pleidooi" en „Afrikaans Pleidooi beantwoord," De Beweging, Aug. 1914.

„Elk groot kunstenaar heeft geïmiteerd. Bij elk vindt men den
invloed van modellen, grootere of kleinere voorgangers wier vin-
dingen hem behulpzaam waren, wier schoon hem prikkelde tot

kunstkritiek is het nu, het schoon uitsluitend in het bizondere te
zoeken en niet goed te vinden dat bet eene werk op \'t andere lijkt,
door rechtstreekschen invloed of door overeenkomstige wording

dat elk kunstenaar navolgt of met navolging begint. Hij is ge-
voeliger voor schoon dan die om hem heen, en wordt dus dieper
door eenig schoon van anderen getroffen. Hij neemt daarvan
bewust of onbewust iets over, het zich eigen makend deel van
zichzelf, omdat hij het zoo diep- voelt.

Daar is het hart der kwestie en het criterium tusschen goede
en slechte navolging. Of hij het schoon van wat hij navolgt zóó
diep voelt dat het hem eigen, een deel van hemzelf geworden
is. Waar dit het geval is, blijft de kunstenaar origineel op,wie zijn
werk ook moge gelijken. Waar niet, daar ontstaat een holle, voozc
schijn, een jammerlijk nagedoe van uiterlijkheden, het beste ont-
heiligend." ²)

Naar aanleiding van Verwey se uitspraak kan dus die volgende
konklusies vasgestel word:

ie. Als „de beproeving van nu deze dan gene uitheemsche
vorm" afkeuring verdien, dan gaan die „Tachtigers" met Leipoldt
ook niet vrij uit nie, tensij \'n mens aanneem dat alleen die sonnet-
vorm internasionaal is. Buitendien, ons sien tog nie in die gebruik
van een of ander versvorm die geniaalste van \'n digter nie, maar
in die meesterhand wat so\'n maatskema met klank en kleur, ritme
en lewe, harmonie en musiek besiel. Wat sou daar anders oorblij
van die heerleger van klinkdigters, beoefenaars van die vorme-
likste van alle vorme, van Dante af tot op Leipoldt toe?

2e. Als ander „gelijk te doen" (wat van Celliers ten opsigte
van Perk nie geld nie) sonder nadere omskrijwing laakbaar is,
dan het Verwf.v in Celliers (ten opsigte van Shelley) homself

gevonnis. Of sou alleen Verwey hier aanspraak mag maak op \'n
„toevallig bereiken bij machte van meevoelende bewondering", ter-
wijl Celliers dit nie verder\' kon breng als „een opzettelijke en
onmachtige poging" nie?

3e. Als Celliers se bewuste navolging van Gezelle „een on-
machtige poging" moet heet, dan beroep Verwey hom in sij ant-
woord aan prof. Kamp, ter stawing van sij eie oordeel, heeltemaal
ten onregte op prof. de Vooys. Want die laaste\' vind juis dat een
van die mees opsettelike poginge, Die Ossewa, „behoort onder
Celliers z\'11 beste gedichten."

4e. Dat Die Vlakte en Die Ossewa twee van die frappantste
voorbeelde van bewuste navolging is, het Celliers self nooit onder
stoele of banke weggesteek nie, waar ook geen rede voor was nie.
Maar dat hulle daarom als „onmachtige poginge" veroordeel moet
word, staat 0111 te bewijs aan wie dit beweer. E11 sclfs met erken-
ning daarvan dat die eerste meer „een kunststuk van schriftuur"
is als „onmiddellijk geschreven vaderlandsche spraak" (in die sin
waarin Verwey hierdie terme opvat), wil die geval dat ons hier
niettemin juis twee voorbeelde het van wat bij uitstek kan geld
als „de onmiddellijke weergave van de dichterlijke inhoud van
Zuid-Afrika", albei ticpcrcnd in hulle soort. Laat die vorm dan
„uitheems" wees, die inhoud en uitbeelding is in albei gevalle sui-
wcr inheems. Wat daar vir die Afrikanerleser, wat uit eie aanskou-
wing sij vlakte en sij ossewa ken, tussen en agter die versreëls in
konkrete, levvende gestalte oprijs, is die vlakte en die ossewa self.

Ongetwijfeld het Celliers meermale uit buitelandse, veral
Engelse en Duitse, skrijwers geput, maar dit het sij oorspronkelik-
heid op die duur cwc min geskaad als die van Jacqles Perk of
Ai.hert Verwey. Ongetwijfeld is sij taalbehandeling bajemaal „te
literair" en sij poësie dikwels minder „spraak" als die van Lei-
1\'Oldt b.v. Maar dat dit daarom nie die digterlike inhoud van Suid-
Afrika sou weergee nie, is te veel gesê. En van dieselfde standpunt
besien, hoeveel van die Nederlandse poësie sedert \'80 sou dan nie
onder Verwey se banvloek moet val nie als „kunststukken van
schriftuur" in plaats van „onmiddellik geschreven vaderlandse
spraak", — o sulkc gekunstelde kunststukke, dat sommige daarvan
ten slotte doodgeloop het in „de allerindividueelste expressie van
de allerindividueelste emotie"!

Veel juister is daarom die standpunt wat prof. de Vooys teenoor
Cellieks inneem: „Zijn melodieën herinneren telkens aan de mees-
ters, maar er zit ook eigen klank in. Ondanks kosmopolitiese be-
langstelling blijft de kern Afrikaans."

Jan Cellieks, soos ons hom reeds in die Vlakte-bundel leer ken,
is \'n mooi tiepe van die rasegte kristen-patriot; \'n man van die
daad, soos hij homself onbewus ten voete uit geteken het in Trouzv,
/ in kragtig-forse trekke als in graniet gebeitel. Als daar ooit \'n gedig
is wat klassiek sal word in die Afrikaanse letterkunde, dan is dit
Trouw. Want daar is geen ander waarvan soveel besieling uitgaan
nie, geen ander waarin die polsslag van die Afrikanerhart suiwer-
der en gespierder slaan als hier nie:

Vir mij d\' Afrikaner van durf en daad
wat Mammons eer en loon versmaad,
sij hoofd en sij hand
vir sij volk en sij land
en \'n trap van sij voet vir laag verraad!

O, ik hou van \'n man wat sij man kan staan,
ik hou van \'n daad wat soos donder slaan,
\'n oog wat nie wijk
wat \'n bars kan kijk,
en \'n wil wat so vas soos \'n klipsteen staan !

en, sal ons handgee soos \'t behoort,
_t dan moet dit blijk uit elke woord
en daad.

Deur alles heen het Celliers sij vrolike kijk op die lewe behou,
wat hier en daar \'n welkome afwisseling verskaf aan sij poësie.
Gesonde Afrikaanse volkshumor en geestige vernuf straal uit ge-
/ digte als Afrikancr-troos, \'n Snaakse vrijerij en More-mal. Moe
geestig-bekoorlik is die skalkse Haiuiie Waal geteken en die vrije-
rij waarbij Japie Brink se hand in die as geslaan word. Dis genoeg
om iedere jongkerel se mond te laat water. En wat \'n uitbundige
lewenslus koers daar deur die ritme van More-mal, sig onstuimig
botvierend als \'11 skuimend-dartele bergstroom. Soos Keet dit uit-
druk: „\'11 gedig wat \'11 stuk rasegte afrikaanse boerelewe weergee
en waarin ons .vind die verbeeldingskrag van Celliers, die een-
voudige, rake, natuurlike taal van Leipoldt en die hunior van
Melt Brink op sij beste." \')

Uit menige vers \'spreek Celliers se ge.hegtheid aan die voorvader-
like, innige huiselikheid. Wat \'n aandoenlik-tere tafereeltjie is daar
in Die laasle aand geskilder, des te aangrijpender omdat dit geen
fantasie is nie maar deurleefde werkelikheid, helder heiig teen die
donkere agtergrond van die naderende verwoestingsoorlog, wat dit
in soveel gevalle inderdaad tot die laasle aand gemaak het. Later op
kqmmando nog eens so \'n vlugtige herinneringsbeeld in:

als hul naar kooi moet trek,
— \'n blote voetjie in elke hand,
die arm pi es om mij nek.

In sulke tafereeltjies voel \'n mens die verwantskap. met de
Genestet se „Onder-onsjes", terwijl Klein Ondemj die volgende
van René de Clercq voor die gees roep:

Van \'s morgens tot den avond,
slovend,
slavend,
verlegen hier, en daar verlaan,
heeft moederken nooit gedaan.

Net soos Leipoldt is Celliers eers reg in sij element, wanneer
hij met alle sintuie gespanne buite kan ronddwaal om die natuur te
/ beluister en te bespied. Maar hij is Leipoldt se meerdere in ge-
voelvolle uitbeelding daarvan. Leipoldt geséls graag met die dinge
wat hij daar raakloop, Celliers laat die dinge self praat. En soos
naar aanleiding van Die Ossewa reeds opgemerk is, weet hij sij eie
waarneming en gewaarwording dikwels presies in sij verse te be-
liggaani en op die gevoelige leser oor te breng.

Hoe voel \'n mens die nagtelike stilte onder die Afrikaanse sterre-
hemel in Ecnsaamhcid. En is die volgende nie \'n moment-opname
op die lewe betrap nie?

Die osse, met koppe gebuie,
herkouwe nog stil in die nag,
tot één vir één buk
en gaat lê bij sij juk,
met \'n sug, na die trek van die dag.⁹)

Oor die betowering wat van so\'n nagvuurtjie op die eensatne
veld uitgaan, skrijf Celliers elders:

\'n Vuurtjie in die veld maak van die ruwste transportrijer, van
die mees verwaarloosde omswerwende woes-haar, \'n digter, "n denker,
\'n dromer. O, die geselskap daarvan, die trek daarvan, wat betower
en bind, tot die blik daarin vasgroei en die wije staar van die
gevange oog alsware met gretige teue \'n besieling indrink, wat in
bedwelming en slaap sou oorgaan als \'n mens nie wakker gehou

word nie deur die buitengewone en aangename gewaarwording van
wakende aanskouwing van drome. Dis die onreëlmatig dansende,
buiende, laaiende, lewende vuurvorme alleen wat dit vermag te
bewerk. Die uur van inkruip onder die kombers word tot later
en later uitgestel, en op-laas gaat die dromer slegs lê omdat die
vuur doodgaan deur gebrek aan brandstof, wat die baas nie kon
opgooi nie juis omdat hij deur sij vuurtjïe-self onmagtig vas-
gehou word." *)

Hoe weet Celliers die vredige Sondagoggendstemming te sug-
gereer in Die Dorp-Sondag, waar die landelike stilte alléén ver-
stoor word deur \'n enkele .hanèkraai en die klokgebetigel wat die
mense kerkwaarts roep:

Als uit Hemels-vredebron
daal die liewe móreson
so op veld en home neer,
soos \'n glimlag van die Heer;
stralebundels, skoof op skoof,
strooi hij deur die koele loof,
om op stille stoep en muur
sonne-skijfies te borduur.
Voor geslote luik en deur
.speel die vooltjies ongesteur,
en waar skaduws langgestrek
oor die straat hul bane trek.
1 loor die klokke roep nog om:
sondaars kom, kom sondaars, kom!

Dan die stil-warine middaguur, wanneer nog net die boouisinger-
tjies hulle stem laat hoor:

Blindend rus die volle vloed
van die laaie middag-gloed
op die strate leeg en lang,
waar in skrijnend koorgesang
uit die hangend wilge-loof
bésies ook hul Skepper loof, —
of die warmte weerklank vind
in hul deuntjie, wat dit bind.

Hier soos dikwels elders tref ons die verwantskap tussen Col-
liers en Gezelle in hulle vrome natuurliefde, wat in en deur die
skepping vanself tot die Skepper uitgaan. Eindelik nog so\'n stukkie
skemer-plastiek, gehuld in \'n waas van geheimsinnigheid, herinne-
rend aan sommige gedroomde skilderstukke van Eduard Karsen:

Op die trouwe wag verlate,
donkerwallend langs die strate,
\' staan die huisies, slaap-bevang

deur die verre kikker-sang,
nag omslote trouw bijeen,
... liggies blussend, — éen vir een ...^!)

I Wat Celliers ook met pragtig-skilderende prosa weet te bereik,
wat als sodanig op één lijn kan gestel word met die impressio-
nistiesc prosa van skrijwers als Jac. van Loov en Arv Prins, kan
die volgende fragment uit Strand-indrukkc laat sien. Dis die see
self in rustelose wisseling van kleur en lijn, beweging en geluid:

„Die see in die rotse! O, nêrens soos hier is die water "n beeld
van krag — dronk, mal van pret, van selfbewustc eie weelderige
oordaad, sigself oortreffend, oorrollend, oorbotsend in aksie-begeertc
teen hindernis, swelgend in oordaad van alles-oorswalpende aan-
storming, melkwit oorsoppend die rotsbanke se skulpskurfte, swoep!
ópdoeffend teen blinde klip, oppluimend, uitspattend in \'n wolk van
skuim wat bo in puntjies uitpeil en wind-verwaaid neerswiets in die
siedende karning omlaag; na aanstorming waggel-wild wegvallende
elke keer, in rotstregters ingesuie, maar opgudsend weer na halwe
wegsakking, in altijd-durende dans van strijdlustige durf en
ongeduld....

in vlckke, strepe, bane, — \'n simfonie van kl\'eure, wegdowwende
in \'n mistieke pitrpere wasigheid op die horison, waar die ont-
moetingslijn van see en lug nie te sien is nie.

Die see bij nag! Donker wolke bank op die gesigeinder, swart-
grouw en swaar en stil soos berge. Die maan is daaragter, en
verlig hoër-op in die lug \'n sprei van losser samehang, wat sij
half-lig in skemerskijn oor die see se donkerte strooi. Meteens kijk
die maan deur ^?n wolke-opening, en oomblikkelik trek "n towerpad
van lewendige glans-lig oor die donkere boesem van die see, tot waar
"n lijn van opperste, wit-gloeiende helderheid dit alsware subiet
afsnij, waar dit stuit teen die donkere bank van verre wolke .. .." \')

ln teenstelling« met hierdie weelderige skildering word dikwels
\'11 ewe treffende uitwerking bereik niet slegs enkele impressionis-
tiese kleurvege, soos b.v. in Dis al

Dis die blond,
dis die blouw:
dis die veld,
dis die lug
en \'n voël draai bowe in éensame vlug

Dis \'11 balling, gekom
oor die oseaan.
dis \'n graf in die gras,
dis \'n vallende traan

Die moderne Afrikaanse poësie is grotendeels \'11 „kind der
smarte". En dis ook so vanself sprekend dat gebcurtenisse wat \'11
volk tot in die afgrond van weedom en vertwijfeling gevoer het,

wat op die volksiel ,,\'n merk vir die eeuwe gebrand het", in die
eerste plaas weerklank moes vind en tot uiting kom bij die digters
van die volk. Temeer nog waar hulle die oorlogswee uit eie aan-
skouwing geken, die vrijheidsstrijd self gestrij het. Vandaar so-
veel herinneringe aan die oorlog.

Celliers se oorlogs-cyklus bevat \'n reeks afsonderlike taferele,
waarin verskillende momente uit die loop van die oorlog in beeld
gebreng word. En in losse kronologiese volgorde opgestel, laat die
geheel ons \'n stuk intens-geleefde lewensgeskeidenis sien van \'n
volk, worstelend om vrijheid, sterwend, maar hopend tot die laaste
snik, en sig eindelik weer opheffend na verlore strijd. Geskiedenis,
maar deur digterverbeelding gesien en nog eens deurleef, deurvoel
en in poësie vertolk. \'11 Mens voel dadelik dat dit hier in die eerste
plaas nie te doen is om woordkuns. nie, waarom dit juis dikwels
soveel egter is als elders. Die grondtoon is ernstig, want

En so laat die digter als in \'11 rolprent-vertoning al die droewige
tonele aan ons geestesoog verbijgaan, en veral sulke tonele waarin
die Afrikanervrouw \'11 hoofrol speel. Als verpersoonliking van
die rasegte voortrekkersdogter, afstammelinge van Geus en Huge-
noot, is dit sij wat hier sterk is; wat haarself met haar kinders
willig ten offer breng en baar man in \'n oomblik van weifeling
weet te inspireer en tot \'11 man te maak; wat haar brandende
woning, met haar kind aan die hors geklem, ontving 0111 eindelik
op \'11 skamele sterfbed in \'n konsentrasiekamp\'nog sterwensmoed
te put uit die gedagte dat man en seuns trouw geblij het aan
God en land en eer. Hoor die Afrikanervrouw op haar beste:

Vergeet dit nooit, Albert, geen strijd is verniet,
selfs daar waar die wereld slegs nederlaag siet.
Nee, nimmer of nooit was mij Albert so laag
om te rus en vermije waar ander moet draag;
nooit sal ik hom soek
in die lafaard se hoek,
als sij land in haar nood om haar manne kom vraag.

Saam met die digter deurleef ons in verbeelding die laastc aand,
so sober geteken maar daarom juis so veelseggend. Vir wie daar
oog voor het, staan hier so ontsaglik veel tussen dié reëls te lees.
Hoe sien ons die kleintjies in hulle nagjurkies „met Pappie rol
en stoei en stoot", onbewus van wat hulle wag en vol bevreemding
oor die trane wat Paatjie nie kan verberg nie. Laat blijf hulle
speel, maar eindelik is alles stil in die huis en

Na die afskeids-nwre word dieselfde refrein nog eens gehoor,
maar in \'n ander toonaard wat in droewe fluistering wegsterf in
die stilte van die nag

Duidelik tree die onderskeid tussen die ou skool en die nuwe,
tussen dilettantisme en kuns, aan die lig als \'n mens hierdie verse
van Cellikrs lê naas Hendrik en Letti (\';/ verhaal uit di Trans-
vaalse Vrijheidsoorlog, 1883) van ds. S. J. nu Toit, waarin die-
selfde onderwerp behandel word. Moe pover lijk ons die afskeid
tussen Hendrik en Letti hier voorgestel:

Ag Hendrik, \'k werk liifs nes \'n meid
Onder di Britse heerskappij;
As jij moes sneuwei in di strijd,
Ag, wat wen ek dan tog daarbij ?
„Mijn hart, ek sal mijn lewe geef,
En jij sal dan in vrijheid leef."

Terwijl sij nog haar trane droog
Het Hendrik reeds sijn perd gesaal;
Mar voor hij wegrij uit haar oog,
Roep hij nog ver di laaste maal:
„Vaarwel, lig siet ek jou nooit weer,
Mar ek beveel jou an di Heer !"

Daar word ons dan verder vertel wat Letti gedenk het na Hen-
drik se vertrek; bij Celliers sien ons alleen \'11 biddende moeder,
en ons voel geen behoefte om te verneem wat haar gewaarwordinge
was nie, omdat ons dit self ondergaan.

Celliers se Vrijheidslied is ernstig gestem. Die uittrekkende
burgers is vervuld met die gedagte aan hulle „vrome vaad\'re, lier
en groot." En daaruit put hulle besieling vir die strijd:

Op dan broers, en druk hul spoor,
voorwaarts, broers, die vierkleur voor;
laat die veld ons krijgs-roep hoor:
Vrijheid, Vrijheid!

Jukke mag vir slawe wees,
manne-harte ken geen vrees,
duld geen boei vir lijf of gees:
Vrijheid, Vrijeid !

Ook die Patriot-digter slaan in sij strijdroep \'11 toon aan wat
gunstig afsteek bij die slappe rijmelarij in sij owerige verse. Dis
een van die weinige gevalle waarin die Patriot-poêsie sig verhef
„bokant die woorde geping-pong van iedere dag se rijmelarij".
Daar sit beweging in:

Na Langnek ! Na Langnek ! so klink deur Transvaal.
Na Langnek ! Jaag daarheen nou, helde!

Na Langnek! daar sal ons di Rooies opwag,
Hul bloed moet op eie grond strome!...

Dan verval die digter weer in die ou dreun, waar hij van die
strijd self vertel:

Hij kon hul ni meer stoppe:
Want voorwaarts ruk reeds Colleys mag,
En elk staat klaar nou ver di slag.

Dring in van alle kante.
Hulle vrees gen bom, kanon, geweer,
En skiit di kanonniirs selfs neer ...

Daar \'s \'n blits! daar \'s \'n knal
hoor die slaë dreunend val!
Voorwaarts éen, voorwaarts al!

— wonde wat brande!
Ongehoor, ongeag
menig kermende klag
waar die woelende slag

Of die volgende plastiese skildering uit Unie Kantatc, waarin
die hijgende adeintog van die slag self deur klank en ritme spook:

Ei, daar blits
\'n bliksem-flits!
Nog een! nog een!
Dit knal, dit bars,
dit knor, dit knars,
knetterend kraak die klein-geweer!

die woeste kabaal
— soos donderweer!
Koeëls, kartetse
fluit en gons,
beuk en bons,
morsel die rotse tot spattend gruis!
Dampe staan
waar die bomme slaan,
vore ploegend, met hels gedruis!

Vater, ich rufe¹ Dich!
Brüllend umwölkt mich der Dampf der Geschütze,
^piihend umzucken mich rasselnde Blitze.

In Die Brandwag (15 April 1913) het ■ Cellieks \'n waarderende
artiekel gewij aan die nagedagtenis van hierdie jong digter, wat
\'n eeuw tevore gevalle was in die strijd vir sij vaderland. Daarin
kom ook enkele vcrtalinge voor uit Körner, later herdruk in Die
Saaier. Dis begrijpelik dat sij onstuimige moed. vaderlandsliefde
en godsvrng CelliErs se bewondering moes gewek het.

Die Brahd, met sij pragtig-skilderende aanhef, \'n gedig wat
seldsaam mooie gedeeltes bevat, voer ons weer terug van die slag-
veld naar die toneel van Die laaste aand. Maar alleen om alles in
rook en vlamme te sien opgaan, die moeder met haar kind uit-
gedrijf in die winternag. Nog eens \'n soortgelijke beeld in Veld-
brand, weer tekenende plastiek:

Rooi word die lug
oor die bulte se rug\',
en swart teen die gloed sprei die borne hul arme,
soos smekende hande wat roep om erbarme ...

Die r9uwkleed lê wijd in die lig van die maan,
waar nakende gewels als wagters blij staan;
en rokies trek opwaarts, nog hier en nog daar,
— soos kwijnende walm bij \'n dooie se baar...

En so trek die een tafereel na die ander verbij: Die Kampsuster,
herinnerend aan In die konsentrasiekamp van Leipoldt; In Metno-
riam; Berusting; Die Kindertjies, herinnerend aan Viermaal Ge-
sien en Kindergraffies van Totius; Terugkeer en tot slot Oor-
winning. Ook die suiwer historiese Jap ie Greyling behoort tot
hierdie reeks. \') Oorwinning is tekenend vir Celliers se optimisme
en die kannie-dood moed van sij volk. Welgemoed kijk die on
Boer terug op sij „trouwdag-móre", sestig jaar gelede:

Agneta, mij o\'u vrouw,
het ons barbaar en Brit trotseer
deur vuur en water, wind en weer,
en ons land gebouw;

die stene het ik geleg;
geen storm of brande strijk hom neer
of uit sij as verrijs hij weer
en staat weer klaar en reg.

maar d\' uitspan \'s ndbij nou,
en uit ons stramme bande
vat onse kroos die touw.
En hand in hand wag ons gedwee
tot Vaërlands grond ons rusplek gee,
Agneta, mij ou vrouw. ²)

Wat President Steijn deur die beeldhouwer Anton van Wouw
bij Bloemfontein tot stand gebreng het in brons, dit het Celliers,
Totius en Leipoldt gedaan in hulle oorlogsverse: \'11 onuitwisbare
monument gegrif in die hart van hulle volk als \'11 blij wende heuge-
nis aan bitter lije en verdriet, maar ook aan innige Godsvertrouwe
en nooit weifelende hoop op \'n skone toekoms; \'11 beskeie monu-
ment-in-verse, die nagedagtenis waardig van man, kind en vrouw
„wat so geworstel en so gesterwe het."

Natuurlik is Celliers se geluid nie orals ewe suiwer nie. Als
dit die geval was sou sij beeld als baanbreker onvolkome gevvees
het. Naar aanleiding Van sij taalbehandeling is reeds opgemerk dat

\') Hierdic Rcdig berus óp tlic verklaringe vanooggetuie. Vgl. De l\'olkstem, j.i Junie 1906.
⁵) K/alH#.bundel.

sij meesterskap uor die tegniek hom dikwels verlei het tot \'n vir-
tuositeit, wat aan die gesogte en gekunstelde grens en weinig ge-
meen het met die sobere Afrikaanse karakter en taalwerkelikheid.
\'11 Voorbeeld daarvan is Die Vool, wqer in die maatval van Die
Vlakte, tegnies-knap met enkele mooi strofes, maar te veelseggend
en daarom weinig-sprekend. In die 12e strofe b.v. sien \'n mens
niks meer van die vool nie, jij hoor alleen nog die digter fantaseer.
Celliers lijk hier veel op Jou hert, of juister, Joubert lijk baje
op Celliers, soos hij hom in sulke gedigte als hierdie vertoon.
Veral sij tweede, uitvoeriger gedig. Die Revier, is om genoemde
rede als geheel minder bevredigend.

Die Revier (1909) bevat \'11 dertiental afsonderlike, min of meer
fragmentariese. natuurindrukke wat in al te losse samehang ver-
band hou met die loop van die stroom, van sij oorsprong af tot
aan die see.

„Uit die klippe nouw omknellend, uit die diepte donkerwellend
glip \'11 straal." —- en dit groei aan tot \'11 bergstroom wat eindelik
koers krij vlakte toe, oor „die plaas", langs „die watermeul", deur
\'n dorpie. verbij „Koba\'s dam" en „die murasie", tot dit later oor
die grens in die see verdwijn. Op sij gang breng die stroom ver-
kwikking aan „lande lijdens-moeg", hij word deur \'11 storm gevoed
en rig verwoestinge aan, hij is getuie van oorlog aan die grens,
en vertel ten slotte aan die see wat hij so al in sij loop ervaar het.

\'11 Mens kan Celliers se digterlike fantasie hier en daar bewon-
der, maar daar is iets onklaars in sij voorstelling als geheel. Anders
dan gewoonlik krij ons hier dikwels meer bespiegeling als \'11 beeld
van die stroom self. Soms klink daar iets van Goethe, b.v. van
sij Gesaiuj der Geister iiber den JVasscrn, terwijl die Storm \'n
sterke ooreenkoms vertoon met Schiller se skildering van die
„Brand" in Das Lied von der Glocke. Doorgaans word die tro-
chaiese versmaat gebruik, wat op sigself kragtiger maar minder
welluidend is als die jambiese, en veral storend werk op die ritme
waar dit. soos hier veelal, in tweevoetige versreëls aangewend
word. Hierdie streng-gebonde versmaat, nog verder beperk deur
rijmdwang, veroorsaak dikwels iets hortends en stotends in die
versgang en gee aanleiding tot sulke gekunstelde woord-kombina-
sies als in:

sidderwoedend
in s\'n boeie, lede-knellend,
spiere-spannend, ader-swellend,
wrake-voedend.

Niettemin bevat Die Revier ook voorbeelde van keurige woord-
skildering, soos b.v. in die aanhef van Storm:

Skilderagtig is so\'n weerspiegeling van die oggend-hemel in die
watervlak weergegee:

In die legende van Koba\'s Dam voel \'n mens iets van die Afri-
kaanse spook-atmosfeer, terwijl Die Murasie self daar voor die
verbeelding oprijs „met dode-oge starend in die west......"

Unie Kantate (1910) is \'n feeslied en in sover \'11 geleentheids-
gedig als dit betrekking het op die tot stand kom van die Unie van
Suidafrika. Hièrdie gebeurtenis word egter alleen in die slotsang
verheerlik en verder merk \'11 mens niks van die „geleentheid" nie.

\\ Als geheel is hierdie Kantate veel verdiensteliker als Die Revier.
Dit sit goed in mekaar, met \'11 doorlopende leidende gedagte, en
vorm \'11 afgeronde geheel; die taaiaanwending is veel minder
bockagtig en suiwerder Afrikaans; daar sit gang en beweging in
van begin tot end. Deur middel van recitatiewe, koor- en solosange
krij \'n mens in \'11 reeks snel wisselende taferele \'11 vlugtige beeld

Lang voordat iemand nog iets afweet van die bestaan van Afrika
se suidpunt, heers daar die „Geeste van die Wildernis", gelukkig
temidde van die ongerepte natuur waar

Wolke lê op stille berge,
strome ruis in donk\'re woud,
vrede rus in groene dale,
op die vlaktes, sonnegoud.
Daar \'s ons woning, daar bewaak ons
Heer, Uw kuddes, ons vertrouwd.
Vrijheid,
blijheid

is die lewe
ons gegewe.
Antilope
sonder tal
wei oor rande
en in dal.
Vooltjies kwetter in die bome,
vissies wentel in die strome,
sonneskijn is oweral.

Maar hulle rus word verstoor deur die „Wereld-gees", wat aan-
kondig dat die aarde bevolk moet word. In opdrag van sij koning
onderneem die „Seevaarder" om die suiderland se rijkdommc te
gaan bemagtig. Janmaat jubel dit uit:

Die „Geeste van die Wildernis" roep die orkaan te hulp 0111 die
naderende skepe te vernietig, maar die „Wereldgees" belet dit.
„Inboorlinge" kijk verbaas toe hoe die witman land en orals kruise
plant, met \'n boek in één en \'n roer in die ander hand. Jare verloop
en die „Landbewoners" hef \'11 vrijheidslied aan in hulle nuwe
vaderland. Maar die geluk is van korte duur, want
t

„Noordwaarts met mij, ik sal u lei!" roep die „Vrijheidsgees".
Die trek vang aan, en die strijd tussen Boer en Barbaar. Die
„Vrijheidsgees" sing van oorwinning en die „Landbewoners" kniel
neer in dankgebed. Maar die „Spotgees" lag hulle uit: „Of hul
denk dat hebsug slaap!" „Mag is reg", verkondig die „Gees van
Geweld" en roep sij legioene op. „Te wapen!" is die kreet van die
landbewoners:

Die „Spotgees" lag van plesier en die „Aardgeeste" vertel van
die bloedige strijd. „Vrouwe" weeklaag in hulle smart en word deur
„Engele" vertroos en bemoedig, \'n Kind sterf en die eensame
Moeder treur:

„Geeste van Verligting" kondig \'n nuwe tijdperk aan en dan
weerklink die „Unie-Lied":

Onder Celliers se uitvoeriger gedigte neem Martjic (1911, 20
druk 1916) sonder twijfel die eerste plek in. Hij staan hier heelte-
maal op Afrikaanse bodem, los van alle buitelandse invloede. En
dit was \'n gelukkige gedagte om 11011 \'11 slag die skoolse vormc en

digterlike tradiesie so goed als geheel te negeer. Want Celliers
is ons liewer, waar hij in natuurlike ongedwongenheid uiting kan
gee aan sij spontaan-menselike liefde vir mense \'en dinge om hom
heen; waar sij vrolike huiselikheid, sij ongeveinsde vroomheid, sij
natuur- en vaderlandsliefde onmiddellik tot ons spreek, sonder
gebruikmaking van allerlei dikwels al te literaire kunsvorme. Op
die laaste vorm Marijie \'n welkome uitsondering en is daarom
nie minder kuns nie. Want dit is Iczvc wat ons hier het, die idyl-
liese Afrikaanse plaaslewe in al sij bevallige werkelikheid, sij har-
telike eenvoud, mooi gesien en sober maar raak uitgebeeld.

Martjie is \'n verhalende gedig. „Mijn bedoeling was" — sê
Celliers — „\'11 eenvoudige skildering te gee van \'11 liefdesver-
houding tussen \'11 Afrikaanse meisie en jonkman in Afrikaanse
omgewing, \'11 algemeen-menselike thema op eie toneel opgevoer.
Alle begeerte naar avontuurlikheid of ingewikkeldheid in die ver-
haal was dus uitgesluit. Die inkleding, wat gebeurtcnisse, natuur-
beskrijwing, ens. betref, moes net voldoende wees om, teen pas-
sende agtergrond, die hoofdmotief duidelik te laat uitkom." *)

En hierin is hij geslaag. „Uitkijk\'s noointjie" met haar ondeuende
vrolikheid, haar erns en diepte, verower van die staanspoor af
al ons belangstelling en hou dit vas tot die end toe. Sterkwillend,
puntenerig en op haar plek, maar magteloos ten slotte, als
„gevatige.in die krag-greep van \'11 reus", moet sij die ongelijke
strijd tussen hart en wil opgee. Mooi deurvoeld word ons hierdie
gestadige sielsproses van Martjie uitgebeeld. Ewe simpatiek is die
mannelik-beskeie figuur van Roelof, en daarnaas 011 oom Koot,
eenvoudig en hartelik, en tant Mieta, die moederlikheid self. Die

al kan \'11 mens beswaar hè teen die omstandighede waaronder dit
plaasvind, dis in elk geval in passende oorecnstemming met die
karakters van die hoofpersonc.

Die agtergrond van die idylle bevat weer verskeie tafereeltjies
wat meesterstukkies kan heet van liefdevolle waarneming,en uit-
beelding. Celliers is op sij beste waar hij kan skilder met die
pen, en reeds in die eerste paar bladsije lê daar vóór ons \'11 tiepics-
bolandse boerderij, — kant-en-klaar in sij dromend-vredige son-

dagsrus, niet brokkies natuur so op die lewe betrap, soos Gezelle
ook dikwels laat sien, b.v. in sij Pachthofschildcringc.

Onder die rusbank op stoep,
sijn lede rekkend van luiheid,
lê Jafta die huishond te slaap,
geterg deur die gonsende vlieë.

Maar veral die pentekening van die otjie is kostelik, sprekend-
mooi in sij vuilheid:

Nilbij dié klip oor.die voortjie
lê Adam, die otjie in die water
en dam dit op, tée⁵n s\'n sije,
— stil-brommend van innig genot
na rakkies van roereloos drome.

Ons krij ook \'11 blik naar binne deur die lange huisgang „weg-
duist\'rend naar agter in skeem\'ring":

Die tafel in die kombuis
is blank geskuur vir die Sondag,
en ddar staat, in eensaamheid singend,
die ketel op die gele komfoortjie.
Deur die half geopende luikie
val skuïns op die vloer, in die middel,
\'11 goudgerf van lé\'wendc sonlig,
deurwemeld van drijwende stoffies,
deur-flits van die dartele vlieë
wat, gonsende ook op die ruite,
die dreune-deuntjie stem
van somer-ndmiddag-vrede.

En verder naar buitc, wat \'n rustige steniming oor die omge-
wing, hier en daar \'n „lui-kronkelehde rokie", die „dromende
wilge" bokant die water, die „singende bésies", en verder weg
„die dorpie daar in die laagte", nouweliks sigbaar „deur die béwe-
rige waas van .die warmte". Hoe bekoorlik die toneeltjie ge-

teken, waarin die hoofpersone van die verhaal aan ons voorge-
stel word. En kijk naar so\'n stukkie plaaslewe, in die aand:

En so lijk die anders vrolike „Uitkijk" op \'11 winterdag, als
daar oorlog in die land is en Martjie alleen sit en treur:

En grijs en driestig is die winterdag:
in lange rije lö die wolke,
swaar gebank,

Ook hierin is Celliers \'n voorloper en baanbreker, dat hij
telkens nuwe wege soek: in beskrijwende poësie, afgewissel deur

lyriese, in die drama, die kantate, die idylle. Als voorbeeld van die
laaste is Martjie \'n welkome eersteling in Afrikaans. Want dit is
die soort poësie waar ons volk, als geheel nog weinig toegankelik
vir lyriek, vandag die meeste behoefte aan het; wat die meeste
berekend is om die volk verlief te maak op die skoonheid en
bruikbaarheid van sij taal, om belangstelling te wek vir literatuur.
Ook die eenvoudigste leser sal hom hier thuis voel, omdat hij
homself in eie omgewing en op sij beste hier terugvind.

Al kan Martjie eigenlik geen „gedig" heet nie, dit ontleen sij
bekoorlikheid vir geen geringe gedeelte juis aan die afwesigheid
van die tradisionêle versvorm. Die natuurlikheid van die voor-
stelling kom daardeur tot sij reg, terwijl die aanwesigheid van \'n
bepaalde ritme tog die indruk van die versvorm bewaar.

Dis opmerkelik dat Celliers ook in sij laaste bundel, Die
Saaier en ander nuzue gedigte (1918), oor die algemeen veel min-
der als vroeër aandag bestee aan sij versvorm. Dis bom nie meer,
soos vroeër dikwels, in die eerste plaas te doen 0111 suiwer woord-
kuns, om \'11 bekoorlike klankespel nie, maar om die gees en die
inhoud. Hij is hier veral „die saaier" van gedagtcs:

Saaier, saai! Dis Gods gebod,
al verdroë vrug en blare,
al verslaat die hacl die are.
Saai die sadc van gedagte,
laat die oes aan nageslagte ...

Saaier, saai die goeie saad:
manlik woord en kloeke daad;
maar in stille hartlikheid
ook die woordjie op sij tijd,
vrinde-handdruk, onbespied,
met \'n glimlag aangebied.

Val daar saadjics op die stenc,
vlie die voüls daarmee hene,
mog dit in die dorings val,
saaier, saai! en s& „ik sal!"

Die Saaier is \'11 bundel versamelde gedigte uit Die Brandzvag
en ander tijdskrifte. Dit\'bevat meestal korte gediggies, invallende
gedagtcs so tussen die sleurwerk deur, oor mense en dinge, ooi-
die raadselc van die lewc, oor die natuur, oor God. Dikwels hoor
\'11 mens hier die denker, die vorser wat soek 0111 deur te dring

tot die agtergrond van die verskijnsele om hom heen, en wat on-
bewus streef om sij volk voor te lig:

Op skool het ou meester ons altijd gesê:
„Kindertjies, wie wil nog uitleg hê?
Vrees nie, maar vra als jou blief."

Die skool is nog daar, en die meester is God.
„Vrees nie, maar vra," is Sij wens en gebod —^:God het die vrager lief.

Waarom,
waarheen,
vanwaar
\'n mensie hier, \'n starre ddar?
So peil die vraag van eeuwe nog
uit hart en oog
omhoog...

Nederige vroomheid en kinderlik vertrouwe spreek uit menige
vers, soos b.v. in Gcbcdjic:

Dis die selfde gebedjie nog
wat ik toen het opgesê,
en \'k sê dit nog soos mij kindjie op,
eer \'k mij te ruste lê:

„Ik ben \'n kindjie klein,
O, maak mij hartjie skoon,
opdat daar bowe U, o Heer,
tog niemand in mag woon."

Daar is enkele gedigte van vaderlandse inhoud, waaronder
Dingaansdag, herinnerend aan The Charge of the Light-Brigade
van Tennyson, met enkele mooi skilderende strofes; Na Blouzv-
krans, \'n dramatiese fragment uit die voortrek, waarin die Afri-
kanervrouw verheerlik word, soos ook in Bij die Vrouwebetoging.

Papbroek-land is\' \'n geestige satire op die papbroeke en lam-
sakke wat niks voel vir taal en nasionaliteit nie. Verder die tref-
fende reëls op die dood van President Steijn:

Dis skoon vir \'n held om te val
aan die voete van wie hij gedien het,
skoon vir sij skeidende gees
dat moeders die laaste nog wees
wat sij sterwende oog gesien het.

Maak hom n graf op die grond
wat sij liefde ge wij en geseën liet:
dis skoon vir \'11 held om te rus
aan die voete van wie hij beween het. \')

Stille moeder, vaarwel!
Uw liefde sal weeg en uw lije sal tel
als die som eendag geld van die trane en rouw
wat \'n nasie bouw.

Daar is verder enkele brokkies lewende natuur, soos alleen
Celliers die kan weergee: Stille IVerkers, \'n gevoelige silhoeët
„teen rooi van awend-lug"; Namakwa Duifies; Op \'n aand-
vandeling; Waghondjies, „een geestig krabbeltje dat Buscii en

\') Hierdie voorstelling berus daarop dat pres. Stevn in mekaar gesak het, terwijl hij
besig was om \'n Vrouwe-kongres op Bloemfontein toe te spreek; en dat hij begrawe is
aan die voet van die Vrouwcmonunient, wat deur sij toedoen tot stand gekom is.

Hexdschel jaloersch zou maken". Een mooi pendant van die
laaste is die volgende „krabbeltje" van Ma en Pietjie:

Dis moeder Makou en haar kleine Piet.
Als jij nader kom, dat sij dit siet,
dan lig sij haar kop en kijk vir jou
alsof sij vra: „Wat is dit nou,
wil jij Pietjie hê, wil jij Pietjie steel —
mij liewe klein bolletjie goud-verweel?"

En sij sê met haar omdraai en skuddende stert:
Nee, die hele wereld is Pietjie nie werd, —
kom, ons loop." En hij volg haar in trippeldraf klein
op sij sagte voetjies van geel satijn.

Als sij waak, sit hij slaap, onbewus van haar angs,
of hij trippel rond op \'n goggatjies-vangs,
pik mis en te laat naar \'n motjie wat vlug,
en struikel onhandig en val op sij rug.

Die wereld daar-buite mag staan of mag val,
ons erf is, vir Pietjie en Ma, die heelal,
want Ma het vir Pietjie en Piet het vir Ma, —
daar \'s niks wat hul meer van hul daggie vra
dan, totdat hul daggie word opgesê,
net lief te hê, net lief te hê. •)

En eindelik die volgende besielende oproep aan Jong-Suid-
afrika, karakteristiek vir Celliers se eic lewcnsopvatting:

om God, om God alleen te vrees,
aan aard en taal getrouw te wees, —
gesond en waar van hart en gees,
Komaan!

Wees fier
op \'n voorgeslag waard,
_t .in wil en daad
gespier!
Hul lewcnsweg het ons gewijs
om trouw te wees aan waarheids eis, —
wie laak mag laak, wie prijs mag prijs,
Komaan!

So verskijn Jan Celliers ons in sij gedigte als \'11 vrome, stil-
beskeie, stoere werker, met \'11 ope oog en \'11 ope hart vir wat daar
goeds en skoons is in die lewe, met \'11 onwrikbare geloof in die
toekoms van sij volk en vaderland:

Ik voel nog so fris, of die strijd net begin,
en kijk met \'n glimlag die toekoms in,
soos mij vlaktes so vrij,
soos mij blouw lug so blij,
want ik voel ik kan aanhou en weet ik sal win
in mij land Suid-Afrika! ^J)

Totius is gebore in die Paarl in 1877. Hij is \'n seun van die
bekende ds. S. J. du Toit, stigter en siel van die eerste Afri-
kaanse taalbeweging (1875). Kragtens sij geboorte in daardie
tijdperk en omgewing was Totius dus eigenlik als vanself bestem
om later \'n leidende aandeel te neem in die saak, waarvoor sij
vader met soveel oortuiging geijwer en dikwels ook soveel smaad
ondergaan het.

Sij eerste onderrig het hij ontvang op \'n Duitse sendingskool
(Rustenburg distrik) en daarna op die Gedenkskool der Hugenote,
Daljosaphat (Paarl). Later was hij student aan die Theologiese
Kweekskool, Burgersdorp, waar hij in 1899 kandidaats-eksame
afgelê het. Tijdens die oorlog het hij aan die Vrije Universiteit,
Amsterdam, gestudeer en in 1903 die doktorstietel behaal met \'11
dissertasie oor Het Methodismc. Na sij terugkeer was bij predi-
kant van die Geref. Gemeente op Potchefstroom, waar hij sedert
1911 die betrekking van hoogleraar vervul aan die Theologiese
Skool van die Geref. Kerk.

„Totius se hele verskijning en optrede teken die denker en die
idealis. Hij gee \'11 indruk alsof sij gees altoos besig is met hogere
aangeleënhede; die opwaarts gerigte blik, die nadrukkclike erns
waarmee hij optree is onvergetelik. Bij dit alles het hij in die om-
gang \'11 beminnelike tikkie humor, waarvan in sij werke egter
maar min te voorskijn kom. Hij is een van die beskeidenste mense
en daarbij vrijgewig met sij hulp en kragte. Hij besit dan ook \'n
eerbiedwaardige werkkrag. Behalwc dat hij omtrent die vrug-
baarste van ons Afrikaanse digters is, het hij die uiters belangrijke
lewensbeskrijwing: Ds. S. J. du Toit in weg en werk saamgestel
en \'n paar bundels preke geskrijf; redigeer hij Het Kerkblad, die
orgaan van die Geref. Kerk, neem \'n leidende aandeel in dicwerk-
saamhede van die Suidafrikaanse Akademie en is professor in
die theologiese hulpwetenskappe op Potchefstroom."^J)

Behalwe genoemde werke het van Totius verskijn: Bij die
Monument (1908, tweede omgewerkte druk 1917), Verse van Pot-
gieter\'s Trek (1909), IVilgerboom-Bogics (1912), Rachel (1913),
Trckkcrsïvcc (1915), benewens \'11 dosijn brosjures oor Kerk en
Onderwijs.

Totius se eerste digproewe dagteken reeds uit die Patriot-tijd.
Dis hegrijpelik dat die omgewing waarin hij opgegroei het, hom
reeds vroeg aanleiding moes gegee het om ook mee te doen aan
die beoefening van die edele rijmkuns, wat destijds soveel penne
in beweging gebreng het. Want dit was in die dae toe in die kringe
van Die Patriot en Ons Klijntji „elkeen wou rijm, van wijle Gene-
raal Piet Joubert tot die veewagtertjie in die veld," sodat „mande
vol rijmpies" deur Die Patriot geweier moes\' word.*)

Getrouw aan die tradiesie van die meeste skrijwers uit daardie
en ook nog uit later tijd, om soveel moontlik hulle identiteit te
verberg, het Totius se eerste pennevrugte verskijn onder die skuil-
naam Jaduto. Die meeste daarvan is vertalinge of bewerkinge uit
Engelse en Duitse skrijwers, waarvan die volgende uit Ons Klijntji
herdruk is in Afrikaanse Gedigte (1876—1906): Di Hijde-Rosi
(Goethe), Ediuin en Angclina (Goldsmith), Rikardo en Isolina,
Lcnora (Burger), Di Pisser (Ramlkr), Kain an di oefer fan di
Meer (Leoi\'old).

Te oordele naar die onbeholpe vertaling, moet Di Hijde-Rosi,
wat later in Bij die Monument omgewerk is in Die Hoxvenier was
weggegaan, tot die vroegste proewe van Jaik-to behoor. Vir die
literatuurgeskiedenis is dit nie sonder belang nie om die verskil-
lende tekste met mekaar te vergelijk, omdat dit nie alleen die
afstand laat sien wat Totius van Jaduto skei nie, maar ook \'n
sijdelingse lig werp op die ontwikkeling van die Afrikaanse poësie
in die algemeen sedert die Patriot-tijd, al geld dit dan ook hier
\'11 vertaling. Ons krij daaruit tewens \'n kijk op Totius se taal-
behandeling uit drie verskillende periodes: die Patriotse, die Hoog-
Afrikaanse en die Afrikaanse. Ter vergelijking volg hier, naas
die teks van Goethe, die oorspronkelike vertaling met die latere
bewerkinge van 1908 en I9¹/-

Sah ein Knab\' ein Röslein stehn,
Röslein auf der Heiden;
War so jung und morgenschön,
Lief er schnell, es nah zu sehn,
Sah\'s mit vielen Freuden.
Röslein, Röslein, Röslein rot,
Röslein auf der Heiden !

Knabe sprach : ich breche dich,
Röslein auf der Heiden !
Röslein sprach : ich steche dich,
Dasz du ewig denkst an mich,
Und ich will\'s nicht leiden.
Röslein, Röslein, Röslein rot,
Röslein auf der Heiden !

Und der wilde Knabe brach
\'s Röslein auf der Heiden;
Röslein wehrte sich und stach,
Half ihm doch kein Weh und Ach,
Muszt\' es eben leiden.
Röslein, Röslein, Röslein rot,
Röslein auf der Heiden !

\'n rosie in die gaarde.
„Nou," denk hij, „kom mijn plannereg: dag
die howenier is eindlik weg;
nou sal ik haar

die rosie in die gaarde.
„Og, laat mij staan! Og, laat mij staan!
Die howenier het weggegaan!
Moet mij nie breek!"
so bid en smeek
die blommetjie van waarde.

die rosie van die gaarde.
Die ruwe knapie breek haar steel,
en werp sijn modder op haar geel.
„Blij nou maar leg,
ik gaan weer weg!"
so spreek hij, die ontaarde.

sijn rosie en sijn gaarde.
Daar /<? sij op die slingerpad;
en snikkend sc die blommeskat:
„og, was u hier,
o howenier,
dan had ik nog mijn waarde!"

hoor opklim uit sijn gaarde.
„Mijn rosekind, ik moes van hier,
ik moes," so spreek die howenier,
en neem haar op,
sijn roseknop,
sijn blommetjie van waarde.

die skoonste van sijn gaarde;
maar ag, geen tuinmanskuns kan heel
die eenmaal afgebroke steel;
geen traneplas
die modder was
en geef haar weer haar waarde!

Jaduto was blijkbaar nog weinig thuis in sij Duits. Waar die
derde reël van die eerste koeplet in die Duitse teks betrekking het

op die „Röslein" beteken die vertaling dat die skone oggend net
aangebreek was. Opgegaan kan \'n drukfout wees vir oopgegaan,
wat die oorspronkelike beter sou weergee.

Als lijde in die tweede koepiet opgevat word in die Afrikaanse
betekenis daarvan, dus „pijn of smart ondergaan", dan gee die
sin gladnie die oorspronkelike weer nie. Als Nederlands opgevat,
dus in die sin van „verdragen, toelaten" (\'n betekenis wat in Afri-
kaans nie meer bestaan nie), kom die vertaling nader aan die
oorspronkelike. Uit die laaste koepiet blijk egter dat lijde hier in
albei gevalle in sij Afrikaanse betekenis gebruik word, want Neder-
lands sou (in die hier aangeduide betekenis) in die laaste geval
glad geen sin oplewer nie. Maar selfs als Afrikaans is dit nog
foutief, omdat alleen die rosie die lijdende partij is. Albij is waar-
skijnlik te wijte aan \'n misvatting van ebcn. Uit dit alles blijk dat
ons hier met jeugwerk te doen het.

Die Hozvcnicr is egter veel meer dan \'n blote vertaling. Hier
het Totius die motief van Goetiie (\'n motief wat so oud is als
die Europese letterkunde self) uitgewerk en in die simboliek daar-
van \'n bepaalde strekking gelê, naar aanleiding van die aangehaalde
Bijbelteks. Dieselfde onderwerp het hij later nog eens behandel
in Trckkersurc, en dit pleit seker vir \'n ernstige opvatting van
sij roeping als digter om sij kuns nie enkel diensbaar te maak
aan die verheerliking van die heroïeke deugde-in-lije van die Afri-
kaanse vrouw nie, soos in Bij die Monument en in Kachel, maar
om ook die lig te laat val op enkele van die donkerste bladsije
uit die geskiedenis van die oorlog en die goudstad-beskawing. Op
ewe tere als verhewe wijse spreek in hierdie verse, veral in die
laaste koeplette, \'n droefheid wat in so menige geval die oorlog-
smart nog verdubbel het. En waar Totius ons in sij eerste bun-
deltjie \'n beeld wil gee van die agtergrond waarteen die Vrou-
wemonument oprijs, was dit histories en psychologies juis gesien
om ook die skaduwsij daarvan te heiig. Niemand kan beswaar
hé teen die manier waarop dit gedaan\' is nie.

„Inventariseurs-kritiek" het hier weer al die nadruk laat val
op die nabootsing of selfs „naaperij" van Totius, sonder iets te
merk van die diepgevoelde, nuwe oorspronkelikhcid in die tragiese
simboliek van „die blommetjie van waarde"; en daarbij oor die
hoof gesien dat Bij die Monument sij eerste bundeltjie is en dat

Enkele van genoemde vertalinge uit later tijd, hoewel ook nog
in die Patriot-toon geskrijwe, is veel verdiensteliker als die
Hijdc-Rosi. Maar net soos bij Celliers, het eers die oorlog en \'n ,
nouwere aanraking met die Europese kuituur Totius se talent /
tot meerdere ontwikkeling gebreng. En dis begrijpelik dat veral
Gezelle vir hom \'11 buitengewone bekoring moes gehad het. Want *
Totius is in die eerste plaas kristen en lyrikus, en daarbij was hij
van jongs af van nabij getuie van die strijd vir die erkenning van
sij moedertaal. Sij eerste verse van na-die-oorlog, wat sedert 1905
sporadies in \'n Potchefstroomse studenteblad Fac et Spera ver-
skijn het, vertoon dan ook duidelike spore van Gezelle se invloed.
So b.v. Vaderland en Verse, *) waaruit sij bewondering vir
Gezelle spreek, maar tegelijk ook \'n duidelike besef dat die Afri-
kaanse digter op.eie bene moet staan. Die aanhef daarvan lui:

Mystiek is die verse van Guino Gezelle,
En wasig en lieflik en wonderbaar skoon;
Maar nooit sal sijn digsoort nie luide vertelle
Wat swijgend en diep in mij binnenste woon!

Die Vlaming sijn hemel het newels en wolke,
I)ie Vlaming sijn velde het weiland en bloem;
Dog verse, wat innig sijn lewe vertolke,
Hoe sal ik die ooit dan mij eige kan noem?

Owcrigens bevat die enkele gedigte uit daardie jare meestal
natuurindrukke, soos Te Snel, •) waarin die snelle verbijgaan van
die „lief Lcntcgctijde" geskilder word. \'11 Ander gedig heet
Taaldag-morge, ³) waarvan hier enkele koeplette volg:

van \'n jonge, hart-ontspronge Taai-ideetjes, teorietjes
moedertaal? — is gewees!

Hieruit spreek die verheuging oor die snelle vorderinge in
daardie jare van die tweede Afrikaanse taalbeweging, en {ewens
die bewussijn van eie roeping als digter en strijder. Die planne tot
oprigting van \'n Vrouwemonument was aanleiding tot Totius se
eerste verse-bundel.

\\ Bij die Monument (1908) is \'n verse-krans, gewij aan die nage-
dagtenis van die ruim 26.000 vrouwe en kinders, wat hulle lewe
geoffer het in die Afrikaanse vrijheidstrijd. Soos Celliers in sij
oorlogs-cyklus, het Totius in hierdie bundeltjie verskillende 1110-
mente uit die oorlogsjare in beeld gebreng, waarin vervolgens Die
Kind, Die Vrouw en Die Man op die voorgrond tree, \'n volgorde
wat tewens die verhouding aangee van die aandeel-in-lije wat elk
van die drie in die oorlog gehad het. Anders dan Celliers, wat
met die „oproeping" begin, plaas Totius ons onmiddellik voor die
verskrikking van die oorlog. In enkele korte verse sicn ons die
vijand aanstorm op \'11 eensame boerewoning, waar alleen moeder
en kinders met angstige harte hulle koms afwag:
Daar kom hul, daar kom hul!...
met skuim aan die stang...
O Moeder, beskerm ons!...

Dis die bekende toneel wat soveel moeder- en kinderharte met
angs en ontsetting geslaan het, en wat soveel aanskouweliker deur
Celliers geteken is in \'Japie Greyling. Als \'11 mens die twee ge-
digte naas mekaar lê, blijk dadelik die verskil in uitbeelding tussen
die twee digters. Celliers is fors en beeldend:

Die dag-ster verbleek op sij wag-pos omhoog,
waar die dageraad klim soos \'n ligtende boog;
maar angstige blikke deurboor nog die skoot
van slepende skaduws in laning en sloot.
En kijk! soos met klouw en met vleuel geswind
van die nag-yil, wat val op sij prooi soos \'n wind,
kom \'n bank uit die grouw van die skemering, op,
— dis stormende ruiters in jagend gelop!

Hulle kom, hulle kom oor die slapende werf,
en soekende oe dreig dood en verderf.
Halt! — en hvd swaai uit die saels op die grond.
Voorwaarts! — hul singel die huis in die rond.
Maar weerlose vrouwe slegs loon die geweld
van moord-grage blikke en wapens geveld,
— die voëls gevloge, nog vrij op die veld!

Bij Totius is dit alles in sulke sobere trekke aangedui, dat van
Nouhuys se indruk daarvan was: „niet anders dan onbeholpen
rijmelarij". \') Dis ook so banaal eenvoudig, ongeveer soos van
Eeden van Giza Ritschl se verse opmerk: „geen vizie, geen beeld-
spraak, geen sonore geluiden. Het zijn maar zoo woordjes van
iemand, die meent en voelt wat ze zegt". .Maar „zoo dapper simpel-
zijn", meen van Eeden, is dikwels net so goed kuns als „kwatrijnen
en terzinen met passie, plastiek, vizie en extase", al is dit dan ook
„geen kunst van hoogen rang." ²)

Niemand sal hierdie sobere verse van Totius wil ophemel als
iets besonders nie, maar wie goed toeluister sal in die „onbeholpe
rijmelarij" \'n angskreet hoor, kort en smekend, van \'n klompie
hulpelose kinders in gevaar; hij sal \'n moeder haar eie kloppende
hart tot kalmte sien dwing en haar toevlug neem tot „die Vader
daarbowe", waar haar kleintjies om hulle vader roep; hij sal
merk dat Totius hier, naar die woorde van Ki.oos, „eenvoudig en
waar zegt wat hij gevoelt" en wat die moeder en kinders moes
gevoel het in \'n oomblik wanneer woorde gewoonlik skaars is. En
dan die skrijnende ironie van die laaste reëls: „Wees stil maar!
hul sal mos geen kindertjies vang." Hier laat Totius die gordijn
val voor die toneel van woeste geweld, ⁸) wat later in Rook uit die
verte heiig word en wat deur Celliers in sulke aangrijpende
kleure geskilder is in Die Brand.

Die lof van die os en die osscu\'a is meermalc deur Afrikaanse
digters besing geword, en tereg. Want wat die ski]) is vir die
Nederlander en die kameel vir die woestijnbewoner, is die ossevva
vir die Afrikanerhoer. Maar dis nog meer. Jare lang was die

ossewa die Trekker se enigste besit, sij woning in vredestijd, sij
vesting in oorlogstijd; dit was die draer van die pioniersbeskawing
naar de binnelande van Afrika, die wieg van die voortrekkersgeslag,
en tot vandag nog vorm \'n bokwa met \'11 span mooi Afrikanerosse
daarvoor die regmatige trots van iedere welgestelde Boer. So heet
dit in \'n beurtsang tussen bruid en bruidegom in Trckkcrsiccc:

Ik is \'n boerebruidegom,
wat met mijn ganse rijkdom kom.
Ik het g\'n geld nie op die bank,
maar het \'n wa met suiwre klank,
twaalf rooies, jukke en rierne klaar,
en ik mankeer nog net vir haar!

^ In Die lied van die ossewa trek Totius \'11 parallel tussen die rol
wat die ossewa in die voortrek gespeel het en sij droewige lot in
die laaste oorlog, toe hij weer duisende vrouwe en kinders moes
vervoer, maar nou weg van \'11 verwoeste huis en haard op \'11 treu-
rende tog naar die sterfkampe toe. Vroeër was dit \'11 vrijheidslied:

Voor \'n wiel het kon rol in die wereld nog wild,
het mijn klank die gebrul van die leeuwe gestild;
en ik het al gejubel met vorstlike lied
toen geen pad was gebaan in die woeste verskiet.
Toen geen huis nog die trekker se kroos kon beskut
was mijn tent vir die kleintjies \'n veilige hut,
wat bij nagtlike tog met gewieg en gesus
hulle sag het laat sluimer in salige rus.
Maar nou?

Maar nou val weer mijn lot in \'n dag van veel kwaad,
want die trekker se seun het sijn plaas moet verlaat,
en ik, arme, nog lewend, het agtergeblij
om weer saam met sijn vrouw en sijn kinders te lij.
Maar mijn stem is nou hees en mijn klank is verdof
na die jare van worstling met sonbrand en stof,
en mijn kranke geluid word weemoedig gesmoor
deur \'n aaklig geklaag uit mijn tentjie gehoor.

Die oorspronkelike slotkoeplet is in die tweede uitgaaf verwater
tot die volgende weinig sprekende reëls:

Want ik rol, ik en honderde waens met mij,
na die plek waar die vrouwens en kinders gaan lij.

Nee, mijn stem nie alleen maar van honderde nog\'
soos ons saam word verknog tot die treurende tog;
en ons trek soos \'n lange begrafenisstoet
\'n begraafplaas traag slepend sal trek in gemoet.

want vir hoeveel duisende was die „treurende tog\'\' nie ook die
laaste trek gewees nie?

En so kom die digter vanself tot lu die Kamp. So doodgewoon \'
is weer die dialoog tussen Moeder en Kind, dat menige oppervlak-
kige leser daar waarskijnlik ook doodgewoon oor heen lees. Maar
wat \'11 intense ontroering tril daar in hierdie sobere verse, fel
beligtend enersijds die siele-lije van die moeder en andcrsïjds die
liggamelike lije van die kind, — \'11 tafereel wat dadelik van Wouw ^/se hoofgroep op die Monument voor die gees roep. Hoe voel \'11
mens wat dit die moederhart moes gekos het 0111 die herhaalde
smeekstem van haar kind 0111 brood maar telkens in slaap te moes
probeer sus, omdat die moed haar ontbreek het om met die harde\'
waarheid voor die dag te kom. E11 als die kind eindelik die naakte
werkelikheid besef en vra: „Maar waarom tog so? Het die Heer
ons verstoot ?" — dan word haar die waarheid van die lippe gepers,
en wat \'11 waarheid met die hongerdood voor oge! Maar wat \'n
rotsvaste geloof tewens in \'n oomblik van so bittere beproewing:

Nee, liefste, verstoot sal die Vader ons nimmer,
maar hier in die tent is gttn krummeltjie brood.

Is hierdie voorstelling misskien oordrewe? Helaas, dit lig nog
maar \'n tippie van die sluier van onbekrijfelike wee, wat oor die
geskiedenis van die sterfkampe uitgesprei lê. \') Wat \'n mens in

Vgl. Emilv Hobhousk: The Briinl of the ll\'ar (1902) Mevr. dl. H. L. NeITHLING:
Vergeten? V1917).

Totius moet bewonder is die buitengewone selfbeheersing wat bij
hier aan die dag lê. Dis soms bijna of so\'n soberheid van segging
ons aandoen als onnatuurlik en koud, of \'11 mens meer bevrediging
daarin sal vind 0111 in \'n vloekpsalm van da Costa uiting te gee
aan die stroom van wilde gewaarwordinge, wat deur sulke herin-
neringe gewek word. Maar hierin lê juis die krag van Totius: hij
voel diep, dog laat hom "nergens deur sij gevoel oormeester nie.
Dis \'n stille weemoed, \'n besonke smart vol ingehoue trane, alleen
hier en daar deur \'11 ligte rimpeling aan die oppervlakte verstoor.
En so vertolk hij ook die beste die karakter van die tiepiese Boere-
vrouw, want

Haar wese is erns, sij gaat haar weg in swije,
gehoorsaam op die weg van lange lije;
Suid-Afrika, uw moeder in haar wee
— wat aan die wer\'ld \'n nasie gee. !)

Van die kamp gaat dit naar die kerkhof toe, heen en weer, dag
na dag, totdat daar eindelik \'n groot pad getrap is. Treffend gesien
is dit 0111 die doringboompie als stille getuie hiervan te laat vertel.

Lief doringboompie daar op sij,
met grassies aan jouw yoetjies —
wie gaan nou elkers hier verbij,
so soetjies,²) soetjies, soctjies?

„Dit is die manne met die baar,
daarop die kleine bloedjies
daaragter kom die moederskaar,
so soetjies, soetjies, soetjies; \'
en snikkend glij
die swarte rij

Nou lê hul almol, almal daar,
die bloesems tussen sooie,
en rus die stille, stille rus
van liewe kleine dooie.

Viermaal gesien en Kindergraffics, albei van \'n treffende sim-
boliek, behoort tot die skoonste kranse wat Totius om die Monu-
ment gevleg het. Daarin veral verneem \'11 mens, naar die woordc
van Preller, ,,\'n innig subtiele sang, soos die fluisterstemme in
\'n siekekamer."

Totius het \'11 besondere voorliefde vir sinnebeeldige voorstel-"^
linge. So word in die tweede afdeling van hierdie verse-krans die
lije van Die Vrouw uitsluitend deur middel van simboliek uit-
gebeeld. In Die Howcnier is sij „die blommetjie van waarde",
vertrap in die modder; in Mag en Reg die tortelduif, wat na die
verwoesting weer \'11 nuwe nessie bouw „vir \'11 ander huisgesin";
in Vergewc en Vergeet-die doringboompie, wat stadig weer sij stam
ophef nadat die wawiele daaroor gegaan het.

Hierdie laaste gedig is eers in die tweede druk van 1917 bij-
gevoeg, en staan hier in die plek van Haar laaste woord. Uit \'11
vergelijking van die twee gedigte, albei met die strekking: „Dat
gij niet vergeet de dingen die uwe oogen gezien hebben (Deut.
4:9)", blijk nog eens Totius se ontwikkeling sedert 1908. Ilaar
laaste woord is \'11 blote opsomming van al die gruweldade waar-
van die moeder getuie was, van al die leed wat sij moes verduur.
Die vooropgestelde tendens spreek uit bijna iedere versreël, en wat
die vorm betref is dit \'11 stuk min of meer slegte prosa, waarbij
alleen deur die rijm \'n skijn van poësie bewaar word. In Vergcivc
en Vergeet daarenteen word die tendens alleen gesuggereer. Met
\'n ticpies Afrikaanse gegewe weet die digter hier onmiddellik en
treffend sij bedoeling te versinnelik. Die simboliek is tekenend,
die vorm en toon suivver Afrikaans.

,Jij het mos, doringstruikie,
mij ander dag gekrap;
en daarom het mijn wiele
jouw kroontjie plat getrap".

Die ossewa verdwijn weer
agter \'n h?uweltop,
en langsaam buig die boompie
sijn stammetjie weer op.

Daar het \'n doringboompie
vlak bij die pad gestaan,
waar lange ossespanne
met sware vragte gaan.

En eendag kom daarlanges
\'n ossewa verbij,
wat met sij sware wiele
dwars-oor die boompie rij.

Sijn skoonheid was geskonde,
sijn bassies was geskeur;
op éen plek was die stammetjie
so amper middeldeur.

Maar tog het daardie boompie
weer stadig reggekom,
want oor sij wonde druppel
die salf van eie gom.

Ook het die loop van jare,
die wonde weggewis —
net éen plek blij \'n teken,
wat onuitwisbaar is.

Die wonde word gesond weer
als jare kom en gaan,
maar daardie merk word groter
en groei maar aldeur aan.

In die laaste afdeling word in \'n drietal gedigte die li je van
Die Man voorgestel. In Rook aanskouw hij van \'n heuwelrand af
die verwoesting van sij plaas, totdat hij self deur \'n koeël getref
word; in Die Balling beluister hij in die golfslag op die seestrand
van St. Helena, die klaagsang van sij enigste oorgeblewe kind oor
die see, totdat die dood ook hom wegneem; in Hullc kom nie weer
sien ons sij droewige thuiskoms op sij verwoeste plaas na die
oorlog, waar alles weer gaandeweg uit die as opgebouw word;
maar die verlies van vrouw en kind is onherstelbaar, want „hulle
kom nie weer".

Rook is die mins geslaagde van die drie gedigte en staan ver
benede Celliers se Veldbrand. Bij Celliers is die geval gesien
en uitgebeeld, bij Totius is dit meer beskrewe.

— Die Bcsembos vorm \'n passende slot tot Totius se eerste bun-
deltjie. Die eerste reël herinner aan Iris, soos ook die vorm en
ritme, maar owerigens is die beeld, .net soos in Die Vlakte, dein-
en deur Afrikaans. Hoewel dit lang nie op een lijn met Die Vlakte
kan gestel word nie, is die onuitroeibaarheid van die bescmbos,
als sinnebeeld van die taaie Afrikaanse trekkersras, hier treffend
geteken. Die laaste reël: „ik leef en\' sal lewe, mij doodkrij is min"
is reeds spreekwoordelik geword.

Als geheel is Bij die Monument \'n aandoenlike vertolking van
die leed van \'n volk, wat sij lijdensbeker tot die bodem toe moes
ledig. En solang daar, naar die woorde van Celliers, \'n oog is
„wat \'n traan nog ween vir \'n heldc-geslag, in hul rus daarheen",
— sal die echo van Totius se treursange diesclfdc stille ont-
roering teweeg breng, wat deur die aanblik van die Vrouwemonu-
ment gewek word.

In sij tweede bundel, Verse van Potgieters Trek~( 1909), voer
Totil\'s ons van die jongste verlede met al sij smartelike herinne-
ringe terug naar \'11 verder verlede, naar die grootse tijd van die
Voortrek. Hoewel bij uitstek die helde-tijdperk in die wordings-
geskiedenis van die Afrikanernasie, is die Voortrek deur \'n>anti-
nasionale onderwijs-tendens nog altijd als hanslammetjie behandel,
sodat dit binne en buite die skool nog lang nie die algemene bekend-
heid verkrij het nie waarop dit als vaderlandse geskiedenis so\'11
onbetwisbare reg besit. \'11 Volk wat sij verlede vergeet, stel sij
toekoms in gevaar. E11 sal ons volkskarakter nasionaal gesond
blij, dan moet ons terug naar die worstelperk van die verlede, waar
die grondslae gélê is van die karakter-eienskappe wat die Afri-
kanerdom in staat gestel het om die vurige oordeel van die jongste
oorlog te trotseer, sonder te gronde te gaan. Daarom is die Voor-
trek ook bij uitstek die terrein van ons nasionale romantiek, wat
in ons opkomende letterkunde nog al te skraal verteenwoordig is.

In Potgieters Trek het Tonus enkele grepe gedaan uit die ge-
skiedenis van die Voortrek. Dis geen epicse gedig nie, maar \'n reeks
afsonderlike heelde in losse kronologiese volgorde opgestel, begin-
nende met die ontdekking van „Donker Afrika" en uitlopende op
die verheerliking van „Potgieter" als „die trekker bij uitnemend-
heid". Die opset en gedagtcgang van die geheel loop min of meer
evenwijdig aan die van da Costa in Hagar. Die grondgedagte van
Hagar: die strijd tussen Halwemaan en Kristendom, uitlopende
op die eindelike sege van die laaste, vind ons hier in die strijd
tussen die „Swarte Halwemaan" en die kristelike beskawing van
die Voortrekker. Uit \'11 aantekening van die digter self sowel als
uit verskillende besonderhede blijk dat Hagar hom Kier telkens
bewus of onbewus voor die gees gesweef het.

Met \'n cienaardigc beeld word hierdie verse-reeks iugelei. Die
digter sien Donker Afrika — „al storm-omringd, -ombruisd,
al onherbergsaamheid!" — als \'11 swaarbefloersde doodkis, waar-
omheen die lewcnde hulle beweeg, onbekend met die duistere magtc
wat daarbinne verderf en verwoesting saai. Want jare lang het
„vaarders-om-en-om" alleen die kuste gesien, sonder iets te weet
van die „duistrc duiw\'lcdom" wat die binnelande beheers. En al
wis geskiedenis en legende te vertel van die „wondre flonkring"
van \'11 oer-oue beskawing, van Monomotapa\'s, van Simbabwe,

van die Kristendom, — tog was Afrika sedert altijd die don-
kere werelddeel in driedubbele sin: ongeken deur blanke, alleen
bewoon deur swarte barbare, versonke in heidendom. Maar eindelik

die trekker met sijn roer, sijn os, sijn \\va, sijn Boek,
wat in uw binneland sijn dure vrijheid soek.

In die eerste sang tref ons al dadelik die ooreenkoms met Hagar:
dieselfde statige, klassieke versmaat, \'n soortgelijke skildering ook

en wee". En soos da Costa in verbeelding die Kristendom in die
persoon van Karei Martel oproep teen die „Muselmansche gie-
ren" : „Waak op! ...... rijs, Karei! rijs ...... en wees in hooger

hand een Hamer die verplet" — so word hier die beskawingswoord
van die Trekker gehoor: „word lig! skuif op!"; terwijl die tweede
sang aanvang met \'n oproep teen die „impie\'s swart geskaard" van
Chaka en Silkats, wat met hulle halwemaan, „bloedige suster"
van die Saraseense, orals „woestigheid en wee" versprei in teen-
stelling met die „skijnsel skeiperligtend" van die Saraseen. En net

Dan word die vlakte opgeskrik deur \'n sweepslag en \'n psalm,
waarop agtereenvolgens die lof van „os" en „ossewa" besing word.
soos die van „kemel" en „ros" in Ilagar. Tereg is deur prof.
de Voovs opgemerk: „Waar Totius Die Os, de geduldige en on-
waardeerbare bondgenoot van de voortrekkers herdenkt, voelt hij
Gezelle\'s vertedering voor het trouwe mooie dier, dat toch ook
Gods schepsel is. Wie het naast Die Ossctca van Celuiers legt,
zal opmerken, dat deze meer door de schoonheid van taal en
ritme, Totius meer door de innigheid van gevoel bij Gezelle ge-
troffen is."¹)

Maar Die Os lewer tewens die bewijs dat Totius se plastiek
bij wijle nie minder is als die van Celliers nie. Treffend word
in die ritme van hierdic verse die rustige en tegelijk rustelosc gang
van die trekos weergegee. Hoe sien \'n mens „die edel jukgediert"
hier in die versnelde pas van die möre-skof:

So stap hij rustig aan
vol kalme majesteit
en ongesmukte prag —
beeld van stilswijgendheid
èn selfbewuste krag.

Hoe rustig stap hij aan
so sonder tuiggetooi,
met matte dowwe plof;
sijn vel trek plooi op plooi •
rondom die breë skof.

Hoe rustig stap hij aan,
die edel jukgediert!
Hoe waggel hij die kop
met horings swaar gesierd
en stewig ingestrop!

van die ossewa. Totius .is hier oor die algemeen meer bespiegelend
als beeldend in sij voorstelling. Mooi is die versreël van da Costa:
„De moeder Ismaëls! Hoe schudt en schokt die schoot!" in die
eerste van die volgende koeplcttc op die ossewa tocgcpas, terwijl
die tweede herinner aan die-kemel, „bevracht met keur van ooster-
waren".

Swaarrollende ossewa! die trek is aangevange.
Maar ag, hoe skud skok uw moederskoot so bange? —
Gij houd \'n jonge volk nog liefderijk omklemd,
nie vir \'n paradijs, maar wildernis bestemd.

Ik sien u rusteloos en immer verder dragend
uw kostbre lading; en uw blanke tent vervagend
tot vale stip héél vér, waar lug en aarde skei —
die so gevreesde grens van verre woestenij.

Naas Die Os behoort Vcgkop en Die drie Kindertjies tot die
beste verse uit hierdie bundel. Die laaste het \'n historiese agter-
grond maar is owerigens verbeelding, dog \'ii verbeelding so rea-
listies, dat dit ons aandoen als \'n brokkic werkelikheid so op die
lewe betrap. Die vrcdig-idyllicsc natuurtafereeltjie; die onskuldige
spel van die kleintjies, — en so natuurlik dat hulle wa en ossc
van klei sou gemaak het; watter boereseun het dit nie gedaan
nie? — die oorrompcling deur die swarte barbare, wat dit nie
oor hulle hart kan krij om hier die „blocdbedruptc spies" te ge-
bruik nie; die vergeefse hulpgeroep al verder weg van die uit-

gemoorde laer; — dit alles leef hier voor ons verbeelding op als
gesien. En alsof die digter bang is om die spel van sij verbeelding
verder te laat gaan, besluit hij met: „en klein beentjies, tussen
steentjies weggebleek, bedek die grond."

Vegkop behandel eweneens \'n historiese gebeurtenis en is \'n
mooi voorbeeld van Totius se kernagtige plastiek. Met tekenende
alliterasies en in fors-bewegende ritme word in \'n paar kleurvege
\'n kafferaanval op \'11 Treklaer geskilder, en ook hier werk die
digter op ons met die mag van die werkelikheid. Hier geen be-
spiegelende retoriek nie, geen breed-rustige beskrijwing nie, maar
een en al aksie met snel beraad en vaste hand. Hier, soos in
Dingaansdag van Celliers en Die slag bij Bloedrivier van Wasse-
naar, is strijd op lewe en dood; en vanself word ons harteklop
onstuimig, ja ons is self daar in die laer tussen die stoere Voor-
trekkers, waar man en vrouw skouer aan skouer staan onder die
assegaai-reën:

Bleek blink die seile vdr teen die hang,
swart kom die kaffers met driftige drang,
bewend omhoog rijs gebed en gesang —
o so bang!

Donkre gevaartes dondrend temet,
blitsende flitse van pijle gewet,
borend naar bowe die skietgebed :
Heere red!

Hoor die gebruis teen die wawiel aan !
Hoor die geklots oor die seile slaan!
Sug van vertwijfling die boesem ontgaan :
Heer dis gedaan!

Vas lê die roer in die trekker se hand,
fluks hou sijn vrouw aan sijn sijde stand,
weg vlug Kalipi weer naar sijn land —
vt-r oor die rand !

In IVeg van die see word Potgieter se trek gemotiveer, maar
met weinig klem van oortuiging. Hoe b.v. \'11 vrijheidsdroom „loom
en lam" gemaak word deur „lage lug", is nie duidelik nie. Die

\') In Okt. i8j6 werd \'n aanval van 5000 Matabeles op die Treklaer bij Vegkop
(Oranje-Vrijstaat) deur Sarel Cilliers met 40 man afgestaan.

Watergeuse in die „lage lande bij die see" bet daar seker anders
oor gedenk, \'n Tweede rede waarom Potgieter vir die „gedugte
vloed" gcvlug het, word gekristalliseer tot die volgende sonder-
linge geknoei: „want daar (op die see) mijn vijand broei geknoei

In Moselekatse gee Totius \'n lewendige voorstelling van die
nagtelike offerfeeste van die Matabeles en die danse waarmee dit
gepaard gaan. Mooi laat sij woordbeelding in die eerste koeplette
die fantasties-geheimsinnige van so\'n nagtelike gewerskaf uitkom
teen die spookagtige van die omgewing. Hierdie gedig herinner
sterk aan \'n soortgelijke fantasie van S. J. du Toit: Nag en Dage-
raad in Matabeleland.\') Ter vergelijking volg hier die aanhef van
albei gedigte.

Wat geestedrom hou wag,
Wat geestedrom hou wag bij nag,
O]) Matabele-berge,
Met aaklig rougeklag?...

Daar rijs \'n reusgefaart,
Daar rijs \'n reusgefaart uitd\'aard,
Omring fan swarte geeste,
In impi\'s rond geskaard.

Hij rijs sig statig op,
Hij rijs sig statig op en klop
Tot drimal op sijn skildfel;
Toen spring die geeste op.

Hul dans al in di rond,
Hul dans al in di rond, di grond
Dreun fan hul foetgetrappel
En krijgssang uit hul mond.

Manestraal aan troeb\'le trans;
rond die vure glimmerglans;
kaffers nes in dodedans

Wild gebruis van bometop;
dansgedreun en skild-geklop;
vuurgeglim van onder-op —

Vlammend rijs sijn speer oplaas,
Stiller word die krijgsgeraas.
Nagwind waai met breed geblaas
sijn beveje.

Die slotsang, waarin Potgieter self verheerlik word, is gc-
skrijwe min of meer in die trant van die inleiding tot Voorzienig-
heid en Napoleon van da Costa. Soos die Joodse sanger van hom-

self getuig: „Ik ben geen zoon der lauwe Westerstranden! Mijn
Vaderland is daar de Zon ontwaakt!" — so heet dit hier dat
Potgieter se voorgeslag gebore is „nie langs die lome Kaapse
strande", maar op die hoogland van Afrika. „Gij waart een Mor-
genster, Napoleon!" sê da Costa. „Uw beeld verrijs \'n son gelijk",
heet dit van Potgieter. En so word hij deur middel van retoriese
beelde voorgestel als die lig-draer naar die Noorde, „bestrijkend
met uw sonnewieke \'n wêreld vir twee republieke"; word hij
gehuldig als die „grote jukverbreker", „onregwreker", „vrije velde-
kind", soekend naar vrijheid „hoog-glansend als uw hemelhal";
word hij aangeroep als „storme-seun maar tewens Herder" van
sij skape.

Die slotgedagte korrespondeer weer met die van Hagar. Soos
da Costa op grond van Jesaja 60 \'n toekomsbeeld van Sion ont-
werp, word hier met \'n berijming van Jesaja 35 \'n „nuwe tijdkring"
aangekondig vir die binnelande van Afrika.

Die poësie van Totius beweeg sig tussen twee uiterstes. Soms
is hij sober tot op die kantjie van banaliteit en dan weer steek
hij in hoogdrawendheid da Costa naar die kroon. Seker bevat
hierdie slotsang ook enkele mooi gedeeltes, b.v. die aanhef; maar
wanneer \'n mens die geheel naas sulke gedigte als die voornoemde
lé, rijs onwillekeurig de Genestet se versugting op: „Verlos ons
van den preektoon, Heer! Geef ons natuur en waarheid weer!"

Wilgcrboom-bogics (1912) is \'11 bundel „vergeet-inij-nietjies",
gewij aan die nagedagtenis van „drie liewe dode". Self sê die digter
daarvan:

Weemoed en berusting is die grondtoon van die „ligte liedjies",
waarvan die inhoud, soos reeds die tietel aandui, grotendeels siin-
bolies van aard is. Die wilgerboom in sij winterklced is vir die
digter \'11 sinnebeeld van eie sielstoestand:

So word ook die waterstroom, die tortel, die vallende boomblad,
die rusteloos swerwende wind gesien als soveel bteelde van die
aardse lewe, waarvan die skrifwoord getuig: „Alle vlees is als
gras". Aldus die tietel van die slotgedig, waarin hierdie gedagte
nogeens uitgewerk word met \'11 natuurbeeld, en waarin die vol-
gende fijn-getekende oorgang van stilte op storm voorkom:

Diep dcurvoel word die dikwels raadselagtige lewenskontraste
uitgebeeld in verse als Verheugd-Bcdrocfd, Repos Aillcurs, Dit is
Nog. Dis of \'11 mens in bierdie bundeltjie telkens die refrein ver-
neem van Gkzklle se sielewee uit sij swijgenstijd:

maar, als \'t hem wel gaat éénen stond,
\'t kan dagen lang weer honger lijden !^s)

Nergens tref ons dan ook die verwantskap tussen Gezelle en
Tonus so sterk als hier nie. Besselaar het reeds opgemerk dat
Gezelle die skrijwer kon gewees het van Dit is maar ligte licdjies.
So herinner Die lied van die Wilg, met die grondtoon „jouw harte
is krank", dadelik aan De Mandelbeke; terwijl \'n ander gedig uit
die tijd dieselfde gedagtegang bevat als O \'t ruischen van liet ranke
riet. Dit kom voor in die eerste nommer van Die Brandwag en
^heet: Waarom beef die biesie so? Die eerste en laaste strofes lui:

Kachel (1913) kan in sekere sin beskouw word als \'11 vervolg
op Bij die Monument, maar in artistieke konsepsie, samestel en uit-
beelding staat dit als geheel ver bokant Totius se eerste werk.
Hier is \'11 droefheid wat dikwels tot treffende skoonheid geword
het; en geskrijwe in die groot herdenkingsjaar van vrouweleed,
is Rachel \'n passende en waardige inleiding gewees tot die plegtige
onthulling van die Vrouwemonument op Dingaansdag, 1913.

„Uit d\' eeuwe her" roep die digter \'n beeld op: die bijbelse
Rachelfiguur, „al-lijdens-Moedcr", vcrpersoonliking van vrouwe-
leed. Haar lewensloop vorm die sentrale gedagte van die hele
digstuk, maar met \'11 doorlopende sinnebeeldige strékking. Telkens
laat die digterverbeelding sij prototype van „lang verlee" los 0111
\'n oomblik te verwijl bij \'11 ander beeld van „kort gelee", en so
word die eerste \'11 simbool van die laaste, Rachel van die Hoere-
vrouw uit die oorlog.

Rachel is \'ii verse-snoer bestaande uit \'11 voorsang en hasang, met
die verse daartussen verdeel in drie groepe, elk waarvan weer

onderverdeel is in \'n reeks epiese hoofsange reëlmatig afgevvissel
deur lyriese tussensange. Iedere hoof groep word telkens vooraf-
gegaan deur die Skrifgedeelte waarop dit betrekking het. In die
eerste daarvan word Rachel se laaste reis geskilder en haar sterwe
op die weg naar Bethlehem na die geboorte van „Benoni — seun
van smart"; in die tweede haar eerste liefde — die periode van
„die heH\'ge romantiek" — en huwelik met Jakob; terwijl die
derde vertel van die stigting van \'n gedenkteken op haar graf en
van die aanleiding tot haar naam als „al-lijdens-Moeder".

sangstemme kom uit droomgebied;
deurruis mijn siel als awendbee
van westewind, als verre see
s\'n golwelied!

So lui dit in die voorspel van wat dr. Schepers genoem het
„een symfonie in verzen".*) Daarop sien ons „langs heuwelpad
en donker dal" die „aartsvaderlikc karavaan" van Jakob op weg
naar Efratha, die kamele gehuld in \'n stofwolk:

Stofwolke stijg op van omlaag
bij menigvuldig voetgeswaai
en blijf, van windjies ongejtfag,

hul deur die lange bene, en slaan
op son-deurglansde stofwolk heel
\'n lewendheid van skaduw-baan.

die stofwolk van die wa\'ens wat sleep
en vee wat trek. Teen wintergrijs
van lug en veld stijg rooie streep.

Maar dis geen Jakob met sijn trek,
wat saggies voer die lam en ooi,
moeder en kind beskermend dek:
dis die vijandige konvooi,

of kampwaarts rij te moege lijf;
skape laat wend in plasse bloed,
halfdood, en d\'ander vreeslik drijf.

dog waar geen Bethlehem hul wag:
die bleke tente al sigbaar word,
waar graftal aanwas dag bij dag.

Die lyriese tussensange moet telkens dien om een of ander
gedagte uit die voorafgaande hoofsang nader uit te werk of toe
te lig. Dis of die.digter telkens behoefte het aan \'n soort van rus-
plek in die gang van sij verhaal, om tijd te kan vind vir bespie-
geling. So word na die eerste sang „die slingerende weg" nader
beskouw als „simbool van die lewe", waarop die karavaan weer
verder trek om in die derde sang plotseling tot stilstand te kom,
want „Rachel is krank!" Mooi word die stoppende karavaan uit-
gebeeld als ,,\'n skudding gaan langs hele rij".

Rachel, siek in die veld! Dit gce aanleiding tot \'n tussensang oor
die genot daarvan „om siek te wees en dan \'n bed te hè", en
onwillekeurig denk die digter aan sovecl Rachels sonder \'n bed:

Dus denk ik aan
die Rachels van mijn land,
wat sonder huis of hut —
eers wreed oorval — werd uit
hul wonings uitgebrand,
op vlaktes uitgeskud!

Om daar alleen te krimp
van moederwee;
wel verderaan
harde soldate, maar
geen Jakobs met hul mee
om troostend bij te staan.

Buiten die algemeen siniboliese betekenis van Rachel is daar
verskillende ,afsondcrlikc gedigte met dieselfde strekking. So b.v.
aan die begin van die tweede afdeling, naar aanleiding van Jakob
en Rachel se ontmoeting bij die put, die mooi-digterlikc beskrij-
wing van Die oiie put, waarvan die slotverse lui:

Dit put maar en sij gee maar immer,
dit put maar en sij weier nimmer
gelijk \'n moeder, so opreg,
gee sij haar laaste druppel weg!

Straks gaan die skapies almal hene
en is die putters weer verdwene,
en niemand denk dan langer om
haar so vervalle heiligdom.

Teen die end van die tweede afdeling krij ons nog \'n mooi
natuurbeeld in Slof en \'n intiem-huiselike tafereeltjie in Die liewc
poppespel. In die aanhef van die derde afdeling heet dit:

deur Kfraths veld vol blomme en gras.
die steenhoop droewe sterfplek wijs
van wie waaragtig moeder was.

So staan daar in mijn vaderland
langs grote paaie, her en der,
graftekens eerbiedvol geplant

vir Rachels wat in kindergeboort
gesterf het op die weg, of bij
die skrikkelike kindermoord
tot in die dood het meegelij.

I)ie gedagte van die laaste koepiet word verder verduidelik in
die daaropvolgende tussensang Sknlpic van die Sec, wat herinner
aan \'n strofe uit die voorsang en kenmerkend is $ir Toru s.
Kachel offer haar lewe „om twaalfde patriarch te baar" en hier-\'

die „geheimnis groot\'\' gee aanleiding tot die beeld van Die Breek-
water, waar sware konkreetblokke in die see versink om \'n wal te
vorm teen seegeweld en \'n veilige hawe vir die „bloei van ower-
seese handel", — beeld ook van „duisende vrouwe wat will\'ge lijf
versink in lijdensdaad":

Ik sien vol-sterk hul sware lijfs-gewrigte,
wat mild deur son en veld gekoester werd.
Maar nou hul strenge mart\'laars-aangesigte,
smart-ingetoom, staar in die blinde vert!

Hul sink, een na die ander. Als slagorde
kom oorlogsgolf dood-dreigend aangewoed.
Hul sink en sink, totdat \'n wal kan worde,
waarop \'n nuwe volk rijs uit die vloed.

Eeuwe verloop na die toneel waarin „Geboorte en Dood ver-
broederd saam" gestaan het bij Rachel se sterfbed, en weer word
haar stem gehoor: „Er is eene stem gehoord in Rama, eene klagc,
een zeer bitter geween: Rachel weent over hare kinderen; zij
weigert zich te laten troosten over hare kinderen, omdat zij niet
zijn". Soos in die „Rei van Klarissen" uit Gijsbrccht van Acmstcl
word hier die droefheid van Rachel geskilder en van soveel ander,
- lcwende en dode:

geklaag, geween, bitterlik seer:
Rachel, al-lijdens-Moeder, oor
haar kinders huil — hul is nie meer.

En dan slaat Totius die profetemantel van Jeremia om en ont-
werp \'n toekomsbeeld naar aanleiding van die voorsegging: „Zoo
zegt de Heere: Bedwing uwe stem van geween en uwe oogen van
tranen; want er is loon voor uw arbeid, spreekt de Heere; want
uwe kinderen zullen wederkomen tot hunne landpale":

Jouw stille daad is streng gedug.
Ons wije land word weer bewoon,
die lug is vol kinder-gerug!

en jonge moeder herbergloos!. <.
Toneel wat wereldhart nóg roer,
lijdende moeders nóg vertroos.

En nog eens word die skitn van Rachel wakker geroep om met
die moeders van Bethlehem die kindermoord te beween. Maar sij
word vertroos, want „Hij bet gekorii" als moederloon om oor
Satan te heers: die „Geborene in die grot\'\'. Kerslied besing Sij
lof. Ten slotte krij ons nog in die slotverse van die nasang die
volgende treffende beeld van Oudpresident Steijn en sij skepping;

Nou sien ik rijs uit jongs verlee
"n Rachelbeeld, suiwerlik blank.
Ik sien op stille boerestee
\'n ander Jakob, oud van wee
en lewenskrank.

die reusgestalt\' weer opgerig,
het hij vir vrouwe- en kinderwee
grafteken en herdenkingstee
groots ons gestig.

Sijn oog. is swaar van smaad-verlcc,
maar hopend ons sijn vinger wijs
daar waar hoog-slank — \'n steile bce! —
standvastiglik uit koppies-see
gedenknaald rijs.

Oor so \'n volk, so laf-ontrouw
roep al die heuwels smadend: Wee!
Maar trouwe skaar roep: „Nimmer! Nee!

In \'n opmerkelike beskouwing van Albert Verwey oor
Rachelword Totius teenoor Leipoldt gestel en daarbij die vol-
gende opmerking gemaak: „Deze bijbelsche poëzie van beperkt-
vaderlandsche, ja kerkelijke opvatting, schijnt ons, zelfs in Afrika,
niet meer de uiting van sterke dichterlijke drift en voortbrenging.
Zooals hier te lande Beets in hoogheid van opvatting en in kracht
en rijkdom van verbeelding al verre de mindere was vaii Potgieter,
zoo meenen we m het gevoel van Totius een weekheid te onder-
kennen, en in de eenvoudigheid van zijn gedachten soms een sim-
pelheid, die ons eer een teeken lijken van zwakte dan van kracht.
Er is, onmiskenbaar, in zijn schrijven een zekere moeheid, die wel,
zeer zeker, vereenigbaar blijft met ernst en oprechtheid en tal
van letterkundige talenten, maar even zeker niet met die sterke,
als noodzakelijk aandoende bezieling die in een dichter opkomt als
de wezenlijke voortbrengende kracht van zijn tijd hem tot haar
orgaan maakte."

Toegegee dat Totius dikwels eenvoudig en simpel is, — wat
op sigself \'n groot voordeel is vir sij Afrikaanse lesers en
allermins onverenigbaar met skoonheid, — dat hier en daar
„een zekere moeheid" in sij poësie te bespeur is, rijs niet-
temin die vraag of die „kerkelijke opvatting" daar skuld aan het.
Moet \'n mens uit die parallel Beets-Potgieter aflei «lat die eerste
minder was alleen omdat hij binne die kerk gestaan het en dat
Potgieter se „hoogheid van opvatting" bijgevolg ook minder sou
gewees het. als hij dieselfde wcreldbeskouwing toegedaan was als
Beets? En Vondel dan? Het die grootste onder Neerland se
sangers van alle tije nie sij hoogste trlomfe gevier met „bijbelse
poëzie" nie, waaraan \'n „beperkt-vaderlandse, ja kerkelike\' opvat-
ting" gladnie heeltemaal vreemd was nie?\'Maar dit daargelatc.

Aan die slot van sij beskouwing wórd die teenstelling Totius-
Leipoldt nog eens geaksentueer en met voorbedde toegelig. Totius

se „beminlik beeld van boerevroinv", wat alleen begeer „om moe-
der van \'n kroos te wees", word gestel teenoor Leipoldt se woorde
uit Vredeaand: „Waak oor die stem, let op die siel; behou Die
beste wat ons nasie het — die vrouw!" Waaruit dan die gevolg-
trekking gemaak word: „De oude en de nieuwe tijd, de oude en
de nieuwe poëzie, konden niet scherper worden afgetekend." Dis
veral hicrdic gevolgtrekking van Verwey uit hierdie bepaalde ge-
gevvens wat tot teenspraak uitlok.

Totius word deur Verwey gekenmerk als „dichter van het
verleden", terwijl hij in Rachel juis op grond van die verlede tel-
kens weer met profetiese blik die toekoms instaar. Rachel, gewillig
om haar lewe te offer tot bestendiging van haar nakroos, is vir
hom die verpersoonliking van die Boerevrouw, wat nic bang oiti
haar roeping als moeder te aanvaar nie, nee meer, wat geen
groter saligheid ken nie als „moeder van \'n kroos Ie wees". En
dis hierdie siele-adel wat die digter met reg roem als \'n „onver-
welkbre glorie", edeler dan \'n sekere „hoogheid van gees", dan
„skoonheidsnaam" en „lokking van \'n grote skaar", wat menige
moderne „society woman" verlei het tot \'n miskenning van baai-
roeping als draagster en opvoedster van \'n nasie, en waardetir
menige nasie niet sedelike en maatskappelike ondergang bedreig
word. „Moeder van Pensees" bevat \'n diepsinnige vingerwijsing
ook vir menig modern-Europese volk. Daarom is Tonus hier
veral sicncr en verheerlik hij in Rachel ook die moeders van ons
tqekomsvolk, omdat hij in hulle verhewe opvatting van die moeder-
taak die enigste waarborg sien vir die verwescnliking van ons toc-
koms-idéale: ,,\'k Sien haar trane lag deur die glans van mnve dag!"
— „Ons wije land word weer bewoon, die lug is vol kindergerug 1"

Ongetwijfeld bestaat daar \'n diepgaande verskil tussen Leipoldt
en Totius, waar die laaste \'n besliste aanhanger is van die Kalvi-
nistiese wereldbeskouwing. Maar volg daaruit dat die aangehaalde
verse uit Rachel noodwendig \'n ander maatskappelike strekking
moet hè als die van Leipoldt; dat Totius minder oog sou hè vir
„die siel" van die vrouw en haar enkel bestem sou ag 0111 „kinder-
tjies te baar", 0111 „kos te kook, te braai, te stook, te smoor", —
waar hij op iedere bladsij van Rachel opwek tot waardering van
die „al-lijdens-Moeder, wat wilPge lijf versink in lijdensdaad" om
ten slotte ook die „Heere van Heerlikheid" të kan baar?

„Met \'n profetiese oog het die digter gesien, dat die toekoms van
ons Land en ons Volk lê in die wieg. Die oplossing van onse meeste
grote vraagstukke sal gevonde worde in die wieg. Dit is die wieg
wat traagheid en selfsug vernietig, wat die arbeid en die liefde
bevorder, wat ons Volk veredel en bewaar. Hulde, driewerf hulde
aan die Afrikaanse vrouw en moeder, wat haar nie skaam nie en
wat nie skrik nie vir die wieg, en wat altijd gereed is haarself en
haar kroos voor Volk en Vaderland op te offer." \')

„Nooit breng uw kus vir trekkers vrijheidsvree, verraderlike
see!" laat Totius Potgieter sê in Verse van Potgieters Trek op
grond van \'n brief aan Pretorius, gedateer „Potchefstroom, 28
Aug. 1841." En daarom was sij leuse: „Weg van die see!", altijd
maar verder noordwaarts, weinig beseffende dat daar onder die
vredige oppervlakte van dieselfde Transvaalse hoogland, waar hij
hom eindelik sou vestig, \'n ewe gevaarlike vijand gesluimer het
als die „gedugte vloed", waarvoor hij gevlug was. Hoe die aan-
vankelike trekkersvree in die ongerepte Transvaalse heuwelland
maar al te spoedig weer moes-plaas maak vir \'11 nuwe trekkerswee,
wórd in Totius se laaste gedig van die naam geskilder.

In grote trekke behandel Trekkersivee (1915) die snel ingrij-
pende omwentelinge in die Transvaalse volkslewe, als gevolg van
die ontdekking en ontginning van die goudvelde. Die botsing tus-
sen die outijdse trekkers-beskawing en die moderne goudstad-
beskawing vorm die tragiese agtergrond van hierdie eenvoudige
verhaal. Die volgende is, in die digter se eie woordc, „die simpele
storie, waarop die hele gedig gebouw is:

Die versies verplaas ons bo op die Rand, ongeveer waar Johan-
nesburg nou lê. Daar het Oom Gert, \'11 trekker, met vrouw en
enige dogter, gaan woon. Later kom Oom Koos, \'n kolonis, wat
in die nabijheid grond gekoop het. Sijn seun Willem raak verlief
op Dina, Oom Gert s\'n dogtcr. Nadat die twee famidies saam
Perdekraal-fees gevier het. gaan Willem en Dina trouw.

Die tweede verse-reeks beskrijwe die ontdekking van die goud-
velde en die opkoms van Johannesburg, maar ook die verleiding
waaraan Willem en Dina, wat bij Oom Gert inwoon, blootgestel

word en waarvoor hul beswijk. Die tweede stuk eindig dan met die
grote Boer-Britse oorlog.

Die derde verse-reeks verplaas ons in die tijd toen die Unie tot
stand gekom het, en beskrijf die treurige einde van Oom Gert en
Dina".

Dis heuwels, heuwels, heuwels net
sovèr \'n mens s\'n oog kan speur;
grasheuwels, waar ook riwwe gaan,
met enkle stroomp\'ies tusse deur.

Daar is geen lioë berge nie,
want hoog is daar die wêfeld self;
en luggies waai daar dun en fris,
of dit stroom uit die blouwe gewelf.

Dddr in die hoe wildheid met
sijn huppelende heuwel skoon
het jarelang \'n trekker met
sijn vrouw en een\'ge kind gewoon.
* . *

Verlore-klein lê op die Rand
hul huisie in die trekkersland;
dit is \'n stip net in die wei —
die rietedak en muurtjies van klei.

En dan word in die volgende bladsije, net soos in Martjic van
Ckllikks, die vredig-idylliese plaaslewe uit vroeër tijd geteken: die
kennismaking en eerste liefde van Willem en Dina, die klaar-
makcrij vir Perdekraal se fees, die gesamenlike tog daarheen
met die ossewaens en die nasionale feestelikhede. Maar Totius se
skildering is weer anders als die van Celliers. Waar die laaste
bom graag verdiep in \'n breed-rustige beskrijwing en uitbeelding
vol kleur en lewe, krij ons bij Totius \'11 reeks snel opeenvolgende
sketse, wat meestal vlugtig maar niettemin ook raak geteken word.
Daar is b.v. die mooi-digtcrlike beskrijwing van die „oggendstond
op \'n boereplaas", die lof van die Afrikaanse koffieketel, die teke-
ning van Perdekraal-laer:

Hoe 10 die tentseil baan aan baan.
Hoe wakker blij die nokke staan.
Die klappies netjes oopgeslaan —

mooie eenheid same.
Sij staan daar bij die wa s\'n as,
die huis van doek, so lossies-vas,
skoon als in mftredouw gewas —
\'n blanke dame.

Twee witte kappe in «lie veld:
\'n wa en en tent daarnaas gesteld,
tweeheid- tot eenheid saamgesmelt

in sware stonde.
Die wa — \'n sterke man is hij;
die tent — \'11 taaie vrouw is sij
Jul het die nasie uitgelei,
sijn boei ontbonde.

Die tweede afdeling — Goxtc Code — begin weer met dieselfde
landskapskildering, maar anders gesien:

Die tragiek is op koms. Die goudsoekers verskijn en eerlang,is
Oom Gert die grootste deel van sij plaas kwijt, waarop weldra \'n
stad als uit die grond getower word.

Oom Gert het so iets nooit gesien: A\'l bo die stad, en verder, sweef
die reine lug is troebel-vuil, \'n swart-deurrookte deins\'righeid;

en helder stroompies van weleer dit lijk net soos \'n veldvuur, wat
dam nou in modd\'rig swarte kuil. sig op die velde het uitgespreid.
Die grond voorheen soskoon en rooi En sawends slaat n\' rooi gegloor
is nou met steenkool-as bestrooi, nes veldbrand al die heuwels oor.

Hij wil weer trek, maar sij dogter haal hom oor 0111 maar te blij,
„want waar ons trek of blij, sal Engelsman ons krij". Spoedig volg
die nasleep van die nu we beskawing: stemreg-agitasies, politieke
verwikkelinge, oorlog met die nagalm „verlore, verlore!". en Dina...
„geheel verslingerd in die stad en wilPge prooi van vreemdes 11011!"

Mooi is die ruiterlied van die uittrekkende burgers, waarvan die
aanhef en slot lui:

Kom, burgers, trek die perde reg;
nou vrouw en kind goeien-dag geseg.
Jongkerels los die nöi s\'n hand
en seuns verlaat jul moeders, want
daar gaan \'n strijdroep deur die land!
Grijp nou die teuwels bij mekaar —
die vierkleur is weer in gevaar!

Die regterhand grijp die visier,
die bors oorkruis \'n bandelier;
die spore in die sonskijn blink,^-stebeuwels teen mekaar weerklink,
dip ketel aan die saai rinkink.
Kom, burgers, hou nou bij mekaar —
die vierkleur is weer in gevaar!

Jaag, burgers, jaag oor rand en rots,
wanneer jul teen die vijand bots.
Ruk in, spring af en pos gevat
aan d\' onverwrikbre rijperd-blad.
Mik fijn, kijk waar die stoffie spat!
Staan, burgers, staan dan bij mekaar —
die vierkleur is weer in gevaar!

En moet jul val, val dan met eer,
met d\'oog die vijand toegekeer;
val op die grense, man en perd,
die \'oue vierkleur is dit werd
en d\'eerkroon wenk al uit die vert.
Val, burgers, val dan bij mekaar —
die vierkleur is weer in gevaar!

In die derde afdeling — Gromvc Grazve — nogeens dieselfde
landskap, maar hoe is alles verander:

Dis heuwels, heuwels, heuwels net
sovèr \'n mens s\'n oog kan speur;
maar heuwels sonder struik of gras
en droewig-vaal, nes as gekleur.

Die heuwels lijk soos duinc, wat
in blankheid rijs aan verre strand —
ddJtr rijs hul uit die diepe see,
hier uit die aard s\'n ingewand.

Hul sO die duine aan strand is die
grafheuwels van wie sterwe in see;
én daardie diepe dreuning is
die klag van wees en weduwee.

Een agtal jarc gaan verbij en die oorlogsverwoesting word weer
uitgewis, maar op Oom Gert se plaas, waar hij nog altijd in stilte
oor sij dogter treur, is „die vroegre boere-paradijs nou één mols-
hoop, groot en grijs". Eindelik word daar Unic-fces gevier, en in

die stille hoop dat hij Dina misskien sal raakloop, gaan Oom Gert
ook naar die stad om die feestelikhede bij te woon, maar

Dieselfde aand kom Dina tot inkeer en besluit om naar haar
vader terug te gaan. Droewe hereniging:

Mijn kind, dddr het ik neergekniel,
snags uitgestort mijn bittre siel,
dié deur het nooit nie dig gegaan
en daardie kêrsie \'t daar gestaan.

„Hij staar haar in die aansig bleek — \'11 skone spieël gekraak,
gebreek", en sij laastc versoek is:

Leg op mijn graf geen sooi met gras,
maar dek dit met die heuwel-as ;
want daarsó lë begraaf jouw eer
en van die boervolk van weleer.

Ja, dddrom is die hanvels hoos?,
en daarom is hul skijnsel bleek,
en daarom is die ivinddreun diep,
so droef soos een wat smartlik smeek !

Maar eens herleef die nasie weer,
waarvan ik sterwend profeteer. .
Eens word die grijse heuwels klein,
als God alleen weer groot sal sijn !

En eindelik staan die digter na „stille beêvaarts-tog, bij twee
graftes op die Rand"—

In Trekkerswee moet \'n mens nie soek naar rijkdom van klank
of beeld, naar grootse verbeeldingsvlug of breed-skilderende ge-
baar nie. Maar wat hier telkens tref is die seggingskrag van die
eenvoudige woord uit die alledaagse lewe, terwijl \'n mens orals
verras word deur sulke raak-gepende brokkies lewende natuur als
die volgende:

Daarlanges lê die beestekraal,
waar smiddags doodse stilte daal
als kalfies, in die son gebraai,
ijie vjiee van hul kop lê waai
so dom-gerus; en blij-ontsteld
eers opspring, als uit d\'ope veld
die koeie aandraf, wat met hul
geloei die awendstond vervul.

Die kraalvee is al moeg gele, Sijn emmer ruis van puur musiek,
hul rek die stramme lijwe uit. so vloei dit nou uit volle speen;
Daar kom die kaffer ook al aan, musiek ook vir die kalfic als
wat koulik oor die douwveld gaan hij kort-kort om sijn moeder wals
en eers die kalwerhok ontsluit. op nog onvaste horrelbeen.

Die vrouwens maak die brekfis al —
die tweede ketel sing;
hul loop tent in tent uit en koes
gramstorig vir die braaivlijs-rook,
wat trane in hul oë bring.

En als die klaarmaak-gewerskaf vir die komniando afgcloop is
en die burgers trek hulle perde reg om te laat vat, dan si en ons

Die vrouwens staan effens opsij
met arrems oor mekaar gevomv,
nou dat hul taak is afgedaan.
Nou kan hul eers hul smart besef,
en enkle droog met voorskoot-punt
al d\'eerstc oorlogstraan.

Hoe weet Totius die mentaliteit van die delwer teenoor die van
die kaffer in \'n paar rake krabbels te laat uitkom:

* - ■ \\ .
Nou loop \'n loper oor die Rand,
wat rooi is in sij aangesig;
hij sien niks van die mooie land,
maar hou sijn oog omlaag gerig.

Agter hom sukkel \'n kaffer aan met \'n sak vol allerlei gereed-
skap, en als hij eindelik die goudrif ontdek:
Daar is dit! en hoe blij is hij!
Die goud-aar is oplaas geraak...
Die kaffer sien \'n os wat wei
en denk: „hoe lekker sal hij smaak".

En hoe kostelik staan Oom Gert daar ge teken, nadat sij grond
verkoop is, als \'n oer-tiepe van die outijdse boer:
Oom Gert maak nog sijn saak gewis:
hij vraag net goudgeld en kontant
en dat sijn eie predikant
sal tel of hulle almal is,

Totius is in die eerste plaas stemmingsdigter. Deur al sij verse
gaat daar \'n fluistering van stille weemoed — waaraan alle droef-
geestige somberheid egter vreemd blij — en selfs in sij verhalende
poësie word die epiese gang telkens onderbreek deur lyriese op-
wellinge. Maar hoewel dieselfde grondtoon ook in Trekkerswee
gehoor werd, bestaat daar tog \'n merkwaardige onderskeid tussen
hierdie laaste digstuk en sij vroeëre produksies. Waar in Bij die
| Monument, Wilgcrboambogics en Rachel volksiuart en lutiselike
smart die hoofdmotiewe vorm van \'n simbolistiese lyriek, begin die
I epiese element in Trckkcrsïvce die oorhand te krij en kom daar
af en toe selfs \'n huinoristiese tint in Afrikaanse trant voor die
dag. En waar in Potgieters Trek, onder invloed van da Costa, in
sommige verse \'n min of nicer retoriese toon heers, laat Trekkers-
wee \'n digtrant sien wat kerngesond Afrikaans is in vorm en toon.
Die enigste beswaar is dat ons geen duidelike beeld van die Trekker
self krij nie. Die Afrikaanse atmosfeer is daar op iedere bjadsij,
maar in die helder beligte omgewing sien ons die karakters alleen
vaag-ver op die agtergrond. Maar owerigens is Trekkers-wee als
proewe van rasegte volkskuns, waar \'11 mens die geur van die veld
in proef, \'n ewe welkome aainvins vir ons opkomende letterkunde
als Martjic van Cellters.

Leipoldt is in Worcester (Kaapland) gebore in 1880. Sij groot-
vader het in 1818 als sendeling in Suid-Afrika aangekom en sij
vader was aanvankelik ook als sendeling werksaam op Sumatra,
maar in 1879 is hij terug naar die Kaap, waar hij predikant ge-
word het van die Ned. Geref. Kerk op Clanwilliam. Daar liet Lei-
poldt sij jeug deurgebreng. Skool .het hij nie gegaan nie, maar
thuis onderrig ontvang van sij vader. Gedurende die sittinge van
die Sinode het hij egter later geleentheid gehad om in Kaapstad
enkele kolleges in sielkunde en plantkunde te volg. Na matrikulasie
het hij hom aan die joenralistiek gewij, eers aan die „Dagblad" van
ds. S. J. du Tolt en later aan die „South African News". Met die
uitbreek van die oorlog het Leipoldt als oorlogskorrespondent vir
verskillende buitelandse blade opgetree, o.a. „Nieuws van den Dag"
(Amsterdam), „Pctit Bleu" (Brussel), „Chicago Record" en ...Man-
chester News" — almaal pro-Boer organe. Gedurende 1900—1901
was hij spesiale verslaggewcr van die Rondgaande Hof,\' wat sitting
gehou het oor die Kaapse rebelle. Daarna het hij redakteur ge-
word van die „South African News", en na die stopsetting van die
blad onder krijgswet in 1902 is hij naar Europa, waar hij eers als
joernalis rondgeswerf en o.a. die stakinge in Holland, België,
Spanje en Frankrijk gerapporteer het, waarop hij hom als mediese
student laat inskrijf het in Guys llospital, Londen.

Gedurende sij studentetijd was Lkipoldt redakteur van „Tbc
I lospital" en het hij als sodanig persoonlik kennis gemaak met al
die groot hospitale in Europa en Amerika. Na sij artseksamen in
1907 het hij nog verskillende Duitse en Amerikaanse universiteite
besoek om kindersiektes te bestudeer, waarna hij weer in Engelse
hospitale werksaam was. In 1911 het hij wegens gesondheidsredene
\'n seereis onderneem naar Oost Indië, waar hij Java. Sumatra en
Borneo besoek het. Na sij terugkeer is hij aangestcl als skooldok-
ter van Hampstead in Londen, en sedert 1914 in dieselfde hoeda-
nigheid werksaam in Transvaal. Seker \'n merkwaardige loopbaan
vir iemand wat na soveel lotswisselinge en veelsijdige mediese werk-
saamhede ten slotte nog naam sou maak als \'n eenvoudige Afri-
kaanse digter.

Leipoldt het van kindsbeen af literaire neiginge gehad. Als
knaap het hij Nederlandse skrijwers begin lees en reeds op sij agste
jaar \'n treurspel geskrijf naar aanleiding van Limdurg Brouwer se
„Akbar". Op twaalfjarige leeftijd het sij eerste verhaaltjie in Engels
in die „Cape Argus" verskijn, en daarna het hij meermale stukke
gelewer vir die „Argus", „Cape Monthly" en „Cape Times". Ge-
durende die oorlog het daar van hom twee prosasketse in „Else-
viers Maandschrift" verskijn, Dc Rebel en Bambinelino, waarin
dieselfde stof behandel werd als in sij latere oorlogsgedigte. Verder
enkele soortgelijke sketse in Engelse tijdskrifte. Later het hij egter
so opgegaan in die journalistiek en medisijne, waaroor hij \'11 massa
geskrijwe het in vaktijdskrifte, dat daar vir letterkundige werk maar
min tijd oorgeblij het. En tot vandag beskouw hij die laaste als
bijsaak; lewenstaak is vir hom sij werk als skooldokter.\')

Leipoldt het hom egter, soos hij self vertel, sedert jare „ver-
maak met versies draai en met die looi) ^van \'^iet \'ⁿ boel
van die rijnipies in mijn tafellaai opgegaar. Dit was, en is, \'11 onnosel
vermaak, waarmee ik net maar mijsclwe gekwel \'t, deurdat ik
somtijds nie \'11 rijm in die bande kon krij nie, en nog meer kere
nie goed in woorde kon uitdruk, wat ik gevoel en ondervind \'t."
Bekend is hoe sij vrind Johs. Smitii (11011 professor in Afrikaans op
Stellenbosch) op \'11 goeie dag toevallig toegang gekrij het tot die
tafellaai, met die gevolg dat Oom Gert vertel en ander gedigte,
voorsien van \'11 ferme pleidooi vir Afrikaans van die hand van die
„ontdekker", in 1911 die lig gesien liet en dadelik in Holland sovvel
als in Suid-Afrika algemeen die aandag getrek het.

„Die meeste van die gediggics" — sc die digtcr — „is gemaak.
geword, toen ik nog half flouw was met die skok van die oorlog,
en toen die donder van die Engelse kanonne nog altijd in mijn ore
was. Misskien het dit mijn snare al te veel laat tril. Misskien is
dit beter dat ons nie meer oor sulke goed praat of sing nie. Maar
daar is ook \'11 ander kant: dit kan wees dat daar onder mijn lesers
is, wat niet maklik vergeet nie, hoe gouw hul ook vergewe." ⁵)

\') Hierdie lewensbesonderliede is ontleen aan Die Urandu-ag, I)cs. 1918.
>) Voorrede, bis. X.

logsverse. Nie dat hij dit als bewuste tendens vooropstel nie, maar
onwillekeurig word sij herinneringsbeelde deur die één onvergete-
like op die agtergrond gedring, wanneer hij al peinsende oor die
verlede sij gedagtes laat dwaal naar die land van sij liefde. Hoe is
al dadelik in die opdrag „aan almaal wat voorgegaan het" sij herin-
neringe aan sij mooi ou Karrooland saamgestrengel met die onver-
getelike heelde van „tien jaar verbij". Als \'11 grootse panorama vol
kleur en geur rijs die Afrikaanse natuur daar voor sij geestesoog
op, maar als bij die oog net \'n oomblik sluit dan word die wierook-
geur van aandbloifmie\'deur kruitdamp verdring:

Sag is die nag en slaaprig al die wereld —
Sag als die wit gesiggie van \'11 kind.

Dof in die maanlig skitter net die sterre,
En rustig in \'n klipskeur skuil die wind.

Die maanlig gooi \'n silwerwaas oor velde,
Waar eens die grijs kruitwolke het gerol;

En elke plaas wat vroeër van rook geruik het,
Is met die genre van aandklossies vol.

• Maar selfs die silwerlig kan nie verberge
Die tekens van die tijd tien jaar verbij:

Maak net jouw oë toe, en tussen wierook
Hespeur jij nog die kruitrook op die vlei!

Ja, man, wat op die slagveld het gesneuvel,
En in die kinderkampe, kind en vrouw,

Slaap rustig stil, julle, wat so geworstel,
En so gesterwe het — want ons onthou!

Dikwels gaan daar hewige trillinge deur sij snare bij sulke her-
inneringe. Luister maar naar Oom Gert in die eerste gedig van die
bundel. Dis \'n simpele verhaal van twee Kaapse „rebelle" wat aan
die galg geknoop werd, omdat hulle... nou ja, omdat ,,\'n mens tog
iets vir sij nasie moet doen!" Maar die aandagtige toehoorder kan
die onopgesmukte „storie van ons sterfte" nie sonder ontroering
aanhoor nie. Daar is menigeen, sê Oom Gert:

Ja, daar gaan snikke en tranc deur. Dis of Oom Gert telkens \'n
knop in sij keel krij en dan die draad van sij verhaal moet loslaat
om cers sij aandoening meester te word. So b.v. waar hij vertel
van die afskeid onder die galg:

Toe het hul met die predikant gepraat;
En ik, als naaste bloedverwant van Hen,
Het met hom naar die galg gegaan en daar...
Nee neef, dis maar die rook! Ik word al oud,
En jouw tabak is al te sterk vir mij.
Ikself rook swak tabak: jij weet, dit maak
Mijn oë nie so seer.

Nou waar was ik ?
Ja, toe het ons hul almaal handgegee.
Geeneen van ons kon praat nie; Piet was stom
En net so naar als ik, en een van ons —
Ik weet nie, wie dit was — het hard gesnik.

Maar bij die laaste toneel word dit die ou man te magtig. Hier
kan sij brekende stem nie verder nie, en daarom sê hij so veel:

Daar is nie meer. Ons het weer thuisgekom,
En in die kamer hier het ons gekniel;
\'n Korte bidstond het die predikant
Gehott vir ons — en daarna was dit uit.

Lkipoldt ken ons ou Boermense deur en deur, en hij weet wat
humor is. Nie dat bij dit soek nie, maar dit is hier, volop. I loe
weet bij in \'n paar forse trekke \'n sprekende karikatuur te teken
so dwars deur die tragiek heen. Oom Gert soek naar die Kolonel
se naam:

Sijn naam — nou Gerrie, wat was ook sijn naam ?
Jones? Nee, kind, dit was maar sijn otïisicr —
Jij weet, die aap met strepics op sijn mouw —
Ik het dit! Wilson was die vent se naam:
\'n Dik vet körel, met \'n grijsgeel snor,
En lang slagtande, en rooi in die gesig.
Die mense sO, hij sttip; maar ik het nooit
Hom dronk gesien, en wil ook nou nie meer
Agter sijn rug die man beskinder nie,
Al was hij ook \'n deugniet — dit maak niks!

Bennie, ,,\'n regte mooi soort vromvmens-kêreltjie", en sij maat
Johnnie, ,,\'n opgeskote kêreltjie, nog nie heel droog agter die ore",

die twee kon dit nie langer onder „Martjie Louw" uithou nie.
En hoe Oom Gert ook al vermaan, hulle was vas beslote om bij
„ons mense" aan te sluit. Oom Gert het nog twee perde gehad, en
die moes hulle hê. Gouw-gouw was die „knapsak volgeprop met
biltong en beskuit", en Oom het „self die saalsakkies met hard-
gekookte eiers en ander padkos volgelaai", en die twee is weg.
Maar die volgende oggend moes Oom Gert die spit afbijt:

Die more was die heel gespuis om mij!
Die kolnel, als \'n brommer, gons en gons
En vloek en maak lawaai — maar ik staan pal.
Ik kon mos ²) nie gehelp het, dat die perde
Nog in die tuin gestaan het, en ik sê,
Dat dit sijn skuld was, en nie mijne nie;
Maar van die biltong en beskuit en eiers
Het ik hom toe maar liewers niks gesê.

Sien \'n mens in die laaste reëls nie \'n ondeuende glimlag in Oom
Gert se oog so deur die trane heen nie? Maar als die digter
dit met \'11 kind te doen het — hij is kinderarts! — dan is daar geen
plek vir humor nie, dan krij hij self trane in die oge. Maar nie in
weemoedige berusting soos bij Totius nie; dis brandende trane
wat aan \'11 skrijnende gemoed ontpers word en waardeur daar bij
wijle vonke skiet:

Mulle het jou in England gemaak, seepkissie,
Om hier in ons land als \'n doodkis te dien;

Mulle het op jou letters geverwe, seepkissie,
En ik het jouselwe als doodkis gesien.

En jij was bestem, soos jij weet, seepkissie,
Daar oorkant in England als doodkis vir hom!

Klein Jannie van ouboetie Saarl, seepkissie,
Was fluks en gesond, vir sijn jare nog groot;

Maar hier in die kamp, soos jij weet, seepkissie,
Was hij maar drie weke, en toe — was hij dood!

Onthou jij vir Jannie? Jij weet, seepkissie,
Hij het in sijn speletjies met jou gespeel;

Die son het sijn krulkop geskilder, seepkissie,
So blink als sijn strale, als goud so geel.

En die Vrijdagaand, soos jij weet, seepkissie,
Was Jannie sijn lewe al half verwoes.

Mulle het jou op Saterdagmiddag, seepkissie,
Gedra naar sijn tent als \'n doodkis daar!

Die wit gesiggie — jij weet, seepkissie,
Die handjies gevomv en gekruis oormekaar.

Mullo het jou in England gemaak, seepkissie,
Om hier vir ons kinders als doodkis te dien:

Mulle het vir jou lijkies gevinde, seepkissie,
En ik het jouselwe als doodkis gesien.

Vergewe ? Vergeet? Is dit maklik vergewc ?
Die smarte, die angs, het so baje gepla!

Die ijster het gloeiend \'n merk vir die ccuwe
Gebrand op ons volk, en die wond is te na,

Te na aan ons hart en te diep in ons lewe —
„Geduld, o geduld, wat so baje kan dra!"

En wat \'n wereld van sielsroering weet die digter met so \'11 niks-
beduidende ding als \'n „armsalige ou blikkie" te wek. Watter
Afrikaanse moeder kan dit lees sonder \'n traan in haar oog?

En so sus die moeder haar smart deur blomme te plant in die
ou blikkie, waaruit Gert en Griet hulle laaste afgemete slukkie
melk gekrij het. E11 al is die plaas afgebrand en altwee haar kin-
ders dood in die kamp, sij kan God nog dank vir so iets als ver-
beeldingskrag. Dis aangrijpend, die bijna naïewe moederlikheid:

Een man wat jare lang gespook het vir vrijdom, wat sij ge-
boortegrond sien verander het in \'11 woestenij, wat sij vrouw en
kinders sien doodkwijn het in \'11 sterfkamp, wat na dit alles nog
\'11 eed van trouw moes sweer aan die oorwinnaar — \'11 eed waar sij
hart geen deel aan had nie en nooit kón hé nie! — so \'11 man en
so \'n volk weet wat vrede soms kan beteken. En als verpersoonli-
king van sij volk het Leipoldt dit alles gevoel, beleef, ondergaan
en in Vrcdcaavd vertolk. Met hartstogtelik-opstandige bitterheid
het dit hier deur sij brein gespook en sij siel-snare verward deur-
mekaar gepluk, als van \'n man wat in verbijsterde wanhoop \'n
onvergetelike smart wil verdrink in \'n roes van vergetelheid; wat
jou aanroep met \'n stem, wat geen geluid wil gce nie en aankijk
met oge, wat geen trane het nie:

„Ik luister; en dit skijn vir mij,
Klein Gert is weer hier aan mijn sij

Hij jou, armsalige ou blikkie,
Om weer \'n slukkie melk te krij;

„En Grietjie staan daar bij die deur -
Ja, kijk, haar voorskoot is verskeur!

Ag, armsalige ou blikkie
Hoe kan ik eensaam wees en treur?

Mijn volk is doodgestrij:
Mijn moed is nie meer heldemoed —
O God, vergewe mij!

Maar als die digter aan die vrouw denk, dan keer sij kalmte
gaandeweg terug en krij hij weer moed:

Sij was die sterkste van ons almaai, sij
Die met gebed en hoop het mee gestrij!
Sij het die swaarste deel van onse lot
Gedra, gehelp, getroos, gesteun «leur God.

Op rots het sij gebouw, en nie op sand —
Heldin en vrouw! Die beste, wat ons land
Nog voortgebring het! Skree hoera vir haar,
Als jij moet skree — maar liewers, man, bedaar,
En skink weer met mij in \'n glas vol wijn:
Dit sal nie ditmaal suur smaak soos asijn,
Maar heuningsoet, als suiker — en met mij
Drink op haar naam: die oorlog is verbij!

Dis vrede nou; die oorlog is verbij!
Dis vrede, ja! Wat sal ons nou begaan?
Sal ons die vrouw daarbinne weer laat staan
Om kos te kook, te braai, te stook, te smoor?
Nie meer haar steun verlang nie? nie meer hoor

Haar stem, wat in die onweer het geklink ?
Sal ons haar siel laat roes? Dié het geblink
Tot aan die kruis-ster, toen die donker nag
Rondom ons was, en niemand van ons dag
Verwag het nie: toe het haar lig gestaan
Als lei-ster vir ons, ligter als die maan,
En als \'n son geskijn — toe was dit nood!
Dis vrede, maar dié siel is nog nie dood:
Dit lewe nog om ons te lei, en maak
Die swaar, swaar vrede plig; die harde taak,
Wat voor ons lê, die lewe, wat ons wag,
Ons donker pad, so helder als die dag.
Waak oor die stem; let op die siel; behou
Die beste, wat ons nasie het — die vrouw!
Gooi neer die glas; die stukkies skop opsij:
Daaruit sal ons geen ander heildronk drink

Als dié aan haar! Maar roep, man, tot dit klink:
Dis vrede nou; die oorlog is verbij!

Hiervoor is opgemerk, dat die na-die-oorlogse poësic groten-
deels \'n „kind der smarte" kan genoem word. Maar daarnaas is
telkens ook op \'11 tweede vername kenmerk daarvan opmerksaam
geniaak: \'n kanniedood optimisme, \'n nooit weifelende toekoms-
geloof, wat blomme sien groei op kindergraffies en kindergesang
beluister na weegeklag en rouw. En hierin is die poësie ook \'n
trouwe weerspiegeling van die diepgewortelde lewensmoed, wat
\'11 grondtrek vorm van die Afrikaanse volkskarakter. Dieselfde
optimisme kenmerk ook Leipoldt se poësie. Ons sien dit reeds in
die laaste strofe van Vrcdcaaml weer die oorhand behaal oor die
opstandige bitterheid van die eerste strofes. Dit spreek ook uit
verse als die volgende:

klagte, sugte, smart gewaar —
Waar die koringvelde kaal staan,
en die droogte druk so swaar,
Wijs die toekoms diamante
* en die koring in die aar

\'n Skoenlapper die vlieg daarbo
En fladder oor die rose daar:
Ik sien hom en ik word gewaar

Netnou was dit nog wolkerig,
En outa Adam het gesê:
„Kleinbaas, ons sal weer donder hê;

Nou is die wolke weg: die straal,
So geel als goud, lè oor die rooi,
Die skoenlapper die speel weer mooi,

So is dit in ons wereld: nou
Is alles weer so wolkerig,
Die toekoms swart, met donker dig;

Maar dit kom veral tot uiting in wat prof. Kamp genoem het
e „summum" van Leipoldt se lewensbeskouwing:

Gee vrede en rus vir ons almaal, wat lam is van swerwe,
Moed en geduld vir ons almaal, wat bang is te stenvc;
Gee vir ons hart soos in somer die sap vir die home;
Gee vir ons krag vir die werk en verstand vir die drome;
Gec, dat ons lag, als die lewenslas druk op ons harte;
Gee vir ons hoop in die donkerste nagte en smarte;
Gee vrede en rus vir ons almaal, wat lewe en erwe
Smart en verdriet, met die reg om uiteindelik te sterwe.
Gee vrede en rus; en ons vra nie iets anders, en luister
Stil naar die wind, wat so sag in ons ore kom fluister:
„Moed. mense, hou moed!
Die kwaad sal verander in goed:
Die morelig kom uit die duister." •)

Met sij volk besef die digter egter dat alles nie somaar vanself
weer sal regkom nie:

Ook agter ons lê vuur en bloed;
Ook ons het vir ons land gestort
\'n See van trane: ja, dis goed!

Nie somaar als die koring groot:
Dit moet deur werk, deur vlijt, deur smart,
Deur lewe ook word voortgestoot.^J)

Neem jouw land als vrouw;
Die toekoms als jouw babetjie:
Dis genoeg, vir jou!¹)

Wil \'11 mens die „summum" van Leipoldt se digterlike geloofs-
belijdenis, dit lê in die volgende „slampatnperliedjie" opgeslote:

Van duikers, wat draf oor die veld;
Van voois, wat daar sing in die bossies— -
Maar nooit nie, nee nooit, nie, van geld!

Is dit reeds \'n logenstraf fing van die „onnosele vermaak", waar-
van die digter so geringskattend in sij voorrede gewaag, die vol-
gende spontaue belijdenis maak dit nog duideliker dat daar bij
hom dieper motiewe aanwesig is als net „versies-draai vermaak":

Dink jij, die ménse lees jouw versies? Glo,
Ons het nog ander goed om oor te babbel
En hou nie van slampampertjies hier bo."

Die windswaal sing — nou waarvoor moet hij sing ?
Vir jou en mij ? Nee, wragtie, vir homselwe,
Net 0111 hij iets moet sê, iets, iets, moet bring!

Nie maar vir jou — nee, glad nie; want ik weet
|ij hou mos nie van versies, jij, wat trots is,
Omdat jij dink, jij het die wijsheid beet.

Maak ik slampamperliedjies net soos dié:
\'n Mens moet huil of lag, moet loop of stil sit,
En ik moet versies maak, of praat met — wie ? \')

Dis \'n ou waarheid wat in hierdie twee slampamperliedjies uit-
gcdruk is, so oud als die poësie seif. Goethe het o.a. dieselfde
gedagte uitgespreek in „Der Sänger":

Die goldne Kette gib mir nicht,
Die Kette gib den Rittern,
Vor deren kühnem Angesicht
Der Feinde Lanzen splittern...

Ich singe, wie der Vogel singt,
Der in den Zweigen wohnet;
Das Lied, das aus der Kehle dringt,
Ist Lohn, der reichlich lohnet.

Leipoldt is \'n uitbundige natuurvriend. Veral die uitgestrekte
Karroovlaktes, wat op die gewone reisiger alleen die indruk maak
van „één waterloze zee van golven, steen en rots", besit vir hom
\'n buitengewone bekoring. Reeds als kind het hij die eienaardige
natuurskoonheid van die Boesmanland leer liefkrij:

Vaal rotse rondom, met vaal sand en klei,
En boesmangras en varings geel en groen —
Wat \'n mooi wereld hierdie!--

Hier was mijn thuiste in mijn woeste jaar,
Toen ik nog kind was, sonder pijn of vrees,
Want ou Paaiboelie ¹) self was toe te klein !

Al die rooi klippies het ik ingegaar,
En al die varings was vir mij gewees
Maters, wat elke somer het verdwijn.^a)

Hij ken „die oudste doringboom in ons doringboomland", die
soutpan in die ou sandwêreld het hij in sij doodse rus bespied:

So arm die wereld hier, en tog so mooi:
Stil, als \'n onmens amper oor sijn reis
En met die Dood se skade op sijn gesig.

En hoe vertrouwelik kan hij gesels met die kriekie, die apie, die »
akkedissie en hulle uitlok om hulle geheime te vertel. Leipoldt is
\'n gehore „interviewer". Uit menige vers blijk dat hij baje mense
iti sij lewe uitgevra het, dat hij die kuns bij uitnemendheid van
dokter en joernalis goed verstaan. En af en toe gebeur dit selfs
dat die digter heeltemaal verdwijn agter die „interviewer". Maar
hoe weet hij soms, enkel deur middel van so\'n vraaggesprek, een of
ander voorwerp te tiepecr. Kijk b.v. naar so\'n sprekende krabbel
van die sekretarisvool:

En als iemand vra. wat \'n méns 11011 eigenlik aan „sulke versies,
sulke vrae" het, dan antwoord die digter:

Ou boet, ik sing alleen:
Verstaan jij daarvan niks — 11011 ja,
Jij is nog nie gespees.

Vir die meeste mense is die verkleurmannetjie net \'11 ding 0111
jou \'11 koue rilling oor die lijf te ja, als jij \'11 tak aftrek om die
lekkerste vrugte in die hande te krij en „kleurklasie" sit daar vlak
voor jou. Maar hoor Lkipoldt niet hom gesels:

Hoe levvendig en aanskouwelik skilder hij die Afrikaanse lente-
bedrijwigheid in Lenteliedjie en Oktobermaand:
Al die veld is vrolik;

Al die koggelmannetjies
Kom om fees te vier;
Hier galop \'n goggatjie,
J)aarso dans \'n mier.

En selfs waar hij in Amsterdam „moedersiel alleen bij die vuur-
herd sit" in die aand, met die „galm en gons en steun" van 011 Am-
sterdam rondom, leef dit alles nogeens helder voor sij verbeelding
op, soos voor die van so menige Afrikaanse student:

"n Wierook naar die see toe waai,
En aan die dam, waaroor die voois
So vrolik in die nessies swaai;

Die kafferskuil en ruigte groei—
\'n I )onker groen, die water oor,
• \'11 Tuin, wat nooit nie word gesnoei;

Ons Afrikaanse klippe soen,
En aan ons ou Karroo, so mooi
In al sijn geil Oktober-groen !

lin als sij aardse taak afgedaan is, dan is daar maar één plekkie
op dié ou wêreld waar bij graag sou wil rus — op mijn ou Karroo:

Hier wil ik rus, op ons vaal Karroo,
Hier, waar die veld \'n leegte is,
I lier bij die slang en die akkedis,

Grawe hier, boetie, \'n graf vir mij:
Hier is ik thuis, mijn land is hier;
Hier, waar die korhaan bruilof vier —

Skrijwe geen teks, wat \'n mens kan lees;
Sé net: „Hij slaap, waar hij wou wees —
Hier in die skoot van ons vaal Karroo.

Hoewel Lkipoi.dt liewers als „skooldokter" wil beskouw word
en nie als digter nie, het die ou „vermaak" gelukkig nog altijd \'n
sekere bekoring vir hom blij behou, sodat daar sedert sij terugkeer
naar Suid-Afrika heelwat verse van sij hand in Afrikaanse tijd-
skrifte verskijn het. ¹) Enkele dagteken reeds uit vroeër tijd, waar-
onder die volgende twee sonnette, wat blijkens die inhoud geskrijwe
is tijdens sij besoek aan Oost- Indië. Die eerste gun ons \'n interes-
sante blik op Lki poldt se letterkundige simpathieë, terwijl die
tweede die oorweldigende indruk weergee wat die Oosterse natuur
op hom gemaak het.

Kind van die noordcwêreld, waar die kou
Van winter weerga vinde in \'n volk
Wat kalm blij, als jij kokend is, en (louw ^a)
En nie jouw taal verstaan nie sonder tolk!

Die warmer Ooste, waar die son ontstaan.
Het jou tot man gemaak, en van jouw hart
Die ijsgekorste kettings afgeslaan,
En jou geleer daar lê ook vreug in smart,
En in ellende grootsheid! Ik, als een
Met wie die Ooste ook gepraat het, gee
Hier, waar Adinda\'s spook bij maanlig ween
Oor Saïdjahs graf in eensaam stille wee,
Mij huldegroet aan jou als blijk daarvan,
Apostel, hoëpriester, lijder, Man! \')

Mirakelland van oerwoud en vulkaan,
Ik groet jou in jouw glorie! Elke teug
Van die koel suidewind hernuw mijn jeug,
En maak mij amper kind weer, en verslaan
\'n Dampwolk van gedagtes en die waan.
Dat net maar in die Wes die lewensvreug
\'n Weerklank vinde, en dat trouw en deug
Alleen kan bloei in lande, waar die maan
Oor louter ijs en wit kapok sijn glans
Op wintermóres werp. Ag, ik gewaar
Mijn liefde bloei tot bijna bo verstand!
Ken ik nie meer mijn eie koppic en krans,
Mijn boland-vlak van Beaufort tot Die Aar?
Leen dan vir mij \'n mtwe Vaderland!⁹)

In sij latere verse hoor \'11 mens telkens weer die optimistiese
toon van vroeër, naas \'n hartstogtelike liefde vir die vrije natuur.
Wat \'n uitbundige lewensvreugde vol „somer en son en sa fier\'\'
tintel daar in die volgende verse:

Geil groen blare en blommc blouw,
Al wijn rooi op die voorste randjie,
Rooi soos bloed teen die rotse grouw;

Somer en son en safier vir mij!
Wonder van kleure uitgesprei —
Wat is daar meer wat die dood berowe?
Somer en son en safier vir mij!

Hoog oor die water skommel die vinkies
Vol van die vreug van die somerdag;
Blij die gekwetter van klein tinktinkies,

Somer en son en safier vir mij*
Heer, wat die hemel oor mij sprei,
Dit is mij eerste en laaste bede:
Somer en son en safier vir mij!

Somer en son en safier vir mij!
Boetie, als jij nou jouw kéus kan krij,
Wat is die wens wat jouw hart sal wae?
Somer en son en safier vir mij!\')

Ook Lkipoldt het sij ooinblikke van vertwijfeling geken, hij was
op „Moed-verloor se vlak":

Ja, ik was op die vlakte
Waar mense moed verloor:
Daar het ik in mijn siel gcbewc,
Daar bitter ure deurgelewe,
Daar baje dinge aangehoor;
Maar ik is uit die vlakte
En bo sijn skaduws oor. •)

> En „aan \'n korresponden* wat vra: Waarom skrijwe jij nie iets
oor die oorlog ?" antwoord hij:

Geen stem in koor te sing.
Net maar Geloof, wat twijfel kom beskaam,
En troos in trane bring.

Nog groter groot sal groei:
Uit afgeleefde jare, bloed besmet,
Nog beter jare bloei;

Vir vrijheid het verpand,
Ook lewe en werk en ijwer, en sij hart
Kan offer vir sij land.>)

Maar Leipoldt blik ook ver oor die grense van sij eie land heen,
en als die volgende oorweginge uit Vandag die toon kon aangcc bij
die vredestigters van die wereld, sou daar meer kans bestaan op \'11
„duursame vrede":

Die Brandwag van 25 Mei 1917 bevat \'11 aantal gedigte van
Leipoldt uit \'n derde versbundel, wat in wording is en onder die
tietel Dingaansdag sal verskijn. Daarin word die gebeurtenisse be-
handel wat gelei bet tot Dingaansdag. Uit die „brokstukkies" wat
die digter reeds in die lig gegee bet, blijk dat hij nog altijd ewe
spontaan is in sij uiting, maar veel rijker geword het in klank en
ritme, en ook in beeldingskuns. Kijk en luister b.v. naar so \'n skil-
dering van Die Onweer:

En glij en verdwijn,
Eer die son op hom fonkel
En die goud op hom skijn,
So skitter en bewe die blits, en die donder gee \'n luid refrein.

Dwaal rond op die vlei;
llul vreet wat hul vindc
En breek wat hul krij,
Op wilde verwoesting gepeil, van die skuld van vergelding bevrij.

Versluier die nag;
Die veraf berg-rande
Is swart in hul prag,
En swarter die haelswanger wolke, belaai met die onweer\' se mag.

En die hemel skiet Vuur;
Die wolke neem wraak
Op die middernag-uur;
En die wereld is moeg met die worstel, en slap met die strijd die natuur.

En geel op die vlakte, die vlakte.
Want hier is dit vrij en die wereld is stil,
Met nêrens \'n weerklank, met nêrens \'n gril,
En weelde van lewe soveel als jij wil,
O, hier op die vlakte, die vlakte.

Of die volgende, vir Leipoldt kenmerkende, natuurbeeld na die
moord „bij Blouwkrans":

In \'n beskouwing van prof. Kamp oor Oom Gert vertel kom die
volgende opmerking voor: „Waar Leipoldt ver in achterstaat bij
Celliers en Totius, dat is in zangerigheid en in keurige beeldings-
kunst. Daar zijn verzen — en niet weinige — die horten en stoten,
strompelen en struikelen in plaats van luchtig te zweven; die kraken
en knarsen in plaats van te klinken. En \'t blijft toch maar waar,
dat echte poëzie ook muziek, ook zang is." ^s)

Ongetwijfeld is Leipoldt se tegniek dikwels veel minder versorg
als die van Celliers en Totius, en bevat sij eerste bundel rijp en
groen deurmekaar, berijmde gesels-maar-raak praatjies naas poësie
wat kan meetel onder die beste van die ander twee. Maar menige
„struikcl-strompel" rijmpie dagteken waarskijnlik reeds van vóór
die oorlog, dus uit \'n „versies draai" periode, toen. Celliers en
Totius nog gladnie gesing het nic, of ook nog maar opgedreun het
in ouderwetse trant. Waar Leipoldt egter nic in agterstaan nic
maar vóór, is dat hij met albci voetc vasgcplant staan op Afri-

kaanse bodem, wat met sij mededigters lang nie altijd die geval is-
nie. Hij is nie alleen thuis in die wereld waarin hij bom beweeg nie,
maar hij is ook volkome vertrouwd met die taalmateriaal uit die
alledaagse Afrikaanse levve. En daarom is sij poësie, soos Albert
Verwey opgemerk het, veel meer „spraak" als die van Celuiers
of Totius; nie juis omdat hij bij voorkeur die volkstaal gebruik
nie, maar omdat „zijn zegging de onmiddellijke indruk maakt van
het gesproken woord." ^J)

In \'n aankondiging van Trckkcrsivcc haal prof. Kamp die vol-
gende „kombuis-tafereel" van Totius aan:

En dan — die Kaffers is so baar!
„Daar staan die brood al uitgerijs
en die oond is koud! Dis werkelik waar,
\'n mens moet hul ook alles wijs.

„In die ou Kolonie had jij nog
oorlamse skepsels, wat gouw-gouw leer.
Wat het mijn man met die lange tog ²)
in vredesnaam tog gcmankeer?"

Maar die dogters staan hul moeder bij
met opgestrookte arm:
dit knee die deeg en maak pastei;
en die oond is ook al warm.

Die jong goed kan nie so ernstig wees,,
of \'n grap word titsse-deur gegói.
„Hierdic tert is nie vir die fees,
maar vir Willem s\'n takhaamói."

Net sluip weer Willem deur die kombuis
langs \'n tamelik donkere hoek.
„Willem, wat loop jij so deur die huis
nes \'n hoenderhen wat lêplek soek?

en laat dan daarop volg: „De vraag is al gedaan, of dit nu niet „te
realisties" is; of dit nu geen proza heten moet. Och, wanneer wor-
den we voorgoed verlost van de opvatting, dat poëzie mooi-uiaak-
zuerk wezen moet; dat ze bij de minste aanraking met het gewone
leven van elke dag aanstonds de ivoordverguldscl-kwast hanteren
moet? Ziet men dan niet, hoe ook. dit alledaagse werktafereeltje
daar staat in de zachte glans van „Silwere Strale", dat \'t een vredig
stukje leven is, in eigen atmosfeer gezet door de geestes-stemming
van de werksters ?" ^x)

Presies! En hier, soos bijna doorgaans in Trckkcrsivcc, staan
Totius vlak naas Leipoldt! Die onopgesmukte verhaal van „Oom
Gert" — waarvan prof. Kamp alleen terloops gewaag — is ook
geen „mooi-maak-werk" nie. Dit bevat selfs niks wat \'n mens san-
gerig of beelderig of lustig swewend kan noem nie, eenvoudig omdat
Oom Gert se hart „baje oud en amper dood" is en sij stem nie
meer helder nie. En tog is dit ook poësic, omdat... ja, dit sou jam-
mer wees als \'n mens dit alles haarfijn kon uitrafel en beredeneer.
Maar laat \'n kunstenaar soos Modest Lauwerijs b.v. hierdie
meesterlik-van-eenvoud kombinasie van humor en tragiek vertolk,
en \'n mens voel wat \'n ontroerende skoonhcid soms in sulke soort
realisme skuil. ook sonder „muziek en zang".

So het elkeen van ons drie eerste digters \'n cie plek en cie ge-
luid, en vul hulle mekaar aan: Celliers digtcr-patriot, sangcr „van
durf en daad", mannelik-fors; Totius digtcr-profcct, sangcr van
vrouweleed en Afrikanerwee, vrouwelik-teer; Leipoedt digter-
prater, sanger van „somcr en sou en sa fier", kinderlik-spontaan
— baanbreker driemanskap in die jong-Afrikaanse digterwêreld.

Malherbe is gehore in Daljosaphat (Paarl) in 1881. Sij eerste
onderrig het hij ontvang op die „Gedenkskool der Hugenote", \'n
kristelik-nasionale stigting van ds. S. J. du Toit. Hier is bij Mal-
herbe, soos bij Totius, van wie hij \'11 skoolmaat was, die grondslag
gelê van sij liefde vir Afrikaans. Na matrikulasie in Wellington en
B. A. aan die Victoria Kollege, Stellenbosch (1902), het hij sij
studie in Duitsland voortgeset, eers in Halle en later in Freiburg
onder leiding van prof. Woerner, waar hij in 1906 gepromoveer
het in Duitse Taal en Lettere, niet bijvakke in Frans en Engels.
Na sij terugkeer het Malherbe dadclik \'11 leidende aandeel geneeni
in die propaganda-werk van die tweede Afrikaanse taalbeweging.
Van 1907—1909 was hij hoof van die Openbare Skool op Carnarvon
en sedert 1910 professor in Moderne Tale aan die Grey Kollege,
Bloemfontein, waar hij in 1918 benoem is tot professor in Afri-
kaans. die eerste in Suid-Afrika wat hierdic eer te beurt geval is.

Van Malherbe het verskijn: Karrooblommcijics (1909), Vergeet
Nic (1histories-romantics verhaal uit die Anglo-Bocrcoorlog, 1913),
Klokgrassies (1914. 2c dr. 1917), Afrikaanse Taalboek (1917). \')

Tijdens sij Europese studietijd het Malherbe die invloed onder-
gaan van die Duitse en Nederlandse lyriek, maar eers onder die
geheimsinnige bekoring van die Carnavonse Karroowêreld met sij
ruime vergesigte, het sij eerste gedigte ontstaan. Die verskijning
van Celliers en Totius se eerste digbundels teen die end van 1908,
was aanleiding 0111 \'11 aantal van sij verse, wat toe reeds geskrijwe
was. in die Goede lloop (Jan. 1909 vlg.) te publiseer =) en later met
nog ander tc bundel onder die tietcl Karrooblommcijics.

Soos die tietcl aan dui, bevat Malherbe se eerste bundel in lioof-
saak natuurindrukke uit die Karroo. Daar het hij die warrelwind
sien „klim uit die vaalte" als „waggelende spokc in dansende rei";
het hij gesels met die aandblom, met die vooltjie van die vlakte:

krap sijn koppie, rek sijn nekkie, sprei sijn vlerkies om te vlugte,
staat oorend, beweeg sijn bekkie, word gedrage deur die lugte
antwoord wijl sijn stertjie wip. tot hij wegdof en verdwijn.

Bloedrooi rus die westergloor
op -die rande mat geboor,
waar die somer son-geskroei
swart geverf het frisse bloei/
Wolkies hang daar ijl en vaal,
vliesies waar geen vog uit daal;
droewig teken — bloeidrooi gloor
oor die rande mat geboor.

van hul sluimerende broeislaap bevrijd,
en sprei oor die sande,
om kdal-nare rande
_ \'n groenende, sagte tapijt.

woel die kalwers op huppelende gang,
en daar ver uit die vleie
waar die skaaptroppe weie,

In gedigte als die volgende krij die natuur, soos dikwels bij
Totius, \'n sinncbecldige betekenis:

sien ek vliesige wolkies verspreid —
oor hoog, hoge gronde
sag gewieg, ongebonde —\'

deur die aandson se strale beskijn,
sien ek vrij, ongemete,
ongemerk en vergete,

wölke, in die lugte verspreid,
so sink daar gcslagte
als \'n vlieënde gedagte
in die eindlose ruim van die tijd.

daar staat \'11 boompie teer,
daaraan sit net éen knoppie,
een roscknop, nie meer.

gaan ek die knoppie kijk,
die hoop straal uit sijn ogics,
hij sal als rosie prijk.

in die wêreldgaarde groei,
die hoop straal uit die ogies
maar ag! geen rosie bloei.

Enkele gedigte soos Op die dood van \'n jongeling en \'n Lenleklag
0111 verlore liefde val in die Karroo-atmosfeer enigssins uit die toon.
Maar veral die Strand-brandcr breng \'n mens totaal uit die Karroo-
stemming. Op sigself bevat bierdie gedig egter die volgende teke-
nende beeld van die skuinigespoel op die strand:

In die Iaastc deel van die bundel is onder Die Berg \'11 reeks
gedigte saamgevat, waarin enkele grepe gedaan word uit die beska-
wingsgeskiedenis van Suid-Afrika, waarvan „die berg" was

het jouw voorhoof wreed deurploeg,
oor jouw wange op en neer
diepe plooie ingevoeg.

Dan volg \'n beskrijwing van die ongerepte natuur in „die ou
tijd", waarin „die Boesman" als eerste bewoner optrec:

Sijn voorhoof lê plat en sijn hare
staan nes Karroobossies geplant,
en nog in gevorderde jare

veraf oor die vriendlike veld,
speel dromerig \'n stoffie en swewe
tot dit baaiend in blouwte versmelt.

die wa met sijn ronding van wit,
in \'n drillende maatsang gedommel,
voortgebeur op sijn rustige rit.

hoe pêrel jouw oog van geluk,
als jij vlieg om die ruimtes te mete
met die hoed oor die ore gedruk!
Op. die rijperd se rug speel \'11 wasem,

Sij nakroos bevolk die land tot ver naar die Noorde, maar goud
.jaag die hongerende mensdom aan", en oorlog is die gevolg:

„Op kommando!" so klink oor die velde
die woord wat die lugte dcurwiel;
van die ploeg in die sael vlieg die helde
deur die gees van die vaadre besiel;
bereid om alles te gewc
vir die land met trane besproei —
heilig grond, waar die trekker sijn lewe
het geoflfer, sijn bloed het gevloei.

Die strijd word geskilder. waarop \'11 „klaaglied" volg. En ten
lotte kom die digter weer terug tot sij uitgangspunt:

O swijgende berg
van raaisels oragewe,
maar trouw op jouw pos
deur die eeuwe gcblewe!
O leer aan ons volk
wat nog wankelend gaan,
om trouw deur die nag
van storme te staan;

Wat bij Malherbe se gedigte dadelik opval, is \'n hinderlike
gebrek aan objektiviteit in sij natuurbeelding. Hij besit nie die
/ beeldende krag van Celliers en die spontaneïteit vah Leipoldt nie.
Waar Celliers hom bepaal tot \'n strakke objektivering van sij
voorwerp, soos b. v. in Die Ossewa, of hom sodanig daarmee weet
te vereenselwig dat alleen die voorwerp of verskijnsel tot ons
spreek, soos b.v. in Die Vlakte; of waar Leipoldt weer enkel
deur middel van sij natuurlike aanspreektrant \'11 helder belijnde
voorstelling voor ons verbeelding oproep, soos b.v. in Seepkissie of
Sekretarisï\'ool, terwijl ons in albei gevalle van die digter self niks
merk nie; — daar is bij Malherbe objekt en subjekt telkens in me-
kaar se pad.

Dis al dadelik die geval in die eerste gedig, Die Warrelwind. In
plaas dat hïerdie wonderlike natuurverskijnsel self in dolle vaart
voor ons verbij stuif, ons opskej) en meesleur in sij gierende maal-
stroom, verval die digter al in die eerste strofe tot bespiegelinge
omtrent sij voorwerp, en krij ons verder maar \'11 fragnientariese
voorstelling daarvan. Die warrelwind word agtcreenvolgens aan-
gespreek als: „Vervliegend gedaante van stof en van wind — Ge-
heiinsinnig geboorte van stoffige lug — Ontwijkend gedaante van
spelende stof — Vervliegend gedaante van spokende lug!" Maar
met dit al krij ons nog geen duidelike voorstelling van die „ge-
daante", self nie. Die slotstrofe lijk \'11 swakke poging 0111 die gedig
af te rond. Daar hoor ons nog enkel dat die gedaante verlof krij
van die digter 0111 verder te trek en mee te sleep „wat jou mag
belus", \'n aansporing wat hij trouwens gladnie nodig het nie. Die
slotreël lui: „Jij blijf mij die teken van die Tijd in sijn vlug",
waar „teken" in die ongewone sin van „beeld" gebruik word.

Maar veral die /?rn/-gedigte word gekenmerk deur \'11 opval-
lende gebrek aan objektiviteit en beeldende krag. Hier is die digter
telkens aan die woord, terwijl Die Berg eigenlik als „verhewe ge-

tuige van geslagte vergaan" aan die digter moet „openbaar wat
daar sluimer in (sij) binnenste hart", wat daar in die loop van die
eeuwe aan sij voet afgespeel is.

So lui die aanhef van Die Boesman. Maar plotseling word die
Boesman se vermomming afgeruk, deur te vervolg:

Dit sou ons wel vanself agtergekom het uit die verdere skilde-
ring van die voorhistoricse boesmanbedrijf. Maar ineens is die
bossie verdwijn en bijgevolg ook die reebokke, en die digter staan
daar verder uit te wei oor die deugde en gebreke van die voor-
malige Bossicsman.

Onder „Nakroos" gee Maliikrdü \'n beeld van die Afrikaanse
boerenooi. Maar in plaas van die bevallige verskijnmg wat \'n mens
verwag om te sien, word die leser onthaal op die volgende reto-
riese ontboeseming:

o ranke en blanke bloei ƒ
op jouw heerlike blos staat te lese
die vlam in jouw siele ontgloei.
O die goddelike bloei van jouw wange,

gebaai in die koel lug se stroom,
sus die hart nes betowerende sange
in \'n sagte, verkwikkende droom! ens.

En ondertussen is die beeld van die eenvoudige bocredogter
totaal verdwijn onder die stortvloed van hartstogtelike epitheta.
Die woord is van Goktiii:: „Künstler, rede nicht, bilde uur!" En
sou die „goddelike bloei" en „sielvolle skijn" van sulke wange nie

eerder aan \'n jongkerel slaaplose nagte besorg nie, in plaas van sij
hart „in \'n sagte, verkwikkende droom" te sus?

Dis natuurlik onbillik om Malherbe se eerste werk te stel naas
die rijper kuns van Celliers en Totius. Maar als \'n mens wil
weet hoe so\'n Boerenoointjie daar wél uitsien, vergelijk dan hier-
mee Celliers se beko\'orlike Martjie-figuur; of — om ook \'n
trekkersdogter tot voorbeeld te kies — Totius se „takhaarnoi"
uit Sikvcre Strale:

Ik is \'n jonge boerebruid.
Ik dra \'n kappie met \'n tuit.
Ik knip die tabberts wat ik dra —
maar bietjie mooier! — moeder na;
net die een wat ik vandag mee loop,
het vader bij die smous gekoop.

Ik is \'n jonge boerebruid;
ik laat nie mijn geleerdheid uit.
Als hul oor politiek begin
dan luister ik en hou mij in.
Maar ik sal mijn kinders eendag wel
die storie van Transvaal vertel!

Maar ook Malherbe se cie Bcttie-figuur uit Vergeet Nie is
veel meer naar die lewe geteken als hierdie „maagdelike Blom" uit
Die Berg, al het hij ook, wat haar uiterlik betref, \'n bietjie te veel
naar Bettie se „goudgeel" hare en „hemelsbloue" oge gekijk.

In „Besluit" sien ons nogeens die „oerouc gevaarte" op die
vlakte verrijs. Maar dis \'11 „swijgende berg", wat besiel word met
die gevoelens van die waarnemer. „O ek voel"\') — sê die digter—
„als die donder daar woel... die klop van jotnv hart". En verder:
„Als die gloeiende strale van die borende sou... op bruinende
kranse kom skiet, dan meen ek te hoor¹) hoe \'11 vlugtige rilling,
weemoedige trilling, jouw smagtende bocsem ontstijg!....."

Telkens weer die inmenging van die subjektiewe „ek". En dan
so\'n „smagtende boesem" van \'n berg!

\'n Tweede swakbeid van Malherbe is \'n neiging 0111 soms sij
onderwer]) uit te put, met die gevolg dat bij in allerlei details ver-
val wat hij nie altijd kan verwerk nie. Dit gee aanleiding tot die
gebruik van stoplappe, wat aan geen digterlike noodsakelikheid
meer beantwoord nie, maar alleen dien om die vers vol te maak.
Neem b.v. die volgende versreëls uit Die eerste Afrikaner:

Met sijn hoofdhaar speel vrolik die winde
. op hul droomsieke lugsleep gesjveef,
om sijn hals het die songloed gebinde

en daar weerlig die moed van \'nreus;
geen huiwering ken hij, geen vrese,
die Vrijheid sijn krone en leus.

Die gekursiveerde woorde staan daar te veel. Als die moed van
\'n reus in iemand se oog weerlig, is dit tog absoluut oorbodig 0111
daar nog bij te voeg dat hij nie bang is nie. Dit verswak net die
oorspronkelike beeld. So word die indruk, deur die mooi-skil-
derende begin-strofe van Droogte gewek, nie veel duideliker in
die daaropvolgende elf strofes nie. Die laaste b.v. bevat weer sulke
„te veel" woorde. Iedereen voel wat „doodse stilte" beteken, maar
hoe kan so\'n doodse stilte nou nog boonop „swijg"? En hoe sien
„droewe lande"" daar uit wat „kwijnend pijn, smeltend in die ske-
merskijn" ?

Als \'n mens sulke gedigte als Die Warrelwind en Droogte naas
die volgende fragment uit Vergeet Nie lê, waarin dieselfde ver-
skijnsele gctcken word. dan blijk dat Malherbe se latere prosa
dit ver van sij poësie win in gespierdheid van beweging en fors-
heid van uitbeelding:

Dit is \'n verveligc middag, een van die dage waarin die noord-
westewind in woeste, wilde togte heendreun oor die lande. In die
voormiddag al het die wolke aangeswel, dikker en dikker, regte
veelbelowende donderwolke. Maar nog voor hul die heerlike water-
strome kon laat neerstort, waarnaar elke bossie hijg en die veetjies
smag, liet die westewind opgekom — die hoopbederwer van die

Karrooboer — en soos \'n wrede furie wat daar \'n helse behage
in skep om die segenbrengende krag te verstoor, vlieg hij tussen
die wolke in en skeur hul uiteen met dreunend en druisend gebaar.
Wild klop hij hulle uiteen, die swaargepakte wolkemassa\'s, soos \'n
geoefende hanteerder van \'n sweep \'n digte klomp vee, totdat hul
uitgedun heenseil, éen-éen wegsmeltend onder sijn verskroeiende
asem en die lug weer vrij neerblouw in die hittige sonstrale. En
als hij so invaar onder die wolke, die reuse-harlakijn, die skroeiend-
hete lugte-reisiger, en met sijn windhande so oor die grond en
verdorde bossies heenskuur, dan warrel hij op ijslike stofberge,
waar hij die lug oorlaai met warrelstowwe en sandhope, alsof duisend
mensehande met die magtige swaaie van swaar skopgrawe mekaar
sand in die oge strooi. Op gaan dit in die lug tot die lage dunner
word en vervlieg. Uit die verte ruk dit nou aan, \'n geweldige stof-
deining hoog als \'n berg, aangroeiend met dreunende rukke tot dit
heenwoel met duiwelse krag oor die huis.

Hoewel in mindere mate, vertoon Malhkrbe se tweede bundel-
tjie, Klokgrassics (1914), dieselfde gebreke als wat hier uit sij
eerste bundel aangestip is. Hij is selde bij magte om volkome ob-
jektief te blij in sij natuurbeelding. Die volgende gedig kan dien
om dit te illustreer.

Vlakte aan vlakte, oor heuwels heen,
lande vol groen, vol golwende graan!
Breed sprei die sonlig sijn stralende seen
oor swellende saad met beloftes beloon.

Aan miljoene, miljoene van buigende blaar
hang die windjie se asem in ruisend gesweef...
hoor die sug van vcrlange uit die swellende aar,
die stem van die Lente wat sê: ek wil lcef\\

verlange wat groei met die stijgende son,
verlange om te rijp tot goudgeel prag,
So sterk soos die drang van \'n borrelende bron
om te beur uit die aarde na die lig van die dag.

Die stem van die wind oor die halmgekoes,
halms nog groen van jong geluk,
is die siddering van hoop op die somer se oes
als die waens sal kraak van die gerwe se druk.

So ver als mijn oog oor die buigende blaar
kan wei, staan die grond met groenheid oorlaan,
en mijn siele wieg mee met jul spelend gebaar
o belowende, lewende lande vol graan!

In die eerste ses reëls, waarvan veral die laaste skilderagtig is,
krij die leser \'11 mooi beeld van die voorjaarse graanvelde in die
Boland. Maar dan laat die digter plotseling sij objektiviteit vaar
om verder te vertel wat uit sij woordbeelding self moes geblijk het.
En wat bij daar vertel is niks besonders nie. \'11 Mens kan daar
sclfs nog heelwat bij fantaseer. „Die stem van die wind" — vertel
die digter — „is die siddering van hoop op die somer se oes".
Maar dit doen ons gladnie aan als \'n natuurlike of digterlike nood-
wendigheid nie, want dit kan net so goed \'n „siddering van vrees"
vir die somer se droogte of vir sprinkhane wees. En so kan b.v.
die douwdruppels wat smórens aan die blaartjies hang, trane van
blijdskap wees omdat die sou weer skijn, ensovoorts.

„Kunstier rede nicht, bilde uur!" Want wat hier van-die digter
verlang word is nie dat hij ons in soveel woordc sal meedeel
watter verlangens en gedagtes daar in die groen halme se koppe
omgaan nie, maar dat sij woordbeelding, deur skoonlieid en\' juist-
heid van siening en segging, met onmiddellike noodwendigheid sij
eie gewaarwordinge en skoonheids-ontroeringe op sij leser sal
oorbreng.

„Where words like leaves do most abound, niuch Scnse of fruit
is rarelv found". So skrijf Malhkriik twintig strofes van ses reëls
elk vol oor Die Eikeboom, en aan die slot daarvan soek \'11 mens
nog naar \'n tekenende beeld van die boom self.

Klokgrassies bevat egter enkele gedigte wat kan meetel onder ^
die beste wat tot dusver in Afrikaans verskijn het. Een daarvan
is die volgende sonnet:

Maar veral die volgende behoort tot die beste wat Malherbk
nog geskrijf het. En dis merkwaardig dat die eienskappe wat in
sij suiwer Afrikaanse natuurbeeldinge so dikwels ontbreek, juis
aanwesig is bij so\'11 veelgetekende beeld als die van die sec. Uit
hierdie verse rijs daar iets van die sec-eindeloosheid op, terwijl
\'11 mens in die ritme die sag-deinende golfslag verneem „op maat
van eindloos kom en keer". Veral die eerste en laaste koeplctte
is mooi van klank. Sulke verse laat sien wat Maliikrre wel kan
bereik als sij objektiviteit nie deur allerlei sübjektieve bijkonistig-
hede vertroebel word nie.

Die see is vol van eeuwigheid,
van golwedeining op en neer
tot wiegclwêreldc uitgespreid
op maat van eindloos kom en keer.

Uit watergraftes diep gedolf
rijs langvergete mensewce,
die winde dra van golf tot golf,
van golf tot kus die treursang mee.

Die see is vol van klaaggeluid,
van stemme wat geen rus kan krij,
van siele wat eeuw-in eeuw-uit
in smart-herhaling hooploos lij.

Oor waterwijdtes om en om
tot marinerrand van verre kus
ruis daar van oos tot wes, alom,
\'n eeuwesang van nimmer-rus.

Die golwe kom, die gdlwc keer,
in vreugdespel van sonnelus,
in pikswart nag van stormeweer,
en sing hul lied van nimmer-rus.

Daar\'s eeuwigheid in seegeluid,
in ver gedreun van klis tot kus,
waar golwe wieg eeuw-in eeuw-uit
op maat van nimmer-nimmer-rus.

Joübert is in 1874 in Murraysburg (Kaapland) gebore, waar
hij skool gegaan het tot 11a matrikulasie. Daarna het hij \'n tijd
lang onderwijs gegee, en na die Boere-oorlog prokureurs- en
notaris-eksainen afgelê. Sedert 1905 is hij als sodanig werksaam
in Middelburg (Transvaal). Reeds in sij skooldae het hij hom besig
gehou met verse skrijwe, maar in Engels. Die verskijning van
Celliers se V.Iakte was aanleiding om van koers te verander en
Afrikaans als uitingsmiddel te gebruik. Van hom het verskijn:
Verse oor Piet Retief en ander gedigte (1911). Dageraad en Sonne-
skijn (1918).

Joubert se eerste bundel is, tiaar hij self in sij Voorwoord mee-
deel. geïnspirccr deur Piel Retief van Preller, en die leser word
veronderstel op die hoogte te wees van die geskiedkundige feite,
soos in Preller se Retief-monografie uiteengeset. Aan die hand
hiervan bepaal hij hom, in navolging van Totjus se Verse van
Po/gieler3<Crek, tot \'n fragmentariese behandeling van Retief
se trek van die aanvang af tot na die slag bij Bloedrivier.

In droefheid seg ik u vaarwel, o Land!
Mijn vaderland, ik breek die tere band
wat soveel jare ons verbond tot Oen;
ik wend mijn skrede naar die Noorde heen.

So lui die aanhef van Retief se „Afskeid", waarin tewens die
redene van sij trek aangegee word. Dan word „die onbekende
land" geskilder wat vóór hom lê in „wasige heimnis bedolwe", en
waaruit\'„\'11 roep van vrijheid" hom teëklink. Sij trek vang aan:

Ossewaens, loom en lomp,
slinger aan in lange rije,
kronkel heen om steen en stom])
deur die wilde woestenije.

Retief het Dingaan, die Soeloekoning, besoek om grond in Natal
te verkrij, en is met sij perdepatrollie op die terugtog deur die
woeste laagland:

vermoeid met die reis van die dag;
deur bedwelmende loomheid gevange,
hul hijg naar die koel van die nag.

Ruige streke
is geweke.
Perdepote
tripp\'lend gaan;
reisgenote
welvoldaan,
swaai en skommel-
daar is om hul
voëlgekwetter...

Die ure verloop en die weg is nog lang,
die pas is verdwijn in die vlieënde gang;
die stofwolke swewe in darnpe opsij
om storend te sijg op die luiiwrende wei.

Die reuse-top rijs hoog uit bo. die wolke
en tronend siet op wasige oorde neer.
Daaronder gaap die grondclose kolke,
ombruis met golwe van een lowermeer.

Daar skram en skuur die duisend waë-wiele
en sukkel knarsend oor die klippe heen,
dog liewend wieg een duisendtal van sicle —
hul trouwe troos bij rouwklag en geween.

en spring die duiselende steiltes af,
om diep en stil in donk\'re oewersande
hul rus te vinde in een eeuwe-graf.

verstom en tuur in bewing heen naar bowe,
besorgd om hulle skoon kasteels behoud.

Die swierige bos en die tronende boom
word gemartel, vermorsel, vermink op hul baan.

Koning, O! koning, die berge die beef
en die klowe weerklink met een vreemde gesang;

Verder word agtcreenvolgens die moord op Rctief en sij man-
skappc, die moord bij Blouwkrans en die slag bij Bloedrivier ge-
skikler, waarbij die digter egter veel meer werk maak van sij
verstegniek en van \'n bijna doorgaans als bcsielde wese voor-
gestelde natuur, als van die gebeurtenisse self.

Joubert verklaar dat hij sij inspirasie van Preller ontvang het,
maar wie sij verse naas Piet Rctief lê, bemerk dadclik dat hij nog
meer als „inspirasie" en feitemateriaal aan Preller ontleen het.
En dat die prosaskrijwer, naar prof. de Vooys opgemerk het. dit
dikwels in plasticse krag van die digter win, kan uit \'n vergelijking
van die volgende parallel plekke blijk. Van Drakensberg se top
af laat Preller Rctief neerblik op Natal:

Soos \'n reusagtigc landkaart IC Natal daar voor hom uitgesprei:
bosrijke klowe en laagtes, vrugbare vlaktes, trotse berge. Hier en
daar blink vreemde rivier-waters in die sonlig, of kronkel soos \'n
sihver lint deur die lieuwelsee, wat van die bergvoet af wegrol in
blouwc afstand, tot waar hemel en aarde bijmekaar kom; — en
d.1ar, anderkant, moet ook die sec wees, die see wat vrijheid sou
aanbreng van die oue verdrukker! Ddar, vc^!r links, moet die Soeloe-
koniiig woon, waar dit alles aan behoort; dclarheen sou hij rij en van
hóra die reg verkrij om sijn volk hier te plant, en hier in vrede
en geluk te laat groot word en sterk!

en stapel die hoge, loodreg afvallende wande voortdurend \'n indruk-
wekkende en met die sonlig-beskijning van toon en kleur wisselende
natuurkasteel, tussen die nuwe wereld en dié-een waar hul vandaan
kom. Grillig uitgetand, grijns die bergkam teen die blouwe morelug:
met punte en uithappe en kasteelvormige gevaartes, wat van verte
plat lijk, soos uitgeknipte bordpapier. Daaronder sprei \'n breé gol-
wing van ronde randjies en koppe \'n fluwelige luister van brutale
lentegroen ten toon, wat in die vérte onmerkbaar oorgaan in \'n
skugter-blouw móreskaduw, met wit newelwolkies hier en daar in
die holtes.

\'n Begeerlik mooie land moet \'t gelijk het! Natalia, die republiek,—
só sou hul \'t ook noem, want hier sou die vrijheid gebore word ! \')

Hier staan ons voor die poorte van \'n luswarand,
solang ontseg die leiding van verplegers hand.
Siet! hoe die dale dein in wije weelde-kringe
en uit die vérte wuiwe naar ons, sjverwelinge.
Die reuse-klowe, wid-bekoorlik, swijgend wenk
en wil ons aan hul boesem rus en vrede skenk.
Daar waar fluweel asuur in tinte heen verglij,
daaragter bruis die ruwe, ruime seeë blij
en sing van vrijheid in een eeuwig laggend lied...

Die volgende is \'n toneel uit Dingaan se hoof stad, kort voor
die moord op Retief:

Ondertussen gee Dingaan bevel aan die soldate om vir tijdver-
drijf van die witmense te dans en te sing, wat onmiddellik in al
die vreemde woestheid daarvan ^?n aanvang neem, en al akeliger
word naarmate die soldate warm en meer opgewonde raak. Twee
duisend pare voete kom in forse beweging om tijd te hou naar \'n
wild-éentonige maatsang, waar die nugtere aarde van dreun en
dril onder die neergehurkte Boere. Gélederewijs val die kaffers
beurtelings terug, sover als die ruimte van die plein en die plek
wat hul opneem toelaat, en dein dan al singende weer aan op die
klompie-blanke, soos die golwe van \'n onweer sec.²)

1) Piet Relief, 6e druk, (1909) b s. 90. Oie spelling is deur mij gewijsig.
*) T. a. p„ bis. 148.

Uit Joubert, se skildering van die Kafferdans blijk dat dit hom
eigenlik meer te doen is om rijmklanke en alliterasies:

Trillend staat die swarte rei!
Glans-deurwewe velde bewe
in hul pêrel-swaar. gewaad
vir naadrend kwaad.

Woelend kom die woeste rei,
soos die gohve opgedolwe
uit die dieptes van die see,
bevrag met wee!

Ebbend dein die wije rei;
menig wilde skal der skilde
tref die angsbevange lug
als doodsgerug!

Dreigend keer die reuse rei
en hul nader altegader
met een duis\'lend maatgestamp,
voorspellend ramp.

Bonsend bruis die swarte see
als met klotse op die rotse
van een golfbestookte strand
van hoge land!

Ruige seeë, geswolle wee,
woedend grom hul en verrommel!
Oor die bange bulte heen
gier hels geween!

Ten slotte nog enkele gedeeltes uit Preller se skildering van
die moord self. Terwijl die kafferdans in volle gang is, laat
Dingaan plotseling \'11 fluitsein boor en skreeuw: „Éiibaanbêt"
(„vang hul!"):

Op die sein stort twee duisend Soeloes hul als \'n neerwaggelende
muur op die klompie blanke. „ Verraad!" skrik \'t uit \'n paar kele
skerp en ernstig als die dood. „Here help!" roep \'11 ander boentoe.
Op die grond, waar hul daar sit, won! die meeste neergedruk en
getrap, vóór hul sig kan verroer om op te spring ... Soveel Soeloes
als maar vatplek kan krij, pak en sleep hul almaal \'n end weg.
Buitekant die ringmuur word almaal met rouw-rieme vasgebind;
en daarop so lewendig als hul nog is, \'11 skerpgepunte stok in iedere
liggaam gedrijf, sodat die punt daarvan in die borskas tereg kom
en die slagoffer aan die stok gedraag, \'n regop houding het, waar-
op des te gemakliker kan geslaan word.

En toen vang die verdere foltering aan. Rktiek word met verfijnde
wreedheid gespaar 0111 \'t alles eers te aanskouw... Rktikf, die
trouwe, moedige Retiek; regskape, opregte Afrikaner, siel van die
aankomende Afrikanernasie, — sijn marteling moes die onmenselikste
van almaal gewees\'t! Lafhartig vasgebind te midde van die dulsende
kaffers, werd hij gedwing 0111 eers die wrede foltering van sijn vrindè
en kinders te aanskouw, hul sterwens-wurging aan te sien, hul
smeekstemme te hoor roep, dof en sag naar vrouw en kind, totdat

eindlik een laaste slag daar "n doodse stilte laat ontstaan. — En
toen eers was ook sijn beurt daar! Met knopkieries werd hij af-
gemaak . . . !

Teenoor hierdie fors-aanskouwelike tekening maak die volgende
van Joubert maar \'n povere indruk:

Onverhoeds stort die troep
op die arglose groep.
Met verbrijs\'lende mag
word die helde geslag
gemartel, vermink.
Oor die velde klink
luid noodgeroep
en wanhopig gegil.
Die litg word verskeur deur jamm\'r en gesnik
en alles \'s dan stil.
Tot in sijn diepste diepste ril
die aarde van huiw\'ring en skrik !

JouitERT sc poësie beweeg sig tussen twee uiterstes. Soms bevat
dit te veel tegniek en dan weer te weinig. Neem b.v. die volgende
verse. Die onbekende land spreek:

met geheime, vir eeuwe bewaar,
mij omhul in \'n drag van mysterieus gesag,
waar die heetnle in ootmoed op staar.

om weelde uit die ruimte te puilr,
en in lustige luim wil \'k mijn luister verruim
uit die glans van die lonkend\' asuur.

Die vorm en ritme is die van Iris en Die Vlakte. Maar waar
Celliers volkome meester is van sij tegniek en dit diensbaar weet
te maak aan \'n treffend-juiste natuurbeelding, daar word Jouiiert
deur sij tegniese vaardigheid verlei tot \'n sinledige klankespel.
Want al wat van hierdie verse kan gesê word is dat hulle mooi

klink. Maar owerigens moet \'n gewone mens daar „in ootmoed op
staar", omdat die taal van die onbekende land net so geheimsinnig
is als sij „drag van mysterieus gesag".

Wil \'n mens nog sprekender voorbeeld van minderwaardige jag-
makerij op absurde rijmklanke, waarin selfs geen sweem van dig-
terlikheid te bespeur is nie, hoor dan hoe die digter \'n vrijheidslied
van die trekkers karakteriseer:

En wat moet \'n mens sê van \'n Roep van Vrijheid? Kunstig
in mekaar geset, seker! Maar ook ewe seker een van die mees
sinledige stukke „woorde geping-pong" wat nog in Afrikaans ge-
skrijf is. Aldus die eerste strofe:

hij is so blij en voëlvrij
als vreugdevolle akkoorde van \'n duisendmanne-koor,
omvangrijk als die breë
en wije wieg der seeë
in \'n glasend-reine oneindigheid verdwenc en verloor.
Deur luswarande wentel hij,
\'n stroom van malse melodij,
en strelend glij langs steel en loof soos sang van engele-koor.

En dis nog nie al nie. Die roep run rrijlieid is „so skoon als
maagdekoon, waarop die linie tuimel met roserooi omring"; hij is
al verder „so keurig-soet als geur gehore uit die kleurc van \'n
bloeisel-blije tuin"; en wat die verkleurmannetjie-harlakijn ten
slotte uitrig is ongelooflik, want „hij spring oor lome home en
luierende stronie, en vrijend strijk die wangeskaar van menig
bergekruin"!

En tussen die rijkdom van klankespel en vorintegniek tref \'n
mens weer sulke stukkies nugtere kinderpraat aan als die volgende:

U vraag mij van mijn land ter woon?
Ik wil u mild en ruim beloon,
maar eers besorg mij terug die vee,
van mij gesteel nie lang gelee.^])

Voor-Sinkonjella het u eens geleer
om immer reg en rang te respekteer,
In gulle vriendskap sta ik af die grond;
ons sluit een eeuwigdurend vree-verbond.¹)

In sij tweede bundel, Dageraad, en Sonneskijn (1918) sprei
Joubert so\'n buitensporige weelde van klanke en kleure ten toon,
dat die leser bij wijle letterlik daardeur oorstelp word. Reeds die
aanhef van die eerste gedig, Mij Taal, is kensketsend vir die hele
bundel:

Mij taal is vol soos \'n magtige see,
lewend, lewend-vol van akkoorde,
in duisende beurend oor bruisende boorde,
melodie-groot uit die worstling getree. • ^N

Als Celliers \'n span osse voorstel met „die koppe gebuk in hul
beurende krag", dan is daarmee dadelik die inspanning van die
heeste geleken èn deur die beeldende alliterasie èn deur die rake
aanwending van die woord „beurend". Maar watter voorstelling
word daar .gewek deur „akkoorde, beurend oor bruisende boorde\'"²:

Dis haas onbegrijpelik dat \'11 digter hom deur jagmakerij op
rijmklanke en alliterasie kan laat verlei tot sulke sinledige klink-
klank. En dis met Joubert op bijna iedere bladsij van hierdie
bundel die geval. Sij verse bestaan grotendeels uit \'n opeenstapeling
van dansende klankereekse, wat moet figureer als \'11 skildering
van die natuur, maar waarbij doorgaans weinig gelet word op die
betekenis van die klanke. Laat ons dit met enkele terloops gekose
voorbedde illustreer:

Jonge sonne-bronne reen
silwer-prag op populiere.
Deur die blare tlikker hec\'n
tower-lig op runderdiere.
Sonneskijn

met weelde-wijn
vul die lome
lente-strome,
wek in geurend staande boorde
kwettersang vol kosende akkoorde.

lente-drome skep \'n skaar van tower-beelde —
{teer gerijg aan goue drade, skone wagte

Lelies staan in kleure room
langs die stille silwer stroom.
Goue lelies, jolig-blij\\
bloos en neig in velde sij.

Lelies bij bespoelde rots
luister naar die bron-geklots,
g\'lijk viole-note teer
wellend uit \'n vrede-meer. -)

O\', mij nooi is die skone Natuur.
Ek voel mij so blij en verjong als sij
met \'n deuntjie, kies, van \'n geurige bries,
roer wakker mij lewensvuur.^s)

Van loof-verweel die kleure glij
en stroom omlaag in s/rale sij.
Ge-inspireerde blare roer
en strooi die vloer met perlemoer.

En Liefdes emtralde-blos
Ie teer op varens en op mos,
en Liefde rijg aan neigtnd gras
\'n snoer van goue pcrels vas. \')

Alles „poëtelijck gheïnventeert endc rhetorijckelijck ghecompo-
neert"! Lees sulke verse hardop, en \'n mens moet erken dat van
klank en ritme \'n sekere bekoring uitgaan. Maar owerigens het
ons hier enkel jagmakerij op alliterasie, gesogte heelde, woorde
geping-pong, rederijkerij.

Iouiikkt skijn bij die aanblik van die natuur plotseling in \'n
toestand van begeesterde sielsverrukking te geraak, en dan is dit
nic meer die Afrikaanse natuur wat hij sien en skilder nie, maar
\'n eie verbeeldingswêreld, bevolk met fantastiese wonderbeelde:

(rijk in. kragte)
om die bron van mij gedagtes.
Op die stroom lê sonne-vuur,
op die eike sonne-room.
Met die gaan van elke uur
dieper groei mij sonne-droom:
Heerlik sweef ek
en herleef ek
op die lug se rose-seeë,
glippend blij oor wolke-weeë

naar hooglande van verreining
en illusie-skoon verskijning.
Daar, daar is die see geen water
maar "n diamante-vloed
wat van donderlag uitskater
en met vonke-strale voed
heel die hemel,
lewendig met wolk-gewemel.
Daar \'s die goud-gewasse kust,
opgelig met vonke-spanders
en bestook deur rose-branders,
mij \'n vreugde en \'n lus.

Ja, dis \'n toweragtige wonderwereld hierdie, \'11 soort van digter-
like weeldeparadijs, omring deur „blonde newel-mure, gelouterd
in \'11 bad van goue reen" en ,,\'n rose-deken hang oor die berge-
reuse, kloof-geplooi", terwijl ,,\'n breë val van purper-goue strale"
die „sneeuw-spelonke met vuurwerk-vonke" verlig, alsof die
„wolke van weelde ween". In die paradijs staat \'11 „weelde-woud
behang met diamante" en aan die takke van die home lispel „goud-
gesoomde blare". Bij wind-geroer saai die home „diamante en \'11
sware aroom, als of geblaas uit duisende blommonde vervul die
woud". En op die gras „aan blare en stele, swanger van die douw,
hang duisende en duisende juwele" wat „met lonke van gloeiende
vonke vaji weelde ween en\' ween". Daar word gehoor „bronmusiek
van honderd beke, wat langs die bange plas met wilde sprongc"
en „waar varens wuif van emcralde-boordc en emeralde druip",
daar ruis of bruis „ronde bronakkoorde, vol hoog musiek en
vreugde ongetoom" en weerklink ,,\'n duisendnoot-voolgesang". Die
dageraad spreek daar „met duisend tonge" en\' „uit oggend-douw en
hemel-blouw stook die móre nektar, rein, vol geur en sonneskijn".
Daar vlieg ook „teug-bedwelmde goue bije" rond en „bo viool-
tjies wiegel vooltjies. kwetterend in \'n laning rosé", terwijl swaal-
tjies swaai „deur die reen-swanger blouw". Die „luswarand" in
sij geheel maak die indruk van ,,\'n melk- en meerskuim-eee van
heerlikhede" I

„Beeldrijke taal" noem Jouhert dit in sij meergemelde „rcmon-
stransie". Maar voel die digter dan nie dat so\'n skromelike oor-

drijwing van beeldspraak en natuurpersonifikasie baje gouw ont-
aard in onnatuur en „digterlik-retoriese" klatergoud, wat ten slotte
selfs die mees welwillende leser met afkeer moet vervul nie?

Laat ons een van sij mins weelderige gedigte neem. Dageraad.
waarvan die aanhef lui:

Hij skuif die wolle deken weg
van bergekruin en bange
en wek, so doend, \'n weelde-blos
op bolle rotse-wange.

Die eerste twee koeplette sou skilderagtig kan heet, was dit
nie dat pêrelglans en goue vlcucls al so beduimeld is onder digters-
hande, dat die glans daarvan totaal weg is en dit nie meer die
minste uitwerking het op ons verbeelding nie. Maar die derde
bevat \'n onvergeeflik-valse natuurvisie. Als Jouhekt die wcrkclik-
heid hier voor oge gehad het. kon hij nooit \'n rots „bekleed" het
met bolle wange nie. So is ook wolie deken en weelde-blos klater-
goud en so doend \'n stoplap, \'n Enkele keer slaag hij daar tog in
om sonder oordrijwing van klank of beeld die werkelikheid enigs-
sins te benader. So\'n wolkelandskap, met die weerkaatsing van
die ondergaande son daarin, is ten minste gesien:

In westerheem\'le lê die wolke-lande.
Hul bergcreekse, rose-sneeuw bedek,
verrijs als krullend-staande reusc wande —
die dale donsig onder uitgestrek.\')

Wijc water voor
op die ertjie-land
raak in groen verloor.
Water staat aan brand
tussen ertjie-blomme in die sonnegloor.²)

In die vorige hoofstuk is reeds opgemerk dat Joubert in sterke
mate die invloed van Jacques Perk ondergaan het. Telkens tref
\'n mens woorde en uitdrukkinge aan, wat aan Perk ontleen is.
Veral Sanctissima Virgo het meermale bewus of onbewus op hom
ingewerk, en een van sij sonnette, Donderweer, is daardeur ge-
inspireer, soos uit \'n vergelijking van die twee sonnette, wat hier
volg, kan blijk.

En woog op beemd en dorre wei, die dorstten;
Zwaar zeeg en zonder licht een vale dag

Uit wolken, die gezwollen onweer torsten.
Toen is het zwijgend zwerk uiteengeborsten

Look ik mijn oogen, die niet oogen dorsten :
Een schelle schicht schoot schichtig uit den hoogèn
En sloeg mij. Ik bezwijmde ... ontwaakte, en zag
De lucht geschraagd door duizend kleurenbogen.

Daarboven, in een kolk van licht te pralen,
Stond reuzengroot de Jonkvrouw, en een lach
Voelde ik van haar verengeld aanschijn stralen.

en diep versonke in \'n vér gedagte.
Die nag se duister \'s als die swart, vereen,
van tienmaal duisend maan-verlate nagte.
Toen breek die onweer met sij donderkragte

en vure los en slaat die nag, wat ween, ,
wijl hevig stoei in stijf verset, als wagte

vap haar, die denne aldeur haar trane-reën.
Ek skrik—beklem, ontroer deur al die strijd,—

maar weldra wentel daar deur wolke-rete
\'n sterre-heir en strooi \'n vrede gloor

oor eensaam\' woning en oor velde wijd.
Stil lê die Heelal, groot en ongemete,
geheime-swanger, in sij eeuwe-droom verloor.

Behoudens "die „tienduisend maan-verlate nagte" (wat weer ken-
merkend is vir Joubert se oordrewe stijl), is hierdie sonnet een
van die beste gedigte uit die bundel, al kan dit nog lang nie op
een lijn gestel word met Sanctissima Virgo nie.

Verder herinner versreëls als die volgende dadelik aan ge-
noemde sonnet van Perk : „woedend grom hul en verrommel" *);
,,\'n wee-geswolle swerk sweef swaar omhoog" ²); terwijl die be-
kende versreël uit Iris: „Mij is gemeenzaam wie even eenzaam,
ens.", meermale in sij eerste bundel gebruik word.

Joubert beéit ongetwijfeld talent, maar dit ontbreek hom aan
\'n besef van „de eeuwige, spontaan-in-\'t-leven-gestampte schoon-
heid van de eenvoud\'! 1 Hij bèsit tcgniese vaardigheid, sin vir klank-
en kleurskoonheid, gevoel, verbeelding, hartstog — almaal pragtige
eienskappe in \'n digter. Maar daar moet nog iets bijkom en dit
is gecstcsdiscipline:

Is eedle kunst, geen grens die haar ontkrachtte:
Beperking moet vernuft en vinding wetten:

Hoewel Langenhoven se digwerk maar \'n klein onderdeel vorm
van sij letterkundige prodiiksie, is dit tog van genoegsame beteke-
nis om hom ook onder die digters \'n plekkie te verseker. En al
hoort hij eigenlik nie meer onder die jong span thuis nie, kan sij
digwerk die beste hier ter sprake kom, omdat dit betrekkelik laat
eers in die lig gegee is.

In die vorige hoofstukke is reeds melding gemaak van Langen-
hoven se verdienstes als skrijwer en kampvegter vir die offisiële
erkenning van Afrikaans op die skool. Als advokaat-joernalis was
hij jare lang redakteur van Het Zuid-Westen op Oudtshoorn, ter-
wijl hij daarnaas \'n sekcre bekendheid verkrij het als organiseerder
van Jongeliede-vereniginge. Die vrug van hierdie werksaamheid
is neergelë in Stukkies-en Brokkies, lecsbockic vir afmaal en hiilp-
hoekie vir Kristelike Jongel.- en Debats-vcrenigings (1911). Hier-
die „nederige werkie", soos die skrijwer dit noem, is in 1914 her-
druk als onderdeel van Ons Weg deur die Wereld en ander Stuk-
kies en Brokkies, oue en nuwc, \'11 lijwige boekwerk van heterogene
aard en met \'11 sterk uitgesproke opvoedkundige karakter ¹).

Daarin kom ook \'11 vijftigtal „versies" voor, waarvan die skrij-
wer self opmerk: „Wat die versies betref, — die skrijwer is nie
\'11 digter nie, maar daar is van die ou goedjies bij wat vir hom
mooi is en dan kan hulle vir iemand anders hier en daar ook op
\'11 manier mooi wees. Diegene wat dit nie die moeite werd vind
om te lees nie, sal dit maar oorslaan en mij vergewe dat ik mij één
ou talentjie nie in die sweetdoek bcgrawe het nie".

Langenhoven het sij „één ou talentjie" goed gebruik, want daar
is inderdaad versies bij wat „op \'n manier mooi" is, baje mooi
selfs. Nie om die skoonhcid van klank of ritme of plastiek nie.

1 Langenhoven liet verder \'n aantal verdienstelike tooneelstukke geskrijwe, waar-
/ onder Die Hoof van Suid-Afrika die laaste jarc veel opgang gemaak liet.

maar om die kernagtige eenvoud en waarheid daarvan. Laxgen-
hoven neem heeltemaal \'n afsonderlike plek in onder die Afri-
kaanse digters. Soos al sij ander werk, is ook sij poësie didakties
van aard. Hij behoort tot wat genoem is „zoekers van nutte lering"
en herinner telkens aan digters als Huygens en Starixg. Maar al
is die tendens onmiskenbaar, dis nergens hinderlik nie, omdat hij
nie preek of moraliseer nie, maar kort en kragtig uitdruk wat hij
te sê het en meestal in pakkende, epigrammatiese vorm, soos uit
enkele voorbedde kan blijk:

Dan wijs jijself die omvang van jouw kwade:
Wie roem op enkle druppels uit die see?

Wat mij met reine raad kan dien —
In sake, donker vóór mij gees,
Met helder deursig lig kan sien.

Als hij: hij oordeel maar mij saai-:
Maar ik moet hom beoordeel kan
Voordat ik hom tot raadsman maak!

Verderf, verdruk, verblij
Mij medereisigers hier op
Die paadjie langers mij,
Waar elk van almaal vir homself

Soms weet Langenhoven deur middel van goed gekose beelde
uit die alledaagse lewe een of ander waarheid op treffende wijse
thuis te breng, soos in die volgende gedigte:

Jouw krag beteken niks: \'n perd het meer als jij,
Maar jij kan dit gebruik om hom te tem en rij.
. En jouw geduld is niks: \'n tlonkie \'t meer als jij,
Maar jij khn dit gebruik wanneer jij met hom rij.
Jouw kennis is ook niks: \'n boek het meer als jij,
Maar jij kan dit gebruik om meer nog bij te krij.
Ervaring dan? \'n Swerweling het daarvan meer als jij,
Maar jij kan dit gebruik om swerllingskap te mij.
Bekwaamheid? Daar is mense meer bekwaam als jij,
Wat graag vir hul bekwaamheid \'n lewenstog sou krij.
Besit van gawe nie, maar die gebruik daarvan
Gee aanspraak op die naam van \'n begaafde man.

Maar ik sal ver van die kers af blij;
Hier vér uit die skemertc sal ik kijk,
Hier vér is dit veilig en kijk is vrij.

Ik vlieg op dieseifde afstand om,
Dan weet ik van al-kant hoe hij lijk —
Om beter te sorg om nie nader te kom.

Maar ddar ook nog, waar ik naaste was,
Het daar niks gebeur — ik maak verniet
Mij velling so groot en so vér van die as.

En die lig en die gloed word .11 groter genot:
En die vellings word nouwer dl rondom die as —
En die end van die wiel is die as van die mot

En smekend in jouw oe kijk,
Die praat die waarheid met sij blik
Waardeur hij jon sij nood laat blijk.

En skrceuwend om hul nes met smart,
Die uiter waarheid hemelrein
Uit swaar beproefde ouerhart.

Wat jij versuim om te benat,
Praat waarheid met verwelkte blom,
Met druipend stengeltjie en blad.

En water soek in skaduw-kuil,
Raak dood deur swijgend leuentaal
Van tier, wat in die riete skitil.

Dis nie jouw woord alleen wat lieg,
Ol\' wat die waarheid kan^erklaar:
Deur daad en skijn, deur swijge sclfs,
Word waar- of valsheid openbaar.

Onder die jongere digters neem Keet die eerste plek in. Hij
• is in 1888 gebore en het in Kaapstad en sedert 1909 in Amsterdam
gestudeer, waar hij in 1918 bevorder is tot arts. Sij verse is nog
nie gebundel nie, en wat daar in Hollandse en Afrikaanse tijd-
skrifte verskijn het, dagteken hoofsakelik sedert 1914, sodat veel
daarvan nog maar als \'n eerste groei kan beskouw word. Dit geld
ook van Jong-Suidafrika se digterlike werksaamheid als geheel,
waarom dit enigssins voorbarig sou wees om nou al in besonder-
hede daarop in te gaan. Die volgende bladsije wil dus enkel in
kort die aandag vestig op een en ander, wat naar skrijwer se
mening \'11 belofte bevat vir die toekoms.

Keet se verse bestaan hoofsakelik uit kleingoed, nie groots of
diep nie, maar vriendelik en sangerig, voor alles bcminnelik-een-
voudig en kinderlik-opreg. Daar is b.v. die volgende beeld van
die Amsterdamse gragte in die aand, tereg opgedra aan Eduard
Karsen, skilder en liefhebber van oud-Amsterdam:

In donker, donker nagte.
Dis liggies hier en liggies daar
In lange rije aanmekaar,

Daar bowe uit die hemel.
Dis liggies hier en liggies daar
En\'bootjies, wat so saggiës vaar
Dat ligte golfies wemel.

Op stormagtig nagte.
So toweragtig, lief en skoon
Is liggies, wat op walle woon
En flonker in die gragte.\')

Daar is die verlange naar die son, wat die verkoue Afrikaner
iedere winter weer met heimwee vervul:

\') Waar die bron nie afsonderlik vermeld word nie, kom die volgende gedigte voor
in Dichters uit Zuid-Afrika.

Sonnetjie skijn!
Sonnetjie skijn!
O, skijn bij mij venster in.
Koud is die wind, wat daar buite waai;
Donker die wolk, wat daar bowe draai;
Sonnetjie, kom tog in.

Sonnetjie klein!
Sonnetjie rein!
Steek tog jouw koppie uit;
Jaag tog die wolke daar bo uitéén;
Soen tog mij oë, wat ween en ween,
Reg deur mij venster-ruit.

Tog, bij al wat Holland aan skoons oplewer in winter en somer,
saands en oordag, daar is

Gee mij \'n roer in mij regterhand,
Gee mij \'n bok, wat vlug oor \'n rand —
En \'n flukse perd, om hom weg te dra:
Gee mij Suid-Afrika.

Gee mij \'n kamp, waar bossies groei,
Gee mij \'n fraai volstruis,^s), wat broei —
En \'n Boereseun, wat baje wa:
Gee mij Suid-Afrika.

Gee mij \'n koppie-om op te staan,
Gee mij die Swartland met al sij graan
En nooit of te nimmer hoor jij mij kla:
Gee mij Suid-Afrika.

Gee mij \'n vlakte ruim en wijd,
Gee mij die veld se oneindigheid —
En die lekker geur, wat die lug daar dra:
Gee mij Suid-Afrika.

Verder het Keet \'11 aantal verse geskrijwe waarin die neiging
tot „het amoreuze\'\' voor die dag kom. Minnepoësie is nog maar
skraal verteenwoordig in Afrikaans, waarskijnlik omdat ons ouere
digters die verliefde periode reeds verbij was toe hulle begin skrijf
het, of omdat die Afrikaner sulke sake van nature maar liewers
soveel moontlik geheim hou. Die volgende gedigte bevat \'11 stukkie
autobiografie uit Keet se Amsterdamse studietijd:

Die purper van purpere lugte,
Die lila van sonnedaal,
l)ie sterwende dag se sugte
Hul laat mij gedagte dwaal.

Ik denk aan \'n blonde meisie,
Ik denk aan \'n kleurige brief,
En ik hoor in mij siel net eén wijsie:
Ik het, ik het haar lief!

\'n Mot vlieg vol van lewensblijheid Die soeklig gooi sij glinster-strale
Vas teen \'n soeklig-toring aan, Wijd oor \'n see van woestenij —
So spog\'rig, alsof I.ot nog Vrijheid Verkondig skippers telkenmale:
Vir hom bestaan, — Blij ver van mij,

Geliefde ! So \'t jouw oog-getlonker
Mij vaak al voor die vraag laat staan,
Of ik moet uitblij in die donker,
Of nader gaan, —
Jij trek mij aan!

Maar Keet is bowenal vaderlander, soos iedere selfbewuste jong
Afrikaner dit moet wees, vervuld niet grootse ideale vir die toe-

korns van land en volk. En in gedigte als die volgende vertolk hij
wat daar op die oomblik werk en woel in die gemoedere van Jong-
Suidafrika:

Pretoria,
Verhewe stad,
Ons denk aan dit, en ons denk aan dat:
Wanneer sal jij
Weer fier en vrij
Die allervoorste voortouw vat?¹)

Waar elke mens na smag,
Van jou sal ik gedurig sing —
Jij is \'n volk se krag!²)

Ook Wassenaar se eerste verse dagteken uit sij Amsterdamse
studietijd. Hij is in 1892 gehore en was sedert 1910 student in
Amsterdam, waar hij in 1918 bevorder is tot arts. Wassenaar is
geesdriftiger van natuur en gespierder van beweging als Keet,
soos blijk uit sij bewondering vir Holland:

O, Holland, ik hou van jou,
Ik hou van jouw jonge gesig,
Als Lente in Meimaand met sonneskijn trouw
Op velde, met kleure verlig.
Ik hou van jouw oeroue stoere gelaat
Bij winter, als newels jouw wimpers beslaat,
En mistige sluiers, deur wolke gespan,
Die son uit .jouw oë vir maande verban.
Ik hou van jouw edele trekke, wat Tijd
Genoerk het met tekens van vjugbare strijd:
Kon dijke, kanale en duine praat,
— Dié rimpels, getuiend van wil en daad, —
\'n Eeuwige lag sou jouw mond versier,
• Vir altijd sou jij oorwinning vier!¹)

Soms het hij iets van Celliers se plastiese skildertalent. Kijk
b.v. naar so\'11 tekening van

.\') De Toorts, 9 Maart 1918.
\') Slotstrofe van Die Twee Roods/tappers.
S) Uit Aan Holland.

Die voolswerm vlieg in vrije vlug
Op flukse vlerke deur die lug
En swier en swaai van links naar regs,
Als was dit maar tfén vooltjie slegs.
Hul seil naar bowe, skiet omlaag,
Trotseer die storm en windevlaag,
Maar vrolik vlieg die swerm, en swink
En sweef en kantel in \'n wink,
Geheimvol, deur \'n snelle krag,
Wat, onverwag, tog was verwag.

Hul klap hul vlerkies, klief die lug,
En pijlsnel gaan die dartle vlug
Al kruis en dwars deur d\' hemel wee.
Daar splits die vóórend sig in twee;
Die skeiding dring al verder deur;
Sal dit die hele swerm verskcur?
O nee! Die voorste voois, wat lei,
Draai met \'n swier en swaai weer bij,
En verder vlieg hul eensgesind,
Hul vlerkies als aan-éen-gebind.

En soos Cellikks in Dingaansdag bet hij in Die slag bij Bloed-
rivier die Soeloes sien aanstorm op die Treklaer:

Hul kom! hul kom soos aasvoois aan,
Die wije vlerke oopgeslaan,
En bek en pote rooi gekleur
Van prooi, nog pas uiteengeskeur.
O hoor, hoe dreun dit, soos hul kom!
Dit woel en wemel rond en om,
Van skildvel, assegaai, barbaar!
Van Soeloes, Soeloes aan mekaar!

Groot als \'n vuurbol gaan die aandson onder,
Hepêreld hang die nag hoog oor die veld,
En span die melkweg oor die stille ruimte
Sij bleekwit boog van sterrc ongeteld.

\'n Donker bank van digte sware wolke
Steek dreigend in die verre Noorde op,
En vinnig groei dit tot \'n bergestapel,
Wat pikswart duister bouw bo-oor mij kop.

Die bliksemflitse slaan in vuurge strale
En donderend breek die swart gewelf uiteen .. •
Die maan loer vriendelik deur die wolkeskeure
En strooi haar glans wijd oor die velde heen.

Daar lê die vlakte sluimerend aan mij voete,
Stil dromend in die bleke maneskijn.
Die koppies vérweg lijk soos donker hoofde
Van reuse lankal in die grond verdwijn.

Ook Wassenaar is \'n warmvoelende vaderlander. Hij het ver-
skillende gedigte van historiese aard geskrijwe, en in een daarvan,
Afskeid bij die Groot Trek, word o. m. die volgende woorde in
die mond van die Trekker gelê:

Vaarwel dan, onvoltooide werk,
— Gebraakte akkers sonder saad!
Jij is mij als \'n kind, wat sterf
Juis als hij wil begin te praat.
Maar Initcr is dit sonder iets,
Dan met besit, self niks te wees;
Die grootste rijkdom van die mens—
Dit is \'n frisse, vrije gees.

Die volgende Sce-sonncttc is waarskijnlik ontstaan op sij thuis-
reis naar Suid-Afrika en gee blijk van sij digterlike ontwikkeling,
als \'n mens dit vergelijk met sij eerste onbeholpe digproewe, wat
in 1914 onder die skuilnaam „Adeodatus" in Die Braudwag ver-
skijn het:

Stilsterwend sink \'n glorievolle dag
Weg in die blouwte van die oseaan,
So rustig als \'n droom, so groots van prag
Dat see en lugte in aanbidding staan.

Soos verre bosse aan die horison
Lijk wolke wat daar opkom uit die see.
Daar agter daal die grote ronde son
Als in \'n graf van diepbesielde vree.
. O Liefste, heilig is Herinnering,
En elke aand sal onvergeetlik blij
Wat mij opnuw mij liefde lief laat krij;
Opnuw die droom van skone Lewe bring:
Dié oseaan van diep gevoel waarin
\'k .Mijself verloor en spraakloos vreugde win.

Diep in jouw boesem rus die on-ontdekte —
Alleen jouw swaar gehijg verneem die tijd.
O nooit-vermoeide see wat immer-woelend
Getijc reël naar gange van die maan
En op die storm se stem onstuimig spoelend,
Jouw branders op die kuste stukkcnd slaan!

0 eeuw\'ge deining van die Grote en Magt\'ge!
So dein die breed sterk stroom van volle lewe
in mij klein hart. Ik nietigste kristal,

1 )ie Skepping het ook mij sij doel gegewe:
*n Polsslag in die ritme van die Heelal.

Fagan is in 1889 gehore en het in Stellenbosch en Londen
gestudecr. waar hij in 1913 advokaat geword het aan die Middle
Teinple met die L. L. B. graad van die Londense universiteit.
Daarna het hij hom in Kaapstad gevestig, waar hij op die oomblik
sub-redakteur is van „De Burger". Behalwe \'11 versameling prosa-
sketsc: Uil \'n Studente-Album en \'11 vertaling uit Duits: Immen-
see en ander verbale (Burger-leeskring uitgawe), het van hom in
1917 \'n Eerste Digbundel verskijn. Dit bevat gedigte uit die jare
1908 tot 1917. Fagan het aanVankelik Hollandse verse geskrijwe.
\'11 enkele waarvan in hierdie bundel opgeneem is: De Vrouwen van

het Voorgeslacht. Daarin klink nog die stereotiepe „digtertaal" van
vóór \'80:

Selfs in sij Afrikaanse verse word dieselfde toon nog \'11 enkele
keer gehoor. Tot die beste daarvan behoor Als die wivdjie wat
suis; Ouboeta, waarvan die slotstrofe lui:

Windjie, waai nou maar weer weg oor die see,
en dra ons groete aan Ouboeta mee;
voer in jouw vlug naar die ander sij
die geur van die blomme wat bloei in die vlei,
van varings wat bo teen die bergrand staan,
van vrugte, van druiwe, van goudgeel graan.
Hij sal jouw boodskap verstaan, want hij weet
dat alles verlang om hom welkom te heet:
Sijn rijperd staan in die stal te treur,
sijn hondjie hou wag bij sijn kamerdeur,
Maar die jare vervlie en sijn leertijd gaat om —
ag, wat \'n vreugde als Boeta weer kom !
Windjie, waai vér oor die groot blouw see,
en dra ons groete aan Ouboeta mee.

Daar is \'n kuil,
\'n holte in \'n rotsbemuurde strand,
waarin die branders eeuwig spoel en dreun;
en in die mond van dié spelonk,/daar skuim
en kook die water wild en woes, alsof
die ganse oseaan wil binnedring.
Met stormgeweld en blinde woede stuif
die golwe op hul kerkermure toe,

en teen die rotsgewelwe druis en kraak
die felle branding — waar dit breek, en dan
gestuit, verpletterd, tot die afgrond keer,
en daar ver) ore gaan.

Ik ken \'n siel,
nog ruimer dan die oseaan, waarin
oneindige gedagtes bruis en woel,
en met die felheid van \'n stormgetij
\'n uitkoms soek in enge digtertaal;
maar ag, te groot vir mensewoorde, sink
dit in die stille diepte weer terug,
waar dit gebore is.

Van Harper Martins bet in 1916 \'11 versbundeltjie verskijn:
Die Losbergc en ander gedigte, grotendeels kinderlik-onbeholpe
gerijmel. In die swakste verse daal die skrijwer benede die ge-
middelde peil van die ou Patriot-skool, terwijl hij dit in die beste
nie veel verder dan \'n swakke navolging van Lkipoldt breng
nie. Martins se verse het tien jaar te vroeg verskijn.

Daar is verder verskillende jongere digters, wat in Die Brand-
ïc\'ag en Die Huisgenoot minder of meer verdienstelike verse ge-
skrijwe het. waarvan \'n bespreking egter voorlopig agtcrwegte
kan blij.

In die voorgaande bladsije is \'n beskeie poging gedaan, eer-
stens, 0111 \'n historiese oorsig te gee van die ontstaan en ontwikke-
ling van die tweede Afrikaanse Taalbeweging en van die merk-
waardige evolusie in ons taalbeskouwinge, als direkte gevolg
daarvan, ten aansien van die plek wat die Afrikaanse volkstaal
behoort in te neem in Skool, Kerk en Staat; tweedens, 0111 iti
hooftrekke die taalbehandeling van die vernaaniste skrijwers en
digters na te gaan en aan die Afrikaanse spraakwcrkclikheid te
toets; en derdens, 0111 \'n krities-historiese beskouwing te lewer
oor die poësie. van die jong-Afrikaanse digskool sedert 1905.

Die laaste afdeling, waaraan meer aaiulag bestee is als aan
die beide voorgaande, is dus nie enkel literatuurgeskiedenis nie,
maar meer bepaald \'n letterkundige portrettering van ons heden-
daagse digters en dus ook \'n uiteraard suiwer subjektief-per-

soonlike waardebepaling, waarvoor die skrijwer hom enkel kan
beroep op eie gevoel en smaak en insig. En als hij met liefde en
bewondering die eerste digblommetjies uit die Afrikaanse veld-
tuin aan die leser voorhou — en hier en daar ook \'11 weelderige
bossieplant uittrek — dan is dit nie in die eerste plaas omdat hij
| so\'n buitengewone kunswaarde daaraan wil toeken nie, maar om
! die grote kulturele betekenis daarvan vir ons volk. Want hier het
ons die openbaring in sij skoonste vorm van \'n eie opbloeiende
geesteslewe, die verwesenliking van die strewe naar selfstandig-
heid van die Afrikaanse volkseie, die bewijs dat die periode van
vreemdelingskap in sij eie land vir die Afrikaner verbij is. Dit
is die ware betekenis van die literatuur wat uit die tweede Afri-
kaanse Taalbeweging voortgekom is en waarsonder die beweging
\'n mislukking sou gewees het.

Wanneer \'n mens let op die korte ontwikkelingsgang van die
moderne Afrikaanse poësie en bedenk dat nagenoeg al die digters
\'n abnormale ontwikkeling gehad het. deur dat hulle die natuur-
lik vertrouwde klankc uit hulle kindsheid vaarwel moes sè,
vandat hulle die eerste dag op \'n skoolbank geklim het, om eers
op later leeftijd hulle nasionaal-digterlike kindskap en burger-
skap te hervind, — dan is daar alle rede om tevrede te wees met
die digterlike voortbrengselc van die Afrikaanse vroeg-renais-
sance, en om met optimistiese verwagtinge die verdere ontwikke-
ling daarvan tegemoet te sien.

Die eerste \'Afrikaanse Taalbeweging is in beginsel
ewe min anti-Nederlands gewees als die tweede.

Die bewering van Carel Scharten, dat Afrikaans \'n
„verminkte en verarmde tongval" van Nederlands sou
wees {De Gids, Junic 1910 en Febr. 1911), is weten-
skappelik onhoudbaar.

Die skriftelike gebruik van die Nederlandse imper-
fektum in Afrikaans is op taalhistoriese gronde af te keur.

Ten onregte het Schonken dit betwijfel {Dc oorsprong
1,ter Kaapsck-HoUandschc l olksovcrlevcringcn, bis. 192) „of,
afgezien van de vaktermen, wel een enkel anglicisme uit
de 19de eeuw reeds hopeloos burgerrecht heeft gekregen."

„Die grote trekkersgedägte" kom nie tot uiting in
Totius se Verse van Potgieters Trek nie.

Die verklaring van misselijk als „eigenaardig-flink,
eigenaardig-oprecht" (Sara Burgerhart dl. I, bis. 265;
ed. Wereld-Bibliotheek) is onjuis.

Al ware hi dusentfout bevlect,
Tghelt claerten van den terre.
Dits die dinc, die liede weet
Dat menicfi tsijn te winne trect
Ende maecter (iod om err.e,

Albert Verwcy oqrdrijf, waar hij in sij inleiding tot
die Gedichten van Jonker jan van der Noot verklaar:
„Mier is de Pleïade-dichter van Nederland... zonder

hem was er «"een Hooft geweest, zonder hèm geen
Vondel, niet zóó kompleet voor \'t minst, niet zóó met
dat gezag over zijn jamben-taal. .."

Ten onregte beweer Godée-Molsbergen (Geschiedenis
van Zuid-Afrika, 1910, bis. 54), dat Goeverneur Willem
Adriaan ran der Stel ,,zich heeft weten te rechtvaardigen"
voor Heren XVII, ter sake van die beskuldiginge deur
die Kaapse vrijburgers teen sij bewind ingedien.

Die bewering van Colvin (Romance of Umpire: South-
Africa, 1909, bis. 225), dat „the Slachters Nek business...
was the result of the savagery of a pack of border
ruffians," is van alle historicsc grond ontbloot.

I11 A History of South .Ifrica bij 1 )orothea Fairbridgc
(Oxf. 191S) staat op bis. \'295 betreffende die Konsen-
trasiekampc: „It was clear that the women and children
could not be left unprotected 011 farms, and camps were
formed in different parts of the country in which non-
combatants could be placed for safety

Der von K\'ürcnberc (Deutsche Liederdichter: Bartsch-
Golther, 1914). vs. 6-10:

Wes manest du mich leides, min vil liebe liep?
unser zweier scheiden muoze ich geleben niet.
verliuse ich dine minne,
so läze ich die liute harte wol entstan
daz min fröide ist der minnist umb alle andere man.

Die emendasie van Vogt (Minnesangs Frühling-7, 17-18):
daz min fröide ist der minnist und alle ander verman
is af te keur.

Heinzel (Wiener Sitzungsberichte 119) en Boer (Vcrsl.
en Med. Afd. Letterk. IV. 9) stel in vs. 25 voor: nmmet
Huri, of iets anders wat „zeer dierbaar" soit moet beteken.
Die lesine van die hs. ummettirri kan gehandhaaf word.

		Komaan ! 1
Daar	\'s	\'n nasic te lei,
daar	\'s	\'n strijd te strij,
		daar \'s werk!
Daar	\'s	nie naar guns of eer te kijk,
daar	\'s	nie naar links of regs te wijk,
daar	\'s	net te swijg en aan te strijk,