4

DE CLEMENTIS ALEX ANDRINI

SENTENTHS OECONOMICIS,
SOCIALIBUS, POLITICIS.

O. VAN DER HAGEN

CAN. REQ. ORD. PRAEM.

- -

DE CLEMENTIS ALEXANDRIN!

SENTENTIIS OECONOMICIS,
SOCIALIBUS, POLITICIS.

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE,

QUOD EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI H. VISSCHER,
THEOL. DOCT. ET IN FACULTATE THEOLOGIAE PROF. ORD.,
AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU ET NOBILIS-
SIMAE FACULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE DE-
CRETO PRO GRADU DOCTORATUS SUMMISQUE IN LITTE-
RARUM CLASSICARUM DISCIPLINA HONORIBUS AC PRIVI-
LEGIA IN ACADEMIA RHENOTRAJECTINA RITE ET LEGITIME
CONSEQUENDIS FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET

ODULPHUS JOSEPHUS VAN DER HAGEN

CAN. REG. ORDINIS PRAEMONSTRATENSIS
EX PAGO ST. OEDENRODE

szzr

DIE im MENSIS APRILIS ANNI MCMXX MORA W P. M.

TRAJECTI AD RHENUM APUD DEKKER ET V. D. VEGT.

MCMXX.

aschendorffsche buchdruckerei, münster i. w.

Academicae vitae curriculo finem imponenti dulci officio mihi
satisfaciendum est. Imprimis Tibi, clarissime Bolkestein,
promotor honoratissime, maximas ago gratias, quod tum magna
rerum scientia mihi affuisti, tum, pro benevolentia Tua, in
opinionum oïfënsione plenam mihi semper libertatem concessisti.

Secundo loco Te, clarissime Schrijnen, memorare meum
esse duco. Praeter enim doctrinam Tuarn et alia, neque minima,
me Tibi grata voluntate devinctum tenent.

De vobis quoque, clarissimi viri Vollgraïï Sr. (f), Damsté,
v. Gelder, Ritter (f), Ovink, Rutgers v. d. Loeff, Hulshof,
Beysens, Caland, tain ob accuratam institutionem quam ob bene-
volum animum semper libentissime recordabor.

Nee vos, clarissimi viri, Schwyzer, Blüinner, Hitzig, quos
ut Turici per aliquod tempus audirem mihi contigit, hoc loco
abesse volo.

Cum Te, clarissime Kirsch, ultimum nominem, non ultimum
tarnen in recordatione mea obtinebis locum. Nota enim Tua
benignitate ine, peregrinum, Friburgiae excepisti et libentissimo
aniino studiis meis affuisti.

Denique, sodales, pristinam militiam, quam una militavimus,
suavi semper memoria teneamus.

Hu jus Libri Argumentum.

Praefatio VII-IX.

Caput I.

De sententiis oeconomicis.

Introductio.

Kerum oeconomicarum studium hisco temporibus magis auctum 1. —
Antiqui oeconomiam cum re morali semper „confundunt" 1—4. — Clemens
quoque eas semper conjungit4. — Haecvero conjunctio ex religione Christiana
emanat 4—7. — Scholac „classicae" principiuin 7. — Clementis principium 8. —
Quare res oeconomicae dementem magnopere non commoveant 8.

§ 1. De mediis ad res temporales producendas.

a) De labore D sqq. — Do negotio quod genio exercetur 9. — De la-
labore manuum 9. — Quas ob causas auctor cum commendct 9—11. — Quare
oeconomicas rationes auctor non urgeat 11. — Pcculiaris Clementis de divitiis
deque modis quibus acquiruntur sententia 12—14. — Clementis sententiae
cum Antiquorum enuntiationibus comparatae 14 sqq. — Vir! doctl Souchon
sententia 14—15. — Modcrnorum auetorum interpretationes (Salvioli, Wilcken,
Neurath) 15—16. — In hac quoque re Clemens ascesim et rem moralem
maxime promit 17.

b) De varil8 acquirondi modis 19 sqq. — Clementis enuntiationos Christia-
nos vitae publicae negotiis interesse supponunt 19—20.

a) Do mcrcatura 20—23. — SS. Patres mercaturam damnavisse conset
Lujo Brentano 20—21. — Hujus sententiae refutatio 22. — Quid Clemens de
mcrcatura cogitaverit 23.

ß) De re nummularia 23—2G. — Hac de re auctor perpauca, eaquo de
foenore tantum tradit 23—24. — Focncris natura 24. — Sacrao Scripturao
doctrina. — a) Ante Christum 25. b) Christus 25. — Antiquorum philosophorum
sententiae 25—26. — Ipsius Clementis verba 26.

§ 2. De bonorum distributione.

a) De communismo. Brentano duos locos nffert, ut dementem com-
munismum propugnasse ostendat 27—28. — Horum textuum vis 28.

b) De re privata. Disputatio do re privata Alexantlriae exorta 20. —
Hujus disputationis origo 30. — Clemens divitum animos varils argumentis
confirmât 30—33.

c) Do usu bonorum. Quare Christianl bona sua liberaliter largiri debeont
33—34. Clementis hac de re sententiae 34—35. — De usu a) cibi 35 —
ß) vini 36 — y) supellcctllls 36—37. — Quatenus Clemens in rcrum extemarum
aestimatlonem a philosophorum sententiis dcpendcat 37—43. — Quid hac de
re viri docti Cognat, Merk, Winter senserint 37—40. — Stoica Clementis ver-
borum asperitas ex viri docti Dossuct sententia alils auctoris enuntiationibus
„corrigenda" sunt 40—41. — Quae „correctiones" insuper afferri possint 42—43.

Caput II.
De sententiis socialibus.

Quid sit societas 43. — Hujus capitis argumentum 43.

§ 1. De paupertate, de mendicatione, de beneficentia.

Paupertatis definitio 44. — Quae morum pericula turn divitiae turn
paupertas afferat 44—45. — Quomodo Christianus adversus res exteriores
habere se debeat 45—46. — De sublevandis pauperibus 46. — Num Clemens
annis vertentibus suam de divitiis sententiam mutaverit 47. — De beneficentia
47 sqq. — Auctor de beneficentia privata tantum loquitur 47. — Qui stimuli
ad beneficentiam inducant 48. — Quibus largiendum sit 49.

§ 2. De matrimonio.

Num Clemens banc rem scripto nobis deperdito tractaverit 50—51. —
Num Clemens matrimonio junctus fuerit 51—54. — Vir doctus Tollinton hoc
affirmans Paed. Ill c. XI 58,2 immerito affert 52—53.— Clenientis hac do re
cum gnosticis disputationes 54—58.

a) De coelibatu: Variae auctorum sententiae 58—60. — Quomodo inter
locos ab auctoribus allatos distinguendum sit 58. — Diversorum locorum
aestimatio 59—63.

b) Clementis doctrinae expositio: Matrimonii definitio 63. — Matrimonii
contrahendi stimuli 64—65. — Quid de quibusdam cerisendum sit 65—66. —
Matrimonii integritas 66. — Auctor hanc integritatem acriter défendit 66—67.

— Quid inter Christianorum et philosophorum continentiam intersit 67. — De
conviviis 68. — Continentiae stimuli 68. — Omnes fere ad religionem referri
possunt 68. — De monogamia 69. — Turn rei Tamilian turn libcrorum saluti
prodest 69. — De matrimonii indissolubilitate 69. — Clemens matrimonium
prorsus indissolubile habet 69—70. — De matrimonii Iibcrtate 70. — Quare
auctor matrimonium tantoperc commendet 70. — De matrimonii ineundi aetate
71—72. — De secundo matrimonio 72—75. — Quidam Clemcntcm secundum
matrimonium aversantem nobis proponunt 73. — Auctor secum pugnantia
loqui vidctur 73—74. — Quomodo haec dlfficultas fortasse solvenda sit 74—75.

— Do ratione quae marito cum conjuge intercedat 75. — Auctor routuum im-
primis amorem commendut 75. — De mullere 76—81. — Summam llbcrtatein
mulieri auctor in re morali vindicat 76. — Animi ingenlique cultum quoque
ei repetit 76. — A viri fcritate cam défendit 76—77. — Acriter depravatos
feminarum mores reprehendit 77—79. — Ad domestica imprimis negotia cas
exhortatur 79. — Dein quoque ils inculcat, ut viros suos a pravls moribus
revocent 79—81. — Do liberorum educatione 81. — Auctor pauca tantum
nobis tradit 81. — Parentes Iiberis exemplo sint 81. — Rducutionis definitio
81. — Aeternam felicitatem principalem auctor educations finem désignât 82.

— Sevcritatcm commendat 82. — Intimam tamen consuetudincm parentes inter
et filios exoptat 82—83. — Quaedam educationis media 83—84. — Libcri
reverentiam, non vero scrvilcm timorem parentibus exhibeant 84. — De ex-
positione infantium 84. — Quare auctor parum ad rem judicandam afferat 84.

— Expositio Alexandriae satis frequens fuisse ncque in sola plcbecula ex-
stitisse videtur 84.

Clementis doctrina cum Veterum enuntiationibus comparator 85. — De
stimulis matrimonii ineundi 85—86. — Praecipue auctor a scriptoribus an-
tiquis discrepat a) cum de illegitimo concubitu quaeritur vel b) consuetudo
ilia quae mulieri cum viro intercedat, agitatur 86—89.

§ 3. De Servitute.

Qiiare servitus esse desierit 90. — Nostrae disputationis finis 90. —
Clemens et Stoici eadem fere tradunt 91—92. — Vir doctus Vollmann Eccle-
siam hac in re nihil egisse, Stoicos servitutem vere mitigasse putat 92. —
Quid hac de re censendum sit 93—95.

Caput III.
De sententiis politicis.

§ 1. De republica.

Quid primaevi Christiani de republica senserint 96 sqq. — Vir doctus
Wclnel cos rempublicam. vehementer aversantes tacit 96—98. — Quid hac de
re censendum sit 98—100. — Num Clemens animo a republica alieno fuerit
100—101. — Quid Clemens do variis imperii formis tradiderit 103. — De le-
gibus 103. — De jure pocnae 103—104. — Clemens hac in re antiquorum
scntentiam prorsus refert 104.

§ 2. De militia.

Quid Sacra Scriptura de militia docuerit 104—105. — Christiani hac in
re dissidebant 105. — Mitiori sententiae Clemens annumerandus est 105. —
Quid Clemens senserit 105—106. — Num Clemens sibi Ipsi contradicat.

§ 3 Do jurojurundo.

Quid Sacra Scriptum de jurcjurando stutucrit 107. — Quid primaevi
Christiani hac do re senserint 107—109. — Clementis sententia 109.

§ 4. De voctigalibus.

Perpauca, neque ca directe, auctor tradit 109.

§ 5. De muneribus publicis.

Judicum officium et publicanorum munus auctor tantummodo com-
mémorât 110.

Clemens religionem Chrisllunam semper cum „saeculo" reconciliare
studct, quamquam declinationis causae non deerant 110. — Harum causarum
quaedam cnumcrantur 110—113. — Quid Clemens in tanta rerum vertigino
egerlt 113—114.

Praeîatio.

De demente Alexandrino saeculis labentibus adeo multi
jam scripserunt, ut ad libros ejus iterum pertractandos se
accingens, ne operam perdat jure quis vereri possit. Qui enim
auctorum indicem, a Meyboom¹) exhibitum, vel obiter perle-
gerit, liane terram omni ex parte jam excultam atque subactam
esse primo obtutu in animum facile inducat.

Cum vero progrediente cultu atque humanitate necessitates
quoque hominum excreverint, eorum inter ipso consuetudines
et conjunctiones adeo multiplices evaserunt, ut veteres rerum
eîiïciendarum atque distribuendarum rationes longe excederent;
inde quoque factum est, ut non tantum oeconomiae et socio-
logiae disciplinae in immensum sese extulerint, sed hominum
quoque animi in Veterum sociologicas et oeconomicas res studio
quodam et amore sese converterint.

Ad nostrum vero quod attinet, auctores liane rei rationem
vel cursim attingunt vel partim tantummodo tractant. Quid igitur
Clemens de oeconomicis et sociologicis hominum rationibus sen-
serit indagare et omni ex parte lectoribus explicare operae
pretium esse duximus. Ad rem omnem absolvendam tertiuin
de politicis auctoris sententiis caput adjunximus.

Hune igitur laborem quo modo aggressi simus et quem
îinem attingendum nobis proposuerimus, brevibus verbis exarare
îas est. Et primo quidem lectorem, ne plus quam res sinat
exspectet, monere nobis liceat. Tollinton²) enim in sua praeïatione
Archiepiscopi Benson dictum aliquod afîert, quo vir ille doctissi-
mus, in libro suo qui „Cyprian" inscribitur, gravem illum
errorem significat: „the reading oî the present in the past".
Haec verba in dementem et in Patres universos eatenus saltern
quadrare mihi videntur, quod oeconomicae et sociologicae disci-
plinae ex eorum scriptis fructum non percipient. Hae enim
disciplinae a temporum eorum infantia et simplicitate longe
recesserunt. Accedit, quod scriptores illi, non ut artis periti
rem aggredientes, cas ulterius provehere non conabantur.

1 \') H. U. Moyboom, Clemens Alexandrinus, p. 251 sqq.

2 ) R. H. Tollinton, Clement ol Alexandria, a study in christian liberalism,
p. VIII.

Cum vero illa quaestio agitur, quae etiamnum hominum
mentes occupât, quatenus nempe oeconomiae et sociologiae
disciplinae cum re morali cohaereant ab eaque dependeant, res
longe aliter se habet. Haec enim disceptatio, quae artium per-
fectione non regitur, sub philosophiam et theologiam subjecta est.

Generalis autem hujus quaestionis solutio ad nos sane non
pertinet eamque, prout quisque de vita sentiat, dissolvat. Cum ♦
vero dementem pro religione sua oeconomiam et socio!ogiam
cum re morali quasi sponte intime conjungentem conspicimus \'),
id saltem quod vir clarissimus Harnack contendit¹), conïirmari
videtur, religionem nempe Christianam non meram quidem
oeconomiae et sociologiae îontem existimandam esse, ab altera
vero parte eam, ob dotes natura ei inditas, multum ad rem
oeconomicam et sociologicam valuisse. Praeterea syncretismi seu
fusionis illius, qua Christiauae religionis praecepta cum antiquae
humanitatis elementa coalescerent et novum quendam cultum
constituèrent, singulare specimen auctor existit. Cui fusioni tum
locus et tempora tum auctoris indoles mirum in modum favebant.

Ad primum quod attinet, brevem illam Alexandriae descriptio-
nem aîferre suîîicit, quam Courdaveaux nobis exhibet scribens²) :
„Alexandrie n\'est pas seulement le grand entrepôt commercial
de l\'Orient et de l\'Occident, mais l\'entrepôt intellectuel aussi
de toutes leurs doctrines, le confluent où venaient se réunir
toutes leurs idées. Brahmanisme, persisme, bouddhisme, re-
ligion égyptienne, philosophie grecque, tout s\'y rencontrait et
s\'y mêlait, se heurtant ou se fondant, mais dans tous les cas
préparant les esprits à une largeur de pensées, à une estime
pour la raison et à un besoin de s\'entendre avec ceux mômes,
qui devaient diîficillement se produire ailleurs."

Ipse vero auctor tarn magnam litterarum scientiam, tam ardens
cognitionis Studium, tam indulgentem demum animum ostendit,
ut unitatis elementa intimo quasi sensu percepisse dicendus sit.

1 ) cfr. A. Harnack, Aus Wissenschaft und Leben. II. B. Das Ur-

2 christentum und die sozialen Fragen, S. 253—276.

Plerisque igitur paragraphs brevem comparationem inter
Clementis et Antiquorum placita adjungentes, turn propria tum
communia eruere conati sumus. Hac vero in re non ita
egimus, ut certi cujusdam auctoris vestigia in nostro perscruta-
remur. Hoc enim jam alii plus minusve prospero eventu fecerunt,
nec res scopulis caret. In demente eniin tarn intime religionis
christianae et Sacrae Scripturae effata cum pliilosophorum
placitis conjuncta esse, ut unum illaeso altero vix eruere possi-
mus, jure Hense¹) monet.

Peculiareru praeterea diîficultatem aïîert, quod Clemens
hujus syncretismi sibi conscius fuisse dicendus est. Ipse enim
bis saltern se ideo pliilosophorum verbis usurum esse testatur,
ut „omnibus omnia factus"²), doctrinam suam viris quoque doctis
commendet. Praeterea euin a Christianis suis accusatum fuisse,
quod litteris nimis indulgeret, ex ipso auctore novimus. Quam
criminationem eo dissolvit, quod religionis Christianae praecepta
in pliilosophorum effatis quasi in genuine abscondita reperiat.

Haec vero ingenii ejus natura majoris dubitationis et erroris
ansam praebere mihi videtur. Antiqui enim philosophi, im-
primis Stoici, et religio Christiana multis rebus conspirant.
Quod igitur dementem sensus suos pliilosophorum verbis pro-
sequentem videmus, scrupulum nobis ex animo non evellit,
utrum verborum tantummodo elegantiam et subtilitatem an
ipsam quoque rem a philosophis sumpsisse dicendus sit. Haec
autem disceptatio, aestimanda potius quam argumentis et ra-
tionibus confirmanda, ex toto auctoris tenore magis quam ex
singulorum verborum concentu diluenda esse mihi videtur. Cum
igitur Clemens in tanta opinionum vertigine a religionis Christianae
doctrina longe non decesserit³), eum verbo potius quam re
cum philosophis fecisse sponte adducimur ut oredamus.

De Clementis vita et scriptis non est quod loquamur.
Plerique enim auctores in suis praefationibus perpauca, quae
de eo traduntur, diligenter perscrutati sunt.

Editionem denique Stählin⁴) liuio opusculo subjecimus.

1 ^J) In pradatione Bua ad C. Musonii Hull ltcliquias. Teubncr 1905.

2 ) cp. 13. Pauli Ap.M ad Cor. 9, 22.

3 ⁸) clr. hac do rc Capitaine 1. c., p. G3—1 ct aliorum testimonln,
quae auctor ibidem allcrt.

4 ) Otto Stühlin, Clemens Alcxandrinus, herausgegeben im Auftrnge der
Kirchcnväterkommission der Königl. Preußischen Akademie der Wissenschaften,
Leipzig. J. C. Hinrlchs 1905.

Caput I.

De sententiis oeconomicis.

Introductio.

De Clementis sententiis oeconomicis acturi, aliqua praedi-
camus oportet, ut tenorem doctrinae ejus et naturam dictorum,
immo eorum paucitatem in liac materia rite intelligamus.

Quoniam progrediente cultu atque humanitate necessitates
quoque hominum in dies magis augentur et variae artes com-
meatusque subsidia bis praesertim temporibus valde excreverunt,
mirum non est, doctrinam quoque oeconomicam, nostris imprimis
temporibus, altiüs sese extulisse et omni ex parte indagatam et
excultam esse. Necessitates enim hominis vim et sagacitatem
excitant et ita factum est, ut docti homines, ultimis praesertim
saeculis, ad res oeconomicas mentis acumen crebro applica-
verint. Novae quoque inventiones, inachinarum potissimum usus,
quae veteris artiïicii rationes penitus everterunt, veram rerum
oeconomicaruin commutationem attulerunt. Ex omnibus liisce
causis disciplina non tantum magnum incitamentum cepit, ita ut
antiquitatis oeconomiae longe praestet, verum etiam jure quodam
nova doctrina dici possit.

Antiquitatis enim docti homines, inquit Pesch \'), historica
hujus disciplinae parte plus minusve neglecta, omnem mentis
vigorein in philosophlcam ejus partem converterunt. Leges
communitatis et societatis humanae ex natura hominis dedu-
centes variarum societatum essentiam indagarunt, naturalem
ubique ïinem praedicaverunt, eïïigiem diversarum societatum
depinxerunt. Ab angustioris vero doctrinae labe, quasi temere
de re oeconoinica judicaverint, auctor eos vindicat. Haec enim,
inquit, rei tractatio, quae mente et ratione doctrinam aggreditur,
quaeque, si veram rei rationem exigis, ex veritate vitae semper
procedit, ut exinde mente alata sese extollat et ex altis con-

\') H. Posch, Lehrbuch der Nntioniil-Oekonomio I², p. 79 sqq.

templationis regionibus novum huic mundo lumen afferat — hoc
prae ceteris munus explere debet, ut necessarias cognitiones
nobis transmittat stabilesque veritates et praecepta nos doceat.
Utcumque res se liabet, contraria agendi ratio, quae saepe
novae disciplinae objici potest, multo minus auctori probatur;
quippe quae hominum societatisque destinata ratiocinatione. de-
ducta spernat, mechanico-causali — ut aiunt — considerationi
solum intendat, hominis societatisque progressum cum re physica
confundat etc. (p. 80). Altera vero ex parte disciplinain oeco-
nomicam philosopbico-theoretica hac tractatione comprehendi
non posse auctor demonstrat. Ut enim argumentum hujus
doctrinae plene dilucideque perspiciatur, historica genetica quoque
investigatio adhibeatur oportet. Essentia enim ortuque societatis
exinde illustratis ejusque praecipuorum generum progressione
historica patefacta efficitur, ut eventuum nexus nobis apparent
et praesentia quodammodo tempore acto adumbrentur.

Souchon contra¹), Graeciae philosophis, maxime Socraticis
vitio dat, quod oeconomiam cum re morali semper confundant:
„les Grecs d\'abord n\'ont jamais su isoler l\'économie et la poli-
tique de la morale" (p. 32). Et sententiam suam dilucide paulo
infra declarat. Postquam enim oeconomiam nostris quoque
ternporibus in id tendere animadvertit, ut se cum doctrina de
moribus confundat, ut hanc conîusionem aveterum philosophorum
toto coelo diversam esse ostendat, causam ejus allegat scribens:
„elle (causa) est dans l\'excès d\'indépendance de l\'économie poli-
tique du XVIII siècle vis à vis de toutes les idées étrangères
au désir de la production. Mais si la singularité du contraste
qui est entre la ,science sans entrailles\' et nos inquiétudes de
solidarité, a pu conduire aux retours, dont nous sommes les
témoins, ils ne, sauraient en aucun cas altérer la physionomie
de l\'économie politique tout entière; et ils laisseront forcément
sans changements les théories les mieux achevées au cour de
notre siècle, toutes celles qui supposent légitimement l\'homme
purement économique d\'Adam Smith".

Cum prior ille Souchonii locus modo allatus in Clementem
quoque nostrum quadret, operae pretium erit exponere, ex quo
fonte utraque²) illa „confusio" emanet. Dein brevi summum

\') in libro qui inscribitur: Les théories économiques dans la Grèce an-
tique, Paris 18!)H.

-) i. e. cum a veteribus philosophis, (uni a Clemenle facta.

scholae „classicae" principium enucleantes statuere conabimür,
qua ratione Clemens turn a veteribus philosophis, cum a multis
modernae oeconomiae asseclis abest.

Souchon vero, cum indagat qua ratione veteres illi philo-
sophi oeconomiam cum doctrina morali confundant, eorum po.
tissimum opinioni sese opponit, qui banc confusionem ex eo de-
ducant quod Graecorum de moribus doctrina hominem societati
plane subjiciat. Haec quidem opinio, inquit auctor, non omni
l\'undamento caret. Socratici enim enixe contenderunt, ut ho-
mines ad labores societatis causa suscipiendos inducerent. So-
crates jam virt.utis palmam amicitiae illi, quae germen con-
cordiae civilis continet, i. e. obedientiae legum earumque strictae
observantiae adjudicat. Plato vero in libro suo qui Respublica
inscribitur, banc doctrinam ad ultimum consequentiain deducit.
Omnes veteres philosophi, aiunt, id sentiunt, civitatem homines
suo libitu formare eosque suis l\'inibus adaptare posse. Civi-
tatis ergo est homines ad virtutes instituere et coercitione ea
praesertim vitiaopprimere; quae civitatis commodis sese opponunt.

Haec vero quaestionis solutio a Souchon valde improbatur.
Philosophi enim ut Socrates, Plato, Aristoteles majores ei vi-
dentur quam ut inhumane homines civitati tanquam idolo sacri-
Hcent. Insuper doctrinas eorum diligenter perquirendas esse
declarat ut earum nexus cum doctrina de moribus plane in-
telligatur. Cum igitur Socrates in scenam prodiret, i\'undamenta
civitatis labefactata erant. Caecus ille amor patriae cum de-
votione sui prorsus evanuisse videbatur. Studia partium rursus
amorem sui in immensum augebant. Sophistae insuper scepsi
sua veteris religionis I\'undamenta subverterant. His igitur dis-
solutionis principiis sese opponens Socrates veritates, quae patres
ad culmen honoris evexerant, in integrum restituere conatus
est. Cum autem mentis opera destrui nequeant immo, vi ad-
hibita altius_> radices ducere soleant, Socrates novo temporis
cursui non ex adverso sese opposuit sed veritates antiquas
armis ex Sophistarum castris petitis restituere constituit. In
hoc vero munere explendo Socratem semper inter duo contraria
haerentem videmus. Indivi\'dualismum enim expressis verbis
propugnans, jura simul privatae conscientiae strenue vindicat.
Ab altera vero parte contendit, hominum conscientiam a scopo
aberrare nisi ad virtutes civiles conducat. Philosophia ergo
hominem ad munia antiquae civitatis conducat et nova ilia

disciplina moralis a vettere religione eo tantum discrepet quod
scientifico fundamento non careat. Haec vero solutio, ait
Souchon, eo sibi non constat quod homini devotionem in eam
civitatem imponit, quae aliunde inimica saepe apparet. Ut vero
antiquus ille patriae amor renasci denuo posset, civitas ipsa
emendanda ïuisset. Quod vero Socrates hoc non perspexit
eîîecit, ut philosophia ejus imperfecta maneret.

Plato vero et Aristoteles eo ipso bene de re oeconomica
meriti sunt, quod renovationis moralis initium a civitatis restau-
ratione repetendum esse intellexerunt. Quod ad Platonem per-
tinet, in „Republica" sua civitatem profecto aristocraticam sibi
eïïingit neque contendit, ut ordinum diïferentias conditionum
oîficiorumque unitate tollat: respublica autem, ab omnium par-
tium studio libera et omnium commodo unice intenta hos or-
dines, conditionum varietate diversos, pace communi inter se
conjungat oportet, cïr. Leges I 628 C. III 697 I). Resp. V 462 D.
VII 519 E. Gorgias 507 C.

Aristoteles vere, rerum naturae studio magis adductus, in-
quit Souchon, disciplinae moralis exemplar non tam perfectum
omnibusque numeris absolutum sibi efïinxit; idem tarnen argu-
mentum, quamquam aliquatenus obscuratum in scriptis ejus
invenimus. Rempublicam quoque somniat in qua ordinum studia
et cupiditates soli curae justitiae communis cedere debent
(Souchon p. 43 et 44) \')•

Ut vero Souchonii placita paucis verbis comprehendannis:
Socratici doctrinam moralem et oeconomicam inter sese eon-
ïuderunt. Haec autem coni\'usio non ex eo proîecta esse vi-
detur, quod hominem societati prorsus subjiciunt propriumque
ei ïinem denegant, sed ex eo quod civitatem\'ejusque legem ut
normam et regulam totius vitae humanae considérant.

Verba Souchonii de Socraticis allata ad dementem quoque
nostrum pertinere supra jam diximus. Oeconomiam enim cum
doctrina de moribus semper conjungit. Re autem accuratius
inspecta banc considerandi rationem in religionis Christianae
proïessione ïundatam esse facile apparebit. Quod breviter ipsius
Clementis verbis, quatenus fieri potest, illustrabimus.

Religio Christiana et exinde philosophia Christiana Deum
infinite sapientem, mundi Creatorem ejusque Rectorem esse et

\') Quoad locos vide Pöhimann, Geschichte dos antiken Conimiinismus
und Socialismiis, p. Ifi.S ot 109,

naturali lumine rationis demonstrari posse contendit. Scribit
enim S. Paulus Apostolus, Gentiles, cum ad Dei notitiam ex
creaturis pervenerint Eum autem rite non coluerint, culpa
liberari non posse Idem Clemens noster sentit ubi de Gen-
tilibus a Deo ob infidelitatem judicandis et puniendis scribit:
Str. VI c. XIV, 110, 3: „ou [covov xoivvv ö ntaxög, dXXa xal d
i&vixbg öixaunaxa xqivexai. ineiöij yäq j\'/ösi b &e6g, ccxe tiqo-
yvcooxt]g cop, fn) Tiunevorxa xovior, ovdhv l]xxov, (incog xijp ye
xafr\' eciviov dvad^rjxai xeXeioioip, eöcoxev fiev cpiXoaocpiap avtc\\),
dXXa itQÖ xijg niaiecag, e\'öcoxe de xov ijXiOV xal xr\\v aeXrjvrjv xal
rcc c\'coiqu elg &Qj]oxeiav, u enoiijaer b tieog xolg eSveoiv, cpijolv
b v6/.iog, iva fti] leXeov cctieoi yevö/ievoi xe/ecog xal öiacp&aQÜoxv.

Concinne haec quoque in „Cohortatione ad Graecos" ex-
primit ubi de simulacris manufactis loquens eorumque inanitatem
describens exclamat: c. X 08, 2: fjxövrcor ovv ärüig, ou yay
chn)aco xaAcov, oi /nxQoxeyj\'ai. ovöeig rcov xovxcov e\'/i7ipoin> eixiU\'a
ÖEÖi](iioi\'>Qyt]xev, ovöe /ti/v ex yijg fiaX&axijv i/caXa^e odyxa. xig
e\'xij^e (iveXbv i) xig ejci^er öaiecc; rig vevQa ötixeivev </)> xig
tpUßag i(pvo}]oev; rigdi/ia ivtyeiv ivavxaig J) xigdiQfta neyiixeivev;
Jiov ö\' äv Tig avxcov öcpfrctAfiorg Tion\'joai ßXeTiopxag; xig trecpvoijoe
i/\'ryijv; xig öixaioavvijv idcoQrjaaxo; xig d&avaoiav vntayijiai;
iiurog ö xcop oAcov öij/novQyög, b „uQioiote/rag naxi\'jQ", loiomov
uyccXficc fui/i vyor ijfutg xbv cIp&qcotiov rnkaaev. cfr. quoque
Cohort. VI 00, 1. IV 63, t—04. Str. V c. XI 74, 2.

Ex hac doctrina de Deo Creatore necessario sequitur, Deum,
cum hominem creavit, certum aliquem finem et quidem ab in-
I\'inita sua sapientia non abhorrescentem, sibi proposuisse. Hunc
vero finem Oeus non tantum mente concepit sed etiam ut legem
aeternam promulgavit. Quae lex in natura rationis experti ut
lex communis naturae nobis apparet, hominem vero, utpote
ratione praedltum, naturali lumine rationis illustrat ut clare
cognoscat quid facere debeat, quem finem Deus ei proposuerit.
Neque intimos tantum hominum sensus sed etiam usum rerum
externarum civiumque inter sc commercium ordinat. Deus
enim mundum quem cernimus homini quidem destinavit ut
corporis animique facilitates excolat, plenum vero ejus domini-
um non concessit. Id enim potissimum homo agat oportet,
ut grato pro beneficiis animo Deo serviat. Coh. ad Graecos
XI 115, 1: „b/.iyijg nloxecog yijv aoi dlöcoat rijv xondvxnjv

\') cfr, epist. ad Rom. I 18—22.

yscoQyEiv, vöioQ nivEiv Hai äViO jiXeIv, äeqa dvanvEiv, jivq
vnovqyEiv, y.6o[iov oIkeiv ivxev&ev Eig ovQavovg anoixiav
aiEiXao&ai aoi ovyy.e%oj()ijy.£v tu [lEydXa xavxa y.al xoaavxd ooi
örjfuovQy/jfiaxa y.al /agio/iaxa öUyi]g nioxE0)g jueftiodtoxer." De-
lectatio igitur appetitusque expletio, cum de rerum externarum
usu res agitur, numquam maximum pondus habet. Haec Clemens
insinuat cum scribit: Paed. II c. III 38, 3: y.ad-6/iov yäg xai xug
xQoepäg xal rag io&fjxag y.al xä oxEvtj y.al xäIXa ndvia xu y.axä
xbv oiy.ov GvPJ.rjßö>]v Myoj dy.62.ovda Eivai xaig ivoxdoEoiv xov
Xgianavov öei y.axä xö nQÖvcpoQov oixEioüfiEva xo> ngoodiTwo, xfj
fjhy.\'ia, xfj iunrjöevaei, xcp y.aiQco. tvbg yäq dvxag ÜEQdnoviag üeov
/Q7] y.al xä y.xrjfiaxa y.al xä kn aviolg EmnXa tvog ETciÖEixvvo&ai
avfißoZa ßtov y.alov, y.al xbv y.a&\' Eva xüv äv&Qü)7io)v äöiaxQlxq)
TiiaxEi, xfj fiovojxQood)TC(i) xavx)] ivaxdoEi, xä E^fjg dy.6?.ov&a y.al
ov^cpcova xfj öiad-EOEi xfj fii(c (paivEo&ai notovvxa.

Quatenus lex illa naturalis veri rectique societatis ratioues
ordinat, jus naturae nuncupatur. Hoc autem non tantum rei-
publicae exemplar est verum etiam imperio suo nos obstringit.
Hoc jus, naturali rationis lumine promulgatum, naturale quoque
dicitur quatenus hominum lines, in natura hmdatos, tuetur et
äuget et quatenus, cum hominis rationes ad communitatem
pertinentes ultimo ejus i\'ini obedientes praebeat, reipublicae
legibus praevalet.

Philosophia igitur ilia theismi, quae rerum Universitäten!
a Deo proprio fine creatam esse contendit, asseclas suos
necessario inducit, ut jus illud naturale agnoscant proindeque
doctrinam de moribus ad omnes hominum actus adhibeant.

Cum vero religio Christiana non tantum theisinum profiteatur,
verum etiam naturale rationis lumen mirum in modum Dei
revelatione illustratam esse doceat, efficitur, 11t philosophus
Christianus nexum illum doctrinam inoralem inter et oeconomi-
cam magis etiam astringat. Ingenium enim humanuni, sibi ipsi
permissum, variis animi perturbationibus obumbratum, i\'acile in
errorem incidit. Ad i\'inem igitur suum plane dilucideque
cognoscendum supernaturali revelationis lumine indiget. Philo-
sophia enim, ut scribit Clemens, Deum aliquatenus adumbrat,
accurate autem de Eo non disserit \')•

\') Str. VI c. XV 123, 2: i_tyovv ipiS.oootfi\'a npuroiuv y.aiuyyiAAovou xal
Tqv für e{>öut\'iiopo$ iU\'ot< tljv üuoijirjv, top <5\' uv y.cc/.oöai\'tioi\'o$ zi{P xtfAaair,

klem cogitatum in Str. I c. I 10, 1 eloquitur et saepenumero
eodem redit, philosophiam nempe Graecoruin adjumentum esse
quo ïacilius ad veram (ïidei) veritatem perveniamus.

Ex hac brevi explicatione satis elucescet, dementem ïidei
Christianae proïessione necessario adductum t\'uisse, ut in omnibus
rebus ïinem hominis ultimum respiceret et doctrinae de moribus
rationem haberet. Quatenus vero hoe „conïusio" dicenda sit
ex eo dependet, quod quisque de vita sentit.

Verum et alia quaestio nobis consideranda est. Longum
est omnia oeconomicorum systemata ordine hie explicare et ad
rem nostrum omnino non pertinet. Cum vero Souchon verbis
allatis summo saltem prineipio scholae „elassicae", ut vulgo
dicitur, addictus esse videatur, brevi prineipium illud enueleabimus,
praesertim cum schola illa etiamnunc multum valeat¹)- Hujus
diseiplinae caput, ut ait Diepenhorst, quod identidem apud Smith
et apud scholae asseclas occurrit in eo consistit, quod in
exstruenda disciplina sua ab illo homine proïicisci sibi licere
putant, qui omnes actus oeconomicos, una tantum acquirendt
cupiditate impulsus, ïaeiat. Hoe vero non ita intelligendum est,
quasi hujus diseiplinae lauteres honestiores cupiditatis stimulos
in homine non agnoscant vel magnum religionis, juris, honestatis
momentum negent. Verum, cum de pactione oeconomica res
agitur, ultiores vitae rationes negligendas esse putant. Herus
et mercenarius, venditor et emptor, qui merces producit quique
eas consumit, omnes id ununi intendunt, ut niinimo labore quam
maximum commodum sibi comparent. In hoc ergo rerum
externarum studio cupiditas modo valet, ideoque omnibus aliis
stimulis supersedendum esse putarunt, ut unius cupiditatis ratio-
nem haberent (Leerboek der Staathuishoudkunde van Mr.
Pierson I d. 2^l> dr. p. 11)0 a Diepenhorst cit.). Ita factum est
ut doctrina oeconomica, dogmatis vinculo absoluta et ab omni
opinione praejudicata libera, pede alato sese extulerit et verae
scientiae cacumen tandem aliquando attigerit.

Hanc vero rei considerationem et illam „liberae scientiae"
postulationem ulterius indagare ad nos non pertinet. Ad

•itQiAqjttixatg OeoAoyfi, tu n(fi)g tiHglfleiuv M xui tu t.i) fie\'QOvg odxéti t><[>£ei.
offte yit(i .71 (t) rov vlor tor \'hor or it n t-fit tijg y.au\'t ri_tv ftpdrotuv olxovo/ita$
<\\tioiä>g i/fiiv óiaAafifldvei\' or yäg ti_tr x«r« lor t\'hor tyno thy/joxtiar."

\') fr. Mr. P. A. Diepenhorst, Voorlezingen overdo economie. Deel 1
(Geschiedenis), p. 82 sqq.

dementem nostrum melius intelligendum statuamus tantum
oportet, duas naturae explicationes, e diametro sibi invicem
oppositas nee unquam conciliandas, hie nobis occurrere. Scientiae
enim liberae fautores philosophiam Christianam, praejudicii labe,
ut aiunt, infeetam, ad verae doctrinae acquisitionem perventuram
esse negant. Philosophi contra Christiani prineipio illi „hominis
oeconomici", quod proprii eommodi tantum rationem habet,
studia partium et multa rerum oeconomicarum incommoda
tribuunt. Cum enim Deum mundi Creatorem gubernatoremque
nos ponimus, rerum quoque temporalium usum certis legibus,
quae sine mundi detrimento infringi nequeunt, ab Eo circum-
scriptum esse necessario inde sequitur.

Antequam vero Clementis doctrinam de acquisitione deque
usu rerum externarum aggredimur, hoc unum nobis jam addendum
est, ut enuntiatorum ejus in hac materia paucitatem rite ex-
plicemus. Miretur enim quis dementem, qui in multis vitae
quaestionibus satis acrem et industrium sese ostendit, lianc rem
•tarn obiter tetigisse. Et eo magis haec admiratio oriatur quod
Clemens magnam vitae suae partem in urbe, mercatura et
artibus i\'lorentissima degit, immo sacerdos Christianos, in medio
vitae cursu positos, ope et consilio adjuvit. Hoc vero l\'acile
explicatur si id, cujus causa scripsit, recte perspicitur. Clemens
in „Cohortatione ad Graecos" id unum spectat, ut religionem
Christianam jnter Gentiles diffundat, ceteris vero scriptis con-
versos doctrina Christiana imbuere et ad majorem sanetitatem
educere conatur. Unde factum est ut non tantum rem moralem
respiciat, verum etiam hac una ratione oeconomiam consideret.
Unde antiquorum doctrinam non modo non complet sed aliquas
questiones vel non tractat vel obiter tantum perstringit.

§ 1. De mediis ad res temporales producendas dementem
propter specialem potissimum operis sui finem de oeconomia
diserte non scripsisse supra jam monuimus. Cum vero sacer-
dos in ecclesia Alexandrina per multos annos Christianos
sibi concreditos regeret et prineeps scholae illius catecheticae
prineipia religionis christianae doceret diseipulorumque dubia
solveret, fieri non potuit, quin aliquot saltem quaestiones quasi
per transennam attingeret; praesertim cum ejus temporibus
vehemens quaestio agitaretur, num divitiarum possessio
Christianae religionis prineipiis repugnaret, Inde factum est

ut quasdam memorabiles de hac materia observations nobis
reliquerit.

Ut vero ordine procedamus in hac paragrapho media ad
res temporales acquirendas quidque de iis Clemens senserit
tractabimus, sequenti vero rerum distributionem, imprimis vero
quaestionem illam de divitiarum possessione inspiciemus.

a) De lab ore.

Cum videamus\') dementem divitiarum possessionem per
se honestam duxisse, immo peculiaria pericula bene perspexisse,
quae paupertas Christiano in finem suum ultimum nitenti objicit,
exinde jure deduci potest eum improbare non posse, homines
proprio labore id expetere, ut divitias sibi acquirant. Videbimus
quoque dementem hunc laborem diserte commendasse. Haec
autem aestimationis ratio nee sola nec praecipua fortasse ei fuit.

In considerandis iis, quae Clemens de acquirendis deque
aestimandis rebus temporalibus docuit, sociologia et oeconomia
110s continentes, scientiam, artes liberales, religionein non tracta-
bimus. Cum igitur quaeritur, quanti Clemens laborem fecerit,
opera tantum servilia, quae dicUnt, respicimus. Quod vero ad
mentis agitationem pertinet, auctorem banc labore manuum
multo pluris aestimavisse universe monere satis esse duximus.
Hoc vero ex eo clare apparet quod in Stromateon libris enixe
et identidem operam dat, ut doctrinae Studium a multorum
fastidio et impetu defendat. cfr. Str. I c..I 18,2, c. V 27, c. VII
37,1, c. XIX 04; Coli, ad Graecos, VI 68; Str. VI c. XVII 153;
Str. VII c. I 1,4, c. XVI 104,5.

Manuum autem labor variis in locis et variis ex causis ab
auctore commendatur. In Str. III c. VI libri Prbverbiorum verba
afferens (Prov. 10,4) paupertatem viri probrum, laborem vero
divitiarum originem nominat: „nevla," (H, ävöqa xanewol-
XeiQeg ö\'dvögeUov nXomit,ovoiv." Verba S¹ Pauli Apostoli in
epist. ad Eph. 4:28 animo ejus obversata esse videntur cum
in Hoinilia c. 13,1 paupertatis incommoda tractans Christiano,
de salute animae suae sollicito copiam quamdam paupertati
anteponendam esse contendit. Praestat enim inopiae curis non
premi sed potius habere unde aliorum quoque egestati sub-
veniamus. Et in Str. I c. XVIII S)0,2 verba ejusdem Pauli
epistulae 4:24,25" proferens scribit: b xXinroiv /njxiri xAeutino,

\') cfr, C\'lomentis Hopiiliu quae ipscribitur: tl$ <5 <j<ji$dtttro$ .-ito$ato$\\

fiäAAov ök y.ojuiho) sgya^ö/ierog ro dya&öv. Hic igitur auctor
legem veri rectique causam laborandi inducit. Eandem vero
rationem in Str. V c. VIII 52 invenimus ubi scribit: vai fiiji\' Srav
äiyil „od (pdyii ror derov, tov özvjiteqov y.ai rör Ixrivor xal tor
xoQuxa", „od y.o/.X)\']x)v_to\\_h (prjoiv, ovdh öfioKO&rjafi roig dv&Qomoig
Tovroig, oi ovy. i\'oaot diu jtövov y.al lÖQonog noQiCeiv kavxoig xijv
tQOcpfjV, d/J.\' iv aQjzayfj y.al droit ia ßiouaiv". derög piev yäg
ÜQjiayrjv, dcvmeQog öe ddr/.lav y.ai nfeove\'diav ö y.ÖQac /u/rrei,

Haec vero justitiae ratio ad eos pertinere nequit, qui labore
vel haereditate magnas facilitates consecuti sunt. Verumtamen
ab iis quoque sive animi sive corporis laborem requirit cum in
disputatione sua de somno (Paed. II c. IX 81, 4) las non esse
scribit, eos, qui Verbum i. e. Christum vigilantem contubernalem
habeant, per totam noctem dorm ire, praesertim cum dies de-
crescunt \')• Et rationem in eadem disputatione affert. Paulo
enim supra quam de modo dormiendi disputavit suBjunxit
(Paed. II c. IX 78, 5) somnuin non ex ignavia sed ad animi post
actos labores relaxationem quaerendum esse. Hisce igitur verbis
Clemens a Christianis suis postuiat ut semper negotio aliquo,
sive quod ingenio sive quod corpore exercetur, occupentur.
Num vero hanc rationem ad bonum commune pertinentem habere
possimus, ita ut Clemens Christianos bono quoque communi
semper intentos esse velit, mihi non constat. Religionis vero
profecto adest. Scribit enim in 71), 1 verba Christi apud
Luc. 12,35—37 allegans: „ioiowav" ydg ipijoir, „i>/uov ul doipveg
7ie(>if^o)o/i£vui y.ai oi Avyvoi y.aiö/ievoi y.al i\'/teig dfioioi di\'&Q(bnoi£
■ji(ion(h%ofi£i\'oig rov xvqiov aviüv, mhe dvakvoei ix nor yd/to))\',
iva £tööi>iog y.ai xQoi)oainog droicoxrir £v&£a>g avio>. ftaxdqioi
o! dovXoi ixeTvoi, org il&iov o xvqiog LyQijyoQÖrag epQfl". ovdhv
yäi) di\'dgög öipc/.og y.aihröortog (oojisq oi\'öt red\'veoxiog y.xl.

Ultimis verbis Clemens innuere mihi videtur Christianos
quam plurimum temporis in bona opera insumere debere, quod
teinpus, in somnum impensum, Dei servitio periit.

^]) „ov" ya<j „yQij nai\'vvyjov /fStir" torg iroixor Zyovtag tor Xöyov
tor iyQrf/oQov\' S.TtytQtiov rvy.to)Q, udAtutu önöit ul i)tt/Qat yl>lvovaiv\' xal
itji nh• yiA.oAoytjitor. nj> \'S? n]g at\'tov tSyv^g äjtUQKTtov, yrratg) /V taAaalag
irpantiov, ;iütn 61 (hg tnog tintlv ötattuyi^tov ijfitv xQog "\'>>\' r.tvov t

ix ;iqo(J ayotytjg ixH£ovoir. tog 7r Act ova %qövov toi\' r5 tu 11) v iypyyopair

tuiuAutt jüvtiv (ü ttiv yÜQ r.trog wontg reAwr^g rör i^fttarr ijftir tor ßlov
tjvviiatQtTrat yoorov) noAAor yt <ht ui!>\' l/iligav t\'.iit(tt\';ritr y.u!h rih t r roig
y.al rtjg vvxtdf tö nfalaiov tlg iyni]yoQaiv änore/ivoftivoig.

Ex altera parte dementem manuum laborem hominum
societati necessarium vel utilem duxisse proïecto constat. In
Str. enim I c. VII 37 agriculturam et alia hujusmodi vitae utilia
vel necessaria nominat. Similia quoque in Str. VI c. VIII 65 nobis
occurrunt. Laborem vero commendans banc rei rationem
non urget.

Alium stimulum, ad laborem manuum suscipiendum im-
pellentem, concinnum corporis cultum in Paed. III c. X 50, 2
commémorât. Hic igitur laborem ut ludi genus considérât, quo
corporis vires apte excoluntur. Cbristianos suos opinione
praejudicata adversus laborem ductos ïuisse signiïicare quoque
videtur. Laborem enim „non ignobilem . . . domesticum gym-
nasii vicarium" nominat. Et in sententiae suae conîirmationem
Pittaci Mytilaenorum regis exemplo allato, qui nempe ipse molas
circumagere solebat, loco citato ita pergit: xctAôv fit xai €ôioq
drafit\'joui v.il. Quamquam vero Clemens bis quoque verbis
laborem ut corporis exercitationem ideoque ut ludi genus con-
sidérât, tamen et alio ratio in iis continetur. Ut enim in
Paed. III c. IV 26, l ubi de usu servorum agit, ita hic quoque
Cbristianos suos inducere studet, ut sibi suïficienteS sint. Pro
iis quae ipsi ïacere possumus aliorum auxiiium petere nos dedecet.

dementem laboris compendium intendere verisimile non
est. Ex asceseos enim studio, quod omnes eos libros permanat,
eum nimis molle viroque indignum ducere potius elucet, si in
iis rebus aliorum auxilium quaeramus, in quibus ipsi nobis
suïïicere possimus. Item nobis in Paed. III c. VI 35, 3 occurrit
ubi de virtute agens scribit: Àôyoç orrog (scilicet fj dçer/j) ô ii/v
iQV(pijv èÇofivôfiEroç, trjv àè aviovqyiuv ôidxoror naQCtxaÀùi\'
xai ti/r eîiréÀeiav è£vfivûv itjç aoHpQoounjç ri/v ëyyoror „Äußere
naiôeiur", (pTjal, „xat fti] dçyvçiov, /.a/ yvùaiv imhq xqvolov ôe-
iïoxifiaofiéi\'or . . ."

Hic vero aùruqxeluç am or, qui identidem inClementis scriptis
nobis occurrit, tum vim religionis Christianae, tum Stoicorum
placita redolet ut loco suo videbimus.

Quod vero commercium patronos inter et operarios liberos
— qui Alexandrine longe majorem t\'abrum partem praebebant —
attinet, ea quae auctor de consuetudine dominos inter et servos
scripsit, applicanda esse nobis videntur. Domini benevolo igitur
ivnimo operarios prosequantur, Iii vero cum obsequio et pietate

sese subjiciant. Ne vero exspectemus dementem hujus consue-
tudinis libellum vel modum vivendi in communitate nobis ex-
hibiturum esse. Operarium mercede sua dignum, hanc vero
mercedem eodem die solvendam esse universe demonstrare satis
habet. Str. II c. XVIII 85,1: Ccq\' ov öoxeT 001 (pdavd-qomiag
elvai ib nciQdyye/./icc xovxo ojojieq xdxelvo, „ittoftöv Jiein]xog
av&rjiiEQÖv ujioötöövai" dvvjiEQ&hcjg öslv öiöaoxei Ixxiveiv
ibv im xatg önijQeolaig fiio&öv naQuXveiai ydy, olitai, ij
jiyoD-v/ilu xov nevijxog dtQocpijauvtog JtQÖg tovntöv²).

De inercedis magnitudine deque operariorum sorte ultra
non loquitur.

Haec de Iabore universe hactenus. Antequam vero speciales
acquirendi modos aggredimur, de quadam pecnliari dementis
sententia hie nobis disserendum est. Postquam enim in libello
suo qui „rig ö ao/Cöfievog nXovoiog" inscribitur, divitias per se
a coelo non excludere asseruit ita pergit (c. 26,3): ,,t/ yiig
äötxel rig, el tiqo<j£%(ov ri)v yvib(ii]v xcd rpeiödftevog jiqo t/jg
Jilaceo)g jitov Ixavbv ovveXii-axo ; T) xtu <to> rovxov (läXXov
dveyxAijiov, ei evttbg vjib 0-eov iov rijv xti%i]i> vifiovxog, eig olxov
xoioihdv ui\'&Q(bjio)v eloyxioxh] xal yivog d{t(piAa(ptg rolg yni\'i/iaair
Ilo%vovJ xal xo> Anuk;) xQaxovr; el yuQ öiu xiji> uxot\'ioioi\' iv
nXovio) yl pea iv u7ieh\']Xaxai £(oi/cr, udtxelxui fiüXAov vjio too
yeiva/ievov tieov, nQOoxaigov uev fylvna&eiag xaxij^itoifiivog,
aidiov 6e. Coxfjg djreoxeQtjfiivog". In hoc textu verba „nyb xfjg
nioreog" de fide Christiana sane intelligenda sunt, ita ut significent:
„antequam fidem Christianam amplexus est". „eloor/.itjfti" pro-
Ifecto ut filius; sequitur enim: „<)iu xi]v uxovaiov iv nXovxy
yiveaiv". Verbum „hyvor" Stählin delet ita ut verba „ytvog
d[i<piAa<peg xolg xQ/jftuaiv" „genus divitiis pollens" slgnificare
videntur. Hisce praenotatis hunc textum accuratius inspiciamus.
Duo enim lectorem valde commovent, „jtqo r//c nioxewg" scilicet
et „xcd <xö> xovtov dviyxAijxov". Clemens de duobus divitias
acquirendi modis hie loquitur, de labore dico „ßibv ixavbv

») cfr. Deuter. 24,14 sq. Levit. 19,13.

²) Utilitatis rationem, quam ultima verba continent. Sacra Scriptum non
exhibet. Clemens vero earn e Philone assumpsit. Scrlbit enim Philo. De
Carit. 7: iir.fiv ri S/ t<~u> el$ </lAuv&Qotnfav ittvdvtojv TtaydyytAfia xäxiti\'o
ihuidttetui fiia&dv jtivijtog ai<!h_tutt>uv ujto6i66vui . . . Sfxaiov >]r ii)v t\';rl ifj
i\'xnQtaiu ftiaO\'dv ctvontQttitiug ünoAaßtiv . . . or ti /ihr tö\'lrg xo/ilaatto,
yijd-ei xal Qibvvviai jrpdg r#₍r fntovaav :io<ti}uitia SixAuolovi f(>yuodtit>\'o$
(Text nach Cohn. Philol. 51 [1892| S. 270). Stählin in nota.

ovi\'eUçccto" et de haereditate „e/\'ç oïxov toiovmov àv&q<x>n(av
eioqxlaxh]". Verba igitur ,,jtqo rfjç m\'nreioç" hos duos acquirendi
modos ut Christiano indignos nobis proponere videntur. Praeterea
verbis „xaî <tô> tovtov iiàAÀor dviyxhpov" liaereditateni, qua
bona nullo nostro merito de coelo in sinum nobis dëvolant,
proprio labori et industriae praeïerre videtur. Contra, laborem
tractantes dementem hune Christianis coinmendare vidimus ut
victum sibi quotidianum quaererent. Ad quae specie repugnantia
liaec respondentia ducimus: Verbis allatis ea subesse veri simile
est, quae S. Hieronymus in Epist. 120 c. 1 scripsit, quaeque
„vulgatam senlentiam" nominat: „Dives aut iniquus aut iniqui
haeres". Haec vero, rite intellecta, scintillain veritatis profecfo
continent. Si enim omnium magnarum, quae decursu temporum
collectae sunt, pecuniarum originem accuratius agnosceremus,
saepe fraudem, vim, morum depravationem offeiuleremus. Nemini
quoque dubium esse potest quin aliqui acquirendi modi, ut
mercatura, periculosi semper sint scopuli, in quibus liominum
justitia saepe naufraglum facit. Inde l\'actum est ut primores
Christiani, spiritu fidei ferventes, magnas divitias et aliquae
vitae genera suspecta saepe habuerint. Ne vero putemus
Clementem, pro genio suo indulgenti, divitiis acquirendis obstetisse.
Deum statuisse sibi persuasum habet ut homo, res temporales
impetrando, media ad vitam temporalem degendam neoessaria
sibi acquirat (cfr. Str. VII c. VII 48,1). Existimat quoque hoc
ita fieri posse ut tarnen justitiae leges non infringantur. Verum
Christianorum suoruin menti sese accommodat proindeque, ut
severiores alliciat, ita ratiocinatur: Divitiarum possessionem per
se nefas esse ne ducamus. Finge enim paganum ad Christi
fidem conversum, ante conversionem suam propria industria et
labore vitae necessaria sibi acquisivisse. Num talis peccat si
divitiis bene utitur? Vel, si modum forte, quo ante conversionem
divitias comparaverit, suspectum habes, fac Christianum splendido
loco natum esse ita ut ad facultatum suarum originem omnino
non valuerit. Num sola rerum possessio eum a coelo excludere
potest? Hoc vero putare nefas est. Deus enim qui fecit, ut
homo loco illi nobili nasceretur, injuriam ei inferret, si pro
divitiis il lis temporalibus aeternam damnationem ei infligeret. —
Profecto quis pergat et nitro quaerat, nonne Christianus,
qui ante conversionem suam magnas divitias sibi comparaverit
vel „ex iniquitate" oas lmereditato acceperit, ut cas doserat

obstringi possit, quippe cum proprio labore opes acquiri neîas
ducatur. Ex tota Clementis doctrina tuto colligitur, eum banc
disceptationem negaturum fuisse. Quaestionem autem non ponit.
Hie tantummodo ejus qui vel nascendi conditione vel industria
et labore divitias nactus est, exemplum al\'ferendo quaerere in-
tendit, nonne stultum sit putare, ipsam divitiarum possessionem
a caelesti vita excludere. Quaestione vero ita posita severiorem
sententiam solido ïundamento carere demonstrare conatur. Verba
igitur „JiQÓ tijg nioiecog" et „-/.ai <rö> tovtov fiàXlov âvéyy.Xt]Tor
non ipsius Clementis sententiam exprimere censeo. Adversariorum
menti sese accommodans ea tantum scriptis suis inserit, ut eorum
sententiam confundat.

Ut vero Clementis de labore sententiam cum antiquorum
ejus aestimatione comparemus, paucis verbis banc exponamus
oportet. In qua tarnen disputatione quid de manuum labore
antiqui senserint exponere satis esse duximus. Id enim potissi-
mum spectatur.

Nostris temporibus, inquit Soucbon *), duo opiniones fronti-
bus adversis secum pugnantes, bac in re maxime vigent. Multi¹)
enim Graecos, litteris abditos, ea quae ad ad laborem pertinent,
mirum in modum neglexisse putant. Cujus sententiae, quatenus
Graeciam respicit, ïirmas rationes afferri posse concedendum
esse Souchonio videtur. Loci enim, qui laborem a philosophis
antiquis contemni testantur, tam multi sunt, ut auctor quidam²),
quem Souchon citât, dicere possit: „Pour tous les penseurs
Athéniens depuis Xenophon jusqu\'à Aristote le citoyen, digne
de ce nom, est celui-là seulement, qui sa situation de fortune
rend independant des tâches matérielles." Tum auctor locos
quosdam proïert, qui, quantum Socratici a labore abhorruerint,
clare demonstrant, (cfr. Xenophon. Oecon. c. IV § 2 et 3. Plato*),
Leg. IV 704 B. VIII 846 D. Aristoteles*), Pol. 1. II c. VI § 2).

Huic opinioni ve\'ro aliqui sese opposuerunt, quorum rationes,
inquit auctor, ad haec redeunt. Imprimis falsum esse existimare,
societates antiquas existere et crescere potuisse, nisi clare

1 ) immo multo plures; (licit enim in nota Souchon: c\'est là une idée qui
est uniformément admise par tous les historiens de l\'économie politique.

2 ) G. Platon: „La démocratie ancienne et le droit fiscal i\\ Athènes",
Devenir social liv. de janv. 1897, p. 11.

*) Antiquorum verba, a modornis scrlptorihus allata, quaeque ipso in-
venire non potui, asterisco notavi.

intellexissent, quas partes labor in hominum societate agere
debeat. Antiquos quoque omnia oeconomiae officia plane cogno-
visse. A saeculo VIII Graeciam ut sedem reruin ïabreïactarum
commercioque expeditaruin nobis apparere, marisque interni
eommercio potitani, figulorum et linteonum opera in onines terras
cultiores jam exportavisse. Immo rusticos, divitiarum cupidine
ductos, fréquentes rure in urbem demigrasse popularesque illas
saeculiVI\' etV\' concitationes provocasse; rempublicam Athenien-
sem ex eo tempore sese in commercii studia convertisse. Cetero-
quin multum a scopo aberrare qui pbilosopbos Graecos popularibus,
manuum labori ét mercaturae intentis tantum detrectasse asserre-
rent; immo Sopliistas eos strenue defendisse. Sopliistas quidem
locos nobis non reliquisse, qui Socraticorum sèntentiis adversaren-
tur, Thucydidem vero optime intellexisse, quibus rebus divitiae
nascantur. Imprimis verba, quibus Periclem laborem laudantem
fecit, Socraticorum sententiis tuto opponi. De Socraticis vero
facile esse intellectu, qua re adducti, tempus suum tam vitiose
expressissent. Eorum enim scholam ex eo ortam esse, quod
novo temporis cursui quidam se opposuissent. Tales vero
reclamationes vulgi, commercio et fabricationi studentis, diffi-
dentiam excitare solere. Ne igitur, aiunt, singulorum philoso-
pliorum placitis tantam vim tribuamus neve optimatlum illorum
fastidium totius populi sensum exprimere putenuis.

Haec Souchon bactenus. Quaestionis vero solutionem non
aggreditur. Et rationem addit scribens: „un semblable problème
ne comporte pas de solution rigoureusement scientifique" ¹).

Nostris²) vero temporibus secundus ille opinionum cursus,
a Souehonio allatus, altius sese extulit. Auctores enim, uberiori-
bus indiciis suffulti, ne plus aequo antiquorum scriptoruin
enuntiationibus tribuamus, sedulo nos admonent. Antiqui numque,
cogitata sua litteris mandantes, 11011 communem omnium sensuni
sed perexiguae hominum partis sententias tantum nobis exhibent.
Praeterea, cum reruin gestarum memoria non 11110 belli pacisque
concilie verum etiam religione, oeconomia, sociologia magna
ex parte contineatur, scriptores vero antiqui ad lias reruin

\') op. cit. p. 78.

\'-) Pro iis quite sequuntur clr.: Overlevering en Overblijfselen, door Dr.
M. Holkestein. Otto Neurath, Zur Anschauung der Antike über Handel,
Gewerbe und Landwirtschaft, in Jahrbücher filr Nationnl-Oknnomic und Statistik.
1!\'n(i, :12. Band. 577-~f>0(t; lfl07, 34. «and, 1 15—205.

rationes cursim saepe et ex quadam tantum parte attenderint,
eorum enuntiationebus, depravatam vel saltern ciirtam rerum
eîîigiem praebentibus, ratione et judicio utamur oportet. Ita
quoque, aiunt, laboris aestimationem ex philosophorum tantum
dietis eognoscentes, ïalsam hac de re nobis intelligentiam
efïingemus.

Duobus vero modis haec antiquorum indicia supplere
possumus. Ea nempe quae quasi latenter auctores continent
eruentes, potissimum vero archaeologiae inventa sedulo per-
scrutantes, nostrorum temporum conditiones per analogiam
prudenter applicantes, apertas scriptorum enuntiationes commode
emendabimus.

Hac agendi ratione Salvioli \') agellorum culturam, latiïundiis
non obstantibus, numquam defuisse, immo ordinariam agri cul-
turam semper ïuisse, ostendit. Wilcken¹) quoque ex textibus in
Egypto repertis album centum et octoginta artificioruin a
liberis hominibus exercitorum composuit, ex quo liberum laborem
propendisse patet.

Festivum hujus interpretationis exemplum Otto Neurath²)
nobis exhibet cum Ciceronis „de oïficiis" c. 42 interpretans,
hunc variorum artificiorum „contemptum" nostris quoque tempori-
bus existere ostendat.

Ex horum igitur scriptorum sententia laboris contemptus
ex duobus praecipue provenit. Assidui labores a cultu atque
humanitate hominem arcentes, eum impediunt quominus ingenium
excolat et altiora capessat. Praeterea earn saepe magna ex
parte alteri subjiciunt. Quae ut homines laborem l\'astidirent
sponte eïfecerunt, cum non ipse labor sed quam importât con-
ditionem eos taedio aïficiat.

Duo igitur nos statuere licet. Et primo quidem antiquitus
docti homines suam manuum laboris despicientiam non ambigue
proclamabant³). Re vero accuratius spectata Veteruin laboris
aestimationem a nostro hac de re judicio non multum abhorrere
alia historiae subsidia nos docent.

1 ) Ostraka II, p. 681 vlg. (Sklaverei und freie Arbeit), cfr. Dr. H. Bol-
kestein, op. cit. p. 24 et 25.

2 s) op. cit.

3 *) cfr. supra p. 28 et 29. Paul Harth, Die Stoa, p. 123—125. Teste
vero Barth p. 125—127. Cynici, potissimum vero Stoici aliquam hujus son-
tentiae emendationem attulerunt.

Ad nostrum demum redeuntibus nonnulla nobis de Clemente,
ut cum opinionibus allatis comparentur, adnotanda videntur.

Auctorem vero neque ex antiquorum ingenio, neque ex
nostra iaterpretatione, sed ex re morali praecipue liane rem
consideravisse, primam sententiam nobis ponere licet. Veterum
enim laboris despectus omnino abest. Immo auctorem laboris
praestantiam aperte cognovisse eumque Christianis suis enixe
commendasse constat.

Eum vero pauperes vel opifices divitibus minoris aestima-
visse ne vestigium quidem nobis occurrit. In homilia¹) enim
sua Christianos admonet, ne divitiarum l\'ulgore capti earum
possessores plus aequo extollant. Et in Paed. Ill c. VI 34 lio-
minis dignitatem ex una indole repetens, divites sedulo admo-
net, ne servis suis inferiores évadant.

Auctorem communem laboris utilitatem non quidem omnino
ignoravisse, verum eam non magnopere curasse ex altera parte
constat²). Tollinton³) praeceptorum Stoicorum auctoritati hoc
tribuendam esse putat. Scribit enim : The influence oï Stoicism
on his creed is nowhere more apparent than in this. What stood
îirst for Clement, as for the stoic Emperor, was „health in the
inner Self" (meditationes VIII 43). The strange paucity of refe-
rences in his books to his own personal circumstances, to the
movement of the world\'s affairs, to his busy and varied envi-
ronment in Alexandria, have their rise in this deliberate indif-
ference to the things without" (I p. 324—5). Et révéra Clemens,
ait Seipel, ad id semper nititur, ut animi vitam quam maxime
excolat⁴). Hoc vero fidei Cliristianae magis quam Stoi-
corum doctrinae assignandum esse puto. Clemens enim liunc
animi cultum ad Dei Christique imitationem semper refert⁵). Cum
vero privata terrenorum despicientia non prohibent, quominus
quis mundi cursum benigne contempletur, praecipuam hujus rei
rationem exinde repetendam esse duco, quod Clementis tempori-

») l, l.

²) supra p. 21. Vctcrum prncjudlcatum do Inborc opinionem Alcxan-
driao inter divites exstitisse et a Clemente impugnatain fuisse ibidem quoque
notavimu8.

³) Clement or Alexandria. A study in Christian Liberalism. London.
Williams and Norgate 1914.

*) op. cit. p. 273 sq.

⁵) cfr. Capitaine, Die .Moral des Clemens von Alexandrlen. p. ir>4—155.

bus oeconomia et sociologia doctorum animos non multum
movebant.

Maxime vero auctor ascesim et rem moralem premit¹).
Christianae fidei disciplina industriam et laborem profecto com-
mendabat²). Scribit enim S. Paulus Apostolus in epist. ad Thes-
sal.² Ill 7—13: „avxol yàç oïôaxE nà>g ôeÏ fiifiEÏad-ai fjfiàç, öxi
ovy. r)xay.%rjoa^iEv èv vfùv, ovôe ômqeùv üqtov èrpdyofisv naçd
%ivog, âÀÀ\' èv y.Ô7i(i) xal fiôx&cp vv/.xog y.aï fjfiéçag èqya^ôftEvoi
TCQog to fir] inißaQijoai xiva i)[iâ>v od% ön ovy. è\'xofiEV èÇovolav,
dÀÀ\' ïva ê\'avxovg xxmov Ôm/xev vfiïv EÎg x6 fiifiEÏaO\'ai fjfiàg. y.aï
yàq öxe ij/iev tiqoç, vfiàg, xovxo 7iaQt]yyèSJ.ofi£v vfiïv, öxe eI xig
où d-éÀei èçydÇEO&ai, [irjôÈ èofhèxtJ. dy.ovofiEv yaq xivag tieqi-
naxovvxag èv vf.ùv dxdxxcog, firjôèv èqyaÇo/iiévovg dXÂù neQiEQya-
Çofiévovg^- xoïg ôe xoiovxoig TiaQayyèÀÀOfiEv y.aï jiaqay.aÀov/iEV èv
y.vQico \'Irjocjj Xqiaxro ïva fiexù r)ov%iag èQyaÇô/iEvoi xbv èavxùv
äqxov è\'o&iwoiv." cîr. quoque ep. ad Thess. l^a c. IV 12.

Et rationem aîïerre mihi videtur S. Paulus in epist. ad
Coloss. servos adhortans, ne metu vel adulandi cupidine ducli
dominis suis oboediant. Ex intima enim animi sententia tan-
quam Domino iis servientes, a Domino quoque ïidelitatis prae-
mium accipient (c. III 22—25).

Ex religionis Christianae doctrina homo operibus suis quo-
tidianis coelestem mercedem proinereri debet. Unde S. Paulus
in epist: ad Corinth. I c. 10, 31 scribit: eïte oiïv èo&lexe eïxe
nlvExe eïxe xi JioiEÏxe, ndvxa Elg ôôÇav &eov tioieÏxe. Hue
mihi subobscura ilia Clementis verba pertinere videntur, qui-
bus Christianos suos ne diutius somno se tradant adhortans,
eosque ad industriam et laborem impellens, somnum cum \'
publicano comparât, quasi dicat: ut publicanus pravis suis arti-
bus homines pecunia fraudat, ita somnus nobis, sibi deditis,
coelestes illos nummulos, labores dico quotidianos, magna ex
parte surripere conatur. cïr. supra p. 10 et Paed. II c. IX 81, 4.

Rationem ïerme Christianam et ad communitatis bonum per-
tinentem aïfert, cum S. Pauli verba allegans scribit: ô xÀénxcov
firjxèxi y.AEJixéxo) fiùAAov ôè y.omdio) èqyaÇô/iEvog to dyat}bv
(supra p. 9).

1 M supra p. 10 et 11.

2 ) cfr. Ernst von Dobschütz, Die urchristlichen Gemeinden. Sitten-
geschichtliche Bilder. Leipzig, Hinrichs, 1902.

Cum vero auctor laborem ut ludum quoque, ad corpus
excolendum utilem commendat, ingenii vero agitationem multo
pluris îacit, eum antiquorum auctoritatem sequi jure concludi-
mus. dementem liac in re ingenio Graeco duci îestivo exemplo
illustrari potest. Sententiam enim illam vere Graecam, qua
auream mediocritatem in omnibus colendam esse saepe jactat,
in laboris quoque disputatione commendat. cfr. Paed. III c. X51,2.

b) De variis acquirendi modis.

Ad peculiaria vitae genera nunc transeuntes, Christianos
variis vitae publicae negotiis interesse dementem vel diserte
ponere vel comprobare videbimus. Cum vero liaec diligenter
et enodate non narret, mercaturam autem et usuram aliquanto
îusius tractet, post generalem quaestionem de bis quoque se-
paratim agemus.

In Protr. c. X 100, 4 legimus : yewqyei, cpafiêv, eI yeoqybç
eÎ, àXXà yvü&i xbv d-Eov yE(OQyà>v, xal jiAeÏ&i b xT/ç vavnAlaç
èqùv, dÀAù xbv ovqùi\'iov xvßeqvt]xi]i> naqaxakùv . . . Hisce igitur
verbis Clemens Christianis diserte concedit, ut variis vitae negotiis
intersint eaque vitae Christianae saltern non contraria existimat.

In Str. I c. IV 25, 4 diversas artes ex Deo originem suarn
ducere asserens, verba Exodi 31, 1—5 in suam sententiam alle-
gat. Hominum enim sollertiam, inquit auctor, qua multas sive
disciplinas sive artes invcnerunt, a Deo prol\'icisci verba Moysis
legentibus patet. Ibidem enim Dominus Beseleel compellavisse
eumque sapientia, intelligentia, scientia iinplevisse dicitur, ut
auril\'icis, argentarii, caelatoris, omnium verbo artlficum opera
machinari et conHcere posset.

Et in Str. I c. VII 37 philosophiam cum agricultura con-
ferens, de terrae 1\'rugibus, de pecuaria deque apium cultu dis-
putât eaque vitae genera homini utilia nominat.

Praeclare etiam cogitata sua in Str. VI c. VIII 05, 0 clo-
quitur scribens: ndhv dv&Qamoç jtçotjyov/têvùiç yèyovei¹ eIç
ènlyvwoiv \\}eov, dÀM xal ye0)qyeï xal y£o>(iEiQEÏ xal (ptloaofpEÏ,
foi\' tô fikv ènl tù Çijv, ro ôe ènl xi> £Ï> Çijv, xb <Ve ènl tb fiEÀExàv
xà djioÔEixxixù yeyêvijxai. Et in Str. VII c. VII 35, 0 simpliciter
dicit: „yEtûQyoùfiEV ahovviEç, nÀêoftEv vfivovvxEÇ, xaxà xijr dÀÀijv
nohxElav èvxê%vioç àvaoxQeçôfie&a."

Haec vero legentibus sponte in mentem venit, dementem,
ut jam monuimus, non magnam in re oeconomia diligentiam
adhibuisse. In religione enim propaganda occupatus et doctrinae

curis intentus, res exteriores obiter tantum attingit. Eum vero
Christianos suos in omnibus vitae rationibus degentes effinxisse
ex verbis allatis satis apparet. Nonne idem de mercatura asseri
potest? Ad hanc quaestionem ea, quae supra attulimus, jam
partim respondent. Cum enim Clemens Christianis navigationem
concedat, mercaturam approbare censendus est. Navigatio enim
mercaturam imprimis spectat. Cum vero antiquitus de com-
mercio rixatum\' sit et nostris quoque temporibus docti homines
inter sese dissideant, quam vitae rationem priores Christiani hac
in re^ secuti sint, hanc quaestionem accuratius inspicere operae
pretium duximus.

a) De Mercatura.

De ratione, quae antiquitati christianae cum re oeconomica
cumque mercatura intercedit, Lujo Brentano, a° 1901 Monachii
universitatis rector, orationem habuit, quae „Ethik und Volks-
wirtschaft in der Geschichte" inscribitur. Ut contra multos,
qui opinionem suam oppugnabant, sese defenderet, quaestionem
denuo disputavit in „Sitzungsberichte der philosophisch-philolo-
gischen und der historischen Klasse der kgl. Akademie der
Wissenschaften, München 1902, p. 141—193: „Die wirtschaft-
lichen Lehren des christlichen Altertums."

In hoc capite initium simul et compendium orationis ita
refert: „Die mittelalterlichen Schriftsteller, welche sich mit wirt-
schaftlichen Dingen beschäftigten, waren Moralphilosophen. Da-
bei war der Standpunkt, von dem aus sie an die Betrachtung
der wirtschaftlichen Dinge herantraten, ein im voraus gege-
bener. Ihre durch die kirchliche Lehre bestimmten Vorstel-
lungen vom Seinsollenden waren maßgebend für ihre Beurteilung
aller wirtschaftlichen Erscheinungen. Dies mußte eine nahezu
feindliche Haltung sowohl gegenüber der natürlichen Stellung
der Menschen zu den wirtschaftlichen Gütern als auch gegen-
über der Haupttriebfeder des wirtschaftlichen Handelns und
ebenso gegenüber der weiteren Entwicklung des Wirtschafts-
lebens zur Folge haben."

Ne verbo „mittelalterlichen" in errorem ducamur. Scriptum
enim de quo agitur et oratio quam defendit, magna ex parte
de antiquitate christiana agunt. Totam hanc disputationem red-
dere nostrum sane non est. Quaedam tarnen, quae ad finem
nostrum pertinent, ex scriptis Brentani nostris inserimus.

Postquam Brentano magnum profecto numerum testium ex

antiquis christianarum litterarum monumentis commemoravit,
quibus Christiani admonentur, ut terrena despiciant magnoque
animi ardore coelestia anhelent et e quibus Patres Doctoresque
Ecclesiae, opibus infensos, communismum naturalem habuisse
plane eluceret, auetor dubiuin non esse inde concludit, quin
opes atque ïaeultates repudiarent. „Stehen alle irdischen Güter
im Eigentum Gottes und haben sie dem gemeinsamen Gebrauche
der Menschen zu dienen — erscheint ein jeder für Alles, was
er über das Notwendige besitzt, nur als der Verwalter zu
Gunsten derjenigen, die nichts haben, und Alles, was er darüber
für sich verwendet, als in verdammenswerter Weise von ihm
usurpiert, so gibt es nichts, was verwerflicher sein könnte als
das Streben nach dem größtmöglichen Gewinn. Damit
aber war dem eigentlichen Handel das Urteil gesprochen, d. h.
dem gewerbsmäßigen Bestreben, möglichst billig einzukaufen,
um möglichst teuer wieder zu verkaufen" (p. 1G0).

Hisce verbis auetor sibi non constare mihi videtur. Con-
festim eniin ita pergit: „Gewiß, es war an sich denkbar, daß
der Handel auch frei von Gewinnsucht betrieben wurde." Et
paulo infra: „Einen solchen Handel, der nicht nach Reichtum
strebt, hat das Christentum der drei ersten Jahrhunderte sogar
den Geistlichen gestattet (Harduin. Conc. I 252 can. 18), um
ihnen die Beschaffung des Lebensunterhaltes zu ermöglichen."
Ipse praeterea concedit, S^m Augustinum et Papam Leonem
Magnum eam mercaturam probasse, in qua praeter justum pre-
tium nihil ultra requireretur. Exinde autem sponte efficitur, anti-
quitatem christianam mercaturae non prorsus infensam fuisse.
Causa vero, ob quam Brentano nihilominus mercaturam impro-
batam esse dicit, in iis verbis, ab ipso majoribus typis impres-
sis, continetur quibus mercaturam définit: „Das Streben nach
dem größtmöglichen Gewinn." Sententiam suam clare exprimit
ubi dicit (p. 1G1): „Aber solch ein edelmütiger Handel (quae
nempe modum justi pretii non egreditur vel ob altiores stimu-
los suseipitur) war es nicht, bei dem die eigentliche Natur des
Handels zum Ausdruck kam." Idem postea (p. 189) opinionem
antiquitatis christianae et mediaevae aetatis a modernorum oece-
nomicorum sententia hoc potissimum discrepare contendit, quod
hi, id quod maxime ad mercaturam faciendam incitât, quam maxi-
mum scilicet lucrum, neque approbantes neque improbantes sed
ut rem certam ponentes, exinde conclusiones suas colligere soient.

Hie vero distinguendum esse mihi videtur. Ex eo enim
quod constat, homines maximo potissimum lucro ad mercaturam
faciendam induci, minime colligi potest, ipsam quoque merca-
turae naturam in eo sitam esse. Ut enim pro re comperta
habeamus, homines pecuniosos opificum laborem in suum saepe
commodum convertere, earn laboris quoque naturam esse ne
arbitremur. Labor enim opificis proprium est, quo vitae cul-
tusque necessitates expleat. Ita enim Leo Papa XIII in ency-
clica sua „Rerum Novarum" laborem dei\'init (p. 27): „Hoe enim
est operari, exercere se rerum comparandarum causa, quae
sint ad varios vitae usus, potissimumque ad tuitionem sui ne-
cessaria." Et mentem suam clarius etiam significat cum de
sodaliciis opificum disserens ita ea constituenda esse dicit: ,,ut
singuli e societate incrementum bonorum corporis, animi, rei
familiaris quoad potest consequantur."

Ita mercaturae quoque natura non in ipso quaestus faciendi
studio mihi ponenda esse videtur, quamquam concedamus
oportet, hominum cupiditatem, quam omnium malorum radicem
S. Paulus Apostolus nominat, saepenumero in suum tantum
commodum earn convertere conari. Si veram mercaturae na-
turam quaerimus earn hue spectare videbimus, ut regiones, quae
aliae alias res ad vitam necessarias non efficiunt, res quibus
abundant, inter se commutent, ut vitae necessitatibus satis-
faciant. Si vero haec mercaturae natura dicenda est, Patres ab
ea abhorruisse ne dicamus. Summum suspectam earn • plus
minusve habuerunt, quod injustitiae aliorumque peccatorum an-
sam revera saepe praebet.

In antiquitate Christiana duo cursus in variis vitae rationi-
bus sese manifestarunt, quorum alter, indulgentior, quoad fieri
poterat, communi vitae usui sese accomodabat, alter vero se-
verior, qui variis causis, ascesim dico exageratam et finem
mundi brevi exspectanduin, adductus, omnem mundi consuetu-
dinem ut malam respuebat. Ut oinittam ea, quae de singu-
lorum testimoniorum vi atque gravitate dici possent, universe
ponere licet, severioris illius cursus fautores semper fere dicendi
facultatem apud Brentanum accepisse. Gravem hujus opinionis
significationem Tertullianum (de idol. c. 11. Migne P. L. I 752)
imprimis affert, quamquam ipse Brentano hujus argumenti vim
irritam fere facit, cum hunc Ecclesiae doctorem intolerabilem
praefectum morum dicat. dementem indulgentioris cursus

testem insignem quidem describit dicens: „der doch zur Auf-
munterung der Reichen die Schärfen der altchristlichen Eigen-
tumslehre möglichst abzustumpfen bemüht war", quid vero de
mercatura auctor senserit Brentano non tradit. Clemens autem
mercaturaiii, quam data opera commémorât, eo modo comprobat,
quo multae disceptationes compensentur.

In Str. II c. XVIII 79, 2 ubi justitiam variasque virtutes
commémorât, verba libri Proverbiorum 11: i affert: t,vyà (56ha
ßÖEÄvy/ia ëvavxi dsov, oidd/iiov ôh ôhtaiov ôexxôv aùx(p.

In Paed. III c. XI optimum vivendi inodum describens,
clarius sententiam suam aperit dicens (78, 4): xal ô ncoÀûv xi
\'i) ù)V0V/lEV0Ç fltjtcote eï711] ôvo TIfldç, 0)v ûv \'/) (bvîjxai ï) 711-
rcçdoxfl, ànXfjv ôe eIjiùv xal dh]\\}éveiv /ieAexùv, àv fit] Tvy%dvfl
xavxtjç, TvyxdvMP xijç dÀijÏÏEÎaç tiÀovxeï ry ôiadéoei vfl ÔQÏÏfî.
è\'jiaivoç ôè ôqxoç <re> tieqI navxàç xov nœÀov/iévov ànèaxo). cfr.
quoque n. 79, 2. Clemens igitur ab institoribus et ab iis qui
nundinas obeunt tantummodo postulat, ne injustitiam commit-
tant neve unquam cum juramento inerces suas venditent.

Ex bis omnibus patet, dementem mercaturam honestam
habuisse. Quin etiam quaeri potest, utrum haec quaestio
Alexandrine agitata sit necne? Ea quae Clemens scripsit, ut
divitias jure possideri et acquiri ostenderet, liuic opinioni pro-
babilitatem fortasse conciliant, rem tamen non dijudicant. Ut-
cumque vero res se habet, Clementis effata satis memorabilia
dicenda sunt.

Brevitate enim et simplicitate sua satis ostendunt, Clemen-
tern banc de mercatura quaestionem vel non cognovisse vel
neglexisse. Si neglexit eo ipso quaestionem non magni saltern
momenti fuisse indicat; si vero non cognovit tuto concludere
possumus, hanc disceptationem Clementis temporibus vulgatam
non fuisse, cum in tanta et tain celebri Alexandrine Ecclesia
hujus rei vestigia non inveniantur.

ß) De re nummularia.

De re nummularia auctor noster perpauca tantummodo et
ea plane fortuito tradit. Ita in Str. II c. IV 15,4, ubi de fide disputât,
comparationem ex argentaria petitam affert scriben6^-. ear/ yàç
ôôy.ifiov vôfiiofta xal cïAÀo xlßöi]lov öjieq ovôkr EÀaxxov dnax(t
xovg iôubiaç, où fif]v xobç uQyvQaftoißovq, oï ïaaai /ta&ôvreç x6
te JiaQaxExaçay/iêi\'ur xal xo ôoxi/wi\' /(oqIÇeiv xal ôiaxqivEiv.
ovxcoç ô UQyvQa/ioißög xcj) iôiioxfj xö vàftio/ia xovxo fiôvov, öxi

yd^ôr]Xôv èaxi, (pi]ai- xo ôe jicjç, iwvoç ô xov xQanE^\'ixov yvà)Qifioç
y.al ô èjil xovxo àJ.Ei(pô/iEvoç fxavd~dvEi.

Publicanis quaedam praecepta, inîra a nobis commemoranda
tradit. Ceteroquin ad haec animum omnino non attendisse vi-
detur. De îoenore autem quaedam affert, quae uiterius nobis
indaganda sunt. Antequam vero Clementis bac de re sententiam
aggredimur, aliquas notiones explicare nos oportet.

Saeculis labentibus de illa usurae quaestione a theologis
et oeconomicis multum disputatum est. Quaeritur enim num
praeter pecuniae summam lucrum aliquod pascisci nobis liceat.
Ut vero scriptorum ecclesiasticorum sententias melius intelligamus,
verba aliqua indagare debemus. Theologi catholici „mutuum",
„commodatum", „locationem" (huurcontract) discernunt. Est
ergo mutuum contractus, quo quis res usu consumendas ea
condicione alteri tradit, ut res ejusdem generis et bonitatis
recipiat. In „commodati" vero contractus eadem res, usu non
consumenda, recipitur. A locatione vero mutuum eo differt,
quod locator dominium retinet, cum e contra in mutuo cliens
dominium recipiat. Inde fit ut in locatione res locatori, in
mutuo vero clienti pereat.

Ex jure Romano mutuum est „contractus per se gratuitus";
locatio contra „ex se onerosa" dicitur. Quaeritur igitur num
fieri possit, ut „mutuum" aliquando sit „onerosum", hoc est,
ut quis lucrum aliquod praeter sortem sibi pascisci possit.

Haec praeterea nobis observanda sunt:

Antiqui philosophi momentum pecuniae ut rei ad eîficiendum
aptae non intellexeruntimmo per multa nostrae aetatis saecula
res eadem mansit. Ait enim auctor, modo laudatus (p. 87):
„avant le XIX^e siècle la notion économique la moins bien dé-
gagée a toujours été celle du capital." Dein varias causas in-
dagat, quae ad parvum oeconomicae doctrinae progressum
redeunt. „Le capital... est une résultante historique. Il n\'a
pu se former qu\'avec de longues épargnes, rendues singulièrement
difficiles par toutes les précarités des sociétés anciennes; et
apparu le dernier dans la genèse de la production, il a été
aussi le plus difficile à développer de tous ses éléments" (p. 89).
Unde utique efficitur ut philosophi antiqui et theologi pecuniam
ut medium commutationis potissimum consideraverint eaque de
causa eam „sterilem" nominaverint. Ea enim ratione révéra

!) cfr. Souchon op. cit. p. 87 sqq.

non eîîicit. Nostris vero temporibus omnium artium progressu
factum est, ut pecunia non tantum sit medium quo res venales
pretio aestimantur, verum etiam plurimum ad nova bona compa-
randa afferat. Unde revera medium efficiendi et virtualiter
ferax dicenda est. Duplex igitur mutuum discernere possumus :
a) „industriale" seu „commerciale" si pecunia mercatoribus vel
iis qui rebus efficiendis incumbunt, eo fine commodatur, ut res
vitae utiles vel necessarias ideoque pretio aestimabiles sibi
efficiant; b) mutuum autem „necessitatis" cum pauperi pecunia
traditur, ut vitae necessitatibus provideat.

1. Sacrae Scriptura doctrina.

a) Ante Christum. Lex Mosaica Judaeos inter se pecunias
fenori dare vetuit, peregrinis autem concessit, cfr. Exod. XXII25;
Levit. XXV 35—37; Deut. XXIII 19—20; XV 7—10.

b) Christus. In talentorum parabola apud Matth. XXV 27
Christus hominem, peregre regressum, servum otiosum, qui
domini sui pecuniam defoderat, ita alloquentem facit: „oportuit
ergo te committere pecuniam meam nummulariis et veniens ego
recepissem utique quod meum est cum usura." Cum vero parabola
temporum illoruin mores tantummodo tradat, ipsius vero Christi
sententiam non aperiat, de Ejus opinione nihil inde inferri licet.

In Evangelio S" Lucae VI 34 Christus dicit: „Et si mutuum
dederitis his, a quibus speratis recipere, quae gratia est vobis?
nam et peccatores peccatoribus foenerantur ut recipiant aequulia.
verumtamen diligite inimicos vestros, benefacite et mutuum
^ate nihil inde sperantes et erit merces vestra multa, et eritis
filii Altissimi, quia Ipse benignus est super ingratos et malos."
Christum hic de mutuo necessitatis agere ex verbis „ut recipiant
aequalia" erui fortusse potest. Et auditores suos hortatur non
tantum ut hoc mutuum praestent, verum etiam divitias suas
gratuito dilargiantur „nihil inde" sperantes". De mutuo ergo
commereiali Christus non judicat.

2. Antiqui philosophi.

Apud plurimos antiquitatis populos pecunias fenori dari et
accipi lege sancitum erat, philosophi vero consuetudini liuic
vulgo obsistebant. Ea profecto de re, quod oeconomicas pecuniae
partes non intellexerint *).

Souchon, p. 93 sqq.; Pluto, de Legg. V 742*; IX 915 E;
Rep. VIII 556 A et B; Aristot.*, Polit. 1 III 23; Cicero de Off. II circa
finem (verba Catonis allegat); Seneca „De Bcncficiis" VII 10.

Quae philosophorum sententia ad Patrum opinionem certo
multum valuit. Quod vero ad horum doctrinam pertinet,
eos fenori adversatos esse universe ponere licet. Saeculis IV⁰
et V° eorum dicta severiora fiunt. Ill¹ saeculi vero Patres
tantum docent fenus, ex paupere exactum, caritatis legem
inîringere.

Ex Clemente vero duos locos afferre possumus, quibus data
opera fenoris quaestionem tractat. Ita in Str. II c. XVIII 84, 4
scribit: tieqI te xîjg fiEiaôôoEcog xai xoivov\'iag JioXXùv övxwv
<Ä0ycov> aJióxQri fióvov xovxo eIueiv, öxi ó vó/iog\') dnayoQEVEi
dÔEÀycj) ôavEÎ^Eiv (dÔEÀqiov ôvofidÇwv ov fióvov xbv èx xà>v
avxüv (pvvxa yovéo)v dXÀà xai og àv ôfiôcpvÀoç y ùfioyvibficov
X£ xai Xov aixov Aóyov XEXoivo)vi]X(bç) où ôixaiœv èxÀéyEiv xóxovg
ènl XQrjfidoi, dZAà dvEijuévaiç %eqoi xai yvcbfiaiç %aQlt,EO&ai xoïç
ÔEOfiêvoig. Clemens hic Philonem (de car. 6 [II p. 388 ï. M] cl\'r.
Stählin in nota) ad verbum îere exscripsit.

Ex verbis „xaçiÇEod-ai xoïç ÔEOfiévoiç ,,eum de benevolentiae
operibus agere patet. Ipse ceteroquin paulo infra aperte dicit
scribens (85,1) ,,uq\' ov ôoxeÏ ooi (piÀav&Qamiaç elvai xo TiaçdyyEÀfta
xovxo . .." In Str. III c. VI 55, 1 citât librum Ezechielis 18, 8,
èmçéçEi ôé• „iôoù dvijQ, dg ovx è\'ôcoxev ènl xóxoj xb ÙQyvQiov
avxov, dnoÔExxbg yivexai". Ex iis quae praecedunt et quae
sequuntur hic quoque eum de liberalitate agere liquet. Idem
vero dicendum est de Paed. I c. X 95, 2.

Clemens igitur in iis quae de fenore docet Sacrae Scripturae
solummodo innititur, quam vero magna ex parte Philonis verbis
exprimit. Mutuum ergo commerciale prorsus ignoravit. Cum
vero Clemens magister scholae catecheticae et sacerdos in urbe
opibus et mercatura florentissima per multos annos Christianos
rexerit, nec in aliis vitae rationibus prudentia careat, forte inde
concludere possumus, mutuum commerciale ejus temporibus
vulgo saltern in usu non fuisse.

§ 2. De bonorum distributione.

Souchon in capitis III¹ praefatione nos admonet, ne apud
philosophos Graecos eas de distributione doctrinas exspectemus,
quae nostris comparari possint. Multas enim quaestiones, ad
opum distributionem pertinentes, quae jure primas partes agere

!) cfr. Exod. 22,25; Lev. 25, 37; Deut. 23, 19.

nobis videntur, ne verbo quidem commémorant. Quod maxime
in ipsum Clementem cadit quippe qui oeconomiam nonnisi per
transennam tractet. Unde très modo quaestiones hic nobis
occurrunt, quarum prima, communismum dico, ex iis jam solvi
videatur, quae de re privata nobis dicenda erunt. Cum vero
Brentano in opere citato Clementem quoque communismi assen-
tatorem vel saltern ïautorem invocat, brevi disputatione banc
quoque quaestionem tractandam nobis proposuimus.

a) De Communismo.

Brentano, quemadmodum jam breviter perstrinximus, ut
quantum Patres divitias aversentur atque contemnant clare
ostendat, multos eorum locos affert, quibus rerum vanitatem
arguunt, pericula quae moribus inferunt enixe demonstrant, ad
caelestium autem bonorum Studium Christianos magna eloquentia
et fide stimulant.

Imprimis exemplo ex iis rebus petito, quae in rem privatam
redigi nequeunt, aërem dico et lucem, Christianos ad magnam
liberalitatem et munificentiam inducere soient. Cum vero autor
judicat: „Die Kirchenväter sahen im Eigentum keineswegs eine
naturrechtliche Einrichtung. Das natürliche ist ihnen der Kom-
munismus" ambiguam saltern conclusionem colligere mihi vide-
tur. Patres enim fortissimam hominum cupiditatem, rerum
nempe externarum, impugnantes, validis enuntiationibus uti
facile intelligitur. Multi quoque in peculiaribus temporum con-
ditionibus orationes habentes, superlatione vix abstinent. Unde
sponte in errorem induceremur, si his modo effatis intenti,
ceteramque eorum doctrinam négligentes, communismo eos de-
ditos suspicaremur. Quanti vero periculi res sit, in Clemente
facile ostenditur. Nam hoc quoque auctore sententiae suae
teste utens, Brentano duos locos affert, quibus Clementis com-
munismi amorem demonstrare nititur. Scribit enim Clemens
in Paed. II c. XII, 120, 3 (cîr. Brentano libro cit p. 150 et 151):
„naQi\'jyctyev ôh xb yéroç fyiwv èni xnivioviy b &eoç aùxbg xùv
èavtov 7l()ÔTEQ0Ç (lEXaÔOUÇ xctl xoivov 71ùoiv Ùj\'&QUmOlÇ xbî> kctV-
ioù ènty.ovQi\'joaç Àôyov, navra Jiou\'joaç vtieq nàvuov. xoivà ouv
iù nàvia xaî /ii/ nÀ£0V£xi0Ût\'T(0i\' ol nÀoûoioi. rö oùv nÙQEaxi
/toi xaï tiAeoi\'uÇei /ioi, ôià xl (tij xQV(fi)oM; oùx dvÜQÜmivov
oùôe xoiviovixôv, èxEÏvo ôh ftâÀÀov ùyan,i}iixôv jiûqeoiî fioi, bià
Ti fit) fiExaôù) xoîç ôeo/iÉi\'oiç; ô yÙQ xoiovxoç xèÀEioç ô xb ,,dya-
tiïjoeiç xov nAijoîov aou wg oEavxbv" 7ih]Q<hoaç,. aux)) yùç t)

dlrj&/)g xqvfprj, 1) &r]oavQt£o(i£vt] nolvxilsia, . . . öeÖcoxev yccq o
d-£og old\' 8xi xrjg xq-qoEog fj[uv xrjv i^ovoiav, alia fi£%qi xov
dvayxalov, xal xijv xqf\\aiv xoivfjv elvai ßsßovlijxai. äxonov öe
Eva xQvcpäv ttevofievcov jiIeiövwv." Et in „quis dives" c. 31, 6:
cpvoEi fihv änaoav xxfjoiv, i)v atixög xig icp\' lavxov XEXxijxai d>g
iöiav ovoav xal ovx et\'g xoivov xolg ÖE0/iEV0ig xaxaxi&qoiv, äör/.ov
ovoav dnocpaivoiv, ix ök xavx\\]g xfjg döixiag ivbv xal. nqäyßa
öixaiov igyd^ao&ai xal ooixi]Qiov, dvanavaai xiva xüt> ixövxiov
a\'ubviov oxr}vi]v naqu xoj naxqi. Et multa etiam alia liujusmodi
testimonia in hujus sententiae favorem afferri possunt. Quorum
vis et auctoritas festive temporum nostrorum exemplo illustran-
tur. Leo enim Papa XIII in Encyclica sua supra (p. 22) citata,
„communismum" quem dicunt commendans, rem privatam diser-
tis verbis defendit seribens: „Cujus doctrinae (sei. de usu
bonorum) in eö est fundamentum positum, quod justa pe-
cuniarum possessio a justo usu distinguitur. Bona privatim
possidere, quod paulo ante vidimus, jus est homini naturale;
eoque uti jure, maxime in societate vitae, non fas modo sed
plane necessarium. ,Licitum est quod homo propria possideat,
est etiam necessarium ad humanam vitam\'\'). At vero, si illud
quaeratur, qualem esse usum bonorum necesse sit, Ecclesia
quidem sine ulla dubitatione respondet: ,Quantum ad hoc, non
debet homo habere res exteriores ut proprias, sed ut communes,
ut scilicet de facili eas communicet in necessitate aliorum. Unde
Apostolus dicit: divitibus hujus saeculi praecipe . . . facile tri-
buere, communicare"\'¹).

Verbis igitur allatis Leo XIII communein bonorum usum
enixe commendat. Fas enim esse dicit, hominem res exteriores
non ut proprias sed ut communes habere. Nemo vero
est qui affirmare ausit, Papam communismum his verbis com-
mendare, quippe qui rem privatam data opera defendat. Pos-
sessionem enim jus hominis naturale dicit.

Quamquam vero Clemens banc inter possessionem et usum
distinctionem non facit, eadem tarnen nobis facienda est.
Locis enim allatis communem quidem bonorum usum com-
mendat, rem autem privatam proprio scripto defendit. Cum ergo
in eadem omnino causa esse jure dici possit, eum in commu-
nismi favorem testem afferri fas non esse mihi videtur.

1 ) St Thomas II II Quaest. XXXII a. VI.

b) De re privata.

Ejus temporibus Alexandriae magnam de re privata discep-
tationem inter Christianos ortam\'esse ex ipso Clemente novimus.
Quidam enim divitiarum possessionem respuentes, divites coe-
lestem gloriam adipisci posse plane negabant. Quid vero ad
liane opinionem multum conduxerit et cui potissimum societatis
coetui ejus assentatores adnumerandi sint non liquet. Gnostici
sane saec.\' II\' Alexandriae multum auctoritate pollebant. Cle-
mens enim eorum de matrimonio doctrinam strenue impugnat.
Contemplationibus suis adducti ad duas sententias sibi invicem
oppositas pervenerant; Aut enim matrimonium ut malum omnino
respiciebant, aut, contra, eïfrenato animo in omnem libidinem
sese erïundebant. Undo suspicari saltem licet, haereticos illos
in bac quoque disceptatione partes baud ultimas egisse. Hoe vero
eo magis probatur quod Gnostici quidam, îeminarum communi-
tatem propugnantes, naturali quadam bonorum communione ni-
tuntur \'). Ex illo vero scripto quod auctor bac de re exarravit,
nihil deduci potest. De sententiae enim hujus ïautoribus loquens
universe scribit: „ol nhv yÙQ xtA." (Quis dives c. 2,2); „dAAoi
ôè xi A." (ibid. 2, 3).

Hanc vero disputationem gravissimam fuisse magnasque
inter Christianos perturbationes excitasse ex eo potissimum patet,
quod nonnulli divites, ope coelestium bonorum frustrati et salu-
tem aeternam desperantes in mundi delicias se effuderunt et
fidem christianam aversati sunt: „ol /ihv yÙQ aùtô&ev xal
kqoxeIqms dxovaai>TEç.Ti"jç tov xvqIov (poivijç, on fatov xd/njAoç
(5là TQi\'i/iaros Çacptôog ôiexôùaexai ï) tiAovoioç eIç ti)v ßaaiAElav
tojv ovqcivùv, ÙTloyi\'ÔVXEÇ, èctVlOVÇ (bç OÙ ßllOaÖflEl\'ol, tip xôa/lli)
ndvxa x^aQ^lÇ6/ievoi xcii tijç ivrav&a ÇioT/ç (bç fiôvyg èctvToïç
vnoAEtno/iÉvijç èxxQE/icco&éinEç, dnêattjaav n?.iov tijç èxeî ôôov" ¹).

Quos ut fractos conïirmaret errantesque in viam salutis
reduceret, celebrem illam de rerum externarum possessione
disputationem nobis reliquit. Doctrinam suam exponens Clemens
a parabola proïiciscitur, quae apud Marcum — secundum de-
mentem — ita legitur²): èxnoQEvo/iévov aùrov eig ôôov jiqoo-
eA&(bv tiç èyovvnétei Aeycov „ôiôdaxaAE dya&è, tl norfàù) ïva
Çoiijv aiibviov xAijQovofu\'joo)" ; ô <5è \'hjaovç Aèyei: „tl fie dya&àv

1 \') Str. III c. II 5 sqq. 2) quis dives. 2, 2.

- âô -

Asysig; ovôeig dya&og si fit] EÏg ô dsôg. xàg èvxoûùg oïôag• fiij
lioixevon ç, ui] (povEvarjc, fit] y.Aéxprjç, firj ipevô o/( a qxvq rjorjç, xi lia
xbv naxêqa gov xai xrjv firjxÉça." ô ôk dnoxgi&Eig ÀêyEi avx<£\'
„ndvxa xavxa ècpvÂaça <ix vEÔxrjxog ftov>". ó ôe \'Irjoovg ifißXitpag
i\\yànr\\o£v aiixbv xai eÏuev „è\'v ooi vgxeqeÏ■ si d-éAeiç xeAeioç
EÎvai, nóiXrjaöv öaa èjuç xcti ôidôog nxoixoïg, xai è\'çEig d-^oavçov
èv ovçavôj, xai ôevqo dxoÂov&ei fioi." ö ôk axvyvdaag èni rtp
Xôyo) dnfjÀ&E XvnovfiEvog• fjv yùç $X(ov %Qr}[iaxa nokkà xai
dyqovg. nEQißÄEipdfisvog ôe ô \'hjoovg ÀéyEi xoïg /lad-tjxaig avxov •
,,nà>g ôvoxôAwg ol xù %Q)\'iina<xa> è\'%ovxEg EioEÄEvoovxai EÎg xrjv
ßaoiXdav xov O-eov." ol ôk fiad-rjxai id-apßovvxo èni xoïg Àôyoïg
aèxov. JidXiv ôè ô \'Irjoovg dnoxQi&Eig Àéyei avxoïg• „xéxva, nœg
ôvoxokôv èoxi xovg nEnoi&óxag èni %Qi)naoiv Eig xrjv ßaoiÄEtav
xov &EOV EioEÀ&eïv. EvxôÂcjg ôià xrjg xçvfiaAiàg xijg ßeXövrjg
xd[it]Àog EioeÀEvoExai 1) nXovoiog Eig xijv ßaaUelav xov \\}eov". di
dè nEQiooùg è^enÀrjaoovxo xaiè\'ÂEyov „xig ovv ôvvaxai oco&fjvai" ;
ö ôè è|^lßÀ£ll>aç avxoïg slnsv „8 xi naçù dv&çcbnoig dôvvaxov,
naqà &Eq) ôvvaxôv." ijQ^axo ô Héxçog ÀéyEiv adxqr ,,ïôe i)f(EÏg
dfpfjxafiEv ndvxa xai fjxoÀov&rjoafièv aoi". dnoxçid-EÎg ôk ô \'Irjaovç
fXêyEtJ- ,,dfii]v vfùv Àéyo), ögäv dtpfjtà ïôia xai yoveïg xai dôeAyovg
xai xQt\'j/iaxa evexev èfiov xai è\'vexev xov evayyeÀiov, dnoÀfjtf\'Exai
kxaxovxanXaaiova. vvv èv xq> xatçip xovxco dyçovg xai %Qr]fiaxa
xai oix\'iag xai dÔEÀ(pobg ë%Eiv /iexù ôitoyfiœv eig nov; èv ôk x(ï>
èQxofiÉvo) t,(ûi\\[v] èoxiv aiwviog. Jèv ôk/ èaovxai ol nqùxoi ëaxaxoi
xai ol èoxaxot nçoixoi"

Causam vero cur homines ïalsam dé bonorum possessione
opinionem concepissent divitesque immerito spem vitae aeternae
amisissent, in eo sitam esse contendit, quod verba Christi falso
interpretarentur. Postquam igitur verba Marei supra allata
tradidit in c. 5 exponit, Christum discipulos suos divina sapien-
tia instruere solitum fuisse ideoque altiorein verborum signi-
ficationem indagandam esse. Quomodo ergo Christi verba inter-
pretanda sunt, quibus juveni dicit: „nwhjoov rît indçxovxd oov?"

Clemens his verbis non ita inhaerendum esse respondit,
quasi Christus facultates suppetentes abjicere et opes dimittere
divitibus imperaret. Vulgares vero de divitiis sententiae et illae
animi aegritudines, nimium dico pecuniarum vel desiderium vel
sollicitudinem, animi vitam quasi spinae suffocantes, omnino
exstirpandae sunt¹).

Sententia igitur impropria intelligenda est. Ea vis verbo
vendendi inest, ut bona externa animo deponamus h. e. ut opi-
bus et facultatibus nihil moveamur neque earum possessionem
anhelemus verum libenter eas communicemus, iisque amissis
animi tranquillitatem non perdamus. Num haec sit vera ver-
borum interpretatio ad rem non pertinet. Nostra tantummodo
refert, dementem hic divitias jure acquiri defendere. Progre-
diente homilia etiam clarius hoc exprimit. Ita c. 12 demonstrat,
hominem iis quae ad vitam sunt necessaria carentem in eas
profecto curas delapsurum esse, quae ab altioribus eum
avertent. Hic igitur paupertatem pro impedimento habet, quo
Christianus a proprio suo fine detrahatur\').

Cap. 13, 1 causam ad bonum commune pertinentem allegat
dicens: „xai nöoio xQ7]oi[tü)T£Qoi> xb ivavxlov, ixavä XEXvrjfilvov
avxöv te tieqi xi)v xxfjoiv fit] Tiaxona&Eiv xai olg xa&ijxEv £m-
xovqeTv;" Ut rei privatae adversarii ita quoque Clemens a
Christi verbis auctoritatem repetit. Dicit enim plenam bonorum
cessionem cum iis Christi verbis non consentire, quibus nos ad-
monet, ut de iniquo mammone amicos nobis faciamus (c. 13,
2—5). Ipsum praeterea Christum auctorem habet. Christus
enim, a Zacchaeo et Matthaeo, a divitibus et publicanis hospitio
receptus hanc bonorum abnegationem non exigebat sed tantum
ut justitiam colerent postulabat. c. 13, 5.

Unde c. 14, 1 simpliciter dicit: „ovx ÜQct dnoQQinxtov xä
xai xovg nMag (byeAovvxa XQ^,\'l/\'^axa\' xv/jnaxa ydQ eoxi xxrjxa
(ivxa xai XQi\'j/iaxa XQH⁽v/^,a bvxa Eig xQU^aiv dvÜQÜncoi\' vnb xov
üeov nayEoxEvao/itva, ä öij nagaxElxai xai bnoߣßJ.i]xai xa&anEQ
Mi] xig xai ÖQyava nqbg XQ\'l^aiv dya&rjv xoig Ei\'öooi." Opes
enim et facultates sunt media, quae homini utilitati vel exitio
sunt, prout bene vel male adhibentur. Festive et concinne hoc
exprimit, in Paed. III c. VI 35,1 do divitiis seribens: faixbai
yovv fioi öoxei b nXovxog iquexio, ov el fii\'j xig Inloiaixo Xiißea^ai
aßXaßüg, jiöqqo){}£>\' üxivövviog axQag oi>Qug ävaxQijfiväg xb
ihjQt\'oi>, n£QinA£!;Exai xjj %eiqI xai ih)i-Exar öeivbg öhxai b nXovxog
iXvojiib/iEvog na Qu xijv f¹/meiqov i) dnEiQov avxov Xaßijv jiqoo-
(pvvai xai öaxvEiv, eI fit) xig aviij) xaxa/iEyaAocpQoviov intanjfio-
V(üg XQtyto, iva ovv xfj inyöj} xov X6yov xaxa$£ot]xai /iev xb
üi]Qiov, avxog de anafri/g fielvfl. Neve illud Christi verbuin nos

1 \') cfr. quoque: Str. IV c. III 20,21. IV c. VI 31.

terreat, ,quo nos commendet, ut parentes, fratres, ïacultates
relinquamus (c. 22, 1). Ut enim hujus argumenti vim irritam
faciat, verba illa apud Luc. 14: 26 allegat, quibus Christus
patrem et matrem et filios, quin etiam et animam nos odisse
jubet (22, 2—4). „Deus enim pacis," ait Clemens, a propin-
quorum ïamiliaritate nos non revocat. Ut enim propinquos odisse
jubemur quatenus a Deo nos abstrahant, ita quoque opes et
facultates a nobis fugiendae sunt, cum animam nostram in peri-
culum adducant. Qivitias jure acquiri ex eo quoque repetit,
quod a Deo creata sunt. (c. 26, 5.)

Hanc Clementis doctrinam cum antiquorum opinionibus
comparantes, rationes, a philosophis allatas ut opes et
facultates jure possideri demonstrent, partim apud nostrum
quoque inveniri partim vero abesse videmus. Sacrorum enim
cura (Plato De republica 331) quae antiquis justa erat pos-
sidendi ratio, profecto omittitur. Pietas erga patriam et ab
aliorum servitio libertas ne verbo quidem commemorantur. At
contra, propria pericula, ad mores pertinentia, quorum antiqui
optime sibi conscii erant¹), apud nostrum quoque occurrunt.
Et primo quidem paupertas per se bona non est. Illiberales
enim agendi stimuli voluntariam paupertatem vitiosam reddere
possunt, cum nempe inani superbia tumentes bona nostra eo
consilio largimur, ut altius eïferamur¹).

Verum et alia morum pericula paupertas affert. Ut enim
homo malis conïlictatus facile negligenter agit et impotentia
animi inductus de recta regione deflectit, ita quoque paupertas
eum saepe impedit, quominus a peccatis vacet²).

Quod vero ad aliorum attinet sustentationem, quam antiqui
amicorum potissimum subsidio terminabant⁴), haec apud de-
mentem latius patet. In homilia enim sua quaestionein afferens,
quomodo quis divitiis suis uti debeat, hoe officium secundo
illo decalogi praecepto determinari respondet, quo homo ut
proximum suum diligat sicut semet ipsum jubetur. Deinde quis
sit „proximus" ulterius inquirens, auctor non sanguinis vel
societatis vel religionis vincula sed hominum indigentiam spectan-
dam esse declarans illam Evangelii parabolam allegat, qua
Christus Judaeum a latronibus spoliatum, a Samaritano curatum

1 !) cfr. Leop. Schmidt I, p. 267—272. ²) cfr. quis divcs 11,4.

esse narrat. Hie igitur Clemens omnem hominem calanritosum
„proximum" intellegi velle videtur¹).

Ceteroquin vero auctor in hac homilia id praecipue intendit,
ut Christiani Christianis stipem largiantur.

Ne vero putemus eum ceteros homines ab hac liberalitate
exclusos voluisse. Hoc enim ab humana ejus indole omnino
abhorrere videtur. Praeterea in Str. IV c. XIII 93 tale humani-
tatis principium exponit, ut eum ad oinnes homines diligendos
propensum fuisse jure dicamus.

Earn igitur Clementis dOctrinam fuisse statuere nobis licet,
ut Christiani Christianorum quidem calamitatibus imprimis con-
sulant, ceterorum vero liominum necessitatibus non desint.
Quam doctrinam, naturae sane consentaneam, etiamnunc tlieologi
passim tuentur.

c) De usu bonorum.

In copiosis disputationibus suis Clemens non multas quae-
stiones tain accurate et tam frequenter quam bonorum usum
exploravit. Et quidem non solum in illo scripto suo, quo divi-
tiarum controversiam data opera tractat, verum etiam in multis
Stromateon et Paedagogi locis luie de re disputat. Nec mirum,
quoniam inter priores Christianos liaec quaestio multum agitata
est. Ut ergo rite procedamus a prioribus saeculis ordiemur.

Christianos insigni liberalitate et communitate usos esse
memoriae traditum est. Auctor enim libri, qui „Jiqd£eig \'Ano-
otóA(,)v" inscribitur, c. IV v. 32 sqq. narrat: roti óè nfo\'ftovg tüv
niaxBvadvxoiv xaqöla xctl r]>v%i] /ud, xai ovdh e7g ti rüv
ujiaqxóvTcov avt$ e\'ÄEyEV ïöiov elvai, all\' fjv amoïg ndvia
xoivd . . . ouóè yuq èvÓEi\'jg ng f/v èv ainoig• Soot yüq y.jt/roqeg
x(oqIcüv j) oixiüj\' imijqxor, n(olovvieg ëcpEqov rug xifiüg xwv
mnqaoxoftèi\'ov xal èrt&ovv Jiaqu xovg nóóag tüv dnoordXov
\'UeöIöeto öe èxdoHp xad-ón äv rig XQ^E^^av

Causa hujus benevolentiae ilia opinio dicenda est, qua
Christiani rerum dominium non absolutum esse censebant. Deus
enim eo fine hominem creavit, ut vitae probitate debitam ob-
servantiam cultumque Sibi tribueret. Ut vero homo huic officio
satisfacere posset, eum res ad victum cultumque necessarias
acquirere posse necesse erat. Quo circa Deus mundum homini
tradidit, ut duro labore et in sudore vultus sui (Genesis III 19)

victum ei. extorqueret. Hoc ergo omnes jure sibi vindicant et
si quis, necessitate coactus, ipse se alere nequit, aliorum est
ei succurrere. Mundi igitur ordini répugnât si alius quidem
esurit, alius autem ebrius est (S. Paul. I ad Cor. 11,21). Deus
enim divites quasi villicos huic mundo imposuit, ut Ejus nomine
bona distribuant. Hoc vero non ita intelligendum est, quasi
pauper, extrema necessitate seclusa, jure suo ea vindicet, verum
dives caritatis officio superflua aliis impertire debet.

Easdem apud dementem opiniones scriptas videmus. Et
primo quidem pericula, quae divitiae moribus inferunt, eum
minime effugiebant. Scribit enim Paed. II c. Ill 38,5: tô <5è
öAov ô jiAovxoç ovy. ôq&ûç, y.vßeQribiierog dxQÔnoXlç èon xaxlaç*)
y.xA. Unde saepissime Cbristianos suos admonet, ut ab omni
inordinata divitiarum cupiditate abstineant²).

Et hujus sententiae rationem philosophicam in Str. IV
c. XIII 94,3 afîert scribens: ù?.A6xqiu ôe fjfteïç (pa/iev xù xov
y.ôafiov ov% àç axona, ovô\' d>g ovyl xov üeov xov ndvxiov xvçiov,
dÀÀ\' èneiôrj fiij y.axafiévofiev èv avxotç xov ndvxa uiùva, y.xijGEi
övxa dAAôxçia y.al xâ>v y.axù ôiaôoyjjv vnitQyovia, /Qt\'jOEi ôè
èxdoxov ijfiüv ïôict, ôi ovç y.al èyèvExo, JiAijv è<p\' liaov ye ctvxolç,
àvayy.aîov avfmaQEÏvai³).

Terrena igitur respuenda sunt, necessitatum immunitas vera
rerum copia dicenda est. Doctrinae suae compendium optime
mihi in Paed. II c. XII⁴) exprimere videtur. Bonorum communi-
tatem magna auctoritate praedicat. Dives enim, quamquam
„usu potestatem" accepit, ut vitae necessitatibus satisfaciat,
superflua pauperibus largiri debet. Pauperes quidem summo
jure ea sibi vindicare nequeunt, nos vero, avaritiae indulgentes
„inhumanitatis" et „exigui communitatis sensus" redarguimur.
Caritatis igitur praeceptum negligimus si, ipsi luxuria affluentes,
proximum egere patimur.

Quaerentes vero, quantam bonorum partem dives sibi ipsi
impendere, quantam pauperibus erogare debeat, dementem bac
de re satis severe judicasse universe tantum affirmare possumus.
Hominem enim paucis rebus tantum indigere ceteraque pauperibus
tribuenda esse putat. Qua de causa idenlidem Christianos suos
admonet, ut ab omnibus desideriis expediti libera mente Deo
serviant \')•

Secundo „Paedagogi" libro Clemens de Cliristianorum modo
vivendi copiose disseruit: II c. I 1: bnoïôr riva eh ai XQV ^naQ\'
öAoi\' %bv ßiov toi\' XçiGuai\'bv y.aÀov/iEvov y.E(pa?Miùû(oç, imoyqan-
rèov. Hic nimirum bonorum quoque usus mentionem facit ejus-
que singulas partes persequitur. Nobis vero summas res tantum
perstringere suiïicit.

a) De usu cibi.

Clemens hic maximum frugalitatem tribus praecipue rationi-
bus commendare mihi videtur. Et primo quidem Christianis,
asceseos studiosis, dedecori esse ostendit, si usui ciborum nimis
indulgent. Christianae enim asceseos principium clare exponit.
Postquam enim cibum indifferentem nominavit, scribit in Paed. II
c. I 9,1: „///; yàq ovy. t%o(iEV èçovalai\' (payeïv xal niEÎv", <prjolv
b ÙTiôacoÀoç, „y.ai yvvaïxaç nEQiâyEod-ai" ; (I Cor. 9,4 sq.) ùAAù
y-QUTovviEç, ôijAoï\'ôutibr fjôovûv xcjÀéo/iev utç èniDvfitag. Et 14,8:
xal yÙQ e! „jiävxüiv /lEiaXa/ißdvEiv ë^Eotl fioi, àÀA \' où navra
ov^KpèçEi". (I Cor. 10,23), ia%i> yÙQ xaxanlnxovaiv ènl ib ôqùv
tà fi}] èÇbv ol nàvxa ôqùvteç ä è£6v.

Immodçrantiam honestati quoque repugnare ostendit. Cum
vero cibum medium non finem vivendi habeamus, modico con-
tentos nos esse decet; cibis enim imperare, non vero iis subjectos
esse debemus.

Tertiam vero rationem corporis sanitatem affert. Ipsi enim
corpori frugalitate optime consuli ex servorum et rusticorum
operariorum exempio ostendit. Cum enim frugalioribus cibis
quam domini utantur, corporis quoque robore iis excellunt²).

In dapes saliares luxuriaeque delicias vehementer invehens,
culinae opera et artificia enodate narrat.

Ut vero Christianos ab intemperantia deterreat, helluonum
rusticitatem iis oh oculos ponit³) dominorumque pudorem excitans

cfr. Protr. c. 105. Quis dives c. Iß, 2. Paed. II c. III 3D, 4 ; c. X 102, 3—5.
Str. IV c. XXIII 152,1. Str. II c. XVIII 80.

²) Paed. II c. I, 5. 3) Paed. VI c. I 11,3-12,1.

eos admonet, ne cupiditate sua servorum eontemptui se ex-
ponant\'). Hane delicatorum ciborum cupiditatem belle quoque
in Paed. II c. I 9, 4 exprimit scribens: . . . fióvrjv y.oÀay.Evoviaç
TTjv y.axdjioaiv, ôi\' f]v jioAvti(ióteqoi yeyóvaoiv fidyeiçot yecoQycjv.
Non vero omnem lautiorum ciborum usum improbat. Paed. II
c. I 10,2 „ovx d(pEKzéov ovv nctVTEÀwç tüv tioixîào)v ßgco/id-
TO)v" XTX.

ß) De usu vini.

Hic quoque Clemens magnam temperantiam commendat,
eosque qui omni vini usu abstinent magnopere admiratur²).
Moderatum vero usum, senioribus praesertim concedit. Ne vero
prohibeantur quominus operibus suis vacent, Christianos ad-
monet, ne ante vesperam vinum sumant. Praeterea vinum
aqua semper et quidem majore copia temperandum est³).

Quod ad rationes attinet, imprimis asceseos principium
affert. Ebrii quoque habitus vivide depingit, ut Christianis do-
cumenta sit. Eum enim qui vini pareus esse nequit, paulatim
ad ebrietatem delapsurum esse contendit. Librum Proverbiorum
(23, 20 sqq.) allegans paupertatem quoque minatur⁴).

y) De supellectili⁵).

Ea quae Clemens de supellectili scripsit perlegentes,
primo aspectu facile in animum inducamus, eum omnem domuum
ornatum ut vanam luxuriam prorsus aversatum esse. Djsertis
enim et gravissimis verbis res pretiosas insectatus est. Unde
Markgraf¹) omnia opera arte facta a demente improbata esse
revera concludit. In hujus sententiae favorem graves profecto
rationes afferri possunt. Clemens enim omnem operam dat, ut
rerum artificiosarum vanitatem ostendat²). Utensilium enim
normam necessitatem, non vero magnum pretium esse demonstrat.
Christianis suis Christum quoque imitandum proponit. Cum
vero vitae Ejus imaginem moribus suis exprimere debeant,
simplicitatem ejus imitentur necesse est. Quamvis autem istae
rationes afferri possint, Markgrafii tarnen conclusio nimis lata

1 p. 487—525.

2  cfr. imprimis Paed. II c. III 37,1—IV.

esse mihi videtur. dementem enim non omnem rerum pretio-
sarum usum prorsus improbasse aliunde patet. Scribit enim
in Paed. III c. XI 53,1: öiä tovto xal to xqvooyoqeiv xal tö iod-rjti
[iccÄ&axcoteqp %Qf\\oüai oti teXeov tieqixotiteov, �ovoiTiov öe rag
dAöyovg tüv üqiiüv ... 0

Condicionum temporumque diserimen agnoscit scribens,
Paed. III c. III 38,3: xa&öÄov yäq xal Tag TQOfpag xal Tag
iod-fjTag xal tu oxevi] xal räXXa ndvta tu xaxä tov olxov ovXh)ßdr]v
?.Eyo) uxöAovSa Elvai Talg ivaiaoEoiv tov XqiOTiavov del, xaxä

TO jlQOOCpOQOP OlXElOV/IEVa to) tiqooojjuo, tfj l)hxl(f, t\\] ijtlTTjÖeÖOEl,

TCp xaiQCp.

Magnae severitatis enuntiationes ex eo proi\'ecto repetendae
sunt, quod dementis, temporibus Alexandria effusiori cultui de-
dita erat. Ut enim moderni praedicatores ita Patres quoque,
Vitium aliquod inveteratum impugnantes, verbis aliquando augent.
Insuper, cum ex Clementis scriptis Alexandriae in consuetudinem
abiisse patet, ut res maxime usitatae et humillima quaeque vitae
utensilia ex pretiosissimis metallis iabreiierent, facile nobis in
mentem veniat, eum in reprehendendo quotidiani usus res impri-
mis spectavisse, rerum vero caritatem non omnino malam duxisse.

Ea quae Clemens de bonorum usu scripsit cum Veterum
opinionibuß comparantes, uno nos continere possumus. Sobrium
enim usum et liberalitatem cum Veteres tum auctor noster, quam-
vis diversa ratione ducti, saepe propugnant. Cum vero opinio,
quae opulentiam dôiacpoQov nominat, in eorum philosophorum
scholis tantum appareat, qui hominum necessitudines naturales
dissolvant²) — Cynicorum sc. et Stoicorum — Clemens vero
rerum externarum despicientiam identidem praedicare in de-
liciis habeat, copiosius indagare pretium erit, quatenus auctor
ab horum philosophorum, imprimis Stoicorum sententiis moveatur.

Très praesertim sententiae nobis hic occurrunt. Cognât³), ut
ait Winter⁴), omnes Clementis opiniones ad doctrinam Christianam

») crr. quoquo Paed. II c. II 33, 3 etc., XII 121,1.

*) Loop. Schmidt II, p. 379.

³) G. Cognât, Clément d\'Alexandrie, sa doctrine et sa polémique.
Paris 1859.

⁴) Friedrich Julius Winter, Die Ethik des Klemens von Alexandrien,
in Studien zur Geschichte der christlichen Ethik. 1. B. — in prooemio.

refert. Opiniones Christianas, a Cognat allatas, in Clemente
nostro revera inveniri Winter quidem non negat, verum quae-
rendum esse contendit, quam rationem opiniones evangelicae-
ad philosophiae placita habeant. Cognat vero consulto omnem
inconstantiam et sententiarum discrepantiam negavisse et con-
centum atque consensum ubique invenisse ei videtur.

In eundem errorem Merk*) incidisse auctor affirmat, quippe
qui omnes Clementis opiniones ex philosophorum systematis
deducere conetur.

Ipse vero Winter Clementis doctrinam ex duobus sen-
tentiarum ordinibus — christiano sc. et philosophico — qui inter
se accommodari nequeunt, compositam esse contendit. Facile
intelligitur, nos magnam banc quaestionem tractare non posse,
sed hoc uno contentos esse debere, quatenus Clemens in rerum
externarum aestimatione vel contemptu a philosophis Graecis,
praesertim a Stoicis mutuatus sit¹).

Hac de re auctor tam multa scripsit, ut tuto affirmare liceat,
hanc quaestionem esse quam prae ceteris tractare eum juvat.
Et quoniam variis in locis variarum considerationum impulsu
scripsit, aliqua saltern specie sibi adversantia nobis occurrunt,
quae explicationis, ceteroquin satis difficilis, indigent.

1 ) \'Quod ad generalem illnm quaestionem pertinet, niulti docti homines
procedente tempore do immensa eruditionis gloria, qua Clemens per tot sae-
cula floruit, detrahendum esse putaverunt; cl\'r., praeter auctores allatos, im-
primis: Adolphus Scheck O. S. B., „De fontibus Clementis Alexandrini". Pro-
gramma Gymnasii Augustani ad Sti Stephan! 1888/89,

. Nobis hie viri docti Harnack judicium proferre liceut, quod in Iibro,
quia „Chronologie" inscrlbltus, nobis exhibet, scribcns (II p. 16): „Die Jagd
nach den Quellen und die Mode, den Originalqucllen womöglich abgeleitete
unterzuschieben, hat zu ungerechten Urteilen über die Gelehrsamkeit des
Clemens geführt. Wo wir klar sehen können, nätnlich in sein Verhältnis zur
christlichen Urliteratur, erweist er sich als grundgelehrter Mann, der auf die
Originalquellen zurückgeht. Seine Belesenhcit hier ist außerordentlich groB.
Die Schriften der sog. apostolischen Väter, die Didachc, die weitschichtigo
gnostische Literatur sind ihm vertraut; Tatian, Melito, Irenäus hat er gelesen;
die „truditiones" über Apostel, so weit sie schon schriftlich fixiert waren, und
die bisherigen chronologischen Bemühungen sind ihm bekannt; seine Bibel-
kenntnis ist virtuos und selbständig. Es wird wohl nichts antlers in bezug
auf die klassische Literatur stehen: natürlich mag er hier auch manchem
Compendium gefolgt sein; aber wer wird ihm die Lektüre der philosophischen
Hauptwerke des Altertums absprechen dürfen?"

Cum Merk¹) dicit: „Stoisch ist die Unterscheidung zwischen
der im&v/ila äAoyog, welche zu bekämpfen, und der öqe^ic, ihl
tojv xaxä (pvoiv ävayxaiwv, welcher zu folgen ist: stoisch die
Bestimmung der Leidenschaft als öq[u) nleovä^ovoa, die alles
Maß überspringt, die vom Logos gesteckten Grenzen über-
schreitet", auctor verbo „stoisch" bis repetito rem ab una tan-
tum parte illustrat. Hae enim enuntiationes a doctrina Christiana
saltem non discrepare dicendae sunt. Quod vero Clemens sensus
suos verbis vere Stoicis prosequitur, mirum non est. Doctrinam
enim christianam ad artem et praecepta revocans, de verbis pro-
fecto laborabat. Philosophi vero Graeci, praesertim Stoici,
eadem fere argumenta tractabant. Praeterea auctor doctrinam
christianam in philosophorum disciplinis partim saltem disse-
minatam putat²). Postremo eum in scribendo philosophos
quoque spectavisse ideoque consulto saepe eorum verbis usum
esse ex Strom. VII c. I 2—3 apparet ubi scribit: ivaQyEaiiqoig
ö\', oliiai, nqbg xovg (piloo6(povg xQ\'l^a^^a\' jiqooi\']xei xoTg Adyoic,
&g inateiv ix xtjg naq\' avxoig naiöeiag i]öi] yeyvfivaa/drovg
öt\'jvao&ai, xal ei fUjÖEJio) u$iovg iavxovg (lercdaßeiv xijg xod
Jiiaxevaai övvd/iEiog naqEaxijxaoi. xwv öe Xe^eov xwv 7iQO(pi]xi-
xüv inl rov jtaQÖvxog ovx £jiifwi]od-i]o6fiEx}a, xaxä xovg £m-
xalqovg xönovg Boteqov xalg yqaipaTg avyxQtjoö/iEVoi- xü (5\' £!;
tttiioiv (h]Äoi\'>/(Eva oij/iavovfiev xE(paJ.aio)öüg xbv xQ^iatiavial\'^^v
vnoyQdcpovieg, Iva fu) öiaxÖTixio/iEv xd avvExhg rov Aöyov ovfi-
naqaÄafißdvovxeg lüg ygctipdc, xal xavia xolg (njöenoi avvieiaiv
t«S avxMi\'. cfr. quoque c. IX 54,3.

Neque viro docto Winter assentiri possumus cum locos quosdam
Clementis allegans, eos animi motum „illegitimum" (unberechtigt)
declarare contendit. Scribit v. gr. Clemens in Str. II c. XIII 59,6:
bQ/ti] fihv ovv (pOQÜ öiarolag irtl xi f) unö xoir iidftog öe nleo-
vd£ovoa 6q/itj f) vneQieivovoa xd xaxä xbv köyov /nrc/a, i) ÖQfirj
tacpeqo/iEvij xal ujiElx}ijg Aöyq)\' naQÜ (pvair oop xlvtjoig ipvxtfs
y-axä xr)i> uQog xbv Äöyov dneld-Eiar xd nd&i] (r) (5\' dnöaiaoig
xal exaraoig xal änei&eia i(p\' fj/ilv, üojieq xal i) vjiaxot] iy\'
)](ih>• öiö xal xd kxovaia xQlvexai)• aixlxa xaf}\' h> L\'xaarov xibv
naxtüiv ei xig inE^loi, älöyovg ögit-eig evqoi äv avxd. His igitur
verbis auctor inter ÖQfirj et ÖQfitj nleovdt,ovoa (ndüog) seu inter
motus animi legitimos et illegitimos distinguit. Lis de nomine

^J) op. cit. p. 64.

²) Cfr. v.. g.; Str. I c. V 27; c. VIII 37,1; c. XIX 94.

igitur adesse mihi videtur, cum Winter his verbis omnem animi
motum improbari putat. Summum dici potest Clementem satis
accuratam orationem non habuisse. Quod ad ceteros locos
allatos attinet, quosque omnes ad verbum laudare lon-
gum est, auctor partim Christianos suos admonet, ut paucis
rebus contenti sint (Paed. Ill c. 1 ; Str. II c. XVIII 81), vel de
iis animi motibus loquitur, qui rectae rationi repugnant (Str. II
c. XV 63; Str. VI c. XVI 135 sqq.; Str. II c. XVIII 80,4 et XX 108;
Str. III c. XIV 93, 2).

Constat quoque auctorem non solum vacuitatem ab aïïectibus
sed etiam eorum mediocritatem propugnasse*).

De delectatione quoque Clemens vere christianam sententiam
habuit. In Str. enim IV c. XIII 94,2 sqq. de rebus externis de-
que earum appetitu loquens ita scribit: xal zo fii]ÔEvbg ènt&v-
(.ieÏv oö% dig àXXozQiœv zà>v èni%viir\\xüv övzcov nó&ov fu) ë%£iv
ôiôdoxEi, y.a&djiEQ vnEih)(paoi ol zov xziozrjv âXXov EÏvai uaçù
zov 71QÜZOV &Eov ôoyfiaziÇovzEQ, ovô\' (bç è^ÔEXvy/iévtjç y.aï xaxrjç
oiïot]ç zîjg yEvèoEwç, u&Eoi yÙQ ai ôôÇai alzar dXXôxQia bi i)/ieÏç
(pafiEv zù zov xôo[iov ov% <bç àzona, ovô\' (bç ovyl zov &eov zov
ndvzcov xvqîov, dXX\' ènEiôij fit] xazafiévo/iev èv aizoïç, zov ndvza
aiùva, xzijaEi övza dXX.ózQia xal za>v xazà ôiaôo%t)v vjidçxovza,
XQtjoEi âè èxdozov f][ià>v ïôia, ôi\' odç xal èyévszo, nXijv è(p\' Soov
yE abzoïg dvayxaïov avftnaQEÏvai. xazà (pvoixijv zoivvv oqeÎ-iv
XQtjozéov zoïç <(iij> xExuiXvfièvoiç xaXwç, nàoav vnEçêxnzaïaiv
xal ov/mdd-Eiav naçaizov/iévovg. cfr. supra p. 69.

Eandem îere doctrinam, in Paed. II c. VIII 68,4 de odorum
et coronarum usu disserens, nobis tradit. Delectationem „me-
dium" non „ïinem" esse in eodem libro c. I 4 eloquitur. Haec
vero etiam clarius in Str. II c. XX 118, 7t-120 eloquitur¹).

Inïitias ire sane non possumus, Clementem gnostici, i. e.
christiani sapientis exemplar magnis saepe et vere stoicis ver-
bis depinxisse. Ad hoc vero plane percipiendum Bossueti con-
silium, a viro docto Freppel²) citatum, commode hic atterri

1  tta&óAov yÙQ otx àvayxaîov rô vi/g l/óovijs nà&oç, inaytoAov&ri/ia <5£
XQeCaiç rial ipvamalç, neivjj, ôttyei, f}(yei, ydfiip\' el yovv tavttjg ôl%a nieïv
oîôv ze i/v 1} TQO(pi]v TiQoalea&ai ■!) naiôonoieîv, êôel%&r] ûv ovôtfila Itiça
XQela TavtTjç xiÂ.

2  In libro suo qui inscribitur: Clément d\'Alexandrie. II» edit. Paris
1873. p. 391.

potest: „En général les grands mots exagératifs portent en eux-
mêmes leurs restrictions dans leur propre excès, et l\'on voit bien
naturellement, qu\'ils demandent un correctif; mais quand ce
correctif est apporté par l\'auteur même, le dénouement est cer-
tain et il n\'est pas permis de s\'y tromper" (Bossuet, Tradition
des nouveaux mystiques p. 28, edit. de Vers. t. XXVII).

Quod ad affectuum vacuitatem attinet Freppel¹) eundem
auctorem allegat ubi scribit: Au septième livre saint Clément
pousse au dernier degré de perfection l\'idée du gnostique:
mais il faut entendre les correctifs qu\'il y met en disant que
„l\'homme parfait a en sa puissance ce qui combat contre l\'esprit"
(Str. VII 7): il n\'en est donc pas entièrement délivré: „l\'homme
parfait s\'élève courageusement contre la crainte, se fiant en
notre Seigneur": c\'est la posture d\'un homme, qui la combat.
Et dans la suite: „11 fait la guerre à la malice, à la corruption
qu\'on porte en soi-même": elle résiste donc, elle combat. Un
peu après: „11 reprime et châtie sa vue quand il sent un plaisir
dans ses regards" (Str. VII 12). Et encore: „11 s\'élève contre
l\'âme corporelle" c\'est à dire, comme il l\'explique, contre la
partie sensitive de l\'âme: „mettant un frein à la partie irrai-
sonnable qui se soulève contre le commandement (de la raison),
parceque la chair convoite contre l\'esprit... On voit par lâ
qu\'en tout et partout saint Clément est opposé â nos faux par-
faits²); et aussi n\'a-t-il jamais dit que son gnostique fut in-
altérable, imperturbable, impassible, sans apporter â ces grands
mots ces correctifs nécessaires: autant qu\'il se peut, autant
que l\'état le permet (Str. IV 2f>); ou ceux-ci: il tâche de
l\'être, il veut l\'être, fait tous ses efforts pour y parvenir"
(Str. VII 7).

Alias quasdam hujus generis „correctiones" afferamus. Et
primo quidem Clementem non àjid&eiav sed Dei amorem sum-
main virtutem duxisse ex Str. IV c. XVIII 112 clare patet. cïr.
loc. cit. c. VI 41.

Memorutu digna quoque ea sunt, quae in Str. VI 74,2 de
affectuum vacuitate scribit dicens: ,,dAÂ\' ovôè èxdvœv rùv %>qv-
Aov/ièviov dya&à>j>, rourêon tcjv naçax£ifièva)v roîç nd&eoiv n«-
\\>i]iixCov dya&ùv /i£iaÀa/i§dv£i à yvwarixôç, olov eiyQtooivr]g

^J) p. 390—7. Bossuet, Instruction sur les états d\'oraison. I. VI §26.

²) h. e. les Quiétlstcs.

Xéyco (ijxig nagaxeixai xfj i)öovf]) y.al xaxrjcpEiag (ami] yaQ xfj
Avjifl jtaQÉ^Evxxai) y.al evÄaßelag (vnéoxaXxev yaQ x(o <p6ßq>)
dAA\' ovöè &vfiov (naqu xi)v ÓQyi]v oïixog xéxaxxai) xdv Mywai
xiveg firjxéx\' Eivai xavxa xaxd, aZX\' uya&d. dövvaxov yÜQ
xov dnai, T£ÄEio)&£vxa di dydni]g y.al xr\\v djx?J]QO)xov r//g ÏÏEoqiag
EV(pQ(oovvi]v aidiog y.al dxoQÈonog laxiüfiEvov ènl xolg fuxQOÏg
xal %a[iai£i]2.oig è\'xi xÉQjiEO&ai.

His igitur verbis Clemens and&Eiav magnifice laudare vi-
detur. Verumenimvero auctor affectus in gnostico suo idcirco
adesse negat quod id, in quod aïïectus illi tendunt, sapiens pro
nihilo ducat. Supereminenti enim Dei bonitate perspecta omnia
ilia terrena ei vilescunt. Cum vero secundum doctrinam
christianam perfecta Dei contemplatio revera hoe eïficere possit,
contemplatio vero ilia nonnisi post mortem homini vere con-
tingatexinde concludendum esse dueo, dementem gnosticum
suum ut exemplar ad imitandum quidem, non vero ad omnino
efficiendum cogitasse. Quod aliis locis aïfirmari potest. Ipse
enim non ambigue enuntiat, liane vacuitatis affectuum eïïigiem
nimis altam esse quam ut revera effici possit. Scribit enim
in Str. IV c. XXI 130,1: \'Evxav&a xo xêXsiov evquv/m noldax&g
ixXa/ißavo/iEvov xaxd xov èv èxaoxfi xaxoQ&ovvxa dgexfj. xeXeiovxui
yovv xig xal ojg EvXaßijg xal atg vuo/iovt]xixbg xal üg èyxqaxijg
xal d)g èQydxqg xal (bg fiuQxvg xal yvwoxtxóg\' navxa öè ó/ioi5
xéAeiog ovx oh)\' eï xtg dv&QÜnwv, è\'xi dv&goiJiog wv, 7iXi]v fióvov
ö ói\' i)/idg uvd-Qonov èvóvod/ievog. In eodem capite, § 5, ne-
minem ante mortem perfectum esse docet. cïr. Paed. I
c. VI 52,2 sqq.

Cum igitur, Basilaces²) consilium sequentes, non singulas
auctoris enuntiationes sed totam ejus doctrinam consideramus,
ex allatis „correctionibus" sequitur, ut ipsius Basilaces verbis
utamur (p. 51) öxi xt"j Aé$Ei /tóvov ovfininxEi i) naga xeji Kh)-
fiEvxi dnd&eia xfj xCov Sxw\'t\'xiov dna&ela xal xij xd)v \'Enixovgefoov
xal 2xejixixd)v dxagat-ip, ovyl (Ye xtj èvvola xal oiialff, (bg È\'öo$ê
xiaiv. Unde nec viri docti Winter sententiae, quam supra (p. 38)
attulimus, omnino assentimur. Quamquam enim concedi oportet,
auetorem multas enuntiationes, ipsam quoque sapientis effigiem

«) clr. Str. V c. I 7, 7.

²) KAJjfievtos roï> \'AAeguvópetog it/ i]&iy.ij óióaoxaAfa. Jióaxiopixi) (5ta-

*Qißil bjiu FEPMANOT BA2IAAKH, óióctxioQog rijg tpiAovofiag. Er-
langen 1892. p. 47.

ex Stoicis desuinpsisse, immo tum /isTQiondüsiav tum dirddeictv,
pugnantialoquentem propugnasse, cum ex altera parte dementem
instinctu quasi christiano Stoicorum doctrinam vere mitigasse
constet, dicendum potius ducimus, eum, asceseos amore ab-
reptum, multa ad verba quidem, non vero ad id quod ex verbis
colligi potest, inconsiderate transtulisse \')•

Caput II.

De sententiis socialibus.

Societas a Cathrein²) deïinitur: „conjunctio moralis et sta-
bilis plurium in communem aliquem îinem suis actibus con-
spirantium. Variarum autem societatum sociologia illam ci-
vilem tractat, in quam ïamilia suapte natura sese evolvit³).
Unde sociologia rite definiri potest: Doctrina quae varias causas,
hujus societatis civilis ordinem eïficientes, eo fine indagat, ut
hu ne ordinem perïiciat, tueatur, augeat⁴).

Haec igitur scientia de variis hominum inter se conjunctio-
nibus disserit, cum e contra oeconomia inquirit, quas rationes
homines ad res exteriores habeant. Cum vero illae hominum
cum inter se tum ad res exteriores rationes tam multipliciter
varientur, ut sensim sine sensu aliquando confluant, harum
doctrinarum argumenta non facile discernuntur. Ita v. g. ser-
vorum quaestio cum oeconomia arte conjuncta est. Cum vero
ab altera parte servitus consuetudinem hominum describat,
Clemens autem oeconomicam quaestionis partem omnino
negligat, earn hic tractandam esse duximus. Ceteroquin vero
Clementis sociologia uno fere matrirnonio sese continet. Nos
igitur pauca quae auctor de paupertate, de mendicatione, deque
beneficentia scripsit referentes, dein satis copiosam ejus de ma-
trirnonio disputationem perscrutantes, ultimo tandem loco ser-
vitutis quaestionem tractabimus.

err. Basilace p. 3C—08. Capitaine 1. c. p. it2 in nota (2).

\'-) PhiIo8ophia Moralis, auctore Victore Cat Ii rein, S. J. ed. IV. p. 329.

⁸) crr. Cathrein, 1. c. p. 359.

\') cfr. Dr. .1. M. Mo vera, Ord. Carm. Beknopt Handboek der Christelijke
Maatschappijleer, uit het Spaansch vertaald door Dr. H. Driessen, Ord.
Carm. p.

§1. De paupertate,de mendicatione, debeneficentia.

a) De paupertate et de mendicatione.

Muita hie nobis inserenda erunt, quae ad ea quoque, quae
in superiore capite de re privata disputavimus, pertinent. Quam-
quam duae illae sententiae, de re privata sc. et de paupertate
et divitiis, arte inter sese connectuntur neque omnino separari
possunt, hanc, de paupertate et divitiis dico, separatim tarnen
hie tractandam suscipimus. Cum enim auctor priori illi dispu-
tationi scriptum separatum dedicaverit, hoe modo claritati magis
consultum irh putavimus. Lectorem igitur ad superiorem dis-
putationem rejicimus, quippe quae sequentibus commode illu-
stretur.

Clemens paupertatem, quam in Str. VI c. XII 99, 5 singu-
lariter deïinit: . . . TiEvia öe fj y.axu xdg xoa/iixag èjii&vfiiag
uTioQia —, non simpliciter et absolute laudat. Generalis ejus
enuntiatio, quam alibi alio modo illustrat, dicenda est liaec:
Paupertas et divitiae per se inditïerentes (udidipoqa) sunt. Bo-
nitas et malitia ex usu dependent. In Str. enim IV c. III 19
ad Stoicos rejiciens scribit: &avfid£eiv öè dgiov y.al xüv Sxcoixüv
oïxivêg (paai fiijökv xi)v tfivyjjv imö xov ad)/iaxog öiaxl&Eo&ai
utjxe TiQog y.axiav vnb xfjg vóoov fiijxe JiQÖg dQcxijv i)7ib xfjg
vyieiag\' dik\' dfKpóxeqa xavxa Aêyovaiv döidipoQa EÏvai. xalxoi
y.al \'[ó)[3 èyy.Qaxeiag {mcQpofa\'i y.al niaxEog vjieqoxÏ/ nêvijg fiev
èy. JiXovalov, axi/iog ók èt; èvöó^ov, aioxQog öè èy. y.a?.ov y.al vo-
öEQog byiEivov yEvófiEvog fjfiTv [xè] èaxi naqüÖEiy/ia dyai)bv
drayEyQa/tfiÉvog, övoamüv xbv TiEiQaoavxa, EvAoyüv xbv nMoavxa,
(pÈQüiv otixu) xü öevxequ (bg y.al xd tiqóieqü, öiödaxiov Ei5 (idAa
xolg TiEQiaxaxiy.oïg ünuai, oïóv xe elvai xaküg XQ\'l^a^^ai
yvioaxixóv. cïr. Str. I c. VI 35,4. Quis dives 14,3. Paed. III
c. VI 35,1.

Utraque vitae condicio propria morum pericula aïïert. Unde
in Paed. Ill c. VII 37, 2 Christianos ne divitias consectentur ad-
monens scribit. . . (pdojiAovxlu öè è^taxrjai xïjg ÖQ^ijg öiatxijg
xbv dvd-Qüiuov u7i£QvÜQiuv jiQog Xu aioxQa dvanetüovoa, „èdv
fióvov ëxfl övvafiiv y.uüdneQ &tjqIov xov (payeïv navxoöand y.al
TiiEiv (boavxpg y.al d(pQoöiaio)v jidoav nüvxiog jtuqexeiv nb]a-
fiovïjv" \'). öiu xovxo ojiaviaixaxa xi)v fiaoilelav xov &eov xfo]-
QovofiEi xxL Et in Paed. II c. III 38,5 eandem sententiam

») Plato Leg. VIII., p. 831 DE. Stahlin in nota.

aîferens, divitias male dispensatas „acropolim malitiae" i. e.
omnium ïlagitiorum causam nominat. cïr. 39,3.

Ex altera vero parte paupertas quoque hominum moribus
nocere potest. Et quidem dupliciter. Ut enim morbi et ad-
versae valetudines hominem, in virtute nondum bene fundatum,
saepe impediunt quominus officia sua peragat, ita quoque pau-
pertas propter varias, quibus hominem implicat curas, eum a
Dei contemplatione et a virtutum studio saepe avertit. Str. IV
c. III 20 ¹).

Dein quoque paupertas homini saepe doli et fraudis ansam
praebet. Ad liojc enim Vitium auctor spectare videtur in „Quis
Dives" 12,5 scribens: „dvéipr/.rov yÙQ xai d[iï]xarov ôeô/ievov

TÔ)V 71QOÇ TO ßtOTEVElV dvayy.allov fil] OÙ yMTCCxAàoïïctl Ti]V yv(bft1]v
xal doyoAtav äyeir àno xùv xqeittóvmv, öjimoovv y.ai à&Evovv
ravra jteiQdi/ievov èxnoçl^Eiv.

Quomodo igitur Christianus adversus res exteriores se ge-
rere debet, h. e. utrum divitias an paupertatem, quatenus ex
ejus arbitrio pendeat, eligere debet? In Str. IV c. XIII 94,2—4.
Clemens banc hominis cum rebus exterioribus rationem sibi
effingit: praeceptum, quo nullam rem concupiscere jubemur,
non id sibi vult, ut nullius rei desiderium habeamus, quasi de-
siderabilia a nobis aliéna sint — hoc enim falsi illi doctores
supponunt, qui inter Creatorem et primum Deum distinguunt —
vel quasi res creatae nauseam ingérant vel malae sint — illae
enim sententiae impiae dicendae sunt — ; nos vero (Christiani)
res exteriores „aliénas" dicimus, quia non semper cum iis ver-
samur. Unde eas possessione quidem aliénas et de alio ad
alium transeuntes, usu vero — quatenus nobis opus sunt —
proprias dicimus.

Ex hoc loco sequitur, dementem bonorum usum atque
possessionem quidem Christianis concessisse, immoderatam vero
eorum consectationem enixe impugnasse. Quod multis aliis
enuntiationibus confirmatur.

1 dr. Str. IV c. VI 31, 5 ubi Clemens scribit: oi5 yàç Slj jióvov nAovzov xal
Mi\'lS xal yû/iov liAAà xaJ Tzevtag tÇ> /«// rpéçova ftvçlai (pçovzlôtç, Hal /«>}
raiîraj ét\' iff nagaftoAj] zov zezça/teqovs ojkSqov f/vlgazo zàg fitçlfit\'ag, zà
anéçfta zov Aôyov ipi/aag zà elç ÙHdv&aç xaî çpçay/iovç Tzeaàv avfiTtviyijvai
aitùv y.cti ft]) y.aQ7zoq>o()ijrjai ôrrij&ijrai. Stühlin ad verba", „xai pi) zi"
ttdnotat: fn\'_tzi MUnzel /<»}»• L. Mutatlo partieull fu)v in cujus rationem
Stählin non allegat, hujus loci sensum, mea quidem opinione, subobscurum
reddidit, cîr. ccteroquin „Quis dives" 11,1 et 2.

Imprimis saepissime immoderatum appetitum damnat. cfr.
v. g. Eclogae Propheticae 12. Paed. II c. Ill 39, 4. Str. IV
c. VI 33, 4 sqq. et 34,1 sqq.

Ex altera vero parte nuda paupertas in laude ponenda
non est. Ita in Str. IV c. VI 26,4. Christi de pauperibus ver-
bis allatis ita pergit: firj xi ovv ov% unlüg tobe, 7i£vi]xag aAAu.
xovg id-EArjoavxag did dr/.aioovvi]v nxw/ovg yEvio&ai, xovxovg
fiay.aQi^Ei y.xA. Et in „Quis Dives" veteres philosophos signi-
ficans, eos hoc tantum fine res exteriores abjecisse declarat,
ut facilius se ipsis laudibus efferrent. 11,4.

Ex his omnibus igitur tuto concludimus, dementem mode-
ratam bonorum consectationem et possessionem vitae Cliristianae,
si rem omnem spectas, processuram putavisse. Hoc quoque in
Paed. II c. X 102 et 103 significasse mihi videtur.

Quam late Clementis temporibus paupertas Alexandria
pateret, ex ipsius scriptis colligere non possumus. De sub-
levandis quoque pauperibus universe tantum loquitur. Indi-
gentium curae, sive ab Ecclesia sive a magistratibus compositae,
apud nostrum nec vola nec vestigium apparet, verum res omnis
singulorum beneficentiae relinquitur. Has vero privatorum
largitiones, saltern inter Christianos, suffecturas esse censet.
Scribit enim in Paed. III c. VII 39, 4: dvEi\'diijg yüq ö töv nav-
toxqutoqct x}eui> Aöyov eftiov y.al otiÖEvbg iov dnoQEi tiote\'

y.xfjoig_ yuq ö Adyog dvevöitjg y.al EÖTCoqlag undoijg aixiog. el d£
rig cpah] kwqaxivai noAAdxig uqtov jiEvöfiEvov diy.aiov, andvior
(.iev xovxo, y.al ev&u ovx uAAog dixaiog, dvayvd)x(o dk ö/uog
y.ay.Eivo\' ,,oi> yuQ in\' aqxi;) (lövcp fijOExai 6 öiy.aiog dA/I\' iv xiT)
Qi\'lfiaxi xvqlov" . . .¹).

Divitum et pauperum diversitatem Deum consulto effecisse
auctor docet, ut nimirum homines\'liberalitatem colore possent²).

De mendicatione non est quod multa loquamur. Auctor
enim banc rem una tantummodo alterave vice idque obiter
commemorat. Clementis temporibus earn satis diffusam fuisse
ex „Quis dives" 11,3 fortasse colligere licet cum scribit: oiIte
yuq fieya y.al £r)A(oxdv to xrjvdAAiog unoQEii\' %Qt](idx(ov /iij ovy.
ini Adyij) %oif\\g (ovxio fitv y\' uv f/nav oi (irjöev e\'/ovieq /n]da/if],
aAAu £qi]/ioi y.al fiExalxai xu>v iq)\' fj/itqar, ol y.uxu xdg bdovg
iQQi/t/iivoi 7ixco/oi. . .).

1 M Deuter. 8,3 (Matth. 4,4; Luc. 4,4) cfr. Habac. 2,4. Stiihlin In nota.

2 ) cfr. Fragmenta 47: Stühlin B. 3, p. 224.

Postremo, ut huic paragrapho finem imponamus, sententiam
viri docti Markgraff, in scripto citato\') enuntiatam, propius in-
spicere lubet. In iila enim disputationis suae parte qua Clementis
de divitiis doctrinam tractat, eurn sententiam suam mutasse auctor
contendere videtur: „Clemens\'Aussagen über den Reichtum zeigen
eine Entwicklung seiner Lehre, die zusammenhing mit dem
praktisch-pädagogischen Bedürfnis: den Reichen, die als An-
fänger Cl. hörten, empfahl er entschieden (stoisch-asketische)
Weltverachtung, Aufgeben aller Habe: aber er beachtet doch
andrerseits wenigstens an zwei Stellen, daß auch die Armut
Nachteile hat (Str. IV 577 et 573). In quis dives zeigt er ein-
gehend die Wertlosigkeit der freiwilligen Armut, daß der Reich-
tum an sich nicht das Heil der Seele raubt . .

Markgraff igitur liac in re discrepantiam aliquam inter
„quis dives" et cetera Clementis opera animadvertit. Primo
enim discipulis mundi despicientiam et omnium bonorum cessio-
nem prorsus commendabat. In „quis dives" contra, voluntariae
paupertatis vilitatem ostendit. Haec vero rem nimis augent.
Ex liac enim nostra disputatione, quae omnis fere Stromateon
et Paedagogi enuntiationibus innititur, satis elucet, Clementem
in bis libris eandem, quam in „quis dives" doctrinam de rebus
externis docuisse. Quam doctrinam ita breviter exprimere
possumus: moderatum scilicet rerum appetitum et usum liomini
prodesse potius quam obesse. Quod vero Clemens alibi alia
magis praedicat, Signum mutatae sententiae dicendum non est.
Cum enim „quis dives" tum cetera Clementis opera totius
doctrinae ejus seinina continent. Hoc tantum inter scripta illa
interest, quod „quis dives" proprium de rebus externis errorem
impugnat.

b) De beneficentia.

Clementem christianis suis largam beneficentiam commen-
dasse supra (c. I) jam vidimus. Immo in Str. VII c. XII 77, G
sapientem suum sibi aliquid subtrahentem facit, utalteri opem ferat.

Auctorem de singulorem tantum largitionibus loqui breviter
quoque attigimus (p. 4(5). Intimam quoque Clementis de bene-
Hcentia sententiam in eo profecto ponendam esse, quod ple-
num rerum externarum dominium non homini sed Deo tri-

\') Clemens v. Alexandrien als usketisclier Schriftsteller in seiner Stellung
zu den natürlichen Lebensgütern, in Zeitschrift fiir Kirchengcschichte XXII
(1901), p. 487—515,

buendum esse putat, in c. I monuimus. Ibidem quoque lectorem
ad verba Paed. II c. XII 120,3, in pag. 27 allata, reïerimus,
quibus haec doctrina dilucide illustratur. Restât igitur ut ex-
ploremus, quibus praecipue rationibus innixus auctor suam de
beneficentia doctrinam conceperit, quibus stipem largiendam
esse censeat.

Praeter naturale Dei mandatum, quo praescribit ut divites
bonorum suorum dispensatores se habeant, pleraeque Clementis
enuntiationes ad haec Sacrae Scripturae verba referri possunt:
rcoii)oaxE kavxoïg (plAovg èy. xov fiafi(ovû xfjg dôixiag, ïva öxav
èyJjnt] ôé£(ovzai bfiàg EÎg xàg aiowiovg <r/.i]vdg. Quis dives 31, 5 *).

Nostrae saluti aeternae metuentes, alteri misericordiam im-
pertiri debemus, ut judicem Christum nobis propitium reddamus.
Scribit enim in Paed. III c. XII 91,3 „dyaTtrj", (prjoi¹), „xaAvmei
nAfjd\'og âfiaQuùv". Et in 92, 2 pergit: y.aï %ovg fihv èAeijfiovag
/lamçlÇei, „öxi aèxol èÀEijxh\'joovxai"²). Et in 93,4 verba apud
Matth. 25, 34—36 allegat, quibus Christus ïidem suam iis obliga-
verit, qui aliorum necessitatibus sublevarent.

Pulcherrime eundem quoque stimulum in Paed. III c. VII 39,2
exprimens, beneficentiam cum baculo comparat, quo innitens
homo coelum ascendere debet, cfr. Str. III c. VI 56. Str. II
c. XV 71,4, quis dives 34.

Alter largiendi stimulus est aliorum et Dei amor. Hos
duos amores ab auctore arte constringi ex Str. IV c. VI 29,3
liquet: aixlxa xov xav/jb/ievov xeAeUog xù èy xov vófiov 7rQooxcty-
fiaxa 7iEJifoiQioyJrai óiijAeyxe fuj xov TiÀijolov dyaTiyoavxa. cfr.
Str. II c. XV 71,1; Quis dives 27,3—28,2 et 29,1.

Neque auctor naturalem miserationis sensum expulsum,
sed Dei praeceptis auctum atque sustentatum cogitavit, in Str. II
c. XVI 37,4 scribens: y.oivcovixdg fiijv yùç äv&QioTiog vtio di-
y.aionvvijg ylvexai y.ul fiexaôlôuoiv o)v Maßev Tiaqu xov fteov
bid xe (pvaixt]v Evvoiav xal ayioiv ôid xe xùg èvxoAùg aîg TtEi&Erai.

Nostra igitur largiamur oportet. Num vero ea indiscrimi-
natim etcuique petenti dare debemus? In disceptatione de labore
dementem arbitratum esse vidimus, unumquemque, alimentis
indigentem, proprio labore et contentione vitae necessaria sibi
comparare debere. Non ergo id spectabat, ut homines donis
suis pigritiae faverent et parasitos alerent. Ceteroquin vero hac

1 cfr. Luc. 16, 9. ²) sc. S. Petrus Apost. In epist. 8, 4.

2 ) Matth. 5,7.

in re non omni inconstantia liberari posse videtur. In Frag-
mentis enim scribit auctor: \'EAsijfioovvag ôeï noieïv, b Aóyog
(pqoiv, âÀZà fiEtù zqîoegdç xai xoïg àgioig. ügjieq yàq ô yEcoçyog
gjïeîqei ovx eig unaoav yrjv, âÀÀ\' Eig xijv dya&fjv, ïva aùià>
xaçnocpoQ/jarj, ovxœ ôeï gjieIçeiv xrjv eùnoitav Eig £üAcc(JeÏg y.al
tcvevfiaxixovg, ïva xfjç ân\' aùxùv EÙxaqniag ôià xùv eù%ù>v
èmxvxflg- yéyqajixai yâq• „eôjiohjoov EÙOEpEïg xai eÙQi\'joeig dvxa-
Tiôôofia, xai Ei/u) ùn\' avxov, dAAù naqù xio vipioT(<)". cïr. Sir. 12, 2.
(Stahlin 3 B p. 225 ïrag. 53.)

Et in „Quis dives" 31, 7 de stipe danda loquens banc
monitionem inculcat: iïqa tiqùxov fièv wg oùx diraixsïo&ai oe
xexeAevxev oùôè èvoxAEÏo&ai TtEQifiÈvEiv, dÀAà aùxbv Çrjteîv xovg
Ei5 neiGOfiÉrovg d^iovg xs övxag xov oœxfjQog fiad\'ijxdg.

In c. 33,2 contra, Christianos suos admonet ne anxius
scrutentur, quis beneïicentia dignus censendus sit. Scrutando
enim aliquos quoque bonos débita stipe facile privant.

Duobus locis citatis (ïragm. et Quis dives) auctor quoque
stipem praecipue saltern Christians destinare videtur. Clementem
vero eos, qui se Christianos esse non profitebantur, a Christianorum
beneïicentia excludi voluisse antea jam negare possumus. In-
doli enim ejus moderatae et humanae minime cougrueret. Com-
munis enim hominum amoris rationem praeclare in Str. IV
c. XIII 93,2—3 exponit scribens: dydntjv odv àoxeïv xbv xèAeiov
XQ\'l, xdv&évôs ènï xi)v ïïsiav (piAlav gjtevôeiv, ôi\' dydmjv tx-
xeAovvxa xàg èvxoAdg. xb ôè dyanàv xovg è%&Qobç ovx dyanùv
to xaxbv AJyei oùôè daèfleiav ï) fioi^dav )) xAoju\'jv, dAAà xbv
xAèjtxrjv xai xbv doEpïj xai xbv fioi/àv, où xa&b â/iaçxdvet xai
^TÙ noiÇi èvEçyely /ioAùvei xi]i> dv&Qionov jiQoorjyoQtav, xa&b ôè
Qv&çconôç èaxi xai ëçyov öeov.

Praeterea auctor in „Quis dives" earn beneficentiae rationem
exponit, quae omnes homines complectitur. In c. 27 enim
quaestione sibi ipsi proposita, quomodo homo divitiis suis uti
debeat, hoc oîïicium secundo illo mandato, primo simili¹),
circumscriptum esse contendit; dein c. 28, 2 ita pergit: nvv&a-
vofitvov ôè xov irgooóiaAeyo/ièvov ,,t/g tanv iiAijalov;" où xbv
avxov xqônov \'Iovôatoig nQowqiaaxo xbv nqbg aï/iaxog, ovôè xbv
noaixi]v oùôè xbv ngooijAviov oùôè xbv ô/iohoç jTEQixexfiTjfiévov
oùôè xbv èvl xai xaùiu> vó/ko xqûiievov dAAà uvuxÏev xata(iai-

\') Matth. 22,39.
v. d. Hagen.

vovza and \'lEQovaaXrjfi äyei xco Myco xivä Elg \'Ieqi/co xal xovxov
öe\'ixwoiv imb Xyoxcöv avyxEXEvxt]^i£vov, eqqi/i^evov tffii&vfjxa
inl xfjg ödov, vjio lEQEcog jiagoÖEvdfiEvov, vno Aev\'ixov nagogcb-
[ievov imo öe xov 2afiaQEi\'xov xov ^oveiöio^ievov y.ai dqxoqio-
/xevov y.axeleovfievov, bg ovyl y.axd xvytjv c5g exeivoi naQijX&ev,
dXX\' i]xe avi\'EoxEvaa^iEvog ojv b xivövvEvoiv iÖEixo, olvov, E\'Xaiov,
imÖEOfiovg, xxijvog, [iio&bv xq) navöoyet, xov fihv tförj öiöofiEvov,
xov öe TiQoovmoyvovfiEvov. „xig" £(pi], „xovxcov yiyovE nXi]otov
xoj xä ÖEivä na&övxi;" xov ök unoxQivaf.i£vov öxi, „b xov e\'Xeov
Jigog avxov ijiiöei^d/ievog\' y.ai ov xoivvv noQEv&dg ovxo) tioiei",
(bg xrjg dyant]g ßXaaxavoiarjg Evnodav.

Hos Clementis de beneficentia enunciationes vel breviter
percurrentes facile perspicimus, eas doctrinam vere christianam
redolere. Antiqui profecto acriter sentiebant divitiarum pos-
sessionem certa quoque officia iis imponere \')• Cum vero an-
tiqui largiendo bona sua praecipue sese amicis vel saltern
civibus continerent imprimisque officia erga rempublicam pre-
merent, Clemens, hos patriae et cognationis fines egrediens,
largiorem communitatem praedicabat. Hoc ei cum Stoicis
commune est, qui primi „cosmopolitismum" propagarunt²). Non
vero eorum scriptis sed Christi verbis innitens, Clemens Christianos
suos admonet, ut non tantum gentiles vel ejusdem religionis
sectatores, sed omnes homines, utpote Dei creaturas, diligant.
Ceteri- quoque quos allegat stimuli, Dei scilicet praeceptum et
peccatorum remissio, vere christiani, Antiquis autem incogniti
dicendi sunt.

§ 2. De matrimonio.

In Paed. III c. VIII 41,3 auctor ad propriain de matrimonio
disputationem rejicerc videtur scribens: fhrog /iir ofo> avfißimiov
uvöqI xi]v yvvalxa xal tieqI avxovQyihg xal olxovqlag xal oIxexojv
xqtjoewg, nqog öe y.al xtjg üqag xov yd/iov xal x(ov 6oa yvvai^lv
uq/iö^ei £v x<p yafiixqi öiit-ifiEv Xoyoj xxX. Item in Paed. II c. VI
ubi de verborum obscoenitate agit § 52, 2 dicit: öt£iXi)(pafiEv
öe ßaftvxeqty Xöycp d>g äqa oijxe £v xolg övö/taotv ovöe fiijV £v
xoig avvovaiaoiixoTg [(OQtoig xal xtj xard ydfiov av/mXoxf], y.u&\'

5)v XEixai xa öv6[iaxa xu jieqI xtjv ovvi]&£tav od xEXQififiiva, 1)
- •

J) cfr. Leop. Schmidt, Die Ethik der ulten Griechen. 2. I)., p. 387—391.
crr. Zell er, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen
Entwicklung. 3. Teil, 3. Auflage, p. 298.

«

rov Övxog aiaxQov nQoatjyoQia xdxxExai xxl. Tertio vero eundent
libellum signiïicare videtur cum in Paed. II c. X 94,1 scribit:
y.a&óAov fibv ovv el yafujxèov ï) ydfiov slg xö navxeAèg y.a&aqEv-
xéov (è\'xExai yuq £i]xt]0E(0g xal xovxo), èv xü JJeqï èyy.qaxEiag
i)fdv ÓEÖfjXtoxai. In hunc locum Meyboom adnotat: „Verg. 52,2.
Str. II 137. M. Wendland. Quaest. Muson. p. 36 dacht hierbij
eerst aan het geschrift van een ander en achtte het verband
eene aanhaling; later, Th. Lz. 1898, S. 653, dacht hij aan ver-
wijzing naar een reeds voltooid gedeelte van de Stromateis.
Zahn, Forsch. III, S. 37 f., denkt aan een afzonderlijk geschrift.
Zoo ook Bardenhewer, Gesch. d. altkirchl. Lit. II, S. 53. Vergel.
de Faye Cl. d. Alex., p. 62. Zie ook Paed. II 52 en III 41.

Tollinton¹) vero putat, Clementis de matrimoniodisputationem
tum proprium scriptum, tum IIIⁿⁱ Stromateon librum denotare
posse. Et revera, si verba allata Stromateuin jam absolutum
designant, tertius ille, quippe qui matrimonium data opera
tractet, profecto significari dicendus est. Cum vero liber ille
res, quae verbis Paed. III c. VIII 41, 3 continentur, non nisi
partim tractet, Harnack²) tertium ilium locum, a nobis citatum,
allegans perditis Clementis scriptis libellum quoque jxeq\\ ey-
XQuzEictg I >) Aóyog yufir/.og;) jure adnumerasse mihi videtur.
Hoc vero eo magis dolendum est, quod in praeclara luic quae-
stione perpetuam disputationem aegre desideramus. In libris
enim traditis contentiones dissensionesque dementem inter et
Gnosticos magnam de matrimonio disputationum partem con-
stituunt. Quae quidem contentiones, illis forte temporibus valde
utiles, nobis minoris momenti esse videntur. Attamen, ea quae
de hoc argumento nobis reliquit, copiose nobis facultatem faciunt,
ut clare sententiam ejus animo effingamus. Immo tain dilucide
tamque eleganter hac de re scripsit, ut W. Bornemann, teste
Markgraff\'), dementem uxorem habuisse hac de causa existimet.
Ipse vero Markgraff, ad illam vitae maritalis descriptionem ex-
Plicandam, qua Clemens ejus effigiem omnibus numeris per-
iectam et absolutam nobis proponat, eum connubium quoddam
^vere beatum cognovisse supponit. Hae quidem sententiae ex

1 ) I- c. I, p. 195.

2 ) A. Harnack, Geschichte der altchristlichcn Literatur I 1.

t

ipsa scriptorum indole proficiscuntur, nullo vero Clementis vel
aliorum testimonio fulciuntur. Tollinton vero ex ipsius Cle-
mentis verbis probabiliter\') deduci posse contendit, eum matri-
monio conjunctum fuisse. Ad suam sententiam firmandam auctor
imprimis Paed. Ill c. XI 58, 2 affert ubi Clemens, de annulo
aureo agens, scribit: eI dk dqa deoi xal fj/ndg ifmoAixEvofiivovg
xal dXXug xivag x&v xax\' uyqov dioixovfievovg nQa^eig, noAAdxig
ds xal dvev yvvaix&v yEvofisvovg irnkQ doyalEiag anoocpQayi^Eodai
xiva, didiooi xal fjiilv eig xovxo fiovov otjixavxfjQa, xovg 6e dAAovg
dnoQQinxeov daxxvAlovg, inel „xoafiog", xaxa xi]v yQcuprjv ,,%Qvoovg
(pQovi/uq) naidEia". Hunc vero textum, ut vim probationis ei
vindicet, ita interpretatur.

a) verbis „xal tf/iug" Clemens maritos ab uxoribus non
vero viros a feminis sejungit,

b) coelibes vero postea includuntur (cfr. sub c),

c) verba „noAAuxig de avev yvvaixtiv yevofiEvovg" signi-
ficant: „being in many cases unmarried men", non vero: „being
frequently absent from our wives". Hisce vero praenotatis
Tollinton vim argumenti in eo ponit, quod Clemens verbis „xal
i)fiag" viris uxorem habentibus sese adnumeret, a ceteris vero,
qui verbis „uvev yvvaix&v yEvoftevovg" designantur, seipsum
sejungat.

In hac vero interpretatione quaedam nos offendunt. Ut
enim verbis „xal fjfiag", graviter positis, mariti ab uxoribus
non vero viri a feminis sejungantur, verba „dvev yvvaixwv
yEvofievovg" non tantum „coelibes" designent¹), verum etiam
gravitatem a particula „xal" mutuentur oportet. Verba „xal
dvEv yvvaix&v yEvofisvovg" autem, ut sonant, aeque ac „i/mofa-
xsvofiEvovg" et „dioixovfisvovg" verbo „f]fiag" potius apposita
esse mihi vi\'dentur. Ut enim post duas illas attributions verba
„tivEv yvvaix&v" etc. a particula „xal" gravitatem acciperent,
particula „xovg" mihi inserenda esse videtur, ut claritati satis-
fieret. Turn enim xal i)f.idg . . . xal xovg uvev yvvaixGiv ysvo-
[iivovg sibi invicem vere oppouerentur. Et haec quidem eo
minus dubii relinquunt, quod verba „xal fjfiag" aliae sententiae
rite opponuntur. In paragrapho enim 57^a Clemens de annulo

ïerendo loquens eum uxoribus eo tantum fine concedit, ut res
(domi) sibi creditas rite obsignent: öiöcoai (se. ó óiödoxaAog)
odv avxaïg daxxvfaov èx %Qvaiov, ovöè xovxov Eig xóofiov, dXX\'
dg to dnoorinaiveo&ai xä oïxoi tyvAaxtfg ä£ict öia xi]V èmiiélsiav
xrjg oixovgiag. Deinde vero, postquam de feminarum luxu, de-
que domus custodia aliquatenus fusius dixit ita pergit: el öe
uqcc xal f][iag etc., quasi dicat: Annulus ad res obsignandas,
ideoque uxoribus tantum concedi. Si vero nos quoque viri,
sive in urbe occupati, sive, quod saepe accidit, uxores non
habentes (vel ab iis ad tempus digressi) aliquid obsignare de-
bemus, nobis quoque annulum (Magister) concedit.

Haec igitur Clementis verba ad viri docti Tollinton sententiam
conïirmandam omnino non valere mihi videntur. Verum et alias
rationes auctor aïfert. Citatis enim numeris 503, 504, 509, 541,
573, 879 universe dicit, eos vitae conjugalis cognitionem accu-
ratiorem arguere, quam merus spectator sibi acquirere posset
(I p. 270 sq.). cfr. supra sententiam viri docti Kornemann. Haec
vero argumentatio, nisi aliis rationibus ïulciatur, nimis infirma di-
cenda est, praesertim cum ilia accurata Clementis cognitio ex
propriis rationibus rite explicari possit, quae ei cum Ecclesiae
Alexandrinae Christianis intercesserunt. Per muitos enim annos
scholae catecheticae caput, ethnicos ad veram ïidem convertere,
neophytos christianis praeceptis imbuere, Christianos ulterius
in viam salutis ducere enixe studuit. Dein ex variis testimoniis
eum presbyterum fuisse constat \')• Cum vero presbyteri munus
magna ex parte in eo consistit, ut intimos animorum sensus
regat earum dubia in re morali solvat, mirum esse non potest de-
mentem coelibem tantam vitae conjugalis cognitionem acquisivisse.

Immo, cum Tollinton dementem ut hominem variurn et
multiplicem laudat, qui altas philosophiae speculationes cum
usu et ïamiliaritate et, occasione data, cum convivio conjungere
sciret, hoe quoque muneri ejus tribuendum esse dueo, quo
varias vitae rationes plane perspiciebat.

Cum vero Clemens Christiano gnostico suadet, ut matri-
monium contrahat, quod homo coelebs multarum rerum ma-
gistro, usu dico, careat, eum justam amicorum et discipulorum
ïacetiis ansam praebere auctor contendit: „it would have been
like Epictetus, the celebrate teacher, upbraiding Demonax

because he had no wife (I p. 272). Clemens vero coelibatum,
propter altiores rationes susceptum, expressis verbis com-
probat. Quis vero meliores rationes afferre potuisset quam
magister ille et presbyter, cujus vita omnis in eo consisteret,
ut animas Christo lucrifaceret? Cum igitur Tollinton concludit:
„The whole of the available evidence no doubt falls short of
proof. But if all Clement\'s many and varied remarks are put
together, it is difficult to avoid the conclusion, that they pro-
ceed from one, who knew from experience, that the gain of
wife and childs outweighs by large measure the risks and
costs. Perhaps it was in part this influence, which kept the
human side of Clement\'s nature from being wholly absorbed
in speculative thought, or withering up into the unsympathetic
learning of the man, who only knows his books" (I p. 272) —
haec conclusio mihi probari non potest. Cum enim haec res
ab ipso Clemente omnino sileatur, neque aliorum qui de eo
scripserunt, testimoniis fulciatur, vitae autem usum et cognitionem,
quae Clemens in scriptis suis ostendit, aliunde satis explicari
posse demonstraverimus, eum uxorem non habuisse adducor
potius ut credam.

Clementis de matrimonio doctrinam aggredientes contentiones
dissensionesque ejus cum variis haereticorum sectis praemittere
lubet. Non quod dissensiones illas, si rem ipsam spectas, lec-
torum animos tantopere commoturas esse speremus; immo di-
ligenter et enodate sectarum refutationem narrantes longe a
scopo nos aberraturos putaremus. Cum vero ipse Clemens ea,
quae de matrimonio dicit, inagnam partem in banc rem in-
sumat, satis elucet, sectas illas in Ecclesia Alexandrina auctori-
tate multum valuisse. Unde brevem saltern liujus controversiae
expositionem plurimum eo conducere putamus, ut temporis ejus
condiciones planius intelligantur. Quae quo magis perspiciantur,
eo altius genuinam Clementis sententiam indagare et omni ex
parte animo effingere nos sinunt. Coelibatus enim quaestio, ut
rem exemplo illustremus, quam Clemens subobscure tractat,
non nisi ex.hac controversia exitum habet.

Postquam igitur Clemens in fine II\' Stromatei (c. XXIII137,1)
matrimonii disputationem exorsus, ex ipso III" Stromatei initio
haereticorum sectas aggressus est, disputationis ardore ita im-
pellitur, ut ad finem quasi invitus earn protraxerit. Libro enim

huic îinem imponens scribit: dXXà yàq nêqa xov ôéovxog ?) Jiqàg
xovg xpEvôoivv/iovç, xrjg yvùoEœg vnoxqixàg dvayxaia yevofiévi]
anfiyaysv i)[iàg xai eîç /laxqov èÇéxEivE xov Xôyov dvxiXoyia.
d&Ev xai b xqixog f][iïv xœv xaxà xt)i> âXrjd-fj (piXooocpiav yvoioxixüv
vjiofivrjfidxajv 2xço)fiax£vç xovxo è\'%Ei xo nêqag.

Et primo ille quidem Basilidianos insectatus (III c. I 1 sqq.)
post brevem et satis obsciiram doctrinae expositionem mores
dissolutos iis exprobrat (I, 3): xavxag naqE&Efirjv xùg (puvàg dg
è\'Xeyxov xùv [trj ßiovvxcov ôq&àig BaoïAeiôiavwv, (bg î\\xoi èxôvxwv
è^ovaiav y.al xov âfiaqxEÏv ôiù xijv teXeiôtijxci, i) ndvxo)g y£
OCj{}î]OOflÉV(OV CpVGEl, X&V VVV U/idqXMOl, ÔlÙ x\\]V è\'ficpvcov èxAoyfjV,
èriEÏ [itjôÈ xavxa avxoïg nqdxxEiv ovy%coqovoiv ol nqondxoqEg xwv
ôoy/idxcov fit] xo\'ivvv vnoôvôftEvoi xö ovofia xov Xqioxov xai x(ov
èv e&vegiv dxqavx£oxdxo)v dxoXdoxEqov ßiOtivxEg ßXaoq>rj/iiav xco
ôvôfiaxi jiQooxQiߣoü(ooav ... Ex bis verbis patet, hujus sectae
assentatores, a- principum suorum disciplinis deflectentes, do-
cuisse, aliquos homines (Basilidianos scilicet) ab omni lege veri
rectique solutos, natura sua ad aeternam ïelicitatem fuisse
destinatos.

Dein in c. II⁰ cum Carpocrate et Epiphane cumque eorum
discipulis concertât*), qui mulierum „communismum" propugnan-
tes, maximum, ut ait auctor, opprobrium Christiano nomini in-
tulerunt (cfr. Eusebius H. E. IV 7, 10 et Irenaeus Haer. I 25, 3
a Meyboom allati).

Hujus Epiphanis libro de justitia prolato Clemens multa
(6, 1—8, 3) allegat quae ita breviter astringi possunt: Ex ipsa
reruin natura luce clariiis apparet, Deum omnia communitati
atque societati creavisse. Sol enim lucem suam omnibus, tum
ratione praeditis tum ea carentibus, aequabiliter immittit victum-
que iis evocat. Leges vero (civiles) naturae leges inîringere
nos docuerunt et rerum possessiones in mundum intulerunt.
Idem vero de matrimonio dicendum est: 8,1: „xoivfj xolvvv ô
&EÔÇ unavxa dv&qdm(<) non\'joag xai x à \\HjXv xcT) dqqEvi xorvfî
avvayayùiv xai nuvïï\' b/toicog xà Ç(pa xoXXi]oag fijv ôixaioovvijv
di\'êcprjVEV y.oivovlav /(£x\' io6xi]xog. o\'i ôe yEyovôxEg ovxcù xijv
ovvdyovoav xoivioviav xrjv yèvEoiv avxüv djxi]Qvr\']&t]oav xai cpaoïv
à (dav dyôfiEvog è%éx(o, ôvvafièvoiv xoivoiveïv ândvxcov ûotceq
djiê(pr]vE xà Xoijià xùv Çq)(ov" (verba Epiphanis).

\') Epiphanis, Carpocratis fiiii, brevem historiam auctor rcfert in Str. III
c. II 5, 1 sqq.

Clemens eum refutans ad Veterem Legem et Novum Testa-
mentum imprimis provocat (8, 4) et paulo infra (10, 1) gra-
vissimam libidinis accusationem iis infligit.

Marcionitarum vero doctrina, quam auctor in cap. III 12, 1
exponit, ex alio dogmate profecta, ad conclusionem, e diametro
oppositam, pervenit. Naturam enim pravam nominantes, hujus
pravitatis causam ex eo repetebant, quod mundum ex justo
quidem Opifice, verum ex mala materia ortum esse conten-
debant. Ne ergo pravum hunc mundum implerent, a matri-
monio sese abstinebant. Clemens autem urgens inconstantiae
eos arguit, quod alimentis et aëre, quamvis ab Opifice creatis,
uterentur.

Hanc vero de matrimonio doctrinam, qua duce Marcionitae
homines a matrimonio, utpote malo, deterrere conabantur, impie
et illiteratum in modum (21, 2), ait auctor, a veteribus philo-
sophis imprimisque a Piatone transtulerunt (c. III 13 sqq.).
Veteres enim illi philosophi matrimonium non natura sua malum
nuncupabant, verum ex eo quod, animam divinitatis partem
habentes ejusque originem e coelo repetentes, eam in corpore
tamquam in carcere inclusam ducerent. »Deinceps ad suam
sententiam confirmandam variis pliilosophorum dictis allatis,
denuo (27, 1 sqq.) universe eos aggreditur, qui uxorum „com-
munismum" proiitebantur eosque gravissimis verbis objurgat.

Hisce vero refutatis novum quandam sectam, Prodici scilicet,
adoritur, quae magnam cum Basilidianis similitudinem prae se
tulisse perhibetur. Scribit enim auctor c. IV 31, 1: xoiavxa xai
ol änb TIqoö\'ixov ipEvöwvficog yvooxixovg acpäg amove, äva-
yoQEvovreg öoy/iaxi^ovoiv, vlovg /iev (pvaEi xov jxqcoxov %}eov
XÈyovxEg aiixovg ... (3) Xä&Qy ya,q /ioi%evövol xö üAwvai öe-
öióxEg . . .

Philosophi igitur quidam nobis describuntur, qui supra
vulgus se positos arbitrantes, morum leges aliis non sibi latas
esse autumabant. Quorum insolentiam Clemens redarguens,
Sacra Scriptura tum Veteris tum Novi Testamenti imprimis
auctore utitur.

Alii rursus (34, 1) hominem a duplici potestate creatum
esse dicebant, ita quidem, ut superiorem hominis partem, ad
umbilicum usque, magis divinae, inferiorem vero inferioris quo-
que artis opus ideo veneris appetentem dicerent. Hanc vero
doctrinam, Manichaeismi finitimam, quam Clemens simplic

commemorat, ideo a fautoribus ejus excogitatam profecto po-
nere licet, ut pugnam libidinem inter et legem morum expli-
carent et culpam suam purgarent. Manichaeismi quoque ilia
doctrina redolet, cujus assentatores Clemens „Antitactas" nun-
cupat. Quos quidem auctor haec docuisse perhibet (34,3,4):
Deus, universi opifex, natura sua quidem pater noster dicendus
est et omnia quae fecit bona sunt. Postea vero unum ex ani-
mantibus ab Ipso creatis zizania disseminavit; naturam enim
malorum, qua nos omnes circumdedit, progignens, Patri nos
opposuit (avxixdooEiv). Quapropter, ut Patrem vindicemus, liuic
malorum genitori-nos ipsos opponentes voluntati ejus obsistimus.
Cum igitur dicit ,,non moecbaberis", nos, aiunt, consulto moe-
cliamur ut praeceptum ejus dissolvamus.

Postquam vero Clemens banc sophisticam argumentationem
variis rationum generibus diluere conatus est, § 40, 1 ita pergit:
"Iv\' ovv fit] ini nAslov bwyl^ovxEg xbv xönov nteibvuv uxöjkov
ccJqeoecov inifivd>/iE&a firjd\' av xci$\' txdaxrjv avxüv pjyeiv nqbg
txdaxi]v dvayxat,öfiEvoi alo%vv(b(iEd^,d xe in\' avxolg xcd in I /i/j-
xiaxov xa bnofivi\'j/iaxa nQodyco/iEv, <p£QE eIc, övo biEAorxsg xdy-
fiaxa ündoag xag algioEig dnoxQii\'(b(iE&a avxolg. >) ydq xoi
döiayÖQcog diddoxovoiv, >} xb bnEQxovov (löovoai iyxQuxsiav
ut övooEßElag xai (ptJ.cmEx&i]ftoovv)]g xaxayyiXXovoi. Hie igitur
Clemens omnes sectas in duos ordines, sibi invicem oppositos,
dividit. Et revera, in expositione supra relata variarum de
vita sententiarum offensiones nobis apparent. Hinc enim liu-
inana cupido, morum claustra effringere conata, turioso cursu
omnem pudicitiam morumque integritatem secumrapere studebat;
liinc vero mens, fucatae theologiae mysticae vi illecta, asceseos
asperitatem nimis augebat. Inter quos errores religio Christiana
interjacens gravissimos impetus sustinuit. Quam magnum enim
periculum hi animorum cursus ei afferre possint nemo non
videt, qui Anabaptistaruin aliarumque id generis sectarum
historiam perlegerit. Alexandrine quoque hoc periculum revera
exstitisse ex ipsa jam Clementis hos errores impugnandi sollici-
tudine satis elucet. Auctorem enim ceteroquin satis prudentem
hac in re adversus aerem, ut aiunt, certavisse, minime pu-
tandum est.

Risum enim omnium movisset, si omni cogitatione curaque
in id tantum incubuisset, ut opinionis sua somnia impugnaret.
Et si ex dictorum celebritate aliquid colligere licet, secundam

illam opinionem, quippe quae matrimonium prorsus abolendum
esse \'contendebat, plurimum valuisse vel saltern Clementis
opinione longe funestiorem fuisse jure efficitur. Alteram enim
libri hujus partem in hanc opinionem impugnandam maxime
insumit. Inde fit, ut crebras illas ad matrimonium eontrahendum
exhortationes ejusque exaggeratas fere laudationes planius in-
telligamus. Matrimonii enim fundamenta, duobus arietibus la-
befactata, instauranda agebantur. Inde ea quoque multum illu-
strantur, quae Clemens de coelibatu censerit. De quo hie
quaedam dicenda sunt.

a) De coelibatu.

Quidam putant, dementem coelibatum vel omnino impro-
basse vel saltern matrimonio non praetulisse. Markgraff v. g.¹),
disputationes suas complectens scribit: „Clemens\' wesentliche
Meinung ist klar, er ist nicht für die Virginität, er ist nicht Asket."

Winter²) vero dementem utramque vitae rationem (ma-
trimonium scilicet et coelibatum) aeque honestam habuisse putat»
Unde Neandrum³) allegans ei errorem obicit dicens: „Es ist
also ein offenbarer Irrtum Neanders, wenn er behauptet, Cle-
mens sei von einer gewissen Überschätzung des Cölibats nicht
frei gewesen." W. Kornemann a viro docto Markgraff citatus
putat, dementem ipsum uxorum habuisse, ceteris vero optionem
quidem dedisse, matrimonium autem coelibatui praetulisse.

Praecipua vero ratio, ob quam auctores dementem matri-
monium pluris fecisse censeant, in eo profecto sita est, quod
multi certe textus matrimonium enixe commendant, ne dicam
nimia laude cumulant. Equidem id genus verba auctoris nostri
nimis fortasse eos urgere, alia vero praetermittere vel perperam
interdum interpretari credo. Quae quidem Clementis verba,
ab auctoribus passim relata, tripliciter dividi posse mihi vi-
dentur. Vel enim a) matrimonium magnopere commendant vel
b) tum matrimonium tum coelibatum approbant vel c) coelibatum
magis laudibus extollunt.

Ut vero hos textus rite jungamus eosque digne aestimemus,
quaedam nobis observanda sunt. Winter⁴) mirum non esse

\') cfr. scriptum citatum. ²) cfr. 1. c., p. 214 n. 4.

³) Neander, Vorlesungen über die Geschichte der christlichen Ethik,
Berlin 1864, S. 181.

1. c., p. 213-14.

contendit, liaereticos coelibatum matrimonio praetulisse: „Auf-
fallen aber muß es, daß auch das kirchliche Urteil über den
Wert des ehelichen Lebens ein schwankendes und sehr geneigt
war, dem ehelosen Leben den Vorzug einzuräumen. Justin,
Athenagoras, Minucius Felix sprachen sich in diesem Sinne
aus (cfr. Hausch\' bezügliche Stellen). Ausdrücklich setzt sich
Cl. Str. III p. 54 mit Tatian auseinander, welcher die Stelle
1. Cor. 7, 5 so auslegte, als rate der Apostel mit diesen Worten
von der ehelichen Gemeinschaft ab, indem er andeuten wolle,
daß man in ihr zwei Herren diene. Was Tatian zur Verdrehung
dieser Worte veranlaßte, war jedenfalls nichts anderes, als die
vorgefaßte Meinung von dem Vorzug der Eunuchie. Clemens
nennt eine solche Erklärung mit Recht sophistisch, er selbst
hat hier die volle evangelische Erkenntnis. Er urteilt: wenn
es von Gott gegeben wird ehelos zu bleiben und wer es um
Gottes Willen in der Liebe zu ihm tut, der übt darin eine
Tugend".

Funk¹) vero, quippe qui Clementis temporibus virginitatem
et ascesim satis spectatas fuisse pro re comperta habet, coeli-
batum magnopere praedicare ejus fuisse negat.

Clemens quoque, quod minirne praetermitti potest, non
omnem coelibatum sed eum tantum comprobat, qui propter
altiores rationes suscipitur. Str. III c. VI 51 1 . . . ügxe ovö\' i)
Evvovyia h\'dQETOV, ei fit) öi\' dydjvtjv yivoixo xrjv nQog xbv &eöv.
Vitam enim coelibein, ab alias causas susceptam, pudicitiam
saepe non augere, contra multa ei damna inferre optime pro-
fecto noverat, eam odium in homines saepe gignere expressis
verbis commemorat Str. III c. 1X G7,2: ovvoqü ö\' öVrcog xfj jtqo-
(pdoEi xov yd/tov oi fihv dnEOX>jfiEvoi xovxov fiij xaxä tijp äyiav
yvüaiv Eig fuaav&Qumlav vnEQQvijaav y.ai xb xT/g dydjirjg ol/Etai
jiciq\' avxolg ... Ex illa igitur exceptionis indole, quam coeli-
batus apud dementem induit, sua sponte efficitur, eum hanc
vitae rationem nunquam communem, ne irequentem quidem
cogitasse. Coelibatus igitur laudes enixae matrimonii com-
mendationi optime conveniunt, praesertim cum laudandi ra-
tiones, ut supra vidimus, minime desint. Multae enim sectae
vel a re uxoria omnino abliorrentes, vel sanctitatem ejus mo-

Kirchengescliichtl. Abhundlungcn und Untersuchungen, II. B. Clem.
v. Alex., Über Familie und Eigentum, S. 45—60.

rum lascivia polluentes, hujus instituti fundamenta penitus labe-
ïactare conabantur. Quo igitur facta est, ut pleraque verba,
matrimonium vehementer approbantia, in III⁰ illo Stromateo
nobis occurrant, qui hac de re cum haereticis expostulat, cfr.
v. g. Str. III 45—53, 60, 63—68, 86, 89.

Vulgo ea quoque proferuntur quae auctor in Str. II uni-
verse dicit scribens c. XXIII 140,1—2: ra^iijTéov ovv ndvTwg
xal xrjg nazQÎôoç è\'v£xa xal xf/ç tcov nalôoiv ôiaôoyjjg y.aï zfjg
xov xóo/iov rö öoov ècp\' fifiïv ovvTe£ubo£(oç, ènel xal ydpov
Tiva olxxdqovoi ol noii]xal ,,-fjfiixeAij" xcù änaiôa, [laxaqiÇovoi
Ô£ xov „dficpid-aAij¹, at ôè ocofiaxixal vóooi pdAioxa xöv ydfiov
dvayxaïov Ô£ixvéovoi~ yàq xfjg yvvaixog xr]Ô£povla xal xfjg
naqafiov^g t) èxTeveia Tag êx xcöv âAAœv olxdcov xal q)i?MV
è\'oix£v vii£qxi&Eo&ai jvqoaxaqxeqfjOEig, ooco xfj ovfinad-£Îa ôiacpé-
Q£IV xal 7lqo(j£ÔQ£v£iV fldAlOXa TldVTlùV JlQOaiQ£ÎTai, xal to) ÖVTI
xaxà trjv yqacp^v dvayxaia „ßoii&og". Verum nee haec quae-
stionem dirimunt. Stimuli enim allati vel obligationem non
urgent (puta corporis adversae valetudines), vel societatem, non
vero ad unum omnes obligant (propter patriam). Coelibatus
igitur, ut exceptio positus, his verbis minime répugnât. Prae-
terea dementem matrimonii officium non absolute ponendum >
sed cum aliis comparandum dicere rite observât Funk \'). Scribit
enim in Str. II c. XXIII 137,3: oüte yàç navxl ya/rrjTéov ome
nâvxoxE, dAAà xal XQÔvog èoxlv èv (j) xad"f]xei, xal nqócHonov (])
jiQooi\'jxei, xal fjAixia fiéxQi xivog. orne ovv navxl ya/i7]xéov
nàoav oüte ndvxox£, âÀÂ\' ovôè navT£?Mg xal dvéôrjv, dÀÀà xio
ruog è\'xovzi xal ànoiav xal öjióte Ô£ï . . . Dein § 141,4 de Ve-
terum legibus in matrimonium latis disserens scribit: ,,ot te
vofiod-èxai ovx ènixqènovot xùg /nyioxag ÙQxàg. toïg f.ù] yafirjoaoi
[t£Tièvai. aÙTÎxa ó xœv Aaxûvcov vofiod-éxi]g oVte dyafiîov pôvov
ènixifiov eovi]oev, dAAà xaxoyafiiov xal àipiyan\'iov xal fiovoôiai-
xi]oîag• ô ôè yevvaïog UAutov xal tqo(pijv yvvaixog dnoxlvEiv
dg to ôi]f.iôaiov xeAevei tôv /z>) yrjiiavxa xal TÙg xad-ijxovoag
ôandvag dnoôiôôvai xolg aqxovoiv. Haec verba in earn opinionem
nos adducere possent, ut putemus auctorem hic matrimonium
omnibus necessarium cogitavisse ideoque coelibatum ut malum
répudiasse. Huic argumentation! respondendum esse censeo,

1  B. Clemens v. Alex, über Familie und Eigentum, p. 45—60.

Clementem his verbis leges illas non simpliciter approbasse.
Quod ex iis quae sequuntur clare patet. Scribit enim: „el
yäq [it] yrj/iavxEg ov nuibonorijoovxai, xo öoov ècp\' eavxoig dvöqcov
OJidviv noiïjoovoiv xal xaxaXvovoi rag te nóAsig, xal xbv xóoftov
xov ex xovxcov. TO öè xoiovxov UOEßkg d~EiaV yÉVEOlV xa-

xalvóvxcov. Verba a nobis animadversa satis innuere mihi
videntur, eum hie quoque cum iis pugnare, qui a matrimonio
abhorrentes illud funditus evertere conabantur, praesertim cum
alibi coelibatum expressis verbis laudat." Verba igitur allata
proprium tempus spectantia, non tam absoluta dicenda sunt, ut
inde tuto concludere possimus, auctorem matrimonium coeli-
batui vere protulisse. Has leges potius exemplum allegasse
videtur, ut commune, officium magis inculcet. Neque Str. II
c. XXIII 139,5 in matrimonii favorem afferri potest ubi scribit:
hl, (paoiv, b uxExvog rijg xaxu cpvoiv xEkEióxi]xog dnoAElnExai
Ute [ii] dvxixaxaoxijoag xfj %cóqa xbv oixeïov öidöo%ov xeÄEiog
yuq b TCEJioit]xo)g avxov xbv d/ioiov, [idAAov öè èiiEtódv xd-
xEivov xo avxb Jienonjxöxa ènlöfl, xovxèóxiv öxav Eig xijv avxijv
xaxaocrjof] ipvaiv xo xexvo&ev xco xExvcboavxi. Verba enim „se-
cundum naturam" ïinem hominis naturalem a supernaturali
distinguere videntur. Cum autem hominem matrimonio junctum,
quod naturalem finem atttinet, perfectiorem dicit, vitam coe-
libem supernaturali t\'ini magis prodesse tacite saltem innuere
videtur. Hoe vero eo magis accipiendum est quod alio loco
fini huic supernaturali principatum defert. Verum liaec urgere
nolo. Cum vero Tollinton Clementem rhetoricae et sophismi
artes quidem aversum, ejus autem scribendi genus scholastica
exercitatione infectum declarat, in hunc locum hoc quadrare
censeo. Cum enim eum tantum perfectum dicat, qui non solum
filium sed etiain nepotem sibi nasci viderit, sophismum aperte
redolet. Unde haec argumentandi ratio exornationis magis
causa assumpta quam genuinam auctoris sententiam aperire
mihi videtur. Hoe vero eo magis probatur, quod aliorum verba
auctor hic affert. Denique et alia verba laudari possunt, quae
studium et amorem coelibatus non obscure prae se ferant,
iique imprimis loci, qui tum matrimonium tum coelibatum lau-
dibus extollunt. Ita scribit in Str. III c. XII 86,1: xul xa&óXov
Tiuaai al èniaxoAai xov dnooróXov ococpQoovvijv xal èyxQuxEiav
öiödaxovoi jieqI xE ydficov, jieqI xe naiöonoiag tceqi xe o\'ixov
öi0ixr]0£C0g [ivqiag öoag èvxokag 7iEQiÉ%ovoai ovöufiov yd/iov

^j&ett]aav tov oÜHpQova, a?.Aa, %i]v dxoAov&lav gio^ovoai tov
v0/.10v, nqog tö evayyeAiov änoÖEyovxa exüteqov töv.te evyaqiotiog
tco &£cp ydficp X£%Q7J[i,£V0V OüiCpQOVWC, toi\' t£ £vvov%lct (bg ö XVQlOg
ßovZETai ovfißiovvTa, y.a&<bg „IxÄrj&r] i\'xaoTog", e?.6[ievov an-
taloTcog y.al TEÄEicog. cfr. Str. III c. X 67,1.

Illud quoque verbnm Str> III c. I, 4 memoria dignum est,
quo coelibatum „donum Dei" vocat, coelibesque beatos prae-
dicat: fjfielg Evvovyjav /iev y.al olg tovto ÖEÖd>Qi]Tai -bno üeov
[taxttQi^ofiev, [lovoyafiiav ök y.al tijv jieqI tov Eva ydfiov oefivo-
tt]Ta &aviid£oti£v, av^ndaxEiv föej öeiv MyovTEg y.al „a?M]?.o)v
tu ßaQT] ßaoidt,£iv", lit) jiote Tigf_t„öoy.üv" xaAwg „tordvai" y.al
aixog „nearj". jteqI öe tov öevteqöv ydfiov „eI nvQoi" (prjolv
ö dnöoTokog „yafii]Gov".

Capitainein hunc locum adnotat: „Den Anhängern des
Valentin und Basilides gegenüber faßt Clemens sein Urteil über
den ehelichen Stand zusammen: Jungfräulich sein ist besser als
ein Ehestandsleben: in der Ehe ist die Ausübung der Ehe erlaubt:
wer nach dem Tode des Ehegatten nicht enthaltsam leben
kann, mag in Gottes Namen eine zweite Ehe eingehen". Verba
autem allata eo plus valent, quod in eo Stromateo nobis oc-
currunt, in quo auctor eos quoque haereticos impugnat, qui
homines a vita conjugali omnino deterrere conabantur.

Verum, tertium jam enuntiationum genus, earum scilicet,
quae coelibatui praecipue indulgent, aggrediamur. In Str. Ill
c. XVIII 105, J scribit: Ti]v öixaioovvrjv toIvvv y.al t//v uQ/ioviav
tov oü)t)]qiov OEfivrjv oiaav xal ßeßafav ol /iev inirEivav, wg
ineöei^afiev, ßXaa(p)j;itog Ixöe%6(1£voi ftezä ndai\\g ä&eonjtog ti)v
iyxQÜTEiav, i£öv kMod-ai t\\\\v Eivovyiav xaxa tov vyii] y.avöva
(ist\' EvoEßEiag, EvyuQtnTOvvra (ikv iul ttj öo&Eio)] ydQiri, ov /ii-
oovvxa öe ti]v xtioiv ovöe igov&Evovvw rovg yEyafUjXÖiag. Hic
locus igitur coelibatum „favorem" dicit, pro quo Deo gratias
referre debemus. Id unum coelibes tantum monet, ne alios
despiciant.

Praecipuum coelibatus amorem in Str. III c. XV 98 prodere
mihi videtur dicens: JJdhv ö xvqiög (pijoiv „ö yfjfiag ji?) ix-
ßaXXiTio y.al b ftij ya^irjoag ya/iEixio," 6 xcctu 7iq6i}eoiv ev-
vovyiag bfioAoyrjoag fit] yTj/iai uya/tiog öia/isvETCj. d/itpoTEQoig
yovv ö avTog xvQiog öiü tov nQoiptjzov \'lloaiov Tag xaTaAfo)Aovg

\') Die Moral des Clemens von Alexandrien, p. 359.

ôiôojoiv ênayyEÀiaç ojôe ncog Myutv „ftij lEyéro) ô Evvovyog öxi
Ë,vAov eifii çrjQÔv xûôe Asyéi ô y.vçiog xoig EÙvovyoïg- èàv
(pvÀd^Tjxe xà odßßaxd /iov y.ai notfjatjxE navra öoa èvxéAÀofiai,
ôioaro) vfiîv xônov y.qe\'ixxova viœv xai d-vyaxÉQcov"

Expressis autem verbis coelibatum praestantiorem dicit in
Str. IV c. XXIII 149,1: fivoxixo)xaxa y.ai ôaiœxaxa ô dnôoxoAog
ôiôdoxbiv fjuàç xijv dÀq&oiç EvydQiaxov èxAoyt]v où "/.axa dnexAoyrjv
xà>v èxÉQcov (bg (pavAcov, dAA\' <bg y.akkiova noiEÎo&ai fiefiijvvxev
einüv „üoxe xaï ô ya/iiÇo)v xijv nagd-évov aùxov y.a?*.iog noiEÏ,
y.ai ô fitj ya/u\'Ç(ov xqeiooov noieï nçàg xo Evoxyfiov y.ai eù-
ndQEÔQOv xiT) y.vQÎ(<) dnEQiondoxwç".

Clementis igitur sententiam sic compreliendere licet. Ma-
trimonii sanctitatem et. amplitudinem ab haereticorum impetu
strenue defendit. Vitam autem coelibem „in se" perïectiorem
et fini hominis ultimo magis accomotiatam considérât. Cum
vero homo necessario in id tendere debeat, ut ïinem suum ul-
timum attingat, coelibatum prorsus perïectiorem dicendum esse
sponte inde sequitur. Cuin vero „favoris" seu exceptionis in-
dolem prae se ferat, conjugium communem vitae condicionem
auctorem putavisse apparet.

b) Clementis doctrinae expositio.

Matrimonii definitio. Auetor in Str. II c. XXIII 137,1
matrimonii expositionem incipiens liane definitionem nobis tradit:
yd/ioç /ièv oùv èon oôvoôog dvôçog y.ai yvvaty.ôç f) hqûxi] y.axù
vô/iov èni yvrjoloiv xêxvwv onoçÇt. In verbum „nçd)xr]"_y quod
lectorem illico movet, Meyboom adnotat¹): „in tegenstelling met
polygamie". Haec rei explicatio prope ad illam verborum inter-
pretationem accedit, quam Capitaine nobis exliibet scribens²):
„Wie die Anmerkung VIII p. 1086 n. 88 sagt, meint Cotelerius
durchaus mit Unrecht, daß mit der Beschränkung nqûxi\\ nur
die erste Ehe erlaubt werde. Das Gegenteil ergibt sicli ja aus
zu vielen Stellen." His verborum explicationibus, quae quidem
valde mihi non placent, meliorem opponere nequeo. Unde
verbum „nQÙnf quid significet me ignorarc candide potius
ïatear oportet.

1  1. c. XIII (Vlechtwerken II), p. 111, nota 7.

2  1. c. p. 361, nota 1.

Matrimonii contrahendi stimuli. In matrimonio, ut
in omni re, inter îinem et agendi stimulos distinguera licet.
Finis ergo est id in quo re£ natura sua tendit. Stimuli autem
sunt rationes accedentes, quae nos inducant, ut îinem ilium
revera consectemur. In definitione igitur supra allata proprius
matrimonii finis liberorum generatio designatur. Ad hoc vero
auctor identidem revertitur. cîr. v. g. Str. I 1, Str. II c. XVIII 88
in fine. Paed. II c. X 83, 2 et 98,2.

Hoc ita saltern intelligendum est, ut conjuges matrimonii
finem principalem nunquam excludant. cfr. Paed. II c. X 95,3.

Usum praeterea quem Neo-malthusianismi nomine hodie dé-
signant, auctor expressis verbis damnat in Paed. II c. X 96,1
scribens: xaxà cpvaiv ô\' äv Iv x<^Qoît] b ßiog änag xqaxovoi
Tüjv èni&vfiimv ävco&EV fit] xxeîvovoi xb èx nqovoiag &£ïxfjç
(pvófievov xüv àvd-QÙTMOv yèvoç, y.ay.oxéxvoiç [ir]%avccïç\' avxai yùq
noqvEiag èmxaZv/ifiaxi xoïg èg navxEÄij xaxaorcùoi cp&oqàv
(p&oQi\'oig ovyxQÛ/iEvai (paqiidxoig i^a/ißPJoxovoiv ä/ia xto ifißqiho
xî]v (piZav&qcöTclav.

Adeone vero Clemens matrimonii finem urgere censendus
est, ut maritis omni congressu interdicat, si liberorum generatio
propter aetatem sequi non possit? In liac quaestione auctor
sibi constare non videtur. Severiorem sententiam in Paed. II
c. X 95, 3 tradit scribens: xb ôk /u) eIç naiôcov yovijv ovviévai
ivvßqi^Eiv èaxl xfj cpvoei, fjv XQ>] ôibdaxaXov èmyqaçio/iévovg xùç
oocpàg xov y.atqov èmxijqEÏv uaiôaywylag, xb yfjqag Àéyco xal xijv
jiaiôixrjv i)Àixlav naqEiodyovaav (xoïg /ièv yùq oùôèno) ovvexû-
qrjOEv, xovg dè oùxèxi ßobfexai ya/iEÏv), nXrjV où jidvxoxE yafiEÏv.
ydfiog ôe i) naiôonoiiag öqE^ig, oùx fj xov onéq/iaxog äxaxxog
Exxqioig i) naqdvofiog xai i) JiaqdÀoyog.

In Str. VI c. XII 100,3 hoc saltem ut Christianae îidei magis
conveniens commendat: dôeà(pi) ôe xoùxco (sc. xcp yvooxixcp)
i) yvvi] fiexà xijv naiôonoiiav, xal bfioiraxqia, xqlvExai, xôxe
fiôvov xov dvôqog dvafiifivrjoxofièvri, bjtijvlxa äv xoïg xêxvoig
nqooßÄEJii], ùg äv d(h:Â(pi] xq> övxi èoo/iévt] xal fiexà xrjv dnô&eaiv
xfjg oaqxog xfjg ôiaxfoqiÇovorjg xal ôioqiÇovoijg xi]V yvùoiv xù>v
nvevfiaxixüv xfj lôiôxtjxi xcov ox>]fidxcov.

Cum vero Stromateon libri, vitae gnosticae descriptionem
exhibentes, multa contineant, quae perfectionis potius suasiones
quam certa rei moralis praecepta dicenda sunt, idcirco haec
verba urgeri non possunt. Contra, indulgentiorem sententiam,

qua alterum matrimonii finem naturalis desiderii sedationem
indicare videtur in Str. III c. XV 96, 1—3 nobis tradit scribens:
Avxh\'s x £ öxav (pfj „xalbv dv&q(bnq> yvvaixog fii) anxEO&ai- did
dè rag noqvdag ëxaoiog xrjv èavxov yvvaixa èxèxo)", olov
yovf.L£vog ndXiv Xéy£i\' „ïva fir] Tceiqd^i] éfiag ö oaxavag"¹). od
yäq xolg èyxqaxüg xqcofiévoig xq) yd/ico ènl naidonoiiy fióvt] „öiä
x]]v dxqaoiav" cpijolv, aXXä xolg aal nèqa Jiaiöonouag nqoßalveiv
èmdvfiovotv, ojg fii] 7ioZu èmvEvoag ö öi èvavxiag èxxvfi^vj]
x)jv öqe^iv dg aXXoxqiag fjöovdg. xdxa öè ènd xolg öixalojg
ßiovoiv av&loiarai öiä Ü,i]Xov aal avxicpiAoveixu, imdyEod-ai xovxovg
xq> èavxov xdyfiaxi ßovAöfievog, aq>oq/iag öi\' èyxqaxeiag ènmövov
naqé%£iv xovxoig ßovXexai.

Apostoli igitur Pauli verba Clemens ita interpretatur, ut
conjugibus „matrimonii usum" non tantum liberorum generationis
causa sed etiam ultro concedat, ne scilicet satanae stimulis
exagitati, extra matrimonium naturale suum desiderium explere
conentur.

Quod vero ad stimulos attinet, quibus auctor operam navat,
ut Cliristianos ad matrimonium contrahendum inducat, in Str. II
c. XXIII 139,1 sqq. matrimonium laudans eorum aliquos nobis
aïfert (cfr. supra p. 60).

Matrimonium igitur omnino contrahendum esse auctor ibidem
declarat et patriae gratia et liberorum successionis (i. e. ge-
neris conservationis) causa et ut mundi cursum, quatenus in
nostra potestate sit, tueamur. Poetae praeterea matrimonium
„vacuum" et liberis carens deplorant, undique vero floridum
beatum praedicant. Maxime vero corporis morbi matrimonii
contrahendi necessitatem arguunt. Mulieris enim sollicitudo et
assiduitas amicorum consanguineorumque curae eo longius
praestant, quo intimiore cum viro aïïectu conjuncta est. Unde
Sacra Scriptum uxorem necessariam viri „auxiliatricem" nominat.

In liac vero enumeratione quaedam lectoris animum in se
convertunt. Cum enim Clemens patriae gratia matrimonium
ineundum esse contendit, jure quis quaerat, verbum „patriae"
quid apud nostrum significet. Multae enim nationes, in Ro-
manoruin potestatem redactae, quamquam pacis emolumentis
fruentes, vero tarnen patriae amore imperium Romanum pro-
ïecto non complectabantur.

*) cfr. I ad Corinth. 7,1 sqq.
v. d. Hagen.

Quod vero ad liberorum successionem attinet, Veteres ge-
neris conservationem ideoque matrimonium ob cultum eorum qui
vita discesserunt et ob sacra domestica maxime tuenduin esse
censebant. Hoc vero, utpote a Christiana religione abhorrens,
Clemens ne verbo quidem commémorât, generis vero conser-
vationem, ut naturale bonum et religioni saltern non inimicum
recipit.

Veteres quoque uxorem viri „ßorj&ov", liberos vero „ytjgo-
ßoaxovg" vocavisse auctor expressis verbis aîfirmat.

Haec omnia igitur opinionem praebent dementem stimulos
suos, quantum per religioném christiam licebat, simpliciter a
Veteribus transtulisse. Ne igitur nimiam vim iis tribuamus
eosque potius eo consilio assumptos putemus, ut matrimonium
ab haereticis labeîactatum conîirmarent. Unde magis ardorem
matrimonii deïendendi quam circumscriptas auctoris sententias
exprimere videntur.

Matrimonii integritas. Matrimonii integritatem auctor
noster identidem tuetur ab eoque omnia, quamvis parum libi-
dinem resipientia, magna contentione arcere conatur. Ita v. g.
in Str. II c. XXIII 145,1 scribit: y.aiïagbv ovv %ov yd/iov äonEg
zi Isgov ayal/ia tojp /iiaivôvicov (pvlaxièov, dvEyEigo/iÉrotç /iev
èy. tüv vnvùiv fiezà y.vgtov, àniovai 6e eiç vnvov fier\' Ev^agiaziaç,
y.al EÙxo/iévoiç, f/fihv ôv EÔpdÇr] xal ô\'t\' àv (pdog Ieqov È\'À9r]¹),
(iaQTVQ0{iêv0j,ç top avQiop nag\' oAov Jjfibiv top ßiov, tô /iev
üeooeßeip rfi ?I\'v/fj y.Exzrj[iÉvoiç, zo oùrpgop ôe fié^gi y.ui zov
adjfiaxoç ayovoiv. cfr. Str. II c. XXIII 143.

Quorsum vero liaec ejus oratio spectat in Paed. II c. X 99,3
clare nobis innuit dicens: xal zo axözog abzolc, iari ugoxdAv/i/ia
tüp na&üp- fioix^vEi yàg zop èavzov yd/io\'p b èraigiÇôfiEvog
aihâv, y.ai oôy. dxovEi rov naiôaycoyov ßocovzog¹)^- ,,ô dr&gomoç
b dvaßalvcov ènl zi\'jç xÀlv)]ç avzov, b Xêyotv èv zij rpvxfl" ziç, fiE
\' bgÇi; axôroç xvy.ho /iov, y.al ot rot^ot axÈnr] fiov, xal oùôeIç
ßX£7i£i xàg â/iagziaç fiov zi EvÄaßov/iai; fii] /ivi]o^i)o£zai b
vifiiozoç". raMvzazog /iev outoç, ô(p&aA/iovç dv&qdmov ÔEÔto)ç
fiôvovç, ÀrjoEiv ôe top &Eov tjiovoüv. cîr. Str. III 46 et 47.

Ex hac auctoris cura, qua matrimonii sanctitatem strenue
defendere conatur, jam tuto concludere licet eum omnem
illegitimum concubitum severe prohibuisse. Et primo quidem
omnem naturalis desiderii expletionem ante matrimonii admissam

1  Sirach 23,18 sq.

ut illegitimam omnibus iis locis damnat, quibus consuetudinem
veneream solis conjugibus licitam esse affirmat. cfr. v. g.
Paed. II c. X 83,1.

Conjugibus vero omnem consuetudinem extra matrimonium
severe interdictum esse ex iis clare patet, quae infra de mono-
gamia disputabimus.

Paederastia in Paed. II c. X 89, utpote naturae repugnans,
etiam severius condemnatur (90, 4 ci\'r. 86,2) et ut flagitii
magnitudinem clare ostendat, Sodomae exemplar nobis proponit.
In Paed. III c. III 22 contendit Ethnicos, boe malo admisso, sese
ab adulterio liberoè putavisse dum e contra naturam ipsam ad-
ulterabant. In Paed. II c. X 90,1 castitatem concinne commen-
dans scribit: XQ¹) vlovg /iev fjyeïcr&cti xovg naïöag, sig ós rag
yvvaïxag rug d?.XoxQiag dtg iöiag dcpOQav &vyaxÏQag, xgaxEiv xe
i)dova>v yaoxgog xe è\'xi y.al xcov bnb yaaxèqa öeojió^eiv dQyjxwxaxov.

In corruptos quoque deorum mores acriter invehens, ille-
gitimum concubitum, licet non directe, rejicit. Tam gravibus
autem tamque crebris verbis directe eum vituperat, ut exinde
clare pateat, quam perniciosum hoe vitium habuerit. Severa
autem et alta ejus opinio iis verbis optime illustratur, quibus
Novo Testamento omnino innitens, non facta solum sed etiam
factorum desideria improbat. Str. II c. XI 50,2: ó xo\'ivvv yvcoari-
y.bg dcpé^Exai /iev xüv xaxa Aóyov y.al xa>i> xaxa öidvoiav xal
Tu>v y.axä aïo&rjaiv xal êvêgyetav u/iaQxi]ftdx(ov, dxrjxooig öniog
„ö ióCov siQog èm&vfilav èfiolxevoev" \'), Aaßfov xe èv v(J> fbg „fia-
xdQioi ol xafraQoi xfi xaQÓla, öxi avxol xbv &Ebv öifjoi\'rat" ²), y.a-
y.eïvo èjiiord/iEvog öxi „oïi xu ElaèqxófiEva Eig xb axófia xoii\'oï
xbi\' ui\'ÏÏQcoTioi\', aAAd xa è^EQXÓfiEva dia xou axó/iaxog iy.EÏva
xoivoï xbi\' art}qmjiov èx yaQ tijg y.aQÖiag èi-èQXovxai öiaAoyio/tol" ¹).
cfr. Paed. II c. VI 51, 2. Hoe vero auctor ipse proprium dis-
crimen inter Christianos et philosophos (Graecos) nuncupat²).
Unde in Paed. II c. VII 54, 1 Christianos suos adinonet, ut omnem
liberiorem feminarum congressum sedulo fugiant. Auctor bic
profecto de familiaritate in potationibus loquitur. Eum vero
ceteroquin quoque liane curam adhibitam voluisse ex Paed. III

1 !) Matth. 5,28. ²) Matth. 5,8. ») Matth. 15,\'H. 18 sq.

2 ) Str. III c. VI 57,1: \'11 fitv oiv dv&Quntvt] iyxQaicta, y.aiä tobg (piAo-
oórpovg Aéyco robg \'EAAt\'jvoiv, rd óiattdytaïïai rf> èni&vitia xal ftij igvntjQeietv
avtfi elg tu fpya ènayyiAAeiai, ij y.a&\' ■fjftüg óh id fiïj i.n&vtieiv, o!ra
ug ênt&v/t(üi> xaQiEQy, CtAA\' öniog xal tob èm&vfieïv iyxQatevqtat.

c. XI 82, 5—XII patet. Et ibidem rationem addit (83, 3 in fine)
scribens: „dnóoiQExpov ôe zbv ô(p&aX[iov dnb yvvaixoç xExaçi-
zo)fi£vr}ç, y.al fit] xazafidv&av£ xdÂÂoç dAÂôzqiov,"*) cpi]olv t)
yqacpf]. xav ni)tir] zr/v alziav, nç>0G£n£t,i]yr]o£zai gov „èv yùç
xdXÀEi yvvaixoç, noZÀoi dnEnXavi]d-t]Gav, xai èx zovzov (piÀîa àç
nvQ âvaxaÎEzai" ¹) eîç nvq dyovoa dxazdnavozov ôià zi]v âfiaqziav
t) ex nvQog ÔQfico/iévi] (pi?ûa, f]v è\'qona y.EXÀiplaoïv.

Cum hac re Clementis monitionem connectere nobis liceat,
qua convivia Christianis suis quidem non interdicit, iis autem
salva urbanitate supersedere melius dicit. Hanc vero auctoris
severam in judicando sententiam ille proîecto plane intelleget,
qui Paed. III c. III 21 sqq. perlegerit. Inde enim elucescit,
quantopere impudicitia Alexandriae grassata sit²).

Continentiae stimuli. Quod ad stimulos attinet, quibus
Clemens lectorem ad morum continentiam adhortatur, hi omnes
fere ad religionem reîerri possunt.

Et primo quidem in Str. III c. VII 59, 4 de continentia
loquens dicit: \'HfiEÏç fièv ovv ôi\' dydni]v zrjv nqoç, zbv xvqiov
xai ôi\' avzo zb xaÀbv èyxqdzEiav donaÇô(i£&a, zbv vèoiv zov
nvEVfiazoç uyidÇovzEç• xaÀov yàq ,,ôtù zi)v ßao/ÄEi\'av zùv ovqavœv
evvovx\'iÇeiv èavzbv"³) ndoijç èm&vfii\'aç xai „xa&aqi^Eiv zi]v
GVV£iôr]Giv dno vexqûv È\'qyov Eiç zo ZazQEVEiv Çojvzi" ⁴).

Hic ergo auctor tres stimulos nobis allegat, Dei scilicet
amorem, ipsius virtutis pulchritudinem, templi Spiritus con-
secrationem. Qui stimuli vere christiani dicendi sunt. Ultima
enim auctoris verba ita proîecto intellegenda sunt, ut Christiani
corpus suum, in quo Dei Spiritus habitat, vitae sanctitate con-
secrare teneantur⁵). Saepe auctor lectores suos a Jibidine et
incontinentia ex eo quoque praemonet, quod vitia ilia a coelo
excludunt. cfr. Paed. III c. IV 29. Str. III c. V 40.

Homo praeterea libidinis potestati occumbens Dei simili-
tudinem, in quam tendere debet, nunquam attingit. Str. III
c. V 42.

1 Sir. 9, 8. ²) Matth. 3, 12; Marc. 9, 43; Luc. 3, 17.

2 ) Ex hac quoque quaestione Clementis indoles optime illustratur. Auctor

3 enim hic quoque ut multis aliis locis magislrum morum seu potius Presbyterum
agit, h. e. Christianos sibi concreditos morum praeceptis imbuit. Unde id
genus elucubrationes veluti scrupuli soluti nobis apparent, Christianorumque
conscientiae angores quasi verbis prolatos audire nobis videmur.

4 *) Matth. 19,12. ⁵) Hebr. 9,14.

5 ) clr. 1 Cor. 3,16 sq. Paed. II c. X 101,1.

Ab altera vero parte Clemens naturales quoque rationes,
quae ad continentiam exercendam hominem stimulare possunt,
non neglexit. In Str. enim III c. V 41 ipsam virtutis pul-
chritudinem afferens, continentiam libidini eo anteponit, quod
haec quidem corpori servit, illam vero menti, praestantiori hominis
parti, veram libertatem vindicat. cfr. Paed. III c. III.

De monogamia. Fidem Christianam monogamiam et
quidem summa severitate constituisse certum est. Christus enim
interrogatus nura uxorem repudiare liceat apud Matth. XIX 3 sq.
respondit: xal nqooijA&ov avxio Qjaqioaïoi TiEiqdÇovxEç abxbv y.al
ÀéyovxEç• ei e\'^eoxiv dnoAvoai xijv yvvaïxa aùxov xaxà nàaav
aixiav; b ôè ânoxqi&Eiç eÏttev oùx dvéyvcoxE öxi b xxloaç dn\'
àQX\'lS dqoEv xal d-ijlv ènoiriosv aùxovç y.cti EÏrtEV è\'vExa xovxov
xaxaÀE(xl>Ei avd-Qunoç xbv naxsqa y.al xi)v /u]xêqa xal xoXArj^aExai
xfj yvvaixl aùxov y.al è\'oovxai ol ôvo eIç odqxa /udv; . . .

Apostolus vero Paulus in epistola l^a ad Corinthios, 7, 39—40
scribit: yvvrj ôéÔExai è(p\' öoov %qóvov Çfj b dvijq avxîjç,• èàv <5è
xoifiij&rj b dvrjq, èÀEv&êqa èaxiv (}> ïïéÀEi yafiîj&fjvai, fióvov èv
xvqUo. His verbis Clemens monogamiam statutam esse con-
firmât. Str. III c. XII 80. Et paulo inîerius rationem addit
scribens (82,3): . . . dXÂ\' b aùxbçdvrjq xal xvqioç naAaià xatvlÇcov
où nolvyan\'iav ëxi ovyxwqeï (xôxe yàq dnfixEi b dsôç, fîxs aùçdvE-
o&ai xal nXrjd-ùvEiv èxQ¹l^v), fiovoya/ilav ôè EÎodyEi ôià jiaiôonoilav
xal xi)v xov oïxov xijÔEfiovlav, eiç i)v „ßotifrbg" èôôd-q f) yvvi).
Clemens igitur et liberorum saluti et rei îamiliaris commodo
monogamiam profuturam esse censet.

De matrimonii indissoUibilitate. In Str. II c. XXIII
145, 3 legimus: ort ôè ya/isïv i) yqafpi] ovfißoväevei oùôè
d(pioxaoüai noxE xfjç ovÇvylaç èmxqènEi, âvxixçvg vo/io&eter
„oùx dnoXvaeiç yvvaïxa nki]v ei /n) èni Aéyo> noqvEtaç"¹)
fioixEiav ôh Jjysîxai x b èniy>~]/iai Çùvxoç üaxèqov xù>i> xexo)-
Qiafièvwv. Et haec ultima verba coniirmans scribit (146, 2): „ó
ôè dno^EÀvfiévi]v la/ißariov yvvaïxa /wixàxai", <pi]oîv, „èàv" ydq
„xiç dnoAvat] yvvaïxa, /loixdxai aùxi\'jv,"²) xovxêoiiv dvayxd^Ei
fioixevd-ijvat. où /lôvov (5è b dnoAvoaç aïxioç yïvexai xovxov, dAAà
xal b iiaQaÔEt-dfiEvoç, aùxijv, â(pOQ(ii]V naqèxw xov à[iaqii]oai
xfj yvvaixl⁴ eI yàq fii) ôéxoixo, dvaxdfitpEt nqbç, xbv dvôqa.

1 Matth. 5,32.

2 ) Matth. 5, 32; 19,9; Marc. 10, 11; Luc. 16,18.

Sacra igitur Scriptura, ut Clemens expressis verbis aîïirmat,
ad alias nuptias, vivente altera parte, migrantem etiam divortio
facto adulterum (-am) nominat. Ex his verbis clare patet,
auctorem matrimonii vinculum indissolubile habuisse. Cum
enim adulterium sit illud ïlagitium, quo quis, matrimonii jugo
vinctus, ejus jura inïringat, divortium vero ad alias nuptias
transeuntem ab adulterii labe non liberet, matrimonii vinculum
in divortio quoque manere censendum est. cfr. quoque Str. III
c. XII 80 etc. XVIII, 108 ubi eandem doctrinam evidenter docet.

De matrimonii libertate. Quod ad hanc quaestionem
attinet universe quaeri potest, num homines ad unum omnes
matrimonium inire teneantur. \'Pest ea, quae de coelibatu
disputavimus, non est quod hac de re multum loquamur.
Exinde enim sponte eîficitur omnimodam necessitatem matri-
monio vindicari non posse. Cum vero auctor in Str. II c. XXIII
eum qui matrimonium iniit quodammodo coelibe meliorem dicit
(139, 5), leges ab Antiquis in coelibes latas commémorât
(140, 4), postremo coelibem ignaviae redarguere videatur
(142, 1 sq.) breviter quaeramus oportet, num auctor sibi ipsi
contradicere dicendus sit. Quod ex contextu potissimum patebit.
Postquam igitur Clemens in Str. II c. XXIII 137, 1 matrimonii
disputationem exorsus hoc sibi investiganduin proposuit, num
homo matrimonium inire debeat (2. Çrjxovfiev ôk ei ya/u]xéov
xxX.), in § 138, 2 sqq.-brevem connubii historiam nobis tradit
(èn[(Ofiev ôè èv (Jquxù xijv taxoglav). Unde sententias allatas
vel expressis verbis ut aliorum dicta assignat (<-puai), vel eas
simpliciter commémorât. Quorsum vero hacc historica quaestionis
expositio spectat ex iis potissimum elucet, quae de legislatoribus
antiquis disputât. Laudato enim eorum exemp\'lo eos hac ralione
ductos esse docet, ne matrimonii detrectatio civium orbitatem
el\'ïiceret. xô ôè xoiovxov üasßkg tisiav yèvzaiv xaxa-
Avôvxmv. Ex his ultimis verbis patet dementem eos im-
pugnavisse, qui, haereticis sententiis abducti, ipsam matrimonii
institutionein labefactare conabantur. Nimiam igitur matrimonii
declinationem vitupérât (cfr. supra p. 54 sqq.). Sententiae
igitur allatae fâlsos continentiae stimulos ponere ideoque ad
coelibatus quaestionem non pertinere videntur.

Quid vero Clemens de illa quaestione censerit, num mulier
quoque matrimonii consortem libéré sibi eligere debeat, postea
videbimus.

De matrimonii ineundi aetate. Legitimae ad matri-
monium ineundum aetatis, quam Antiqui maximi momenti esse
duxerunt, ut matrimonium proprium suum îinem attingeret,
auctores Graeei saepe mentionem fecerunt¹). Ita Hesiodus v.
g. praeceptum tradit, ut vir, ad triginta annos natus, feminam
duodeviginti ferme annorum in matrimonium ducat²).

De hac quaestione Clemens pauca quidem tradit, certam
vero aetatem non assignat.

In Str. II c. XXIII § 137, 3 universe scribit: . . . ovte yùg
navrï yafii]iéov ovte jiccvtots, dAAà xai xqôvoq èoitv èv (p xad-fjxei,
xai nQÔaanov (p- jiqooïjxei y.al fjAixia ,uÉXQi rivoç. Verba „y.al
fjAiyJa fiéxQi iîvoç" profecto „terminum ad quem", seu ilium
aetatis limitem désignant, ultra quem matrimonium inire non
convenit. Et quidem feminae non viri aetatem liaec verba
spectare censeo. Ad banc sententiam declarandam quaedam
nobis afferenda sunt, quae auctoris mentem clarius nobis
ostendent. Saepissime auctor matrimonium ad liberorum tantum
generationem institutum esse inculcat. Luce clarius mentem
suarn in Paed. II c. X 95, 3 exprimit scribens: to ôh /n) eIç
nalôoiv yovijv ovviêvai ivvßQi^Eiv èarl xfj (pvaEi, fjv XQ\'1 ôiôdaxaAov
èjuyQcupoftêvovç ràg oocpùç rov xctiQov bimjqeïv naiôayœylaç,
to yfjQccç AÉyco xai ti)v naiôizijv fjAixlav, naQEiadyovaav (roïç
fihv yÙQ ovôêjTù) ovi>exiÎ)Q)]gev, tovç ôè ovxéti ßovXeicti ya(iEïv),
7iAi;v où ndvxoTE yafiEÏv. Quasi dicit: Cum liberorum generatio
proprius matrimonii finis dicendus sit, qui vel propter inîantiae
initia vel propter decrepitam senectutem obtineri nequit, lios
duos aetatis terminos natura matrimonii impedimenta, constituit.
Infantia igitur utramque partem impedit, quominus matrimonium
contrabat. Cum vero nonnisi feminarum grandior aetas liberorum
generationem excludat, verba xai tfAixla etc. in tantum aetatis
limitem constituere duco, ultra quem nubere non debeant.
Ceteroquin vero auctorem liane sententiam aliquatenus mitigasse
supra (p. 64 sq.) vidimus.

In Fragmentis quoque acriter obsistit, quominus puellae
ante nubilem aetatem matrimonio jungantur: jiaç&évwv (p&oç>à

1 >) cfr. Leop. Schmidt i. c. II 165—166.

*

XêyExai ov fióvov tcoqve\'ici, dZZa, xai fj ngb xaigov è\'xöooig, öxav
wg eItceiv awgoc, èxöod-fi xm dvdgl ijxoi acp\' èavxfjg xal naga
xo)v yovÉMv. Haec verba ïortasse ad illam Antiquorum con-
suetudinem spectant, qua tenerae virgines grandioris aetatis
viris nuptum tradebantur.

Verba tandem xgóvog èaxlv èv cJj xad-rjxEi, quid sibi velint
mihi non liquet. Quaeri enim potest utrum „%górog" verbum
certum aliquod tempus an aetatem significet.

Mature sane in Ecclesia consuetudinem viguisse, quae
Christianos vetaret, quominus certis anni temporibus matri-
monium contralierent, ex eo constat, quod anno circiter 320 in
legem jam abierit¹). Cum vero alia testimonia in auctore
nostro desiderentur, verba allata hac de re cogitationem quidem
injicere non vere certitudinem ei vindicare possunt.

Unde secunda illa interpretatio fortasse in promptu est,
quamquam fjhxla jam aetatem signiïicat. Ut enim verba fjfoxia
ßEXgt xivog „terminum ad quem" ita xgóvog etc. „terminum a
quo" designare possunt. Alibi enim auctor cum inïantiam turn
senectutem matrimonium impedire posse contendit (cïr. supra
p. 71)²).

De secundo matrimonio. De secundo matrimonio quid
Clemens senserit inquirentes illud matrimonium dicimus, quod
quis, priore ex justa causa — puta alterius partis morte —
soluto, inire .constituit. In Ecclesia enim antlqua disceptatio
orta est, num Christianis secundum matrimonium inire liceret.
Scribit nempe Martene³): „Secunda etsi matrimonia a liberis
personis legitime inita receperit semper probaveritque Ecclesia,
tanquam vera et indubitata sacramenta; ipsius tarnen desi-
derium fuit ut nonnisi virgo virgini nuberet, secundasque

nuptias, ut certa incontinentiae signa, aegre tulit: ,Non prohi-
bemus secundas nuptias, sed non probamus saepe repetitas\'
inquit S. Ambrosius, üb. de Viduis cap. 11. Et S. Hierony-
mus ad Geruntiam scribens: ,Aliud est quod vult Apostolus,
aliud quod cogitur velle. Ut concédât secunda matrimonia
meae est incontinentiae, non illius voluntatis. . . Duae sunt
Apostoli voluntates, una quae praecipit . . . altera quae in-
dulget. . . vult nos inanere post nuptias sicut seipsum ... sin
autem nos viderit nolle quod ipse vult, incontinentiae nostrae
tribuit indulgentiam\'. Iramo ex antiquioribus Patribus non pauci
bigamiam fornicationi et adulterio adnumerant. Ita censent
Athenagoras, Legatione pro Christianis, Theophilus Antiochenus
libro 3 ad Autolycum, Irenaeus lib. 3 adversus haereses c. 19,
Clemens Alexandrinus, Minucius Felix, et alii quorum testimonia
adducit vir doctissimus Johannes Baptista Cotelerius \') in Notis
in librum 2 Pastoris cap. 4."

Clemens igitur inter secundum illud matrimonium aversantes
hie nobis proponitur. Ita quoque Rauschen¹) Clementis Str. III
c. XII 82 allegans alt: „Dagegen hat Clemens von Alexandrien
die zweite Ehe geradezu Ehebruch genannt." Cotelerius vero,
a Martene allatus, imprimis Str. II c. XXIII 137, 1 aîfert²). Ma-
trimonium igitur ita interpretatur quasi verba jiqioti] ovi\'oôoç se-
cundum matrimonium prohiberont. Hanc vero sententiae ex-
plicationem falsam esse ex iis quae sequuntur patebit.

Praeterea auctor in notis ita pergit: „Lege ejusdem (Clem.
Alex.) operis 1. 3, 428, 457, 459, 401, 464."

Quos vero locos hi numeri désignent invenire non potui:
Cum vero, quod sciam, sequentes hujus rei adumbrationes omnes
locos, ad eam pertinentes, tractent, spero lore ut numéros
quoque a Cotelerio allatos respexerim.

Et primo quidem ambiguam Clementis loquendi rationem
facile nobis confusionls ansam praebere confiteamur oportet.
Scribit enim auctor in Str. III c. I 4,3: ////«g £Ùvov%lav fikv xai

1 ) Gerhard Rauschen, Grundriß der Patrologic. Freiburg im Breisgau
1913, p. 47.

2 3) vol. I, p. 90, nota 34.

oTg Tomo ÔEÔœqrjxai vjio d-Eov fiay.aqiÇofiev, fiovoyafiiav ôè y.ai
xijv jieqï xov ëva ydfiov oEfivöxyxa davfidÇofiEV. Et in c. IX 74, 2:
èxxÀrjola ôè dWiOV où yafieî xov vvficpîov y.£y.xrjfiévr], àÂA\' ô y.a&\'
è\'y.aaxov fjfiùv fjv àv ßovÄijxai y.axà xov vôfiov yauEÏv, %ov nqibxov
Aéyio ydfiov, e/ei xrjv èçovoîav. cfr. quoque ejusdem libri 90,1
et 108, qui loci eandem îere sententiam nobis exhibent. Fortius
vero auctor sententiam suam in c. XII 88, 4 eïïerre videtur
scribens: nqbg èvxqonijv c5è y.ai âvaxonrjv xœv EÙEmcpôqwv elç
xbv ôeùxeqov ydfiov âQfiovicoç ô ànôoxo?<.oç₎ vjièqxovov cpfréyyExai
y.ai aùxiy.a (pijoî\' „tcùv àudqxtjfia êy.xoç xov awfiaxôç èaxiv
ö ôè noQvEviov ei g xb ïôiov aùfia àfiaqxdvEi". His igitur verbis
auctor a secundo matrimonio abhorrere videtur. Immo ultimis
verbis eum Rauschen matrimonium adulterio exaequantem îacit.

Ex altera vero parte omnino constat, Clementem secundum
matrimonium comprobasse. Scribit enim in Str. III c. XII 80,1.
Apostolum Paulumallegans: nàfav xe av jieqï xov vôfiov
ôiaÀEyô/iEvoç, dAhjyoqia zQib/iEvoç „1) yàq vnavôqoç yvvrj" (pr\\o\'i,
„xq> Çùvxi ùvôqï ôèÔExai vôfio/¹ y.ai xà èçijç. avttîg xe¹)- „?) yvvt)
ôéÔExai è(p\' ooov tfl xqôvov ô dvîjq aùxfjç• èàv ôè dno&dvr],
èÀEv&éqa èaxiv yafirj&fjvai, fiôvov èv xvqior fiaxaqla ôé èaxiv,
èàv ovxbiç, fiEivr], y.axà xi)v èfiijv yvüfifjv." Et in eodem libro
c. XII 82, 4: y.ai eï xivi ô dnôoxoÀoç ôi\' dxqaoiav xai nvQcoaiv
„y.axà avyyv&firjv" ôeviéqov fiexaôiôcoai ydfiov, [ènEi] y.ai ovxoç
oùx ufiaqxdvEi fièv y.axà ôia&î]Y.i]v (où yàq y.ExiöXvxai nqbç xov
vôfiov), où nhjqoï ôè x//g xaxà xo EÙayyèXiov nohxEiaç, xi/v y.ax\'
ènixaoïv xE?.Eiôxr]xa. cfr. quoque Str. III c. I 4,3.

Hanc vero difficultatem eo sane dissolvere possumus, quod
Clementem iisdem verbis non eandem semper sententiam sub-
jicientem facimus. Cum enim auctor verbo ÔEvxEqoç yd/iog modo
secundum illud matrimonium, de quo nos agimus, (Str. III c I 4,3;
c. XII 82,4) modo vero ydfiov èTiEioay.xov (Str. III c. XII 88,4)
significaret, nullo loco secundum matrimonium vere improbare
dicendus esset. Hac in re enim verba „é\'va ydfiov" (Str. Ill
I 4,3), „uqojxov ydfiov" (74,2), „ftidg yvvaixôg" (90,1 et 108,2)
non utique secundum matrimonium sed ydfiov èiiEiaay.xov rejicere
aestimanda sunt. Qui vero hune interpretandi modum nimis
quaesitum existimat, Clementem, idque brevi intervallo, (Str. III
82 et 88) pugnantia loqui confiteatur oportet. Quid vero horum

1 ) I Corinth. 7, 39 sq.

eligendum sit, lectori judicandum relinquo. Quidquid vero est,
dementem in secundum matrimonium aversantibus nude saltern
numerari non posse ex iis quae disputavimus satis elucet.
Denique hoc quoque constat, auctorem, secundum matrimonium
approbantem, id tamen cum Christiana perl\'ectione minus con-
sentaneum habuisse (Str. III c. VII 82, 4).

De ratione quae marito cum conjuge intercedat.
Auctorem, S\' Pauli Apostoli vestigia prementem, omnium homi-
num aequabilitatem praedicare juvat. ct\'r. Str. II c. XVI 73;
Str. V c. V 30,4; Paed. I c. VI 31, 1. Hanc naturae aequabili-
tatem maritis quoque vindicans — Str. IV c. VIII 59, 1: ovx
a?.Xrjv xoivvv TtQog xrjv uv&Qamhnjja ipvoiv e%ei(v) 1) yvvi], ä/J.ijv
öe b dvijQ (paivExai, all\' i) xijv avx/jv, woie xal xijv uqexi)v —
earn tamen non perfectam omnibusque numeris absolutam dicit,
verum sexus partim pares partim impares esse contendit. Cum
vero homo ex anima et corpore constet, auctor vero corporis
quidem discrepantiam, non vero animarum varietatem agnoscat,
ex hoc fonte sexuum tum aequabilitatem tum dissimilitudinem
deducit. Ex animarum igitur similitudine 6t maritum ät uxorem,
quod ad virtutem attinet, omnino similes esse perhibet, ut postea
videbitnus. Feminae autem, utpote femineo corpore pracditae,
liberorum generatio doinusque custodia obveniunt. (Str. IV
c. VIII 59). Auctor igitur feminam corporis qualitatibus do-
mesticis tantum officiis destinatam esse putat. Ceteroquin vero
hac de re copiosius non disserens, in § 00, 2 Apostolum Paulum
afferens, virum familiae caput nominat. Hanc vero mariti
potestatem non tyrannicam sed in ainore fundatam putat. In
§ 64 enim pulchra comparatione sibi assumpta, qua Apostolus
maritorum conjunctionem cum ea ratione confert, quae Christo
cum Ecclesia intercedat, auctor scribit: dib iv t/) ngog \'EcpEoiovg
yQdffEf „imocaaab/ievoi dX?Jjloig iv (p6ß([) ÜEOir ctl yvvalxEg xoig
löloig avÖQaoiv 6)g xw y.vq/o), I\'m dvi\'jQ ion xecpcth) xr\\g yvraiy.bg
(bg y.ai b Xqioxog XECpaZij xi]g ixxXrjaiag, avxbg b ocoxi/Q xov
ow/iaxog. uP.X\' ibg i) ixxh]aia vnoxdaoExai xo> XqioxQ, ovxcog y.ai
at yvvalxeg xoig iöioig dvÖQaaiv iv navxi. oi dvögeg, uyanüxE
xdg yvvar/.ag, y.a&tog y.ai b Xqiaxbg i)ydnr_toEV xijv ixxhjoiav
ovrxo y.ai ol üvÖQEg öcpEiXovoiv dyanäv xug iavxwv yvvar/.ag d>g
xa kavxüv aio/iaia. b dyanCov xi]i> iavrov yvvalxa kavxbv ayanif-
ovÖElg yuQ jioxe xijv iavtov odQxa i/iiai]aEV."

Maritorum inter ipsos ofiicia quod ad liberorum generationem

pertinet in Str. III c. XII 79 tractat. cfr. ejusdem libri c. XV 96
et c. XVIII 107.

Viris denique praecipit, ut familiam suam honeste sustentant.

De mu Here. Pauca sunt quae auctor scribendo tarn intime
senserit tantoque studio tractaverit. Quamquam enim tristissima
oratione multa depinxit, vel in îuseis illis pieturae partibus eum
verae muliebris pulchritudinis studio ductum fuisse negare nos
non licet. Lucida enim obscuris illustrantur colorumque varietate
pictura distinguitur. Antequam vero hujus tabulae descriptionem
aggredimur quaedam referamus oportet, quae superiori § intime
cohaerent.

dementem \' maritum et uxores pares dixisse supra jam
monuimus, ita tamen ut pro qualitatum varietate uterque locum
suum in vita communi obtineat. Quod ad virtutem vero attinet,
perfectam aequitatem cum viri tum mulieris agnoscit. Scribit
enim in Str. IV c. XIX 118,1: %amr\\ç, toi rrjç t£àeiôtt]toç ëçeouv
ère\' ïot]ç fiev àvôql, èn t\'orjç ôè xai yvvaixl fi£TaÄaߣiv. Unde
feminis enixe coinmendat, ut ipsae ad virtutem studio et ardore
incumbant, etiamsi viri ab ea declinent. Eumque qui vel uxorem
vel servam ab hac voluntate deducere conatur admonet, ne domum
suam injustitiae et licentiae locum îaciat. Str. IV 123. Praeterea
liujus insolentiae jus ei omnino abjudicat. Cum enim virtus
unicuique propria dicenda sit, hanc libertatem atque immunitatem
nemini infringere licet¹).

In § 118—123,1 variis quoque exemplis ex historia cum
sacra tum profana petitis ostendit, multas feminas in rerum de-
cursu virtute et omni genere doctrinae îloruisse. Ita v. g., ut
notissima quaeque proferamus, Judith et Esther exemplis allatis,
ex Aspasia Socratem philosophum et Periclem rhetorem multum
fructum cepisse aîîirmat et Corinnam, Telesillam, Sappho poetrias,
neenon Eirenen et Alexandriam pingendi artifices honorifice
commémorât. Unde satis liquet, auctorem animi atque ingenii
cultum in feminis quoque permagni fecisse.

Clemens vero feminae non tantum aequabilitatem vindicat,
verum etiam, utpote debilioris naturae, a viri libidinibus eam

\') Hujus aequalitatis peculiare argumentum in Paed. I c. IV affert. Com-
mune enim nomen „äv&Qunog" quo tum virum tum feminam indicamus, et
„7iaiddQiov", quod ut puerum ita quoque puellam assignat, eam arguere
contendit.

strenue deïendit. Scribit enim in Str. II c. XXIII 143,1 : £ÙyJ]v
oùv HEyioxrjv xal "Of^n]Qog xi&exai „avóqa xe xal olxov," dAA\'
oùx ànAœg, iiExà „bfiocpqooùvijg" ôè xrjg „èo&Arjg"- b fièv yàq
xœv äAAcov yd^iog ècp fjôvna&eîçt bfwvosï, b ôè xœv (piA.ooocpovvxwv
ènl xijv xaxà Aôyov bfiôvoiav dy£i, b fiî) x b dôog, dAAà xo îj&og
ènizqénœv xalg yvvaixl xoofidod-ai (i-rjô\' cbç èqcofiéi\'aig xqijo&ai
xalg ya/iExaîç nqoardxxcov xoîg dvôqdoiv oxonov n£noi7](iévoig
xrjv xwv oco^dxcov Vßqiv, dAA\' dg ßo7]x}£tav navxbg xov ßiov xal
xrjv dçlaxtjv o(0(pqoovvi]v nEqinoido&ai xbv ydfiov. cïr. Paed. II
c. X 99,3. Et in Paed. II c. X 97,2—3 subtilem hanc psyclio-
logicam rationem afîert scribens: . . . eI yàq o£fivóx7]xa doxqxèov,
CbonEQ ovv, noAv nAèov xfj yvvaixl xfj èavxov xi]v OEfivôxrjxa
èniÔEixxÉov xàg doxfj/iovag ov/mAoxàg naqaixoùfiEvov xal xîjg
nqogxovg nAijoîov àyvdag èxéyyvog nioxig oïxo&ev naqayivèo&o).
où yàQ è\'otiv, obx è\'oxi oEfivbv naq¹ èxdvf] vo/aofrijvai, naq\'
fl xo oEfivov oùx è/ifidqxvqor ôdxvvxai èv aux aie, èxeivaig xaïg
ôÇsiaiç i]ôovaïg. Evvoia dé ôAio^qûg dg ovvovoîav è\'yEiv b/io-
Aoyovoa ôAiyov dv&£î xal ovyyijqdoxEi xio oibfiaxi, è\'ad-\' öxe ôè
xal nqoyijqdoxEi fiaqav&Eloijg xîjg inifrvfdag, bnôxav xi]V ya/u\'jAiov
ococpQoovvfjv èxaiqixal xad-vßqioooiv ijôovai• nxi]ral yàq al xùv
èqûvxcov xaqôlai xal oßEvvvxai fiexavotçi xà (piAxqa, xqènExai ôè
noAAdxig xo tpiAdv dg xb fiioEÏv, bnôxav aïafrrjxai xîjg xaxa-
yv(ba£(og b xóqog.

Marito igitur praecipit, ut caste in uxorem se gerendo re-
verentia ejus dignum se praebeat. Graviter quoque matrimonio
junctos admonet, ne animorum studium vilibus corporis volup-
tatibus contineatur. Corpore enim tabescente talis quoque amor
conscenescere solet, quin etiam saepe in ipso aetatis îlore
evanescit vel in odium vertitur.

Auctor porro duas îeminas nobis depinxit, unam levem,
nimio placendi amore agitatam, voluptatibus deditam, alteram
sobriam, continentem, suae domui bene propositam, quam Sacra
Scriptum pulchro elogio îortem nominat.

In universum Clemens Christianos suos impense liortatur,
ut ubique, praesertim vero in conviviis, urbanitatem colant,
quod mores agrestes intemperantiae eos arguant, cl\'r. Paed. II
c. II 31,1 et c. I 11. Ita quoque îeminas admonet, ut bibentes
elegantiam observent. (Paed II c. II 33, 1). Auctorem vero non

1  cfr. f 181 sq.

tantum bibendi modum sed potius temperantiam spectavisse
dilucide nobis indicat scribens (2): „ôçyi] ôé", (pijoiv¹), „[isydArj
yvvi) ftéd-voog", olovci %ôAoç d-Eov oïvofid"/h] yvvfj. ôià xi;
8xi „doxy(tooóvrjv avxîjg où ovyy.ctÀvjixEi". xaxv yàç Eig dxa-
Çîav vnoavQExai yvvf], xäv [lóvov èmôc[) xi]V nQoaiQEoiv Eig
fjôovdg.

Ceteroquin vero auctor mulieres a conviviis arcere conatur,
eundi tamen veniam, temporibus cogentibus, non denegat. In-
nuptis vero virorum compotationem, praesertim vino calentium,
omnino interdicit. Hanc vero severitatem ex eo provenisse,
quod sermones moresque convivales Alexandriae misere jacerent,
auctor in eodem cap. § 53, 5 non obscure innuit.

In Paed. II mulieres acerbis îacetiis exagitans, passim li-
centiam, animi levitatem, effusionem, verbo omnia ea vitia iis
exprobrat quae prohibeant, quominus vitae conjugalis oîïicia
débita gravitate et peritia aggrediantur. cfr. Paed. II c. VIII
66,1; c. X 107,3; 107,5; 114; c. XII. cfr. quoque Paed. III
c. II et c. IV 27.

Haec omnia ab auctore nostro diligenter et enodate narrata
perlegentes, eum tristem feminarum imaginem depinxisse con-
fiteamur oportet. Ne vero putemus Alexandriam ad eam im-
pietatem pervenisse, qua major attingi nequit. Id saltern non
satis constat auctorem, nostrae aetatis vitam urbanam descri-
bentem, lenioribus coloribus usurum fuisse. Similes enim querelas
in magistrorum virtutis scriptis liodie quoque oïfendimus. Neque
temere ponitur auctorem temporis sui vitia aliquatenus in majus
aucta narravisse. Ipse saltern de bac superlatione se excusare
videtur scribens (Paed. III c. XII 86,1): xavxa, eI xcd xquxvxeqov
7iQor]véx&t]v oïy.ovofiOVfiEvog x-fjç ènavoQ&ûoECixïjv ocoxtjQlav,
èfiol (iEv À£Âéx&(ov, (pi]oh> ô naiôaycoyôç, ènEiôi] „ó èAéyx(ov
fiExù naoQt]alag ElQ)]vonoi£Ï,"¹) vfiEÏç ôè eI /ùv dxovoEod-ê fiov,
Oùid-IJOEO&E, EL (5\' OÙ 7lqo(j£%ex£ xoïç £iQl][t£1>OIÇ, OÙ flOl flÉÀEl\'
fiéÀEi ôé 8fi(og y.al ovxog- „xijv yÙQ fiexdvoiav cov ù/iaçxtoÀov
fidXÀov ij xov iïdvaxov alQEtxai" . . .²)

Quidquid vero est, ex verbis allatis, quae ad omnes
Paedagogi libros spectant, profecto liquet auctorem depra-
vatos mores severe reprehendentem id egisse, ut Cbristianos

1 i) cfr. Sirach 26, 8. 2) Proverb. 10, 10.

2 ) cfr. Ezechiel 18,23. 32; 33,4.

ad veram animi constantiam et libertatem adduceret. In omni-
bus igitur vituperationibus ejus sollicitudinem potius presbyteri,
populi sibi commissi mala commiserantis, quam atram bilem
judicis iniqui, ab omni vitae cupiditate abhorrentis spectemus
oportet.

Quod ad ïeminas praesertim attinet, veram suam mentem
in Paed. III c. II 7 nobis innuit. Blandiendi placendique enim
artibus vehementer objurgatis, eas liberae feminae ingenium
maculare dicit. Quid vero liberae ïeminae ingenium inter-
pretetur jam nobis videndum est.

Auctorem nostrum mulierem dotibus, ipsa natura ei in-
ditis, vitae domesticae destinatam habuisse supra jam vidimus.
Praeterea identidem (v. g. Paed. III c. XI58) earn viri auxiliatricem
(ßoijtiöv) appellat. Ex Iiis duabus notis, mulieri impressis,
duplex quoque officium, ab auctore ei assignatum, domus
scilicet custodia et familiae, ut ita dicam, emendatio, sponte
sua émanant.

Quod ad domus custodia attinet, Clemens imprimis mulieres
sedulo admonet, ne tempus suùm et virorum opes per luxum
dissipent, neve moribus perditis familiam suam perturbent. Dein
quoque semel atque iterum diserte voluntatem suam significat,
ut mulieres non solum rem ïamiliarem custodiant, sed ipsae
quoque muliebres operas prompto animo aggrediantur. Hi
mulierum labores, cum luctatio cursusque certamen eas de-
deceant, pro corporis exercitationibus quoque subjiciendi sunt.
Lanificio textrinoque sese exerceant, suaque manu ea, quae
opus sint, e cella penaria promant. Imprimis vero mulierem, ad
rem attentam, cibos praeparare convenit, ut virum suum gaudio
afficiat. Denique auctor ad omnia officia domestica eam enixe
adbortatur. cfr. Paed. III c. X 49.

In Paed. III c. XI banc rem denuo tractans assiduae mu-
lieris laudes, verbis ex Sacra Scriptura praesertim petitis,
magnifiée praedicat.

Munus vero multo praeclarius mulieri ut viri auxiliatrici,
vitaeque consorti auctor assignat, eoque ipso dilucide com-
probat, quam magni eam îecerit et vim ejus quam digne
aestimaverit.

Memoratu imprimis dignum est, dementem enixe mulieres
urgere, ut viros suos sincere amore diligant.

In Str. IV c. XX 125 Euripidem allegans, liujus amoris

imaginera venustam nobis effinxit¹). Unde in Paed. III e. XI
57, 2 potestate ornandi eo consilio mulieribus facta, ut viris
suis placeant, in § 3 praecipue iis commendat, ut non tam
corporis pulchritudine quam casto mariti amore, „violento illo
legitimoque veneno", virorum aestimationem sibi concilient²).

Cum vero difficultates rei familiari nocivae a viro obortae
sint, modeste suadendo eas tollere conentur. Quodsi vir ei non
auscultat, ipsa tarnen, quatenus fieri potest, integre vivere cona-
bitur. (Str. IV c. XX 157).

Virorum vero perversis animi motibus laborantium cupidi-
tates libidinesque paullatim mitigare conentur. Tale quid in
Str. IV c. XIX 123,2 et 3 quoque mulieribus defert scribens:
è\'Àoir\' äv oöv i) adxpQOJV nçâ)Tov (lev nsîd-Eiv xöv âvôça y.oivojvöv
amfj ylvEo&ai xojv nçoç eèôaifiovtav (peqóvxmv, ei ôe dôvrdxcoç
è\'
, [ióvrj ojiEvôÉTù) èn\' dQExijv, ndvta fièv %q> di\'ÔQÏ nEi&ofiévtj
<bç firjôÈv äy.oviog èxeivov nqä^ai tcote nAijv öoci eîç dQEvijv te
y.al oontjçiav ôiacpèQEiv vojit&xai.

Haec dupliciter intellegi possunt. Verba enim „tu>v nqög
Evôaifiovîav cpsQÓvrcov" vel viam virtutis vel Christianam fidem
significant. Mulieribus igitur auctor injungit, ut vel maritos a
virtute decedentes ad eam reducant, vel fide Christiana destitutos
eos ad hanc convertere conentur.

Ex his omnibus patet, quantam vim Clemens mulieribus
tribuerit. Familiae salutem, ut ita dicam, iis committit. Pacem
enim et concordiam, quibus deficientibus felix connubium ne

1  (5\' i\'ycoys y.al vooovvzi avvvoaova\' àvéçofiai
xal xaxwv züv aù>v ovvoioco, y.al oiôêv èazî fiot tziy.qôv.
fiezà yàç zwv qiîAcov

EÓtV/E ïv

(óvozv^eTvy ze %qî]\' zi yàç ôij zô çpiAov äAAo nAfjv zôôe;

àyLÛÇezai yovv y.al yrifiog nazù Aôyov zeAeiovfievog, êàv ■>) ovÇvyla
bno7iÏ7zzrj y.al ôioixrjzai „fiezà dAyd-ivijg y.açôîag èv nAtjçocpoçîa

niozsiûg, fiyvio}iêvii)v zùg y.açdlag ânô ovvetôrjaewg novrjQàg xal AeAovfiévoiv
zà oôifia ßöazi xa&aQ(]> y.al è/óvzcov zijv ófioAoyiav zijg èAnlôog\' niazbg yàç
ô èrtayyeiAdfievog".

2 ) cïr. Euripidis Andromache 207.

cogitari quidem potest, earum judicio et sincera erga maritum
devotione conservandas esse putat. Praeterea, ut virorum ad
vitia proclivitatem leniter cohibeant moresque lascivos ad
christianam disciplinam revoeent, iis commendat. Viro vero
abnuente tantam a mulieribus animi magnitudinem exspectat,
ut vel in summis diïïicultatibus ipsae virtutis viam strenue in-
grediantur.

Clemens igitur veram mulieris majestatem clare perspexisse
eamque pulchro elogio celebrasse tuto asseverare nobis licet.

De liberorum educatione. Hac de re Clemens fuse
non disserens multo profecto pauciora nobis tradidit, quam
ob copiosam ejus de matrimonio disputationem promptum est
exspectare. Ratione magni praesertim momenti habita, quod
auctor in re ïamiliari mulieribus adjudicat, earum saltem
partes majores fuisse jure quis exspectet. Attamen ponere
licet auctorem hanc rem in illo forte scripto, nobis deper-
dito, quod de matrimonio deque aliis rebus ad rem familiarem
pertinentibus scripsit, fusius tractavisse. Liberorum autem
educationi ea applicantes, quae auctor de divini Paedagogi
disciplina deque ratione qua homines moderatur, nobis tradidit:
mentem ejus aliquatenus saltem adumbrare possumus.

Matrimonio juncti id potissimum agere debent, ut „probos"
liberos generent Hie vero finis ut revera attingatur auctor
desiderat, ut liberi ex parentum vita quod imitentur capiant.
Scribit enim in Str. VII c. Ill 16,1: \'Evasas àqct ô yvuaxixôg,
ô jiqùxov tavxoù èTH/xeÀôfiEVOç, è\'jisixa xüv nh]olov, ïv tbç àQiaxoi
yepa)[iE&a• xal yàq ô vlôç tmxxqï dya&cp X^aQ^^exai onovôaïov
èavxàv xai öfioiov xq> naxQÏ naQE/ôfiEvoç . . .

In Paed. I c. V 16,1 educandi artem Clemens ita définit:
\'ApéÀei xal fjfiEÏg xà xdkXiaxa xal xEÀEoixaxa xœv èv x(7) (3lq>
xvfjfiaxcov naiôixfj nQootjyoQlçc xi/.ii]aavx£g naiôelavxal naiôaywylav
XExfo\'jxafiEV. naiôayœylav ôè ô/ioÀoyovftEv EÏvai dywyijv dya^ijv
èx naîôoiv hqôç dQExïjv. Et in c. VIII 53,3 de Christo dicit:
jiaiôayœyàg oiïv Eixôxcoç Ö Àôyog xovç naïôag i)fiâg slg oo)xr}Qiav
ûyoiv. èvaçyêoxaxa yoiïv ô Âôyog tieqI èavxov ôià \'Qoi]è eïqtjxev
,,èyœ ôè naiÔEvxrjg -bpcôv Elfii"²). natôaycoyîa dè i) d-Eoaé^Eia,
fid&rjaiç oüoa &eov &EQcuiElaçxai naiÔEvaig eIç ènlyvatoiv dfaj&Elag
dyoyi) xe ôq9t] dvdyovoa eIç ovqccvóv.

i) Paed. II c. X 83,1. Hos. 5, 2.

v. d. Hagen. 6

Haec vero liberorum educationi applicantibus aïïirmare nobis
licet, aeternam felicitatem principalem educationis finem ab
auctore designatum esse. Si praeterea quaeritur, qualem educa-
tionem Clemens sibi eïïinxerit, universe statuendum esse ducimus
auctorem earn severam quidem, bonitate vero mitigatam cogitasse.
In Paed. I c. XII 1 enim divinum Paedagogum describens, Eum
neque nimis terribilem neque bonitate prorsus enervatum esse
contendit.

Severa disciplina opus esse diversis locis auctor comprobat.
Ita in Paed. I c. IX 82,1 verba Salomonis afferens, virgae non
parcendum esse dicit. Sedulo tarnen cavendum est, ne disciplina
modum excedat. Castigatio enim non ab ulciscendi cupiditate,
verum a sincero liberorum amore proficiscatur oportet¹).

Ne vero putemus auctorem disciplinae verbo „ferulam"
tantummodo intellegi voluisse vel animum crudelem in liberos
parentibus commendasse. Haec enim opinantes auctorem pro sua
dementia, cultu atque moderatione, quae ubique nobis afïulgent,
injuria afficeremus. Eum profecto intimam consuetudinem parentes
inter et liberos exoptasse ex Paed. I c. IX 75, 1 nobis elucet.
Pro loci gravitate et haec nobis aïïerre liceat: navü rolvw
o&évei ó xrjg uv&qumóti]tog Tiaiöayoyóg, ó iïeïog fj/ta>v Aóyog,
nuot} y.azaxQÓyfiEvog ooipiag /ajxavjj, gm^eiv imß&ßfo]TUi tobg
vrjulovg, vov&etüv, èniti/iüv, èmnAï]ttcov, èlêyxwv, urcEilov/iEvog,
iwfievog, ènayyelló/uEvog, x<zQi£ó/i£vog, „noXXoïg xiaiv oiovEÏ%a?A-
roïg" rag dlóyovg rijg dvd-QcojióttjTog „óeo/ievcov" ÖQ/iug. ovveAóvti
yovv EiJiEÏv, omwg ö y.vqiog nQÖg fjftug, &g y.ai i)/i£Ïg nqbg ra
xèxva fj/iüv. „Téxva ooi èoxiv; naiÖEvoov aura", i) oocpla naQaivEÏ,
„y.ai y.d/ityov aÖTÜ èy. veóxrjtog amiov. &vyaxèQEg ooi eIoi;
tiqóoexe T(p otofiaTi amwv, y.ai fu) ilaQÓorjg jiQÖg avxug to
jiqóomtcóv oov." y.airoi tu zèy.va fj/iojv, vlovg te y.uï üvyaTÉQag,
ocpóÖQU y.ai vtieq ttuv ötiovv dyunw/iEV. èn£i ö\' ol fiev nqbg
XÜQiv bfiilovvTEg öliyov dyanüoiv ö /dj Xvnovaiv, ol 6e nqbg

<byéàeiav èmaivfpovzEç, eI y.ai naçavrly.a Àvnr]Qoi, âAAà e!ç tbv
è\'jieita EÛEQyExovaiv al&va, ob %r\\v naQavrlxa fjôovrjv b xvqioç,
àAAà tijv iiêAAovoav èoxÔ7ii]oe %qv(pr\\v.

Solis verbis „réxva ooi èonv;. . . nqôocojiôv oov" ex libro
Ecclesiastici allatis, Clemens inter puerorum et puellarum educa-
tionem distinguit¹).

Ceteroquin castigatio non unum educandi medium dicendum
est. Institutionem quoque hominem a malo arcere in Paed I 38
jam vidimus.

Minae et adhortationes utiliter quoque adhiberi possunt.
cîr. Paed. I 68 ubi variarum exbortationum definitiones nobis
tradit.

Educatio demum contra acerbam vitae pugnam et pericula,
ex rebus humanis morum integritati impendentia, hominem
obdurescat oportet. Paed. I c. VII 34,3.

Quod vero ad corporis educationein attinet, cfr. Paed. III
c. X 49,1 ubi gymnasium pueris commendat et XI 73,3 ubi
strenui juvenis imaginem nobis depinxit.

Neque adolescentes vino uti auctori placet. Cum enim
minimo igne accendantur, vino incalescente facili negotio ad
effusas in omni intemperantia libidines deflectunt²).

Neque pueri puellaeve conviviis intersint, quod verborum
obscoenitas actuumque turpitudo cos facile pervertant³).

Notatu fortasse dignum est, auctorem aridum pueris victum
commendasse, quod corporum incremento faveret¹).

A liberis oboedientiam et piam erga parentes reverentiam,
non vero servilem timorem postulabat¹).

De expositione infantium. Ut certam alicujus temporis
infantium expositionem probe aestimemus, non solum exposi-
tionum crebritatem, sed etiam exponentium statum socialem,
utrum scilicet matrimonio juncti an coelibes, divites an pauperes
sint, diligenter investigemus oportet. Istae enim rerum con-
diciones in hujus mali aestimatione multum valent, ad ejusque
immanitatem vel augendam vel diminuendam pertinent. Cum
vero Clemens inter haec non distinguit, quamquam uno alterove
loco matrimonio junctos commémorât, parum ad rem judicandam
nobis aîfert. Unum vero, expositionem nempe infantium Alexan-
driae non solos pauperes invasisse, sed saepe ex laboris potius
fuga quam ex rerum inopia originem suam duxisse, ex auctore
concludere possumus. In Paed. II enim (c. IV 27,2 usque ad
finem capitis) quarundam feminarum mores dissolutos vehementer
insectans inter alia facinora et haec iis objicit, quod, propriis
infantibus expositis, aves alunt. Tota vero descriptio, in hoc
capite nobis exhibita, vitam potius urbanam quam humilem
spectare videtur.

Expositio ab auctore prorsus damnatur. In Str. II c. XVIII 92
legis Mosaicae exemplo allato, quae nempe mansuetudinem erga
bestias quoque suadet, ita pergit (3): „dvoamsiottojoav oiv"E?.b]VEc,
xai eï tic, è\'TEQÔç èoii Tov vôfiov xaTaTQE%(ov, si d fiev xai èn\'
dAóycov Çycov xqijoteijetat, oi ôè xai rà tcjv âv&qùnoiv èxn&êaoïv
ëxyova, xairoi fiaxçô&ev xai jiqocpqrixôjç àvaxônrovtoç adtù>v
rijp àyçiôtrjta tov vôfiov ôià rijg nQOEiQtjfiêvrjç èvTOÀfjç. Et in
93 a matrimonio potius abstinendum quam infans exponendum
esse contendit.

Denique ex Paed. III c. III 21, 5 liquet, infantium exposi-
tionem Alexandriae Clementis temporibus satis crebram fuisse.

Clementis igitur de matrimonio doctrina exposita viri docti
Tollinton dicti cujusdam mentionem facere nobis liceat. Clementis
nempe disceptationem illo vitio laborare contendit, quod sociales
. et politicas matrimonii rationes tam obiter perstrinxit. Causas

vero excusantes, imprimis reipublicae adversus Christianos ini-
micitias auctor ipse agnoscit. His proïecto addere nobis licet,
auctorem non id sibi proposuisse, ut accurate exstructam matri-
monii disciplinam Christianis suis componeret, sed ut librum,
quem quasi ducem in re morali Christiani sequerentur, iis
traderet. Clementis vero dicta, quamvis hoe vitio contaminata,
non tarnen omni momento vacua dicenda sunt. Quod ut magis
illustremus, summas disceptationis ejus res cum Antiquorum
doctrina comparemus oportet.

Ut apud dementem ita quoque apud Veteres matrimonii
ïinis liberorum generatio primo loco collocatur *)•

Stimuli quoque, ad matrimonium contrahenduin incitantes,
partim iidem nobis occurrunt, partim vero propter opiniones ejus
Christianas omittuntur. Novi praeterea stimuli, et quidem primum
locum obtinentes, accedunt. Quid auctor de educatione senserit
supra (p. 81 sqq.) jam vidimus. Hanc vero denuo definiens
in Paed. I c. VII 53, 3 scribit: naidayuyia fj ftsooEßEia, (id&yaig
ovaa x)-eov d-EQanêiag xai naiÖEvaig Elg èrciyvioaiv dfoföèiag dyu>yi)
te óqd-t] dvdyovoa Elg ovqcivóv. Cum praeterea reputemus
dementem hominem ad id natum esse duxisse, ut Deum co-
lendo beatitudine coelesti potiatur, stimulum matrimonii princi-
palem apud nostrum naturae modum excedere ex his omnibus
tuto concludimus. Hie igitur jure quis quaerat, Veterum stimuli,
quatenus auctor eos agnoscit, nonne secundas tantum partes
apud nostrum obtineant. Quod auctor eos obiter modo perstrinxit
verborumque contextus huic rei optime conveniunt. Unum tamen
stimulum excipiamus oportet. Clemens enim identidem quoque
mulierem viri „auxiliatricem" appellat. Hoc vero se tum ex
Sacra Scriptura tum ex Antiquorum scriptis desumpsisse auctor
ipse una alterave vice testatur.

Ex hac igitur stimulorum comparatione praecipua Veteres
inter et dementem discrepantia emanare mihi videtur, quod illi
societatis imprimis utilitatem, noster vero cujusque potius hominis
commodum spectavit.

Novum stimulum, principali optime consentientem, in Paed. II
c. X 95, 2 aïïert scribens: aXV èyxey.Qtod-c) öij ó ydfiog xccl
èynaxaxExax^o) • „nXii&vvEo&cti" yaQ ó xvQiog ßovXexai xijv dr&QO)-

tlóxxjxcc . . .

Veterum vero rationes apud nostrum multum evanuisse ex
hoc quoque patet: Antiqui, natorum generationem magnam
felicitatem habentes, pro stimulorum sane indole marem progeniem
imprimis spectabant \')• Nostrum vero de îiliis praesertim cogitasse
omnino non liquet.

Universe antiqui auctores partes dignitate morumque si-
militudine conjungendas esse censent²). Frequentius etiam monent,
ne partes pecuniae cupiditate allectae, matrimonium meant neve
ad unam corporis pulchritudinem omnia référant³). Haec omnia
apud nostrum recurrunt. Praeterea auctor identidem et enixe
conjugibus instat, ut ad mutuum amorem et benevolentiam sedulo
incumbant.

Praecipue autem Clemens et scriptores antiqui¹) in va-
rias partes discedunt cum a) de illegitimo concubitu quaeritur,

1 *) Stoicis exceptis. Clementem pro re morali Musonium simpliciter ex-
scripsisse, Wendland (Quaestiones Musonianae) magna argumentorum vi de-
monstrare conatur. Quid vero hac de re dicendum est, Musonium de matri-
monii usu ef fine, de mulieris et viri consuetudine, de paederastia, deque
aliis hujusmodi eadem fere tradidisse legenti illico patet. In magna tamen
hac opinionum consuetudine ad quaedam discrimina lectoris animum advertere
mihi liceat.

Et primo quidem in auctore nostro sollicita ilia cura elucet, qua Ecclesia
Chri8tianos suos admonet, ut sensus suos, praesertim oculos, sedulo custodiant
et vel minimum libidinis periculum devitcnt (Paed. Ill c. XI 83). In Str. Ill
Clemens inter christianam et pbilosophicam continentiam id interesse dicit,
quod haec ne prava desideria opere conficiantur nitatur, ilia vero ne prava
desideria animo occurrant, operam navet. Dein auctor vere christianam illam
sententiam adjungit: Haec autem continentia non nisi Deo adjuvante comparari
potest (c. VII 57). In Paed. Ill c. V 33 contincntiae stimulum Dei omnipresentiam
allegat. Hue vero addentes, quod Clemens coclibatum strenue propugnat et
matrimonium prorsus indissolubile habet, eum fidei Christianae locum non
inferiorem concessisse tuto affirmare possumus. Hoc vero eo magis urget,
quod ea, quae Clemens tam naviter exscripsit, magnam partem fidei Christianae
saltern non repugnant. Breviter quoque perstringere operae fortasso pretium
est, auctorem praecipuis philosophorum scholis objecisse, quod continentiam
verbis quidem celebrantes, re vera libidinibus indulgerent (Str. II c. XXIII138, 6).

vel b) consuetudo illa, quae mulieri cum viro intercedat, agi-
tatur.

Quod ad primum attinet, auctor non tantum paederastiam
gravissimis verbis damnat eamque adulterio scelestiorem ducit,
sed de ipso quoque adulterio severiorem et graviorem opinionem
habet.

Veteres enim, ut ait Schmidt II, p. 192, flagitium hoc con-
demnantes, praecipue commercium viri alieni cum muliere nupta
cogitabant. In viro autem hospitii violationem imprimis specta-
bant¹). Hujus rei rationem Schmidt affert scribens (p. 194):
„Wenn die Untreue des Mannes gegen die Ehefrau nicht einer
gleich scharfen allgemeinen Verurteilung begegnete, so wirkte
darauf wohl ein, daß man in ihr nicht ebenso unmittelbar einen
Frevel gegen die Götter erkannte, sondern sie nur unter dem
Gesichtspunkt eines schweren Unrechts gegenüber der ange-
trauten Gattin faßte, jedoch waren alle nicht ganz leichtfertigen
Geister weit entfernt, darin etwas Geringfügiges zu erblicken."
Dein auctor varia exempla affert ex quibus patet, mulieres
Graecas illegitimo virorum cum aliis feminis commercio magnam
injuriam sibi fieri putavisse (p. 195). Graves quoque auetores
identidem maritos monent, ne eas quibuscum vitae societatem
inierunt, inl\'idelitate graviter laedant²).

In ultimum locum (sei. Piatonis Leges 8,839 a) Schmidt
adnotat: „Aber wie seine Ausführung deutlich genug durch-
blicken läßt, daß die Praxis seiner Zeitgenossen hinter seinem
Ideale weit zurückstand, so gestatten auch eine Erzählung in
der Rede gegen Neära (21, 22) und die Klage der Syra in
Plautus\' Mercator (807), einem Stücke, das hierin augenscheinlich
die attische Sitte wiedergibt, keinen Zweifel daran, daß Um-
gang verheirateter Männer mit Hetären nichts ganz Seltenes
war und von Seiten der öffentlichen Meinung nicht besonders
streng beurteilt wurde."

Quod ad secundum attinet, Antiqui quoque scriptores per-
fecti matrimonii imaginem nobis adumbrarunt et venustatem
concordis vitae societatis intime senserunt. Ita v. gr. Odysseus
Nausicaam alloquens dicit (Od. 6. 180 sqq):

1 1) cfr. exempla allata a Schmidt, p. 192 et 193.

2 ) cfr. Isocrates Nicocles 40; AristotelesOeconomicus 1344 a, 12; Aristoteles
Politica VII, 1335 b, 38 sqq.; ♦ Jamblichus do Pyth. v. 132; Plato Leges 8, 839 a
et * 814 a, quos locos Schmidt II, p. 195 et 196 allegat.

ooi âè ■d-eoï^zôoa ôoïev, ôoa (pçeal a fiai fievoivçiç,
avôça ze y.al oïxov, xal öfiocpQoavvriv ôitdoeiav
êo&Arjv\' ov ahv yÙQ zov ye xçeïooov y.al açeiov,
fj ô& ófiorpQOvéovie votffiaoiv oîy.ov è\'yrjzov
àvrjQ ■fjôè ywîj. (editio Dindorf, Teubner).

In scripto suo, quod „ëqya y.al fj/iéçai" inscribitur, Hesiodus
aîîirmat (702) nihil prompta muliere melius, nihil mala deterius
viro obvenire posse. Eandem sententiam Simonides Amorgi
(îragm. 6), Sophocles (ïragm. 617), Eurip. (Or. 602, fragm. 467)
nobis exhibent. Pulcherrime quoque in Xenophontis Oeconomico
Ischomachus, mulieris ofîiciis demonstratis, hanc conjugum
unionem depingit.

Mulieris quoque dignitati Antiqui multis modis consulebant.
Nuptiis enim cum inter gentiles tum inter contribules solemniter
celebratis, decenti dote, sacris nuptialibus aliisque hujusmodi
Athenienses praesertim operam navabant, ut liberae feminae
honestatem clare illustrarent. Feminae enim dignitas in jure
civitatis praecipue consistebat *).

Partium denique familiaritatem, qua se invicem ad virtutem
instituant, auctores identidem commémorant¹). In hac vero re,
quamquam mulieris momentum non supprimunt, viri tarnen vim
majorem praedicant.

Haec quae praecedunt apud nostrum quoque, quamvis
aliquatenus immutata, occurrunt. Antiqui enim, feminae hone-
statem magni aestimantes, praecipue liberae feminae dignitatem
praedicabant. Civitatis enim commodo studentes sedulo cave-
bant, ne mulieres aliquid Graecae indolis alienum in familias
introducerent. Hic vero stimulus cum in Clementis disputationibus
desit, adjumenta quoque illa, dotem dico, jus civitatis aliaque
hujusmodi, quibus feminam ornare atque illustrare conabantur,
ab auctore omittuntur. Unde Clemens altiores magisque intimos
stimulos ad mariti aestimationem sui provocans, uxoris re-
verentiam pluris facere eum docet. Nam virum mulieris judicio
îoris caste vivere non posse contendit, nisi apud earn verecundum
se praebeat. Haec vero appellatio, ipsi mulieris ut hominis
dignitati et familiaritati illi, qua conjuges inter se uti par est,
inhaerens, in his Sancti Pauli verbis, a Clemente quoque allatis,
ad summum pervenit (Paed. III c. XII 94, 5. . . ot ôè üvöqec, ràg

1  cfr. Schmidt II, p. 191.

yvvar/.ag rag kavxüv ayandicooctv, y.a&ug xal ö XQiarbg i)ydni]oev
xrjv ixxAtfoiav¹).

Denique auctor hoc quoque mulieris dignitatem antiquis
scriptoribus fortius tuetur, quod maritorum cum pellicibus con-
suetudinem non tantum matrimonio longe inferiorem dicit, sed
etiam absolute et simpliciter ut magnum crimen rejicit.

De opera tandem salutari, qua conjuges ultro citroque
mores suos corrigere par est, auctorem mulieri hac in re
primas partes dedisse videri breviter tantum notare sufficit.

Maxime vero Clemens et auctores antiqui in varias partes
discedunt, ubi de divortio res agitur. Magna enim vis, quam
Antiqui liberorum generationi tribuebant, saepe ejusmodi erat,
ut matrimonia liberis orbata dissolverentur²). Immo perraro
concedunt, ut mariti liberorum generandorum causa alterum
matrimonium, primo non dissoluto meant (cfr. Herod. V 39,40).
Et Atlienis per aliquod tempus lex vigebat, quae ob eandem
causam viris hanc potestatem faciebat (Diog. Laert. 2, 26;
Athen. 13,556 a). Sed nihilominus, ait Schmidt, humanorum
virorum animus hac lege semper refugiebat. „Dagegen hatte
die Lösung einer kinderlosen Ehe nichts dem allgemeinen Ge-
fühle Widerstreitendes" (p. 200). Et p. 201 idem auctor pergit:
„übrigens war Ehescheidung auch ohne den Anlaß der Kinder-
losigkeit in Athen etwas Leichtes."

Clemens vero matrimonium omnino indissolubile habet. Ex
Christi enim sententia divortium ob iinum tantum adulterium
conceditur. Neque digressio liaec verum divortium dicendum
est. Cum enim Clemens conjuges separatos, dum altera pars
vivit, novum matrimonium inire posse neget, ex ejus opinione
matrimonii pactionem vere non dissolvi exinde satis demonstrat.
Auctor igitur parti innocenti societatem renuntiandi jus fecisse
potius dicendus est. Et tum quoque vehementer urget, ut partes
inter se concilientur et denuo in eadem domo liabitare incipiant.
In hac igitur re Antiquorum opinionem in Christianam rationem
emendat. Hanc ejus sententiam ad christianam fidem pertinere
eo tutius ponimus, quod nostris quoque temporibus eos coetus
divortium magis temere accipientes videmus, qui ab hac re-
ligione longius absunt.

1 1) cfr. ad Ephes. 5,22 et 25.

§ 3. De Servitute.

In exquirendis eausis, quae tempore procedente perïecerunt,
ut servitus aboliretur, tres praesertim opiniones distingui possunt.
Quidam enim, ut Ciccotti et Ed. Meyer, eam merum rei oeco-
nomieae progressum existimant. Postquam nempe opera atque
artificia adeo creverunt, ut res oeconomica servitutem vel im-
pedimentum, nedum praesidium cognoverit, servitus ultro evanuit
et clientelae vel labori mercenario cessit. Uli igitur scriptores
altiores rationes vel omnino vel magna saltern ex parte non
tractant. Haec vero non eo spectat oratio, ut rationes illas
omnino negent, verum cum parum virium iis tribuant, quaestionem
sola oeconomia terminandam esse censent.

Alii contra, ut Allard, humanitate et justitia in primo loco
collocatis, Ecclesiae maxime laudes praedicant ejusque operae,
homines ad cultiorem vitae usum traducenti, servitutis abolitio-
nem imprimis attribuunt.

Denique vir clarissimus Schrijnen, mediocritatem optimam
ratus, has duas sententias inter se conciliare conatur. Ecclesiam
enim servitutem non dissolvisse verum eam accepisse aîïirmat,
neque auctor hanc quaestionem magna ex parte oeconomicam
esse negat \')■ Hisce vero praenotatis rerum oeconomicarum
progressum Christiana doctrina magnopere sustineri conten-
dit. Doctrina eniin ilia, in servos observantiam laborisque
aestimationem dominis commendans, sponte sua et quasi tacito
quodam sensu eîïecit, ut oeconomicae illae immutationes libentius
exciperentur.

Hanc vero brevem quaestionis expositionem praemittendam
esse duximus, ut nostrum considerandi modum accuratius prae-
finiamus. Pro hac enim quaestionis parte lectorem ad laudatos
auctores rejicientes, Clementis enuntiationes cum Stoicorum
doctrina comparantes, tractare statuimus.

Servitus profecto illis quaestionibus adnumeranda est, in
quarum mentionem Clemens obiter tantum et, ut ita dicam,
sensim incident. Et quidem eadem ratione qua S. Paulus
Apostolus rem considérât. In servitutis nempe facto acquiescens
intimam omnium hominum nascentium libertatem magnopere
praedicat¹). Ita fit ut auctor ad res divinas servo eadem
ac libero \'jura decernat eumque strenue adhortetur, ut sacro-

1  cfr. Str. V c. V 30. Str. IV (initio) et c. VII 59. Str. II c. XVI 73.

rum libertatem nullo pretio, ne vitae quidem discrimine di-
mittat

Neque generis antiquitate ïlorentes vera semper animi
magnitudine excellunt. Saepe enim servi indole vitaeque pro-
bitate dominis suis longe praestant. Veram namque ingenuitatem
voluntate non fortuna metiri oportet²).

De liberorum servorumque consuetudine eadem quoque
quae S^us Paulus docet. Cum enim Cliristi Sanguine a peccati
Servitute omnes redempti simus, huic servorum dignitati domini
sedulo consulant oportet¹). Unde sibi pares eos habeant neque
beluarum modo lis utantur²).

Servi, contra, omnem contumaciam exuentes libentissimo
animo dominis suis serviant⁵).

Ex hac brevi enumeratione satis elucet, dementem servi-
tutis quaestionem obiter tantum attigisse. Scriptores enim an-
tiqui, ut Prof. Schrijnen rite illustrât, liberae et servilis condi-
cionis optionem non habebant. Societas namque et servitus
tam intime coaluerant, ut de hujus abolitione hoc saltern tempore
ne cogitari quidem posset. Magnopere vero refert, dementem
jura quaedam communia, puta conscientiae libertatem, servis
repetivisse, quae nulla vi vel lege humana abalienari possunt.

His vero Clementis sententiis Stoicorum eïfata opponere
difficile non est, quae eandem prorsus doctrinam nobis exhibent.
Stoici enim, pantheismum profitentes, hominis animam primi
principii scintillam sen divinitatis manifestationem existimabant.
Ex diverso igitur dogmate proficiscentes ad eandem omnium
hominum naturalem aequabilitatem ac religio Christiana per-
veniebant.

Ita v. gr. Seneca⁶) scribit: „Quid aliud voces hune (sel.
animum) quam deum in corpore humano habitantem? Hic
animus tam in equiteni Romanum, quam in libertum, quam in
servum potest cadere." Et Arrianus⁷) Epicteten quaerentem
facit: „ovx olôaç ön dêov TQÉcpEiç, iïéov yv/ivdÇeiç; jteqi-

(pêQEiç, TdÀaç, y.al dyvoEtç." Et I 14, IG: „\'All\' at tyvyal fdv
oïïkdç EÏalv èvÔEÔEfièvai y.al ovvafpEÏç Tfji diE avxov /lôqia

1 <) Paed. III c. XII 92, 4 et c. XI 74,1. Paed. III c. XII 95,1.

2 6) cfr. Ep. IV 2 § 10. ⁷) Eplst. diss. II 8,12.

elvai y.al dnocmdofiaxa. ov navxog ö\' avxüv nivfjfiaxog, üxe
ohteiov xal avpcpvovg ö ftebg alo&dvExai.

De lenitate erga servos idem Seneca in ep. V 6, 1 (47)
scribit: „Servi sunt? immo liomines. Servi sunt? immo con-
tubernales. Servi sunt? immo humiles animi. Servi sunt?
immo conservi, si eogitaveris tantumdem in utrosque licere
fortunae" 0-

Ne vero magna hac opinionum similitudine sedueti de-
mentem doctrinam suam a Stoicorum potissimum placitis mu-
tuatum esse putemus. Praeterquam enim Pauli Apostoli doctrina
evidenter innititur eumque aliquoties affert, Stoicorum pantheismi
dogmate expressis verbis rejecto, opinionis suae initium ex
doctrina christiana deducit. Hanc quoque doctrinam imprimis
dominos perducturam esse putat, ut servos suos benigne et
humane tractent¹).

Auctoris verba, modo allata ad aliam viri docti Vollmann
opinionem examinandam nobis ansam praebent. Putat enim Voll-
mann primis nostri aevi saeculis Ecclesiam ad hominum de servis
opinionem mitigandam nihil vel parum attulisse, Stoicorum vero
doctrinae hac in re praecipuas partes fuisse.

Dein auctor ostendere conatur, quam altas radices Stoicorum
doctrina egerit. Hujus vero argumentationis summa eo redit,
ut philosophos quosdam testificantes faciat, quam magni philo-
sophia aestimanda sit, quam multum temporibus Caesarianis
valeret, quam longe lateque diffusa esset. Deinde auctor in
ejusdem capitis (II) fine ita pergit: „So sehr nun auch die
Philosophie in die gebildeten Kreise Roms eingedrungen war,
so wenig kümmerte sich der große Haufe des niedrigen Volkes
um derartige Strebungen, welche ihm für eitel und unnütz
galten. Diese Erscheinung ist aber für unsere Frage bedeutungs-
los. Denn uns kommt es durchaus nicht auf die Denkweise
des Pöbels, sondern darauf an, ob die Römer, welche besseren
Standes, materiell gut situiert und im Besitze einer großen
Sklavenfamilie waren, die Philosophie als ihre Lehrmeisterin
anerkannten, um zur Achtung der Menschenrechte der Sklaven
veranlaßt zu werden."

1 ) Protrept. 108.

Ut vero haec rite aestimemus ea meminisse oportet, quae
auctor p. 24 seribit dicens: „Daß es freilich unter den Hörern
der Philosophie auch solche gab, welche, um der herrschenden
Sitte Genüge zu leisten, nur oberflächlich oder zum Scheine
Philosophie trieben, wer möchte es nicht begreiflich finden?"
Hic vero jure quis quaerat, nonne vulgo hoc philosophiae
Studium consuetudine magis receptum quam ex intimo sapientiae
amore originem suam duxisse dicendum sit. Cultus enim effusior,
generis nobilitas, divitiae homines magnopere movere non solent,
ut omni cogitatione curaque in tarn arduum philosophiae Studium
incumbant. Plutarchi testimonium, ab auctore allatum, hoc
saltem innuere videtur. Hisce vero perpensis considerandum
quoque est, quatenus mera doctrina ad vitae usum perducat.
Testante enim Ovidio *) Antiqui re jam compertum habebant,
quam facile sui amor doctrinae rationes everteret.

Deinde, c. III de jurisdictione disserens, quam multum primis
nostri aevi saeculis jurisperiti apud imperatores auctoritate va-
luerint et quam magnae eorum in jure dicundo partes fuerint,
auctor fusius exponit. Cum vero antiquorum leges Ulis prae-
sertim temporibus servorum gratia, et quidem more et instituto
valde immutatae sint, Stoicorum doctrinam hac quoque in re
multum valuisse auctor concludit. Hujus vero argumenti vim
ipse Vollmann magna ex parte irritam facit scribens (p. 49):
„Trotz dieser Gesetze aber hatten die Herren noch so viele
Gelegenheiten, ihre Sklaven schlecht und rücksichtslos zu be-
handeln, war noch so viel der freien Willkür derselben anheim-
gestellt, daß Jhering (Geist des röm. Rechtes, Leipzig 1854,
2. Teil, S. 179) neben der Gestaltung der Gesetzgebung als be-
achtenswerter Gesichtspunkt den Zuschnitt und Charakter er-
klärt, den das Institut der Sklaverei zu verschiedenen Zeiten
in der Praxis des Lebens trug."

Et revera experientia notissimum est, quam parum leges
ad humanam cupiditatem coercendam valeant. Ut quaedam per-
vulgata proferamus: leges agrariae Romanorum tarn saepe re-
novatae quam parum rusticis, ad paupertatem redactis, pro-
fuerunt! Neque invalidum legum illarum auxilium praeter-
mittendum esse duco, quas Augustus instituit, ut suorum temporum
mores depravatos et fidem conjugii collapsam instauraret¹).

1 ) cfr. H. v. Gelder, Algemeene Gescliiedenis, II, p. 456.

Constans enim societatis emendatio non una vi externa sed
emendata animarum aïîectione obtineatur oportet.

Caveamus igitur, ne Stoicorum doctrinae nimiam vim tri-
buamus. Quamquam enim multa praeclara continet dogmata
et antiquorum humanissimum quemque vehementer allexit, ex
altera parte infitias iri nequit eam doctrinae Christianae multis
rebus concessisse. Non enim adeo in hominum multitudinem
permanavit neque intimos hominum sensus tarn alte penetravit.
Fides enim Christiana remunerationis doctrina praecepta sua
adeo confirmât, ut nulla disciplina prorsus liumana liac in re
cum ea comparari possit. Ipse Vollmann quoque hoc intellexisse
videtur in prooemio suo scribens : „Die Wirkungen des Christen-
tums äußerten sich mehr im Privatleben als in der Gesetz-
gebung, aber auch insofern ist das Verdienst der christlichen
Lehre ein bedeutendes."

Qua vero ratione ductus auctor tarnen omnem doctrinae
Christianae vim abjudicat, in fine II cap. nobis declarat scribens:
„Da also im ersten und zweiten Jahrhundert v. Chr. die An-
hänger des Christentums hauptsächlich in den niederen Kreisen
des Volkes, zum großen Teile unter den Sklaven selbst zu
suchen waren, so sind wohltuende Einflüsse auf die Milderung
der Sklaverei, welche zweifellos von den höheren Schichten
der Gesellschaft ausgehen mußten, auf eine andere Ursache
zurückzuführen. Die hellenische Philosophie, voran die Stoa,
hatte dieses schwere Stück Arbeit unternommen."

His igitur verbis auctor rem talem proponit, quasi primis
Ecclesiae saeculis fides Christiana assectatores ex infima plebe,
praesertim ex servis adeo comparaverit, ut nobilium numerus
nullius momenti fuerit. Illustrium Christianorum numerum
simpliciter considérantes hoc verum esse confiteamur oportet.
Populäres enim et servi nobiles multum numéro praecedebant.
Num vero, collatione facta, hoc quoque, secundo praesertim
saeculo, verum dicendum est? Quidquid liuic quaestioni respon-
dendum quis putet, Clementis saltem temporibus Alexandriae
ecclesia excipienda videtur. Stromateon enim libri majorem
animi ingeniique cultum a lectoribus exigunt, quam populäres
servique vulgo sibi comparare possunt. Neque „Exhortationis"
et „Paedagogi" libri, qui vel paganos ad lucem veritatis ad-
ducere vel omnem fidelium multitudinem praeceptis Christianis
imbuere conantur, infimam tantum plebem spectare videntur.

Tarn crebro enim auctor Christianos suos admonet, ne luxuriae
se tradant, ne manuum laborem dedeeus habeant, ne nimia
servorum multitudine se muniant, ut saepe summos potius or-
dines alloqui videatur. Alexandriae igitur fides Christiana vim
suam mitigantem in dominos quoque exercuit. Clementi vero
propositum fuisse, ut servorum condicionem Christiana mansue-
tudine revera mitigaret, ex doctrina sua supra relata satis elueet¹).

De servorum numéro Paed. III c. IV (initio) quaedam nobis
tradit. Locus enim allatus nos docet quosdam magnum eorum
numerum sibi acquisivisse. Quod Clemens, utpote luxum non
necessarium, severe damnat¹).

Servos saepe magna morum pericula dominis suis attulisse
ex Paed. III c. V 32 patet²).

Vehementer quoque mangones impugnat, qui, quaestus
studio vel aliis stimulis inhumanis adducti, puerulos se exornare
cogunt, ut pluris veneant!

In Str. II c. XVIII-91 cum assensu mansueta legis Mosaicae
praecepta, imprimis vero illud allegat, quod nexos octavo quoque
anno manumittendos esse praescribit.

Facile servos libertatem acquisivisse ex Protr. c. II35 fortasse
cognoscimus: . . . ôoôàeiov imeioijld-ev Çvyùv \'AnôAAwi\' \'Aô/ii/iq)
èv ÏÏEQaïç, . . . xct&dnEQ àxQEÏoç oixéxijç, fiijôè èÀEvO\'EQiaç ôi)jiovx}ev
ôvvq&eïç tv%eïv ttctqù tov 71qoteqov ôeotlôtov³).

Clementis igitur efîata una comprehensione complectentes,
eum id egisse tuto ponimus, ut, dominis servisque doctrina
Christiana imbutis, mutuam eorum consuetudinem meliorem faceret
atque primaria naturae humanae jura servis vindicaret. Hac
vero agendi ratione ad hominum sententias de Servitute com-
inutandas, saltern inter Christianos, multum profecto contulit.

1 1) p. 90 et 91. 2) cf_r. quoque: Paed. III c. VII 38, 3 et Str. IV 27.

2 ) al ôè iIi] elg xoaoî\'iov &7XFQv&Qiioaai tobç fit» à&velovg àjxoxAelovoxv,
lôloig (5è olxétaiç ouAÂovot\'iai xal ôovAoxg ànoôvovxai yvfival xal äraxQlßovxai
bjx\' avxùv, è^ovolav ôovaai zq> xaxenxi}%6xi tîjg é7ii&v/iîag tô àôehg tijg ipijAa-
cpi/aetog\' ol yùç Txayeioayù/ievoi naçà xù Aovxqù xaîç ôsanolvaig yvfivaîg fieAéxijv
ïoyovoiv àTxoôioaafïai jxçôg léA/iav êm&vfitag t&ei Txovijçiô jieQiyçâipovxeg xùv
(pißov.

3 ) In Paed. II c. X 115,4 sumptuosum vestitum impugnans, Clemens de
servorum pretio quaedam, quamvis non directe, nobis aïfert scribens: vvvl

7xàv xo&vavxlov, xd fikv (TÙfta avxaîg cl nxjxçdaxoixo, oèx äv noxe %iÀtag
eÜQOi \'Aztixdg, (tlav ôé jiov io&rjxa [ivqImv taAdvx(ov ibvovfievax o<pàg aûtàç
àyçeioxiQag xal àriuoxiQug tiov i><pacrttdx(oi> êAéy%ov<Jir.

Caput III.

De sententiis politicis.

§ 1. De republica.

De potestate publica quid Clemens senserit et quatenus
Christianos fori publici participes esse voluerit disserentes, illis
Apostoli Pauli verbis rite exordimur, quibus Romanos, ut le-
gitimo imperio magna cum reverentia sese subjiciant, exhortatur
scribens¹): „Non est potestas nisi a Deo." Haec autem verba
theologi ita interpretantur, ut non directe Deum intervenire
censeant, sed publicam auctoritatem, si veram rei rationem
exigis, ex Dei voluntate tandem oriri putent. Ex hac vero
magistratum juris potestate conficitur, ut cives officium suum
iis praestare debeant. Haec vero summi imperii potestas non
ad immodicam deditionem cives inclinare potest, sed eorum
conscientia contineatur oportet.

Hujusne publicae jurisdictionis reverentiam primae vi Christiani
Semper habuerunt? Huic quaestioni respondentes viri docti in
varias partes discedunt. Hujus loci (ad Rom. 13) interpreta-
tionis historiam illius quoque mutabilitatis gradus atque aetates
fuisse Neuman contendit, quam Ecclesia hac in re ostenderit.
Weinel²) vero ulterius procedens, Christianorum obsequium id
tantum fuisse putat, ut violentia abstinerent. Nova illa religio
ad oboedientiam adhortari quidem non desistebat, „dennoch
hört man falsch, wenn man nur diese Klänge hört. Selbst zu
der Zeit, da die ersten Apologeten schrieben, bis ins dritte
Jahrhundert hinein, sind die Gefühle nicht erstorben und die
Gedanken nicht erloschen, die den Staat immer wieder in der
neuen Religion seinen tödlichsten Feind sehen ließen" (5).

Evangelio, ab Apostolo Paulo infimae quoque plebi in
magnis praesertim urbibus praedicato, aliae quoque voces, odii
scilicet et ulciscendi cupiditatis plenae, personare coeperunt.
Unde creberrimae illae patientiae et oboedientiae adhortationes
quae solis conscientiae limitibus continentur. Ita Weinel. Scribit
enim auctor: „Es gibt nicht bloß eine Grenze für all diese Ge-
horsamsmahnungen, sie verraten auch in ihrer Form die innersten
Gedanken und Gefühle selbst der führenden Friedensmänner.

1 Epist. ad Rom. 13,1.

2 ) Heinrich Weinel, Die Stellung des Urchristentums zum Staat.
Tübingen 1908.

So energisch diese die revolutionäre Tat verbieten, sie tun es doch
nur aus ihren neuen christlichen Gründen, die überhaupt Ge-
walttat verbieten und jeden Menschen ehren heißen. Innerlich
lehnen sie den Staat ebenso schroff ab wie die Revolution (18)."
In omnibus Christianorum scriptis, ut ait Weinel, vehemens
quamvis tacita pugna cernitur, qua imperatorem, praesertim vero
„genium" i. e. divinam ejus majestatem impugnant. Christi
enim regnum vera „ßaoiAeia" erat, cujus desiderio Christani
tenebantur.

Hujus sententiae initium Weinel ex illa perfectae civitatis
imagine repetit, quam Christum ejusque discipulos animo sibi
concepisse contendit: „Ihm (Christo) schwebt das Bild eines
ganz anderen Menschentums als das auf Recht, Eigentum und
Ehre begründete Bürgerdasein vor, und eine ganz andere Menschen-
gemeinschaft als der Staat. Eine Herrschaft Gottes — wir sagen
gewöhnlich Himmelreich und verdecken uns damit die Sache
— ist ihm diese neue Welt, dieser neue Staat. Nicht ein jen-
seitiger Himmel mit einem abstrakten Genießen Gottes, sondern
eine neue Erde, über die die Sanftmütigen herrschen, in der
es keine Tränen, kein Leid, nicht Hunger und Durst, nicht Ge-
walttat und Unterdrückung gibt (Matth. 5,3—12; Luc. 6,27—36) \')•

Tria quoque bona, quae potestas publica civibus suis im-
primis defendere solet, Christus Ejusque discipuli despiciebant.

Denique, primaevum Christianismum (Urchristentum) publicae
potestati vehementer repugnasse secundum virum doctum Weinel
ex eo quoque sententia sequitur, qua Satanam eum existimaret,
penes quem vere summa imperii erat: „Zwar gibt es einige Stellen,
die dem zu widersprechen scheinen, vor allen die schon genannten
bei Paulus und im ersten Klemensbrief. Allein man darf nie ver-
gessen, daß man einen Zwischengedanken ausließ, wenn man
sagte, daß die Obrigkeit von Gott eingesetzt sei. Gott hatte
freilich dem Satan und all den Völkern einst selbst die Macht
über die Erde gegeben, aber sie waren inzwischen von ihm
abgefallen und hätten die Völker irregeleitet" (24).

Mox vero Christianismus ab originis suae integritate de-
fluxit. Immo haec declinatio ex viri docti Weinel sententia ab
Apostolo Paulo proficiscens, brevi absoluta est. Ecclesiam enim
condendo Christiani alteram in republica civitatem coustituerunt,

*) cfr. quoque ea, quae auctor de primis Christi discipulis scribit.

v. d. Hagen.

quae subsidia, a Christo et discipulis Ejus repudiata, denuo
sibi comparabat. Et quidem jure merito. Auctor enim ita
pergit: „Aber man darf nicht vergessen, daß auch schon die
Existenz einer großen Menschengemeinschaft Ordnung, Ver-
fassung und damit abermals Recht braucht. So wenig wie
Jesus wollte die Christenheit Befehlende und Gehorchende oder
gar mit Zwang zum Gehorsam Gebrachte. Aber es schuf sich
eben mit unwiderstehlicher Folgerichtigkeit in einer unorgani-
sierten Schicht wie in einer neuen Welt eine originale Ver-
fassung" (36—37).

Auctoris igitur sententiam brevibus verbis complectentes,
haec statuere possumus. Jesus et veri Ejus discipuli mansueti
quasi fanatici dicendi sunt. De regno enim terrestri somniantes,
hominum societatem alia communitate permutare volebant, in
qua homines, nulla vi externa vel lege cogente, summa pace
et concordia habitarent. Quod regnum, una patientia et animi
moderatione efficiendum, vitae asperitate mox delapsum est.

Huic opinioni Catholicorum sententiam opponentes, ipsum
auctoris interpretandi dogma, quamquam exinde partim sen-
tentiae ejus repetendae sunt, negligemus. Hoc enim ad uni-
versam ipsius interpretandi artis quaestionem nos referret,
quatenus Sacra scilicet Scriptura fons revelationis dicenda sit;
quod operis nostri limites longe excedit.

Auctoris vero sententia ex iis quoque proficiscitur, quae de
reipublicae natura sentit. Postquam enim Ecclesiam et rem-
publicam vel potius rempublicam et Christianismum inter se
repugnare confirmavit, auctor ita pergit (p. 1): „Das war und
ist heute kein schiefer Gegensatz. Denn der Staat, auch der
antike, will mehr sein als nur eine zweckmäßige Organisation
der Menschen für ein geordnetes und befriedigtes Dasein. Er
will ein Selbstzweck sein, ja ein sittliches Ideal." Et clarius
etiam sententiam suam exprimit scribens: „Noch ein schwereres
Opfer (quam vitae sacrificium) verlangt der Staat vom Menschen:
das Opfer seiner individuellen Sittlichkeit im Kampf und in der
List des Krieges und in der Diplomatie" (1).

Re autem ita considerata, respublica et Christianismus re-
vera adeo dissidere videntur, ut nunquam pace inter se con-
ciliari possint. Ex doctrina enim Christiana, quae proprium
cuique finem assignat, respublica, propter homines condita,
eorum saluti temporali ita inservire debet, ut finem suum super-

— ÔÔ —

naturalem homines quam îacillime attingant. Ne igitur hominum
societatem sui ipsius îinem esse putemus sed révéra eam „nur
eine zweckmäßige Organisation der Menschen für ein geord-
netes und befriedigtes Dasein" existimemus¹).

Quae cum ita sint et haec ratio fidei Christianae cum re-
publica intercedat, tantum abest ut natura sua inter sese re-
pugnent, ut mutui potius inter se auxilii indigeant. Haec vero
sententia ex illo Christi verbo quasi fonte emanat: „dnööove ovv
t« Kaiaaqoc, Kaiaaqi xai t« tov &eov no xïeov²). His enim
verbis Christus cum reipublicae tum rei religiosae proprium
locum désignât. Neque civis igitur neque familiae subditus
neque religionis sectator in rempublicam unquam omnino con-
cédât, sed proprium suum finem a religione sibi propositum
attingere conetur. Hoc autem affirmantes rem penitus attin-
gimus. Christiani namque Antiquorum reipublicae resistebant,
quatenus hominem suo jure prorsus sibi vindicabat.

Ingénia, rerum novarum quoque cupida, profecto apparuerunt.
Cum enim reputemus, quantam servorum et infimae plebis multi-
tudinem Ecclesia primis temporibus exceperit, haec conclusio
eo minus temeraria dicenda est, quo acrius Ecclesia intimam
hominis libertatem praedicavit. Viro docto igitur Weinel assentiri
possumus cum dicat, creberrimas oboedientiae, patientiae, preca-
tionis exhortationes rerum commutandarum studia profecto de-
monstrare³). Sinceri, contra, Ecclesiae erga rempublicam
habitus ejusque permagni imperii est, quo eorum animos regebat,
qui ex intima fide ei se tradebant, quod studia ilia seditiosa,
vel in vehementissimis persecutionum temporibus adeo temperavit
molemque eis objecit, ut nusquam in catacumbis acerbitatis vel
in duros dominos odii signum inveniamus.