Prof. Dr. G. KREDIET, Prof. Dr. J. A. BEIJERS, Dr. R.
VAN SANTEN, Dr. J. GRASHUIS en G. S. E. VEGTER

Laparotomien. Die geburtshilflich-gynäkologischen — bei Fleischfressern, unter
besonderer Berücksichtigung der lokalen Schmerzbetäubung (Benesch u.

Sublimaat-titratie toegepast op het bloedserum der verschillende diersoorten
aan de Rijksseruminrichting, gebruikt bij de bereiding der verschillende sera.

Leg. Over de mogelijke beinvloeding van de — bij kippen door geslachtshormonen

Onderzoekingen. Overzicht der — van het uit de praktijk ingezonden Ziekte-
materiaal over 1942 (Jansen en v. d. Hurk)...........................

Pharmacologisch onderzoek. Het is onnoodig en zelfs onmogelijk, dat bij het
veterinair — alle medicamenten voor groote huisdieren bestemd, ook voor-
namelijk of uitsluitend op deze dieren zelf worden onderzocht. (Ernst) ... 212

Na ruim twee jaren rust kan nu ons Tijdschrift weer verschijnen en
vol vreugde begroeten wij de uitgave van dit eerste nummer.

De enorme betekenis van de hernieuwde uitgave voor ons verenigings-
leven behoeven wij U zeker niet te schetsen.

Dat ge persoonlijk verheugd zult zijn dit contactmiddel bij uitnemend-
heid weer regelmatig te ontvangen beseffen wij volkomen; uiteraard hebben
wij het betreurd, dat in het voorjaar 1943 de uitgave geschorst moest
worden als wapen in de strijd tegen den bezetter en zijn trawanten en ter
voorkoming van erger.

De vreugde, die wij ondervinden nu van dit gehate juk bevrijd te zijn
wordt getemperd door het besef van de verliezen, die wij, ook in onze
gelederen, te betreuren hebben.

Met eerbied herdenken wij deze gevallenen en betuigen onze deel-
neming aan de zwaargetroffen familieleden. Volgens onze traditie zullen
in de komende nummers de necrologieën opgenomen worden van de sedert
1943 overleden collegae.

De leden, die tengevolge van verzetsacties werden gevangen genomen,
doch weer terugkeerden, wensen wij van harte geluk.

Verschillende collegae hebben tengevolge van oorlogshandelingen of
verzetsactie materiële verliezen geleden; het gedurende de bezettings-
jaren ondergronds gevormde ondersteuningsfonds kan medehelpen deze
- verliezen te compenseren.

Voor de Maatschappij breekt nu een tijd aan van opbouw, welke aan-
gevangen dient te worden op de basis van statuten en reglement. Daarna
moet in gemeenschappelijk overleg gezocht worden naar de beste aan-
passing aan staatsvorm en bedrijfsleven.

De Maatschappij verloor haar accuraten en volijverigen Secretaris
en zal zoo spoedig mogelijk dienen te besluiten op welke wijze voor hel
vervolg het secretariaat moet worden ingericht. Het is wenselijk, dat deze
belangrijke aangelegenheid in de afdelingen wordt besproken.

Een algemene vergadering mag niet te lang worden uitgesteld, doch
is op het ogenblik nog niet bijeen te roepen; verkiezingen van een nieuw
Hoofdbestuur staan onder meer op het programma.

De bezittingen van de Maatschappij zijn behouden gebleven, doch
blijven voorlopig nog geblokkeerd; teneinde lopende zaken te kunnen
afdoen zal de heffing van enige contributie over het jaar 1945 noodzakelijk
zijn.

De belangrijke taak van de beoefenaren der Veeartsenijkunde bij de
wederopbouw van de Nederlandse veestapel vereist onder meer een ruime
literatuurkennis. Wij zijn overtuigd, dat de Redactie van dit tijdschrift
het hare zal bijdragen tot verspreiding dier kennis en geen moeite zal
sparen om het weer spoedig op het vooroorlogse peil te brengen, waardoor
het evenals voorheen tot de meest gewaardeerde vétérinaire uitgaven in
het buitenland zal behoren.

Wij hebben dankbaar geprofiteerd van het aanbod in het „Contact-
blaadje", dat in Noord-Brabant verscheen, om enkele mededelingen te
plaatsen; wij zijn echter overtuigd, dat de uitgevers daarvan, met ons,
verheugd zijn, dat nu het eigen vertrouwde Tijdschrift weer zee kiest.

Begin 1943 werden de werkzaamheden van de Maatschappij voor
diergeneeskunde stop gezet. Maatregelen van regeringsinstanties door
de „nieuwe orde" ingesteld, doordrongen alles met hun wanorde schep-
pende geest en maakten het leven van den zichzelf respecterenden Hollander
onaangenaam, waardoor hij gedwongen werd het mooie en historisch
gegroeide, waaraan hij gehecht was, te sluiten, te verlaten of op te heffen,
teneinde het voor bevuiling en bezoedeling te bewaren. Reeds veel te
lang had de Maatschappij voor diergeneeskunde zich lankmoedig getoond.
Nog steeds kon men in het Algemeen Bestuur nog niet luisteren naar de
raad van hen, die er op wezen, dat doorgaan op het reeds betreden pad
regelrecht tot overgave aan de Duitse idee van dictatoriaal leiderschap en
knechting der leden voerde. Eindelijk, bijna te laat, kwam het zo ver,
dat zelfs de meest tot onderhandelen bereide tot de conclusie kwam, dat
er door onderhandelen toch niets meer te redden was, dat de band met
den duitser moest worden doorgesneden, wilde men zijn waardigheid
niet verliezen. Overtuigd als men was, dat dit tot gevolg zou hebben
dat de Maatschappij voor diergeneeskunde zou worden opgeheven en
dat hare goederen zouden worden verbeurd verklaard, vernam men tot
zijn uiterste verbazing, dat dit niet gebeurde ! De Maatschappij mocht
als wetenschappelijk lichaam blijven bestaan ! Waaraan of aan wien dat
te danken was weet niemand. Aan de tegemoetkomende houding, die
het Algemeen Bestuur steeds aan de dag had gelegd ? Aan de „genegen-
heid", die de pas benoemde president van de dierenartsenkamer voor de
Maatschappij had, die hij meehielp omverwerpen ? Of vreesde men
tegenwerking van de Nederlandse dierenartsen, wier medewerking men
zo hoog nodig had voor vee-export en wou men ze met een zoet lijntje
binden ? Of waren er soms nieuwlichters, die meenden, dat deze houding
tegenover de Maatschappij in hun credit zou worden geboekt, wanneer
het hun en de duitsers eens niet voor de wind ging ? Allemaal vragen,
die bij ons opkomen, waarop we het antwoord niet weten, maar die tot
nadenken stemmen. Prettig was dit feit niet. De Maatschappij voor dier-
geneeskunde stond in dezelfde verordening genoemd, waarmede de
dierenartsenkamer werd ingesteld. Dat gaf een bijsmaak, het was niet
vererend te weten, dat het voortbestaan te danken was aan een of andere
welwillendheid of gedachte van den bezetter of zijn handlangers. Maar
gelukkig konden de laatsten de Maatschappij niet met rust laten. Zij
trachtten via de commissaris van niet-commerciele verenigingen en stich-
tingen met het motief van papierschaarste gedaan te krijgen, dat het
dierenartsenblad van de dierenartsenkamer en ons tijdschrift verenigd
zouden worden. Vanzelfsprekend hebben het Dagelijkse Bestuur en de
Redactie dit voorstel eenstemmig van de hand gewezen. Ook moesten zij
in de regelingen ingrijpen en de grondslagen van de Maatschappij aan-
tasten. Zij wensten te bepalen wie wel en wie geen lid mocht zijn van
onze Maatschappij. Het lidmaatschap van de dierenartsenkamer werd
verplichtend gesteld, terwijl zij, die geen lid van eerstgenoemde instelling
waren uit de Maatschappij zouden moeten treden. Het toenmalige Bestuur
besloot daarop alle werkzaamheden te staken, de uitgifte van het tijdschrift
werd beëindigd !

was buitengesloten, inlichtingen konden niet meer worden verschaft,
collegiaal verkeer was opgehouden, de eenzaamheid van den platlandicus
werd nog groter dan zij al was. Wel trachtte de dierenartsenkamer door
een dierenartsenblad met „opstelraad" op zijn manier in het tekort te
voorzien en in de veterinaire wereld vaste voet te krijgen, maar deze
poging was evenals alles, dat deze kamer meende te moeten aanpakken,
reeds vooraf tot mislukken gedoemd. Wat kenden die „Hollandse heren"
onze dierenartsen toch slecht.

Het bezwaar van het gemis van alle contact van de leden onderling
en met de Maatschappij voor diergeneeskunde was de prijs, die voor deze
principiele houding moest worden betaald. Niemand wist hoe lang deze
toestand zou duren. In de eerste tijd bewaarde de redactie de copie, maar
later moest ze wel aan de bewerkers worden terug gezonden. Het dieren-
artsenblad heeft er geen enkele ter publicatie gekregen ! Dat had alleen
zijn eigen gedwongen medewerkers !

Blijkbaar was het niet-verschijnen van ons tijdschrift aan de heren van
de nieuwe orde niet helemaal onverschillig. De president van de dieren-
artsenkamer wenste ingelicht te worden waarom het wegbleef. Hij had
nog zoveel, dat aan de dierenartsen moest worden medegedeeld en zag
in ons tijdschrift zeker nog het beste middel van verbinding van zijne
diensten en de dierenartsen. Waarom het dierenartsenblad in zijn ogen
niet voldoende was, werd niet verteld. Door een misverstand zijn enige
heren van het bestuur en de voorzitter van de redactie bij den president
van de dierenartsenkamer op bezoek geweest. Toen hij ingelicht was,
had hij van de bezwaren nog nooit gehoord en hij beloofde zijn mede-
werking om alles tot een goed resultaat te brengen; een briefwisseling,
een bespreking met den president en vertegenwoordigers van den commis-
saris van niet-commerciele verenigingen en stichtingen, weer briefwisseling,
nog een conferentie met den president van de dierenartsenkamer, nog een
conferentie met den president van de dierenartsenkamer, geassisteerd
door twee inspecteurs van de vceartsenijkundige dienst in algemene
dienst waren het gevolg. De houding van de Maatschappij onderging
door dit alles geen verandering. Daarna waren de pogingen van officiele
zijde afgelopen. Het leek alsof ons tijdschrift voorgoed begraven was.
Dat dat niet zo was, bleek hieruit, dat zij een bewerking verzorgde van
de voordrachten van de post-universitaire cursus 1941—1942 en van de
veterinaire week van 4—6 Juni 1942 te Utrecht gehouden. Dit is het
laatste naar buiten gebleken levensteken van het tijdschrift geweest. De
secretaris van de redactie, Dr. C. Bubberman bleef necrologiën verzamelen,
opdat zij in de eerste nummers van de nieuwe serie zouden kunnen worden
geplaatst. Jammer genoeg zijn deze alle verloren gegaan bij een huis-
zoeking, waarbij Dr. Bubberman werd medegenomen. Hij is later naar
een kamp in Duitsland vervoerd en aldaar na korten tijd aan dysenterie
gestorven. Een groot verlies voor de Maatschappij voor diergeneeskunde,
voor onze redactie, waarin hij met ijver en nauwgezetheid en met grote
kennis van zaken met nimmer falende werkkracht zonder ooit tegen een
opoffering op te zien enorm veel arbeid verrichtte. Diep bewogen door het
verschrikkelijke lot, dat collega Bubberman, Mevrouw en de kinderen
heeft getroffen, betreuren we zijn heengaan ten zeerste en zullen hem
als man van wetenschap, vriend en collega blijven gedenken.

te betreden. Een nieuw nummer van het tijdschrift ligt thans voor U.
We willen hopen als eerste van een lange, ononderbroken rij. Dat Gij
het allen met dezelfde vreugde moogt lezen als waarmede wij, leden van
de redactie, het hebben voorb:reid. Het contact is weer hersteld, de vor-
deringen van onze wetenschap kunnen weer te Uwer kennis worden
gebracht, de Maatschappij kan hare mededelingen en aanwijzingen, hare
programma\'s en toelichtingen weer publiceren, we kunnen weer lezen
wat er in onze kringen leeft en streeft, we kunnen weer van gedachten
wisselen en naar buiten levenstekens geven. We nemen onze plaats weer
in, die we gedwongen tijdelijk hadden verlaten. We zijn weer onszelf
Dat laatste voelen we het meeste. Als de Maatschappij ons weer ter al-
algemene vergadering oproept en we weer met elkander kunnen spreken,
zijn we weer helemaal onszelf, te meer als we ontlast zijn van de elementen,
die den bezetter steunden of met hem sympatiseerden.

De oude toestanden zijn dan weer hersteld, het doel is bereikt ; wel het
doel, maar niet het einddoel. We hebben dit herstel nodig, maar om
vooruit te kunnen gaan. De jaren 1940—1945 zijn een onderbreking in
onze normale ontwikkeling geweest. Ze waren geen verscheuring, daarvoor
heeft onze geest gezorgd. Voor ons was de Maatschappij nooit dood,
bestond er geen dierenartsenkamer dan om haar te bestrijden, waren we
alleen maar tijdelijk niet in staat voor onze voortgang te kunnen zorgen.
Nu knopen we weer aan het oude vast en beginnen met het nieuwe. Nu
we dat oude een tijdje niet hebbsn gekend, hebben we gevoeld wat het
voor ons betekende. Het is moeilijk onder woorden te brengen, nog moei-
lijker het nauwkeurig te beschrijven, we voelden alleen, dat er een traditie
was uitgevallen, dat er iets aan ons leven ontbrak. We voelden ons meer
eenzaam, iets ontdaan, soms enigszins hulpeloos. Onze raadgever ontbrak
ons. Er miste iets aan onze levenshouding, aan onze ontwikkeling ontbrak
een schakel. Dat gevoel van vereenzaming is thans verdwenen, we kunnen
ons gewone leven weer voortgang doen vinden.

Nu de oude verhoudingen weer teruggekeerd zijn, moeten we vooral
de soepelheid er van roemen. Ze liggen ons gemakkelijk, ze stellen aan
geen enkele verbetering hinderpalen in de weg, iedere dierenarts kan
naar wil en capaciteiten medewerken aan de bloei en vooruitgang, ieder,
die de moed heeft een initiatief te nemen, kan er op rekenen, dat zijn
poging naar hare verdiensten wordt gewaardeerd. Die soepelheid maakt,
dat zij zich steeds aan veranderde omstandigheden kunnen aanpassen
en dat die aanpassing niet van bovenaf wordt opgelegd, maar zich kan
ontwikkelen naar den wil der leden van de Maatschappij voor diergenees-
kunde. Zo is het ook met ons tijdschrift. Niet door de redactie zal het die
vorm krijgen, die het beste met de nieuwe eisen overeenstemt, maar alles
wat de leden wensen, zal zijn stempel op ons orgaan drukken. De redactie
zal gaarne vingerwijzingen geven, zij kan een richting aanduiden, in welke
zij meent, dat de diergeneeskunde zich zal ontwikkelen, omdat zij door
de aard van haar werk het nauwste is verbonden met de uitingen, die in
vakkringen worden gedaan. Maar er zijn enkele algemene eisen, die men
in welken tijd ook nooit mag verwaarlozen. De eerste is wel, dat de basis,
waarop ons tijdschrift rust, de wetenschappelijke moet zijn. Alleen door
een nauwkeurig volgen van en waar mogelijk door zelf te bouwen aan de
wetenschap zijn wij in staat de dierenartsen te zijn en te blijven, die we
zijn. Wij moeten ons vak ter dege verstaan. Dat zijn we verplicht aan de

maatschappij, door wie en voor wie wij werken. Wij zijn dat verplicht
aan onszelf en aan ons vak. De tweede eis is, dat alles, wat met de uit-
oefening van ons vak samenhangt, weerklank moet vinden in de bladzijden
van ons tijdschrift. Aan dit laatste heeft wel eens iets ontbroken. Niet,
dat die uitoefening niet goed geschiedde, maar er werd te weinig aandacht
geschonken aan de omstandigheden, waaronder en waardoor die uit-
oefening plaats vond. Sociale en economische verhoudingen werden
te weinig belicht, terwijl ze toch zo vaak van grote, soms zelfs van recht-
streekse betekenis zijn. Aan de verhouding van ons vak tot de landbouw-
kunde in het algemeen, de aanpassing er van aan het boerenbedrijf
had beter kunnen zijn. Waarschijnlijk is hieraan zo weinig aandacht
gegeven, omdat velen de bestaande toestand voldoende en vanzelfsprekend
vonden, maar in werkelijkheid is het zo geheel anders. Er kan van
de diergeneeskunde een leidende en voorlichtende rol uitgaan, die èn
voor den dierenarts èn voor den landbouwer van grote economische be-
tekenis kan zijn. Speciaal komt dit ten goede aan de gezondheidstoestand
en de verbetering van de veestapel, die aan onze zorgen is toevertrouwd.

Naast deze eisen zijn er verlangens, waaraan kan worden voldaan.
Er wordt wel eens gezegd, dat de practicus meer aan ons tijdschrift zou
kunnen hebben dan hij heeft, omdat er te weinig „practische zaken" in
worden vermeld. De redactie neemt gaarne aan, dat dit waar is. De vraag
is hoe kan zij aan dat verlangen voldoen. Als men bedenkt, dat die
„practische zaken" zullen bestaan in bepaalde recepten, die succes hebben,
in het gebruik van instrumenten voor een bepaald doel, in het uitvoeren
van enkele handgrepen, dan kan men zich voorstellen van welk belang
het kan zijn, dat iedere dierenarts hiervan profiteert. Er zou dus een nieuwe
rubriek moeten komen : ,,voor den practicus door den practicus", waarin
dit verlangen tot uitdrukking komt en dat door de practici zelf in stand
moet worden gehouden.

In deze richting werd op grootsere wijze al gewerkt door de klinische
lessen. Deze werden en zullen weer worden geschreven en zijn in de eerste
plaats voor den practicus bedoeld. Zij zijn de beste en eenvoudigste wijze
om tot den dag van vandaag geinformeerd te worden over de stand van
de wetenschap ten opzichte van een bepaald onderwerp. Het is de be-
doeling van de redactie ze weer als vroeger om het andere tijdschrift te
laten verschijnen, maar men zal even geduld moeten hebben, voordat
de serie geopend kan worden, omdat de schrijvers er van nog moeten worden
aangezocht.

Zoals allen weten staan de bladzijden van ons tijdschrift voor alle
beschouwingen open, die tot vooruitgang van ons vak en zijn beoefenaren
kunnen bijdragen. Het zou niet onmogelijk zijn, dat er in de tegenwoordige
tijd stemmen opgaan, die de geest van het universitaire onderwijs niet
roemen, die als nadeel van de openbare universiteiten aantekenen, dat
de aandacht te uitsluitend gericht is op de wetenschappelijke opleiding
der studenten en dat geen of althans onvoldoende rekening wordt gehouden
met de ontwikkeling van den student tot mens van karakter. In dit opzicht
zouden de confessionele inrichtingen van onderwijs zich beter houden.
Er zullen er onder ons ook zijn, die dat menen en die een andere oriëntatie
van ons onderwijs wensen. Misschien zijn er ook andere fouten, die de
faculteit in de ogen van sommigen aankleven. Niets kan groeien zonder
critiek. Het tijdschrift geeft gaarne ruimte aan diegenen, die de zorg voor

de opleiding ideeën in de pen geeft, welke tot verbetering kunnen leiden.
Men zij niet bevreesd voor hooggeleerde critiek. Alle mensen eten pap.

Het bovenstaande maakt maar enkele eisen en verlangens uit, waaraan
ons tijdschrift kan of moet voldoen. Er zullen er onder de leden nog wel
meer leven. In deze tijd van opgekropte energie en lust tot vernieuwing
en verbetering zullen zonder twijfel nieuwe ideeën naar voren komen, die
nieuwe wegen zullen openen en een nieuw arbeidsveld tot ontwikkeling
zullen brengen. Laten we trachten gezamenlijk tot ontwikkeling te brengen
al datgene, dat tot vooruitgang der diergeneeskunde kan leiden. Het
tijdschrift wil gaarne bemiddelaar zijn.

De redactie spreekt de wens uit, dat zij op de medewerking van alle
lezers mag rekenen, zij van haar kant zal alles doen om de plaats, die het
tijdschrift onder zijne soortgenoten heeft verworven, te handhaven.

Nu, na een langdurige periode van rust, het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde weer uitkomt, is het goed daar de stem tot de Nederlandsche
diergeneeskundigen te richten, waar deze zich vóór alles in den lande
behoort te doen verstaan.

Dit tijdschrift verzorgt, naast de wetenschappelijke en sociale functie,
die in zijn artikelen aan den dag treedt, nog een andere taak, nimmer
zoozeer uitgesproken, maar niettemin in sterke mate ondervonden : het
onderhoudt een moreele, zedelijke, band tusschen de leden der Maat-
schappij.

In de afgeloopen jaren was het voor het vaststellen en handhaven van
de houding, den universitair ontwikkelden mensch waardig, noodzakelijk
de collega\'s onderling met elkander in verbinding te brengen, waardoor
zij, bij voorkeur door uitwisseling van gedachten in bijeenkomsten, in
gemeenschappelijk overleg de meest gewenschte houding gezamenlijk
zouden kunnen bepalen. De vergaderingen van de afdeelingen der Maat-
schappij kenmerkten zich, naast de verzorging van het normale programma,
door een intensieve bespreking van de sociale en politieke problemen .
het stilleggen van de werkzaamheid der Maatschappij beëindigde mede
deze besprekingen.

Het was Professor Krediet, die allereerst en ten volle besefte tot welke
beteekenis deze bijeenkomsten zich op belangrijke momenten zouden
kunnen ontwikkelen en hoe het wegvallen van onderling verband in
diergeneeskundige kring zou kunnen leiden tot ernstige gevolgen. Het
was Professor Krediet, de secretaris van de Commissie voor Postuniver-
sitair Onderwijs, die in deze instelling, met haar cursorisch onderricht
over de provincies van het land verspreid, een goede plaatsvervangster
zag van de afdeelingen der Maatschappij. In feite onderdeel der Maat-
schappij werd het postuniversitair onderwijs het stempel verleend van
onderhoorighcid aan de universiteit zelve, aldus tegen politieke intriges
veiliger geborgen. De organisatie der voordrachten kwam tot stand, in
alle provincies werd de cursus een feit. Was het wetenschappelijk onder-
werp met de wisseling van vraag en antwoord besloten, dan sprongen dc
opgekropte gemoederen open over de fouten en tekorten in politiek en

oorlogvoering, werd, onder nauwe peiling van hoe en waarom, gewikt
en gewogen hoe te handelen onder den steeds meer onheil voorspellenden
Duitschen druk. Op de thuisrit van zoo\'n bijeenkomst was het gemoed
verkwikt en geestelijk rijker voelden zich velen, de eensgezindheid met
anderen, sociaal gelijken, zich bewust.

De Dierenartsenkamer drong zich in, verraderlijk voorbereid door
Dr. Pschorr. Het was opnieuw Professor Krediet, zoekend naar een
alarmsysteem om op korten termijn alle betrouwbare dierenartsen te
kunnen bereiken, die, tezamen met enkele anderen deze organisatie van
illegaliteit construeerde en instructies gaf in overleg met Prof. van der
Plank, voorzitter der Maatschappij. De tijd was dreigend en somber,
voor jong en oud, bovenal voor den fleren onbuigzame. Steden en dorpen
door bombardementen gehavend, arrestaties aan de orde van den dag.
Professor Krediet werd zich den directen nood bewust, waarin gezinnen
van dierenartsen zouden kunnen geraken en Professor Krediet bouwde
aan het ondersteuningsfonds door middel van de nieuwe organisatie om
zoo noodig, den noodlijdenden direct hulp te kunnen bieden.

Nu de benauwenissen, door S. D., Gestapo, bombardement en onder-
duiking teweeggebracht, voorbij zijn, nu het eerste vrije nummer van ons
tijdschrift, deel uitmakend van een zich herstellende Maatschappij, zijn
blijde intocht maakt bij zoovele dierenartsen, nu is het goed van de groote
waakzaamheid en activiteit, van het breede inzicht en de ernstige toewijding
door Professor Krediet gecombineerd met zijn vermogen tot organisatie,
in dit eerste nummer getuigenis af te leggen.

De Nederlandsche dierenarts zal, achterom ziende naar de voorbije
oorlogsjaren, met groote erkentelijkheid en waardecring de gestalte van
Professor Krediet voor zich zien verrijzen, wiens veelomvattende arbeid
door sombere tijden een mild licht deed spelen.

Het kan zijn nut hebben, nog eens Uw aandacht te vragen voor de
diagnostiek en therapie van de strongylose van paarden en kleine her-
kauwers en U onze ervaringen mede te deelen, die wij de laatste paar
jaren daarover in de kliniek verkregen.

De nomenclatuur van de verschillende strongylussoorten is nog al wat
veranderd sedert veler studententijd. Daarom is het wenschelijk, nog even
weer in Uw geheugen terug te roepen de meest voorkomende en van deze
de jongste benaming te noemen.

A. Bij het paard : I. De strongylus vulgaris, vroeger genoemd de
sclerostomum vulgare of scl. bidentatum ; is de verwekker van het bekende
wormaneurysma.

2. De strongylus edentatus, vroeger genoemd sclerostomum edentatus.
Deze kennen we als de veel voorkomende parasiet bij het paard, welke
vooral onder het peritoneum wordt gevonden en verder in de dikke darm.

3. De Strongylus equinus (scl. equinum, scl. quadridentatum) is de
grootste der bij paarden voorkomende strongyliden ; hij wordt eveneens
in de dikke darm gevonden, maar is voor onze streken van minder be-
teekenis.

4. De trichonema tetracanthum (sclerostomum, cylichnostomum,
cyathostomum enz.) is voor ons land juist van des te meer belang, omdat
deze worm zoo verbazend veelvuldig in de dikke darm wordt aangetroffen
en dikwerf in zulke enorme hoeveelheden, dat de paarden aan de gevolgen
succombeeren. Het zijn de — ook bij leeken langzamerhand berucht ge-
worden — roode wormpjes, die zich aan de oppervlakte der versche faeces-
ballen bevinden en op onzen arm zitten na het rectaal exploreeren.
Tientallen soorten zijn van de trichonema\'s uit de paardendarm bekend.
Het is vooral Prof. Ihle, die onze kennis daarvan zeer heeft verrijkt.

B. Bij de kleine herkauwers, (schaap en geit) moeten we in de eerste
plaats noemen de haemonchus contortus, waarvan het wijfje vaak rood
gekleurd is door het opgezogen bloed en die in de lebmaag parasiteert.
Ook de veel kleinere Ostertagia-ostertagi wordt in en op het lebmaag-
slijmvlies aangetroffen, terwijl de nematodirus fillicollis, cooperia- en
trichostrongvlus soorten de dunne darm (de laatste vooral het duodenum)
bewonen. Het is noodig, dit te weten, omdat de bestrijding der lebmaag-
parasieten betrekkelijk gemakkelijk is, terwijl die der dunne darmbewoners
tot nu toe een vrijwel hopelooze opgave is. De prognose hangt dus wel ten
nauwste samen met de soort van strongyliden.

Bespreken we eerst de strongylose van het paard. Het is onze ervaring,
dat voor vele collegae de begrippen : strongylose en wormaneurysma
identisch zijn en aan dit laatste meer beteekenis wordt gehecht dan toe-
laatbaar is. Zonder twijfel kan het wormaneurysma ernstige ziektever-
schijnselen geven, in vele gevallen den dood veroorzaken — dikwijls
onverwacht door een vaatruptuur — en zullen wij de laatsten zijn om het
belang er van te onderschatten. Maar aan den anderen kant moeten we
ook er voor oppassen te gauw ziekteverschijnselen uitsluitend en alleen
op rekening van een gevonden aneurysma te stellen.

Vinden wij b.v. bij een enter of twenter met koliek een wormaneurysma,
dan is het lang niet bewezen, dat daaraan de waargenomen koliekver-
schijnselen moeten worden geweten. Het worm-aneurysma kan zeker
aanleiding geven tot een embolisch-thrombotische koliek ; deze vorm van
koliek is echter veel zeldzamer dan men veelal meent. Volgens de buiten-
landsche literatuur en de ervaringen aan verschillende klinieken wordt
ze in i—10% der doodelijk verloopende kolieken gevonden, maar dit
is niet de ervaring aan onze faculteit. Niet zelden treffen wij paarden in
onze kliniek aan met een groot aneurysma, die tijdens wekenlange obser-
vatie nooit koliek vertoonen. Vermagering, anaemie, meer of minder

hooge koorts en tenslotte de verschijnselen van een sleepend verloopende
sepsis kunnen eveneens symptomen zijn, die wij meenen te moeten toe-
schrijven aan het door rectaal onderzoek vastgesteld aneurysma. Ver-
moedelijk zullen de parasieten bacteriën op hun zwerftochten door het
lichaam meenemen; hieraan zullen de septische verschijnselen, met
koorts gepaard gaande, moeten worden toegeschreven.

Tf.n Thije heeft in 1937 de ervaringen gepubliceerd over 106 secties
van aan koliek gestorven paarden en komt eveneens tot de conclusie,
„dat wij aan het aneurysma verminosum vooral niet een te voorname
oorzaak moeten toekennen voor het ontstaan van doodelijkekoliekgevallen."

Volgens verschillende onderzoekers zou het aneurysma ook de oorzaak
van koliek kunnen zijn, doordat de zenuwen van den plexus mesentericus
beschadigd worden. Het is vooral Olt, die hierop het eerst en met nadruk
heeft gewezen ; na hem hebben Dobbenstein en Möllmann ontstekings-
verschijnselen en degeneratieve veranderingen gevonden aan het ganglion
coeliacum et mesentericum craniale (bij 37 van 60 slachtpaarden).

Sommigen gaan nu zelfs zoover, dat ze het veelvuldig voorkomen van
koliek bij paarden toeschrijven aan de infectie met strongyliden en de
koliek meenen te zullen zien verdwijnen als het gelukken zou de paarden
parasietenvrij zonder aneurysma op te fokken en parasietenvrij te houden.
Voorloopig zullen we dan nog wel koliek-patiënten in behandeling krijgen.

Een waarschuwing is hier op zijn plaats om bij het afgeven van attesten
bij veulens met een aneurysma de noodige voorzichtigheid te betrachten.
Meermalen moest ik de practizeerende collega afvallen, omdat deze een
verklaring van een koopvernietigend gebrek had afgegeven, op grond van
het vinden van een aneurysma bij sectie, zonder dat hij zich voldoende
er van had vergewist, dat inderdaad de doodsoorzaak hierin ook gelegen
was. Eerst stelle men dus .deze doodsoorzaak vast ; daarna moet worden
nagegaan of zij met het aneurysma in direct of indirect verband kan worden
gebracht en eerst dan mag dit als een verborgen gebrek worden beschouwd.
De antidateering stuit meestal niet op bezwaren. Vergeten wij ten slotte
niet, dat een klein aneurysma (bijv. ter grootte van een vuist) bij jonge
paarden bijna als een normale bevinding kan worden beschouwd. En toch
hebben wij dikwijls alleen daarop een verklaring zien afgeven ! Dat mag
niet !

Gedurende de jaren 1942 en 1943 hebben we meer paarden met strongy-
lose gezien dan anders en het ware een klein kunstje geweest, geregeld
onze stallen met deze patiënten te vullen. Om nauwkeurig het verloop te
kunnen volgen en de uitwerking der ingestelde therapie te kunnen contro-
leeren, hebben wij een 60-tal paarden (meest in de leeftijd van 1—2 jaar)
langere tijd als stationnaire patiënten opgenomen. Hierbij is gebleken,
dat de trichonemiasis verreweg de belangrijkste rol speelt ; van veel minder
beteekenis zijn de str. vulgare, edentatus en equinus. Dit blijkt ook uit
het onderzoek van de cultures, die de Heer Abrahamse op ons verzoek in
enkele gevallen in het Instituut voor parasitaire ziekten heeft aangelegd.

Hij onderzocht gedurende drie opeenvolgende dagen de faeces, voor
wij het paard phenothiazine gaven en gaf ons daarvan de volgende
resultaten :

De trichonemiase vindt men weliswaar het meest bij jonge paarden
van i—4 jaar, maar men kan ze toch ook bij oudere dieren aantreffen.
Vaak zijn de symptomen weinig karakteristiek. Vooral bij de oudere
paarden is het hoofdsymptoom: Vermagering.

De eetlust is normaal, aan pols, temperatuur en ademhaling zijn geen
afwijkingen te vinden ; een orgaan-afwijking is niet te constateeren. Wel
zijn als regel de slijmvliezen meer of minder bleek ; in de praktijk zal men

Trm. wil zeggen : een op trichonema gelijkende larve maar met meer dan 8 darm-
cellen.

daaraan meestal de anaemie onderkennen. Het diagnostiseeren van een
anaemische toestand alleen op de slijmvliezen is echter een gevaarlijk ding.
Zeer dikwijls leert ons het bloedonderzoek, dat er een uitgesproken
anaemie bestaat, terwijl de kleur der slijmvliezen dit niet zou doen ver-
moeden. Onze gewoonte, om van iedere patiënt der interne kliniek het
bloed te onderzoeken, heeft ons dat voldoende geleerd. We willen daarom
van de practici weliswaar niet eischen, dat zij in verdachte gevallen zich
zetten tot het tellen der roode bloedcellen, maar wé.1 dat zij een eenvoudige
haemoglobine-bepaling doen. Daartoe eigent zich nog steeds de methode
van Sahli het best. Hiermede zal men voor onze paarden als normale
waarde 64—68 % moeten nemen. Deze is dan uitgedrukt in „Sahli -
waarde", welke op het buisje in witte verf aangegeven is. In roode verf
staat de haemoglobine-waarde aangegeven, die hooger is dan de Sahli-
waarde omdat destijds Sahli een te hoog haemoglobine-gehalte voor
normale menschen heeft aangenomen.

In onze kliniek gebruiken wij de laatste jaren het nieuwe apparaat van
Philips uit Kopenhagen („haemometer sicca"), waarmede het haemo-
globine direct in grammen per 100 cc bloed kan worden afgelezen en dat
volgens deskundigen de nauwkeurigste bepaling voor klinische doeleinden
toelaat. Wij hebben op bijgaande tabel de haemoglobine-gehalten weer
omgerekend in Sahli-waarden, omdat men daaraan het meest gewend is.

Voor den practicus kan verder nog steeds de eenvoudige bezinkingsproef
aanbevolen worden om een — zij ook globaal —- inzicht te krijgen in den
graad der anaemie. Daarvoor is noodig een betrekkelijk nauwe buis van
ongeveer 15 cm³ inhoud, waarop een verdeeling is aangebracht. Men
brengt daarin 1 cc 3 % natrium fluoride oplossing en laat langs den wand
9 cm bloed uit de canule toevloeien, mengt beide vloeistoffen goed door
omzwenken (niet schudden om schuimvorming te voorkomen) en laat
eenige uren staan. Is het aantal roode bloedcellen normaal, dan vindt
men een sediment van gemiddeld 3.3 cm³ erythrocyten ; bij anaemie is
dit lager en kan het bij zeer sterke bloedarmoede tot ongeveer 1 dalen.
Op de roode bloedcellen treft men een schijfje aan, dat uit de witte bloed-
cellen bestaat en een dikte van ongeveer 1 mm heeft, als het aantal witte
bloedcellen normaal is. Hoe meer witte bloedcellen, hoe dikker de schijf
natuurlijk. Deze methode, die wij dertig jaar geleden reeds op haar waarde
onderzochten door de gelijktijdige telling van de roode en witte bloed-
cellen, kunnen wij nog steeds den practicus aanraden. Zij geeft slechts
aproximatieve gegevens, die echter voor de praktijk van beteekenis zijn.
Ze is alleen bij het paard te gebruiken, bij geen enkel ander huisdier.
Heeft men tijd om elk kwartier de stand van het sediment af te lezen, dan
bepaalt men tegelijkertijd de bezinkingssnelheid. Langer dan een uur
behoeft men deze bij het paard niet te controleeren, want bijna steeds is
reeds na een uur de maximumbezinking bereikt. Men vergeve ons deze
kleine uitweiding ; we vinden echter juist in deze oorlogsjaren zooveel
— dikwijls onvermoede — gevallen van anaemie, dat wij niet genoeg de
aandacht hierop kunnen vestigen en zelfs bovenstaand eenvoudig bloed-
onderzoek is nog lang niet voldoende in zwang bij den practicus. En hij
moge zich troosten met de gedachte, dat hij de fijnere methoden van
onderzoek, die wij in de kliniek toepassen gevoegelijk bij het paard kan missen.
Het natief preparaat, het supravitaal gekleurde preparaat, het volgens
Giemsa of andere methoden gekleurde uitstrijkje brengt hem immers niets

verder bij het paard. Bij dit dier toch vinden wij merkwaardigerwijze
zelfs in de extreemste gevallen van anaemie (b.v. 17 Sahli, 1,2 mill. roode
bloedcellen, een sediment van nauwelijks 1 cc) geen verdere afwijkingen ;
dat wil zeggen geen poikilocytose, geen reticulocyten, geen normoblasten,
geen basophile punctaties, geen polychromasie. Onlangs zagen wij voor
het eerst van ons leven een normoblast in een uitstrijkje van paardenbloed ;
een bewijs van de groote zeldzaamheid.

Vinden wij nu naast de vermagering en anaemie bij het rectaal explo-
reeren op de faeces of op onzen arm de trichonema\'s dan mogen wij bij
een verder geheel negatief klinisch onderzoek de vermagering met groote
waarschijnlijkheid toeschrijven aan trichonemiasis. Tot zekerheid komen
wij pas als wij na de wormkuur — waarover straks meer — tallooze wormen
zien afkomen gedurende 1 a 2 dagen na de behandeling. Vaak zullen wij
verrast zijn door het enorme aantal, dat los komt.

Het microscopisch faeces onderzoek op wormeieren heeft ons te vaak
teleurgesteld, dan dat we daar nog veel waarde aan hechten. Te dikwijls
toch is het aantal eieren in flagrante tegenstelling met het aantal para-
sieten. Wij blijven het doen, maar durven niet meer trichonemiase uit-
sluiten, als het aantal eieren ongeveer normaal is.

Bij jonge paarden (één en twee jarigen) is het beeld vaak geheel anders.
Hier kunnen de symptomen dikwijls in korten tijd optreden. Het tot nu
toe volkomen gezonde dier in goeden tot zeer goeden voedingstoestand
vertoont in enkele dagen een sterk oedeem, zich uitstrekkend van de voor-
borst tot aan het praeputium of den uier. De eetlust blijft vaak vrijwel
normaal (ten minste in den beginne), de temperatuur stijgt eenigszins
evenals de polsfrequentie. De faeces kunnen normaal van consistentie
blijven, maar zijn dikwijls te week. Heeft men het geluk, hierin een groot
aantal strongyluseieren te vinden of vindt, men de wormpjes zelf, dan
mag men tot trichonemiase besluiten als men een wormkuur heeft
laten ondergaan en daarbij parasieten in aanmerkelijke hoeveelheid
zijn afgekomen. Bij uitsluitend trichonemiasis van de dikke darm is het
rectaal onderzoek natuurlijk negatief, dikwijls echter zal men tegelijkertijd
een aneurysma vinden ; de beteekenis hiervan is, zooals boven reeds gezegd,
met voorzichtigjeid te beoordeelen.

Men zal zich hierbij vooral laten leiden door de grootte en hardheid
(veel bindweefsel-oud proces) van den tumor. Dat men voor de differen-
tiaal diagnose moet denken aan een absces (metastatische droes) en tuber-
culose, reken ik van algemeene bekendheid. Een enkele maal voelde ik
in den darmwand kleine tot zeer kleine knobbeltjes. Mogen dit al niet
wormknobbeltjes geweest zijn, zij leidden in ieder geval mijn aandacht in
de richting van dikdarmstrongylose.

Koliekverschijnselen ontbreken als regel. Soms echter vertoonen de
patiënten dagen lang meer of minder hevige verschijnselen van buikpijn
en vonden wij bij sectie gethromboseerde arterien (vooral Art. colica
dorsalis) en partieele necrosen van het dikdarm slijmvlies. Omtrent de
juiste toedracht bij het ontstaan der soms enorme oedemen bij strongylose
tasten wij nog in het duister. Uit onze onderzoekingen is wel dit gebleken,
dat de verklaring niet simpel gezocht moet worden in de anaemie en ook
niet in een te laag eiwit gehalte van het serum (hypoproteïnaemie) of ver-

(Een afwijkende Takata-reactie was daarmede in overeenstemming).
Men weet, dat het totale eiwit van het paarden serum 6—9% bedraagt,
en de som is van verschillende eiwitten, waarvan uit een klinisch-chemisch
oogpunt alleen het albumine, globuline en fibrinogeen momenteel nog
maar beteekenis hebben, omdat slechts deze op betrekkelijke eenvoudige
wijze bepaald kunnen worden. Doen we dit, dan spreken we van het
bepalen van het „eiwitspectrum". Normaal bevindt zich gemiddeld ong.
5% albumine en ruim 2% globuline in het serum, terwijl de fibrinogeen-

Anaemie komt als regel voor bij strongylose. Ze kan uiteraard sterk
in intensiteit wisselen. Soms — en dat zullen wel versche infecties geweest
zijn — was het bloed geheel normaal. Hyperleucocytose ontbreekt als
regel. Vinden we een verhoogd aantal witte bloedcellen, dan duidt dit
op een of ander ontstekingsproces en vonden we als oorzaak een groot
aneurysma, een sepsis of een endocarditis. Deze gevallen zijn bijna alle
doodelijk verloopen en konden we dus hierbij sectie doen. Eosinophilie
komt niet voor. Bij den mensch is deze juist een criterium voor een para-
sitaire aandoening. Het galklcurstofgehalte van het serum is slechts zelden
verhoogd, in chronische gevallen dikwijls verminderd. Koorts kan al dan
niet voorkomen ; de koortscurve is natuurlijk geheel atypisch. Als oorzaak
noemen we : sepsis, wormaneurysma, ontstekingsprocessen in den dikken
darm, endocarditis.

Als men sectie kan verrichten op een nog warm cadaver van een paard
met strongylose (Str. vulgare en edentatum), dan vindt men de parasieten
nog vastgezogen aan het slijmvlies van den darm zitten ; later bij afkoeling
van het cadaver liggen ze los in het lumen. Naast de verschijnselen van
een chronische catarrh ziet men dikwijls plaatselijke oedemen van de
submucosa, waarschijnlijk doordat versche emboli ontstaan bij de passage
van larven uit de bloedvaten naar de darm. Vaak wordt op die plaatsen
in een haemorrhagisch exsudaat een larve gevonden.

Wormknobbels ter grootte van een erwt tot een hazelnoot kan men
soms in grooten getale aantreffen in caecum en colon, soms ook in den
dunnen darm. In een weeke detritusmassa zit de bijna geslachtsrijpe, dus
groote larve.

Bij de trichonemiasis vindt men in het slijmvlies van caecum en colon
een enorm aantal kleine bloedinkjes, tengevolge van het bloedzuigen der
wormen ; ook grootere vlakke bloedingen of haemorrhagische ontstekingen
worden aangetroffen. De larven veroorzaken in het slijmvlies talrijke
kleine zwartbruine knobbeltjes, het best met de loupe te zien; de opgerolde
larve kan men dan tevens zien. Om de trichonema\'s goed op te sporen,
schraapt men met een voorwerpglas bv. wat exsudaat van den darm en
brengt dit in een petrischaal met water. Door heen en weer bewegen komen
dan de kleine wormen duidelijk in het zicht. Niet zelden worden throm-
bosen in grootere vaten, zooals de Art. colica dorsalis aangetroffen, ten-
gevolge waarvan uitgebreide necrosen in het betreffende darmgedeelte
ontstaan zijn. Over het wormaneurysma kunnen we zwijgen ; dit is
voldoende bekend.

Deze zal uiteraard de practici het meest interesseeren. Leest men in de
leer- en handboeken na, welke middelen tegen strongylose worden gebruikt,
dan kan men uit het groote aantal daarvan reeds opmaken, dat de werking
niet afdoende is.

Bij nadere bestudeering blijkt, dat er geen enkel middel bestaat, dat
tegen alle strongyliden helpt. Verder kennen we nog geen enkel middel,
dat de ontwikkelingsvormcn (larven), die in het lichaam circuleeren,
doodt. Wel zijn hiervoor door pharmaceutischc fabrieken tal van middelen
aanbevolen, maar afdoende is er geen. Het zijn veelal stibium-praeparaten,
die hiervoor zijn gepropageerd. Misschien is nog wel het beste hiervan
het van ouds in de veterinaire praxis bekende tartaras emcticus ; wij
meenen tenminste enkele malen een gunstig resultaat gezien te hebben.
Wil men in deze richting iets probeeren, dan raden wij aan, om de 3 a 4
dagen een halve gram tartaras emeticus, opgelost in 100 cc water intra-
veneus in te spuiten. Deze dosis geldt voor veulens tot 1 jaar, oudere dieren
geeft men § tot 1 gram in 100 cc water. Nadeelige gevolgen van deze
injecties zagen wij nooit. Men houdt dit 3 a 4 weken vol. De dure speci-
alité\'s kan men hiervoor gerust missen. Ook is het hexachlooraethaan
voor dit doel aanbevolen. Men geeft intraveneus een oplossing van dit
middel in ol. terebinthinae. De dosis bedraagt 5 cc van een mengsel van
5 gr. hexachlooraethaan en 45 gr, ol. terebinthinae. De oplossing moet door
een dunne canule langzaam worden ingespoten. Soms reageert het paard
op deze injectie met vrij heftige koliekverschijnselen, die 11a korten tijd
overgaan. We hebben den indruk gekregen, dat de eerste injectie de
meeste reactie geeft, de volgende gaven steeds minder nevenverschijnselen.
Men geeft deze injecties bv. iedere week één of tweemaal ; over de resul-
taten zijn wij slechts matig tevreden. Aan arsenicum-preparaten hecht
men — gesuggereerd door de veelbelovende prospecti — als larvendoodend
middel te veel waarde. Ze zijn hiertegen, evenals tegen de strongyliden
in het maagdarmkanaal, onwerkzaam. De gunstige invloed, die men
niet zelden van As₂ O_s, liq. arsen. Fowleri, aricyl, atoxyl, enz. ziet bij

paarden met strongylose, is niet toe te schrijven aan de parasieten-doodende
werking maar wel aan de roboreêrende en bloedvormende. Als nakuur
kunnen wij deze preaparaten dus ten volle aanbevelen. Men wil het
gebruik ervan ook wel motiveeren als prophylacticum. Maar hoe wil men
prophylactisch anders werken, dan door te voorkomen, dat de paarden
wormbroed opnemen ?

De prophylaxe tegen parasitaire ziekten is een heel andere dan tegen
verschillende infectieziekten. We hebben dus te onthouden, dat zoolang
de parasieten onderweg zijn, men therapeutisch weinig of niets kan be-
reiken. Zijn de parasieten in het darmlumen, dan kunnen de antiparasitica
hun werking pas doen. Ook nog niet zoolang ze in de darmwand (worm-
knobbels) genesteld zijn.

De middelen, waarvan wij dan bij het paard succes hebben gezien bij
strongylose zijn : Ol. chenopodii, tetrachloorkoolstof, allegan en pheno-
thiazine.

Het Ol. chenopodii geeft men in een dosis van 12—16 gr. in slijm en
dient gevolgd te worden door een laxans, waarvoor men in normale
tijden iooo gr Ol. ricini neemt. Dit laxans mag niet gebruikt worden na
tetrachloorkoolstof (75—100 gr.) dat eveneens van gunstige werking is en
waarover de Blieck en Baudet destijds geschreven hebben. Later is
gebleken, dat het een blocdcalcium-verlagende werking heeft, waarvoor
het nuttig is eenige dagen vooraf kalkzouten te geven (krijt bv.). Het is
een leververgift.

Beide middelen behooren met de neussonde te worden ingegeven, wat
door de meeste practici wel niet meer als een bezwaar zal worden gevoeld.
Beter dan deze twee middelen achten wij het allegan.

Hiermede hebben we goede resultaten bereikt. Voor hen, die dit middel
niet mochten kennen, diene, dat het als tabletten door de Behring-werke
in den handel wordt gebracht ; een uitvoerige prospectus met alle noodige
aanwijzingen wordt bijgevoegd. De tabletten kunnen door het voer worden
gemengd. De prijs wordt door sommige collegae te hoog geacht. We ver-
moeden, dat allegan reeds genoegzaam in de praktijk is bekend geworden,
dan dat we er nog meer over behoeven uit te weiden.

Het middel, dat wij het laatst noemden, het phenothiazine, is daaren-
tegen bij de Nederlandsche practici nog niet in gebruik, en daar wij in
de gelegenheid zijn geweest dit op uitgebreide schaal te probeeren, willen
wij hier langer bij stilstaan. Wij konden deze experimenten nemen, dank
zij het feit, dat de Firma B. Meindersma te den Haag ons in Januari 1943
voor het eerst een hoeveelheid van één kilogram tegen de kostprijs ter
beschikking stelde, terwijl wij nadien telkens weer een dergelijke hoeveel-
heid op onze aanvraag toegezonden kregen. Zij schreef ons : „aangezien
dit product — voor zoover ons bekend is — hiér te lande nog niet wordt
gefabriceerd, meenen wij U wellicht van dienst te kunnen zijn door onder
Uw aandacht te brengen, dat wij voor proefnemingen 1 kg phenothiazine
ter beschikking kunnen stellen. De zuiverheidsgraad hiervan is tenminste
gelijk aan die van het product, dat voor diergeneeskundige toepassing
in het buitenland werd bereid. Het is licht grijsgroen van kleur, bevat
geen vrije zwavel noch diphenylamine, en smelt bij 180⁰. Zeer tot onzen
spijt, zien wij ons evenwel genoodzaakt U tevens mede te deelen, dat het
ons met het oog op de zeer geringe voorraad grondstoffen niet mogelijk
is het phenothiazine onbeperkt te leveren, zoodat het voorloopig nog niet

voor de diergeneeskundige praktijk in aanmerking komt. Het ligt evenwel
in onze bedoeling het phenothiazine op groote schaal te fabriceeren,
zoodra de grondstoffenpositie dit toelaat."

Phenothiazine is het eerst gesynthetiseerd door Bernthsen in 1885,
doch pas in 1934 leerde men de doodende werking op muggenlarven er
van kennen. Daarna heeft men het geprobeerd tegen andere insecten en
eerst sedert 1938 heeft men in Amerika op uitgebreide schaal experimenten
genomen om de waarde als anthelminticum na te gaan.

Phenothiazine of thiodiphenylamine is een verbinding, die verkregen
wordt door diphenvlamide met zwavel te verhitten onder toevoeging van
een oxydeerende stof bv. ijzerchloride. Het is een geelachtig, meestal
echter groen poeder, onoplosbaar in water, dus smakeloos. Het is oplosbaar
in alcohol, aether, chloroform, benzol, etc. Blootgesteld aan de lucht
wordt het gemakkelijk geoxydeerd tot phenothiazon, leuco-phenothiazon,
leuco-thionol, en tenslotte thionol. Het is verwant aan bekende kleur-
stoffen, zooals methyleenblauw. Als men phenothiazine bij dieren en ook
bij den mensch toedient, wordt het grootendeels als thionol, maar dan
in een leuco-verbinding met de urine uitgescheiden. Aan de lucht wordt
dan de leuco-verbinding geoxydeerd en het gevormde thionol kleurt de
urine rood, wat het snelste gebeurt als de Ph van de urine tusschen 4.5
en 5.5 ligt, de urine dus zuur reageert. Bij planteneters wordt het voor
een groot deel onveranderd uitgescheiden met de faeces tot den 4den dag.
De maximumconcentratie vindt men ongeveer 6 uur na het ingeven.
Waar het phenothiazine precies geresorbeerd wordt is nog niet nauw-
keurig bekend. Ook de melk wordt rose door de uitscheiding van de stof
in den vorm van kaliumleucophenothiazonsulfaat. Dit conserveert de
melk ook, zoodat ze dagen lang vrij blijft van bacteriën.

Taylor en Sanderson hebben een theorie opgesteld, volgens welke
een bepaalde concentratie gedurende een zekere tijd in de darm noodig
is om het maximumeffect als anthelminticum te bereiken. Volgens deze
theorie zou het ook niet goed zijn om laxeermiddelen tegelijk toe te dienen
tijdens de wormkuur.

Men kan het phenothiazine geven door het voedsel, het best door wat
slobber bv. Desnoods laat men de dieren vooraf vasten. Het beste restdtaat
heeft het middel gegeven als wormmiddel bij het paard. Men moet het
geven in een minimumdosis van 30—60 g. Minder dan 30 g geeft onzeker
resultaat ; 10 g is zonder werking. Men kan ook gerust meer geven, aan
volwassen paarden, bv. 70—80 g. Jaarlingen geeft men 45 g. Het pheno-
thiazine is werkzaam tegen oxyuris equi, trichostrongylusaxei, strongyliden.
Het heeft geen werking op : ascaris equorum, gastrophilus en anaploce-
phalus-soorten en strongyloides Westeri.

Schaap : in dosis van 0.6—1 g per kg lichaamsgewicht, werkzaam tegen :
oesophagostum columbinanum, haemonchus contortus ; ostertagia-soorten.
Twijfelachtig tegen : trichostrongyliden. Geheel onwerkzaam tegen :
strongyloides-soorten ; trichiuris ; monieza-soorten en fasciola hepatica.

Varken : Werkzaam tegen ascaris. Volwassen ascariden zijn gemakke-
lijker af te drijven dan onvolwassene.

Kalf: Voor 100% werkzaam tegen strongylus axei; haemonchus
contortus ; ostertagia. Minder tegen : cooperia. Niet tegen : strongyloides,
monieza, trichiuris, nematodirus en fasciola.

behandeling van acute en chronische infecties der urinewegen. Het beste,
wanneer men de urine een Ph kan geven van 4.5—5.5, omdat zich dan
het thionol het sterkst werkzaam toont.

In 1934 werd door Campbell opgemerkt, dat phenothiazine een sterk
doodende werking had op muggenlarven. Een oplossing van 1 op 1 millioen
is nog werkzaam. Knipling was in 1938 de eerste, die het als antiparasitair
middel bij de huisdieren probeerde en sindsdien is het middel overal in
de wereld, maar vooral buiten Europa op zijn antiparasitaire werking
bij de verschillende huisdieren onderzocht en is er reeds een vrij uitgebreide
literatuur, in hoofdzaak in het Engelsch geschreven, ontstaan. Bij de
bestudeering hiervan stuit men hier en daar op verschillend luidende uit-
komsten : de eene waardeert het bv. tegen ascariden, terwijl de andere
alle werking tegen deze wormen eraan ontzegt; zoo ook bij oxyuris.

Ook de doseering is bij verschillende onderzoekers sterk uiteenloopend.
Niet onmogelijk is een en ander mede het gevolg van de meer of mindere
zuiverheid van het preparaat. De laagste doses, welke ik in de literatuur
vond, was die van Velu en Train ; zij toch beweren, dat een dosis van
10 gram, ja zelfs van 5 gram gedurende 10 dagen gegeven bij het paard
voldoende is en ze zeggen hiervan : „Même les doses les plus faibles se
sont montrées actives". De meeste onderzoekers echter achten een hoeveel-
heid van ¹/₁₀ gram per kg lichaamsgewicht bij het paard, d.w.z. als regel
dus eene van 60—80 gram, noodig. Hierin zit wel iets eigenaardigs ; de
stof is zeer weinig oplosbaar in water ; in vitro blijkt een zeer zwakke
waterige oplossing een intensieve werking te hebben op parasieten en op
de eieren en toch moet men in vergelijking met de oplosbaarheid groote
doses geven. Nog merkwaardiger vind ik, dat de ondervinding ons leerde,
dat 24 of 48 uur na het ingeven tal van levende strongyliden afkwamen.

Het phenothiazine ontplooit dus een antiparasitaire werking in sterke
mate tegenover bepaalde wormen, in mindere mate tegenover andere
en blijkt geheel onwerkzaam te zijn tegenover nog weer andere. Alle
onderzoekers geven aan — en dat is ook onze ervaring — dat de lint-
wormen Monieza (herkauwers) en Anaplocephala (paard), leverbotten
(Fasciola) absoluut niet beïnvloed worden.

Ten aanzien van andere wormen, zooals ascariden en oxyuris en ver-
schillende species van strongyloiden zijn de mededeelingen in de literatuur
niet eensluidend.

Sommigen roemen de werking tegenover ascaris bij het paard, minder
bij het varken, terwijl de toxascaris van den hond voor phenothiazine
ongevoelig is. Bij oxyuriasis werkt het uitstekend, zegt men algemeen.
Wij kunnen dit niet bevestigen, evenmin als wij resultaten zagen bij de
trichostrongyliden van de kleine herkauwers (in ons land, tenminste
rondom Utrecht, de voornaamste oorzaak der strongylose van geit en
schaap).

Gegeven deze selectieve werking is het dus voor de beoordeeling absoluut
noodzakelijk een nauwkeurige diagnose te maken en gegeven de moei-
lijkheden hiervan in de praktijk, zie ik in de toekomst dat vele practici
de werking zullen roemen tegenover „strongylose" en anderen hierbij het
middel zullen verwerpen. Ongetwijfeld heeft men dan niet met dezelfde
parasieten te doen gehad ; de diagnose „strongylose" is te algemeen
geweest.

minthische en toxische doses zoo ver uit elkaar liggen. Wij beschikten
niet over dergelijke hoeveelheden dat we zulks persoonlijk hebben kunnen
controleeren, maar alle litteratuur opgaven zijn in dit opzicht eensluidend,
dat zeer groote doses zonder eenig bezwaar zijn gegeven aan al onze huis-
dieren. Het paard verdraagt 500 gram zonder dat men iets bijzonders
ziet ; geiten en schapen kunnen doses van 200— 400 gram hebben ; het
rund schijnt iets gevoeliger. Bovendien zijn er blijkbaar groote individuele
verschillen in tolerantie. Geeft men gedurende eenigen tijd een betrekkelijk
lage dosis iederen dag, dan kan dit doodelijk zijn. Bij sectie vindt men
hoofdzakelijk een gastritis, soms ook een ontsteking van den dunnen darm.
Voor de praktijk hebben deze groote doses geen beteekenis om de eenvoudige
reden, dat men ze niet noodig heeft.

Wij hebben ons gehouden aan een dosis van 60— 80 g, d.w.z. enters
en twenters kregen 60 gram, oudere paarden 80 gram. Hoewel het als
smakeloos poeder door wat slobber gegeven kan worden (een zeer groot
voordeel in de praktijk ) hebben wij het zekerheidshalve steeds met de
neussonde ingegeven, zoodat niets verloren kon gaan. Het poeder ver-
mengt zich slecht met water, daarom voegden we wat taurocholas natricus
toe, dat als bcvochtigingsmiddel zeer bruikbaar is, dank zij zijn verlagende
werking op de oppervlaktespanning. Ongetwijfeld zal de firma Mein-
dersma wel een middel vinden om aan bovengenoemd bezwaar tegemoet
te komen, bv. door het in den vorm van een granulaat in den handel te
brengen.

Volgens de litteratuur kan phenothiazine anaemie en haemoglobinurie
veroorzaken. Wij hebben daarvan bij de door ons gebruikte doses nooit
iets gezien. Wel merkten wij meermalen op, dat het langen tijd duurde
vóór het bloedbeeld verbeterde.

Nu kan dit natuurlijk het gevolg zijn van de larven, die nog in het lichaam
circuleeren, maar ook wel van de toediening van het phenohiazine.

Toxicologische proeven zullen gepubliceerd worden door Prof. Klaren-
beek, daarom zullen we daarop hier niet dieper ingaan. Niet vergeten
moeten we echter, dat een anaemische parasietendrager anders kan
reageeren dan een gezond proefdier.

Een gezond proefpaard gaven wij 75 gram phenothiazine op 21 Sept.
1943, nadat daags tevoren het bloedbeeld bepaald was. In onderstaand
staatje ziet men de bloedsamenstelling na het ingeven :

Een ander eveneens gezond proefpaard gaven we op 29 en 30 Sept. telkens 75 gram
phenothiazine.

Bij deze twee, niet aan strongylose lijdende paarden, zagen we dus praetisch geen
invloed op het roode bloedbeeld. De stijging van het bilirubine-gehalte bij het eerste
paard zou mogelijk op een verhoogde bloedafbraak kunnen duiden, ze is echter gering
en ontbreekt zelfs geheel bij het tweede paard.

Bij het tweede paard zien we op 2 October een relatieve vermeerdering van het
aantal polymorphkernige leucocyten met een grooter percentage staafkernigen.

Tamm (diss. Hannover 1944, ref. D.T.W. 26 Aug. 1944) heeft pheno-
thiazine bij honden en katten gegeven in doses van 0.53— 4.6 gram per kg
lichaamsgewicht (dus ongeveer 5 tot 45 maal zooveel als onze therapeu-
tische dosis bij paarden) en zag geen uiterlijk waar te nemen vergiftigings-
verschijnselen, noch pathologisch-anatcmische veranderingen bij na drie
dagen gedoode dieren.

Evenwel ging het haemoglobine-gehalte (volgens Sahli bepaald)
dalen, alsmede het aantal roode bloedcellen.

De daling van het haemoglobine bedroeg 6—48%, die van het aantal
roode bloedcellen 5—32%. Ze bereikten het hoogtepunt na 2—7 dagen ;
daarna stegen het haemoglobine-gehalte en het aantal erythrocyten
weder. Een voorbijgaande stijging van het aantal witte bloedcellen, met
name van deeosinophile, neutrophile-staafkernigenen monocy ten werd waar-
genomen met een gelijktijdige daling van de myelocyten en lymphocyten.

ie. dat het phenothiazine in de opgegeven doses steeds zonder bezwaar
werd verdragen ; dat het paard geen afwijkingen van eetlust en consistentie
van de faeces vertoonde,

2e. dat reeds na het eerste etmaal, maar meestal nog meer na 2 X 24 uur
de strongyliden in grooten getale afkemtn,

3e. dat na\' gemiddeld 5 dagen de faeces niet alleen wormvrij zijn,
maar ook geen strongyluseieren meer bevatten, zoodat we moeten aan-
nemen, dat de darm dan geheel vrij is van de parasieten,

5e. dat phenothiazine niet aan te raden is tegen ascariasis en oxyuriasis,
als zijnde hiertegen niet voldoende werkzaam.

Uiteraard is het niet voldoende in de meeste gevallen om slechts éénmaal
het middel te geven. De nog in het lichaam circuleerende larven komen
op den duur in den darm tot geslachtsrijpheid en zullen dan opnieuw
moeten worden afgedreven. Hoe vaak en na hoeveel tijd de kuur herhaald
dient te worden moet nog nader worden gecontroleerd. Dit zal vooral
afhangen van de mate van infectie en van de soort van de strongyliden,
die alle een verschillende ontwikkelingsduur hebben. Hierover hebben de
Blieck en Baudet in 1926 reeds experimenten genomen bij 2 veulens en
wel door ze te infecteeren met een mengsel van str. vulgaris, str. edentatus
en trichonema.

Bij orale besmetting werden voor het eerst eieren in de faeces gevonden
na 6 a 7 weken ; bij subcutane besmetting bij een derde veulen eerst na

Wetzel heeft in 1940 en 1942 de geheele ontwikkelingsduur van str.
vulgaris kunnen vaststellen en wel op maand. Voor str. equinus (bij
ons minder voorkomend) vond hij een ontwikkelingsduur van bijna
9 maanden. Volgens De Blieck en Baudet bedraagt hij voor trichonema

6 a 7 weken, terwijl Wetzel hem schat op 6 a 12 weken. Vindt men in de
faeces van jonge zuigveulens (tot 6 weken) strongyluseieren, dan moeten
dat opgenomen eieren zijn, die gewoon het darmkanaal gepasseerd zijn.
Daarom raadt Wetzel aan, veulens van ongeveer 4 maanden een worm-
kuur te doen ondergaan, ter afdrijving der trichonema\'s, op een leeftijd
van 8 maanden ter verwijdering der andere (de z.g. „groote" strongy-
liden), die dan juist geslachtsrijp zijn geworden. Op 12 en 15 maanden
telkens past men nogmaals een wormkuur toe.

De practicus zal o.i. zich niet al te nauwkeurig aan dit voorschrift
moeten houden, maar zich ook dienen te richten naar den klinischen
toestand van het paard en aanwijzingen moeten geven om zooveel mogelijk
reinfectie te voorkomen (andere weide of stalzetten). Ook mag niet ver-
geten worden, dat veulens tot 15 maanden weliswaar gevoeliger zijn voor
de infectie met strongyliden, maar paarden van hoogeren leeftijd wel
degelijk nog aan strongylose kunnen lijden of gaan lijden, m.a.w. men
beoordeele elk geval op zichzelf.

Wij zijn thans begonnen na te gaan of geringeredoses phenothiazine
dan 60 a 80 gram voor een paard voldoende werking hebben.

Dit zou tweeërlei voordeel hebben : in de eerste plaats zullen de kosten
der behandeling er belangrijk door dalen en in de tweede plaats zal men
minder gevaar loopen van een nadeelige werking van het middel. Want
al moge dan het phenothiazine volgens de litteratuur zeer weinig toxisch
zijn (zie boven), een gunstige werking op de bloedvorming heeft het
zeker niet.

Bij het rund hebben we te weinig het phenothiazine kunnen toepassen
om een oordeel te kunnen uitspreken. Slechts een 1 o-tal pinken met
strongylose hebben we ter behandeling gekregen. .

De resultaten waren niet schitterend, maar dit mogen we nog niet
wijten aan het middel, daar de dieren veel te laat in behandeling kwamen
en in zeer slechten toestand verkeerden.

We hebben, zooals men weet, bij rund, schaap en geit met verschillende
strongylussoorten te maken. De haemonchus contortus, waarvan het wijfje
vaak rood ziet (10—30 mm; lang) leeft hoofdzakelijk in de lebmaag,
evenals de bruinachtige Ostertagia ostertagi (6 —9 mm), terwijl de
nematodirus filicollis (10—25 mm zeer groote eieren ), de cooperia-
soorten (4—6 mm) en de tricho-strongyliden (4—8 mm) in de dunne
darmen worden gevonden.

Een 35-tal geiten en 10 schapen, die lijdende waren aan strongylose
hebben we met phenothazine behandeld. De dosis bedroeg ^ g per kg
levend gewicht. Wij waren erg nieuwsgierig naar het resultaat, daar in
den loop der jaren nog geen enkele therapie bij de kleine huisdieren had
bevredigd. Sulfas cupricus, nicotine sulfaat, een combinatie van fdeze
beide, tetrachloorkoolstof\', hexachlooraethaan, thymol, Marienfelder
tabletten bleken ons tegenover de wormen in den darm (in hoofdzaak
trichostrongyliden) onvoldoende werkzaam. Ja dikwijls verhaastte de
therapie den dood !

De haemonchus (groote maagworm) laat zich het gemakkelijkst be-
strijden ; hiertegen helpt phenothiazine goed ; maar dit is van minder
belang, daar we in sulf, cupricus reeds een goed middel hadden. Helaas
hebben we, tenminste hier in Utrecht, meer met de dunne darm-strongy-
liden te maken en hiertegen bleek ons phenothiazine niet absoluut afdoende.
Dit bewees ons verscheiden malen ook de sectie : niettegenstaande de
dieren 2—30 dagen te voren phenothiazine hadden gehad, waren nog
tal van levende wormen in het slijmvlies te vinden.

We geven het phenothiazine het beste in na eerst wat melk te hebben
gegeven, ten einde de slokdarmsleufreflex op te wekken, waardoor het
middel meer kans heeft direct in de lebmaag te geraken.

Voor hetzelfde doel kunnen we ook een 10 % oplossing van sulfas
cupricus geven. Een a twee theelepeltjes hiervan zijn voldoende.

Vele secties hebben ons geleerd, dat phenothiazine absoluut onwerk-
zaam is tegen distomatose, wat trouwens uit de litteratuur al bekend was.
Een nauwkeurige diagnose is dus ook hier noodzakelijk ; niet zelden
komen beide parasitaire aandoeningen gelijktijdig bij hetzelfde dier voor.

We nopen de geiten en scnapenhouders in onze omget ing zoo ver te
kunnen opvoeden, dat zij niet wachten de hulp der kliniek in te roepen
tot de dieren bijna dood zijn, zooals nu dikwijls het geval is ! Wij ver-
trouwen, dat dan onze uitkomsten ook gunstiger zullen zijn.

Het phenothiazine heeft in ieder geval dit op vele andere middelen
(tetrachloorkoolstof, sulfas cupricus, nicotine-sulfaat) voor, dat het de
toestand van sterk aangetaste schapen en geiten niet verergert. Vooral
de laatste zagen we niet zelden korten tijd na de wormkuur succombeeren.

Ook daarom vinden we phenothiazine momenteel het meest aan-
bevelenswaardige, zij het ook niet absoluut afdoende middel bij strongy-
lose der kleine herkauwers.

Beschreven worden de klinische verschijnselen der dikdarmstrongylose
van het paard. Er wordt voor gewaarschuwd bij koopkwesties geen over-
dreven waarde te hechten aan een wormaneurysma, dat alleen op degelijke
gronden als doodsoorzaak of oorzaak der ziekteverschijnselen aangemerkt
mag worden. De resultaten worden vermeld van de behandeling met

teirachloorkoolstof, ol. chenopodii, allegan en phenothiazine. De beide
laatste middelen zijn momenteel de beste middelen tegen dikdarm-
strongylose, voornamelijk trichonemiasis.

Phenothazine wordt gegeven in een dosis van o.i g per kg levend ge-
wicht. Nadeelige gevolgen werden niet gezien. Het middel helpt niet bij
ascariasis en oxyuriasis van het paard.

De werking van phenothiazine bij de strongylose der herkauwers (0.5 g
per kg lichaamsgewicht) is veel minder zeker. Het gemakkelijkst is de
haemonchus te bestrijden, terwijl de trichostrongyliden niet of slecht
reageerden op het middel.

Bij een twijfelachtige diagnose kan men zonder bezwaar aan het paard
een dosis phenothiazine geven. Bestaat er inderdaad een trichonemiase,
dan zullen na 1 a 2 etmalen de trichonema\'s in grooten getale, dikwijls
nog levend, afkomen.

Men dient de kuur te herhalen, desnoods eenige malen, omdat alleen
de wormen, die zich in den darm bevinden, worden afgedreven.

In bovenstaande regelen heb ik geheel onbevooroordeeld onze ervaringen
met phenothiazine weergegeven, welke sindsdien nog weer met vele zijn
verrijkt. Misschien zullen sommigen teleurgesteld zijn, waar ze in dit
product een universeel middel tegen bijna alle parasitaire aandoeningen
dachten te hebben verkregen.

Dat is het niet, maar het is wel een zeer waardevolle verrijking in onze
therapie. Te groot enthousiasme over nieuwe therapeutica hebben dikwijls
tot groote teleurstellingen geleid ! Ik denk hierbij o.a. aan het entozon,
dat in den beginne in de Duitsche litteratuur zoodanig werd geroemd,
dat de ervaringen in onze kliniek daarmede in schrille tegenstelling waren
en een veel te somber beeld schenen te geven. De tijd heeft ons in het
gelijk gesteld : entozon is een waardevol middel bij de behandeling van
streptococcen-mastitis, maar heeft niet aan de hoog gespannen ver-
wachtingen voldaan. Dit geven latere publicaties in de Duitsche litteratuur
ook genoegzaam toe.

Verder moeten we oppassen, dat het phenothiazine blijft in handen
van den deskundige en niet door de pharmaceutische fabrieken met
groote reclame aan de leeken wordt opgedrongen, waartoe o.a. de ge-
makkelijke toepassing zoo licht verleidt. Dan zijn er groote gevaren aan
verbonden. In Amerika schijnt dat al zoo te zijn blijkens een waarschuwing
(Vet. Ree. 1941 pag. 437) van the U.S. Department of Agriculture.

A. A. ABRAHAMSE.
Conservator aan het Instituut voor Vet. Parasitologie en Parasitaire ziekten.

De strongylosis van het paard eischt nog steeds, vooral onder de jonge
dieren, talrijke slachtoffers. Uit dien hoofde vormen dan ook de prophylaxe
en de therapie van deze parasitaire ziekte voor een belangrijk deel het
terrein der werkzaamheden van ons instituut.

Zooals bekend is, zijn de strongyliden, waarvan hier sprake is en welke
behooren tot de geslachten Strongylus en Trichonema, regelmatig voor-
komende bewoners van het colon en coecum van het paard. In ons labora-
torium kondei) wij b.v. in een tijdsbestek van ca. drie jaren, onder vele
honderden onderzochte monsters paardenfaeces, afkomstig uit alle provin-
ciën van ons land, slechts in één geval géén strongyluseieren, zoomin bij
het gewone natiefonderzoek als in het verzamelpreparaat, aantoonen.
In dit unieke geval betrof het faeces van een paard, dat door gemis aan
weidegang en uitsluitende voedering met hooi en haver, klaarblijkelijk
in de onmogelijkheid verkeerde zich met strongyluslarven te besmetten.
Men kan dus zeggen, dat practisch elk paard strongylidendrager is en als zoodanig
een bron van voortdurende besmetting voor zijn soortgenooten vormt.

Speciaal is dit een voortdurend gevaar voor de jonge dieren, die zich
hetzij direct met gedeponeerde faeces, hetzij met voedsel of drinkwater
kunnen besmetten. Wanneer men merrie en veulen dicht in eikaars nabij-
heid ziet weiden en weet, dat coprophagie onder de jonge dieren geen
zeldzaam verschijnsel is, behoeft dit inderdaad geen verwondering te
wekken. Vele onderzoekers hebben dan ook getracht de kringloop van
deze parasiet te onderbreken door met chemische middelen weide en stal
te ontsmetten. Noch uit een economische, noch uit een biologische ge-
zichtshoek bezien, kunnen deze pogingen tot op heden als geslaagd be-
schouwd worden. Een veel doeltreffender methode volgt men echter door
uit te gaan van het standpunt, dat de veulenmerrie in eerste instantie
zorg draagt voor het overbrengen van de ziekte. Men zal door hel wormvrij
maken van de veulenmerrie de parasiet bij de bron aanpakken. Door ook de andere
paarden op het bedrijf te ontwormen wordt de infectiekans voor het jonge veulen dan
inderdaad uiterst klein.

Weide- en stalontsmetting kan als zijnde overbodig, achterwege blijven.
Dit wormvrij maken, zal, wanneer men een maximum resultaat wil boeken,
op bepaalde tijdstippen moeten geschieden. Men dient daarbij rekening
te houden met de praepatentperiode der verschillende strongyliden, met
het tijdstip, waarop het veulen geboren wordt en met de data van in de
weide gaan en op stal zetten. Vallende buiten het bestek van dit artikel
hoop ik hier later op terug te komen.

Bestaat echter de mogelijkheid een paard werkelijk strongyliden vrij
te maken ? Teneinde deze vraag te beantwoorden stonden ons een serie
anthelminthica ter beschikking. Al de onder de dierenartsen zoo goed

bekende middelen bezaten echter een onvoldoende afdrijvende werking
en vertoonden vaak onaangename nevenverschijnselen, terwijl men vóór
de applicatie van het middel meestal een aantal voorzorgen in acht diende
te nemen. Met Phenothiazine is evenwel thans een wormmiddel in den
handel gekomen, waaraan de genoemde fouten en onaangenaamheden
niet kleven en dat inderdaad een optimale werking als vermicidum zoowel
als vermifugum heeft. Een korte beschrijving van dit in Nederland nog
weinig bekende middel moge thans volgen.

Het is Bernthsen geweest, die in 1885 phenothiazine synthetisch samen-
stelde. Pas in 1934 deed Campbell den naam weer opleven door te wijzen
op het nuttig effect van deze stof bij de vernietiging van muskietenlarven.
In de daarop volgende jaren is met phenothiazine op uitgebreide schaal
geëxperimenteerd, teneinde de insectenbestrijding bij de ooft en groenten-
teelt in betere en veiliger banen te leiden. In 1938 rapporteerden Harwood,
Swanson en Jerstad de werking van phenothiazine op Ascariden en
Oesophagostomen bij het varken, welk onderzoek de inleiding vormde
voor een groot aantal andere, alle betrekking hebbende op de antipara-
sitaire werking van het middel.

De phenothiazine, welke ons door de firma Meindersma belangeloos
werd afgestaan, was een grijsgroen poeder, in tegenstelling met de licht-
groengele kleur van een hoeveelheid, welke wij, eveneens belangeloos
van de firma Nedigepha ontvingen. Ook was het poeder van de laatste
firma aanmerkelijk fijner van korrel. Het verschil in kleur kan naast de
meer of mindere fijnheid, zoowel een gevolg zijn van verontreiniging als
wel van den ouderdom van het poeder. Phenothiazine wordt namelijk
donkerder van tint, wanneer het aan licht en lucht wordt blootgesteld.
Het is smaak- en reukloos, onoplosbaar in water, maar oplosbaar in vet-
oplossende chemicaliën, zooals toluol, xylol, alcohol, aether en chloroform.
Bij de kristallisatie uit deze oplossingen vormt het platte bladvormige
kristallen, die zeepachtig aanvoelen. Phenothiazine smelt bij 180⁰, heeft
een moleculairgewicht van 199.14 en als chemische naam thiodiphcnyl-
amine. S

Bij blootstelling aan de lucht en vochtigheid ondergaat het langzaam
spontane oxydatie. Het is chemisch verwant aan de thiazine kleurstoffen,
waarvan o.a. methyleenblauw een bekende vertegenwoordiger is. Men
dient onderscheid te maken tusschen het ruwe product en de z.g.
gerekristalliseerde phenothiazine. Het ons gezonden poeder was, naar de
firma M. ons mededeelde, ruwe phenothiazine, welke echter toch belangrijk
zuiverder was dan de ruwe phenothiazine, waarvan in de Amerikaansche
literatuur sprake is, hetgeen blijkt uit de smelttemperatuur van 178°,
welke die van zuivere phenothiazine dicht benadert. Bij vergelijking van
de resultaten is het dan ook zeker van belang te weten met welk product
men gewerkt heeft. Zooals reeds gezegd, is phenothiazine practisch onop-
losbaar in water. Het is echter bekend, dat de anthelminthische werking
van een stof gewoonlijk in nauwe samenhang staat met zijn oplosbaarheid

in water. Gehalogeneerde koolwaterstoffen b.v., waarvan vele, zooals
bekend, als anthelminthicum werkzaam zijn, zijn dat slechts voor zoover
zij een oplosbaarheid in water binnen de grenzen i : iooo en i : 5000
bezitten. De oplosbaarheid van phenothiazine in water bedraagt 1 : 100.000
en het is dus aannemelijk, dat deze stof niet als zoodanig maar als een
meer oplosbare chemische verbinding zijn werking uitoefent. De urine
van den mensch en vele dieren, die phenothiazine per os hebben ont-
vangen, kleurt zich na korte blootstelling aan de lucht rood. Gebleken is,
dat deze roodkleuring veroorzaakt wordt door thionol, een oxydatie-
product van phenothiazine. Ook de kleurlooze leucovorm van thionol,
zoowel als zoodanig als in losse chemische binding en phenothiazine zelf
in een oplosbare vorm heeft men in de urine kunnen aantoonen. Speciaal
in zure urine (pH tusschen 4.5 en 5.5) voltrekt de oxydatie zich snel.
In de faeces komt een groot gedeelte van de per os verstrekte phenothiazine
onveranderd voor.

Thionol bezit een antiseptische werking. Door te zorgen, dat de urine
pH tusschen de zoojuist genoemde grenzen komt te liggen, zal men van
deze werking bij de behandeling van bacterieele aandoeningen van blaas-
en urinewegen profijt kunnen trekken.

Vele Amerikaansche onderzoekers hebben de werkzaamheid van
phenothiazine op de strongyliden van het paard nagegaan en zijn unaniem
tot de conclusie gekomen, dat deze stof inderdaad buitengewoon goede
resultaten oplevert. De optimale dosis bedraagt voor jaarlingen ongeveer
30 gram. Habermann, Harwood, Roberts en Hunt vonden bij een
doseering van 80 tot 90 gram bij het volwassen paard een afdrijvings-
percentage van 94.5% voor de slrongylus- en 100% voor de trichonema
soorten. Zij maken echter de opmerking, dat met een geringere doseering
wellicht dezelfde goede resultaten bereikt zouden zijn. Inderdaad is mij
ook gebleken, dat een hoeveelheid van 40 gram voor volwassen koud-
bloedige paarden de optimale dosis vormt. Bayer raadt in de brochure
aan bij warmbloedige paarden deze hoeveelheid in twee maal met een
tusschenpoos van drie dagen te verstrekken. Of dit inderdaad nood-
zakelijk is, kan ik wegens onvoldoende waarnemingen niet beoordeelen.
Nadeelige gevolgen werden met een doseering van 40 gram nooit waar-
genomen, ook niet in de weinige gevallen, dat ik phenothiazine aan
warmbloedige paarden in een dergelijke hoeveelheid verstrekte. Volgens
de zoojuist genoemde onderzoekers gaven hoeveelheden van 500 gram
per os zelfs nog geen alarmeerende stoornissen !

De verstrekking geschiedde door ons altijd met behulp van de neussonde.
Phenothiazine werd daartoe geroerd met ca. één liter lijnzaadafkooksel,
in welke vloeistof het vrij gemakkelijk te verdeelen is. Bij deze wijze van
applicatie heeft men de zekerheid, dat de geheele hoeveelheid door het
dier opgenomen wordt. In de practijk kan men in sommige gevallen
volstaan met eenvoudige menging door het voedsel. Speciale voorzorgen
wat betreft voedselregeling en rust voor de wormkuur werden door ons
niet in acht genomen. Het is wel gebleken dat de resultaten daardoor niet
in het minst beinvloed werden.

Teneinde juiste gegevens te verkrijgen over de werkzaamheid van het
middel werden de faeces van eenige paarden zorgvuldig voor en na het

ingeven van phenothiazine gecontroleerd. Daartoe werd op drie dagen
voorafgaande aan de kuur nauwkeurig het aantal strongyluseieren per
gram faeces bepaald. Dit geschiedde met behulp van de loogmethode,
zooals die voor schapenfaeces in gebruik is en welke methode door mij
gewijzigd is voor het onderzoek van paardenfaeces. Men bepaalt hiermede
vrij nauwkeurig het aantal eieren per gram faeces.

Tevens werd voor elk faecesmonster de procentueele larven verhouding
voor de strongylus en trichonemdlarven uitgeteld. De bedoeling hiervan

was na te gaan of er verschil bestaat in gevoeligheid van de ver-
schillende strongyliden- en trichonema-soorten ten opzichte van pheno-
thiazine. In tabel I zijn de waarnemingen en uitkomsten van een proef-
neming, waarbij 40 gram phenothiazine aan een twee-jarig veulen
(Geldersch type) werd verstrekt, samengebracht.

De getallen, die het aantal eieren aangeven, zijn dus gemiddelden van
drie tellingen op drie opeenvolgende dagen, evenals de getallen, die de
procentueele larven verhouding (in bebroede faeces) weergeven.

In tabel II zijn zeer in het kort de uitkomsten van eitellingen en larven-
verhoudingen in de faeces vóór en na het ingeven van phenothiazine aan
een viertal jonge paarden weergegeven.

Uit tabel I blijkt dat reeds 24 uur na het ingeven van phenothiazine
doode strongyliden met de faeces naar buiten komen. Tusschen 2 en 3
etmalen na de applicatie bereikt het aantal doode exemplaren in de
faeces een hoogtepunt om daarna geleidelijk af te nemen. Nooit zagen
wij bij de toepassing van andere anthelminthica een zoo massale afdrijving
van parasieten ! Dit blijkt trouwens ook duidelijk wanneer men de eigetallen
voor en na de kuur beschouwt ; 16 dagen na het ingeven konden met de
loogmethode géén strongylus-eieren worden aangetoond, evenmin als
op een nog 5 dagen later gelegen tijdstip. De loogmethode wijst met
groote nauwkeurigheid nog zeer kleine hoeveelheden eieren aan. Wanneer
dan ook ondanks een negatieve uitkomst hiermede, toch in het sediment
van di 5° g faeces (7 dagen bebroed bij 23⁰ en daarna volgens methode
Baerman behandeld zoodat practisch alle larven onder in een puntglas
zich verzamelen), een gering aantal larven worden aangetroffen (zooals
blijkt bij de paarden R en H in tabel II), moet hier slechts een geringe
beteekenis aan worden toegeschreven. Deze larven kunnen afkomstig
zijn van door het wormmiddel niet afgedreven parasieten, maar ook
bestaat de mogelijkheid dat met het voedsel opgenomen eieren als darm-
passanten hebben gefungeerd en waaruit in de faeces de waargenomen
larven zijn ontstaan.

Uit tabel I blijkt verder, dat op 21 April wederom een aantal strongylus-
eieren in de faeces worden aangetroffen, een aantal, dat sedert dien datum
regelmatig stijgt. Deze eieren zijn afkomstig van nieuwe strongyliden in
het darmkanaal. De theorie, die zegt, dat dit eieren zijn van door het
anthelminthicum tijdelijk verdoofde, niet afgedreven parasieten, is ver-
moedelijk onjuist. Immers vindt men in het darmkanaal van met pheno-
thiazine behandelde paarden, die kort na de kuur gedood worden, zelden
of nooit een strongylide. Mede uit de waarnemingen in tabel II blijkt dus
wel dat practisch gesproken 100 % van de volwassen parasieten wordt
afgedreven. De aanvoer van nieuwe strongyliden van weefsels en organen
uit naar het darmkanaal gaat echter ongestoord door. Wanneer deze
volwassen zijn geworden, zal men natuurlijk een positieve bevinding bij
het faecesonderzoek op eieren en larven boeken. Bij het veulen B uit tabel II
blijkt het eigetal 5 dagen na de kuur nog 500 te bedragen. Wellicht heeft
de eitelling in dit geval te vroeg plaats gevonden, zoodat nog een betrek-
kelijk groot aantal eierleggende wijfjes niet afgedreven waren. Daar het
proefpaard plotseling naar den eigenaar terug moest, kon op een later
tijdstip geen onderzoek meer plaats vinden, zoodat aan deze getallen

geen al te groote beteekenis moet worden toegekend. In de overige gevallen
bedroeg bet afdrijvingspercentage, zoowel voor dieren met hooge als met
lage eigetallen, 100%.

Een verschil in afdrijving t.o.v. de strongyliden en trichonema-soorten
kwam dientengevolge niet voor.

De uitkomsten der eitellingen hebben uit den aard der zaak alleen
betrekking op de rijpe vrouwelijke parasieten. Daar in de faeces naast de
wijfjes ook groote hoeveelheden mannelijke strongyliden werden aan-
getroffen mag men de resultaten der eitellingen als maatgevend voor alle
strongyliden beschouwen.

Speciale voorzorgen werden geen enkele maal bij de aanwending van
phenothiazine getroffen. Het gewone onderzoek dat men instelt wanneer
een individu aan een wormkuur onderworpen wordt, worde natuurlijk
niet verwaarloosd.

Uit de literatuur blijkt dat phenothiazine een vermindering van het aantal
erythrocyten en een daling van het haemoglobinegehalte veroorzaakt,
gepaard gaande met icterische en anaemische verschijnselen. (Volgens
Schmid zouden deze onaangename nevenverschijnselen niet waargenomen
worden wanneer men een gefractioneerde doseering toepaste).

Ongetwijfeld dient deze questie nog nader onderzocht te worden,
vooral in verband met de vraag of deze nevenverschijnselen zoo belangrijk
zijn dat zij een toepassing van phenothiazine op groote schaal in den weg
zouden staan. Vast staat evenwel dat de veterinaire practici in phenothi-
azine een middel hebben waarmede de bestrijding der paardenstrongylosis
met kans op zeer veel succes ter hand kan worden genomen.

Op welke wijze daarbij het meest doeltreffend te werk moet worden
gegaan hoop ik in een volgende publicatie uiteen te kunnen zetten.

Phenothiazine is een gemakkelijk te gebruiken, practisch 100% werk-
zaam vermicidum en vermifugum tegen de strongyliden van het paard.

De optimale dosis voor veulens bedraagt 30 g. Voor volwassen paarden
40 g (aangemengd met decoct. sem. lini en met de neussondeverstr.kt).
Een groot voordeel van het middel is de geringe toxische werking. Er ligt
evenwel een breed gebied tusschen de maximale therapeutische en de
minimale toxische dosis.

In de bestrijding van de in ons land telken jare nog zeer veel slacht-
offers eischende paardenstrongylosis belooft het een groote rol te zullen
spelen.

2. Proeeedings of the Helminthological Society of Washington, Vol. 7, 1940, No. 1.

3. The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, Vol. 64, 1938, No. 3.

De practiseerende dierenarts heeft zich ontwikkeld tot een positie,
volkomen onafhankelijk en zelfstandig, aan geen enkele officieele instantie
voor de normale werkzaamheden verantwoordelijk.

Bij de verzorging van de dagelijksche praktijk zullen de wenschen
van den cliënt in hooge mate het programma bepalen. Het meerendeel
dezer verlangens zal worden ingegeven door de economie van het bedrijf,
zal in rechtstreeksch verband staan met de zoo hoog mogelijk op te voeren
productiviteit en de verwekking van een zoo groot mogelijke rentabiliteit.
De activiteit van den dierenarts omvat de steun tot deze bedrijfsvoering,
resulteerend in een verhooging van de persoonlijke baten van eigenaar of
ondernemer. De te verstrekken adviezen, het denken en handelen in
betrekking tot de objecten, deze werkzaamheid is gericht op de bevordering
van den bloei der bedrijven in individueelen zin.

Deze verzorging zal in den regel meer dan voor den eigenaar persoonlijke
baten vertegenwoordigen : een waardevermeerdering van het bedrijf kan
in zich dragen een vergrooting van het nationale bezit, en kan dus ver-
tegenwoordigen een positieven factor in het sociale leven.

Er zijn echter eveneens verhoudingen, waarbij de individueele bate
van den producent niet parallel gaat met het sociale belang. Deze na-
oorlogsche periode, waarin wij ons thans bevinden, vereischt een zoo
ernstig mogelijke bevordering van het sociale belang, een wekken van het
sociale bewustzijn, waar dit sluimert, een ontplooiing er van, waar dit in
aanleg aanwezig is.

Bij ingrepen van beteekenis behoort de prakticus zich allereerst bewust
te zijn van de sociale gevolgen, hij behoort zich verantwoordelijk te voelen
tegenover het Nederlandsc.he volk, welks belangen verre voorrang moeten
hebben boven die van den cliënt persoonlijk. De prakticus heeft te be-
denken, dat een sociaal georiënteerd optreden van den dierenarts stimu-
leerend werken moet op zijn omgeving, dat honderden zich door zijn
voorbeeld bewust kunnen worden van maatschappelijke verplichtingen,
waarvan zij zich tevoren door hun egocentrische instelling op het leven
geen beeld hadden gevormd.

Wanneer sociale conflicten aanleiding mochten zijn tot verzoeken van
den cliënt handelingen te verrichten, die de productiviteit zouden schaden,
is de dierenarts verplicht, alvorens aan deze verlangens te voldoen, zich
via de Maatschappij voor Diergeneeskunde bij de bevoegde instanties
op de hoogte te stellen, of mogelijk deze conflicten binnen korten tijd
zullen kunnen worden opgelost. Eerst wanneer aldus inlichtingen zijn
ingewonnen, nihileering van het conflict niet mogelijk wordt geacht,
de Maatschappij voor Diergeneeskunde haar sanctie tot de handelingen
verleent, kan de practicus zich verantwoord achten in te grijpen.

Slechts op deze wijze, door steeds het belang van zijn land en land-
genooten in eerste instantie te willen zien en dit zoo volledig mogelijk te
willen dienen, door zijn cliënten voor te lichten in denzelfden geest, door,
wanneer het er op aan komt als een vrij en onafhankelijk mensch neen
te zeggen tegenover een egocentrisch standpunt, zal de dierenarts eer
inleggen met zijn arbeid en de positie van den Nederlandschen dierenarts
waardig zijn.

Het is de taak van de Maatschappij voor Diergeneeskunde mede toe
te zien, dat hare leden in dezen geest werkzaam zijn en elke halfheid te
dezen opzichte terstond te onderzoeken.

AGENDA voor de algemeene vergadering, die op een nader aan te
kondigen datum in November gehouden zal worden.

Voor het wnd. Hoofdbestuur en voor het Alg. Bestuur moeten nieuwe
leden worden aangewezen. De afdeelingen worden verzocht om zoo
spoedig mogelijk, uiterlijk 31 October hun vertegenwoordiger in het
Algemeen Bestuur aan te wijzen (leden van het Algemeen Bestuur
zijn slechts eenmaal herkiesbaar).

In verband met de stichting van een permanent secretariaat geschiedt
deze benoeming slechts voor een beperkten tijd (zie verslag algemeene
vergadering i7-io-\'4i, tijdschrift 15-11-\'41).

Hierbij dient rekening te worden gehouden met het feit, dat een van
deze beide leden waarschijnlijk tijdelijk het penningmeesterschap zal
moeten waarnemen.

Tengevolge van het overlijden van den vorigen secretaris-penning-
meester is het niet mogelijk om op korte termijn een verslag van de
geldmiddelen te publiceeren. Er wordt naar gestreefd om in de alge-
meene vergadering een kort verslag daarvan te geven. De begrooting
zal in een der volgende tijdschriften worden bekend gemaakt.

13. Voorstel van het Hoofdbestuur om de gelden, die aan haar worden
overgedragen te storten in het ondersteuningsfonds.

Door vele leden werd in de afgeloopen jaren ongeveer ƒ 150.— afgedragen
voor de steunactie. Degenen, die aan deze actie nog niet deelnamen of
minder dan dit bedrag afdroegen, kunnen het ontbrekende alsnog storten
bij Prof. Krediet, giro No. 42668.

Dierenartsen, die tengevolge van het oorlogsgeweld schade hebben
gehad en daarvoor hulp in natura (boeken, instrumenten, meubels, servies,
enz.) van collegae noodig hebben, kunnen aan het secretariaat van de Mij.
opgeven, waaraan zij dringend behoefte hebben. In een der volgende
tijdschriften zal daarvoor dan een oproep worden geplaatst met verzoek,
die goederen te sturen aan een nader op te geven adres te Utrecht. Vandaar
zullen deze goederen dan verder aan de betrokkenen worden toegezonden.

Het zou nuttig kunnen zijn om te beschikken over cijfers, die de
totale schade door collegae geleden, in geldswaarde uitgedrukt, leeren
kennen. Opgaven \\oor het verzamelen van deze gegevens aan den
wnd. secretaris te richten. (Dr. Y. M. Kramer, van Deventerlaan 43,
Voorburg).

In cle jaren 1943 t.m. 1945 is geen contributie geïnd. Om in de geld-
middelen van de Mij. te voorzien is het innen van contributie noodzakelijk.
Daarom verzoekt het wnd. Hoofdbestuur voor deze drie jaren een bedrag
van ƒ 25.— als contributie te willen betalen. De afdeelingspenningmeesters
worden verzocht dit bedrag bij de leden te innen en af te dragen aan den
Heer Odé, gironummer 288906 penningmeester der Mij.

Met ingang van 1 Augustus 1945 zijn de bureaux van de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, annex Directie van den Vee-
artsenijkundigen Dienst, voordien Lyceumplein 18 te \'s-Gravenhage en
Zwolscheweg 100 te Deventer, overgebracht naar Heerengracht 38a te
\'s-Gravenhage tel. 116005 en tel. 116006.

Daar van vele leden, tengevolge van de oorlogsomstandigheden, het
juiste adres niet meer bekend zal zijn, wordt drirgend verzocht dit
onmiddellijk te willen opgeven aan dc Redactie, Prof. Dr. G. Krediet,
Utrecht en aan dc Administratie, Firma J. van Bofkhoven. Utrecht.

Wij zijn weer vrij ! Welk een vreugde ! De herwonnen vrijheid legt
ons echter plichten op. Wij zijn weer baas in eigen huis, maar dat huis is
ontredderd en moet weer opgebouwd worden. Wij moeten allen samen-
werken om ons gemeenschappelijk huis, onze Maatschappij voor Dier-
geneeskunde, zoo spoedig mogelijk weer op orde te hebben. Een onderdeel
van dien opbouw is de verzorging en uitgave van hel Jaarboekje, dat in
1942 voor het laatst verscheen en waarin uitteraard zeer veel veranderd
moet worden. Ondergeteekenden doen als Redacteuren van dit jaarboekje
een dringend, maar huns inziens volkomen gemotiveerd beroep op de
medewerking van U allen om het mogelijk te maken, dat het Jaarboekje
weer worde de dagelijks geraadpleegde, onmisbare en betrouwbare
vraagbaak van de dierenartsen, die het tot nu toe was.

Wij besloten reeds nu met de samenstelling te beginnen, ofschoon wij
er ons van bewust zijn, dat nog op vele gegevens gewacht moet worden,
wijl deze thans nog niet bekend zijn. Het werk der Redactie kan zeer
vergemakkelijkt worden, maar bovendien ook alleen doeltreffend zijn,
als Gij allen aan onderstaande bede gevolg wilt geven. De inwilliging
ervan geeft de meesten Uwer weinig moeite ; geeft echter er onmiddellijk
uitvoering aan, van uitstel komt zoo licht afstel !

1. aan alle dierenartsen : op te geven, welke wijzigingen aangebracht
moeten worden in de opgaven, die in de ledenlijst achter hun naam in
het jaarboekje van 1942 voorkwamen. Denkt vooral aan het juiste adres,
functies, ook betreffende de keuringsdienst en de werkzaamheden op hel
gebied der veeteelt, het telefoon- en gironummer. Bij het telefoonnummer
eventueel het Kengetal vermelden ! Ook wordt opgave verzocht van de
letters in gebruik bij de t.b.c.-bestrijding.

2. aan de secretarissen der verschillende afdeelingen : om opgave te doen
van de standplaatsen en functies van alle dierenartsen die in hun afdeeling
aanwezig zijn, van de samenstelling der afdeelingsbesturen, ev. correcties
der bestaande organisaties en bindende besluiten.

3. aan de Directie van den Veeartsenijknndigen Dienst en alle inspecteurs van
dien dienst : ons een opgave te willen verstrekken van alle wijzigingen,
die|er bij den Veeartsenijkundigen Dienst sedert 1941 zijn gekomen.

Het is ons bekend, dat eerlang verschillende vacatures zullen worden
vervuld. Gaarne blijven wij op de hoogte van dit alles tot dat het Jaar-
boekje verschijnt (zoo mogelijk 1 Januari 1946). De Redactie van het
Jaarboekje heeft steeds van de collegae van den Veeartsenijkundigen
Dienst de grootst mogelijke medewerking ondervonden en vleit zich daarom,
ook nu weer alle noodige gegevens te mogen ontvangen.

Om de correspondentie zoo gemakkelijk mogelijk te maken, verzoeken
wij allen deze te richten tot den Heer H. A. Kroes, Oostersingel 14 te
Groningen. De Redactie verdeelt zelve de te verrichten werkzaamheden.

Wij hebben absoluut noodig en rekenen op Uw aller volledige en onmid-
dellijke medewerking. ^ Redact\'e

Het vitamine D, calciferol of antirachitisch vitamine is een in vet op-
losbaar vitamine, dat in de dieren zelf gevormd wordt bij bestraling door
zonlicht. De voedermiddelen, waarin het natuurlijke vitamine D voorkomt,
zijn vooral heilbottraan, levertraan, melk, eidooier, vet vischmeel en
haringmeel, hooi- en stroosoorten. Kunstmatig wordt het bereid door
bestraling van provitaminen met ultra-violette stralen van bepaalde golf-
lengte (250—300 mfi). Bestraald ergosterine (D2) is voor de mensch,
bestraald 7-dehydrocholesterine (D3) voor pluimvee het meest werkzaam,
terwijl bij paarden, herkauwers en varkens beide vitaminen vrijwel
dezelfde werking vertoonen. Overigens kennen wij nog D4 (22-dehy-
droërgosterine) en D5 (7-dehydrositosterine), welke weinig actief zijn en
D6 (7-dehydrostigmasterine), dat vrijwel onwerkzaam is.

Aan dierenartsen worden momenteel de volgende kunstmatige vitamine
D-preparaten toegewezen: vigantol, dohyfralolie io-voudige sterkte.
Beide bevatten minstens 100 maal zooveel vitamine D als goede levertraan.
Levertraan moet minstens 70—75 Intern. Eenheden vitamine D per gram
bevatten. Zoowel vigantol als dohyfral iox zijn beide geschikt voor
therapeutische doeleinden bij onze landbouwhuisdieren. Beide bevatten
het vitamine D 3. De werkzaamheid van vigantol zou volgens verschillende
collegae iets grooter zijn dan van dohyfral iox, dus van dc laatste kan de
doseering iets hooger zijn dan van de eerste. De preparaten kunnen
dagelijks per Os gegeven worden, doch eenvoudiger is, ze intramusculair
in te spuiten. Bij deze stoottherapie door intramusculaire injectie is men
verzekerd van een goede resorptie, terwijl bij aanwending per Os dat niet
altijd het geval behoeft te zijn. Bij darm- en leveraandoeningen b.v. kan
de galafscheiding gestoord zijn, met het gevolg, dat de vetresorptie en
derhalve ook de vitamine D-resorptie is verhinderd. De stoottherapie
met één injectie kan prophylactisch voor een halfjaar voldoende zijn.

Bij den mensch geeft men b.v. 300.000 I. E. in olie als injectie, voldoende
voor den geheelen winter. Curatief zullen we bij onze huisdieren zoo noodig
de injectie na 4—6 weken herhalen. De curatieve dosis is dikwijls tot 5 maal
de prophylactische dosis. Bij onze huisdieren is de doseering nog niet goed
uitgezocht. De prophylactische dosis wordt bij de mensch wel op circa
500 I. E. vitamine D per dag aangegeven. Deze dosis is aan den veiligen
kant.

Aan varkens verstrekt men met mengvoeders prophylactisch 0,25 %
levertraan, hetgeen blijkens praktijkuitkomsten als voldoende is te beschou-
wen. De dieren eten, al naar het lichaamsgewicht, circa 1 —4 kg per dag,
dus aan levertraan wordt opgenomen 2,5—10 gram per dag, dus over-
eenkomende met 150—750 I. E. De curatieve dosis zou dus moeten be-
dragen circa 750-—3750 I. E. per dag, d.i. 0,1—0,5 gram vigantol of
dohyfral iox, aannemende, dat beide 100X de sterkte van levertraan

bezitten. Bij een stoottherapie voldoende voor 50 dagen zou de curatieve
dosis dus kunnen zijn 5—25 gram. We moeten hierbij echter niet ver-
geten, dat de resorptie bij intramusculaire injectie hooger is, althans zeker
in den eersten tijd na de injectie, dan bij het verstrekken per Os. De
doseering is dus aan den veiligen kant. Overigens is de behoefte van een
zwaar varken in vergelijking met die van een big niet in evenredigheid
van het lichaamsgewicht, dus voor een zwaar varken zal de doseering
waarschijnlijk minder dan 25 cc, b.v. 15—20 cc kunnen bedragen. Voor
veulens en kalveren kan men ook 10—25 cc als curatieve dosis voor injectie
nemen, voor enterpaarden en pinken 25—50 cc, voor volwassen paarden
en koeien desgewenscht iets meer, voor pluimvee zal men prophylactisch
0,005—0,01 %, curatief 0,025—°>°5 % ^van genoemde preparaten in het
meelvoeder kunnen mengen. Injectie wordt hierbij vrijwel niet toegepast.

De vitamine D-therapie wordt gecombineerd met een goed dieet. Slechts
bij een goed voedingsmilieu mag men het maximaal effect van de vitamine
D-therapie verwachten. In de eerste plaats moet het rantsoen voldoende
Ga en P bevatten in een goede verhouding. Bij Planteneters moet gewaakt
worden voor een overmaat aan zuurvormende stoffen. *) Bij Vleescheters
is een te groot baseoverschot het meest nadeelig. In het algemeen zal men
met deze factoren voldoende rekening houden, wanneer aan de thans op
de boerderij gevoederde rantsoenen per dag de volgende hoeveelheden
mineralen (volgens Rijksvoorschrift) worden toegevoegd.

Zoodra wederom mengvoeders worden gevoederd, kunnen deze hoe-
veelheden worden gehalveerd, soms zelfs achterwege blijven.

Bij meelrantsoenen, waarbij het eiwit geleverd wordt door melk-
producten, vischmeel, haringmeel, diermeel, bloedmeel plus vleesbeender-
meel kan 1 % mineralen aan het meel toegevoegd worden. Worden naast
het meel knol- en wortelgewassen gevoederd, dan wordt 2 % mineralen
verstrekt. Bij geheel plantaardige rantsoenen, eventueel met een weinig
melkproducten, geeft men varkens 1 —2 eetlepels mineralen per dag.

De meeste organische zuren b.v. melkzuur, worden in het lichaam volledig verbrand en zijn dus
niet zuur-vormend.

De rantsoenen voor pluimvee bevatten als regel voldoende mineralen,
althans wanneer opfokvoeder, eventueel ochtendvoer wordt verstrekt en
grit ter beschikking staat.

Bij de vaststelling van het dieet moet er verder vooral op gelet worden,
dat niet teveel eiwit wordt gegeven. Een overmaat aan eiwit (jonge paarden
in geil gras of klaver, biggen teveel ondermelk) bevordert het optreden
van rachitis. Jonge paarden met rachitische verschijnselen brengt men
daarom naar een schrale weide of voedert men bij met haver of eiwitarm
paardenmeel. Een vetarm rantsoen schaadt de resorptie van de in vet
oplosbare vitaminen, doch ook een te vetrijk rantsoen is nadeelig, doordat
in het darmkanaal te veel overtollige vetzuren ontstaan, welke met kalk
worden uitgescheiden.

ie. In alle gevallen, waarbij men mag verwachten, dat de resorptie in
het darmkanaal gestoord is en de dieren ook verstoken zijn van zonlicht,
dus bij stalstaande dieren met chronische maag-darm-aandoeningen en
leveraandoeningen. Zooals we eerder reeds hebben opgemerkt is hierbij
de galafscheiding en dus de vetresorptie abnormaal. Overigens is bij
leveraandoeningen dit orgaan ook als reserve-depót voor vitamine D vaak
vrijwel uitgeschakeld.

2e. Bij vroeggeboorten is de lichaamsreserve aan vitaminen zeer gering ■
of nihil. Aangezien in den winter bij stalstand ook de melk meestal zeer
weinig bevat, zal men te vroeg geboren dieren door middel van de stoot-
•therapie eenige reserve kunnen bezorgen.

3e. Drachtige dieren, welke eerder nakomelingen met rachitische ver-
schijnselen gaven of in zeer ongunstige omstandigheden hebben verkeerd
(veel stalstand, slecht hooi, enz.) komen in aanmerking voor de vitamine
D-stoot-therapie om op die wijze het nageslacht voor rachitis te vrijwaren.

4e. Tijdens een periode van ziek zijn, vooral als de ziekte met koorts
verloopt, is het vitaminenverbruik toegenomen, terwijl de aanvoer als regel
is verminderd. Tot de nabehandeling kan dus ook de vitamine-therapie
behooren.

5e. Moedcrlooze, jonge dieren (veulens, biggen) krijgen een voor deze
dieren abnormale voeding, waarbij de vitaminen-resorptie vaak minder
is dan normaal, terwijl de Ca en P gehalten van het voeder minder goed
aangepast zijn aan de behoefte dan in moedermelk het geval is.Daarbij
komt nog, dat ze vaak ook in het hok worden gehouden, terwijl ze normaal
met de moeder naar buiten kunnen gaan en genieten van zonlicht en be-
weging. Ook de laatstgenoemde factor is gunstig voor een goede Ca/P
stofwisseling. Voor moederlooze veulens en biggen komt de vitamine D-
therapie dus in aanmerking.

Het is misschien wel nuttig, de rantsoenen voor deze dieren, zooals ze
tijdens de oorlogsjaren vrij algemeen zijn toegepast en een gunstig effect
hebben opgeleverd, in het kort even te vermelden. Een veulen ontvangt
een lauw mengsel van 2 deelen koemelk en ca. 1 deel water, aangevuld
met i eetlepel suiker of 2 eetlepels melasse per liter mengsel. Alle 2 uren
wordt aanvankelijk 0,5—1 liter verstrekt. Later worden de tusschenpoozen

vergroot en voedert men 10—30 liter per dag (melkproductie van een
merrie"). Als bijvoeder geeft men langzamerhand kuikenopfokvoeder,
droog in een bakje, de eerste maanden ongelimiteerd, en verder hooi,
weidegang.

Voor moederlooze biggen is een mengsel van koemelk en dik haverslijm
(verhouding ca. 2 : 1) aangewezen. Eveneens in den beginne alle 2 uren
gevoederd. Verder vooral zorg dragen voor warmte en reinheid van de
voederbakjes.

6e. Bij tetanie als nevenverschijnsel van rachitis schijnt het verstrekken
van veel kalk naast de vitamine I) injectie aangewezen te zijn, omdat
eerst het P-gehalte van het bloed op peil komt en daardoor het gevaar
bestaat voor een te laag Ca. gehalte, waardoor in den beginne het op-
treden van krampen juist te vreezen zou zijn. Het behoeft hier geen nadere
uiteenzetting, dat tetanische aanvallen van jonge dieren, behalve bij ge-
gestoorde Ca/P stofwisseling met tekort aan vitamine D, ook door
andere oorzaken kunnen optreden (b.v. door vitamine A tekort, ver-
giftigingen, enz.).

je. De genezing van fracturen wordt in vele gevallen in hooge mate
bevorderd door een vitamine D injectie. De meeste fracturen ontstaan
trouwens ook bij dieren, waarbij de beenderen niet voldoende gaaf zijn.

8e. Bij alle vormen van rachitis, osteomalacie, osteoporose kan de vita-
mine D-therapie niet meer gemist worden. Zelfs, wanneer de klinische
verschijnselen een dezer ziekten slechts doen vermoeden, zal men deze
therapie toepassen. Het is mij bekend, dat vele collega\'s de therapie nog
weinig aanwenden bij een serie aandoeningen, waarbij men toch in het
algemeen een gestoorde Ca/P stofwisseling mag verwachten. We zinspelen
hierbij vooral op talrijke afwijkingen aan de ledematen, welke speciaal bij
jonge paarden op abnormale rantsoenen (b.v. geil gras, enz.) gemakkelijk
optreden. De uitwendige behandeling van spat, overhoef, bolspat, mouw
met scherpe smeersels e.d. heeft ons veelal in den steek gelaten. De inwen-
dige behandeling met vitamine D en een goed dieet geeft krachtige, harde,
massieve beenderen, waarbij de gewrichten op normale wijze kunnen
functionneeren en bovengenoemde aandoeningen meestal snel genezen
(bolspat) of geen kreupelheid meer veroorzaken (spat, overhoef). Van
diverse collegae, welke deze behandelingsmethode voor bolspat in de
laatste 10 jaren van mij overnamen, kreeg ik berichten van gunstig resultaat.
Als regel is de bolspat na 6—8 weken genezen. Het behoeft hier geen nader
betoog, dat we hier niet de gevallen op het oog hebben, welke door infectie
zijn ontstaan, b.v. na Lähme. In die gevallen kan na de serumbehandeling
wel de vitamine D-therapie toegepast worden, doch men zal in de eersfe
plaats de bacteriën in het gewricht moeten bestrijden, b.v. door 5 cc
Yatrenvaccin E 104 in het aangetaste gewricht te injiceeren. De genezing
kan dan in sommige gevallen, wanneer geen rachitische processen
aanwezig zijn, zeer frappant tot stand komen, soms reeds in enkele dagen.
Bij mouw kan men meermalen hetzelfde resultaat bereiken, tenzij bestaande
complicaties, welke hierbij nog al eens voorkomen, de genezing ver-
hinderen.

Een steile stand van het spronggewricht wordt veelal als erfelijk be-
schouwd en geeft vaak aanleiding tot het ontstaan van een bolspat. Toch
reageert deze bolspat wel op de vitamine D-therapie. Ik meen trouwens
ook opgemerkt te hebben, dat de steile stand in vele gevallen eveneens

aanmerkelijk verbetert, Trouwens, dat de steile stand kan ontstaan door
ondoelmatige voeding, kan men herhaaldelijk opmerken in gebieden,
waar het de gewoonte van de veehouders is, een graskalf in de herfst voor
eigen gebruik te mesten. Deze kalveren krijgen dan vaak overmatig veel
graanmeel met als gevolg een stinkende, zure ontlasting, rachitische ver-
schijnselen en ook dikwijls een te steile stand van de achterbeenen.

Bij den mensch wordt vitamine D ook aangewend bij sommige vormen
van anaemie (vitamine D zou stijging geven van het aantal reticulocyten),
eczeem (vooral bij kinderen), acne. Op de genezing van t.b.c. zou vitamine
D geen invloed hebben, misschien is het zelfs mogelijk, dat de groei van de
t.b.c.-bacil door vitamine D2 wordt gestimuleerd.

Ten slotte zij nog opgemerkt, dat men met de aangegeven doseering
van vitamine D voor overdoseering bij onze huisdieren niet bevreesd
behoeft te zijn. Zelfs 200-maal de normale dosis wordt wekenlang zonder
bezwaar verdragen. De giftige dosis bedraagt bij dieren circa duizend
maal de curatieve dosis.

Naschrift. Als geconcentreerd vitamine D preparaat is thans ook
verkrijgbaar: Davitamon-D.

Graag voldoe ik aan het verzoek van de Redactie van dit Tijdschrift
om u deze morgen mee op praktijk te nemen. Het eerste bezoek geldt
een merrie die niet drachtig wil worden, patienten, waarvoor in dezen
tijd dikwijls hulp wordt gevraagd. Terwijl wij in sommige gevallen bij
klinisch onderzoek afwijkingen vinden die wijzen op een aandoening van
de ovarien, uterus, cervix of vagina, zijn wij in vele gevallen niet in staat
een diagnose te maken. Ook de 5-jarige Oldenburger merrie die ik u heden-
morgen laat zien behoort tot de laatstgenoemde groep. Ze is in het voorjaar
1940, op 3-jarigen leeftijd, voor het eerst toegelaten, maar niettegen-
staande meerdere dekkingen gust gebleven. Als 4-jarige werd ze vroeg in
het voorjaar \'41 weer toegelaten. Toen het resultaat weer uitbleef werd
behandeling gevraagd.

Volgens den eigenaar was ze vrij regelmatig elke 3 weken een dag of 5
a 6 hengstig. Aan het genitaalapparaat werden geen afwijkingen gevonden.
Vulva en schede waren goed gesloten, het vaginale slijmvlies en de cervix
waren normaal. Ook aan de uterus waren middels het gebruikelijke
klinisch onderzoek geen afwijkingen te vinden. In de praktijk wordt
meestal aangenomen dat de steriliteit van dergelijke merries veroorzaakt
wordt door een latente endometritis en tracht men genezing te verkrijgen
door irrigatie met verschillende desinficientia. Begin Mei 1941 werd bij
deze merrie 300 cc. Lugol in de uterus gebracht. Ruim 3 weken later werd
ze hengstig. De Lugolbehandeling had in dit geval dus de duur van de
cyclus niet noemenswaard verlengd. Een enkele maal gebeurt dit wel en
duurt het, gelukkig in uitzonderingsgevallen, geruimen tijd voordat het
dier weer hengstig wordt. Op den derden dag van de hengstigheid werd

ze geirrigeerd met phys keukenzoutoplossing en ^ i uur daarna gedekt.
Het resultaat bleef uit.

Den laatsten tijd stelt vooral Götze zich op het standpunt, dat het
onjuist is bij merries waarbij noch klinisch noch bacteriologisch¹) afwij-
kingen aan het genitaalapparaat kunnen worden aangetoond, de oorzaak
van de steriliteit te schuiven op een „latente endometritis". Zijns inziens
wordt de steriliteit bij deze merries in de meeste gevallen veroorzaakt
door het feit dat ze niet op het juiste oogenblik d.w.z. omstreeks het tijdstip
waarop de ovulatie plaats vindt, worden toegelaten.

Het sperma van den hengst heeft vergeleken met dat van stier en ram
in vitro een zeer korten levensduur. In de uterus, waar het door den hengst
direct wordt gebracht zou het slechts enkele uren blijven leven. Of de
spermien die 2—4 uren na de dekking reeds in de eileider zijn gekomen,
hier hun bevruchtend vermogen langer behouden, is niet bekend. De
praktijk leert volgens Götze echter, dat, wil een dekking bij een merrie
succes hebben, ze ongeveer ten tijde van de ovulatie (follikelbersting) moet
plaats vinden.

Het tijdstip waarop de ovulatie plaats vindt laat zich moeilijk bepalen,
omdat de duur van de oestrus bij paarden zeer verschillend is en ze dikwijls
op ongeregelde tijden terugkomt.

In normale gevallen heeft het paard, althans in het voorjaar een cyclus-
duur van 3 a 4 weken met telkens een 5-6 dagen durende oestrus, ge-
durende welken tijd de ovulatie plaats vindt. Soms is de oestrus korter,
duurt ze maar 1 of 2 dagen. In andere gevallen duurt ze veel langer; 7, 8
of 9 dagen, soms zelfs enkele weken.

Uit rectaal ovariumonderzock van paarden met een normale oestrus
van 5 a 6 dagen is Götze gebleken, dat de ovulatie in de meeste gevallen
plaats vindt op de 3e-5e dag na het optreden van de eerste hengstigheids-
verschijnselen. In gevallen van kortdurende oestrus vindt de ovulatie eerder,
dikwijls de eerste of tweede dag al plaats. In gevallen van langdurende
oestrus de 6e, 7e of 8e dag, soms door vertraagde follikelbersting pas na
2 a 3 weken. De grootste moeilijkheden leveren paarden op met een z.g.n.
schijnoestrus. Deze, meestal oudere merries die nog niet eerder een veulen
brachten, ovuleeren op normale tijden, d.w.z. dus ongeveer elke 3 weken,
maar ze laten ook tusschen 2 ovulatieperioden in den hengst toe. De ware
oestrus (ovulatieperiode) zou men, behalve door het bezwaarlijk uit te
voeren en moeilijke rectaal ovariumonderzock, kunnen vinden door regel-
matig onderzoek van de cervix en het schedeslijmvlies. Alleen gedurende
de ware oestrus is het vaginaalslijmvlies gezwollen, vochtig, glanzend en
rood gekleurd; de cervix staat open en is voor minstens 2 a 3 vingers
passabel, is met een weinig slijm bedekt, oedemateus, rose gekleurd en slap.
Götze wil dan ook op de dekstations meer aandacht besteed hebben aan
de toestand waarin zich cervix en vaginaalslijmvlies bevinden, dan thans
het geval is. Opgemerkt zij nog dat Caslick en ook Day aangeven dat de
beschreven veranderingen aan cervix en vagina niet gedurende de geheele
oestrus maar vooral korten tijd voor en na de follikelbersting worden
opgemerkt.

^J) Aan dit onderzoek mag niet te veel waarde worden toegekend, omdat het voor-
komen van bacteriën in de uterus van het gezonde en het steriele paard nog zeer
onvoldoende is onderzocht.

Uit het rectaal onderzoek van de ovarien bleek Götze tevens dat i, hoog-
stens 2 x 24 uur na de ovulatie de bronstverschijnselen verdwijnen. Merries
die zonder nawijsbare oorzaak terugkomen en waarbij uit de cyclus-
anamnese blijkt dat ze 48 uur na de dekking nog willig waren, lijden z.i.
dan ook niet aan een latente endometritis, maar zijn niet op het goede
oogenblik gedekt. Door de merries die 48 uur na de dekking nog willig
zijn direct weer toe te laten zou het bevruchtingspercentage volgens
Götze reeds aanmerkelijk verbeterd kunnen worden.

Hij wijst er echter nadrukkelijk op dat ook hier een addertje onder het
gras verscholen zit. Men treft n.1. herhaaldelijk merries aan die geruimen
tijd nadat bevruchting heeft plaats gevonden de hengst nog toelaten.
Herhaalde dekking zou hier de nidatie in den weg staan, terwijl de moge-
lijkheid op infectie van de uterus met daaraan volgend opbreken niet
denkbeeldig zou zijn. Men mag dan ook nooit enkel op grond van het feit
dat de merrie de hengst toelaat besluiten, dat ze willig is, maar moet altijd
het beeld dat het slijmvlies van cervix en\' vagina te zien geeft in aan-
merking nemen.

In Groningen heeft men de gewoonte merries die niet drachtig willen
worden tegen het einde van het dekseizoen bij den hengsthouder te brengen,
waar ze dan gedurende een hengstigheidsperiode meerdere malen worden
toegelaten. Op deze wijze wordt de kans vermeden dat de merrie niet
omstreeks den tijd waarop de follikelbersting plaats vindt, wordt gedekt.
Tevens wordt door deze wijze van handelen de mogelijkheid uitgeschakeld,
dat overbelasting van den hengst gedurende de drukke periode de oorzaak
van de steriliteit is geweest.

In deze omgeving nemen de hengstenhouders aan, dat reeds na 2 uren
rust de hengst opnieuw kan worden gebruikt. Dat een hengst 6 a 7 merries
op een dag dekt is geen zeldzaamheid. Soms is dit aantal nog grooter. Of
een rustperiode van 2 uren inderdaad voldoende is, is, voor zoover mij
bekend, nog nooit onderzocht. Zeker zal het succes dat op deze wijze ver-
kregen wordt individueel verschillend zijn en ook afhankelijk zijn van de
voeding.

De ervaring leert echter dat men er met meerdere dekkingen in een
hengstigheidsperiode op het eind van het seizoen niet komt. Herhaaldelijk
zien we merries, waarbij geen enkele afwijking aan het genitaalapparaat
te constateeren valt, dan nog gust blijven.

Ook de bovengenoemde merrie behoorde tot deze categorie. Ze werd in
Juli \'41 bij den hengsthouder gebracht en met tusschenpoozen van 48 uren
3 x gedekt. Daarna was ze niet meer willig. Aanvankelijk meende de
eigenaar succes te hebben gehad, waarom half December een monster
urine werd gebracht. De reactie van Cuboni was negatief.

Reeds in 1929 toonden Wieland, Strauf en Dorfmüller aan dat een mengsel
van follikelhormon en gec. zwavelzuur bij verwarming een groene fluorescentie te
zierrgaf. Cuboni heeft een methode uitgewerkt om het follikelhormon, dat zooals bekend
bij merries, vooral na de 4e maand van de dracht in zeer groote hoeveelheden in de
urine voorkomt aan te toonen. De door Karmann vereenvoudigde reactie van Cuboni
kan — en daarom wijd ik er even over uit — door iederen practicus worden uitgevoerd.

Men voegt bij 5 c.c. gefiltreerde urine, 1 c.c. gec. zoutzuur en plaatst dit gedurende
10 min. in een pannetje met kokend water. Na afkoeling onder de kraan wordt 6 c.c.
benzol toegevoegd, waarna voorzichtig wordt geschud. Het mengsel 10 min. laten
staan en de bovenste laag — de benzol waarin het hormon is overgegaan — óver-
schenken in een 2e reageerbuisje, waarin 5 c.c. gec. zwavelzuur is gebracht. Na flink

schudden wordt dit mengsel in een waterbad van ± 80 C. gebracht. Na afkoeling geeft
de onderste laag — het zwavelzuur waarin nu het hormon — bij opvallend licht een
groene fiuerescentie te zien. Bij negatieve reactie is de kleur roodbruin.

In 19414/2 werden 47 monsters, afkomstig van paarden die minstens 4 maanden
geleden voor het laatst waren gedekt, onderzocht. 21 waren pos, 24 waren neg. Een
dier kon niet worden gecontroleerd. Een dier gaf 176 dagen na de laatste dekking een
neg. reactie; 3 maanden later was de reactie pos. Het veulen werd geboren 12 mnd.
en 7 dagen na de laatste dekking. De overige reacties klopten.

Volgens de literatuur komen 1 a 2 % miswijzigingen voor. Willen we dan ook een
oordeel over het al of niet drachtig zijn uitspreken alleen op grond van de reactie van
Cubont, dan dienen we hiermee voorloopig rekening te houden.

De hengstenhouder was zoo vriendelijk mij zijn dekboek ter beschikking
te stellen. Hieruit bleek, dat in 1941 waren toegelaten 181 merries. Hiervan
waren 112 (62%) drachtig geworden; 58 van de eerste, 54 na 2 of meer
dekkingen. Een goed resultaat dus. Waar uit het dekboek tevens bleek dat
de hengst op de dagen dat de merrie gedekt werd niet overbelast was,
kunnen we de hengst als mogelijke oorzaak uitschakelen.

In het voorjaar \'42 werd de merrie als 5-jarige opnieuw toegelaten.
Ook nu wordt ze eerst eenige malen gedekt. Als dan ook nog 2 dekkingen
volgende op een behandeling met 1 1400 J. JK. opl. en phys keuken-
zoutopl. zonder resultaat blijven, wordt besloten het bij dit dier eens te
probeeren met een behandeling met Lugol na de dekking.

Den laatsten tijd vindt men n.1. in de literatuur aangegeven, dat bij
merries met een latente endometritis drachtigheid verkregen kan worden
door de uterus en vagina 2-5 dagen na de dekking te irrigeeren met een
waterige J.JK. opl. van 1:3: 400/500. De toxiciteit van het uterusslijm zou
in vele gevallen bij deze dieren niet zoo groot zijn, dat de zaadcel het
oviduct niet bereikt maar de steriliteit zou veroorzaakt worden door
moeilijkheden bij de nidatie. Het dier breekt op. Men weet ook, dat de
afdaling van het bevruchte ei in de uterus bij paarden op zijn vlugst 8a 10
dagen na de dekking plaats vindt. Door nu de uterus 2 a 5 x 24 uur, dus
vlak voor de nidatie, te irrigeeren, zoodat de kans niet bestaat dat het resul-
taat te niet wordt gedaan door een op de irrigatie volgende lange pauze,
zou in vele gevallen drachtigheid worden verkregen.

Boenig, die 8 merries die na behandeling met de gebruikelijke middelen
gust bleven, op deze wijze behandelde, verkreeg in 6 gevallen resultaat.

De bovengenoemde merrie werd den 14e Juni gedekt. Den 16e Juni
werd in navolging van Boenig 70 c.c. J JK. opl. (1:3: 400) in de uterus en
ruim 200 c.c. in de vagina gebracht. Ruim 4 maanden later bleek eigenlijk
gezegd tot mijn verbazing, de reactie van Cuboni positief. Thans is de
merrie zichtbaar drachtig.

Ik heb in dat voorjaar meerdere merries met een zelfde anamnese op
deze wijze behandeld. Van de 6 hiervan, die drachtig zijn geworden, wil
ik u in het kort de belangrijkste bijzonderheden meededen.

1. Oldenb. 5 jaar van J. L. B. Als 3-jarige vele malen gedekt en gust gebleven; als
4-jarige meerdere malen gedekt. Eenmaal voor de dekking geirrigeerd met phys. NaCl
opl. Daarna bij den hengsthouder gebracht en 2 x gedekt in 5 dagen; weer gust. In
1942 gedekt op 20 Maart, 15 April en 11 Mei: 24 uur na de laatste dekking Lugol.
Drachtig.

2. Oldenb. 4 jaar van J. L. B. Als 3-jarige meerdere malen gedekt. Ook na uitspuiting
met phys. NaCl opl. gust gebleven. In 1942 gedekt op 23 Maart, 17 April en 18 Mei:
45 uur daarna Lugol. Drachtig.

3- Belg. 7 jaar van A. P. In 1941 eerste veulen gebracht. Dat voorjaar meerdere
malen gedekt. Ook na behandeling met Lugol en phys. NaCl opl. voor de dekking
gust gebleven. In 1942 eenige malen tevergeefs gedekt. Op 4 April voor de dekking
behandeld met phys. NaCl op 25 April herdekt; 48 uur later Lugol. Drachtig.

4. Belg. 4 jaar van A. K. In 1941 meerdere malen tevergeefs gedekt. Tegen het
einde van het dekseizoen ingespoten met phys. NaCl en daarna gedurende 2 hengstig-
heidsperioden meerdere malen gedekt. In 1942 2 x tevergeefs gedekt. Op 8 April Lugol,
i Mei phys. NaCl en 1 uur later gedekt. Herdekking 23 Mei; 3 x 24 uur later Lugol.
Drachtig.

5. Oldenb. 13 jaar van W. H. In 1942 3 x gedekt, de laatste keer 24 April; 3 x 24 uur
later Lugol, 15 Mei herdekt. Veulen wordt geboren op 24 Maart \'43.

6. Oldenb. 2 jaar van J. H. In 1942 gedekt op 16 April, 7 Mei, 28 Mei en 18 Juni;
36 uur daarna Lugol. Drachtig.

Omdat het inbrengen van J JK. opl. in de schede bij merries heftig
persen veroorzaakt en de kans op prolapsus vesicae zooals meerdere
collegeae hebben ondervonden lang niet denkbeeldig is, werd bij de
laatste 4 dieren deze bewerking achterwege gelaten. De dosis die in de
uterus werd gebracht, werd verhoogd tot 150 c.c.

Er zijn ook dieren op dezelfde wijze behandeld die niet drachtig zijn
geworden. Ik ga hier niet op in, omdat het geen zin heeft het resultaat
in percenten uit te drukken: daarvoor is het aantal behandelde dieren
te gering. Alleen omdat we juist in deze jaren meer dan ooit de ge-
legenheid zullen krijgen de waarde van deze therapie aan een voldoend
groot materiaal te toetsen, heb ik ook over deze behandelingsmethode
van morgen iets verteld.

Uit de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde en Gynaecologie der Rijks-
universiteit te Utrecht, Dir. Prof. Dr. F. C. VAN DER KAAY

In verband met de tijdsomstandigheden heeft de paardenfokkerij in de
laatste jaren een ongekende vlucht genomen, en zeer waarschijnlijk zal
zij in alle geval de eerstvolgende jaren van groot belang blijven. Ook na
de vorige oorlog is dit waargenomen en voor ons land zal dit in deze tijd
van nog grooter omvang zijn dan destijds. De opbloei van de fokkerij
spiegelde zich na de vorige oorlog in de literatuur ook zeer duidelijk af
aan het aantal publicaties betreffende steriliteit.

In Duitschland is de paardenfokkerij al voor deze oorlog tot opbloei
gekomen, hetgeen in de literatuur ook zeer duidelijk waarneembaar is.

Over de geheele paardenstapel genomen komt steriliteit bij het paard
veel meer voor dan bij het rund, al kan ze bij de laatste diersoort enzoötisch
ook zeer sterk voorkomen; Götze geeft op, dat voor het paard 4 dekkingen
noodig zijn voor een graviditeit en bij het rund 1,8 dekking.

Een bevruchtingspercentage van niet hooger dan 50% is in de paarden-
fokkerij op boerenbedrijven zeer normaal, op stoeterijen is het percentage

soms hooger en wel 75—80 (Küst, Ehrlich, Götze, Daij, Schumann,
Meijer, Benesch). In de Zwitsersche Jura wordt een percentage van
60-80 bereikt, terwijl het in het overige deel van het land slechts 50%
bedraagt.

Albrechtsen geeft voor Denemarken voor de jaren 1898 en 1909 resp.
66,5% en 64,2%. Voor in het wild levende ponny\'s worden drachtigheids-
percentages van 95% genoemd en ook Kallenberg zegt, dat van de
Noorsche bergweiden zelden een guist paard terugkomt. Lagerlöff geeft
voor Zweden 60—70% op.

Het lage bevruclitingscijfer bij paarden is geen euvel van de laatste
jaren, reeds in de 18e eeuw was het percentage bevruchtingen op stoeterijen
niet hooger dan 50%.

Kregen we aan de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde en Gynae-
cologie in de jaren voor 1940 maar weinig paarden voor steriliteit te
behandelen (10—20 stuks), in 1941 en 1942 zijn ongeveer 200 dieren ter
behandeling aangeboden.

Het materiaal bestond hier gezien de streek bijna uitsluitend uit warm-
bloeds (vnl. Geldersch type, in mindere mate Groningsch type en gekruist

Inlandsch), enkele hitten, slechts een enkel koudbloed en enkele dravers.
Het overgroote deel van deze merries waren fokmerries, althans merries,
die vrij geregeld een veulen geworpen hadden. Het aantal merries, dat nu
ter gelegenheid bevrucht moest worden en nooit, of langer dan twee jaar
geleden geveulend had, bedroeg 24%. Het aantal jonge paarden, d.w.z.
tot vijfjaar oud, bedroeg 17%; niet al deze paarden werden voor de eerste
keer gedekt, sommige waren het voorgaande jaar ook al steriel gebleken.

De grootste rubriek, n.1. 33%, werd gevormd door de dieren, die een
of twee jaar te voren voor het laatst geveulend hadden, hetzij normaal of
abnormaal, abortus inbegrepen, hetzij dat het veulen gestorven was.

De leeftijd varieerde sterk, de jongste dieren waren twee jaar oud en de
oudste resp. 20, 21 en 24 jaar. Deze laatste merries hadden twee jaar te
voren nog een veulen gebracht. De leeftijdsgrenzen, waarbinnen de dieren
vruchtbaar zijn, schommelen sterk. Merries, die op driejarigen leeftijd
veulenen, zijn vooral op het oogenblik geen zeldzaamheid.

De maximumleeftijd wisselt sterk en is ervan afhankelijk, of de dieren
geregeld geworpen hebben. De hoogste mij bekende leeftijd is 28 jaar.
In de literatuur worden echter nog hoogere leeftijden genoemd. Götze

geeft een leeftijd van 11—20 jaar op. De jonge leeftijd geldt speciaal voor
het koudbloed.

Kirch en Erdmeijer geven voor de stoeterij Trakenen de volgende
bevruchtingspercentages: van 1-—5 jaar 79,2%; van 6—10 jaar 80,1%;
van 11—15 jaar 74%; van 17—20 jaar 61,4% en boven qo jaar 57,7%.

Welke invloed de leeftijd op het steriliteitspercentage heeft, valt moeilijk
te zeggen, zonder dat men weet hoeveel paarden van iedere leeftijd ge-
houden en gedekt worden. Voor de daling van het aantal op-
brekende merries na de leeftijd van 7 jaar, zijn verschillende oorzaken
mogelijk, de dieren schijnen dan de vruchtbaarste periode te beginnen.

Dat geringer aantal paarden boven 7 jaar aanwezig zijn, lijkt me niet
waarschijnlijk, evenmin dat kleiner percentage er van gedekt wordt,
voor de jaren 1941 en 1942 geldt vrijwel, dat iedere merrie gedekt is. De
stijging na de 13-jarige leeftijd mag wel als een bewijs gelden, dat na die
leeftijd de vruchtbaarheid afneemt; het aantal paarden van die leeftijd zal
zeer zeker niet grooter zijn dan op de leeftijd er beneden. In percenten
uitgedrukt is de stijging dus nog sterker.

De sterke daling na 15 jaar moet toegeschreven worden aan het geringer
aantal paarden van die oudere leeftijd. Constantinescu zag het percen-
tage steriele warmbloedmerries tusschen de leeftijd van 14—20 jaar
stijgen van 60—90%.

Een overheerschend percentage jonge dieren als bij het rund lijdt bij
het paard dus niet aan steriliteit.

De laatst voorafgaande partus kan de primaire oorzaak van de steriliteit
zijn. Bij het overgroote deel van de dieren was dit niet het geval, slechts
6% van de steriele merries, die geveulend hadden, hadden een abnormale
partus doorgemaakt en wel bijna steeds een abortus.

Stoornissen in het puerperium geven ook dikwijls aanleiding tot later
opbreken, vooral in de eerste zomer er na. Ook dit is echter betrekkelijk
van weinig belang als oorzaak van de zoo veelvuldig voorkomende sterili-
teit, n.1. slechts in 15%. In ruim de helft van deze gevallen was retentio
secundinarum aanwezig geweest, de overige afwijkingen bestonden in het
optreden van lochiometra; één paard had geleden aan een prolapsus uteri
en één aan agalactia. Van één paard vermeldde de anamnese, dat het dier
het vorige jaar aan retentio secundinarum had geleden, dat jaar goed had
opgenomen en het volgende jaar een goed veulen had gebracht, maar
daarna aan steriliteit leed.

Bij geen enkel paard vermeldde de anamnese, dat het veulen aan Lähme
gestorven was.

De meeste steriele merries werden aangeboden in de maanden Mei,
Juni en Juli. In Augustus werd het aantal al zeer veel minder. De voor-
zomer is het hoogtepunt van de dektijd. De dieren loopen dan weer korter
of langer tijd in de wei en verkeeren dus onder vrij gunstige omstandig-
heden, slechts enkele paarden stonden het heele jaar op stal.

De voorzomer (Mei, Juni) is het beste jaargetij voor het dekken (Euler).
Wagner zag in October en November bijna dezelfde bevruebtings-
percentages (55,7%), de dieren beschikken dan nog over reserves uit de
goede najaarsweide. Na droge zomers is het resultaat minder. Götze
beschouwt de maanden van Januari tot Juni en de herfstmaanden als de
beste voor dekking.

oestrus bij het paard heeft heel wat pennen in beweging gebracht, daar het
verloop ervan bij de verschillende dieren en ook bij hetzelfde dier nogal
kan wisselen, zoowel wat de duur van de cyclus als wat de duur van de
oestrus betreft. Het is dus moeilijk uit te maken of de cyclus normaal of
afwijkend is. Een tweede vraag van niet minder belang is, wanneer de
ovulatie plaats vindt in verband met het uitkiezen van het beste oogenblik
voor de dekking. In de laatste jaren bestaat de neiging een groot deel van
de steriliteitsgevallen toe te schrijven aan het dekken op een moment te
ver van de ovulatie (physiologische steriliteit volgens Küst e.a.). Een
15—20-tal jaren terug werd de oorzaak bijna uitsluitend in een of ander
ontstekingsproces gezocht.

Het kan nog wel eens van belang zijn meer of minder onafhankelijk van
de psychische kenmerken en van het oordeel van de hengst, al blijft dit
oordeel altijd van veel gewicht, uit te kunnen maken of de merrie hengstig
is. Ook bij stille bronst kan dit van belang zijn. Vooral dierenartsen, ver-
bonden aan groote stoeterijen hebben hier speciaal studie van gemaakt
en wel in het bijzonder voor het Engelsch volbloed (o.a. Caslick). Bij
deze dieren verloopt in het algemeen de oestrus heftiger en korter.

De ware oestrus of ovulatieperiode is gekenmerkt door de vochtige,
slijmige vagina; het secretum kan zooveel zijn, dat de staart kleverig is en
het secretum afdruipt. Het is meest helder, dik vloeibaar en dradentrekkend;
de hoeveelheid in de vagina kan wel 50—100 cc bedragen. Een droog
speculum is dan gemakkelijk in te brengen en bij belichten van de vagina
reflecteert de mucosa iterk. De vulva kan verslapt zijn. De mucosa kan
meer of minder hyperaemisch zijn, hetgeen zich vooral uit in de aanwezig-
heid van hyperaemische venae. De cervix is eveneens hyperaemisch en is
slap, wat ook bij rectale exploratie opvalt, evenals de uterus. Soms zijn de
uitwendige plooien oedemateus gezwollen, het orificium lijkt afgeplat en
ligt op den bodem van de vagina, is slecht gesloten en is vochtig, slijmig
en glanzend. Het lumen is makkelijk voor 2—3 vingers te passeeren, waarbij
de weinige weerstand opvalt, de cervix maakt dikwijls de indruk maar
zeer „kort" te zijn.

Gedurende de metoestrus gaat de roodheid verdwijnen, het secretum
wordt minder, en dikker en troebel, kan zelfs bijna geheel ontbreken.

Sato en Hoschi geven als kenmerken van den oestrus bij de paarden
van Korea het oedemateus worden van het genitaalapparaat, de hype-
raemie van de vaginamucosa, die beoordeeld wordt in vergelijk met een
kleurenschaal, de slijmsecretie, het langer worden van de vulva met 10—
20% en de verslapping van de cervix. De verschijnselen treden op in de
bovengenoemde volgorde, de verslapping van de cervix begint één dag
voor de oestrus en bereikt het hoogtepunt één tot twee dagen voor de
ovulatie, gelijktijdig hiermee treedt weer sluiting op.

Terlaier en Hellich hebben getracht aan het celbeeld van de vagina-
inhoud uit te maken, wanneer het hoogtepunt van de oestrus is opgetreden.
De eerste nam het optreden van plavei-epitheelcellen van verschillende
grootte, met onduidelijke structuur al gedurende de pro-oestrus waar,
leucocyten ontbraken. Na de oestrus waren weer polymorphkernige
leucocyten aanwezig, die na 2—3 dagen polynucleair werden. Lympho-
cyten bleven steeds aanwezig, hoewel hun aantal na de oestrus weer grooter
werd. Hellich daarentegen komt tot de conclusie, dat uit het celbeeld

geen conclusie omtrent de cyclus is te trekken. Nicholson beweert, dat
tusschen de tijdens de oestrus aanwezige schollen van epitheelcellen veel
leucocyten liggen. Dit zou wel zeer in tegenstelling zijn met wat we bij
andere diersoorten kermen. Mirskaia vond bijna steeds alleen verhoornde
epitheelcellen, en ook Berthelon zegt, dat de leucocyten tijdens de oestrus
ontbreken en dat deze na de ovulatie weer terugkomen.

Een ander kenmerk omtrent de oestrus en wel omtrent het voornaamste
gebeuren ervan, n.1. de ovulatie, is de aanwezigheid van de weeke holte
van de gesprongen follikel in het ovarium. In veel gevallen is het echter
ondoenlijk, de ovulatie aan de toch al dikwijls knobbelige en in vórm en
grootte sterk varieerende paardenovaria waar te nemen, tenzij men de
dieren dagelijks onderzoeken kan. Dit is alleen mogelijk voor diegenen, die
aan een stoeterij verbonden zijn, in de gewone praktijk is het niet mogelijk.
De rijpe follikel heeft een doorsnede van 3,5—6,5 cm. Gedurende het rijpen
verplaatst de follikel zich naar de ovulatiegroeve. Corpora lutea zijn
rectaal exploreerende niet vast te stellen. Het komt echter voor, dat het
hoogtepunt van de oestrus niet samenvalt met de ovulatie, zelfs kan deze
geheel ontbreken.

Omtrent de duur van de oestrus en van de cyclus zijn de twee meest
belangwekkende verhandelingen, die van Constantinescu en Mauck
en die van Caslick. Ze hebben beide betrekking op warmbloedrassen.
Constantinescu en Mauck vonden als gemiddelde duur van de cyclus van
1506 merries 22,52 -)- 0,15 dag, met als uitersten 9 en 33 dagen, bij 56%.
schommelt de duur tusschen 9 en 18 dagen en bij 25% tusschen 25 en 33
dagen. Eén of meer bronstperiodes kunnen uitvallen, de bronst treedt dan
weer op na een veelvoud van het aantal dagen, dat de cyclus duurt. 64%
van de merries hebben een regelmatige cyclus. Bij de zwaardere rassen is
in het algemeen de cyclus iets langer dan bij de hooger in het bloed staande.
In het winterhalfjaar is de duur iets langer dan in de zomer en het voorjaar.
De leeftijd heeft ook een geringe invloed, tijdens de leeftijd van 4—11 jaar
is de duur het kortst, daarna stijgt de duur met -j- 1 dag tot het 18ejaar,,
waarna weer een geringe verkorting optreedt.

De duur van de bronst bedraagt 4,52 ^ 0,04 dag, met als uitersten
i—6 dagen. Een bronstduur van 1—5 dagen werd in 72,8% van de
periodes vastgesteld, slechts 7% duurde langer dan 8 dagen. Het optreden
van dracht verkort de duur niet, evenmin kan invloed van het ras worden
vastgesteld. In de zomermaanden is de duur slechts weinig korter dan in de
rest van het jaar, in het voorjaar is de duur ^ ï dag langer dan in de zomer.
Bij het stijgen der jaren wordt de duur iets langer.

De eerste bronst na het veulenen treedt op tusschen de 4c—17e dag
erna, het gemiddelde bedraagt 9.13 ± 0,047. Bij 90,5% treedt de eerste
hengstigheid op gedurende de tijdsperiode van 5 dagen tusschen de 7e en
11e dag post-partum. In 5,14% treedt de bronst pas na 20—40 dagen op,
de eerste bronst is dan achterwege gebleven, het is dan dus eigenlijk de
tweede oestrus. Op bronst post-partum is geen invloed van het jaargetijde
vastgesteld, wel treedt ze bij oude dieren iets later op dan bij jonge.

De onderzoekingen van Caslick hebben speciaal betrekking op het
Engelsch volbloed. De normale cyclus duurt meestal 21—24 dagen. Hij
deelt de dieren met abnormale oestrus in in vier groepen, al naar de duur
van de oestrus, n.1. ie lange oestrus van 50 dagen of meer, althans volgens,
de probeerhengst. Bij 38 merries was de gemiddelde duur 32 dagen. De

duur van de oestrus bij iedere cyclus kan zeer sterk wisselen. Deze lang-
durige oestrus werd gevonden bij 75% van de dieren, die hetzelfde jaar
niet geveulend hadden, of die nog nooit geveulend hadden. De ovulatie-
periode of de ware oestrus werd met behulp van het vaginale onderzoek
vastgesteld. Na het dekken volgt normaal graviditeit en het volgende jaar
na het veulenen is de oestrus zeer regelmatig. Na de conceptie kan de
oestrus snel ophouden maar ook nog wel een maand aanhouden. Hier-
tegenover staat de 2e groep met de oogenschijnlijk lange di-oestrus. Ge-
durende de twee oestrusperiodes kan met behulp van het vaginale onder-
zoek een ovulatieperiode gevonden worden, waarbij de merrie kan opnemen.
Deze dieren lijden dus gedurende verscheidene oestrusperioden aan stille
bronst. Slechts 15% van de merries lijden hieraan, het kan zoowel na de
eerste bronst na het veulenen optreden als onafhankelijk van het werpen.
De bevruchting is bij deze groep slechter. De helft ervan vertoont het vol-
gende jaar na de partus een normale cyclus. Een 3e groep meest bestaande
uit dieren, die nooit geveulend hebben, heeft een onregelmatige cyclus,
het aantal dagen van oestrus overheerscht die van anoestrus. Als 4e groep
noemt Caslick die van voortdurende stille bronst. Het bevruchtings-
percentage in de verschillende groepen verschilt heel weinig. Benesch
vond bij 10% een oestrus van 1—2 dagen, bij 17% van 2—3 dagen, bij
13% van 3—4 dagen, bij 14% van 4—5 dagen, bij 23% van 7—9 dagen,
bij 1% van 14 dagen; 3% was voortdurend hengstig met duidelijke ver-
schijnselen, 8% was zeer rustig, terwijl 11% geen oestrus vertoonde. De
duur van de cyclus varieerde van 6 dagen tot 6 weken. Bij 42% was de
duur 3—4 weken, bij 17% 2 weken, bij 13% 9—18 dagen, bij 12% 6—12
dagen, bij 6% 4—6 weken, bij 5% 2—3 weken en bij 5% zeer onregel-
matig.

Götze, van Korff en Gans (Hannover) geven als duur van de oestrus,
die meest voorkomt, op 9—10 dagen en van de cyclus 15—25 dagen, meest
^ 21 dagen, beide kunnen echter nogal wisselen.

Door Götze en Meijer wordt er op gewezen, dat door dikwijls aanzoeken,
de dieren in zoo een toestand geraken, dat ze zich steeds laten dekken,
zelfs schijnt nymphomanie te kunnen ontstaan.

Euler zag in Oost-Pruisen ook, dat de duur van de cyclus varieerde en
wel van 7—107 dagen, de tusschentijd was veelal een veelvoud van 7, 8
of 9 dagen. Bij een korte duur van 7 dagen namep de dieren toch nog op.
Daij wijst er daarentegen op, dat wanneer de dioestrus korter duurt dan
13 dagen, er geen ovulatie heeft plaats gehad, en dus geen graviditeit kan
volgen. Meestal duurt de dioestrus 14—18 dagen met als uitersten 4—83
dagen. De oestrus kan zelfs 40—60 dagen duren; 15—20% van de merries
hebben een onregelmatige oestrus. Van de veulenmerries wordt volgens
Euler 61% na 6—21 dagen hengstig en 35% na 3—7 weken. De oestrus
is aan het jaargetijde gebonden, hetgeen hij afleidt uit het feit, dat het niet
mogelijk is in Januari en Februari met prolan oestrus op te wekken.

Vladescu heeft bij 475 koudbloedmerries een gemiddelde duur van de
oestrus van 6,99 dagen (2—16 dagen) en van de dioestrus van 12,1 (6—18
dagen) gevonden. De eerste oestrus na de partus trad na 9,72 dagen
(5—19 dagen) op. Nog tal van andere opgaven worden in de literatuur
vermeld, nieuwe gezichtspunten geven deze echter niet.

De duur van de oestrus en van de cyclus van de ter behandeling aange-
boden paarden berust op de gegevens van de eigenaar. Een oestrus van 2-—3

dagen werd in 16% van het totaal aantal gevonden, van 4 dagen in 21%,
5 dagen in g%, 6 dagen in 8%, 7—8 dagen in 31%, 9—10 dagen 11% en
van 14 dagen in 4%. De dieren, die voortdurend bronstig waren, zijn hierbij
niet medegerekend.

Een vrij constant durende cyclus van 3 weken werd in 78% aangetroffen;
(dit percentage zal in werkelijkheid wel wat kleiner zijn, daar sommige
„fokkers" om de drie weken met hun merrie naar de hengst tijgen) in
2% van 8 dagen en in 2% van 4 weken tot 4% week, 5% van de dieren
bleef voortdurend hengstig. Een wisselende duur van 2 tot 3 weken of
2 tot 4 weken werd in resp. 3% en 4% aangetroffen en wisselend van 3
weken tot 9 weken en van 10 dagen tot 3 weken elk in 3%. Van sommige
merries was bekend, dat ze het vorige jaar een regelmatige cyclus ver-
toonden en dit jaar een onregelmatige en omgekeerd. Bij enkele merries
trad deze verandering na of tijdens de behandeling op; deze dieren zijn
ingedeeld bij de groep, waarin ze voor de behandeling hoorden. Hoewel
deze gegevens dan niet absoluut betrouwbaar zijn, toch mag men er wel
uit besluiten, dat de cyclus bij de hier onderzochte warmbloedpaarden
constanter is, dan bij het Engelsch volbloed.

De groote schommelingen in de duur van de oestrus zijn toe te schrijven
aan de follikelperiode; groeit de follikel snel, dan duurt de oestrus kort,
groeit de follikel langzaam, dan duurt de oestrus lang; de met-oestrus,
dus de corpus luteum-phase, is vrij constant. De tijdsduur tusschen einde
van de oestrus en begin van de nieuwe is veel constanter. Barst een follikel
op de tweede dag, dan ontstaat er geen corpus luteum, maar ontwikkelt er
zich een nieuwe follikel en duurt de bronst voort (Hammond, Mirskaia).

Een volgende, zeer belangrijke vraag is, wanneer treedt de ovulatie op
en wanneer moet de merrie gedekt worden, daar men er naar streeft de
dekking zoo dicht mogelijk bij het vrij komen van het eitje te doen plaats
vinden, daar de spermiën na twee tot vier uur de tubae al bereikt hebben
(Götze), en de levensduur der spermiën en van het eitje maar betrekkelijk
kort is (slechts uren) in het genitaalapparaat, temeer daar bij het paard in
tegenstelling met andere diersoorten het sperma niet in de cervix kan ver-
blijven, waarin de levensduur tot twee dagen kan bedragen.

Gans controleerde de ovarieele cyclus door rectaal te exploreeren. De
follikel begint kort voor het midden van de dioestrus te groeien en bereikt
korte tijd voor de ovulatie haar maximum grootte, slechts 83% van follikels
barsten. Ruim de hefft van de follikels barsten, wanneer 3/5 deel
van de oestrus verloopen is en een derde wanneer 4/5 deel verloopen is,
tenminste bij een duur van de oestrus van 4—10 dagen. Het moment
van de follikclbersting kan echter bij hetzelfde paard wisselen. Hij nam
hengstigheid waar zonder ovulatie en omgekeerd. Het ovulatietijdperk is
gekenmerkt door het slap en elastisch worden van de cervix, wat 1—3
dagen voor de ovulatie begint. Volgens Götze zijn op de 3e—5e dag
50—60% van de follikels gebarsten. Het berstingsmoment kan echter
wisselen van dc ie—ge dag, en kan soms zelfs pas na weken optreden.

Küst, Meijer, Miessner, Götze raden aan op de 3e tot 4e dag te laten
dekken. Als het dier opneemt is de bronst na 2—3 dagen opgehouden.
Men kan daarna het dier nog weer laten dekken, als het nog hengstig is,
geforceerd nadekken op de 5e—6e dag geeft gevaren voor de jonge vrucht,
op de 9e dag noemt Meijer nadekken onzin.

en na 3—4 dagen weer, en dan pas weer aanzoeken bij de volgende oestrus
na 3 weken en bij afslaan na 4—5 dagen nog eens. Bij het koudbloed zag
Vladescu dan de beste resultaten (66% graviditeit) optreden.

Betreffende de meest gunstige dag van dekken geven Constantinescu
en Caslick een uitgebreid overzicht. Volgens de eerste heeft men het meeste
succes, indien tenminste de oestrus na de partus niet benut wordt, als men
de dieren tusschen de 30 en 37 dagen na het veulenen laat dekken. 55%
van het totaal aantal bevruchtingen treden op de 3e—5e dag van de oestrus,
75% tusschen de iste en 5e dag op. Eenmaal dekken tusschen de iste en
3e dag geeft 40,2% bevruchtingen, dekken tusschen 2e en 3e dag geeft
5 a 7% meer resultaat. Twee sprongen en wel één op de iste of 2e dag en
één op de 4e of 5e dag geeft het beste resultaat (57%). Driemaal (ie dag en
daarna nog tweemaal met 3—4 dagen tusschentijd) laten dekken geeft
minder goed resultaat (maximaal 52,5%). Vier sprongen geven slechts
44.4% graviditeit.

Dus door beide schrijvers werden de beste resultaten gezien in de eerste
4— 5 dagen van de hengstigheid en speciaal bij nadekken met 2 dagen
tusschentijd. Constantinescu vond bij bijna 73% van de merries een duur
van de oestrus van 1—5 dagen in slechts 7% langer dan 8 dagen. Dus de
dieren, die na twee dagen werden nagedekt, werden in de 2e helft van de
oestrus gedekt. Men kan hierin een bewijs zien, dat de ovulatie tegen het
einde van de oestrus optreedt. Dit wordt ook bevestigd door Hammond,
Daij en Mirskaia, die zeggen, dat de oestrus 24 tot 2 x 24 uur na de
ovulatie afloopt, m.a.w. dat de ovulatie vrij kort voor het einde van de
bronst plaats vindt; bij een oestrusduur van bijna 6 dagen wordt dit dus
op de 4e en 5e dag.

Een andere vraag is in hoeverre de eerste hengstigheid na het veulenen
en welke dag het meest geschikt is om de merrie te laten dekken. Volgens
sommige schrijvers (o.a. Daij, Ehruch, Richter, Schumann, Götze,
Vladescu) leert de ervaring, dat deze eerste oestrus de beste is om te
dekken (5—12 dagen, speciaal ge—11e dag). Men schrijft dit toe aan
het goed geopend zijn van de cervix. Dit geopend zijn van de cervix geeft
echter in sommige gevallen aanleiding tot luchtzuigen in den uterus.
Constantinescu zag, dat 54, 8% van de bevruchtingen plaats vindt tusschen
11 en 14 dagen na het veulenen, hetgeen er dus op wijst, dat deze oestrus
wel een gunstig moment is. Wordt deze periode niet benut, dan moet men
de dieren laten dekken tusschen de 30e en 37e dag na het veulenen. Hij
raadt aan op zijn laatst op de 7e dag post partum de merrie aan te zoeken
en dit vol te houden tot de 12e dag; is het dier dan niet hengstig geweest,
dan moet men op de 20e dag weer beginnen teneinde de bronst van de
tweede cyclus vast te stellen. Het komt voor, dat de oestrus gedurende de
lactatieperiode uitblijft, als de dieren bij de eerste oestrus niet opgenomen

hebben. Anderen, o.a. Albrechtsen en Euler, hechten weinig waarde
aan het dekken tijdens de eerste oestrus; Euler zag minder dan de helft
van de merries na deze dekking opnemen. Sommigen noemen slechts
25% en Benesch zag zelfs slechts 13% opnemen. Vooral de Amerikanen
kanten zich tegen de dekking bij de eerste oestrus na de partus. Caslick
zag bij dekken op de 9e en 10e dag slechts 36—37% opnemen, terwijl bij
de dekking tijdens de eerstvolgende oestrus 57% opnam. Het aantal
abortusgevallen zou 4 X zoo hoog zijn bij deze dieren volgens Williams.
Dit alles wordt toegeschreven aan het feit, dat de uterus de eerste 15 dagen
na het veulenen zoo gevoelig is voor infecties, bij het volbloed althans.

Vervolgens zullen de verschillende oorzaken van de steriliteit worden
nagegaan en wel als eerste, die, welke gezeteld zijn in het genitaalapparaat.

Ovaria en uterus zijn vooral als de plaats van de oorzaak aangezien. De
klinische verschijnselen zijn in het algemeen zeer vaag, zoodat meestal
bij uitsluiting van het eene orgaan de oorzaak in het andere wordt gezocht.
Albrechtsen, Schutze, Götze, Constantinescu, Richter, Küst,
Dimocks, Peters, Miessner, Benesch en Szephlshelvgi zoeken de voor-
naamste oorzaak in de ontstekingstoestand van de uterus, Daij en Caslick
leggen het zwaartepunt op de ovarium- en cyclusafwijkingen. Ook is de
aandacht nog wel eens gevestigd op de tubae.

Ovaria: De grootte van de ovaria wisselt sterk evenals de vorm. Meestal
treft men ze aan als kippenei-groote, knobbelige organen, althans tijdens
de hengstigheid, wanneer de dieren bij voorkeur onderzocht worden. Bij
jonge dieren zijn ze in het algemeen het kleinst en het gladst. Het gewicht
kan varieeren van 14 tot 140 gram (Roth). Groote en kleine cysten komen
vrij veelvuldig voor, ook bij drachtige dieren en vooral bij oudere merries.
Klinisch is het dikwijls moeilijk uit te maken of men met een normale
follikel of met een cyste te doen heeft; in vele gevallen geeft de grootte
geen uitsluitsel. Voor de rijpe follikels worden afmetingen van 3—7 cm
middellijn opgegeven, volgens Gans kan de grootte varieeren van hazel-
noot of vuistgroot. Blijkt bij herhaald onderzoek, dat de blaas niet ver-
dwenen is, of niet kleiner wordt, dan mag men tot cyste besluiten. Dit
herhaaldelijk onderzoeken is in de gewone praktijk dikwijls moeilijk uil
te voeren.

Schumann spreekt van cysteuze ovaria, wanneer ze meer dan twee
vuisten groot zijn, echter trof Schutze een drievuistengroot ovarium aan
bij een drachtige merrie. Daij besluit tot cyste, wanneer van de 3e tot 9e
dag na de oestrus nog blazen van 2—6 cm grootte in de ovaria aanwezig zijn.

Dikwijls treft men bij onregelmatige en wel vooral bij verlengde bronst
cysten aan, die verdwijnen, waarna de bronst weer regelmatig wordt;
het bevruchtingspercentage is bij deze dieren zeer goed. Men kan hier dus
niet van nymphomanie spreken.

De cyclus kan zeer sterke afwijkingen vertoonen, zonder dat men het
als pathologisch mag aanmerken (zie blz. 46). Bij jonge merries kunnen
ook grootere of kleinere cysten voorkomen, die spontaan verdwijnen.

Wieber vond bij 9% van steriele merries cysteuze ovaria, die hij als
oorzaak van de steriliteit beschouwde, Daij in 17,5%. De laatste meent,
dat groote cysten veelal de oestrus doen wegblijven en kleine nympho-
manie geven. Ehrlich zoekt in 10—15% van de steriliteitsgevallen de oor-
zaak in de ovaria. Albrechtsen heeft ook al op het veel voorkomen van

cysten gewezen en schrijft dit toe aan de bouw van het ovarium (ovulatie-
groeve) en aan de lange cultuurstaat van het paard.

Bij de door- ons onderzochte paarden werd bij 4% één vergroot ovarium
gevonden, en wel meer dan vuistgroot en in één geval zelfs manshoofd
groot. In deze ovaria waren meer of minder duidelijk fluctueerende
cysten aanwezig. Een vierde deel van deze dieren was tijdens het voorjaar,
waarin ze behandeld werden, voortdurend hengstig; bij deze dieren werden
dus wel groote cysten gevonden. Eén dier werd niet hengstig.

Tot de dieren met een abnormale functie van het ovarium reken ik hiér
alleen die, die voortdurend hengstig blijven (n.1. bijna 5%) en de gevallen
van anaphrodisie (2%). Een van de laatste dieren had een vuistgroot
ovarium, de andere hadden klinisch normale ovaria. De voortdurend
hengstig blijvende merries zijn niet kwaadaardig, eigenschappen van een
pismerrie ontbreken geheel. Ze laten zich voortdurend dekken, zonder dat
het tot een follikelsprong komt, dikwijls aanzoeken kan hiervan misschien
oorzaak zijn.

Verdere afwijkingen van het ovarium, die als oorzaak van steriliteit
genoemd worden zijn: hyperplasie, sclerose, subfunctie, atrophie, cirrhose,
tumoren (volgens Benesch treden ze steeds links op), o.a. carcinoom,
öophoritis. Sommige schrijvers meenen het ovariumlijden nauwkeurig te
kunnen diagnostiseeren en maken daarbij nog verschil o.a. in cirrhosis en
sclerose en geven het genezingspercentage op voor beide afwijkingen.
Anderen wijzen er echter op, dat het onderzoek van de ovariën dikwijls
weinig resultaat oplevert, als er geen sterke veranderingen opgetreden zijn.
Wij hebben ook deze laatste ervaring opgedaan.

Uterus en cervix: Het meerendeel van de schrijvers zoekt de oorzaak van
de steriliteit in de meeste gevallen in den uterus. Helaas zijn de klinische
verschijnselen niet erg sprekend, althans bij het grootste deel van de dieren,
die voor steriliteit ter behandeling worden aangeboden; Aijbrechtsen
wijst hierop al. In de literatuur wordt dan ook maar weinig aandacht aan
de symptomen van de uterusaandoeningen besteed tegen de tijd van de
ovulatie. In de oudere literatuur wordt nog al eens gesproken van een te
nauwe, stugge, lange cervix met een duidelijk uitspringende spitse portio
vaginalis vooral bij jonge dieren en van het therapeutisch verwijden er
van. Vermoedelijk zal dit te wijten zijn aan het niet op het hoogtepunt
van de oestrus onderzoeken van het genitaalapparaat.

Vaatinjecties en roodheid zijn de meest opvallende ontstekingsver-
schijnselen, deze komen echter normaal tijdens de oestrus ook voor, hoewel
in mindere mate. In zeer chronische gevallen kunnen de plicae palmatae
gewoekerd zijn. Soms is het orificium externum met te veel helder of met
meer of minder purulent secretum bedekt en is de cervix slecht gesloten
gedurende de anoestrus. Bij chronische mucopurulente endometritiden
kan slechts een slijmvliesplooi van de cervix overblijven. Op de 6e tot 9e
dag post partum is de normale cervix slap en wijd, bij endometritis is deze
open, glanzend en stug, en is de mucosa gezwollen. De toestand van de
cervix wordt algemeen beschouwd een afspiegeling te zijn van die van de
uterusmucosa. De normale cervix is vooral tijdens de oestrus elastisch en
slap, hyperaemisch en gezwollen en passabel voor één tot drie vingers,
soms zelfs voor de geheele hand, vooral tijdens de eerste oestrus na de
partus, soms lijkt ook nu de cervix slechts een slijmvliesplooi. Bij de onder-
zochte merries werd bij ruim 4% een stugge cervix gevonden, die nauwelijks

voor één vinger passabel was, terwijl de verdere kenmerken van oestrus
en wel speciaal psychische, aanwezig waren. Bij een derde deel van de
bovengenoemde merries ontwikkelde zich in de eerst volgende tijd een
mucopurulente endometritis of pyometra. In bijna 4% kon de heele hand
zonder moeite de cervix passeeren bij dieren, die niet in de eerste hengstig-
heidsperiode na het veulenen verkeerden. Bij de meeste was het corpus
uteri ook vrij wijd, het geheel maakte de indruk van een atonische uterus.
Men moet echter voorzichtig zijn met het stellen van deze diagnose, als
men bedenkt hoeveel vloeistof steeds bij het irrigeeren zonder eenige moeite
in de uterus gebracht kan worden, de uterus is dus altijd zeer licht tot uit-
zetten te brengen. Bij een van deze paarden ontwikkelde zich ook een
pyometra.

Roodheid en bloedinkjes en een gering purulent beslag werden bij bijna
i2°/q van de behandelde merries aangetroffen. Bij een aantal waren de ver-
schijnselen echter zoo weinig eclatant, dat niet met zekerheid was te zeggen
of de grens tusschen physiologisch en pathologisch overschreden was. In
de overgroote meerderheid van de gevallen zijn dus aan de cervix geen
afwijkingen aanwezig, die ons een aanwijzing geven omtrent de oorzaak
van de steriliteit bij de merrie, slechts in 19,5% werden afwijkingen ge-
vonden, al of niet samen met een uterusafwijking.

De meeste schrijvers nemen aan, dat de oorzaak van de steriliteit in de
uterus zelf zetelt, Götze, Kirch, Erdmenger, Benesch, Szephishelvgi
spreken van 50—60%. Van Amerikaansche zijde wordt de oorzaak van
de steriliteit in ¹/₃ van de gevallen in een cervicitis en endometritis gezocht.
De uterusinfectie vindt zijn oorsprong tijdens de partus of het puerperium,
veelal als goedaardige infecties; bij 50% komen gedurende de eerste g dagen
streptococcen voor in de uterus, pas na 18—31 dagen wordt de uterus weer
resistent tegen infecties. Anderen o.a. Petersen, meenen, dat door dekken
ook een uterusinfectie kan optreden, dit is één van de gevaren van het
dikwijls nadekken. Benesch en John zagen ook een catarrh met geringe
verschijnselen bij dieren, die nooit\'geveulend hadden. Ook wordt wel ver-
band gezocht tusschen veulenlahme en een uteruscatarrh. De bacterie-
soorten, die gevonden zijn, zijn zeer vele. Een deel van de onder-
zoekingen zijn verricht bij slachtpaarden, dus in het algemeen bij oude
paarden, waarvan geen anamnese bekend is. Chronische Catarrhcn kunnen
kiemarm en zelfs kiemvrij zijn, (Götze, Gervesmann, Schiebel), en
anatomisch normale uteri zijn lang niet altijd steriel, hoewel de uterus
steeds er naar streeft, vrij van bacteriën te zijn. Addis daarentegen komt
tot de conclusie, dat de werkelijk normale paardenuterus steriel is, het
cervixslijm dient voor beschutting van de uterus. Het meest worden
gevonden staphylococccn (albus, flavus, aureus), streptococcen, verder
colibacillen, bacillus pyosepticus equi, en andere bacteriën, veelal in
mengcultures, althans bij oude paarden. De streptococcus pyogenes, die
in 25% van de niet normale uterus en cervix voorkomt, geeft een ernstige
endometritis en cervicitis. De vaginamucosa is hyperaemisch en vochtig
en bevat dun, mucopurulent secretum of dik, geelwit soms vlokkig of
opaliseerend exsudaat volgens de Amerikaansche auteurs.

Bij een uteruscatarrh kan men de uterus spoelen met Phys. NaCl-
solutie, in sommige gevallen komt de vloeistof meer of minder troebel terug.
Schaetz vond hierin staphylococcen, colibacillen, diplococcen en in veel
minder aantal streptococcen en dan nog meest niet haemolytische. In de

meeste gevallen is de vloeistof echter helder. In vele gevallen zijn ook
geen bacteriën te vinden. Men spreekt wel van een droge catarrh.
Szepheshelvgi vond in 53% de uterus de oorzaak van de steriliteit, en
bijna steeds deze vorm van endometritis. Gering troebele spoelvloeistof
en zelfs vlokjes zijn gedurende de metoestrus niet als pathologisch te
beschouwen. Het uteruslumen wordt door sommige onderzoekers op bac-
teriën onderzocht, hetzij dat een monster van de steriel ingebrachte
vloeistof wordt onderzocht, hetzij, dat met behulp van katheter en een
tracheaal pluimpje, zooals Götze deze heeft aangegeven, een monster van
de mucosa wordt genomen. Deze monsters worden meestal op laboratoria
cultureel onderzocht. Zonder dat afwijkingen waarneembaar zijn, blijkt
de mucosa toch dikwijls bacteriën te herbergen. Veel mededeelingen over
de resultaten van dit onderzoek worden in de literatuur niet gedaan.
Eickmann deelt mede, dat in de Rijnprovincie bij i ,4% van de merriën
met vermeerderde slijmsecretis of met pathologisch veranderd secretum
streptococcen werden aangetroffen. Paratyphus abortus equi werd geen
enkele keer gevonden. Het aantal positieve monsters is dus maar zeer
klein, temeer als men bedenkt, hoeveel monsters uterusslijm volkomen
normaal zijn van aspect en waarvan het onderzoek Eikmann geleerd
heeft, dat het geen nut heeft deze ook alle te onderzoeken. Het uterus-
lumen kan gevuld zijn met lucht (pneumometra).

Gegevens over de toestand van de uteruswand zelf staan maar weinig
ten dienste. Door de geopende cervix kan men een gedeelte van de uterus-
mucosa palpeeren en rectaal is de uterus in zijn geheel te beoordeelen. In
gevallen van een heftige endometritis zijn afwijkingen te voelen, maar bij
de groote meerderheid is klinisch geen afwijking vast te stellen. Ook met
de diagnose uterusatonie moet men zeer voorzichtig zijn bij het paard.
Daij spreekt van uterusatonie na abnormale partus, reientio secundinarum
en abortus; men kan hierbij met evenveel recht, van endometritis spreken.

Het gewicht van dc uterus en cervix varieert van 272—1270 gram en
meest van 400—700 gram. Leeftijd en ras hebben weinig of geen invloed,
wel is van invloed of de dieren vaak drachtig zijn geweest en of de uterus
in de oestrus verkeert. (Roth). Deze onderzoeker vond bij 19% van de
onderzochte uteri macroscopisch veranderingen van de mucosa, ruim
de helft hiervan betrof hvperplasie van de uterus als gevolg van chronisch
oedeem, dat in bindweefselorganisatie overgaat en waarbij ontstekings-
verschijnselen ontbreken. De overige vertoonden ontstekingsverschijnselen,
in de chronische gevallen ging dit dikwijls gepaard met klierhyperplasie
en cystevorming, de cysten waren erwt-groot tot duivenei-groot. Klinisch
zijn deze via de cervix vast te stellen. De klierhyperplasie deed zich meer
voor als rijstkorrel- tot erwt-groote hard aanvoelende knobbeltjes, die
dikwijls verkalkt waren. Verder kwamen vrij veel endometritisgevallen
voor zonder secretie en zonder macroscopische afwijkingen. Vooral ge-
durende de metoestrus is het moeilijk, precies de grens te vinden tusschen
normaal en abnormaal, daar dan afbraak van klierbuizen optreedt, wat
gepaard gaat met het voorkomen van rondcellen, plasmacellen, lymphocyten,
veel eosinophiele cellen en cellen beladen met bloedpygment. Bij seniele
atrophie treedt veel bindweefselnieuwvorming op, klierbuizen atro-
phieeren en zijn dikwijls cyteus uitgezet, de diepste laag van de mucosa
bevat geen klierbuizen meer. De bindweefselcellen zijn klein en intensief

gekleurd en spoelvormig. Het aantal capillairen is gering, ontstekings-
cellen ontbreken. (Roth, Constantinescu).

De klinisch duidelijkste symptomen van een uterusaandoening zijn de
afwijkende uitvloeiing en wel meer of minder mucopurulent en de atonie
van de uterus. Een paar dagen na de dekking is de hoeveelheid soms wat
vermeerderd. Deze twee afwijkingen werden in 11,5% van de door ons
onderzochte gevallen waargenomen. Een zevende deel hiervan vertoonde
enkel atonie, tweezevende enkel afwijkende uitvloeiing en vierzevende
deze beide samen. Bij één paard waren de plooien van de uterusmucosa
uitgesproken verdikt. (Bij een zevende deel van dit totaal aantal heeft zich
later een pyometra ontwikkeld. Dieren, die bij het eerste onderzoek aan
pyometra leden, zijn niet bij steriele merries ingedeeld).

Behalve deze 11,5% dieren met een afwijkende uterus werd nog bij
13% een cervicitis gevonden, zonder dat andere afwijkingen van de uterus
waren waar te nemen. Bij het door ons onderzochte materiaal werd dus
in bijna 25% een afwijking van de uterus en cervix gevonden, die als oor-
zaak van de steriliteit kan worden beschouwd. Dit cijfer komt dus het dichst
bij dat, wat van Ameikaansche zijde voor stoeterijen wordt opgegeven,
n.1. 1/3 deel, en bij dat, dat Constantinescu vond bij microscopisch onder-
zoek van uteri (30%); Ehrlich geeft 35—40% op. Het ligt belangrijk lagcr
dan de 50—60%, die door de Duitsche schrijvers wordt opgegeven. Daar
echter niet wordt gezegd bij welke symptomen de oorzaak van de steriliteit
in de uterus wordt gezocht, zijn de cijfers moeilijk te vergelijken; er is n.1. een
aantal gevallen, dat geen klinisch waarneembare symptomen geeft. In
hoeverre het percentage positieve bacteriebevindingen van de uterus-
mucosa in deze 50—60% is inbegrepen, en hoe groot dit is, wordt evenmin
vermeld. Men krijgt de indruk uit de literatuur, dat dit percentage vrij
hoog is. Alleen Eikmann geeft een percentage op, dit bedraagt echter
slechts 1,4%. Trouwens, dat de inzichten betreffende de oorzaken van de
steriliteit bij het paard in de groote meerderheid van de gevallen niet op
duidelijk waarneembare afwijkingen berusten, blijkt wel daar uit, dat
deze zich bij verschillende schrijvers binnen enkele jaren wijzigen.

Vagina: deze kan hoewel niet dikwijls de oorzaak van de steriliteit zijn.
Als sporadisch voorkomend gelden stricturen, persisteerend hymen, over-
stekende streng, tumoren, rectovaginaal fistels, urovagina en pneumo-
vagina. Slechts éénmaal werd van al deze afwijkingen aan de kliniek een
overstekende streng gevonden, en deze mocht nog niet als oorzaak van de
steriliteit aangenomen worden, en éénmaal een geval van urovagina.

Bij het volbloed wordt als vrij veel voorkomende oorzaak opgegeven het
luchtzuigen als gevolg van niet sluiten van de sphincter van de vulva,
waardoor een vaginitis ontstaat, waarbij diverse bacteriën zooals strepto-
coccus pyogenes, bacillus coli, staphylococcen, enz. voorkomen. Pathogno-
monisch voor windzuigen is een schuimend exsudaat in de vagina of een
purulente uitvloeiing op de 5e dag na de coïtus (Caslick, Daij).

Door het slecht sluiten van de cervix kan het proces makkelijk overgaan
op de uterus.

Vaatinjectie in de vagina moet dikwijls als ontstekingsverschijnsel be-
schouwd worden; het verschil met hyperaemie tengevolge van de oestrus
is vaak nihil. Een te roode vagina of zeer sterke vaatinjectie werden bij
21% van de dieren aangetroffen, bij 3/4 deel hiervan ging dit gepaard met
verschijnselen van endometritis (uitvloeiing) en cervixroodheid. Slechts

bij één dier was dit het gevolg van het inzuigen van lucht (schuimend
exsudaat) en bij één als gevolg van de urovagina.

Een andere afwijking, die althans theoretisch bestond, en waaraan
steeds minder geloof gehecht wordt, is die van de zure reactie in de vagina.
Hierop berust het irrigeeren met bicarbonas natricusoplossing. In 1940
heeft Küpper door bepalingen van de P_H met behulp van de glas-
electrode aangetoond, dat noch bij normale dracht, noch bij abnormale,
guiste merries ooit een zure reactie bestaat; de P_H schommelt tusschen 7
en 7,88. Alleen bij drachtige merries is de reactie zuur, zelfs al op drie dagen
na de dekking.

Tuba: Gezien het feit, dat in zeer veel gevallen geen afwijkingen ge-
vonden worden, die een bevredigende oorzaak voor de steriliteit zijn,
heeft men gedacht aan de mogelijkheid van tuba-afwijkingen en een 15—
20-tal jaren geleden zijn enkele onderzoekingen voornamelijk bij oude
slachtpaarden verricht naar de toestand van de tubae. Klinisch is de tuba
zeer moeilijk te onderzoeken en zijn afwijkingen niet vast te stellen.

Gervesmann vond in 10% een chronische; catarrhale salpingitis zonder
uterusafwijkingen. Uit één tuba of uit beide tubae werden bacteriën
gekweekt. Roth vond bij 1 % van de onderzochte uteri een salpingitis. De
mogelijkheid van een salpingitis als oorzaak van steriliteit is dus niet geheel
uit te sluiten, een belangrijke rol zal er echter niet aan toegekend mogen
worden.

Resumeerend kunnen we vaststellen, dat bij de behandelde merries
in 30% een ontstekingsproces van uterus en vagina als oorzaak van het niet
opnemen is vastgesteld en bij 15% een ovariumafwijking dus in slechts
i 35% werd een bevredigende oorzaak van de steriliteit gevonden. In een
groot deel van de overige gevallen moet men andere oorzaken aannemen
ook al houdt men rekening met het feit, dat een meer of minder groot aantal
infecties van de uterus geen waarneembare symptomen vertoont. Een deel
van deze oorzaken berust op meer of minder hypothetische grondslag.

Extragenitale oorzaken: Küst schrijft 20—30% hieraan toe, klinische
verschijnselen ontbreken. Miessner vond slechts in 50% afwijkingen aan
het genitaalapparaat, Benesch in 22,3%. Door Götze, Küst, Caslick
en Lagerlöf wordt een groot deel van de steriliteitsgevallen toegeschreven
aan het niet op tijd dekken, n.1. niet dicht genoeg bij de ovulatie; volgens
Götze zou in 20—30% en zelfs tot 40% sprake zijn van deze „physio-
logische" steriliteit. Het is dus van groot belang de cyclus van ieder dier
goed te kennen. De één wil dit uitmaken door middel van het vaginale
onderzoek, de ander door de hengst, hoewel dit, wanneer het door telkens
probeeren bij de hengst geschiedt, verre van betrouwbaar is, en niet te
vergelijken is met de toestand, zooals die in de vrije kudde voorkomt. Om
het beste moment te treffen, wordt tweemaal dekken aanbevolen (Blz. 47).

Een andere oorzaak is, dat sommige dieren blijkbaar niet in staat zijn
een veulen te zoogen en weer gelijktijdig op te nemen. Küst schrijft 20—30%
van de steriliteitsgevallen hieraan toe. Nemen ze tenslotte op, dan abor-
teeren ze nog dikwijls. Het volgende jaar worden deze dieren zonder eenig
bezwaar drachtig. In hoeverre dit de oorzaak is of in hoeverre een lichte
uteruscatarrh gedurende het jaar van rust genezen is, valt moeilijk .te
zeggen.

Verder speelt erfelijkheid een groote rol. Koch geeft op, dat in sommige
families 30% drachtig wordt en in andere 70%.

Hamori heeft kunnen vaststellen, dat de slechte vruchtbaarheid als
recessieve factor door de hengst wordt overgeërfd op de vrouwelijke
nakomelingen, zonder dat de hengst zelf minder vruchtbaar is. Vruchtdood
en sterven van de pasgeboren veulens komen dan tevens veel voor. Inteelt
en slechte teeltkeus doen deze recessieve factoren tot uiting komen.

Daar aan de kliniek de behandelde merries echter van zeer ver uiteen-
loopend type en uit sterk verschillende families waren, kan deze oorzaak
geen groote rol gespeeld hebben, al kunnen enkele merries met een erfelijke
afwijking er tusschen geloopen hebben. Bovendien werden de dieren bij
een vrij groot aantal verschillende hengsten gedekt, die als goede fokdieren
bekend stonden. Wel was gedurende het hoogseizoen het aantal te dekken
merries te hoog, zoodat in sommige gevallen en dan speciaal bij dieren, die
slechts een keer niet opgenomen hebben, de oorzaak bij de hengst gezocht
moet worden.

Als verdere mogelijke oorzaken zijn nog te noemen: verandering van
omgeving en voer, voedingsfouten (gebrek aan Ca en P, aan vit. E, enz.),
psychische invloeden, zware arbeid.

De ter behandeling aangeboden merries waren bijna zonder uitzondering
boerenpaarden, ze liepen vanaf de voorzomer in de weide; direct in het oog
loopende dieetfouten werden er niet gemaakt.

Therapie: Gezien het feit, dat de oorzaak van de steriliteit in ieder geval
voor zich dikwijls zeer moeilijk of in het geheel niet is vast te stellen, is de
keuze van de therapie vrij willekeurig. De behandeling komt meestal neer
op een probeeren van een uterusbehandeling of van een ovariumbehan-
deling of een combinatie van deze, dikwijls gepaard gaand met een pogen
het moment van de ovulatie te treffen bij het dekken.

De uterusbehandeling kan door het inbrengen van één van de vele
hyperaemiseerende, desinfecteerende vloeistoffen geschieden. Hiervoor
worden aangegeven, Lugolsche oplossing, entozonoplossing, natrium-
perbcraatopl., targesinopl., rivanolopl., Mercks Jod., enz. Het aantal
middelen, dat aangegeven wordt, is zeer groot, sommige schrijvers zweren
bij één bepaald middel, anderen o.a. Eickmann, die over een groote
casuistiek beschikt, zegt, dat het spoelmiddel niet ter zake doet. Van
Weensche zijde is onderzocht, welke jocd-joodkalioplossing de beste^werking
heeft. De gewone Lugolsche oplossing geeft de meeste algemeene verschijn-
selen van het genitaalapparaat (oedeem met afstooting van de mucosa,
litteekenvorming in vagina, uterus en cervix, ontstaan van bindweefsel-
strookjes in vagina en cervix) en persen. Een oplossing bestaande uit i a
2 deelen jodium, i deel joodkali, 20—30 spiritus dilut, en 1000—1500
phys. NaCl zou het beste werken. Door ons is klinisch weinig of geen ver-
schil in werking waargenomen tusschen deze oplossing en een Lugolsche
oplossing bestaande uit 1 jodium, 2 joodkali in 500 aqua.

Aan de irrigatie van vagina en uterus met phys. NaCl kan vooral,
wanneer de temperatuur ~~ 40 C. bedraagt, een hyperaemiseerende
werking worden toegeschreven. Meer echter berust de werking op het ver-
wijderen van toxinen uit het genitaalapparaat en volgens Albrechtsen
op het oplossen van het slijm, zoodat de spermiën gemakkelijker tusschen de
plooien van de uterusmucosa kunnen passeeren op hun weg naar de tubae.

Bij dieren met geringe ontstekingsverschijnselen van het genitaal-
apparaat werd de eerste keer een slappe Lugoloplossing (1 : 500) of een

joodoplossing volgens het Weênsche recept in den uterus gebracht. Dit ge-
schiedde tijdens de hengstigheid, daar de dieren bij voorkeur dan juist
onderzocht werden. Men lette er op, dat alle vloeistof in den uterus terecht
komt en men late het paard even afstappen na het inbrengen ervan;
persen als gevolg van het terugvloeien van Lugolsche oplossing in de
vagina treedt dan niet op. Is purulente uitvloeiing aanwezig, dan wordt
na een week opnieuw een onderzoek ingesteld en zoo noodig wederom
Sol. Lug. ingebracht. Zijn bij de eerst volgende oestrus geen ontstekings-
verschijnselen meer te vinden, dan worden uterus en vagina geirrigeerd
met -j; 15 L. warme Phys. NaCl oplossing. De uterus hevelt men telkens
leeg, waardoor men meteen de gelegenheid heeft, te beoordeelen of de
vloeistof helder is. Een uur of vier na deze behandeling kan de merrie ge-
dekt worden. Dieren, zonder ontstekingsverschijnselen, zijn ten deele
alleen met Phys. NaCl oplossing behandeld. Daar het resultaat van deze
irrigatie bij deze groep merries niet erg bevredigend was, is bij een deel
van deze dieren dezelfde behandeling toegepast als bij de dieren met
ontstekingsverschijnselen, met dien verstande, dat slechts één keer tijdens
den oestrus Lugolsche oplossing werd ingebracht, en bij de volgende oestrus
de uterus en de vagina met Phys. NaCl oplossing werden geirrigeerd.

Bij een deel van de paarden uit beide groepen werd tevens een ovarium-
behandeling ingesteld, daar de utcrusafwijkingen dikwijls zoo weinig in het
oog vallen. Dit was dus bij dieren, waarbij de ovaria klinisch en functioneel
geheel intact schenen.

De ovariumtherapie, die het meest beproefd is, is die met het gonado-
trope hormoon uit de urine van gravide vrouwen, dus met pregnyl, prolan,
enz. Hartman meent goede resultaten gezien te hebben bij kunstmatige
inseminatie door 3 dagen hiervoor subcutaan gonadotroop hormoon toe
te dienen.

Een deel van de paarden werd door ons op de tweede tot vierde dag,
al naar den duur Van den Oestrus, met 1000 E pregnyl (waterige oplossing)
subcutaan ingespoten. Twee dagen hierna werd de uterusirrigatie met
Phys. NaCl toegepast, dezelfde dag werd het dier gedekt. Klinisch werd
geen duidelijke invloed van de pregnyl injectie waargenomen, wel was
in vele gevallen de cervix bij het irrigeeren na 2 dagen met Phys. NaCl
oplossing veel soepeler en wijder geopend, maar dit moet worden toege-
schreven aan het bereiken van het hoogtepunt van den oestrus. Invloed
op de follikels was bij het rectale onderzoek niet waar te nemen.

Om te bereiken, dat de paarden zoo dicht mogelijk bij de ovulatie werden
gedekt, werd geadviseerd, om na 2 dagen de dieren met een hengst op
hengstigheid te controleeren en bij neg hengstig zijn weer te laten dekken.

Bekijken we de resultaten met de verschillende behandelingsmethoden
of met de verschillende methoden gecombineerd verkregen, dan geven deze
geen aanleiding tot groote tevredenheid in de verschillende groepen
(zie tabel I).

De percentages hebben betrekking op het aantal behandelingsgevallen,
dus wanneer een dier eerst met Phys. NaCl oplossing is behandeld en daarna

met Lugol gevolgd door Phys. NaCl oplossing, is deze behandeling in
beide rubrieken opgenomen.

Bij dieren met ontstekingsverschijnselen is na behandeling met Phys.
NaCl irrigatie de kans op graviditeit zeer gering (11,1 ± 9>9 %)•

Na een voorafgaande behandeling met Lugolsche oplossing is het resul-
taat 13,6 d: 7,2 %. De standaardafwijking van deze percentages is te groot
om er waarde aan toe te kennen.

De Lugol Phys. NaCl sol. irrigatie gecombineerd met pregnyl heeft
in 36,4, i 13,9 % resultaten gegeven.

De standaardafwijkingen zijn berekend volgens de methode van B. L. v. d. YVaerden (Klin.
Wochenschrift 1936, blz. 1718, Ned. Tijdschr. v. Geneeskunde 1937, Blz. 517).

Indien het percentage of het verschil van de percentages van twee groepen grooter is dan 3 X de
standaardafwijking van het verschil van de percentages mag men waarde aan de gevonden percentages
of verschillen toekennen.

Vergelijkt men het resultaat na het irrigeeren met Phys. NaCl en na
het irrigeeren met Lugol gevolgd door Phys. NaCl, zonder dat men acht
slaat op de pregnylinjectie\'s, dan blijkt na-irrigeeren met Phys. NaCl
sol. 20 % i 12 % drachtig te zijn geworden en na -Lugol -)- Phys. NaCl
sol. irrigatie 19,4, ± 7,0 %; de resultaten zijn dus vrijwel gelijk.

Hoe aannemelijk het ook moge lijken, dat na de Lugolirrigatie het ont-
stekingsproces tot rust zou zijn gebracht en de kans op graviditeit grooter
is geworden, uit de cijfers mag deze conclusie niet getrokken worden.

Van de geheele groep van dieren, die ontstekingsverschijnselen ver-
toonen, is slechts 17,9%, i 6,1 drachtig geworden (onder ontstekings-
verschijnselen dan te verstaan de geringe ontstekingsverschijnselen zonder
duidelijke, purulente uitvloeiing als gevolg van endometritis, eventueel
pyometra).

Van de merries, die geen ontstekingsverschijnselen vertoonen, is na een
uterusirrigatie met Phys. NaCi 37,7, i 6,2 % drachtig geworden en na
de Lugol- -(- Phys. NaCi-irrigatie 40,0, ± 8,8 %. We zien hier dus geen
beter resultaat van de gecombineerde methode.

Is naast één van deze twee manieren van irrigeeren pregnyl ingespoten,
dan is 11a de phys. NaCl-irrigaties 25,0, i \'0,5 % drachtig geworden en
na de gecombineerde irrigatie 31,0, i 8,4 %. Het verschil zijnde 6,0,
i \'3>5 % pleit niet in het voordeel van de Lugolirrigatie als tevens pregnyl
wordt toegediend.

Na irrigeeren met enkel Phys. NaCl of met Lugoloplossing -f- Phys.
NaCl, ongeacht de pregnyl injectie is resp. 34.7 ± 5.5.% ^en 35.± ⁶>3 %
drachtig geworden. We zien dus, dat het irrigeeren met Lugoloplossing
geen voorkeur verdient boven de enkelvoudige irrigatie met Phys. NaCl;
bovendien moet bij de gecombineerde methode nog weer drie weken ge-
wacht worden met dekken, hetgeen dus onnoodig tijdverlies geeft. Ook is
bij paarden, die eerst met negatief resultaat met Phys. NaCl oplossing zijn
behandeld, en later met de gecombineerde Lugol- -f- Phys. NaCl op-
lossing, bijna nooit resultaat gezien.

Bij de geheele groep dieren, die geen ontstekingsverschijnselen ver-
toonden, is ongeacht de therapie in 34,6, ± 4.° % drachtigheid opgetreden,
d.i. 16,7, i 7.2 % meer dan van de groep met ontstekingsverschijnselen.
Hoe waarschijnlijk het ook is, dat bij aanwezigheid van ontstekings-
verschijnselen het resultaat van de behandeling minder is, dan bij de andere
groep, toch laten de cijfers deze conclusie niet toe.

De ovariumbehandeling met pregnyl heeft geen gunstige invloed op het
drachtig worden gehad. Bij de merries, met ontstekingsverschijnselen,
is het verschil 31,3, ± 14,8 % ten gunste van de pregnylinjectie niet
reëel. Bij de paarden zonder ontstekingsverschijnselen, die naast de uterus-
irrigatie met pregnyl zijn ingespoten, is het percentage drachtig geworden
dieren 10,4, ^ 8,5 % lager dan in de groep, die enkel geirrigeerd is. Aan
dit verschil mag echter, gezien de standaardafwijking, geen waarde ten
nadeele van de pregnylinjectie worden toegekend.

Ook de percentages van het totaal aantal dieren, dat drachtig geworden
is na pregnylinjectie (30,2, ^ 6,2 %) en zonder pregnylinjectie (31,0,
i 4,3 %) bestaat geen verschil, zoodat we mogen besluiten, dat de behan-
deling met pregnyl bij steriliteit bij merries geen waarde heeft.

Van alle behandelingsgevallen bij dieren met of zonder ontstekingsver-
schijnselen is in 30,5, i 3,5 % graviditeit opgetreden. Van het totaal

aantal behandelde dieren is 36,1, ± 3,3 % drachtig geworden na de behan-
deling, bij 3,8, i t,5 % is tⁿ de loop van de zomer na herhaald dekken
nog graviditeit opgetreden. Deze laatste dieren behoorden allen tot de
groep, die geen ontstekingsverschijnselen vertoonden.

Van belang is het te weten of de leeftijd invloed op het resultaat heeft.
Bijgaand tabelletje geeft de percentages.

Het beste resultaat wordt dus gezien bij jonge dieren van 2—3 jaar.
Waarschijnlijk is hierbij het hoogste aantal dieren, dat zonder behandeling
na korter of langer tijd opgenomen zou hebben. Tevens blijkt hieruit, dat
verreweg de meeste paarden op deze leeftijd geslachtsrijp zijn en geschikt
om op te nemen.

Bij dieren ouder dan 10 jaar is het resultaat (22,0 ± 5,3 %) veel
minder dan bij de dieren beneden 10 jaar (44,6 ^ 4,9 %), wat niet
te verwonderen is; het verschil bedraagt 22,6 ^ 7,3 %. Bij de door
ons behandelde dieren was de daling na het tiende jaar zeer scherp,
op 13 en 14 jaar was het percentage weer hooger; bizondere waards
mag ni;t aan deze cijfers worden toegekend.

Een tweede vraag is, of er invloed merkbaar is van het aantal jaren,
dat het paard tevergeefs behandeld is en het resultaat van de behandeling.
Voor de laatste jaren nu bijna ieder paard gedekt werd, komt dit eigenlijk,
overeen met hoelang het geleden is, dat de dieren het laatst geveulend
hebben. De resultaten worden weergegeven in bijgaande tabel II.

We zien dus, dat het percentage van drachtig geworden dieren daalt
naar mate het aantal jaren stijgt, dat de dieren behandeld zijn en sedert de
laatste partus, hoewel deze daling lang niet zoo eclatant is, als men ver-
wacht zou hebben.

Bij de groep dieren, die in hetzelfde jaar geveulend hebben, is het grootste
aantal, dat ook zonder behandeling in den loop van de zomer opgenomen
zou hebben, b.v. dus dieren, waarvan wordt aangenomen, dat het genitaal-
apparaat lijdt onder de sterke mclksecretie; de kans op bevruchten bestaat
weer na het spenen van het veulen.

Wat de ovariumafwijkingen betreft, hebben we twee groepen en wel de
dieren, die te lang of voortdurend in den oestrus blijven en de dieren,
die niet in den oestrus komen (zie Blz. 50).

Bij dieren, die te lang in den oestrus blijven, is niet getracht de ovulatie-
periode op te sporen, daar dit op praktische bezwaren stuitte. Ze zijn
behandeld met een subcutane injectie van 5000—10.000 E. pregnyl in
olie opgelost en een uterusirrigatie met Lugolsche oplossing of met de laatste
alleen om een korte bronstduur tot stand te brengen. Is de oestrus na een
week niet afgeloopen, dan wordt de behandeling herhaald. De hengstigheid
is bij al deze dieren opgehouden. Bij een volgende oestrus zijn de dieren op
een van de gebruikelijke wijzen behandeld (uterusirrigatie, al of niet

samengaand met pregnylinjectie in water opgelost). Graviditeit treedt zeer
zelden bij deze dieren op.

Bij de tweede groep van dieren, die dus niet hengstig worden, wat
mogelijk slechts een te lange an-oestrus is, is iooo—2000 E. pregnyl
opgelost in water subcutaan ingespoten. Dit wordt indien noodig, na
3^4 dagen herhaald. Bij de paarden, die snel reageeren met hengstig
worden, is kans op graviditeit groot. De ovaria van deze dieren schijnen
slechts een geringe prikkel noodig te hebben, om weer te functionneeren
oi misschien waren ze zonder behandeling ook wel weer begonnen.

Andere dieren zijn voortdurend gedurende weken en zelfs maanden
ingespoten, afwisselend met pregnyl, gestyl en di-menformon. Sommige
trotseerden al onze injecties, andere werden hengstig, dracht trad zelden
op. (Het aantal van deze dieren is te klein om percentages op te geven).

Bij twee paarden zagen we in den loop van de zomer een vuistgroote
cyste van het linkerovarium verdwijnen, dank zij of ondanks al onze
injecties. De oestrus trad weer op, terwijl de ovaria nog groot waren.

In de literatuur bestaat geen eenheid in therapie en ziet men ook niet
veel succes. Götze beveelt bij anaphrodisie de hormoontherapie en tevens
massage van de ovaria en uterusirrigaties met 2 a 3 1 warm water aan,
waaraan 2—5 cc alcohol absoluut of 1—2 cc tinct. cantharidis is toegevoegd.
Door anderen wordt aanbevolen de cervix door middel van warme douches
te prikkelen en de ovaria te masseeren. Vooral in de wintermaanden zijn
de resultaten niet gunstig. Volgens Daij geldt dit ook voor gestyl, subcutaan
toegediend. Cysten kan men volgens dezelfde schrijver vanuit het rectum
puncteeren, terwijl men het ovarium vanuit de vagina fixeert. Na het toe-
dienen van 1000—3000 E prolan intraveneus zag hij de cysten barsten,

echter zonder optreden van bronst. Caslick daarentegen zag van beide
therapieën weinig resultaat.

Van de vagina-afwijkingen komen een slecht sluitende vulva, over-
stekende strengen, tumoren,, een persisteerend hymen, recto-vaginaal-
fistels en stricturen voor chirurgisch ingrijpen in aanmerking. Bij een
vaginitis wordt tevens de uterus behandeld.

Door verschillende schrijvers wordt yatren-vaccin genoemd als goed
middel. Eickmann zag hiervan geen resultaat, ook niet in combinatie
met prolan. Zoowel deze onspecifieke prikkeltherapie als het toedienen
van hormonen en het irrigeeren, hebben voornamelijk tot doel hyper-
aemiseering van het genitaalapparaat. Irrigaties met jodiumhoudende
vloeistoffen kunnen door resorbtie hiervan het endocrine systeem prikkelen.

Waar de mogelijkheid van voedingsfoufen bestaat, kan het toedienen
van Ca, P resultaat geven; het voeren van Lucernehooi wordt vooral in
arme streken aanbevolen. Weidegang (groenvoer, zonlicht, beweging)
kan goed resultaat geven bij op stal staande dieren.

Vitamine E in den vorm van tarwekiemolie is door ons subcutaan
toegediend bij merries, die geen groenvoer kregen; resultaat is hiervan niet
gezien.

Alleen Smith maakt melding van het doorblazen van de tubac met
behulp van een bepaald daarvoor geconstrueerd instrumentarium met
CC)2-gas. Daij ontkent de mogelijkheid er van zoowel in vivo als in vitro.

Door Petersen en Boenig is in analogie met wat bij het rund wel wordt
toegepast, aangegeven om den uterus bij dieren, die niet aan retentio
secundinarum hebben geleden, te infundeeren met 7—8 1 van een 2 %
Jood-Lugoloplossing op de 4e dag van de oestrus, als de dieren op de
ie—3e dag gedekt zijn. Hij zag 80 % resultaat. Deze therapie berust hierop,
dat het bevruchte eitje, dat na 6—8 dagen uit de tuba in den uterus be-
landt, deze flink gehyperaemiseerd vindt. Bij een klein aantal paarden is
deze therapie, deels door een foutieve anamnese, deels met opzet door ons
beproefd, hierbij lijkt het resultaat niet bemoedigend.

Bij de coïtus kunnen, vooral, wanneer de dieren herhaaldelijk gedekt
worden, infecties en wel speciaal streptococcen, die het meest voorkomen,
en staphylococcen op het genitaalapparaat worden overgebracht, zonder
dat bij de hengst zelf afwijkingen zijn waar te nemen. Door ons werden bij
paarden, door één bepaalde hengst gedekt, zweertjes aan de vulvalippen
waargenomen, waaruit streptococcen werden gekweekt. Door een zalf-
behandeling waren deze ulcera snel genezen.

Op de Amerikaansche stoeterijen worden hygiënische maatregelen ge-
nomen om het overbrengen van dekinfecties te voorkomen. De staart van
de merrie wordt gebandageerd en vulva en penis worden gewasschen en
ook na het dekken wordt de penis gespoeld met Phys. NaCl oplossing.

In de literatuur zijn de opgegeven resultaten van de steriliteits-
behandeling niet erg hoopvol. Sommige schrijvers noemen weliswaar
50—60 % als resultaat, daarentegen echter anderen o.a. Schumann en
Eichmann, die over een uitgebreid materiaal beschikken, 40 % als het
bereikbare maximum.

Vooral wanneer vaker dan één keer behandeld moet worden is het
resultaat zeer slecht.

Het is dus niet te verwonderen, dat men naar meer preventieve middelen
gezocht heeft en dat men de steriliteitsbestrijding systematisch is gaan aan-

pakken. Albrechtsen heeft hierop in 1919 al gewezen. In Duitschland
geschiedt dit voornamelijk als verplichte bestrijding. Paarden, waarvan
men niet mag verwachten, dat ze ooit zullen opnemen, worden van de
fokkerij uitgesloten. Op deze manier ontlast men de hengsten, hetgeen
vooral de laatste jaren van zeer groot belang is.

De maatregelen en voorschriften in Duitschland zijn voornamelijk de
volgende: paarden, die het laatste jaar niet opgenomen hebben, of die,
waarvan het veulen aan Lähme gestorven is, of die twee jaar tevergeefs of
gedurende de laatste zomer twee- of driemaal vergeefs gedekt zijn, paarden,
die ziek zijn, of die een meer of minder etterige uitvloeiing vertoonen, of
die aan een of andere besmettelijke ziekte lijden, of vijfjaar en ouder zijn
en die geen levend veulen gebracht hebben, moeten door een dierenarts
onderzocht worden, voordat ze weer tot de hengst toegelaten mogen
worden. Bij het onderzoek moet aangetoond worden, wat het genitaal-
apparaat betreft, dat de uterus geen besmettelijke bacteriën bevat. Van
merries, die verworpen hebben of waarvan het veulen gestorven is, moet het
genitaalapparaat klinisch en bacteriologisch onderzocht worden en het
bloed serologisch op paratyphus equi. De uterus van deze dieren moet met
acht dagen tusschenruimte behandeld worden tot deze steriel is.

Niet gedekt mogen worden en uitgesloten van de fokkerij moeten
worden paarden met pyometra, met een etterige uteruscatarrh, paarden,
die drie jaar achtereen tevergeefs behandeld zijn, met cysteuze ovaria,
die meer dan twee vuist groot blijken te zijn bij herhaald onderzoek.
Soms worden deze laatste dieren later toch nog drachtig. Verder dieren
met een cloaca, voorzoover deze niet te opereeren is, met een urovagina
en met infantiele geslachtsorganen. Tusschen drie en zes jaar moet men
voorzichtig zijn met liet uitsluiten van dieren voor deze laatste afwijking,
men kan met laat rijpe dieren te doen hebben.

In sommige streken worden merries, die voor de fokkerij worden uitge-
sloten, voorzien van een brandmerk. In het Rijnland werd 1,5—1,7 % als
ongeschikt voor de fokkerij uitgesloten; in Silezië 3 % en in Thüringen
26,4 %. Dit hooge cijfer was voor een deel toe te schrijven aan de vele
oude paarden in deze streek; het groote verschil toont echter tevens aan,
dat de inzichten omtrent absoluut steriel nog al verschillen. Er wordt dan
ook aangedrongen op het aangeven van vastere richtlijnen.

24 % van de in behandeling aangeboden merries hadden nooit of de
laatste 2 jaren niet geveulend; het aantal beneden 5 jaar bedroeg 17 %.
33 % had i of 2 jaar tevoren het laatst geveulend. De leeftijd varieerde van
2 jaar tot 24 jaar.

Slechts 6 % van de steriele merries had een abnormale partus (abortus)
doorgemaakt, en 15 % had een stoornis van het puerperium gehad (vnl.
retentio secundinarum, lochiometra).

Van de behandelde dieren was 16 % gedurende 2—3 dagen hengstig,
22 % gedurende 4 dagen, 9 % gedurende 5 dagen en 4 % gedurende
14 dagen. De duur van de cyclus bedroeg meestal 3 weken.

In het algemeen wordt het hoogste percentage bevruchting gezien bij
dekken in de 2e helft van de oestrus.

Over de vraag, in hoeverre de eerste oestrus na de partus te prefereeren
is, loopen de meeningen uiteen.

Bij ig,5 % van de steriele paarden werden cervixafwijkingen gevonden
(ontstekingsverschijnselen, te nauwe ofte wijde cervix), bij 11,5% een
uterusaandoening, die zich uitte in mucopurulent secretum of atonie. Bij
13 % werd alleen een cervixafwijking gevonden. Bij 5 % werd een op
zichzelf staande vagina-afwijking gevonden.

De therapie heeft bij dieren met ontstekingsverschijnselen v.n.1. bestaan
in een irrigatie met Lugolsche opl. 1:500 en bij de volgende oestrus met
Phys. NaCl opl. Bij dieren zonder ontstekingsverschijnselen is dezelfde
therapie toegepast of alleen de Phys. NaCl sol. irrigatie. Bij merries met
ontstekingsverschijnselen is slechts 17,9 %\'± 6,1 drachtig geworden.

Van de merries zonder ontstekingsverschijnselen is 34,6 % ^ 4,0
drachtig geworden, zonder dat is gebleken, dat de dubbele irrigatie met
Lugol en Phys. NaCl sol. de voorkeur verdient.

Een injectie met pregnyl een paar dagen voor de dekking heeft geen ver-
betering van de resultaten gegeven.

Het resultaat van de behandeling daalt met het stijgen van de leeftijd
der dieren en ook naarmate het langer geleden is, dat de dieren geveulend
hebben, ev. steriel geweest zijn.

J. Albrechtsen. Monatsheft f. Prakt. Tierheilk. 1919 biz. 1 Bnd. XXIV; M. Addis.
Nuova Vet. 11, 1933, Blz. 487; F. Benesch. Die Diagn. der Trächtigk. bei der Stute;
die Sterilität und ihre Behandlung, 1924; F. Benesch. D. T. W. 1938, blz. 692;

F. Benesch. VV.T.M. 1941, blz. 393; M. Bkrthelon. Ree. Med. Vet., 1940, blz. 495;
M. Bf.rthelon. Ree. Med. Vet., 1939, blz. 65; Boenig. D.T.W., 1938, blz. 705; T. G.
Browne. Vet. Ree., 1937, blz. 974; E. A. Caslick. Cornell Veterinarian, 1937, blz. 178;

G. K. Constantinescu. Mon. f. prakt. Tierk., 1921, blz. 28g; G. K. Constantinescu
en A. Mauck. Ann. de L\'institut national zootechnique de Roumanie, 1936, blz.9;

G. Danelius. M.T.W., 1934, blz. 331; G. Danelius. M.T.W., 1938, blz. 147; F. T. Day.
Vet. Ree. 1939, blz. 581 en 1113; Dimocks. Com. Vet., 1936, blz. 314; J. F. Edwards.
proc. of the Royal Soc. of Medic., 1933, blz. 1192; H. Eickman. D. T.W. 1935, blz. 66;

H. Eickmann. D.T.W. 1939, blz. 404; C. Ehrlich. Züchtungskunde 1938, blz. 263;
Euler. D.T.W. 1937, blz. 116; L. C. Ewen, F. C. Sager. Vet. Med. 1939, blz. 221;
M. Franzen. B.T.W. 1938, blz. 123; M. Franzen. D.T.W. 1938, blz. 707; C. Gans.
D.T.W. 1940, blz. 358; Gerversmann. Diss. Hannover, 1922; R. Götze. D.T.W. 1929,
blz. 728; R. Götze. D.T.W. 1935, blz. 161; R. Götze. D.T.W. 1936, blz. 835; R. Götze.
D.T.W. 1938, blz. 547; R. Götze. D.T.W. 1940, blz. 191; R. Götze. 1940, blz. 205;
T. Hallenberg. Svensk Vet. Tidskr. 1937, blz. 79—94; J. Hammond. Proc. of the XV
intern. Phys. Congr. 1935, blz. 193; D. Hamori. Ref. D.T.W. 1939, blz. 761 ; R. Heer.
Diss. Hannover, 1939; H. Hetzel. Unfr. der Haussäugetiere, 1940; Hundberger.
W.T.M. 1926, blz. 49; Jöhnk. B.T.W. 1923, blz. 13: H. Kefeder. W. T. Monatschr.
1938, blz. 480: J. S. Kingston, J. Roy. Army Vet. Corps 6, 1935, blz. 24; Kirch en
Erdmeyer. Züchtungskunde 1941, blz. 303; K. v. Korff. Diss. Hannover 1939;
Krampe. D.T.W. 1938, blz. 711; G. Kupper. Diss. Berlijn, 1940; Küst, T. Rundsch.
1938, blz. 433; Küst, Schoetz, D.T.W., T. Rundsch. 1943, blz. 3-4; Meyer, D.T.W.
1936, blz. 839; Miessner, Salzburg, Sitzg. 1—5 IX 1938; L. M. Mirskaia, Proc. of the
XV. Int. Phys. Congr. 1935. blz. 195; J. A.Nicholson. Vet. Ree. 1939, blz. 304; Peters.
B.T.W. 1934. blz. 474; K. Petersen. T. Rundschau 1939, blz. 823; A. G. Ralston.
J. R. Army. Vet. Corps 766- 77, 1936; J. Richter. D.T.W. 1923, blz. 325; Fr. Roth.
Diss. Leipzig 1927; S. Sato en S. Hoshi.J. of the Jap. Soc. of Vet. Sc. 1938, blz. 89;
Fr. Schaetz. T. Rundschau 1943, blz. 33; G. Schiebel. Diss. Hannover 1920;
Schlera. W.T. Monatschrift 1939, blz. 476; W. Schmidt. T. Rundschau 1938, blz. 287;
Schottler. D.T.W. 1923, blz. 324; P. Schumann. B.T.W. 1921, blz. 373; P. Schumann.

D.T.YV. 1937, blz. 106; Schutze. T. Rundschau, 1938, blz. 185; N. A. Smith. Vet.
Ree. 1938, blz. 1192; A. O. Stosz. M.T.W. 1934, blz. 545; A. Szepheshilgvi,
Allatorv. Lapok 63, blz. 67, 1940; J. Tehver. Berl. Tierartzl. W. 1937, blz. 407;
Terlaier. Diss. Hannover 1941; Vladescu. Rev. Vet. Mil. 8, blz. 58—68, 1938;
H. Wagner. B.T.W. 1937, blz. 68; F. Wieber. Diss. Bcedapest, 1941; 8 Tage der Fach-
tierärtze für die Bekämpfung der Aufzuchtkr. Berlin, 16—18, D.T.W., Sept. 1936.

Eindelijk kunnen we dan weer met elkander vergaderen en vrij uit
spreken over ons vak, onze gemeenschappelijke belangen, onze strijd en
onze toekomst. Er zijn nu geen derden meer, die zich het recht aanmatigen
om voor ons te denken en te beslissen, alsof alle gezonde verstand ons
ontbrak.

Gelukkig is die periode voorbij en zijn we weer zelf baas, kunnen we de
in 1940 afgebroken lijn weer opvatten en verder slaan, zoals we dat zelf
willen. We kunnen bouwen op het verleden aan de toekomst. De vraag is
echter, waarmede moeten we beginnen. En dan is het eerste denken aan
de uitoefening van de praktijk, aan de nieuwe wegen, die in de toekomst
zullen moeten worden bewandeld en die we gedeeltelijk reeds hebben
begaan. Maar laat ik voor daarover te beginnen een korte inleiding geven
om te verklaren, waarom ik daar nu mede aan kom dragen.

De vijand is verslagen, wij zijn vrij van de bezetting, er is een pak van
ons gevallen, dat zo zwaar was geworden, dat wij er ons over verwonderen
het te hebben kunnen dragen. Het is ons gegaan als den man, die ten
slotte een stier kon dragen. Toen het dier nog een kalf was, begon hij zich
te oefenen, ongemerkt werd het zwaarder. Hij bemerkte dit pas, als hij het
gewicht vergeleek met dat van een hele tijd terug. Had men hem gezegd,
dat hij zo ver zou komen, dat hij een stier zou kunnen tillen, hij zou den
spreker niet hebben geloofd. Als ons was voorspeld, dat wij 5 jaren be-
zetting zouden kunnen doorstaan zonder lichamelijk en geestelijk gebroken
te zijn, we zouden het ons niet hebben kunnen voorstellen. Maar ook onze
belasting is geleidelijk gegaan. Verlichting kwam nooit, of men moest den
duitser steunen of zich bij de N.S.B. aanbieden, maar dat hebben slechts
zeer weinigen gedaan, hoe sterk de propaganda ook was en welke onge-
hoorde middelen ook werden gebruikt.

Men moet philosophisch aangelegd zijn om een juiste ontleding te
kunnen geven van de oorzaken en factoren, die gemaakt hebben, dat ons
volk een zo grote kracht in zijn verzet heeft kunnen ontwikkelen. In alle
geledingen bezat het veerkracht genoeg om de steeds grotere druk te kunnen
doorstaan, om steeds weer weerstand te bieden aan de verlokkingen om
eraan te kunnen ontkomen. Hoe langer de bezetting duurde, hoe meer
het verzet groeide en algemeen werd. Men had eindelijk den duitser door.
In den beginne was dat bij de meesten zeker niet het geval. Men legde nog
te veel een vooroorlogse maatstaf aan, men was nog te netjes, men kon zich
niet voorstellen, dat diezelfde duitser, die in zijn vaderland de reisgasten
zo netjes wist te ontvangen, in werkelijkheid een geheel ander wezen was.
Terecht noemde men ons toen dumme Hollander. De weinigen, die hem

*) Er is mij gevraagd deze voordracht, die reeds in enige afdelingen gehouden is, te willen publiceren.
Ik voldoe bij dezen aan dal verzoek. G. Krediet.

begrepen, waarschuwden hem toch niet dat vertrouwen te schenken, dat
men nog steeds deed, maar hunne stemmen beschikten nog over te weinig
draagruimte. Men was gewend met een tegenpartij te schipperen om een
voor beiden aanvaardbare oplossing te verkrijgen en men meende dat ook
met den duitser te moeten doen. Er werd wat toegegeven, er werd gerekt;
tijd werd gewonnen, men hoopte tot aan het einde van den strijd, want
jaren kon een zo alles vernielende oorlog toch niet duren ! Ook waren er,
die door de eerste duitse successen verblind, overtuigd waren, dat het niet
twijfelachtig was, wie de overwinnaar zou zijn. Ook in onze kringen zijn
in die tijden besluiten genomen, waarover men later grote spijt zou hebben.
Ik denk daarbij aan de houding van de Maatschappij voor diergenees-
kunde en de dierenartsenkamer. Maar hoe het ook zij, er kwam aan de
andere kant een steeds groter en krachtiger wordend verzet voor de dag.
De werkwijze van den duitser, toen hij zijn ware gelaat had getoond,
werd steeds weerzinwekkender, de last, die ons te dragen werd gegeven,
werd steeds zwaarder, evenredig daaraan nam de. haat toe en werden de
tegenstrevende krachten groter. De steeds toenemende ellende rondom
ons, de aanslagen op de vrijheden van ons en onze kinderen, de voort-
durende verminderingen van onze rantsoenen, de razzia\'s, de arrestaties,
de gijzelingen, de folteringen, de fusillades, de meest geraffineerde
methoden en streken waren niet in staat de veerkracht te breken. De tegen-
stand werd steeds sterker en steviger gefundeerd. Doch niet alleen verzet
is er in die dagen geboren, maar tegelijkertijd is er een kracht in ons ont-
waakt, die op de gelegenheid wacht tot uiting te komen. We hebben ons
land zien verarmen, om ons heen werd gestolen en gevorderd, Hollanders
werden gedwongen aan verdedigingswerken, die kennelijk tegen henzelf
gericht waren, te werken. Vee en paarden werden in massa\'s weggevoerd
en afgemaakt. Afgebroken werd er en nog eens afgebroken ! De reactie
hierop is de wens die afbraak zo spoedig mogelijk te veranderen in opbouw.
We zijn als gespannen veren, is wel eens gezegd, we willen bouwen veel
en snel, willen ons vaderland herstellen en zo mogelijk mooier en beter
maken dan het was. Ieder moet dat doen op zijn terrein, opdat alleen des-
kundigen werkzaam zijn. Voor ons betekent dat, dat we onze aandacht
moeten wijden aan de gezondheidstoestand van de veestapel. Onder invloed
van den duitser heeft die zeer geleden. In zo kort mogelijke tijd moeten we
er voor zorgen, dat, al is de veestapel dan kleiner dan voorheen, de samen-
stelling superieur en de gezondheidstoestand een dusdanige wordt, dat zij
aan de productie geen nadeel doet. Dat, wat we moeten doen, zullen we
doen onder leiding van de Maatschappij voor diergeneeskunde.

Er dringen zich dan direct enige vragen op. Wat moet er gedaan worden ?
Hoe moet het geschieden ? En door wie ? Wat mijn antwoorden op deze
vragen betreft stel ik voorop, dat ik ze direct voor betere geef; vergeet ook
niet, dat ik maar een theoreticus, een anatoom, ben en denk er aan, dat ik
belast ben met een voordracht over de toekomstige uitoefening der dier-
geneeskunde, die indertijd in de meeste afdelingen gehouden is en die door
een commissie uit de Maatschappij voor diergeneeskunde is bestudeerd en
uitgewerkt. Vele rapporten zijn daarover opgemaakt, die niet alle gepubli-
ceerd zijn en nu dus bij den secretaris in het archief rusten. Maar daarvoor
zijn ze niet gemaakt. Ze zijn te goed dan dat een geschiedschrijver van de
Maatschappij voor diergeneeskunde ze later zal ontdekken en er over
gaat philosoferen, dat men in dien tijd toch wel vooruitstrevende gedachten

had, maar dat het niet is komen vast te staan, waarom aan al die plannen
geen uitvoering is gegeven. In die rapporten zijn leidraden vastgelegd voor
de toekomst, leidraden, die aan de steeds wisselende behoeften en om-
standigheden moeten worden aangepast en die gevolgd moeten worden,
wanneer na onderling overleg is komen vast te staan wat het beste is voor
het algemeen welzijn en voor den dierenarts, die het dient.

Bij de beantwoording van de bovengestelde vragen zult U dan ook
weinig nieuws meer hooren, maar steeds wordt teruggeslagen op hetgeen
ik in mijn vorige voordracht heb voorgesteld en dat in de rapporten nader
is belicht. Wat nieuw is zijn de voorstellen, die ik zou willen doen in ver-
band met de wijzigingen van de Maatschappij, die er m.i. het gevolg van
moeten zijn. Maar eerst moeten we weten, wat we moeten doen. Laat ik
met de beantwoording bij de laatste vraag beginnen. Wie het werk moeten
doen ? Wel alle dierenartsen in Nederland, ieder op zijn eigen plaats en in
zijn eigen functie. Zij moeten, omdat de Maatschappij de leiding heeft,
lid van onze vereniging zijn. De Maatschappij moet alle dierenartsen in
Nederland omvatten en vertegenwoordigen, eerst dan heeft zij de gelegen-
heid voor ons allen te spreken en besluiten te nemen, waaraan wij dan
allen onderworpen zijn. Er dienen dus in de eerste plaats stappen onder-
nomen te worden, die dit mogelijk maken; deze reorganisatie is beslist
nodig. Het mag niet meer gebeuren, dat dierenartsen-niet-leden van de
Maatschappij van ons werk voordelen kunnen genieten zonder dat daar
tegenprestaties tegenover staan. Ook dient verhinderd te worden, dat zij
in staat zijn onze algemene besluiten te saboteren. De leuze zij: alle dieren-
artsen lid van de Maatschappij voor diergeneeskunde ! Op welke wijze
het Bestuur dit wil of kan bereiken zal moeten worden onderzocht. Des-
betreffende voorstellen zien we gaarne tegemoet. Maar al is dit eerst nodig,
met het andere werk behoeven we daar niet op te wachten ! Daarmede
moeten we doorgaan. Waarschijnlijk zullen we de eerste jaren toch moeten
roeien met de riemen, die we hebben. We doen het dan nog maar eens weer
op de oude manier van de Maatschappij van voor de oorlog. We kunnen
toch niet stil zitten en wachten. We moeten vooruit.

De tweede vraag, die aan de beurt komt, is de eerst gestelde: wat moet er
worden gedaan ? Het antwoord kan kort en bondig zijn: alles wat op ons
gebied in het belang van de gezondheidstoestand van de veestapel kan
worden gedaan, voornamelijk door het bestrijden en voorkomen van
besmettelijke ziekten, maar ook kunnen we op andere wijze nog zoveel
bijdragen tot het verkrijgen van gezond en productief vee. Onze gehele
kennis van hygiëne, pathologie, therapie, prophylaxis, zootechniek moet
ten dienste van de landbouwende stand worden gesteld, opdat wij er aan
medewerken onze veestapel zo snel mogelijk op het peil te krijgen, dat hij
voor de oorlog had, zo mogelijk te verbeteren. Het is een bekende regel,
maar er wordt niet steeds genoeg aandacht aan geschonken, dat alleen van
gezonde dieren een groot productievermogen en«een goede nakomeling-
schap mag worden verwacht. Maar hiervoor behoef ik hier niet uit te
wijden, dat zou turf naar het veen dragen zijn. U weet dat trouwens veel
beter dan ik.

De lastigste vraag om te beantwoorden is der tweede. Hoe moet het
gedaan worden ? Ik bedoel daarmede niet, dat hier nu gezegd zal worden
op welke wijze ge besmettelijke ziekten en erfelijke gebreken moet bestrijden.
De uitvoering is het niet, waaraan ik denk, maar aan de voorbereiding;

welke maatregelen door de Maatschappij voor diergeneeskunde zouden
moeten worden genomen, welke diensten eventueel moeten worden ge-
sticht. We moeten, als we aan de voorbereiding denken, uitgaan van het
feit, dat de veestapel niet van ons is. Door onze opleiding zijn we in staat
ziekten te onderkennen, zo mogelijk ze te genezen, soms ook om ze te voor-
komen. Die kennis missen de veehouders. Om dus sanering en in stand
houden van een goede gezondheidstoestand te verkrijgen is samenwerking
van veehouders en dierenartsen nodig. Tot die samenwerking zijn wij uit
den aard der zaak gaarne bereid. Natuurlijk zal ons verweten worden,
dat wij er wat aan willen verdienen. Dat te ontkennen zou dom zijn,
maar we mogen er hier gerust de nadruk op leggen, dat het dienen van het
algemene landbouwbelang voorop staat. Bovendien zullen, als de eind-
rekening wordt opgemaakt, de landbouwers met de grootste winst naar
huis gaan.

Om tot die samenwerking te komen moeten de eigenaren van het vee
overtuigd zijn van het grote nut, dat een gezonde veestapel heeft en dat het
verkrijgen en onderhouden ervan met enige moeite, kosten en tijd gepaard
gaat. De wil tot samenwerking moet er van hunne zijde zijn en die zal via
hunne organisaties, tijdschriften en in gesprekken moeten worden bijge-
bracht. Wij van onze zijde moeten in staat zijn goede service te bieden
tegen aannemelijke prijs. Kunnen we dat ? Laten we eens nagaan wat
er voor nodig is om de clientele goed te kunnen bedienen:

Een corps goed onderlegde dierenartsen hebben we, voor het grote
meerendecl mensen, die zich ernstig aan het eens opgenomen werk geven.
In de Maatschappij bestaat een centrale raad, die zo nodig niet goed
willende collega\'s op hun nummer kan zetten. Mogelijkerwijze, dat we een
tuchtwet kunnen krijgen, die in dezen ook nuttig werkzaam kan zijn. In
In elk geval aan punt i kan worden voldaan. Mochten er in verband met
het vele werk, dat komt, te weinig dierenartsen zijn, dan is dat gebrek in
enige jaren hersteld. Ook kan aan hulppersoneel worden gedacht.

Ingrediënten voor onderzoek en behandeling leveren ons de Rijks
Seruminrichting en vele handelsfirma\'s in Europa en daarbuiten, zodat
we ook aan deze eis kunnen voldoen.

Aan no. 3 ontbreekt het ons voorlopig nog. Dergelijke laboratoria hebben
we te weinig. Naast de Rijks Seruminrichting en het instituut voor para-
sitaire en infectieziekten, het laboratorium van de Gezondheidsdienst te
Leeuwarden. Voor snel werken is dit getal te weinig, te meer waar de beide
eerstgenoemde eigenlijk voor andere doeleinden zijn aangewezen en de
laatste alleen voor Friasland werkzaam is. Iedere provincie behoort zo\'n
laboratorium onder deskundige, d.i. veterinaire leiding te bezitten. Dat
het een eerste eis is uit goed begrepen veterinair en landbouw belang, dat
zo spoedig mogelijk tot de oprichting ervan wordt overgegaan, behoeft
in deze kring geen nadere toelichting. In een van de rapporten van de
studiecommissie, waarop ik in het begin van dit betoog doelde, wordt dit
onderwerp grondig besproken. Of deze gezondheidsdiensten door het Rijk,
de provincie of op particulier initiatief van landbouw- of veeteelt-

organisaties worden gesticht is een vraagpunt van de tweede orde. Voor een
goede doorvoering van ons doel, sanering van de veestapel, zijn ze nood-
zakelijk en hoe eerder ze er komen, hoe beter. Zo lang ze er nog niet zijn,
zullen we in onze eigen laboratoria of in die der slachthuizen moeten trach-
ten ons te behelpen en ik acht het helemaal niet uitgesloten, dat een jonge,
ondernemende collega er in een provincie, waar er grote behoefte aan is,
zelf zo\'n laboratorium voor microbiologisch, klinisch-chemisch en patho-
logisch anatomisch onderzoek begint. Maar hoe het ook zij, dit is het
gebrekkige punt in onze service, want aan het vierde verlangen van de
medewerking van de slachthuizen voor cadaveronderzoek kunnen we,
gezien de behulpzaamheid van onze collega\'s keuringsdierenartsen, gerust
voldoen.

We zijn er evenwel nog niet al zijn we in staat een goede organisatie aan
te bieden. De samenwerking moet nog komen en daarvoor moeten we
gebruik maken van de organen van de Maatschappij voor diergeneeskunde.
We mogen veronderstellen, dat we dank zij de verslagen van de Veeart-
senijkundige Dienst, van de Rijks Seruminrichting, van het Instituut voor
parasitaire en infectieziekten, van de Friese Gezondheidsdienst en door de
ervaringen der vele practici in den lande wel op de hoogte zijn van de
ziekten en gebreken, die onze veestapel aankleven. Dat weten de veehouders
niet of althans niet in voldoende mate. Voor een goede samenwerking
moeten ze daarvan op de hoogte worden gesteld. Dat kan gebeuren door
besprekingen van onze Maatschappij met de grote landbouworganisaties,
zoals die voor de oorlog door de onderling samengestelde gezondheidsraad
geschiedde. De hoogste regionen kunnen daar elkander inlichten en de wijze,
waarop de campagne moet worden gevoerd in grote trekken vaststellen.
Ik kan me voorstellen, dat zij tot de conclusie komen, dat het nood-
zakelijk is, dat in de vergaderingen der landbouworganisaties en hare onder-
delen voordrachten door deskundigen moeten worden gehouden, die op
het bepaalde onderwerp betrekking hebben en dat in grotere en kleinere
landbouwtijdschriften artikelen verschijnen ter inleiding van het te be-
reiken doel. Hoe het ook gebeuren moge, er moet voorlichting zijn, er moet
propaganda worden gemaakt. Zo lang we nog geen gezondheidsdiensten
in elke provincie hebben, die door hunne ambtenaren dit werk kunnen
laten verrichten, is het van belang, dat de Maatschappij voor diergenees-
kunde een organisatie in het leven roept, die aan dit verlangen kan voldoen.
Een goed gerichte en geleide propaganda en een veterinaire voorlichting,
die steeds ten dienste van de veehouders werkzaam is, is voor ons van het
grootste belang, niet alleen in welbegrepen eigen belang, maar vooral ook
in het belang van de landbouwende stand.

Nemen we aan, dat ook langs deze weg het doel is bereikt, dan beginnen
de eigenlijke onderhandelingen tussen de Maatschappij voor diergenees-
kunde en de landbouworganisaties over de wijze van uitvoering en de
voorwaarden waarop. Contracten en bindende besluiten zijn er het gevolg
van, zoals we die in de vooroorlogse tijd ook kenden.

Het beeld, dat ik U hier heb geschilderd, sluit aan bij hetgeen ik in het
begin van de duitse bezettingstijd als toekomstige uitoefening van de dier-
geneeskunde voorstelde. Feitelijk is het niet anders dan een voortzetting
van dat, wat we reeds kennen en waaraan we in de vorm van tuberculose-
bestrijding onder het rundvee al zovele jaren bezig zijn. Dit organisa-
torische werk, zo ge wilt tariefwerk, zal in het belang van de veestapel

moeten worden uitgebreid. Er zal naast de gewone, therapeutische praxis
een preventieve of prophylactische komen, die wel voornamelijk zal liggen
op het gebied der besmettelijke ziekten, maar ook geheel andere regionen
zal bestrijken, voornamelijk op het gebied der diervoeding, zodat ook op
wetenschappelijk terrein samenwerking met den landbouwingenieur nodig
kan zijn. Deze zoöprophylaxis zal een wezenlijk bestanddeel van de toe-
komstige werkzaamheid van den dierenarts gaan uitmaken en bijdragen
tot de sanering van de veestapel en daardoor tot de welstand van den boer.

Mogelijk bent U de mening toegedaan, dat dit alles wel mooi klinkt,
maar zal in werkelijkheid de diergeneeskundige praktijk zich zo ontwik-
kelen ? Wie de ontwikkeling der diergeneeskunde volgt, kan uit het ver-
leden naar het heden gaande wel begrijpen, dat verder doortrekken van
de lijn, die door alles heenloopt tot de opvatting moet leiden, dat de
bestrijding van voor de veestapel nadelige ziekten, die steeds grotere uit-
breiding verkrijgen, in de naaste toekomst zal moeten worden aangepakt.
Daarvoor worden de verliezen te groot en vooral in deze tijd, nu de duitser
ons zo heeft geplukt, zullen alle krachten moeten worden ingespannen
om te herwinnen wat verloren is gegaan. Ook in andere landen voedt men
overeenkomstige ideeën.

Ik moge daartoe enkele aanhalingen doen uit de rede, waarmede
wooldridge, president van de National veterinary medical Association
of Great Britain and Ireland de vergadering van 24 September 1942 te
Holborn opende. De grootte van de Engelse veestapel was in 1937
8.500.000 runderen, 25.500.000 schapen, 4.500.000 varkens, 70.000.000
kippen, 1.000.000 paarden, 3.000.000 honden en massa\'s katten. Wordt
het woord ziekten in de ruimste betekenis genomen, dan lijdt 60 % van het
Engelse rundvee aan een of andere ziekte. Met de schapen, varkens en
kippen zal het wel niet beter gesteld zijn, de gezondheidstoestand der
honden is alarmerend, speciaal door de slechte voeding. Die van de katten
is onbekend, paarden zijn nog het gezondste.

De grote omvang van de ziekten is te meer betreurenswaardig, omdat
een krachtig werkende gezondheidsdienst voor het vee een belangrijke
verlaging van het ziektecijfer zou kunnen bewerkstelligen en daarmede
een vermindering van het kapitaalverlies, dat jaarlijks op 50.000.000 £
wordt geschat. Het is de taak van den dierenarts een krachtige organisatie
op te bouwen, die tot het verbeteren en behouden van een betere gezond-
heidstoestand van de dieren bijdraagt. De principes, waarop de ont-
wikkeling van een goede gezondheid en de controle over dierziekten be-
rusten, zijn dezelfde voor alle dieren en eisen voor een goede toepassing
een samenwerkend geheel. Behandeling van zieke dieren en uitvoering
van economisch verantwoorde operaties nemen daarbij een belangrijke
plaats in, maar de hoofdzaak in de toekomst zal de totstandbrenging van een
optimum gezondheid en de daadwerkelijke handhaving ervan zijn. Ofschoon reeds
veel kennis van het voorkomen, de controle en de behandeling van de
ziekten der huisdieren wordt aangewend, evenzeer zijn krachtige maat-
regelen noodzakelijk voor de studie van vele andere ziekten, waarvan we
nog maar zo weinig weten. Er zijn veel onderzoekingsstations en meer
veterinaire onderzoekers nodig.

Het is duidelijk, dat deze taak alleen dan met succes kan worden ver-
vuld, als de vakgenoten haar vrijwillig ondernemen, hunne training aan
de behoeften is aangepast en zij hun eigenbelang willen achterstellen bij

het algemene. In ieder deel van het land is een bekwame staf dieren-
artsen nodig voor curatief, obstetrisch en preventief werk. De allround
practicus zij de ruggegraat van de gehele organisatie, maar hij hebbe
meer interesse voor preventieve geneeskunde en kleine huisdieren. Daar-
naast moeten er specialisten zijn voor bepaalde diersoorten en voor be-
paalde takken van onze wetenschap, maar zij mogen alleen geconsulteerd
worden met medeweten van den practicus. Ter ondersteuning van het werk
moeten er laboratoria zijn, die over het gehele land verspreid als één geheel moeten
werken. De meerderheid van deze zal voor consultatief werk bestemd zijn,
maar zij kunnen ook voor uitgebreid veldwerk gebruikt worden, wanneer
nieuwe methoden op grote schaal moeten worden toegepast. Abattoirs
en melkdiensten moeten worden ingeschakeld voor opsporing van ziektehaarden en
controle, maar ook voor verbetering van de kwaliteit der voedingsmiddelen.
Wooldridge rekent erop, dat er veel werk aan de winkel zal komen
en dat het aantal dierenartsen zal moeten worden verdubbeld.

Ook van Franse zijde worden overeenkomstige opmerkingen gemaakt.
Leclainche besluit zijn bekend werk Histoire de la médecine vétérinaire
met een blik op de toekomst, waarin hij grote betekenis toekent aan de
zoöprophylaxis.

Er zijn dus aanduidingen genoeg, die maken, dat men gereed moet
zijn om aan de nieuwe omstandigheden het hoofd te kunnen bieden. Wij
zullen naast de grote steun en medewerking, die de veeartsenijkundige
dienst zal bieden, vooral moeten vertrouwen op hetgeen de Maatschappij
voor diergeneeskunde in dezen voor ons zal kunnen doen. Kan zij dat
met de thans bestaande organisatie of zal zij moeten worden gereorgani-
seerd ? M. i. zullen er wijzigingen moeten worden aangebracht. Zelfs al
zouden er geen perspectieven zijn als ik voor U ontwikkelde, dan nog
zouden er veranderingen moeten komen. Gingen er in de vooroorlogse tijd
al geen stemmen op, die om verbetering riepen ? Men wenste alle dieren-
artsen lid van de Maatschappij voor diergeneeskunde, opdat allen onder-
worpen waren aan de bindende besluiten, die in het algemeen belang
genomen waren. Een vaste secretaris met een goed salaris stond al lang
op het programma. De ontwikkeling van de Maatschappij tot vakver-
eniging ging velen lang niet snel genoeg.

Nu staan we in een tijd, waarin we een beslissing moeten nemen. We
moeten nu vaststellen in welke \'richting en op welke wijze we verder zullen
gaan. In de afgelopen 5 jaren hebben we daarover kunnen denken, hebben
we kennis gemaakt met een ander systeem, dat we niet onbevooroordeeld
hebben bekeken, omdat het van duitse zijde kwam, door handlangers van
den vijand werd verdedigd en ons hoogst onsympathiek was. Het kan nu
objectief op zijn verdiensten worden onderzocht. We kunnen nu een
vergelijking maken tussen de Maatschappij voor diergeneeskunde en de
dierenartsenkamer, we kunnen kiezen welk systeem ons het beste past.
Maar vooraf moeten we beslissen of we op de weg van de vakvereniging
zullen doorgaan ja dan neen. Doen we dit niet, dan zullen we of niets of
alleen een zuiver wetenschappelijke vereniging moeten hebben, waar
kwesties van de uitoefening der diergeneeskunde nooit mogen worden
besproken, waar geen besluiten mogen worden genomen betreffende
collectieve arbeidsovereenkomsten, bindende besluiten enz., zodat we al
snel tot de slotsom zouden komen, dat er naast deze vereniging een tweede
zou moeten komen, die onze vakbelangen zou moeten behartigen. Het

zou een onnodige weelde zijn een dubbele maatschappij te moeten be-
zitten als een enkele het zou kunnen doen. Dus zal de Maatschappij voor
diergeneeskunde op de ingeslagen weg moeten doorgaan. De tweede
beslissing, die moet vallen, handelt over het principe, dat aan de Maat-
schappij ten grondslag zal liggen. Willen we het democratische houden
of willen we naar het autocratische overstappen. De voordelen van een
dierenartsenkamer zijn, dat de voorzitter zo nodig voorgelicht door ad-
viezen van deskundigen, snel besluiten kan nemen en dat alle dieren-
artsen lid zijn. Een goed voorzitter kan gemakkelijk successen voor de
leden oogsten en een goed bestaan kan aan alle dierenartsen worden
gegarandeerd. Maar het voert tot dictatuur en knechtschap. Het doet
onrecht aan het wezen van de mens. Het wordt door de leden als een on-
redelijkheid gevoeld zoveel macht in één persoon te verenigen, die op zijn
beurt de leden geen verantwoording schuldig is. Het stelsel is militair van
opzet, kan op den duur moeilijk anders dan met geweld gehandhaafd
worden, ontbeert critiek van binnen uit en van buiten af en mist daardoor
de onmisbare voorwaarde voor een gezonde ontwikkeling (Vegter). Er
kan dus geen andere conclusie getrokken worden dan dat het principe niet
deugt. Het is niet Hollands. We komen dus nu ook weer op onze goede
Maatschappij terug, die we dus moeten trachten te verbeteren en aan te
passen aan de nieuwe behoeften. Statuten en huishoudelijk reglement zijn
soepel, het geheel is goed doordacht en de enkele veranderingen, die
nodig zijn, zijn meer verschuivingen dan wijzigingen. Ik waag het een
voorstel te doen tot reorganisatie, ben me heel wel bewust, dat ook aan dit
voorstel gebreken kleven en zal het dadelijk laten vallen als blijkt, dat
andere voorstellen of de oude toestand beter is. Wat nodig is, is dat het
geheel eens goed wordt bekeken en dat het beste gekozen wordt.

In grote lijnen weergegeven is mijn gedachtengang de volgende: er
staat thans aan het hoofd van de Maatschappij voor diergeneeskunde een
bestuur, dat verdeeld is in een Hoofdbestuur en een Algemeen bestuur. Het
eerste bestaat uit 5 personen: voorzitter, ondervoorzitter, secretaris,
penningmeester en bestuurslid. Het tweede telt 15 leden, te weten de 5
van het H. B. en 10 afgevaardigden van de afdelingen. Het voordeel van
dit grote bestuur is, dat alle leden der afdelingen zich vertegenwoordigd
gevoelen, dat de afgevaardigde op de afdelingsvergadering mededeling
doet van het behandelde, zodat ieder lid niet alleen op de hoogte is, maar
er ook zijn oordeel over kan laten horen, zelfs al heeft hij er niets mede te
maken. Het onderhoudt een band van de leden met het bestuur en dit
saamhorigheidsgevoel is in het voordeel van het verenigingsleven en van
de collegialiteit. Het nadeel is, dat snelheid van handelen er niet door
wordt bevorderd; het is duur, doordat de vergaderingen onnodig veel
geld kosten, zelfs al wordt veel bij referendum afgedaan. Verder is het nog
zeer de vraag of een gedegener behandeling van zaken plaats vindt dan in
een klein bestuur. Niet alle leden zijn deskundigen op alle gebieden der
diergeneeskunde. Bovendien weten we allen, dat dergelijke colleges ge-
makkelijk ontaarden in praatcolleges, vooral als de voorzitter niet strak
de teugels voert. Voor een goede behandeling van zaken, die tevens snel
de zaken kan afdoen, is een bestuur bestaande uit een voorzitter en 4 des-
kundigen beter\' Vooral als deze voorzitter of dit bestuur wordt bijgestaan
door een vaksecretaris. Mijn idee is dan ook, dat aan het hoofd van de
Maatschappij voor diergeneeskunde zou moeten staan een bestuur be-

staande uit voorzitter, vaksecretaris en enige ledendeskundigen, waarvan
één ondervoorzitter en een andere penningmeester is. Dus geen tweeledig
bestuur meer en geen afgevaardigden meer van de afdelingen.

De voorzitter en de leden van het bestuur worden bij meerderheid van
stemmen door de algemene vergadering gekozen. De secretaris zij de full-
timeman, die in het secretariaatsrapport voor de toekomst wordt ver-
wacht. De algemene\' vergadering zal hem niet alleen moeten benoemen,
maar ook de voorwaarden vaststellen, waaronder hij komt te werken.
Ook kan de algemene vergadering hem ontslaan. Zo ooit dan zal hier
met buitengewone zorg iemand moeten worden uitgezocht en verkozen.
Verkiezen van een vaksecretaris houdt in, dat ook de persoon van den
voorzitter een in alle opzichten voortreffelijke moet zijn. Beide dienen per-
soonlijkheden te zijn, doorkneed in de geheimen van het vak, dat zij in de
eerste plaats vertegenwoordigen. Opgepast moet worden, dat niet de
secretaris de verkapte leider wordt, maar ook moet er voor gewaakt
worden, dat hij niet alleen schrijfsecretaris wordt. De voorzitter moet de
leiding blijven geven, moet open oor hebben voor de adviezen van zijn
raadgevers, niet steeds zijn eigen wil doordrijven, maar zich ook niet uit
gemakzucht op het bestuur terug trekken. Hoge eisen aan deze beide
persoonlijkheden houdt tevens in, dat de beloning daaraan overeenkomstig
moet zijn. Friesland stelt voor de secretaris het salaris te geven van een
gewestelijk inspecteur; de voorzitter worde niet betaald, maar hem dienen
zulke vacaties ter beschikking te staan, dat hij er om financiële redenen niet
tegen op mag zien voor de Maatschappij op reis te gaan. Hij offert zich
reeds op voor de leden, die dus ook voor hem mede moeten zorgen.

Bij het bestaande reglement kan een dergelijk bestuur niet worden ver-
kozen, er zal dus reglementswijziging moeten plaats vinden. De deskundige
leden kunnen uit de groepen gehaald worden. Kr bestaat er thans nog maar
één, n.1. die van de hygiënisten voor de menselijke voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong. Daarnaast zouden er dus moeten verrijzen een groep
voor de practici, voor de wetenschappelijke werkers en de inspecteurs, en
voor de zoötechnici en voederspecialisten. In deze 4 groepen zijn de ver-
schillende onderdelen van het vak door hun personele vertegenwoordiging
onder te brengen. Zij kunnen elk deskundigen candidaat stellen; waarover
dan de algemene vergadering haar oordeel uitspreekt door een keuze te
doen. Is de vaste secretaris een dierenarts en wil men een bestuur van 5
mannen, dan zijn drie deskundigen voldoende. Wordt de vakman-secre-
taris geen lid van het bestuur, hetzij hij dierenarts is of iets anders, dan
zouden 4 deskundigen moeten worden aangewezen, omdat men van de
veronderstelling moet uitgaan, dat de voorzitter steeds een deskundige is.
Onder die 5 deskundigen zouden dan 2 practici moeten zijn.

Het bestuur is verantwoording schuldig aan de algemene vergadering.
Niet steeds zal het het bestuur mogelijk zijn haar vooraf in te nemen be-
sluiten te kennen. Als snel besluiten genomen moeten worden, moeten de
voorzitter of het bestuur daartoe het recht hebben. Voor dit eigenmachtig
optreden is repressief verantwoording schuldig. De algemene vergadering
kan bijv. door al of niet herkiezing van hare gevoelens blijk geven. De
algemene vergadering, d.w.z. de leden, blijft de almachtige in de Maat-
schappij. Zij geeft de richting aan waarin en de wijze waarop de vereniging
zal worden geleid. Bij dit democratische principe is snel handelen dus ook
mogelijk, een dictator of leider is daarvoor niet nodig. Het grote voordeel

De grote wijziging, die dus wordt voorgesteld, is deze, dat naast de
afdelingen de groepen de steunpilaren van de Maatschappij worden.
Aan de afdelingen wordt de vertegenwoordiging in het bestuur ontnomen.
Voor het overige wordt er weinig veranderd. De afdelingen blijven de
subverenigingen, waar de collega\'s elkander ontmoeten, hunne wetenschap
beoefenen, hunne zakelijke besprekingen houden en hunne belangen
vastleggen, voor zover ze van regionairen aard zijn en het bestuur van de
Maatschappij de uitwerking aan de afdelingen overlaat.

Oorspronkelijk had ik meer veranderingen voor willen stellen, maar de
besprekingen in de afdeling Groningen hebben me ervan overtuigd, dat
het beter is het hierbij te laten.

Ik hoop, dat U uit hetgeen ik U heb voorgedragen de overtuiging hebt
kunnen putten, dat er binnen korten tijd veel werk aan de winkel komt.
Er is dus gelegenheid de opgekropte kracht ten uitvoer te brengen. Er is
reeds veel, dat weer loopt. Het tijdschrift mag weer verschijnen, de Maat-
schappij opent een verschiet, waarin een algemene vergadering in dit
najaar is geprojecteerd, we zijn weer op den ouden weg. Laten we hem
bewandelen met de idee, dat we weer voorwaarts gaan en dat we door
hard te werken bijdragen tot herstel van het vaderland.

Op 12-9 des n.m. te 8 uur werd mijn hulp ingeroepen bij het paard van
den landbouwer H. te Z. ,omdat dit dier koliekverschijnselen vertoonde.

De anamnese luidde: het dier heeft een betrekkelijk zware dag gehad
met tarwerijden naar de dorschplaats — heeft bij de machine lang moeten
wachten en zoodoende een maaltijd overgeslagen. Daarna naar huis voor
4 wagens stroo en tarwe. Thuisgekomen op het erf wat gras gegeten en aan
struiken geknabbeld, op stal echter geen normale eetlust. Het voer be-
stond uit hooi en erwtenstroo. Nu gaat het dier telkens liggen en vertoont
pijn.

Status praesens: 7-jarige, Belgische vosmerrie in goede conditie. Vertoont
lichte koliekverschijnselen. Het uiterlijk is wat suf. Sterke borborygmi
vallen op. Pols 36, krachtig. Temp. 38°4- Ademhaling frequent en wisselend
van frequentie als pijnuiting. Geen foetor ex ore. Slijmvliezen (voor zoover
bij kunstlicht te beoordeelen) normaal. De buik is in de flanken opgetrokken.
Op stal is nog geen ontlasting gezien.

Therapie: een subcutane injectie van hydrobrom. arecolini., dieet.
Tijdens het napraten onder een pijp tabak, om het effect van de injectie
af te wachten, komen wat faeces af. Het dier speekselt niet. Later gaat het
dier sterk zweeten en vertoont weer wat heviger koliekverschijnselen. In
de loop van dien avond defaeceert het dier nog twee maal een kleine hoe-
veelheid. \'s Nachts komt geen ontlasting meer af, dus kom ik in de loop van
de volgende morgen nog eens terug.

hooren. P. 40, krachtig, regelmatig. T. 38^c7, slijmvliezen normaal. Flanken
ingevallen. Bloedserum: bilirubine normaal.

Rectaal onderzoek: rectum absoluut leeg, recht naar voren, wanneer we
tot de elleboog naar binnen gaan, voelen we een sterke horizontaal ver-
loopende streng in het scheil; verder naar voren in de buik lijkt het of een
dunne-darm-lis te voelen is. De kop van het caecum is niet te voelen.
Vulling van de buik niet bijzonder sterk.

Het rectaal onderzoek wijst volgens mij zeer sterk in de richting van een
liggingsverandering van de darm door de zeer zware streng in het scheil
— verder is er niets van te vinden, hehalve misschien de dunne-darm
voorin de buik, maar daar ben ik niet zeker van. Het bevreemdt me echter
dat P. en T. zich zoo goed houden — bij een ong. 15 uur bestaande torsio
zouden we beide veel hooger verwachten. Hierin zie ik een contradictio.
De prognose wordt zeer dubieus. Therapie: sulfas natric. exs. 600 in veel
water per neussonde.

De volgende dag, 14-9, ben ik weer present. Er zijn \'s nachts weinig
waterdunne faeces afgekomen (paradoxale diarrhoea of partiëele afsluiting
met. passage van vloeistof??). Het dier is nu suf. Temp. is gestegen tot
40°9, pols tot 75, bijna niet te voelen, terwijl de hartslag zoo bonzend is,
dat de frequentie op een afstand te tellen is ! Het dier staat nu en dan te
rillen. Slijmvliezen normaal. Sterke borborygmi.

Het rectum bevat wat waterachtige faeces, verder rectaal onderzoek
als de vorige dag.

Dit is de toestand, die ik had verwacht „gisteren" al aan te treffen — de
diagnose wordt nu een liggingsverandering.

Prognose infausta. Geen verdere therapie ingesteld, het dier heeft geen
pijn, anders zou ik novalgin intraveneus of morphine gegeven hebben.
Opnieuw sulfas natricus geven durf ik niet, want als er inderdaad een totale
of partiëele afsluiting bestaat wil ik niet nog meer vloeistof in het voorste
deel van de darm ophoopen. We wachten afwanneer het dier zal sterven.

16-9: vannacht dcfaecatie begonnen, vrij veel dunne faeces afgekomen.
Het hart is veel rustiger geworden, het bonzen is niet meer te hooren.
P. 40. T. 39°5; slijmvl. norm. Bilirubine normaal. Sterke borborygmi.
Rectaal: streng nog aanwezig.

Ik reik het dier een klein handje hooi om de eetlust te controleeren, eenige
minuten daarna knielt het dier op beide voorbeenen terwijl het zich uit-
rekt en kreunt — na deze pijnuiting worden verder geen dergelijke verschijn-
selen meer gezien.

17-9. In de loop van de vorige dag en nacht is er geregeld defaecatie
geweest, de eetlust is echter nog nihil. Sterke foetor ex ore. Over P. en T.
ben ik tevreden, de faeces schijnen te komen, ik wil dus even afwachten
alvorens een verdere therapie in te stellen.

18-9. We gaan weer achteruit: P. 72, regelmatig, zwak. T. 41 Sterke
foetor ex ore. Oogslijmvliezen wat geel. Bloed: bilirubine normaal. De
faeces bevatten harde stukjes. Rectaal geen bijzonderheden meer te voelen.

Eenerzijds denk ik aan een auto-intoxicatie, maar daar de faeces vrij
behoorlijk komen lijkt eventueele obstipatie als grondslag daarvan toch niet
meer te bestaan. Ik geef liever niet opnieuw sulfas natric. maar geef

R/Sal. carol. fact. 180, Pulv. rhiz. calami 100, Antifebrini 90, m.f.l.a. clcct.
d. S. 2x dgs. 1/6 deel.

19-9. Eig. belt op, dat de ontlasting geregeld komt en nog dun is, het dier
lijkt beter.

20-9. P. 50, vrij krachtig, langzame perioden wisselen met snellere.
T. 38°8. Er is geen foetor ex ore meer. Slijmvl. normaal. Geregeld komt
dunne ontlasting en het dier krijgt wat eetlust. Toegestaan twee maal daags
een klein handje hooi. Tegen dat de medicijnen op zijn schrijf ik weer
voor drie dagen sal. carol. en rhiz. calami voor. De toestand van het dier
is bevredigend, de psyche is ook beter geworden.

23-9 is de pols gedaald tot 42, de temp. is nu echter weer 39°5- Slijm-
vliezen blijven normaal. Faeces komen goed af, maar zijn steeds nog dun.
De eetlust is aardig, al krijgt het dier natuurlijk nog niet veel.

Daar de faeces steeds zoo dun blijven zal de eigenaar voortaan het dier
uit een emmer laten drinken en de automatische drinkbak afsluiten, om
controle te hebben op de hoeveelheid water, die het dier opneemt. Dit
blijkt ongeveer een emmer per dag te zijn.

De volgende dagen is de eigenaar tevreden, de eetlust wordt beter en het
dier toont zich ook goed.

26-9. Avondtemperatuur 38°8. P 42. Slijmvl. norm. Ontlasting is nu
pappig, als van een koe in de stalperiode. De algemeene indruk is goed,
het dier is vrij levendig en attent.

Ik ben er nu van overtuigd, dat er in het begin wel degelijk een obstipatie
heeft bestaan, maar dat die hersteld is en het dier nu als nawee lijdende is
aan een maag-darmcatarrh, waarvan ik niet veel meer vrees.

Diezelfde avond echter sterft het dier plotseling in een zeer hevige koliek-
aanval !

Bij sectie zien we een geringe roodheid van het colon crassum met pleks-
gewijze fibrineuze peritonitis (zeker niet vanaf het begin van de ziekte
aanwezig), en als belangrijkste aandoening een invaginatie van de punt
van het caecum in het lumen ervan over een afstand van ongeveer 75 centi-
meter. Hier en daar zijn binnenste en buitenste deel van de darm ver-
groeid en zijn er holten met pus.

Indien dit proces vanaf het begin aanwezig is geweest, is het me een
raadsel, dat het dier al niet eerder is gestorven, hetzij tengevolge van een
peritonitis, of tengevolge van optredende stuwing. Het gcheele proces is
door de telkens optredende schijnbare verbetering nogal misleidend ge-
weest, en daarom vond ik het wel vermeldenswaard.

Door de bijzondere tijdsomstandigheden werd dit voorjaar vrij vaak
mijn hulp ingeroepen bij schapen en geiten, welke niet konden lammen
Dit vond ik altijd prettig werk, daar vaak zeer effectieve hulp kon worden
verleend. Door mijn smalle handen kon ik steeds het bekken, zelfs bij
primiparae, passeeren. Toch was een goed onderzoek, vooral bij tweeling-

of drielingdrachtigheid vaak lastig, omdat bij exploreeren de ruimte om
flink diep door te tasten vaak ontbrak.

De vorm van het beenige bekken bij schaap en geit, in verband met de
partus, is gunstig — de geboorteweg is relatief ruim, ook door de uit-
wijking van het kruisbeen tijdens de partus.

Geiten bieden nog de meeste moeilijkheden, omdat het bekken daar voor
onze hand nog nauwer is dan bij schapen. Bij geiten komt ook wel een te
nauw bekken voor (osteomalacie).

De hulpmiddelen, waarvan ik gebruik maakte, waren eenvoudig: een
scalpel en een paar striktouwtjes (liefst wat dunner dan die, welke we bij de
groote huisdieren gebruiken). De hand maakte ik glad met een kunstmatig
glijmiddel of olie — het eerste verdient verreweg de voorkeur als we wat
langer moeten werken, daar olie op den duur toch een stroef worden en
zwellen van de geboorteweg tengevolge heeft.

In het volgende wil ik, zonder naar volledigheid te streven of iets nieuws
te willen brengen, een overzicht geven van de gevallen, waar we het meest
mee te maken hebben en van de voor de praktijk geschikte manier van
werken. Ik laat dus opzettelijk methoden, waarbij bijzondere instru-
menten moeten worden toegepast of een bijzonder spitsvondige manier
van werken wordt gevolgd, onvermeld.

Is de ligging overigens normaal, maar de vrucht relatief of absoluut te
groot, dan komen beide voorbeentjes in de geboorteweg, maar meestal
treedt de kop niet geheel in (alleen het snoetje) of er bestaat een ingetreden
kopligging, maar de partus vordert niet verder.

Trachten we door extraction forcée dc partus te termineeren dan leggen
we voor het gemak striktouwtjes om de voorbeentjes en leiden de kop door
duim en wijsvinger in de oogholte te plaatsen of dc hand over de schedel
heen te leggen. Dit laatste vercischt echter meer ruimte, maar helpt ons
wel om de kop goed te doen intreden. Laten we deze voorzorg achterwege,
dan krijgen we vaak abnormale liggingen van het hoofd. Lukt de extractie
niet, dan kunnen we het nog probeeren na beide voorbeentjes in schouder-
ligging terug te hebben gebracht. Wil het ook dan niet, dan breng ik den
kop in den uterus terug en neem een of beide voorbeentjes subcutaan weg.
Daarna de kop reponeeren en extraheeren aan een touwtje om den hals.
Wc kunnen ook andersom werken: beide voorbeentjes terug duwen, kop
buiten de vulva trekken en door de nek afsnijden, daarna een voor-
beentje ophalen en subcutaan wegnemen en dan aan het andere voor-
beentje extraheeren. Is het noodig ook dat nog weg te nemen, dan missen
we een goed fixatiepunt, omdat een touwtje om de hals gauw afglijdt.
De eerste methode is dus de beste.

Het subcutaan wegnemen van een voorbeentje is gemakkelijk met de
vingers te doen. Met een scalpel klieven we op de gewone manier de huid
aan weerszijden van de pijp, daarna maken we met de vingers de huid
over beentje en scapula los en trekken ook de spieren met de vingers door.
Het eenige bezwaar is, dat we soms de spieren aan het cartilago scapulae
niet gemakkelijk met de vingers kunnen bereiken. Ik exarticuleer dan eerst
in de kogel en laat het „naakte" beentje aantrekken om het wat dichter bij
te krijgen, dan lukt het wel om de spieren geheel los te maken.

Verdere embryotomie was nooit noodig. Het achterstel biedt ook geert
bijzondere moeilijkheden — als het voorstel geboren is volgt ook de rest.

1) We kunnen te doen hebben met een kruinligging, waarbij de schedel
wordt ingeperst, doch het snoetje voor de symphysis blijft, zoodat intreden
niet mogelijk is. Hierbij zijn een of beide voorbeentjes vaak al ingetreden
of door den eigenaar zelf opgehaald. Repositie geschiedt door de kop terug
te duwen, het snoetje te pakken en goed te leggen en de kop te doen intreden
door tractie met d\'e vingers in de oogjes. Daarna event. voorbeentjes
reponeeren.

Hoofd en hals kunnen naar beneden tusschen de voorbeentjes door,
of naar terzijde terug geslagen zijn. Intreden van de vrucht is onmogelijk.
Vaak zijn ook de voorbeentjes ,,weg". Bij de anamnese: het dier werkt
wel, maar er komt niets te zien, denken we, behalve aan valsche weeën
en beiderzijdsche heupligging, ook hieraan. Torsio uteri is hier niet, zooals
bij de groote huisdieren, in het „rijtje" opgenomen omdat het heel zelden
voorkomt.

Bij exploreeren voelen we de omslag van de hals, pakken deze en trach-
ten de kop zoodoende dichterbij te halen. Kunnen we de kop pakken, dan
reponeeren we die. We moeten het lam goed terug duwen vanwege de lange
hals. Bij naar terzijde teruggeslagen hoofd en hals laten we de kop een boog
beschrijven buiten-onderlangs. Bij naar beneden terug geslagen hoofd en
hals duwen we flink terug en halen de kop dan naar boven toe.

Het gemakkelijkst reponeeren we als we de oogjes kunnen pakken. Een
enkele maal kunnen we bij naar terzijde terug geslagen hoofd en hals als
zoodanig extraheeren als de kop in de flank weggezonken ligt en het lam
niet al te groot is.

Eenmaal is de repositie me niet gelukt. Beide lammen presenteerden
zich in kopligging, kop en hals van bet eerste lam waren naar beneden
afgeweken en het snoetje zat achter een zware, dwarse plooi, welke horizon-
taal verliep, ventraal in de uterus, en was daar niet achter vandaan te
krijgen. Beide voorbeentjes van dit lam had ik al weggenomen. Het lukte
me niet dit lam zoover terug te duwen, dat ik het andere lam eerst geboren
kon doen worden.

Bij kleine lammeren is een schouderligging als zoodanig veelal te extra-
heeren. Anders reponeeren we op de bekende manier.

Eenmaal vond ik een kop en twee voorbeentjes ingetreden — extractie
was niet mogelijk — door gebrek aan ruimte kon ik niet doortasten. Ik
sneed de kop af en nam daarna beide voorbeentjes weg. Toen kwam er
meer ruimte en kon ik aan de halsstomp een lam extraheeren. Daarna het
tweede — het bleek, dat de kop van het eerste en de voorbeentjes van zijn
zusje waren geweest !

Eenmaal werd ik geroepen bij een geit, waar het lam zich in rugligjing
presenteerde. Er was geen sprake van een torsio uteri. Het lukte niet om

het lam te draaien en ook extractie als zoodanig was niet mogelijk, mijns
insziens, omdat de ronde schedel niet „paste" in de eenigszins spitse ventrale
vlakte van het bekken. Het lukte me het kopje buiten de vulva te trekken
en af\' te snijden, daarna de beide voorbeentjes subcutaan te verwijderen.
Toen kon ik aan de overgebleven huidlappen het lam extraheeren.

a. Normale stuitligging. Hiervoor ben ik nooit geroepen, extractie altijd
als zoodanig mogelijk.

b. Een of tweezijdige tarsaal- en heupliggingen komen we veel tegen.
Ook hier is repositie op de bekende manier als regel eenvoudig. Tot nu toe
kon ik dan alle vruchten extraheeren — te groote vrucht heb ik niet aan-
getroffen. Zou het misschien komen, doordat het voorstel in deze ligging
beter in elkaar kan worden gedrukt dan in kopligging ?

Het verwondert me niet, dat ik .geen te breed achterstel vond, daar het
achterstel bij lammeren smaller is dan het voorstel en het dus niet zoo voor
de hand ligt, dat het achterstel moeilijkheden zou geven.

In een geval vond ik vier achterbeentjes ingeperst, waarvan twee in
tarsaal ligging — ik heb de „goed" liggende beentjes terug geduwd in
heupligging, en die uit de tarsaalligging, welke bij een lam behoorden,
gereponeerd, waarop dit lam geëxtraheerd kon worden. Daarna beide
andere achterbeentjes opgezocht en het tweede lam in stuitligging
geëxtraheerd.

c. Een enkele keer toucheeren we de lendenen voor de bekkeningang.
Van een dergelijke ligging maken we eerst een heupligging en behandelen die
op de bekende manier. Heeft de eigenaar te lang gewacht en lukt het ons
dan niet meer een repositie uit te voeren, dan kunnen we trachten de
dubbelgeslagen lendenen in de geboorteweg dicht naar ons toe te brengen
en stuk te maken en dan beide helften van het lam een voor een te extra-
heeren.

Dwarsliggingen heb ik nooit aangetroffen. We trachten hiervan een
stuitligging te maken.

De reposities bij schaap en geit zijn in het algemeen sierlijk en snel uit
te voeren, zoodat een dergelijke verlossing een genoegen is, vooral als
de lammeren nog levend blijken te zijn. Vaak echter heeft de eigenaar
zelf er al in gewerkt en dan vinden we een sterk gezwollen vagina, welke
stroef en lastig te passeeren is. Het beste is daar niet aan te beginnen, want
meestal schiet de partus niet op en is embryotomie noodig, welke ingreep
in een dergelijk geirriteerd millieu nog meewerkt om het dier naar de
noodslager te expediëeren, ook al zijn er een of twee doode lammeren
geboren. Heeft de eigenaar lang gewacht met het inroepen van hulp, dan
is bovendien de uterus vaak zoo strak om de vrucht heen gecontraheerd,
dat reponeeren niet meer mogelijk is en het gevaar voor rupturen zeer
groot is. Zoo trof ik eenmaal bij een schaap na de extractie van een groot,
gedeeltelijk rot, lam, waarvan ik beide voorbeentjes had weggenomen, een
groote ruptuur aan in de ventrale wand van de uterus, dwars langs de rand
van het bekken. Het schaap had al voor mijn komst niet meer geperst.

Was de ruptuur toen al aanwezig of hadden we te doen met een ver- -
moeide uterus en is de ruptuur later ontstaan ?

In verband met de partus wil ik nog noemen de prolapsus et inversio o
uteri. Eenige malen heb ik deze bij schapen behandeld. Repositie ge- -
schiedde door het dier op een schuine plank te leggen met de kop naar r
beneden, of het aan de achterpooten te laten optillen. Na de uterus ge- -
reinigd en glad gemaakt te hebben lukte het wel zonder sacraalanaesthesie e
om te reponeeren. De vulva werd met kleine Flessa-hechtingen gesloten. .
In een geval trad na een paar weken recidive op in de vorm van een 1
prolapsus vaginae. Deze schapen laat ik echter toch allen slachten, nadat t
de lammeren gespeend zijn, omdat de prognose voor een volgende partus s
niet gunstig is — vaak al een prolapsus vaginae voor de partus.

Na de oproep, die in het derde contactblaadje was verschenen, hebben verscheidene
collega\'s achterstallige bijdragen gegireerd. Teneinde het mogelijk te maken, dat in
dezen tijd, nu veel mensen en ook dierenartsen door oorlogsomstandigheden in nood
verkeren, goed hulp kan worden geboden, herhaal ik de vraag, die reeds is gedaan. Het
gehele bedrag, dat van den aanvang van de steunactie per collega zou zijn bijgedragen,
wanneer geregeld werd betaald, is nu ƒ 160.00, (de eerste drie maanden 15 gulden,
per maand en daarna 5 gulden). Zij, die nog niet aan de steunactie hebben deelgenomen,
of het gehele bedrag nog niet hebben voldaan, worden verzocht dit alsnog te doen,
opdat iedere collega aan dit menslievende en nodige werk zijn aandeel hebbe gehad.
Het geld, dat nu niet nodig is, gaat aan de Maatschappij voor diergeneeskunde over en
kan dan besteed worden voor liefdadige of andere doeleinden, zoals de leden dat beslissen.

Men kan gireeren aan den provincialen vertegenwoordiger, waarvan de namen en
gironummers in het derde contactblaadje zijn vermeld, of aan ondergetekende, giro-
nummer 42668 Utrecht. G. Krediet.

Met het oog op een goede verzending van het tijdschrift is het gewenst, dat de
juiste adressen van de dierenartsen en de abonné\'s bekend zijn. Zij die na 1942
van adres zijn veranderd, worden verzocht hun nieuwe adres te willen opgeven aan
den voorzitter van de redactie, Prof. KREDIET, Frederik Hendrikstraat 112 en aan de
firma J. van Boekhoven, Begijnehof 7, te Utrecht.

In 1936 werden op het Laboratorium van den Gezondheidsdienst voor Vee in Fries-
land voor het eerst in den maaginhoud van geaborteerde kalveren spirillen gevonden.
Nadien werden deze geregeld ieder jaar aangetoond. Deze spirillen werden als specifieke
oorzaak van abortus bij runderen (en schapen ?) beschouwd. Wij stellen ons voor
naar het wezen en het voorkomen van deze ziekte een nader onderzoek in te stellen.

Voorzoover ons bekend is er van het voorkomen van dit soort abortus buiten de
provincie Friesland in ons land niets bekend. Wij zouden er daarom prijs op stellen
indien mogelijk van collega\'s buiten Friesland materiaal van te vroeg geboren kalveren
voor onderzoek te mogen ontvangen. Dit materiaal kan bestaan uit een monstertje
lebmaaginhoud of eventueel darminhoud van het fetus, wat gezonden kan worden
naar het Laboratorium van den Gezondheidsdienst voor Vee in Friesland, Kruisstraat
43 te Leeuwarden. Het bijvoegen van een uitstrijkje van het monster op een voorwerp-
glaasje is met het oog op eventueel bederf van het monster zelf van veel belang.

De secretaris van de afdeling Zuid-Holland van de Maatschappij voor diergenees-
kunde verzoekt die leden van zijn afdeling, die na 1942 van adres zijn veranderd,
hem daarvan mededeling te willen doen onder opgave van het nieuwe adres.

Afdeeling Gezondheidsdienst voor Pluimvee en Konijnen van het Rijks
Instituut voor Pluimveeteelt te Beekbergen.

De diphtherie-enting bij pluimvee, welke nog voor het begin van de najaarsleg moet
plaatsv inden, stuit dit jaar op enige moeilijkheden, hoofdzakelijk gelegen in de bereiding
van de entstof.

De Rijksseruminrichting kan voldoende entstof leveren voor het gehele land, echter
slechts gedurende een beperkt tijdsverloop.

Aan de pluimveehouders is een circulaire rondgestuurd met de mededeling, d,at zij
nog deze maand aan hun dierenarts op moeten geven hoeveel dieren zij willen laten
enten, terwijl begin October waarschijnlijk de nieuwe entstof verkrijgbaar zal zijn.

Het is dus dringend noodzakelijk, dat U zo spoedig mogelijk Uw entstofaanvragen
aan de Rijksseruminrichting instuurt en de gehele diphtherie-enting in de maand October
wordt afgewerkt.

In het belang van de Nederlandsche pluimveehouderij wordt dus op Uw aller mede-
werking gerekend! W. J. Roepke.

Geschiedenis en Ontwikkeling der Purmerender Markt, door Dr. L. J.
Postf.ma, Dierenarts, Inspecteur van de Veemarkt te Purmerend. Nooy\'s Drukkerij-
Uitgeverij. Purmerend 1940.

Het komt niet zoo heel veel voor, dat een door een dierenarts geschreven boek ver-
schijnt, hetwelk niet tot onderwerp heeft de diergeneeskunde in nauweren zin. Met be-
langstelling begon ik het hierbovenvermeldc boek van Postema te lezen en die belang-
stelling werd al lezende grooter.

Postema heeft een vlot geschreven, zeer goed gedocumenteerd en van keurige illustra-
ties voorzien werk over de voor de provincie Noordholland van zoo groote beteekenis
zijnde markten te Purmerend, het licht doen zien. De documentatie ervan, vooral het
nasnuffelen van de Privileges en Keuren, welke vanaf de jaren 1484 en 1612 in het
werk zijn opgenomen, moet heel wat tijd, moeite en studie hebben gekost.

De oprichting, totstandkoming en wijzigingen van de markten worden er op prettige
wijze in beschreven en er blijkt uit, dat de Overheid van Purmerend reeds vroeg een
open oog had voor de bestrijding van veeziekten.

In het jaar 1785 waren er reeds bepalingen van kracht, gericht tegen het markten
van schapen, lijdende aan schurft. Al eerder, n.1. in 1652 en 1657 werd een schouwgeld
ingesteld voor het keuren van varkens op gortigheid (cysticercosis). Uit het jaar 1653
dateeren bepalingen omtrent de keuring van visch, ten doel hebbende bedorven visch
van de markt te weren, welke keuring tot in het jaar 1887 heeft bestaan.

Varkens, welke gemest waren met brandewijn, vinken van walvischspek, traan of
stijfsel, mochten volgens een in 1681 gemaakt Keur niet ter markt gebracht en verkocht
worden.

Maar laat ik er niet meer uit aanhalen; men leze een en ander zelve in het net uit-
gevoerde en ook overigens goed verzorgde werkje, hetwelk ook veel interessants geeft
over de pluimvee-, boter-, kaas-, lappen- en vruchtenmarkten en hetwelk zijn ontstaan
dankt aan het 450-jarig bestaan van de markt te Purmerend in het jaar 1934.

Het erfelijke gebrek, de gladde tong bij het rund, treft men, vooral sinds
1930, zeer veelvuldig aan onder ons zwartbonte vee. Speciaal in bepaalde
streken van ons land (Friesland) heeft het zich sterk verbreid.

De afwijking aan de tong, waarnaar het gebrek algemeen genoemd
wordt, is slechts één verschijnsel van een complex van symptomen en wel
klinisch het meest opvallende en tevens het meest constante. De gladheid
ontstaat in hoofdzaak door een gebrekkige ontwikkeling der papillae
filiformcs. Deze papillen zijn niet alleen kleiner dan normaal, doch ook
veel slapper. Toch is de tong van een lijder aan epitheliogenesis imperfecta
linguae bovis, zooals ik het gebrek genoemd heb, ook weer niet spiegelglad.
Vooral aan de punt zijn vaak nog tamelijk goed ontwikkelde papillen
aanwezig. Maar als men de tong iets verder naar achteren inspecteert,
blijkt, dat het verschil met een normale tong toch wel zeer opvallend is.

Deze gladheid, die dus in wisselende mate aanwezig kan zijn, wordt
veroorzaakt door een gebrekkige verhoorning. Het verhoorningsproces
van het tongslijmvlies is duidelijk verstoord.

Derksen, Heringa en Weidinger bewezen in de Acta Neerlandica
Morphologica van 1937, door röntgenspectrografisch onderzoek, dat de
verhoorning der huid en cutane slijmvliezen samenhangt met de uit keratine
bestaande tonofibrillensystemen in de rest van het epitheel. Hier kon dus
verwacht worden, dat in de tonofibrillenteekening het verhoorningstekort,
hetwelk immers reeds macroscopisch waarneembaar is, terug zou zijn te
vinden. En inderdaad waren, vooral met dc polarisatiemicroscoop, doch ook
bij gewone belichting, duidelijke verschillen waar te nemen (vgl. fig. 1 en 2).
Bij de gewone tong blijkt de tonofibrillenteekening zich naar de opper-
vlakte toe duidelijk te verdichten tot een zeer compacte laag, welke aan-
eensluiting bij de afwijkende tong veel minder dicht is. Deze minder
goede aaneensluiting verklaart de grootere vulnerabiliteit van het tong-
slijmvlies, die men bij de lijders steeds kan waarnemen : wanneer men de
tong van een lijdend kalf flink aantrekt, scheurt niet zelden het epitheel.
Opvallend is ook de veel grootere dikte van het epitheel. Of dit een kwestie
is van meer lagen, of van dikkere cellen, dan wel van meer tusschencelstof,
is nog niet uitgemaakt. Wel mag worden aangenomen, dat door het ont-
breken van een meer compacte bovenste laag bij de zieke tong een grootere
afslijting zal bestaan. Ook zijn de wangpapillcn als regel abnormaal klein.

Daarnaast komen nog een aantal andere symptomen voor, alle meer of
minder opvallend, die het stellen van de diagnose vergemakkelijken. Zoo
is ook het haarkleed niet normaal : de zwarte haren bijvoorbeeld zijn
nooit mooi diep zwart en glanzend, doch haast altijd min of meer grauwgrijs
tot bruin van kleur. De haren liggen niet mooi vlak en glad tegen het
lichaam : ze staan overeind, hetgeen vooral aan de halsvlakten duidelijk
te zien is. En wanneer men, voor het dier staande, er langs kijkt, ziet het
dier er doffluweelachtig uit (fig. 3).

\') Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor in de Veeartsenijkunde aan de
Rijks Universiteit te Utrecht, verdedigd op 29 Januari 1942.

Bij zeer jonge kalveren is het gebrek vaak het gemakkelijkst te consta-
teeren aan de recht van de metacarpus afstaande haren, aan de mediale
zijde. Fokkers zien hieraan reeds kort na de geboorte of een kalf een gladde
tong heeft of niet ; beter dan aan de tong, daar bij een pasgeboren kalf het
verschil tusschen een ruwe en een gladde tong niet zoo erg groot is.

Door het tellen en meten der verschillende haarsoorten, op de schoft
afgeschoren, bleek, dat bij de zieke dieren de ontwikkeling der dekharen
achterbleef, zoowel wat het aantal betreft t.o.v. de onderharen, als wat
betreft hun doorsnee. Zoo komen bij een normaal dier in winterhaar i
dekhaar voor op 3.3 tot 3.7 geonduleerde onderharen en bij een dier met
een gladde tong 1 op de 2.8 a 2.9.

De gemiddelde doorsnee der dekharen varieerde bij de gezonde dieren
om de 85 fj. (76 tot 93 p). bij de dieren met een gladde tong om de 66 fx.
(59 ^tot 74 /*)•

Een zeer opvallend symptoom is het bijna voortdurende speekselen, dat
men waarneemt. Vooral bij het eten van koekjes e.d. produceeren de
dieren groote hoeveelheden tot schuim geslagen speeksel. Ook bij het
herkauwen vindt men vaak heele plassen schuim voor hen op den grond.
De oorzaak hiervan is mij niet bekend. Een der gevolgen is echter, dat het
het optreden van eczemen sterk bevordert. Hiervoor zijn de dieren blijkbaar
toch sterk gepraedisponeerd, want ook bij de beste huidverpleging, waar-
door men het met den kop erop gebrachte vuil (speeksel- en herkauw-
resten) steeds verwijdert, is niet te voorkomen, dat eczemen van zeer ver-
schillend aspect optreden. Soms zijn het oppervlakkige verwondingen, door
schuren ontstaan. Dit schuren is een gevolg van de jeukprikkel, die op-
treedt door het opgebrachte vuil, dat door de gladheid der tong niet ver-
wijderd kan worden. Doch ook op plaatsen, waar de dieren zich niet
kunnen likken, zooals bijvoorbeeld aan de halsvlakten, ontstaan vaak
eigenaardige kale plekken en gaat de huid in verticaal liggende plooien liggen
(fig. 4). Ook aan de oorranden treedt vaak, evenals trouwens elders op het
lichaam, een meer of minder uitgebreide alopecia op. In andere gevallen
moet men zelfs spreken van een purulente dermatitis. Hierbij necroti-
seeren soms groote stukken epidermis. Soms ook heeft het eczeem een meer
seborrhoeisch karakter en neemt men alleen een sterk verhoogde schil-
fering waar.

Verder is typeerend voor de lijders een vaak smal hoofd met een zeer
kleinen afstand tusschen de als regel slecht ontwikkelde horens. De hoorn-
substantie zeifis abnormaal zacht, vergeleken bij die van gezonde dieren.
Ook de neusspiegel is als regel te smal.

Vrij uitvoerig is tenslotte het bloed der lijders vergeleken met dat van
normale controles. Dit vond mede zijn oorzaak in het feit, dat dit ziekte-
beeld bij het rund in veel opzichten overeenkomst vertoont met een sym-
ptomencomplex bij den mensch. Ik bedoel een ziektebeeld, waarvan het
hoofdsymptoom een hypochrome anaemie is, zooals die het eerst in 1909
door Knud Faber is beschreven. Nolen beschreef het in 1926 als chlorosis
tarda. Deze anaemie gaat als regel gepaard met een gladde tong, die met
een zeer vulnerabel slijmvlies bedekt is. De doorsnee der erythrocyten is
volgens de meeste auteurs verlaagd. Heilmeyer en Plötner wijten de
inhoudsverandering aan een kleinere dikte. Deze laatste auteurs wijzen
tevens op een hyperlymphocytose. Het gezicht is smal, de oogen staan
dicht bij elkaar. De mond is klein, het uiterlijk is zeer bleek, de huid dun

en weinig elastisch en vertoont een verhoogde afschilfering ; de haren zijn
dun en slap en als regel vroeg grijs. Een slecht gebit wordt gewoonlijk bij
de patiënten aangetroffen en verder coilonychie (lepeltjesnagels) en zeer
vaak het syndroom van Plummer-Vinson, d.i. een vernauwing van de keel.
Als regel lijden de patiënten aan achloorhydrie of achylie, terwijl bovendien
het serumijzergehalte sterk verlaagd is. Door dit aan te toonen hebben
Heilmeyer en Plötner in Duitschland en Moore c.s. in Amerika be-
wezen, dat de ijzerstofwisseling bij deze menscheii verstoord is. Toediening
van groote doses ijzer, tezamen met HC1, is dan ook het therapeuticum
geworden bij den mensch.

Wat de aetiologie betreft bestaan er verschillende hypothesen. In hoe-
verre de achloorhydrie of achylie een rol speelt is niet bewezen. Ook het
dieet kan in deze van beteekenis zijn (Plummer-Vinson syndroom), terwijl
het vrijwel uitsluitend voorkomen bij vrouwen tusschen 30 en 50 jaar
doet vermoeden, dat het physiologisch ijzerverlies bij de menstruatie door
deze patiënten niet voldoende kan worden aangevuld. Naast deze drie
oorzaken is echter tevens nog een zekere praedispositie noodig, wil het
symptomencomplex bij den mensch tot volledige ontwikkeling kunnen
komen. .Van die praedispositie werd\' al lang vermoed, dat zij erfelijk zou
zijn en in 1939 heeft Lundholm aan de hand van een uitgebreid Zweedsch
materiaal bewezen, dat deze praedispositie inderdaad erfelijk is. Hij con-
cludeert tot een monohybride, dominante wijze van overerven. Op grond
van een nadere beschouwing van de door hem gepubliceerde gegevens
was mijn conclusie echter, dat hij eerder tot een recessieve wijze van over-
erven had moeten concludeeren. Hoe dit ook zij, uit dit korte overzicht
blijkt, dat er in sommige opzichten een opvallende overeenkomst bestaat
tuschen de ziektebeelden bij den mensch en het rund. Dit was dan ook de
reden, dat door mij, naast een bestudeering van 350 stamboomen, waar ik
hieronder op terugkom, tevens een onderzoek is ingesteld naar de gesteld-
heid van het bloed van een aantal lijders. Ik hoopte daardoor tevens iets
dieper door te kunnen dringen in de werking van het gen als zoodanig, of
misschien zelfs de primaire aangrijpingsplaats ervan te kunnen aangeven.

Daarbij kon bij de runderen met een gladde tong geen duidelijke anaemie
worden aangetoond. Men zou hoogstens van een subanaemischen toestand
kunnen spreken. Ook was er geen reëel verschil tusschen de hoeveelheden
Ijaemoglobine per erythrocyt. Dit bewijst echter naar mijn meening nog
niet, dat de ziektebeelden van mensch en rund twee totaal verschillende
moeten zijn, daar alle medische onderzoekers er op wijzen, dat, wil bij den
mensch de anaemie optreden, het noodzakelijk is, dat de patiënt aan een
voortdurend bloedverlies is blootgesteld. Dit is ook de reden, dat het ziekte-
beeld uitsluitend bij de vrouw optreedt op een leeftijd, waarop zij men-
strueert. Komt het bij vrouwen op hoogeren leeftijd of bij mannen voor,
dan lijden deze patiënten aan een chronisch bloedverlies, bijvoorbeeld
als gevolg van een ulcus, of door carcinoma der digestietractus.

Aangezien nu bij het rund periodiek bloedverlies zelden of niet voor-
komt, behoeft het dus ook niet te verwonderen, dat geen uitgesproken
anaemie werd aangetroffen. Men moet de anaemie bij de vrouw dan ook
niet als primair beschouwen, zooals vroeger door de medici geschiedde :
het is een zich niet kunnen herstellen van een, overigens physiologisch
bloedverlies.

tong, zou er op kunnen wijzen, dat we hier met een voorstadium van het
ziektebeeld te maken hebben, zooals dat, naar de meening van sommige
medici ook bij den man wordt aangetroffen. Deze meening wordt versterkt
door het resultaat, dat het bepalen der erythrocytendoorsneden opleverde
en het effect, dat toediening van ferrosulfaat en zoutzuur daarop had.

Als gemiddelde erythrocytendoorsnee bij vier normale runderen werd
gevonden 5.61 i 0.022 fj.. Bij een koe met een gladde tong, van denzelfden
stal was dit 5.06 i 0.022 /x, hetgeen dus aanzienlijk lager is. Door dit dier
per dag 20 gr FeSC>4 ^en 3° g^r HC1 dil. te geven, steeg de gemiddelde door-
snee van zijn roode bloedlichaampjes binnen enkele dagen tot 5.41 ^ 0.047/x.

Een ander dier met een gladde tong, dat reeds gedurende langen tijd
FeS0₄ en HG1 had genuttigd, had een gemiddelde erythrocytendoorsnee
van 5,67 0.045 )jl, hetgeen dus als volkomen normaal te beschouwen is.
Door dit dier het ijzer te onthouden daalde deze waarde in 10 dagen tot
5.42 ± 0.045 H"

Op grond van deze resultaten lag het voor de hand, dat tevens een onder-
zoek werd ingesteld naar het serumijzergehalte bij de runderen met een
gladde tong. Deze onderzoekingen leverden een niet minder opmerkelijk
resultaat op. Daar echter zoo goed als geen normale gegevens hieromtrent
in de literatuur te vinden waren, werd eerst het s.ij.gehalte van gezonde
runderen bepaald. De resultaten van dit onderzoek waren in het kort de
volgende : uit 16 bepalingen werd als gemiddelde waarde gevonden :
226.72 ± 4.625y %.

Bij twee stiertjes met een gladde tong schommelde aanvankelijk het
s.ij. gehalte om 150 y %. Totdat plotseling deze gehaltes stegen tot de
vrijwel normale waarden van 200 tot 252.5 y %, een stijging, waarvoor
aanvankelijk geen verklaring te geven was, daar naar ik meende, in de
voeding geen verandering was opgetreden. Later bleek echter, dat toen de
stroovoorraad op ons instituut tijdelijk uitgeput geraakte, deze twee dier-
tjes op turfmolm waren gezet en daarop verder bleven staan. Bovendien
was bekend, dat dit product tamelijk rijk aan ijzer was, terwijl bij een
andere proef gebleken was, dat de dieren hier soms vrij groote hoeveel-
heden van op kunnen nemen.

Een drachtig rund met een gladde tong had een s.ij.gehalte van ongeveer
75 7 %; dus ^wel ^{een zeer} waarde. Na de partus steeg deze waarde
spoedig tot 100 a 120 y %, dus tot de hoogte, die bij de stiertjes ook ge-
vonden was, voordat ze op turfmolm kwamen te staan. Blijkbaar had het
kalf veel ijzer van de moeder gevraagd, waardoor de abnormaal lage
waarden verklaard kunnen worden. Het rund, dat voortdurend FeS0₄en HC1 kreeg, had een s.ij.gehalte van 205 tot 222.5 Y %> dus vrijwel
normaal. Door deze koe het ijzer te onthouden daalde de waarde in enkele
dagen tot 175 en nog later tot 152.5 y %.

Bij de andere koe met een gladde tong steeg het s.ij.gehalte door het
verstrekken van ijzer in een paar dagen van 130 tot 220 y % ! Uit al deze
bepalingen blijkt, dat het serumijzergehalte bij de dieren met een gladde
tong sterk verlaagd is. Of het verbruik, dan wel de uitscheiding grooter is,
of de resorbtië moeilijker, is nog een open vraag, in ieder geval kan geconclu-
deerd worden, dat de ijzerstofwisseling gestoord is. Hieruit mag echter
nog niet geconcludeerd worden, dat de gladde tong een deficientieziekte
is en wel speciaal een gevolg van een ijzerdeficientie, alleen al om het
feit, dat men door het geven van ferrosulfaat niet alle symptomen kan doen

herstellen en dat deze symptomen irreparabel zouden zijn is niet bewezen,
gezien de ervaringen in de humane geneeskunde. Wel kunnen door FeS0₄het s.ij.gehalte en de erythrocytendoorsnee tot den norm worden terug-
gebracht, terwijl tevens het aspect en de conditie van de dieren aanzienlijk
verbeteren. Ook heeft dit een belangrijk verhoogende werking op de hoe-
veelheid haemoglobine per 100 ccm bloed. Vrijwel hetzelfde resultaat
werd echter bereikt door toediening van een groote hoeveelheid onuit-
getrokken biergist, al of niet in combinatie met HC1. Geen van deze beide
therapiën had echter eenig effect op de gladheid van de tong, zulks in
tegenstelling met de resultaten bij den mensqh.

Overigens is het uit praktisch oogpunt heelemaal niet belangrijk, dat er
geen goede therapie gevonden is, aangezien we hier met minderwaardige
dieren te doen hebben, die lijdende zijn aan een erfelijk gebrek. Deze ziekte
te elimineeren is dus een foktechnisch probleem en geen ziektekundig.

Ook was bij de kalveren met een gladde tong geen achylie of achloor-
hydrie aanwezig. (Door bij een paar dieren lebmaagfistels aan te leggen,
was het mogelijk den lebmaaginhoud van normale en afwijkende kalveren
te bemonsteren). Of deze achylie misschien op ouderen leeftijd wel op-
treedt, zooals dat bij een mensch bekend is, is om technische redenen niet
uitgemaakt kunnen worden.

Wat het genetisch onderzoek betreft, bleek dat de stamboomen van
ongeveer 350 dieren, die werden nagegaan, steeds, zoowel via den vader
als via de moeder teruggingen naar eenzelfden stier, dien ik het nummer
37292 gaf. Als regel ging dit via diens zoon 39131, soms was het ook een
andere zoon van 37292, maar dan kwamen er tegelijk meestal veel register-
dieren in den stamboom voor, zoodat het niet was uit te sluiten, dat het
toch nog de stier 39131 geweest was, van wien de lijders de eigenschap
gekregen zouden kunnen hebben. Tijdens mijn onderzoek heb ik dan ook
sterk den indruk gekregen, dat de stier 39131 de bron van het kwaad
geweest is. Aangezien deze stier een niet-volbloed koe tot moeder had,
zou het waarschijnlijk zijn, dat door deze koe de eigenschap in de stamboek-
fokkerij is terecht gekomen.

Vooraf hadden verschillende fokkers mij meegedeeld, dat het gebrek
soms enkele generaties niet zichtbaar was, om dan plotseling weer op te
dagen, bijvoorbeeld, wanneer twee verschillende bloedlijnen bij elkaar
kwamen. Dit deed reeds vermoeden, dat we met een recessieve wijze van
overerven te doen zouden hebben. Toch was dit aanvankelijk niet uit het
stamboomonderzoek te concludeeren, daar zich gevallen voordeden, die zich
zoowel bij recessiviteit als bij dominantie lieten verklaren. Toen deze stam-
boomen echter verder werden uitgewerkt, bleek, dat de ouders van af-
wijkende dieren soms beide een absoluut normaal phaenotype hadden en
dit was alleen bij recessiviteit te verklaren. Wanneer immers het gebrek
op een dominanten factor berustte, zou minstens een der ouders een
afwijkend phaenotype moeten hebben, daar dan toch minstens een van
beide ouders heterozygoot voor de eigenschap zou moeten zijn, hetgeen
zich in het phaenotype zou moeten openbaren, juist omdat de eigenschap
op een dominanten factor berustte.

Voor dominantie zou verder nog pleiten één geval, dat ik vond, namelijk
een paring van twee dieren met een gladde tong, die een volkomen normaal
kalf opleverde. Immers, wanneer het gebrek op een recessieven factor
berustte, zouden de beide ouders, zijnde lijders, homozygoot zijn en deze

zouden dan niet anders dan afwijkende nakomelingen kunnen geven.
Bij dominantie is dit wel mogelijk, immers twee heterozygote ouders
kunnen dan 25 % normale nakomelingen voortbrengen. Ik hoop hier
aanstonds nog even op terug te komen, daar zich tal van gevallen voor-
deden, die, in overeenstemming met de zoo pas genoemde practijkervaring,
pleitten voor recessiviteit. Zeer vaak, ja zelfs als regel vond ik in de stam-
boomen geen ononderbroken reeks van lijders ; tallooze malen werd uit
twee phaenotypisch volkomen normale dieren toch een afwijkend kalf
geboren, een feit, dat op recessiviteit wijst. Om dit te bewijzen heb ik
getracht na te gaan, in welke verhouding lijders en gezonde dieren in de
F₂-generatie optraden. Bij dominantie zou dit 3 lijders tegen 1 gezond
individu moeten zijn, of indien de factor bij homozygotie letaal was 2
lijders en 1 normaal. Bij recessiviteit wordt het 1 lijder op 3 gezonde
individuen.

Nu vond ik 146 paringen Fj X F_t, d.w.z. van dieren, die met zekerheid
heterozygoot waren. Van de moeders werd de heterozygotie afgeleid uit
het feit, dat zij dochters waren van een homozygoot abnormalen stier en
tevens een normaal phaenotype hadden. Van de vaders uit het feit, dat zij
kalveren met een afwijkend phaenotype verwekt hadden.

Van deze 146 parigen waren 18 niet meer na te gaan. Van de overige
F₂-dieren hadden 38 een gladde tong, terwijl 90 een normaal phaenotype
vertoonden. Theoretisch had dit bij recessiviteit moeten zijn 32 een af-
wijkend en 96 een normaal phaenotype, getallen, die dus goed overeen-
komen, zooals trouwens ook wiskundig kon worden bewezen.

Een ander bewijs voor recessiviteit was het laten verrichten van een
6-tal proefparingen van twee lijders. Alle 6 maal, dat ik in de gelegenheid
was dit te doen, leverde de paring een afwijkend kalf op. In de practijk
werden eveneens 6 paringen van twee lijders gevonden. Hierbij was er
één die een normaal kalf opleverde, het geval, dat ik zooeven reeds noemde.
Op grond van het voorgaande werd echter aangenomen, dat we hier met
een foutieve aangifte bij het stamboek te maken hebben.

Wanneer nu bewezen is, dat een nadeelige eigenschap berust op een
erfelijken factor, dan volgt daaruit, dat, als niet tijdig maatregelen worden
getroffen, in korten tijd zoo\'n gebrek door den geheelen veestapel ver-
spreid kan worden. Het spreekt vanzelf, dat in de allereerste plaats de
homozygoot abnormale dieren tot die verspreiding bijdragen, doch ook
een heterozygote stier, die dus een normaal phaenotype heeft, zoodat er
dus niet aan het dier te zien is, dat hij bij zijn nakomelingen het gebrek
veroorzaken kan, kan aan de veehouderij groote nadeelen berokkenen,
vooral wanneer het een dier is, dat wegens productie of exterieur de aan-
dacht trekt. Zoo zijn een paar heterozygote stieren bekend, waarvan respec-
tievelijk 80 zoons en 85 dochters en 95 zoons en 120 dochters in een stam-
boek zijn ingeschreven. Nemen wij een oogenblik aan, dat alle koeien, die
door zoo\'n stier gedekt zijn een normaal genotype hadden, (wat zeker niet
het geval was), terwijl alleen de in het stamboek opgenomen zoons voor
de fokkerij gebruikt zijn, wat ook niet zoo is, (tal van stieren werden reeds
gebruikt vóór de keuring of gingen na afkeuring naar een niet-stamboek
fokker), dan heeft één zoo\'n heterozygote stier rond 50 heterozygote zoons
geleverd. Deze 50 stieren hebben, laag geschat, elk 50 heterozygote nako-
melingen verwekt, wat dus een totaal wordt van 2500 heterozygoten
(weer aangenomen, dat de moeders homozygoot normaal waren). En

dit is dan in twee generaties van slechts één preferenten stier ! Deze cijfers
zijn veel te laag geschat, aangezien zeker.niet alle vrouwelijke dieren een
normaal genotype hadden, terwijl ook niet-stamboekstieren gebruikt
werden. De juiste aantallen doen echter niet zoo veel terzake, het is zonder
meer mogelijk, aldus een indruk te krijgen van de groote gevolgen, die het
gebruik van heterozygote stieren kan hebben. Zijn de stieren homozygoot
afwijkend, dan wordt het natuurlijk nog aanzienlijk erger. Dat lijders nog
voor de fokkerij gebruikt kunnen worden is dus onjuist en opname in een
stamboek moet dan ook ten stelligste worden ontraden. Voor een snel
elimineeren van het gebrek ware het zelfs juister, indien ook de hetero-
zygote dieren van de fokkerij werden uitgesloten, maar dit zal niet een-
voudig zijn door te voeren, aangezien alleen door proefparingen is uit te
maken of een stier heterozygoot is, wegens zijn normaal phaenotype. En
dat is naar mijn meening niet uitvoerbaar. Eenvoudiger is natuurlijk om
het in de practijk te laten blijken, maar de controle hierop zal niet een-
voudig uitvoerbaar zijn. Bovendien worden de meeste stieren weinig langer
dan één jaar voor de fokkerij gebruikt. Van stieren, die langer worden
aangehouden en later eventueel preferent zullen worden verklaard, mag
men eischen, dat zij homozygoot zijn voor de normale tong.

Samenvatting : Er werd een overzicht gegeven van de klinische verschijn-
selen, welke men waarneemt bij runderen, die lijden aan een z.g. „gladde
tong" (epitheliogenesis imperfecta linguae bovis). Tevens is aangetoond,
dat dit gebrek, dat in vele opzichten overeenkomst vertoont met de ziekte
van Knud Faber bij den mensch (laag serumijzergehalte, kleine erythro-
cytendoorsnede etc.), erfelijk is, namelijk berust op een enkelvoudigen
factor. De eigenschap is recessief ten opzichte van de „normale" tong,
hetgeen de eliminatie van het, reeds sterk verbreide, gebrek zeer bemoei-
lijkt. Hierdoor zijn immers de heterozygote dieren alleen door proef-
paringen als zoodanig te onderkennen, hetgeen belangrijke finantieele
bezwaren met zich mee zou brengen. Dat de phaenotypisch afwijkende
dieren (de homozygote dus), van de fokkerij dienen te worden uitge-
schakeld, mag als vanzelfsprekend worden beschouwd. Van preferent te
verklaren dieren mag men eischen, dat zij homozygoot zijn voor de nor-
male tong.

Verfasser gibt ein Uebersicht über die klinischen Erscheinungon bei Rindern, die an
der sog. „glatten Zunge" (Epitheliogenesis imperfecta linguae bovis) leiden. Weiter
wurde nachgewiesen, dass dieser Fehler, der in vieler Hinsicht Ubereinkunft zeigt
mit der Krankheit von Knuq Faber beim Menschen (niedriger Serumeisengehalt,
kleiner Erythrozytendurchmesser usw.) erblich ist, nämlich auf einen einfachen Faktor
beruht. Die Eigenschaft ist rezessif gegenüber der „normalen Zunge", wodurch die
Elimination des bereits weit verbreiteten Fehlers sehr erschwert wird. Hierdurch sind
nämlich die heterozygoten Tiere allein durch Versuchspaarung zu erkennen, eine
Methode, die auf erhebliche finanzielle Schwierigkeiten stossen würde. Dass die phaeno-
typisch abweichenden Tiere (also die homozygoten) von der Nachzucht ausgeschlossen
werden müssen, darf als selbstverständlich angesehen werden. Von als präferent zu
erklärenden Tieren kann man fordern, dass sie für die normale Zunge homozygot sind.

The author gives a review about the clinical symptoms observed in cows suffering
from a. s. c. smooth tongue (epitheliogenesis imperfecta linguae bovis). At the same
time he shows that this defect, which in many respects shows resemblance with the

disease of Knud Faber in man (low serum-iron percentage, small section of the
erythrocytes, etc.) is heriditary, viz. rests on a simple factor. The property is recessive
in respect to the normal tongue, which interferes the elimination of the already
strongly spread defect. In consequence of this, the heterozygote animals can only
be distinguished by means of test-matings, which would entail important financial
difficulties. It must be taken for granted that the phaenotypical deviating animals
(homozygotes) ought to be eliminated from breeding. One may demand from animals,
that are declared to be preferent, that they are homozygote to the normal tongue.

L\'auteur donne un aperçu des symptômes cliniques observés chez les bovidés, qui
souffrent de la maladie appelée „langue glabre" (epitheliogenesîs imperfecta linguae
bovis). Ce défaut ressemble sous beaucoup de rapports à la maladie de Knud Faber
chez l\'homme (faible teneur du sérum en fer, petit diamètre des erythrocytes, etc.)
et est héréditaire. L\'hérédité repose sur un facteur simple; ce facteur est récessif vis à vis
de la langue „normale", ce qui rend l\'élimination du défaut, qui est d\'ailleurs fort
répandu, excessivement difficile. En effet les animaux hétérozygotes ne peuvent être
reconnus que par des expériences de croisement, ce qui entraîne des charges financières.
Il va de soi que les animaux différant du phénotype (donc les homozygotes) doivent
être éliminés de la reproduction. On pourrait exiger des animaux d\'élite qu\'ils soient
homozygotes pour la langue normale.

DE SUBLIMAAT-TITRATIE, TOEGEPAST OP HET BLOED-
SERUM DER VERSCHILLENDE DIERSOORTEN, AAN DE
RIJKSSERUMINRICHTING GEBRUIKT BIJ DE BEREIDING
DER VERSCHILLENDE SERA

In het eerste artikel over dit onderwerp, verschenen in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde van 1941, pag. 975, werd uiteengezet, hoe zich
langzamerhand uit de Takata-reactie, door Jeszler toegepast voor het
onderscheiden der levercirrhoses van andere leverziekten, de sublimaat-
titratie ontwikkelde.

De wijze van uitvoering der titratie werd nauwkeurig omschreven,
terwijl tevens werden vermeld de uitkomsten, verkregen bij de toepassing
dezer titratie op het bloedserum van de verschillende diersoorten, aan de
Rijksseruminrichting te Rotterdam gebruikt bij de bereiding der ver-
schillende sera. Tevens werd in uitzicht gesteld, dat deze titraties op ver-
schillende tijdstippen zouden worden herhaald teneinde te kunnen nagaan,
of door de verkregen uitkomsten aanwijzingen zouden kunnen worden
verkregen voor het ontstaan van pathologische afwijkingen bij de dieren,
in verband waarmede dan de wenschelijkheid zou\'kunnen blijken, hen
tijdelijk rust te geven of voor de serumbereiding geheel uit te schakelen.

Thans zijn in totaal een drietal reeksen dezer titraties verricht en geven
wij in de beide onderstaande tabellen de daarbij voor serumpaarden en
serumossen verkregen uitkomsten :

Van negen paarden en vijf runderen konden de periodieke bepalingen
van de sublimaattiters niet worden voortgezet, aangezien deze gedurende
het tijdvak waarin de proeven werden genomen stierven of wegens
gebreken van verschillenden aard moesten worden opgeruimd.

Met het doel de verkregen resultaten te kunnen vergelijken met de
sublimaattiters van normale dieren, werd het serum onderzocht van
het bloed van 12 runderen en 9 paarden, ons welwillend ter beschikking
gesteld door den Directeur van het Openbaar Slachthuis te Rotterdam.
Deze dieren waren alle gezond en bij de keuring werden geen patholo-
gische afwijkingen waargenomen.

De uitkomsten dezer titraties worden vermeld in de nog volgende
tabellen Nos. 7 en 8 en kunnen als volgt in het kort worden samengevat :
De sublimaattiter bedroeg bij normale paarden gemiddeld 2,6, vari-
eerende van 2,0 tot 2,9. Bij normale runderen bedroeg de sublimaattiter
gemiddeld 1,9, varieerende van 1,6 tot 2,1.

Bij een nadere vergelijking der voor normale en voor serumdieren
verkregen uitkomsten kan nu het volgende worden geconcludeerd :

1. Zoowel bij paarden als bij runderen blijkt de sublimaattiter zich
tusschen tamelijk van elkaar verwijderde grenzen te bewegen, onverschillig
of het normale dieren betreft of die, welke voor de bereiding van sera
tegen verschillende infectieziekten worden gebezigd.

2. Over het algemeen is de titer van paardenserum hooger dan die van
runderserum.

3. Er doen zich gevallen voor, waarbij de titer gedurende het geheele
tijdvak der proefnemingen stationair blijft en dan öf bijzonder laag óf
zeer hoog kan zijn ; hier is dan wellicht sprake van een individueele eigen-
schap van het betreffende dier.

4. Sterke stijgingen en dalingen kunnen worden waargenomen zonder
dat in den gezondheidstoestand van het dier daarvoor eenige aanleiding
is vast te stellen.

5. Uit de proeven is niet gebleken, dat een plotselinge daling van de
sublimaat-titer samengaat met optredende pathologische afwijkingen
bij de dieren, in verband waarmede het wenschelijk moet worden geacht
deze tijdelijk of permanent voor de serumbereiding uit te schakelen.

6. Zouden door een verhoogde functie van de lever, noodzakelijk voor
de aanvulling der periodiek ontnomen aanzienlijke hoeveelheden bloed,
veranderingen in dit orgaan optreden, dan worden deze dus niet aange-
toond door scherpe dalingen in den sublimaattiter, zooals zulks bij lever-
ziekten van anderen aard het geval is.

De mogelijkheid behoeft echter niet uitgesloten te worden geacht, dat
afwijkende sublimaattiters toegeschreven zouden mogen worden aan
een „anaemischen toestand" der serumdieren, veroorzaakt door het voort-
durend periodiek ontnemen van bloed, de vorming van immuunstoffen
of door het ontstaan van afwijkingen in de bloedvormende organen,
waardoor dan \'primair veranderingen in de hoeveelheden albumine en
globuline in het bloedserum zouden kunnen zijn opgetreden.

Wij hebben het daarom wenschelijk geacht na te gaan of er verband
bestaat tusschen de sublimaattiters der serumdieren eenerzijds en de
eiwitverhoudingen in de betreffende sera anderzijds.

Zulks geschiedde mede naar aanleiding van de resultaten, verkregen
bij de uitvoering der ,,Sublimaatproef" (dus niet de sublimaattiter !) zooals
deze werd toegepast door verschillende onderzoekers, die gedurende
het laatste decennium aan de Medische Kliniek der Diergeneeskundige
Hoogeschool te Hannover onder leiding van Prof. Dr. Th. Oppermann
het verband bestudeerden tusschen den uitslag van deze sublimaatproef
en het gehalte en den aard der verschillende eiwitstoffen, aanwezig in het
bloedserum van gezonde en van zieke dieren, speciaal van die, lijdende aan
infectieuse anaemie.

Uit hetgeen in het volgende literatuuroverzicht wordt vermeld omtrent
de waarde, welke door deze verschillende onderzoekers werd toegekend
aan de sublimaatproef eenerzijds en aan de bepaling van het totaal eiwit-
gehalte en het quotiënt albumine : globuline anderzijds, blijkt, dat zoowel
bij de beschouwing van elk afzonderlijk als in onderling verband, daaraan
bij het vaststellen van de diagnose ,,infectieuse anaemie" geen al te groote
waarde moet worden toegekend.

Volgens Oppermann zou de sublimaatproef een belangrijk hulpmiddel
zijn bij de diagnose van infectieuse anaemie en hierop berusten, dat bij
aan deze ziekte lijdende dieren veranderingen optreden in de in het
bloedserum aanwezige eiwitten. De hoeveelheid eu-globuline zou namelijk
toenemen tengevolge van vermeerderden afbraak van cellen, in \'t bijzonder
van roode bloedlichaampjes door het anaemie-virus. Waar nu dit eu-
globuline door verdunde sublimaat-oplossingen zou worden gepraecipi-
teerd, blijkt hieruit duidelijk de samenhang tusschen een en ander.

Sublimaatproef. Voor de diagnose der infectieuse anaemie werd de subli-
maatproef het eerst toegepast door Fulton, daartoe aangemoedigd
door de resultaten, die tevoren door Horgan, Bennett en Kenny
werden bereikt bij de diagnose van trypanosomiase bij kameelen. Zij
toonden aan, dat in het serum van gezonde dieren met een sublimaat-
oplossing in een verdunning van i : 20.000 geen uitvlokking plaats had,
daarentegen wel met een meer geconcentreerde oplossing. In gevallen
van trypanosomiase werd bij toevoeging der sublimaat-oplossing 1 : 20.000
een reactie verkregen onder vorming van een lichte troebeling tot een
uitgesproken neerslag. In serum van zieke dieren zouden zelfs nog duidelijk
uitvlokkingen optreden bij toevoeging van sublimaat-oplossingen in nog
grootere verdunningen, zelfs tot 1 : ^0.000. Fulton kwam op grond van
zijn onderzoekingen tot de volgende uitspraak. Het serum van gezonde
paarden geeft bij toevoeging van een sublimaat-oplossing in een ver-
dunning van i : 20.000 "nog juist een eiwituitvlokking, zelden echter bij
toevoeging in grooter verdunningen. In gevallen van infectieuse anaemie

vertoont het paardenserum nog een duidelijke reactie bij toevoeging van
een sublimaat-oplossing in een verdunning van i : 100.000. Het stadium
der ziekte is hierbij niet van invloed, zoodat door toepassing van de
sublimaatproef zoowel de acute en sub-acute als de chronische gevallen
kunnen worden onderkend.

Aanvankelijk werd zoowel door Horgan, Bennett en Kenny als door
Fulton de proef zoodanig uitgevoerd, dat bij een druppel bloedserum
een druppel van de verdunde sublimaat-oplossing werd gevoegd. Door
H. Meyer werd de proef later aldus gewijzigd : 5 ccm bloed werd op
de gebruikelijke wijze met de holle naald aan de jugulairvene ontnomen.
Na minstens 10 uur rust heeft zich genoeg serum afgescheiden. In elk
van een reeks z.g. ,,A"buisjes voegt men bij 1 ccm sublimaat-oplossingen
van toenemende verdunningen van 1 : 20.000, 1 : 30.000, 1 : 40.000,
i : 50.000, i : 80.000 en 1 : 100.000, achtereenvolgens één druppel van het
te onderzoeken serum en schudt goed om. De bij een eventueel aanwezige
toename van globuline optredende uitvlokkingen bezinken na eenigen tijd
op den bodem der buisjes. Hij kwam bij de op deze wijze uitgevoerde
sublimaat-proeven tot dezelfde conclusie als Fulton, n.1. deze, dat in
serum van gezonde paarden zelden een reactie wordt verkregen bij toe-
voeging aan een sublimaat-oplossing 1 : 30.000, doch dat daarentegen serum
van aan infectieuse anaemie lijdende paarden reageert met veel zwakkere
sublimaat-oplossingen onder vorming van een duidelijk eiwitneerslag.

Valleé, Guillot en Quentin komen bij de toepassing van de
sublimaat-proef volgens Fulton tot de gevolgtrekking, dat deze niet
specifiek zou zijn voor de infectieuse anaemie, maar ook bij andere ziekten
(droes, wormen, e.a.) een positieven uitslag kan geven. Zij beschouwen
het ontstaan van slieren en neerslagen bij verdunningen van 1 : 50.000
en i : 60.000 nog als een twijfelachtig resultaat, terwijl Meyer en
Schweiger de sublimaatproef als positief beschouwen, wanneer bij
verdunningen van 1 : 40.000 en grooter de vorming van slieren en neer-
slagen wordt waargenomen.

Ook Oppermann is deze meening toegedaan. Meyer concludeert, dat
het aanbeveling verdient de sublimaatproef, die in 70 % der gevallen van
infectieuse anaemie bij paarden een positieve reactie geeft en waarmede
zoowel chronische als subacute en acute gevallen kunnen worden gedia-
gnostiseerd, bij het bloedonderzoek steeds toe te passen.

Schmitt verrichtte vergelijkende onderzoekingen met de sublimaatproef
en de refractie van het serum voor de diagnose der infectieuse anaemie.
Daarbij vond hij in die gevallen, waarin de sublimaatproef in verdun-
ningen van i : 20.000 en 1 : 30.000 nog een positieve reactie gaf, refracto-
metrisch een aanzienlijke stijging van het globuline-gehalte en besluit
hieruit, dat bij sublimaat-proeven met deze twee „uitvlokkingen" (slier-
vorming of neerslag) een „vermoeden" kan worden uitgesproken betref-
fende infectieuse anaemie en bij die met „drie uitvlokkingen en meer"
zekerheid daaromtrent kan worden aangenomen.

Heider wijst er op, dat de sublimaatproef zelfs in nog grootere
verdunningen als 1 : 100.000 positi^\' kan uitvallen, wanneer de paarden
vóór het ontnemen van het bloed zich in sterke mate hebben bewogen.

Lerner, die de sublimaatproef toepaste bij 220 paarden met infec-
tieuse anaemie, constateerde dat deze proef voor de betreffende diagnose
een waardevol hulpmiddel is en gemakkelijk uit te voeren.

Hecke kwam in 1934 tot een volkomen veroordeeling van de subli-
maatproef; hij beschouwt de toepassing daarvan als hulpmiddel bij de
diagnose van infectieuse anaemie als gevaarlijk, aangezien hij bij zijn
onderzoekingen sterke neerslagen verkreeg bij gezonde dieren en omgekeerd
in het geheel geen neerslagen bij aan infectieuse anaemie lijdende dieren.

Dat de beoordeeling omtrent de bruikbaarheid van de FuLTON\'sche
sublimaatproef als hulpmiddel bij de diagnose van infectieuse anaemie
verre van eensluidend is, blijkt bovendien uit de mededeeling in het
proefschrift van Wilhelm Kirchmeyer, dat Oppermann, Meyer, Ur-
bain, Guillot en Quentin haar als bruikbaar en waardevol voor de
betreffende diagnose beschouwen, Rossi, Ramon en Lemétayer haar
daarentegen daarvoor niet geschikt achten en Vélu, Zottner en Povéro
de diagnostische waarde in twijfel trekken.

Lemétayer heeft de sublimaatproef toegepast bij serumpaarden, o.a.
antidiphtherie-, antitetanus-, antipest-, antigasoedeem- en antipneu-
moniepaarden en constateerde hierbij een veelvuldig optreden en toenemen
der reactie.

De bij infectieuse anaemie in het bloedserum van paarden aanwezige hoeveelheden
albumine en globuline : In de literatuur worden omtrent de in het serum
van gezonde paarden aanwezige hoeveelheden albumine en globuline
de volgende opgaven aangetroffen.

Schermer constateert, dat bij gezonde paarden het totaal eiwit
nimmer beneden 7 % ligt.

Volgens Keese stijgen na de voedering de gehalten aan totaaleiwit en
aan albumine. Bij hongertoestand en bij zwaren arbeid nemen de gehalten
aan totaal-eiwit en aan globuline af.

Schermer en zijn medewerkers vonden, dat bij infectieuse anaemie
het gezamenlijk gehalte aan proteïnen daalt, evenals het gehalte aan
albumine, terwijl de hoeveelheid globuline stijgt. Zij nemen aan, dat bij
een paard het bestaan van anaemie mag worden aangenomen, wanneer
het totaal eiwitgehalte beneden 7 % daalt en het gehalte hiervan aan
albumine minder dan 50 % bedraagt. Overeenkomstige veranderingen in
de hoeveelheden der in het serum aanwezige proteïnen constateerden zij
eveneens bij ernstige koliek, morbus maculosus, pneumonie, droes, tuber-
culose, chirurgische etteringen en kwaadaardige tumoren. De toename
van het gehalte aan globuline zou volgens hen het gevolg zijn van een ver-
meerderden afbraak van cellen en zou steeds daar worden waargenomen,
waar cellen in grootere mate dan physiologisch regel is ten gronde gaan.

In 1930 heerschte er bovendien omtrent de veranderingen, welke
optreden in de gehalten aan verschillende proteïnen in bloedserum van
aan infectieuse anaemie lijdende paarden nog maar weinig eenstemmigheid.

Door Hammarsten, v. Deseö en Schermer werd aangegeven, dat in
een zoodanig geval het gehalte aan totaal eiwit zou dalen ; door Luy
werd daarentegen in diens proefschrift vastgesteld, dat bij infectieuse
anaemie het gezamenlijke proteïne-gehalte stijgt evenals het globuline-
gehalte, terwijl het albumine-gehalte daalt. Het quotiënt albumine :
globuline zou dan dus dalen.

Nadat sindsdien onder leiding van Prof. Dr. Oppermann velerlei .onder-
zoekingen omtrent de samenstelling van het bloedserum van aan infectieuse
anaemie lijdende paarden werden verricht, kwam in 1939 Berthold
Meyer tot de uitspraak, dat de bepaling van het totale eiwit-gehalte,
alsmede van het quotiënt albumine : globuline een goed hulpmiddel zou
zijn bij het diagnostiseeren van de infectieuse anaemie. Het totaal-eiwit
is dan gedaald, evenals het genoemde quotiënt.

Na hetgeen hierboven is uiteengezet omtrent de sterk uiteenloopende
beoordeelingen der verschillende onderzoekers van de sublimaatproef
eenerzijds en van het totaal eiwitgehalte en quotiënt albumine : globuline
anderzijds, volgen in onderstaande tabellen de resultaten, verkregen bij
het onderzoek naar het bestaan van een eventueel verband tusschen den
sublimaattiter en de eiwitverhoudingen in de sera van normale paarden
en runderen en van de aan de Rijksseruminrichting bij de serumbereiding
gebezigde dieren.

Voor het onderzoek werden van de Ille reeks sera (tabellen 1 en 2)
die uitgezocht met verschillende en opklimmende sublimaattiters.

De eiwitbepalingen werden verricht volgens de methode van Howe,
zooals deze is aangegeven in : „Klinische Methoden — Scheikunde en
Microscopie van Dr. P. Muller, 1938", waarbij als opvangvloeistof voor
de overgedestilieerde ammonia volgens Reith een verzadigde boorzuur-
oplossing (4,1 %) wordt gebezigd en een tweekleurige indicator (meng-
indicator, zijnde een alcoholische oplossing van methylrood en broom-
kresolgroen).

Uit de resultaten, verzameld in deze tabellen, zou nu het volgende kunnen
worden geconcludeerd :

ie. De uitkomsten, verkregen bij de bepaling van de totale hoeveelheid
eiwit, gemiddeld aanwezig in het bloedserum van gezonde paarden,
alsmede het quotiënt albumine-globuline komen overeen met de daarvoor
in tabel 4 vermelde gegevens van Schermer en Keese, doch niet met die
van Hammarsten en v. Deseö. De gehalten aan albumine en globuline
blijken namelijk individueel nog al te kunnen varieeren, terwijl bovendien
de door de laatste beide opgegeven quotienten veel lager zijn.

2e. Voor het serum van gezonde runderen werden overeenkomstige
uitkomsten verkregen. Hoewel de sublimaattiter van paardenserum
gemiddeld hooger ligt dan die van runderserum, vertoonen het gemiddelde
van het totaal eiwitgehalte en het quotiënt albumine : globuline geen
groote verschillen. Ook bij runderserum treden tamelijk groote indivi-
dueele verschillen op, zonder dat in den gezondheidstoestand der dieren
daartoe eenige aanleiding is kunnen worden vastgesteld.

3e. Bij het onderzoek van het serum van gezonde paarden, zoowel als
van runderen is niet gebleken, dat er verband bestaat tusschen den ge-
vonden sublimaattiter eenerzijds en het totaal eiwitgehalte en het quotiënt
albumine : globuline anderzijds.

4e. Hoewel bij het onderzoek der sera van voor de serumbereiding
gebezigde dieren bleek, dat de gemiddelden van den sublimaattiter en
van het totaal eiwit weinig verschilden met de voor de sera van gezonde
dieren daarvoor gevonden waarden, bleken toch de quotienten albumine :
globuline lager te liggen en zou dus bij de serumdieren over \'t algemeen
het gehalte aan globuline toenemen, zooals door Oppermann werd waar-
genomen bij paarden met infectieuse anaemie. Deze toename van het
globuline-gehalte schijnt echter den sublimaattiter niet in een bepaalde
richting te beïnvloeden.

5e. Bij de bepaling van den sublimaattiter van en het onderzoek naar
de eiwitverhoudingen in het serum van voor de serumbereiding gebezigde
paarden en runderen werden geen gegevens verkregen, naar aanleiding
waarvan zou mogen worden geconcludeerd, dat min of meer aanzienlijke
afwijkingen in de daarbij verkregen uitkomsten zouden duiden op patholo-
gische veranderingen in de bloedvormende organen, op grond waarvan
het wenschelijk zou moeten worden geacht de dieren tijdelijk of permanent
voor de serumbereiding uit te schakelen.

De vraag, welke wij ons bij den aanvang van dit onderzoek hebben
gesteld, zou dus op grond van de verkregen resultaten in ontkennenden
zin moeten worden beantwoord.

In dit artikel, hetwelk een voortzetting is van de verhandeling over
„De sublimaattiter, toegepast op het bloedserum der verschillende dier-
soorten, aan de Rijksseruminrichting gebruikt bij de bereiding der ver-
schillende sera", verschenen in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, deel
68, pag. 975 (1941), worden de resultaten medegedeeld van de in uitzicht
gestelde, in drie reeksen uitgevoerde bepalingen van den sublimaattiter
van het serum der aan de Rijksseruminrichting voor de serumbereiding
gebruikte paarden en runderen.

Van sera met verschillenden sublimaattiter, afkomstig van serumdieren
en van gezonde paarden en runderen, werd tevens het gehalte aan albu-
mine en globuline bepaald, teneinde te kunnen nagaan, of een verband
bestaat tusschen den sublimaattiter en de eiwitverhoudingen in de sera.

In verband hiermede werd een exposé gegeven van de waardeeringen,
door verschillende onderzoekers toegekend aan de uitkomsten van de
sublimaatproef en de verhouding tusschen de hoeveelheden albumine
en globuline in het serum voor het diagnostiseeren van de infectieuse
anaemie bij paarden.

Ontkennend moet worden beantwoord de vraag, door de schrijvers
aan het begin van het eerste artikel gesteld, of door het optreden van min
of meer belangrijke wijzigingen in den sublimaattiter een aanwijzing zou
kunnen worden verkregen voor het ontstaan van pathologische veran-
deringen in de bloedvormende organen, in verband waarmede dan de
wenschelijkheid zou kunnen blijken, de dieren tijdelijk of definitief voor
de serumbereiding uit te schakelen.

Wel is gebleken, dat bij serumdieren de verhouding albumine : globuline
over \'t algemeen lager ligt dan bij gezonde dieren, een verschijnsel, even-
eens door Oppermann waargenomen bij paarden met infectieuse anaemie
en door dezen toegeschreven aan een vermeerderde vorming van globuline
door een toenemenden afbraak van cellen door het anaemie-virus.

Opi\'ermann. Arch. f. Ticrheilk. 66, S. 485 (1933) en 67 S. 410 (1934), I. S. Fulton.
Journ. of the Americ. Vet. Med. Ass. Vol. 77, 58, 61 (1930), Horgan en Bennet.
Journ. of compar. pathol. and therap. Vol. 42, 188—196 (1929), H. Meyer. Inaugural
Dissertation, Hannover 1931, Vallée, Guillot en Quentin. Buil. de PAcad. Vét. de
France, Tome IV, p. 389 (1931), E. Schweiger. Inaugural Dissertation, Hannover
1932, Fr. Schmitt. Inaugural Dissertation, Hannover 1932, Heider. Dissertation,
Hannover 1932, J. Lerner. Dissertation, Hannover 1933, Hecke. Arch. f. Ticrheilk.,
67, S. 410 (1934), Wilhelm Kirchmf.yf.r. Dissertation, Hannover 1940, E. Lemétayer.
Bull, de 1\'Acad. Vét. de France. 1932, 231—249, Schermer. Eigendorp und Traupe.
Arch. f. wiss. u. prakt. Ticrheilk., Bd. 57, S. 286 (1829), Keese. Biochem. Zeitschr.
178, S. 184 (1926). P. Luy. Habilitationsschrift. Verlag M. und H. Schaper, Hannover
1929, Berthold Mf.yer. Dissertation. Hannover 1939, Howe. Journ. Biol. Chem. 49
(1921), 109, J. F. Reith. Pharmaceut. Weekbl., 1941, 34, 945.

In dieser Arbeit, die eine Fortsetzung bildet der Untersuchungen über „Den Sublimat-
titer, angewandt auf das Blutserum verschiedener Tierarten, die an dem Reichsserum-
institut für die Bereitung der verschiedenen Sera gebraucht werden" und die in dem
„Tijdschr. v. Diergeneeskunde, Bd. 68, S. 975 erschienen sind, werden die Resultate
mitgeteilt der angekündigten in drei Reihen ausgeführten Bestimmungen des Sublimat-
titers des Serums der an dem R.S.I. für die Serumbereitung gebrauchten Pferde und
Rinder.

Von den Sera mit verschiedenem Sublimattiter, die von Serumtieren und gesunden
Pferden und Rinder stammten, wurde gleichzeitig der Gehalt an Albumin und Globulin
bestimmt, um feststellen zu können ob eine Beziehung zwischen dem Sublimattiter und
der Eiweisszusammensetzung der Sera besteht.

In diesem Zusammenhang wird eine Uebersicht gegeben über die Bedeutung, die
verschiedene Autoren den Ergebnissen der Sublimatprobe zuerkennen und dem Ver-
hältnis zwischen den Albumin- und Globulinmengen im Serum für die Diagnose der
infektiösen Anämie bei Pferden.

Die Frage, die Verff. am Beginn ihrer ersten Arbeit gestellt hatten, muss verneint
werden, nl. ob aus dem Auftreten mehr oder weniger erheblicher Veränderungen im
Sublimattiter ein Hinweis erhalten werden kann auf das Entstehen von pathologischen
Veränderungen in den blutbildenden Organen, und dass es hierum wünschenswert
sein könnte, diese Tiere zeitweilig oder endgültig aus der Serumbereitung auszuschalten.

Wohl konnte festgestellt werden, dass bei Serumtieren das Verhältnis Albumin zu
Globulin im allgemeinen niedriger liegt als bei gesunden Tieren. Dieselbe Erscheinung
wurde von Oppermann bei Pferden mit infektiöser Anämie beobachtet und sie wurde
von ihm einer erhöhten Bildung von Globulin zugeschrieben infolge einer zunehmenden
Vernichtung von Zellen durch das Anaemievirus.

In this article being a continuation of an essay about ,,the sublimate titer applied to
the bloodserum of the different kinds of animals, used at the State Serum Institute to
the preparation of the different sera" (Tijdschr. v. Diergen. part 68 page 975) the results
are recorded of the determination of the sublimate titer of the serum of horses and cows,
used to the preparation of serum in the mentioned institute. The determinations carried
out in three series were foreshadowed at that time.

The percentage of albumin and globulin was also determinated in sera with different
sublimate titer, coming from serum animals and from healthy horses and cows, in order
to check whether there is* any relation between the sublimate titer and the protein-
proportions in the sera.

On this account an expose is given about the appreciation attached by different
investigators to the results of the sublimate-test and the relation between the quantities
of albumin and globulin in the scrum used to diagnose the infectious anaemia in horses.

The authors deny the question posed in their first article, whether the more or less
important modifications of the sublimate titer could point to the origin of pathological
alterations in the bloodforming organs, in relation with which could appear the desi-
rability to eliminate the animals temporary or definitely from the preparation of serum.
It did appear that in serum animals the relation albumin : globulin is generally lower
than in healthy animals, a symptom also seen by Oppf.rmanjs in horses with infectious
anaemia and attributed by him to the increased formation of globulin, caused by an
increased demolition of cells by the anaemia-virus.

Cet article est la continuation de l\'exposé sur le „titre au sublimé" appliqué au
sérum sanguin des différentes espèces animales employées à l\'Institut Sérothérapique
de l\'Etat pour la préparation des divers sérums et paru dans cette revue, tome 68, page
975. Les auteurs y font part des résultats des déterminations du titre au sublimé annon-
cées et exécutées en 3 séries sur les sérums des chevaux et des hovidés employés pour
la préparation des sérums à l\'I.S.E.

Afin de contrôler s\'il existe une corrélation entre le titre au sublimé et le rapport
entre les différentes protéines dans les sérums, on détermina le teneur en albumine et
en globuline sur les sérums à titre au sublimé différent provenant de chevaux et de bovidés
normaux et producteurs de sérum.

A ce propos les auteurs donnent un exposé de la valeur accordée par différents cher-
cheurs aux résultats de l\'épreuve au sublimé et au rapport entre les quantités d\'albumine
et de globuline du sérum dans le diagnostic de l\'anémie pernicieuse du cheval.

Les auteurs sont d\'avis qu\'il faut répondre négativement à la question posée dans

leur premier article, à savoir si à la suite de changement plus ou moins important dans
le titre, au sublimé, l\'on pourrait obtenir quelque indication au sujet d\'altérations
pathologiques dans les organes hémopoiétiques ; ce qui aurait pu faire conclure à la
réforme temporaire ou définitive pour la préparation de sérum.

On a cependant pu constater que chez les animaux producteurs de sérum, le rapport
albumine : globuline, est en général inférieur à celui des animaux sains ; ce phénomène
a également été observé chez les chevaux atteints d\'anémie pernicieuse par Oppermann,
qui l\'attribue à l\'augmentation de la formation de globuline à la suite d\'une destruction
croissante de cellules par le virus de l\'anémie.

Gedurende de laatste maanden werd mijn hulp ingeroepen bij konijnen,
die regelmatig dezelfde verschijnselen vertoonden. Bijna steeds zes tot
acht dagen na het werpen, weigert het dier alle voedsel, ontlasting dun,
verlammingsverschijnselen hoofdzakelijk van het achterstel en, zeer
opmerkelijk, absoluut geen melk.

Ik dacht aan melkziekte en spoot subcutaan 10 cc borogluconaat in.
In ongeveer 90 % van de gevallen herstelden de dieren in verloop van
zes tot vier en twintig uur. Eetlust en melk kwamen terug.

In enkele gevallen vertoonden de dieren een opgezette buik, waarbij de
overdadige grasvoeding wel een rol speelde, waarbij ik als darmdesinfectans
i % creoline op melk gaf.

In het verloop van Maart, April en Mei kreeg ik ongeveer twintig
geiten in behandeling, waarbij steeds geklaagd werd, dat de dieren sterk
vermagerden en zeer slecht aten. Bij inspectie van den mond bleek dat in
alle gevallen de tanden in meerdere of mindere mate los zaten, bij sommige
dieren zoodanig dat ze alle kanten heen te bewegen waren. Ik dacht aan
mogelijke osteomalacie in beginstadium.

De therapie was : den geheelen dag in de zon op een grasveld zetten,
tweemaal daags een eetlepel Phosphor-levertraan en subcutaan drie tot
vijf cc Vigantol. Bij een enkele geit heb ik nogmaals Vigantol ingespoten,
doch alle dieren zijn na maximaal drie weken genezen, waarbij te con-
stateeren viel, dat de tanden wederom stevig in de tandkassen zaten.

Vrijdag 12 Juni j.1. kreeg ik van den eigenaar X te Y een boodschap
dat Donderdagavond zijn veertien melkkoeien plotseling voor een groot
gedeelte uit de melk waren.

Status praesens : Veertien koeien. Hiervan zijn er elf volop in lactatie
geweest, verder een vaars, een kalfkoe en een koe, die zoo goed als droog
is. Alle dieren in goeden voedingstoestand.

Symptomen : alle dieren profuse diarrhee, sterk gelijkend op faeces, zooals
bij para-t.b.c., met vele blaasjes. De dieren eten niets, de pens ligt stil,
geen herkauwen. De temperatuur normaal of iets te laag, pols 70-80,
bonzend en in disaccoord met de temperatuur. Lichte ataxie. Ademhaling

normaal. Slijmvliezen rood. De «erste indruk was : hetzij een infectie-
ziekte, hetzij een intoxicatie.

Bij navraag blijkt dat de dieren tot Donderdagmiddag vijf uur in een
boomgaard geloopen hadden, welke Dinsdagmiddag d.a.v. gespoten was
met — naar zeggen — Bordeausche pap. Op Donderdagmiddag vijf uur
werden de dieren verweid naar een versche, oude en voor eenige weken
met kunstmest vrij sterk behandelde, welige weide.

Daar ik naast een eventueele vergiftiging met koper een beginnende
kopziekte vermoed, spuit ik alle dieren subcutaan 100 cc borogluconaat
in, de iwee met de meeste afwijkingen 150 cc.

Van deze twee wordt ter onderzoek bloed en urine genomen. De urine
vertoont geen afwijkingen. Het bloed wordt ter onderzoek aan het Lab.
voor Med. Vet. Chemie te Utrecht gezonden, waarover later meer.

Vrijdagavond is de toestand dezelfde. Zaterdagmorgen 13 Juni negen
uur liggen er drie koeien in de weide met uitgesproken ernstige kopziekte-
verschijnselen (deze koeien later te noemen nummers 1, 2 en 3). De dieren
zijn niet omhoog te krijgen. Ieder intraveneus 300 cc Ca-Mg sol. De toe-
diening zeer langzaam, daar er een geweldige fluctuatie van de harts-
frequentie optreedt. Alle dieren komen na tien minuten vlot op, doch
loopen zeer atactisch ; zij worden op stal gebracht. Zaterdagmiddag twee
uur wederom twee gevallen, de nummers 4 en 5 ; dezelfde therapie. Zon-
dagmorgen tien uur weer twee nieuwe gevallen, de nummers 6 en 7 ;
dezelfde therapie. Het geheel dus gestegen tot zeven gevallen met uit-
gesproken kopziekte-verschijnselen. De nummers 8, 9, 10, 11, 12, 13 en 14,
die in de weide gebleven zijn, vertoonen behalve een lichte ataxie geen
verdere verschijnselen.

Zondagmiddag 1 uur recidiveert nummer 1. Opnieuw 300 Ca-Mg
sol. intraveneus en tevens 600 Sulf. Natr. Exs. per os. Zondagmiddag
zes uur is nummer 1 nog niet volkomen hersteld, nummers 2, 4 en 7 worden
slechter. Alle vier subcutaan 300 borogluconaat.

Maandagmorgen 7 uur koe nummer 7 voor de tweede maal 300 boro-
gluconaat. Maandagavond 8 uur recidiveert nummer 7 volkomen, pols
94, luchtinsufflatie in den uier. Na 30 minuten komt deze koe wederom
overeind.

Dinsdag 16 Juni 12 uur recidiveert nummer 4 volkomen. Luchtinsuf-\'
flatie, met hetzelfde gunstige verloop.

Dinsdagmiddag 2 uur recidiveert koe nummer 1 wederom volkomen ;
deze koe kreeg dus tweemaal Ca-Mg sol. en tweemaal borogluconaat.
Ook luchtinsufflatie bracht hier uitkomst. Een uur na het inbrengen van
de lucht stond deze koe spontaan weder op.

Dinsdagmiddag de nummers 3, 5 en 6 gedurende eenige uren in de
weide gedaan; Woensdag 17 Juni de nummers 3, 5 en 6 gedurende langeren
tijd en de nummers 2, 4 en 7 gedurende korteren tijd; Donderdag
nummer 1 eenigen tijd, de anderen den geheelen dag.

Nummer 1 vertoont nog eenige ataxie. Vrijdag alle koeien vrijwel
normaal. Bij controle op 27 Juni, dus 15 dagen na het begin, zijn alle
koeien op hun oude melkkwantum.

Enkele algemeene opmerkingen : De paarden, die eveneens in dezen boom-
gaard liepen, hebben alleen diarrhee gehad en verder geen andere symp-
tomen, terwijl de kalveren in het geheel geen afwijkingen vertoonden.

droog, koud en schraal weder geweest ; op Zaterdag regende het. Volgens
mededeeling was na het spuiten het gras met een witte laag bedekt.

De diagnose was dus kopziekte met als praedisponeerende factor een
laesie van het maag-darmkanaal tengevolge van een kopervergiftiging.
Echter bleek achteraf, dat de boomgaard in het geheel niet met Cu.sulfaat,
doch met calcium arsenaat was behandeld, zoodat de verschijnselen ook
door arseen zeer goed te verklaren zijn.

Het chemisch bloedonderzoek. Dit gaf een uitkomst, welke in het geheel
niet te verwachten was en wei : calcium 10.3 mg % ; anorg. phosphor
6.1 mg % ; magnesium 2.7 mg %. Deze waarden waren voor het andere
bloedmonster resp. 10.2, 6.8 en 3.1 mg %. Dus alle waarden aan den
hoogen kant. Het betrof dus uitgesproken^«« kopziekte. Bij het voortgezet
bloedonderzoek werden de volgende waarden nog gevonden : chloor 3.62
mg % ; droge stof 9.9 mg % ; eiwit 8.6 mg%. Ook deze waarden zijn
alle aan den hoogen kant.

Deze verhoogingen van de gehalten van deze bestanddeelen en van de
reeds eerder vermelde, wijzen dus op een toestand van anhydraemie, dus
een indikking van het bloed. Waar deze ziekte in het beginstadium geen
aanleiding gaf het aantal bloedcellen te tellen, is dit tot mijn spijt achter-
wege gebleven. De uitkomsten hadden misschien een dieper inzicht ge-
geven.

Samenvattend dus : Een ernstige arseenvergiftiging, met klinische symp-
tomen van kopziekte, terwijl chemisch een anhydraemie bleek te bestaan;
de bekende kopziekte-middelen, zooals calcium en luchtinsufflatie hadden
een opmerkelijke werking op deze arseenvergiftiging.

Concentratie van virus. Dc methode van virusconcentreering met behulp van aceton
is veel te verbeteren door haar uit te voeren met gekoelde vloeistoffen Mond- en
klauwzeersmetstof verzamelt zich bij toevoeging van aceton (gekoeld tot —20° C.)
aan infectieuze vloeistoffen (gekoeld tot o° C.) volledig in het ontstaande eiwitsediment.
Meer of mindere verzadiging met ammoniumsulfaat, zooals wordt toegepast bij de schei-
ding van eiwitfracties in serum, is eveneens een bruikbare methode om virus te con-
centreeren. In infectieus serum was de virusuitvlokking volledig bij kwart tot halve
verzadiging met ammoniumsulfaat (de Serumglobulinen zijn dan ook uitgevlokt).
Oplossing van het sediment in water geschiedt zeer gemakkelijk en volledig.

Scheiding van mond- en klauwzeer- en vaccinevirus. Met mond- en klauwzeer-
smetstof verontreinigd vaccinevirus is weer rein te winnen door kweeken op de chorio-
allantois van bebroede kippeneieren. ¹) Echter is het nog niet gelukt mond- en klauw-
zeersmetstof door kweeken te bevrijden van vaccinevirus, daar op alle weefselexplan-
taten, welke vermeerdering geven van mond- en klauwzeervirus, ook het vaccinevirus
een vermenigvuldiging ondergaat.

1 ) P. Boms: Die Trennung des Vakzinevirus vom Virus der Maul- und Klauenseuche durch
Züchtung. (Diss. 1940).

Typebepaling. Na mislukking der typebepaling van mond- en klauwzeersmetstoffen
door middel van passief (met immuunserum) of actief (met virulent virus) geïmmuni-
seerde caviae heeft een onderzoeker *) de proefdieren monotypique geïmmuniseerd met
behulp van het Riemser vaccin. Door enting van deze caviae was typebepaling van
practijksmetstoffen uit te voeren. Schrijver wil aldus geïmmuniseerde caviae ook gebrui-
ken voor de specificiteitscontróle der verschillende vaccins.

Praecipitatiereactie bij mond- en klauwzeer. Russische onderzoekers ²) zou het
gelukt zijn door inwerking van een passend praecipiteerend serum op mond- en klauw-
zeerviruslymphe het mond- en klauwzeerantigeen van zijn ballasteiwitten te bevrijden
en aldus een gereinigd, onverminderd virulent antigeen te bereiden. Dit antigeen verwekt
bij konijnen een specifiek praecipitine. Het zou principieel mogelijk zijn een specifiek
praecipiteerend serum tegen mond- en klauwzeervirus te bereiden. Of het ook mogelijk
zal zijn een praecip. serum met typenspecificiteil te winnen, is nog niet uitgemaakt.

Het door Nagel (Riems) in 324 hersen-passages bij witte muizen voortgeënte m. en
k. virus (type A Vallée) is door Hofmann ¹) in dezelfde lijn voortgekweekt. De diertjes
werden eerder lusteloos, verlammingen traden op binnen 4 dagen, de mortaliteit nam
toe tot practisch 100%.

Na 560 passages waren deze tijden nog verkort ; de dood trad in binnen 48 uur.
Zelfs met hersenemulsies in zeer groote verdunning (10-¹²) waren de verschijnselen
op te wekken; bij caviae gaven echter hersenemulsies tot een verdunning 10 ³ bij
intracutane enting reacties. De neurotropie van het muizenvirus was dus buitengewoon
toegenomen ten koste van de epitheliotropie van dit virus bij de cavia. Intraveneuze
en subcutane infectie van muizen met hersenemulsie gelukte : hersenverschijnselen
en virusbevindingen in hersenen. Intraperitoneale en intranasale infecties gelukten niet.
Hoe hooger het aantal muizen-hersenpassages werd, hoe minder de intracutane infectie
bij caviae aansloeg; na ongeveer 550 passages reageerde een deel der caviae niet ineer
op intracutane enting met hersenemulsie, een aantal reageerde slechts op de entplaats,
generalisatie bleef vrijwel steeds uit. Na een klein aantal caviapassages (36) bleek het
neurotrope muizenvirus weer volledig epitheliotroop te zijn met veriies der neurotropie.
Subcutaan geënt verwekte het hersenpassagevirus bij caviae sterke speekselvloed, ver-
magering, soms verlamming en dood zonder blaarvorming. Bij intraperitoneale enting
van caviae geen reactie ; bij intracerebrale enting salivatie, geen blaarvorming, dood.
Virus was in hersenen aantoonbaar. Bij bewaring van de hersenemulsies der verschillende
muizenpassages bleek de epitheliotrope component van het virus bij vordering der pas-
sages minder groote tenaciteit te bezitten in tegenstelling tot de neurotrope component
(is dit niet tengevolge van een quantitatief verschil tusschen de neurotrope en epithelio-
trope componenten of virusmutaties? réf.).

Mond- en klauwzeer bij den mensch. Rinjard en medewerkers ²) resumeeren
de methoden tot vaststelling van mond- en klauwzeer bij den mensch (infectieproeven
op caviae en onderzoek van sera op antilichamen) en de in de literatuur beschreven
gevallen van aantasting van den mensch. In 1938 constateerde schr. verschijnselen
van mond- en klauwzeer bij een boerin (blaarvorming aan de handvlakte, tusschen
de vingers, op de voetzolen en aan de teenen, echter niet in den mond), welke na 8 dagen
waren genezen. De vrouw verzorgde aan mond- en klauwzeer lijdend vee. Met materiaal
der erupties gelukte infectie van een koe. Typebepaling op caviae gaf aan het O type.

1 ) W. Hofmann: weitere Untersuchungen über den Neurotropismus des Maul- und Klauen-
seuchevirus. (Zbl. f. Bakt. abt. I. Orig. 148 B. 1941 S. 69).

Veranderingen in skeletspieren. Cohrs onderkent bij de door hem onderzochte
spieraandoeningen van mond- en klauwzeerrundcren: een gegeneraliseerde myositis
aphthosa acuta (hyalin-wasachtige degencraties als bij myocarditis\' aphthosa) en een
locale myositis aphthosa van verschillend karakter. De gegeneraliseerde, acute myositis,
voorkomend bij kalveren en jonge runderen, valt op door een lichtere kleur (geelbruin
tot geel-wit, vischvleeschachtig). Sehr, trof deze aan in strekkers van voorbeen, in M.
biceps femoris, seroimenbranosus, semitendinosus, kauwspieren, tusschenribspieren en
middenrif. De haarden bestonden uit hyalin-wasachtig gedegenereerde spierfibrillen,
waarin later celinfiltratie en verkalking optrad.

1) acute hyalin-schollige degeneratie als bij gegeneraliseerde ontsteking, echter als
enkele haard in dijspieren of soms aan voorhand of op rug.

2) haardvormige necrose en chronische myositis met zelfde localisatie ; droge grauw-
gele tot zwartroode necroseplekken, sorns wit door kalkafzetting. Om de haard een wal
van granulatieweefsel.

3) bloedingen en haematomen met overeenkomstige localisatie ; degeneratie en necrose
zijn hier ook bij gevonden.

4) abscesachtige verweekingshaarden in zelfde spiergroepen ; zij zijn omgeven door
dikke bindweefselkapsel. De processen onder 1, 2 en 3 liggen er aan ten grondslag.
Soms om den haard gasbelletjes ; bacteriologisch onderzoek echter negatief.

Alle acute spieraandoeningen (de acute gegeneraliseerde, de acute locale myositis
en de bloedingen) rekent Cohrs met stelligheid tot de virusreacties. De chronische
processen (necrosen, haematomen en abscessen) vertoonen resten der acute; zijn dus
van deze af te leiden en danken hun ontstaan eveneens aan het virus, al is het aantoonen
hiervan nog niet gelukt. De haematomen kunnen door de vaak opgemerkte vaatveran-
deringen verklaard worden. Bij de \'stinkende processen zijn bacteriën niet aangetoond ;
deze zullen waarschijnlijk op het moment van onderzoek afgestorven zijn geweest.
De spieraandoeningen bij kalveren en die bij oudere runderen zijn in wezen niet ver-
schillend, maar van dezelfde natuur en waarschijnlijk alle door het virus veroorzaakt.
Cohrs is van meening, dat bij het door hem onderzochte materiaal de spierontstekingen
niet hun oorsprong hebben gevonden in panaritia, penserosies of decubitus.

Ter verdediging van zijn opvatting, dat ook de abscesachtige verweekingshaarden in
spieren vaak primair voorbereid zijn door de werking van het virus op deze plaatsen
(en niet in aansluiting aan panaritiën, uier- en baarmoeder-ontstekingen ontstaan,
zooals Pallaske meent), vermeldt Cohrs ²) een geval van phlegmoneuze, stinkende
spieraantastingen, in het centrum waarvan een 4 weken oude afgekapselde haard van
hyalin-schollig gedegenereerd weefsel zat. Bij deze primaire virus reactie zal zich eerst
later de etterige ontsteking ontwikkeld hebben. Decubitis, panaritum en uierontsteking
waren niet aanwezig.

Niet-vEsicuLair exantheem. Tijdens de epizoötie van 1939 heeft Cohrs ³) bij run-
aderen niet-vesiculair exantheem waargenomen. Bij een drietal runderen vond hij
bruine tot zwarte, droge korsten op tongrug voor en op wrong, waarnaast gewone
blaarvormige erupties konden voorkomen op tongpunt en andere praedilectieplaatsen.
Histologisch bleek het proces in wezen gelijk aan dat bij de gewone blaarvorming
(eosinophylie, balloneerende degeneratie der cellen in het Stratum spinosum ; essentieel
verschil is echter, dat de vervloeiing der cellen uitblijft; deze vervallen meer tot coagu-
latienecrose ; de haarden koeken samen ; de bedekking van het Stratum corneum valt
weg. Leucocyten en bloed infiltreeren het epitheel (bruinkleurig). Later vestigen zich
hier eveneens bacteriën. Ook in de pens, op penspilaren en op de boekmaagbladen

trof schr. deze processen met korstvorming, histologisch identiek met de droge processen
op tong, aan.

Doodsoorzaken. Bij 55 noodslachtingen wegens mond- en klauwzeer trof Ellssel >)
in het district Hannover in 1938—\'39 in 70% der gevallen veranderingen aan hartspier,
waaronder ¹/_l dl. als tijgerharten, g% ernstig klauwlijden, 14% maag-darmlijden en
15% mastitiden (88% door bac. pyogenes) aan.

Sectiebevindingen bij peracuut gestorven biggen. Pallaske ²) vermeldt zijn be-
vindingen bij sectie en histologisch onderzoek van biggen, na enkele uren van ziek zijn
gestorven, door mond- en klauwzeerinfectie (mogelijk door besmette ondermelk of door
melk van runderen, welke op het bedrijf eerst eenige dagen later klinisch ziek werden).
Longen waren oedemateus ; hartjes groot door sterke overvulling met bloed ; myocard
wat gevlekt; levers met duidelijke lapjesteekening door gele verkleuring ; geen eruptie
op de praedilectieplaatsen voor mond- en klauwzeer. Histologische veranderingen
vooral in schei- en kamerwanden van het hart; haardvorming, sterk eosinophyl;
vezels hebben hier lengte- en dwarsstreeping verloren : hyaline-schollige degeneratie.
In sarcoplasma van enkele overgebleven spiervezels fijne vetdroppeltjes. In andere
haarden in myocard sterke schrompeling van de vervloeide fibrillen ; deze necrosecentra
zijn macroscopisch waarneembaar als wit-gele stipjes. In de sceletmusculatuur van bijna
het geheele lichaam bestaan veranderingen in den vorm van fijnste vetkorreltjes in het
sarcoplasma. De lever vertoont histologisch stuwings-verschijnselen en vervetting.
Omtrent de pathogenese der hartsaandoeningen waagt schr. het niet een uitspraak te doen.

Bereidingswijze Riemser vaccin. Eind 1941 is door Waldmann ⁸) de bereidingswijze
van het Riemser vaccin volledig bekend gemaakt. De publicatie wordt ingeleid met een
overzicht van de adsorbtieproefnemingen door talrijke onderzoekers uitgevoerd met
aluminiumhydroxyde, aanvankelijk dienend tot reiniging van filtreerbare smetstoffen
en concentratie van enzymen, later uitgebreid ter bereiding van entstoffen. Bij enkele
filtreerbare smetstoffen bleek de adsorbtie aan aluminium-hydroxyde een zoodanig
effect te hebben, dat een niet-infectieus vaccin ontstond (poliomyelitis, kippenleucaemie);
bij een andere virussoort (de weinig pathogene muizenpassage der kippenpest) werd de
antigene werking door de adsorbtie belangrijk verhoogd. De door den Deen Sv. Schmidt
toegepaste binding van mond- en klauwzeervirus aan aluminiumhydroxyde leverde
een entstof op, waarmede men caviae bijzonder soliede kon immuniseeren, runderen
echter niet (in vele gevallen trad ent-mond- en klauwzeer op ; in de andere gevallen
géén of geringe immuniteit). In dezen toestand was het geadsorbeerde virus dus niet
bruikbaar als entstof bij runderen. Op Riems is op verschillende wijzen beproefd ver-
betering van het adsorbaat tot stand te brengen. Verwarming alleen gaf inconstante
resultaten ; in combinatie met formaline leverde dit eerst een betrouwbare avirulente
entstof op, welke belangrijk antigene werkzaamheid bezat; de gewenschte pH voor
de adsorbtie wordt door toevoeging van bufferzouten gehandhaafd. Het bereidings-
procédé van het Riemser vaccin, waarmede tot heden meer dan 3.000.000 runderen
met zeer goed resultaat geïmmuniseerd zijn, wordt in deze mededceling zeer gedétailleerd
weergegeven. In een viertal hoofdstukken worden de winning van het virus bij runderen,
verwrijven, suspendeeren en filtreeren van den blaarwand, de adsorbtie en inactivatie van
de gefiltreerde smetstof en het onderzoek omtrent avirulentie en immuniseerende kracht

van het product uitvoerig beschreven, zoodat dus thans ook aan andere instituten de
beieiding van het vaccin is uit te voeren.

Werkingswijze van het Riemser vaccin. De proefnemingen met het Riemser vaccin
gaven Köbe aanleiding tot eenige beschouwingen omtrent de werkingswijze van het
vaccin. Het aan de groote oppervlakte der aluminiumhydroxydedeeltjes geadsorbeerde
en door formol- en warmte-inwerking geïnactiveerde virus veroorzaakt bij inspuiting
van het vaccin aan het kossum zwelling ; deze neemt na eenige weken af en blijkt dan
te bestaan uit geel, spekachtig weefsel. Het werkzame antigeen zal voordien zijn afgesplitst,
langs bloed- en lymphbanen zijn vervoerd om daarna immuunstofvormende cellen
te activeeren ; hun product beschermt het dier meerdere maanden. Een geleidelijke
afgifte van antigeen door het entingsdepöt om zoo den duur der immuniteit te bepalen,
is niet aannemelijk. Dit blijkt wel uit de snelheid van optreden der immuniteit. Deze
is 8 dagen post vaccinationem gebrekkig ; na 9 dagen reeds volledig ontwikkeld ; 8 tot
9 maanden na de enting was nog 95% der runderen immuun voor contactinfectie.
Ook is gebleken, dat gedurende den draagtijd gevaccineerde dieren een belangrijke
immuniteit overdragen op het foetus ; kalveren waren meerdere maanden na hun
geboorte onvatbaar voor contactinfectie.

Bij bloedonderzoek van gevaccineerde caviae deed Köbe de volgende bevindingen.
De aanwezigheid van antilichamen was met de bekende methoden van virusneutrali-
satie in vivo en in vitro niet aan te toonen. Daarentegen vond hij dat serum, bereid
5—40 dagen post vaccinationem, bij menging met virus hierop een infectiositeitsver-
hoogenden invloed uitoefende. Deze infectiositeitsverhoogende factor van het serum
was niet te versterken door concentreeren van het serum. Virus zelf was in bloed van
gevaccineerde caviae nooit aantoonbaar. Eenzelfde infectiositeitsverhoogende factor,
ongeveer met dezelfde kracht, heeft Köbe ook gevonden aan de kathode (neg. pool)
bij zijn kataphoreseproevén (virus verzamelt zich aan anode). Hij veronderstelt daarom,
dat een virusdeeltje uit een negatief geladen infectieuze en een positieve infectieverhoo-
gende componente bestaat. Bij de adsorbtie aan het positief geladen aluminiumhydro-
xydedeeltje (bij pH 9,2 optimale adsorbtie) zal de negatieve infectieuze viruscomponente
direct tegen het aluminiumhydroxyde aan komen te liggen, met de infectie-verhoogende
componente afgekeerd, dus naar buiten. Samen geklonterde virusdeeltjes (virus-aggre-
gaten, welker voorkomen Pijl heeft moeten aannemen op grond van verschillende
verschijnselen, zullen bij deze (electrische) adsorbtie uit elkaar gerukt worden ; alle
viruspartikels komen naast elkaar op de hydroxydebolletjes te liggen. Dit adsorbaat
is nog infectieus, echter zijn alle infectieuze componenten gelijkelijk bereikbaar voor
chemische en physische invloeden (dit is zeker niet het geval bij niet geadsorbeerd virus
met aggregaatvorming). De hij subcutane inspuiting van het geïnactiveerde virus-
adsorbaat in het bloed aantoonbare infectieverhoogende factor (deze lag bij het adsor-
baat naar buiten gericht, kan dus het eerst loslaten) is typenspecifiek evenals de infectie-
verhoogende factor aan de kathode, verzameld bij kataphorese van virus. Beide factoren
zullen dus wel identiek zijn. (Mijns inziens zou de identiteit van beide factoren nog
nader bepaald zijn, wanneer met de infectiositeitsverhoogende factor, aan de kathode
verzameld, eveneens geslaagde immunisaties waren uitgevoerd ; ref.) Mogelijk komt
de immuniteit alleen tot stand door de werking van dezen factor op de epitheelcellen der
praedilectieplaatsen ; zij werkt dus dan als antigeen. De infectieuze component (geïnacti-
veerd) wordt door het organisme afgebroken. Met deze schets van antigeennatuur en
immuniteitsvorming weet Köbe niet volledig te zijn ; zij laat nog vele verschijnselen
van de ziekte onverklaard.

Toepassing van het Riemser vaccin in Württemberg. In Württemberg is het Riem-
ser vaccin toegepast in het voorjaar van 1939 ²), bij het uitsterven van een epizoötie.
De smetstof was weinig contagieus ; het aantal mond- en klauwzeergevallen was on-
belangrijk. De enting is uitgevoerd in besmette buurtschappen, waar uitbreiding ver-

wacht kon worden. Over deze entingen is het volgende op te merken : De burgemeester
van een gemeente, waar gewerkt zal worden, schrijft o.a. voor : opstalling der runderen,
temperatuurmeting, beschikbaar zijn van 2 helpers, plaatsing van loogbak voor de
boerderij. Zijn er op stal runderen met een lichaamstemperatuur boven 39,2° C., dan
wordt enting op dit bedrijf niet uitgevoerd, vóórdat mond- en klauwzeer uitgesloten
kan worden. De entingen geschieden door speciale „entingsdierenartsen" met een
helper ; (maximaal 150 runderen met de erbij behoorende kalveren per dag), de andere
helper dient als gids. Loogoplossing wordt gedistribueerd met tankwagens.

In verschillende gemeenten, waar besmettingsgevaar bestond, zijn de voorheen
niet aangetaste veekoppels gevaccineerd ; in andere gevallen heeft men op bedrijven,
waar de ziekte een aantal maanden te voren had geheerscht, de aangekochte runderen
en de kalveren geënt. Tegelijk met de enting werden strenge politiemaatregelen genomen.
Buurtschappen met mond- en klauwzeergevallen werden sperdistrict; de aangetaste
bedrijven gesperd (geen personenverkeer, geen afgifte van melk). Melk van gezonde,
behandelde bedrijven werd door aparte vrachtrijders aan den ingang der boerderijen
afgehaald. De beperkingsmaatregelen, verbonden aan de enting, werden door de vee-
houders niet zoo bezwaarlijk geacht. Van Mei 1939 tot April 1941 zijn in 3^ gemeenten
met mond- en klauwzeer 12.000 runderen en kalveren op 2450 bedrijven geënt; op
2,5% van deze trad mond- en klauwzeer op binnen 14 d. p. vaccinationem (maximum
5—6 d. p. v.). Dit vrij hooge percentage wijt schr. aan onvoldoend klinisch onderzoek
der runderen (gebrek aan dierenartsen, donkere stallen) ; in enkele gevallen ook aan
onvoldoende ontsmetting van het entingspersoneel. Immuniteitsdoorbraken traden op
in 10 bedrijven (0,4%) 15—29 dagen p. v. Entingsschaden (zwelling, abscesvorming,
abortus) waren zeer gering. Gebruik van te koude entstof schijnt nadeelig. De enting
heeft in Württemberg getoond een goed hulpmiddel tot bestrijding van het mond- en
klauwzeer te zijn. De beoordeeling door de veehouders is gunstig, zoodat van deze zijde
bij nieuwe uitbraken om de toepassing gevraagd wordt.

Toepassing van het Riemser vaccin in Prignitz. Maas beschrijft het mond- en
klauwzeerverloop in de provincie Prignitz gedurende 1939, 1940, 1941 en de resultaten,
bereikt met Riemser vaccin.

In Juli 1939 was in deze provincie het mond- en klauwzeer verdwenen ; nieuwe
gevallen traden weer op in December 1939. Het beschikbare vaccin werd gebruikt
tot immunisatie van de veebedrijven in 41 gemeenten ; 47 gemeenten in dit gebied
bleven onbewerkt. De bescherming door vaccinatie was in alle bewerkte gemeenten
op 7 na zeer goed (0,2% immuniteitsdoorbraken, in overeenstemming met het door
Möhlmann berekende percentage van 300.000 bedrijven. In de 7 gemeenten met minder
goed resultaat (ruim 6% immuniteitsdoorbraken) was veelal bevroren vaccin gebruikt;
hieraan kan dus terecht de minder goede bescherming worden toegeschreven. Het ver-
loop der epizoötie in de 47 gemeenten, waar strenge Veeartsenijkundige politiemaatrege-
len waren toegepast, kan als controle dienen bij de uitgevoerde vaccinaties. Het aantal
aangetaste bedrijven bedroeg in deze gemeenten gemiddeld 60%. In den aanvang
van 1941 kon de immunisatie door beschikbaarstelling van voldoende vaccin opnieuw
worden uitgevoerd. Het gelukte de epizoötie in korten tijd uit te roeien.

Immuniteitsduur en immuniteitsdoorbraken na vaccinatie met Riemser vaccin.
Tot eind 1940 zijn door de Staatlichen Forschungsanstalten Insel Riems (in 3 jaar tijds)
bijna 176.000 liter vaccin geproduceerd, waarmee geënt zijn ruim 3.000.000 runderen
op 300.000 bedrijven. Gemelde immuniteitsdoorbraken (14 d. p. vacc.) bedroegen
0,165%; moeten misschien verhoogd worden tot 0,35%. Gedetailleerd bespreekt
Möhlmann ^a) de resultaten der oriënteeringsentingen in de districten Liegnitz (Silezië)
en Frankfort/Oder en de bestrijdingsentingen in Oost-Pruisen (waarnemingstijd 3—12
maanden; ook na 12 maanden nog goede bescherming). Voor deze laatste provincie
was men al spoedig genoodzaakt een bivalent vaccin te bereiden wegens het voorkomen

der typen A (O. Vallee) en B (A) naast elkaar. Ook na enting met dit dubbele vaccin
zijn nog immuniteitsdoorbraken opgetreden (3—4 w. p. v. op sommige bedrijven werden
alle dieren ziek), daar het heerschende B (A) type en het in het vaccin verwerkte B (A)
type elkaar immunologisch niet dekten. Deze typenverschuiving heeft men meerdere
malen waargenomen op het hoogtepunt van een epizoötie. De laatste epizoötie is met het
A (O) type aangevangen en via B (A) type met talrijke varianten in enkele gevallen
tot C type overgegaan. Möhlmann schrijft deze mogelijkheid van het virus zijn antigene
eigenschappen te veranderen toe aan levenseigenschappen der smetstof. Wanneer haar
bestaan bedreigd wordt op het toppunt van een epizoötie, wijzigt zij haar antigeen-
karakter. Ondanks de voortdurende type-contróle van smetstoffen, welke aanleiding
hadden gegeven tot immuniteitsdoorbraken na vaccinatie en ondanks de opname
van nieuwe varianten in het vaccin zijn in den zomer in de uitgesproken weidegebieden
van Friesland, Wesermarsch en Oost-Pruisen de entingen op talrijke bedrijven (900)
mislukt. Hier bleek het oorzakelijke type af te wijken van de A, B en C typen. Na ver-
werking van deze smetstof in het vaccin was de ziekte ook in de genoemde streken te
bedwingen. Een klein percentage van immuniteitsdoorbraken is te wijten aan te lage
doseering en ondoelmatig verzenden en bewaren der entstof (bevriezing, hitte).

Toepassing van het Riemsf.r vaccin in Joego-Si.avië. Het in het experimenteerstation
te Zagreb en in de practijk ( ? v. W.) bereide aluminiumvaccin is met succes toegepast
bij ringenting om aangetaste bedrijven ¹) (totaal bij 20.000 runderen). Eenige mate
van onvatbaarheid kon reeds 8 dagen na vaccinatie opgemerkt worden ; na 14 dagen
was deze op haar hoogtepunt ; zij bleek gedurende ca. 6 maanden in voldoende mate
aanwezig te blijven.

Toepassing van het Deensche vaccin in Italië. Aan het Inst. voor experimenteele
dierprophylaxis te Torino hebben onderzoekers ²) geprobeerd de Deensche entstof
tegen het mond- en klauwzeer (procédé Schmidt-Hansen, modificatie Fogedby-Harbo)
te verbeteren. Tongblaarwand wordt met zeer weinig aqua dest. verwreven, de gecentri-
fugeerde en kiemvrij gefiltreerde smetstofsuspensie, in afwijking van andere procédé\'s,
zonder geadsorbeerd te zijn aan de Al (OH)_s oppervlakte, geïnactiveerd door toevoeging
van O,i°/oo formaline en 4 dagen bewaren bij 37°. Eerst hierna volgt adsorbtie aan alu- ,
miniumhydroxyde (verhouding virussuspensie: hydroxyde — \' \'■ 7)- Om het adsor-
beerend vermogen van het Al (OH)₃ te verhoogen wordt het colloid van te voren 30
dagen bij 2⁰ bewaard. Met een aldus bereide entstof zijn 20.000 runderen met goed
gevolg behandeld. De vaccindosis voor koeien bedroeg 5- 6 cc (bevattende 0,6—0,7 gram
blaarepitheel ; door Waldmann wordt de immunisatie uitgevoerd met 0,15 gram
blaarwand ; v. W.).

Anisol vaccin. In 1939 is door Vianello mededeeling gedaan van inactivatieproeven
van mond- en klauwzeervirus met een reeks plantaardige olies. Een van deze, anisol,
werd bevonden sterk bactericiede te zijn, maar tevens geschikt om het virus te inacti-
veeren met behoud van antigene werking. Door de smetstof aan aluininiumhydroxyde
te adsorbeeren werd de entstof houdbaarder. Vergelijkende proeven met anisol-adsor-
baatvirus en formol-adsorbaatvirus (Riemser vaccin) bij runderen vielen ten gunste
van de eerstgenoemde uit.

In een recentere publicatie ³) beschrijft Vianello de bereidingswijze van het Italiaan-
sche vaccin. Deze stemt voor een belangrijk deel met het voorschrift van Waldmann
en Köbe overeen (virussuspensie wordt gereinigd door centrifugeeren, niet gevolgd
door Seitz filtratie, buffering met glycocol ; de adsorbtie aan Al (OH), vindt bij iets lagere
pH, n.1. pH 8,2, plaats ; inactivatie door toevoeging van anisol en door bebroeding

1 \') J- J^E^^lC> Katalanic, H. Rucevic en M. RuCevic: Bericht over de eerste Immunisatie-
proeven met het Adsorbaat-vaccin tegen het Mond- en klauwzeer in Joego-Slavie. (Jugoslov. Vet.
Glasnic. 1940, blz. 3. (Ref. Jahresber. f. Ved. Med. 1941, 68 B.S. 375).

2 ^a) Altara, Iginio ed Antonio Serra : Richerche suil\'immunizzazione dei bovini contro
Vafta col vaccino L. T. Modifiche al metodo danese. (Az. vet. 1940, p. 410. (Ref. Jahresber.
d. Vet. Med. 1941, 68 B.S. 437).

3 ) G. Vianello: La Vaccinazione antiaftosa col vaccino all\'anisolo (Vaccino Italiano) 500.000
vaccinazioni eseguito nei bovini. (Clin. Vet. 1941, p. 165).

gedurende 4 dagen bij 33,5° C.). De vaccindosis voor een rund bevat 1/3 gram smetstof.
Bij de practische toepassing van de enting bij 500.000 runderen is komen vast te staan,
dat het vaccin onschadelijk is en reeds 5—6 dagen na toediening immuniteit verleent,
welke na 12—14 dagen maximaal ontwikkeld is en de dieren beschermt tegen contact-
en kunstmatige infectie. De onvatbaarheid tegenover de besmettingskans in de practijk
reikt tot ongeveer 6 maanden, dat is beter, dan de ervaring verkregen met alle andere
mond- en klauwzeervaccins, ook het Riemser vaccin. Vianello schrijft dit toe aan het
feit, dat hij de virussuspensie niet filtreert door bacteriefilters, waardoor belangrijk
minder smetstofverlies plaats heeft. Verder zou anisol de antigene werking van het virus
zeer sparen. Ook schaden temperaturen tot 25⁰ C. het vaccin vrijwel niet, zoodat be-
waren en verzending niet de voorzorgen vereischt van het Riemser vaccin.

Toepassing van het Riemser vaccin en Vianello-vaccin in Italië. In de provincie
Sondrio werden in het voorjaar van 1940 26.500 runderen tegen mond- en klauwzeer
geënt, te weten 22.500 stuks met Anisolentstof volgens Vianello en 4.000 met Riemser
vaccin \'). Het resultaat was bevredigend. Gedurende den tijd, noodig voor ontwikkeling
der immuniteit (dus binnen 14 dagen na enting) werden van beide groepen runderen
in totaal 50 dieren in geringe mate ziek. Van het overige geënte vee, hetwelk naar hooge
Alpenweiden was gebracht, zijn 272 stuks 30—40 d. post vaccinationem in lichten graad
ziek geworden ; deze behoorden alle tot de groep, behandeld met Waldmann\'s vaccin.

Toepassing Kristalvioletvaccin en Riemser vaccin in Zwitserland. Gedurende
de maanden Maart en April 1939 (dus bij afnemende epizoötie) zijn in Zwitserland ¹)
ongeveer 60.000 runderen met kristalviolet-vaccin tegen mond- en klauwzeer geïmmu-
niseerd. Ter vergelijking zijn eveneens zeer talrijke entingen verricht met het formol-,
metakresol- en Riemser vaccin. Hierbij bleek dat de beschermende werking door formol-
en metakresolentstof slechts een geringe was. De immuniteitsdoorbraken na behandeling
met aluminiumhydroxyde-vaccin zullen voor Zwitserland, in overeenstemming met de
ervaring in andere landen, ongeveer 0,5 % der bewerkte veebeslagen betreffen. Dit
resultaat stemt vrijwel overeen met die, verkregen met kristalvioletvaccin, waarvan
de onderzoekers Graub, Zschokke en Saxer een overzicht geven.

Aan twee instituten is kristalvioletvaccin in het groot bereid, en wel door Dr. Graub
te Bern (door wien de „versterkte" entstof is geproduceerd door toevoeging van virus-
blaarwand en --lymphe aan infectieus bloed) en door Veterinaria te Zürich („eenvoudig
bloedvaccin"). Beide entstoffen hebben voldaan, het versterkte vaccin, zooals te ver-
wachten was, het meest (de concentratie van geïnactiveerd virus zal hierin ongeveer
tweemaal zoo hoog zijn als in bloedvaccin, ref.) ; ziekteuitbraken binnen 9 dagen post
vaccinationem waren vijfmaal minder in aantal dan met het Veterinaria (bloed-)vaccin ;
dus snellere immuniteitsontwikkeling en tot grootere hoogte door meerder antigeen-
gehalte.

Toepassing van het Kristalvioletvaccin in Zwitserland. Een bericht ²) over de
van Staatswege in het Kanton Bern in het voorjaar van 1939 uitgevoerde entingen
met kristalvioletvaccin is een officiëele bevestiging der door Graub en Zschokke over
de resultaten van hun entmethode verstrekte mededeelingen. Het vaccin is toegepast
in streken, welke vrij van ziekte waren, maar van de omgeving uit bedreigd werden.
De conclusie is, dat door enting op ca. 1500 bedrijven het voortschrijden van het mond-
en klauwzeer gestopt kon worden en dus de behandeling aan de runderen voldoende
immuniteit verleent. Dit goede resultaat kan eenigermate bevorderd zijn, doordat de
infectiositeit der smetstof aan het einde van deze epizoötie had ingeboet; echter was dit
niet in alle bewerkte districten het geval, (in sommige gemeenten werd op niet behan-
delde bedrijven het vee ernstig ziek). Twee toegevoegde tabellen maken het mogelijk
zich te oriënteeren over de geënte bedrijven en het aantal immuniteitsdoorbraken
(ruim 0,1%).

1 ) Graub, Zschokke und Saxer: Z^u den Impfungen mit Kristallviolett-Vakzine gegen die
Maul- und Klauenseuche. (Schw. Archiv. f. Tierheilkunde 1940, S. 462).

Op verzoek van de Directie van Volkshuishouding van het Kanton Zürich is door
het Institut für interne Veterinar-medizin der Zürichsche Universiteit in het begin
van 1939 met een zeer klein getal (4) runderen een onderzoek ingesteld naar de werk-
zaamheid van het kristalvioletvaccin tegen mond- en klauwzeer \'). Met de entstof,
bereid door Dr. Graub is een veekoppel ingespoten en hiervan zijn 2x2 runderen
gedurende meerdere dagen aan contactinfectie blootgesteld, resp. 19 en 30 dagen
na vaccinatie. Bij een dezer runderen is 23 dagen na de enting mond- en klauwzeer
opgetreden : blaarvorming op tong, aan harde verhemelte, onderlip en aan 4 pooten
(aan achterpooten loslating der balhoorn). Bij sectie trof men bovendien nog erupties
op penspijlers aan. Volgens schr. is deze aantasting licht te noemen en meenen zij aan
het kristalvioletvaccin een belangrijke immuniseerende werking te moeten toekennen.
Daar de bereiding van het vaccin vrij eenvoudig is (gedefibrineerd bloed, bereid door
ontbloeding van koortsend rund, wordt gemengd met blaarwandemulsie ; inactivatie
door kristalviolettoevoeging (0,3%) en bebroeding gedurende 10 dagen bij 38° C.),
behoeft deze niet centraal te worden uitgevoerd, maar kan dit volgens het oordeel der
schr. geschieden in de diverse aangetaste districten, waar het product moet worden
toegepast, zoodat de typekwestie buiten beschouwing kan blijven. (De mededeeling is
uitgebreid met het histologische onderzoek der blaarerupties van het aangetaste rund ;
bijzondere bevindingen zijn hierbij niet gedaan).

Immunisatie van caviae met Kristalvioletvaccin. De Blieck en Jansen ¹) hebben
in vergelijkende proeven bij caviae nagegaan, welke waarde aan het kristalviolet toe-
gekend moet worden bij de bereiding van het mond- en klauwzeervaccin van Graub.
Daarbij bleek, dat ook zonder toevoeging van kristalviolet, door bebroeding gedurende
10 dagen bij 38° C. van infectieus bloed, blaarwandextract of een mengsel van beide
een vaccin verkregen werd, hetwelk geen mond- en klauwzecr-entreacties (bij subcutane
toepassing) verwekte; slechts trad eenige zwelling (geen necrose) op de injectieplaats op.
De toevoeging van kristalviolet schijnt dus alleen eenig bactericied effect te hebben.
Bij alle vaccinaties trad vrijwel steeds een volledige bescherming op tegen gegenerali-
seerd ziek worden na locale infectie. De immuniteit tengevolge van enting met blaar -
wand-vaccin was het grootst en trad reeds op binnen 3 dagen post vaccinationem om
minstens 52 dagen te duren.

Serumenting in Hannover. In 1938 zijn in het district Hannover in 72 buurtschappen
met ruim duizend bedrijven immuunsera (Riemser serum en reconvalescenten serum)
op groote schaal toegepast. De resultaten hiervan zijn door Mellwic. ²) bewerkt. De
passieve immunisatie heeft op 92% der behandelde bedrijven gedurende de eerste 14
dagen na enting ziekte-uitbraak volledig kunnen voorkomen. Gunstig was ook het
effect van seruminspuiting bij dieren bestemd voor tentoonstellingen en markten.
Op 22 bedrijven is simultaan geënt : Riemser hoogimmuunserum en scarificatie-enting ;
op 12 bedrijven was het ziekteverloop zeer licht tot licht, op 10 bedrijven middelzwaar
tot zwaar.

Winning van reconvalescentensf.rum. Naar de ervaring van Holbach •) mag de
aderlating nooit later dan 3 maanden na slotdesinfectie plaats hebben. Aanvankelijk
was het bereide serum alleen werkzaam t.o.v. het A (O Vallée) type, later eveneens t. o. v.
B (A) type. De runderen leden niet door de aderlating. Serum opbrengst was 50—55%
van het verzamelde bloed. Direct na aderlatingen werd bij 20 1 bloed 33 cc 10% formaline
gevoegd. Na separatie van het serum volgt uiteindelijke conserveering door bij 1 dl.

1 ^a) L. de Blieck en Jac. Jansen: Enting tegen het Mond- en Klauwzeer met Crystalvioletvaccin,
alsmede met bij 37° C. gedood virus bij de caviae. (T. v. Diergen. 1940, blz. 47).

2 ) H. Mellwig: Untersuchungen über die Schutz- und Simultanimpfung bei der Maul- und
Klauenzeuche im Kreise Hannover. (Diss. Hannover 1941).

*) P. Holbach: Praktische Erfahrungen bei der Herstellung des Maul-und Klauenseticherekon-
valeszentenserums. (Diss. Berlin 1939).

te voegen i/io deel van een oplossing bestaande uit 75 dln. aqua dest.. 20 dln. glycerine
en 5 dln. phenol crist. liq. In 2 maanden tijd werd in het Veterinaruntersuchungsambt
te Potsdam 100.000 liter reconvalescentenserum bereid.

Mond- en klauwzeerbestrijding in Zwitserland. In een boekwerkje \') heeft de
Directie van Volkshuishouding van het Kanton Zürich de ervaringen, verkregen bij de
epizoötie van 1937—\'40 uitgegeven.

Als bestrijdingsmiddel is aanvankelijk de afslachting van aangetaste veekoppels
uitgevoerd. In de kantons Genève en Wallis moesten zij echter in 1938 wegens de talrijk-
heid der ziekte-uitbraken opgegeven worden. Enkele andere kantons besloten een maand
later tot doorzieken, waardoor de ziekte in geheel midden Zwitserland tot uitbreiding
kwam. Toch spreekt het verslag zich gunstig uit over de afslachting ; smetstof verspreiding
van ziektehaarden uit was gemiddeld 5 X zoo gering als bij doorzieken, terwijl de
spermaatregelen ongeveer 30 dagen duren in sterke afwijking van hun tijdsduur bij door-
zieken (104 dagen, waarbij nog komt een vervoerverbod van doorgeziekte dieren
gedurende 8 maanden). Het slachten der zieke en verdachte dieren vond voor een twaalf-
tal kantons aan het slachthuis te Zürich plaats ; het transport geschiedde in enkele
speciaal gebouwde vrachtauto\'s. Het vleesch werd zonder speciale bewerking in con-
sumptie gebracht. Ringentingen met reconvalescentenserum zijn in beperkte mate uit-
gevoerd ter indamming van gelocaliseerde mond- en klauwzeergevallen ; zij zijn niet
geheel zonder waarde gebleken. Op verzoek van landbouwkringen zijn in 1939 proeven
genomen met in Zwitserland bereide vaccins, hoewel de werkzaamheid en gevaarloosheid
van deze entstoffen nog niet voldoende onderzocht was. Op 4% der bedrijven, waar
kristalvioletvaccin was toegepast, traden binnen 8 weken immuniteitsdoorbraken op ;
voor het formolvaccin bedroeg dit percentage 1.5%. Over de waarde van deze entingen
is weinig te zeggen, daar geen vergelijkingen worden getroffen met onbehandelde
bedrijven. De entingen met Riemser vaccin (sinds den zomer van 1939 toegepast)
ondervonden een gunstiger beoordeeling.

Mond- en Klauwzeerbestrijding in Finland. In een overzichtsartikel bespreekt
Stenius ¹) de bereidingswijzen der verschillende mond- en klauwzeersera (hoogimmuun-,
polyvalent- en reconvalescentenserum) en van adsorbaat-vaccins (Deensch en Duitsch
procédé). Na beschrijving der in het groot uitgevoerde immunisaties van runderen in
Duitschland, Denemarken en Zweden, meent schr. dat wij in deze vaccins een bruikbaar,
echter geen volmaakt bestrijdingsmiddel hebben (de bescherming is niet voor 100% ;
het vaccin is slechts ca. 5 maanden en dan nog bij 3 tot 7° C. houdbaar). De
toepassing van deze actieve immunisatie komt echter eerst in aanmerking, wanneer
het afmaaksysteem niet uitgevoerd kan worden, daar het intact laten van ziektehaarden
zeer omvangrijke vaccinatie noodzakelijk maakt, hetwelk voor Finland onuitvoerbaar is.

Gedurende den Finsch-Russischen oorlog (1939—1940) brak mond- en klauwzeer uit
op de Karelische landengte ²). Tengevolge van de evacuatie van dit gebied werd de
ziekte over heel Finland verspreid. Aanvankelijk bestond de bestrijding der ziekte
evenals in vredestijd in afmaken der aangetaste koppels, maar al spoedig moest men
zich beperken tot het isolatiesysteem. Door vrijwel volledig ontbreken van veterinaire
hulp werden allerlei personen, werkzaam in den landbouw, na een korte opleiding
gebruikt bij de uitvoering van maatregelen op aangetaste bedrijven. Veemarkten,
-tentoonstellingen en -verkoopingen werden verboden en aan contrölevcreenigingen
opdrachten gegeven. Het aantal ziektegevallen bleef echter hoog, totdat in het voorjaar
van 1940 de dierenartsen hun werkzaamheden konden hervatten; in Juli werden geen
nieuwe gevallen meer gemeld. Behalve in enkele streken, waar talrijke gevallen met

1 ) R. Stenius: Ueber die Impfungen gegen die Maul- und Klauenseuche. (Finsk. Vet. tskr.
1940, blz. 158. (Ref. Jahresber. D. Med. 1941, 68 B.S. 464).

2 ) R. Stenius: De Mond- en klauwzeerepizoötie in den winter 1939—1940. (Finsk. Vet.
tskr. 1940, blz. 98).

doodelijken afloop en naziekten voorkwamen, was deze epizoötie zeer goedaardig.
Het oorzakelijke smetstoftype was type O (Vallée).

Mond- en klauwzeerbestrijding in Noorwegen. ^x) In Noorwegen wordt het
afmaaksysteem met succes toegepast, dank zij gunstige geografische omstandigheden
en zorgvuldige maatregelen. Bij vaststelling van mond- en klauwzeer door den dierenarts,
waarschuwt deze direct telefonisch de Veeartsenijkundige afdeeling van het Dep. van
Binnenlandsche zaken ; tevens schrijft hij volledige sperring van het veebedrijf voor
(slechts kerk- en schoolbezoek toegestaan) en blijft aanwezig. Bij bevestiging der diagnose
door den veterinair inspecteur, beveelt deze afmaken van alle tweehoevigen, soms ook van
andere dieren. De cadavers worden begraven, eveneens hooi en stroo, wat besmet kan
zijn. Na desinfectie van stal, hof en woonhuis (vertrekken, personen, kleeren) met natron-
loog en formaline is het bewoners en dierenartsen toegestaan het bedrijf te verlaten.
De bewoners mogen de eerste 2 maanden geen andere veebedrijven bezoeken ; uitvoer
van landbouwproducten is gedurende dien tijd ook verboden. Na dezen termijn worden
enkele dieren als proef op het ontsmette bedrijf gebracht en gevoerd met de aanwezige
fourage. Drie weken later is volledige bezetting weer toegestaan ; veevoeder mag slechts
worden uitgevoerd, wanneer het bestemd is voor paarden in streken zonder rundvee.
Spergebieden worden ingesteld met straal van enkele kilometers om ziektehaard. Be-
perkende bepalingen, welke 14 dagen duren, bestaan uit : geen uitvoer van vee ; honden
vastleggen ; alle melk verhitten tot 85" C. ; fouragehandel verboden ; melkcontróle
wordt gestaakt; alle etensresten voor het voederen koken. Schadevergoeding voor ge-
doode dieren : volledige waarde. In sommige gevallen worden helpers beschikbaar
gesteld.

Ontsmetting aan slachthuizen. ¹) Wat betreft het voorkomen van verspreiding
van mond- en klauwzeersmetstof is de volgende reiniging en desinfectie voor keurders
van vleesch aan slachthuizen aangewezen: kleeren, schoenen, armen, handen reinigen
met zeepwater ; ontsmetten met 1% natronloog ; armen en handen naspoelen met 3- -5%
azijnzuur.

Schadevergoeding bij mond- en klauwzeer. ²) Voor het geheele Duitsche Rijk geldt:
schadeloosstelling bij afmaken op veeartsenijkundig politievoorschrift en schaden bij
evenzoo opgelegde entingen. Rijksotiderdrelen (landen, provincies) bepalen zelf de
schadeloosstelling voor dieren, gestorven bij het (spontane) ziekteverloop ; dit heeft
de grootst mogelijke difformiteit tengevolge gehad. De meer of mindere omvang der
schadeloosstelling zal de noodzakelijke medewerking der vcchoudeis meer of minder
stimuleeren. In een aantal districten wordt 60 -85% van de waarde der dieren (kalveren,
runderen soms ook varkens en geiten) vergoed, wanneer zij aan mond- en klauwzeer
zijn gestorven (soms slechts, wanneer veeartsenijkundige hulp is verleend, deswege in
nood zijn gedood of (met zekere restricties) aan naziekten zijn gestorven. Gewenscht
is een uniforme schadeloosstelling van 80% der waarde, geldend voor runderen, varkens
en geiten ouder dan 3 maanden, gestorven, aan mond- en klauwzeer of hiervoor in nood
gedood (diergeneeskundige verklaring omtrent de urgentie der noodslachting zal niet
overal uitvoerbaar zijn). De veterinaire hulpverleening meent schr. te kunnen bevorderen,
door de bepaling, dat schadeloosstelling niet gegeven wordt, indien de veeartsenijkundige
inspectie verklaart, dat de ziekte door onvoldoende of ondeskundige verzorging ontstaan
of het verloop ernstiger geworden is. De schadevergoeding bij slachting tengevolge
van naziekten biedt de grootste moeilijkheden. Zij is het belangrijkst voor de veehouders
en vraagt het meeste geld. Slechts in enkele districten wordt zij en onder bepaalde
beperkingen verleend. De Duitsche Veewet beoogt echter een bestrijding van den
ziekteverwekker, ook met haar schadeloosstelling. Dus zal uniform moeten gelden :
geen schadevergoeding voor naziekten. Bij mond- en klauwzeer zou dus d&n vergoeding

1 ) F. Kolbe: Pflichten des Fleischbeschauers fdr die Reinigung und Entseuchung. (Rdsch.
Fleischbeschau usw. 1941, S. 91. (Ref. Jahresber. Vet. Med. B. 69, S. 50).

2 ) K. Wagener: Das Entschadigungsproblem beider Maul- und Klauenseuche. (B.M.T.W.
1941, S. 1).

gegeven moeten worden, wanneer het verlies alleen door het virus veroorzaakt is en niet
door de secundaire infecties. De beoordeeling hiervan zal bij den veterinairen deskundige
berusten. Dit is lang niet altijd een gemakkelijke opgave. In het algemeen zullen ziekte-
toestanden, welke 14 dagen na stukgaan der blaren optreden, niet meer uitsluitend
op aantasting door het virus berusten (uitzonderingen bij hart- en klauwaandoeningen).

Virusreacties kan men aantreffen op mondslijmvlies, keelgang, penspijlers, speenen,
hoornmatrix der klauwen, in hart- en sceletspieren (onder de schadevergoeding vallen
stellig de streepvormige of vlekvormige vischvleeschachtige reacties in spieren ; voor-
loopig zijn uit te sluiten de etterig-phlegmoneuze, abscedeerende of ichoreuze spier-
veranderingen, daar hun aetiologie nog niet vast staat). Andere orgaanreacties, darm-
en uieraandoeningen zijn niet op het virus terug te voeren. De blaarerupties zullen
vrijwel nooit aanleiding zijn tot den dood der aangetaste dieren. Een uitzondering
vormt blaarvorming in keelgang, in de nabijheid der stembanden, waardoor glottis-
oedeem kan optreden, wat den dood tengevolge heeft. Bij in nood gedoode dieren komen
die gevallen in aanmerking voor vergoeding, waarbij virusspecifieke aandoeningen
der klauwen en van het spijsverteeringskanaal gevonden worden (uitgebreide podo-
dermatitis superficialis aan meerdere beenen, ontschoening, blaar- en erosievorming
in pens, uitgebreide, oppervlakkige zweeren in lebmaag ; onspecifiek zijn de diffuze,
haemorrhagische darmontstekingen).

Warringhoi.tz *) Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst in Sleeswijk-Hol-
stein is het met Wagener eens, dat de schadevergoeding bij mond- en klauwzeer door
haar beteekenis voor de ziektebestrijding niet gemist kan worden (prikkel tot aangifte).
Met het uitsluiten der verliezen door naziekten is hij het evenzeer eens. In Sleeswijk-
Holstein worden bij tijdige ziektemelding alle binnen 8 weken optredende schaden
tengevolge van sterven der dieren of van naziekten vergoed, onverschillig of de dieren
goed of slecht verzorgd zijn. Verregaande verwaarloozing der zieke dieren en groot
sterftepercentage is het gevolg. Verbetering zou te bereiken zijn door bij schaden
bij opgestalde dieren het schadevergoedingsbedrag te verhoogen en tevens bij opstalling
gratis simultaanenting uit te voeren. De schadevergoeding bij noodslachting wenscht
schr. gehandhaafd, als zijnde belangrijk voor de instandhouding der bedrijven en voor
dierenbescherming. Verlangd moet worden het advies tot slachting van den veeartsenij-
kundigen inspecteur. Wanneer binnen afzienbaren tijd de schaden door naziekten
niet meer vergoed worden, zal dit overgenomen moeten worden door de veeverzekeringen
(geschiedt reeds in Baden). In ieder dorp zijn vertrouwenstnenschen aan te wijzen,
die de verzekerde dieren en hun verzorging controleeren.

Verpleging van zieke dieren. Een Duitsch collega ^a) geeft de volgende voorschriften
voor de behandeling van zieke dieren. Behandeling eerst aan te vangen, wanneer het
meerendeel der runderen ziek is.

1. Mondspoelingen met kamillenthee (irrigator) ; in laten slikken, na 6—8 dagen pen-
seelen der mondholten met 2—5 100 pyoctannine.

2. Klauw behandeling: allereerst afspuiten der tusschenklauwspleet met verdunde
brandspiritus (3—4 d. na begin der ziekte hiermee staken). Dan penseelen met 2% pyoc-
tannine ofjoodtinctuur. Ook zalven zijn te gebruiken ; bij ettering warme zeep, kamillen-
baden. Mest voortdurend verwijderen, reeds in stal ontsmetten.

3. Uierzieke dieren het laatst melken. Melker moet zeer vaak handen wasschen met
warm water en zeep. Gebruik van melkvet aan te bevelen. Ernstig aangetaste uiers
\'s nachts in boorzalf, vaak drenken met kamillenthee. Schoon stroo.

4. Voeding. Bij koorts weinig, licht verteerbaar voedsel. Dieren zonder eetlust vroeg-
tijdig en vaak cardiatonica geven (J 1 koffie en 1 glas rum).

Hoofdvoedsel gedurende 2—4 weken „Trockenschnitzel" met lijnmeel. Groenvoeder
in kleine quantiteiten 8—12 dagen na ziek worden. Goed zijn rauwe aardappelen
(event. malen), eveneens gekookte voederbieten. Krachtvoeders als soja-, palmkern-,

boomwolzaadmeel zijn af te raden, eveneens veel drinken (hart). Uitbreiding van
rantsoen na 4 weken. Kalveren krijgen rauwe biest uit emmers (niet laten zuigen) ;
op tweeden dag enting (voedsel dan : gekookte melk met rijstmeel of aardappelmeel,
2 X daags 1 eetlepel rhum). Lammeren en biggen kunnen reeds den eersten levensdag
geënt worden.

Invloed van klimatologische omstandigheden (temperatuur) op epizoötie. In
zijn proefschrift heeft Wagener ¹) vergeleken ziektecurve van 1937, 1938, 1939 met
temperatuurcurve en kan hij verband lusschen ziekteuitbreiding en temperatuur op-
nieuw bevestigen. Plotselinge temperatuurdalingen tot onder het vriespunt kunnen een
in opgang zijnde epizoötie remmen. Een langzaam dalende temperatuur is zonder
invloed. Plotselinge temperatuurstijgingen gingen gepaard met sterke ziekteuitbreiding.

Type-bepaling in Rusland. In Rusland ²) heeft men met zekerheid het voorkomen
van 2 verschillende virus-typen kunnen aantoonen.

Oorzakelijk type van epizoötie van 1937 in Duitschland. ^s) De epizoötie is in
1937 in Duitschland verwekt door A type (O Vallée) echter niet zuiver. Incubatietijd
bedroeg bij runderen 13---16 uur ; ziekte-verloop was mild tot middelzwaar met weinig
complicaties.

Bloedbeeld bij Mond- en Klauwzeer. ³) Volledig bloedonderzoek is uitgevoerd
gedurende geheele mond- en klauwzetr-proces bij 19 runderen, welke echter ten deele
met immuunserum waren behandeld en waarvan sommige dieren tevens lijdende
waren aan andere aandoeningen. Sehr, meent de volgende afwijkingen aan de mond-
en klauwzeer infectie te mogen toeschrijven: verhooging van het aantal witte bloed-
lichaampjes één tot drie dagen voor optreden van klinische verschijnselen, om na de
eruptieve veranderingen weer tot normaal terug te keeren. Bij suppuratie aan kroon-
randen tweede leucocytentoename. Parallel met het totale leucocytengetal verliep de
schommeling der polymorphkernige leucocyten en der lymphocyten. De eosinophyle
cellen variëerden weinig in getal: bij den aanvang der koorts was er steeds eenige afname.
De overige bloedcellen en het haemoglobinegetal vertoonden geen bijzondere afwij-
kingen. Sehr, concludeert uit het morphologische bloedbeeld, dat het virus reeds voor
de koorts op de bloedvormende organen een prikkel uitoefent. De afwijking is echter
niet kenmerkend.

Abortus Bang en Mond- en Klauwzeer. Het na aantasting door mond- en klauw-
zeer frequenter voorkomen van abortus bij runderen meende Karsten (D.T.W. 1939)
te moeten toeschrijven aan een gevoeliger worden voor Abortus Bang-infectie na mond-
en klauwzeer.

Seelemann en Pfeffer ⁴) (Preuszische Versuchs- und Forschungsanstalt für Milch-
wirtschaft in Kiel) waren door hun gedurende 1936 t.m. 1938 ingestelde onderzoekingen
omtrent het verloop en de bestrijding van abortus Bang-infecties op een zevental
boerderijen in de gelegenheid den invloed der mond- en klauwzeer-epizoötiën van 1937
en 1938 op den dracht der runderen na te gaan. De veekoppels leden alle reeds eenige
jaren aan besmettelijk verwerpen; een toename van deze ziekte ten gevolge van mond-
en klauwzeerinfectie (tamelijk zwaar verloopend, in enkele bedrijven zelfs A en O)

1 *) G. Wagener: Beitrag zur Epizoötologie der Maul- und Klauenseuche. (Diss. Hannover
\'94\')-

2 ^J) Ratner en SirotkiNa: Aantooning van twee verschillende virustypen van mond- en klauwzeer
in U.S.S.R. (Sovjet. Vet. 1940, blz. 55).

3 *) P. Apinis (Riga): Das Blutbild bei der Maul- und Klauenseuche. (Tierärztl. Rdsch.

4 ^e) M. Seelemann und A. Pfeffer: Ueber den Einflusz der Maur- und Klauenseuche auf
den Verlauf der Abortus Bang-Infektion. (Ztschr. f. Infkrkh. Haust. 1941, B. 57, S. 139).

werd niet geconstateerd. Tijdens en eenige weken tot maanden na aantasting door de
virusziekte, verwierpen enkele dieren, ook Bang-negatieve runderen. Het waren meest
dieren, welke 4—8 maanden drachtig waren bij de mond- en klauwzeerinfectie. Het
aantal aborti was echter kleiner dan in voorafgaande mond- en klauwzeervrije jaren.
Het kwam bovendien voor, dat koeien, welke in voorafgaande jaren verworpen hadden
na het mond- en klauwzeer hun kalf normaal uitdroegen, waaruit dus blijkt, dat de
verworven immuniteit door mond- en klauwzeer niet doorbroken wordt. Bij de controle
kon niet worden waargenomen, dat de titer bij de positief reageerende dieren verhoogd
was, noch dat een opmerkelijke toename van het reactiepercentage of een toename
van het aantal Bang-bacillenuitscheiders opgetreden was. Steriliteit en opbreken kwam
niet voor. Schr. komen dus tot de conclusie, dat het mond- en klauwzeer geen bijzonderen
invloed uitoefent op het verloop van abortus Bang-infectie.

Miltvuurenting en mond- en klauwzeer. Panisset en Dauvoir \') geven een
epizoötologische beschouwing over het verloop van het mond- en klauwzeer in ver-
schillende deelen van Frankrijk, waaruit blijkt, dat in sommige districten het verloop
milder is geweest. Vier gevallen worden gemeld van ernstige aantasting door mond-
en klauwzeer ondanks enting tegen miltvuur. Eenige grond voor de veronderstelling,
dat vaccinatie tegen anthrax beschermt tegen mond- en klauwzeerinfectie, was voor
rund en schaap niet te ontdekken.

Kunstmatige bevruchting in spergebieden. In gemeente Schwarzach zijn tijdens
epizoötie van 1937—\'38 door Wolfgang ¹) 49 runderen kunstmatig bevrucht in ver-
band met het vervoerverbod van vee. Tenslotte werd 70% bevruchting bereikt. Aan-
beveling verdient: centrale plaats voor zaadw\'inning, waarvandaan dierenarts het
zaad betrekt.

Virus-onderzoek. Zeer beknopt bespreekt Köbe ²) de verschillende hulpmiddelen bij
het virusonderzoek toegepast als filtratie, proefdierenting, kweeken in vitro (weefsel-
cultuur), serologisch onderzoek, zichtbaarmaking (electronenmicroscoop), adsorbtie.
Het probleem „levend of dood", van het virus, zal voor ieder dezer agentia apart
beschouwd moeten worden. Als alle vraagstukken betreffende een virussoort opgelost
zouden zijn, zou de vraag oprijzen: — wat is „leven" eigenlijk —. De techniek van
het virusonderzoek vereischt de hulp van den physicus en den chemicus voor den bioloog.
Het virus-probleem is voornamelijk een biologische opgave.

Beschouwing over wezen der filtreerbare smetstoffen. Iwanoff ³) meent op
grond van infectiewijze en snelheid van eruptie bij schaapspokken (besmetting aërogeen,
virustransport via bloedbaan, gevolgd door zeer snel optreden van sereuze doordrenking,
bloedingen, emigratie van leucocyten, zwelling van bindweefselccllcn, histiocyteninvasie
op eruptieplaats) te moeten aannemen, dat het oorzakelijke agens zich niet intracellulair
vestigt.

Na Flemmingfixatic kon hij in pokken bij schapen waarnemen 1,5—2 pi groote ring-
achtige vormsels (zijn eigenlijk kogeltjes), een 5—6 fj, groot stadium met korrels en 20—
30 fj. groote lichaampjes met membraan, opgebouwd uit de 1,5—2 /j. groote ringetjes,
welke vrij komen bij verval der lichaampjes en een nieuwe vermecrderingscyclus kunnen
aanvangen. Schr. neemt aan, dat dit is de ontwikkelingsgang tot micro-organisme;
den virus-elementen zou de rol van ontwikkelingselementen toekomen. Bij duiven-
pokken en vaccine (bij konijn) zijn dezelfde vormsels gevonden. Intra-epitheliale insluit-
sels, welke hierbij vaak voorkomen, ontstaan waarschijnlijk tengevolge van celafweer

1 ) R. Wolfgang: Die Bedeutung der künstlichen Besamung des Rindes bei Maul- und Klauen-
seuche. (Diss. Gieszen, 1940).

3 ) C. Iwanoff: Ueber das Wesen der filtrierbaren Vira. (Tierärztl. Rdsch. 1941, S. 393).

(dus immuunbiologisch proces). Bij andere virusziekten waren histologisch overeenkom-
stige vormsels te vinden (mond- en klauwzeer, varkenspest, hondsdolheid e.a.).

Mond- en klauwzeerreacties zijn bestudeerd bij caviae. In epidermis in omgeving
van primaire blaar waren te ontdekken 1,5—2 fj, groote ringetjes in epitheelcellen
(in vacuole naast kern ; soms als blaasjes), in myocard eveneens talrijke blaasjes-,
kern- en buisvormige elementen tusschen uiteengedrukte spiervezels ; in maagwand
elementen met grove korreling. Schr. concludeert dat het virus niet de verwekker,
maar een ontwikkelingsstadium is van deze; het agens is geen obligate celparasiet,
maar heeft wel sterke neiging tot intracellulair parasitisme (vooral in epitheelcellen).
Het artikel is voorzien van een aantal microfoto\'s.

De aanvrage voor attesten, sectieverslagen en keuringsformulieren, dient te geschieden
bij den wn. Penningmeester, den Heer H. J. Odé, Heemsteedsche Dreef 78 te Heem-
stede (N.-H.).

De prijs bedraagt ƒ0.25 P^cr pakje van 10 stuks. Bedragen te storten op girorekening
iiooor van de N.V. Twentsche Bank te Heemstede, ten name van de Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Ook aesculaapteekens voor auto\'s moeten bij den Heer Odé worden besteld. De prijs
hiervan bedraagt ƒ 0.50 per stuk.

Daar de Maatschappij voor Diergeneeskunde zich niet meer met maatschappelijke
aangelegenheden bezighoudt, heeft zij de borgstelling van ƒ 500. , die zij ten behoeve
van hare leden bij het Rijksbureau voor geneesmiddelen en verbandstoffen te Amster-
dam had gestort, opgevraagd.

In het belang van de collegae heeft Dr. Grashuis zich op verzoek van de Maatschappij
bereid verklaard, ook in de toekomst zijn adviezen betreffende de verstrekking van
geneesmiddelen, vigantol, levertraan, dohyfralolie enz., te verleenen. Voor het aan-
vragen van genoemde artikelen richte men zich dus niet meer tot de Maatschappij, doch
tot Dr. J. Grashuis, te Hoogland (U.), ,,De Schothorst".

Door het Algemeen Bestuur is in zijn vergadering van 18 December j.1. in de vacature
Van Heusden in de Redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde benoemd Dr.
J. Grashuis te Hoogland.

Die Geburtshilfe bei Rind und Pferd. (Entwicklungs- und Berichtigungs-
mechanik, einschiesslich der Embryotomie). Ein praktischer Leitfaden für
Tierärtze und Studierende, von Dr. Franz Benesch. Dritte, wesentlich erwei-
terte und umgearbeitete Auflage ; Urban und Schwarzenberg, Berlin und Wien,
1942.

De derde druk van dit verloskundig werk, dat in 1933 voor het eerst verscheen, omvat
295 bladzijden met 135 afbeeldingen.

Deze derde druk mag inderdaad herzien genoemd worden. Naast een meer algemeen
gedeelte neehit de repositie-leer een zeer groot gedeelte van het geheel in beslag, n.1.
150 pag.; daarnaast zijn aan de embryotomie 68 pag. gewijd.

De verschillende afwijkingen in ligging en de wijzen van correctie zijn duidelijk
beschreven en met zeer vele goede afbeeldingen toegelicht.

Het verwondert mij in dezen druk weer, dat Benesch vele reposities beschrijft met de
hulp van de geboorte-kruk volgens Kühn en de geboorte-vork volgens Caemmerer.
Persoonlijk heb ik nooit behoefte gevoeld aan deze instrumenten.

Bij de embryotomie bespreekt hij het instrumentarium, dat daarbij heden ten dage
wordt gebruikt. Verschillende instrumenten, welke hij nog wel noemde in den tweeden
druk, maar nu weinig of niet meer gebruikt worden, zijn weggelaten.

Over het algemeen kan ik mij hiermede vereenigen, maar het verwonderde mij dat
tot de meer of minder in onbruik geraakte instrumenten ook reeds de kettingzaag wordt
gerekend. Dit vind ik wel wat te ver gaan ; inderdaad heeft de draagzaag haar op vele
plaatsen verdrongen, maar om haar nu geheel weg te laten, vind ik niet juist.

De schrijver behandelt zoowel de subcutane als percutane embryotomie en heeft ook
de embryotomie met borende instrumenten (vacufact) niet vergeten. Terecht is hij van
meening, dat de subcutane embryotomie, hoewel ze op vele plaatsen door de percutane
is verdrongen, toch nog steeds van groot belang geacht moet worden. Hij had m.i. wel
wat meer den nadruk mogen leggen op de tekortkomingen van de vacufact. Uit zijn
beschrijving krijgt men een te gunstig beeld.

Het boekje is keurig uitgevoerd. Het bevat veel lezenswaardigs, zoowel voor practicus
als student.

Geslaagd voor het Veeartsenijkundig examen op 8 December 1942 : Mej. H. A.
Hannema, Mej. C. W. A. N. Peperkamp, W. J. Roepke, R. ter Schure en op 17
December H. Barrau.

Benoemd tot bacterioloog de HH. J. I. Terpstra te Rotterdam, J. Meertens te
Leeuwarden en W. van Vfen te Ruinen.

Verhuisd : Dr. C. Kunst, \'s Gravenhage, van Statenlaan 55 naar Juliana van Stol-
berglaan 54, telef. 722303, giro 335899.

H. Venema van Bergen. Randlaan 2 naar \'s Gravenhage, de Mildestraat 34,
telef. 774430, giro 90259.
Gevestigd : H. Barrau, Utrecht, Mauritsstraat 92, telef. 10824.

GEVRAAGD. SOORT, DELEN, JAAR EN UITERSTE PRIJS.
M. v. d. BROEK, ZUIDWOLDE (DR.) B 88.

Toen in den jare 1821 de veeartsenijschool te Utrecht was gesticht met
24 leerlingen en eerst omstreeks 1826 de eerste veeartsen over den lande
werden verspreid, bestond er in de eerste decennia na de stichting nog niet
veel aanleiding voor het tot stand komen van een desbetreffend vereeni-
gingsleven. De toeloop van candidaten voor de veeartsenijkundige studie
was ook in den beginne niet groot, vooral niet na de afscheiding van België
en het moet dus niet aan gebrek aan lust tot samenwerking van de eerste
beoefenaars der veeartsenijkunde geweten worden dat eerst in 1842 het
initiatief tot het stichten van een vereeniging werd genomen en wel door
zes in de provincie Groningen praktiseerende veeartsen, n.1. Hermannus
Rouan, veearts iste klasse te Groningen, Dirk van Setten, veearts iste
klasse en Luitje Reinder van Calcar, veearts 2de klasse, beiden te Onder-
dendam, Johan Christoffel Bili.roth, veearts iste klasse te Zuidhorn,
Hermannus Kappelhof, veearts 2de klasse te Loppersum en Pieter
Werkman, veearts iste klasse te Leens.

Elders was men Groningen voor geweest n.1. : Denemarken (1807),
Zwitserland (1813), Engeland (1828), Koningsbergen (1836). Wurtem-
berg (1838) en de Rijnprovincie (1840).

Voorloopige bijeenkomsten werden gehouden ten huize van Mej. de Wed.
Bontekoe te Groningen en in één daarvan, op Dinsdag 20 December
1842, werd aldaar tot stichting der vereeniging besloten.

In de eerste vergadering van het opgerichte gezelschap ten huize van
Rouan, werd deze als voorzitter gekozen, als secretaris Billroth en als
penningmeester van Setten ; als verdere vergaderingsplaats werd
,,de Oude Munster" te Groningen bestemd.

Van de oprichting werd kennis gegeven aan het Provinciaal Bestuur en
aan de Commissie van Landbouwers, \'s Jaarlijks zouden vier vergaderingen
worden gehouden, waarin de leden beurtelings voordrachten moesten
leveren over verschillende veeziekten en chirurgische gebreken. Reeds in
die dagen bewoog Werkman zich hierbij zelfs op oogheelkundig gebied,

dank zij zijn veelvuldigen omgang met den geleerden oogheelkundige
Cramer, evenals Werkman te Warffum geboren.

Alhoewel de vereeniging als naam droeg : „Het Groninger veeartsenij-
kundig gezelschap" bestond toch de mogelijkheid, dat zich collegae uit
naburige provincies daarbij aansloten, zooals in 1844 de veearts TiELEMAte
Peize (Drenthe) en het volgende jaar Milot, veearts te Kollum (Friesland).

Met het verloren gaan van het uitsluitend provinciaal karakter verviel
ook het vaste domicilie in ,,de Oude Munster", en zoo werd in 1846 een
buitengewone vergadering gehouden te Assen, tot welke vergadering de
veeartsen uit den naasten omtrek werden uitgenoodigd. In deze bijeenkomst
zou Werkman een voordracht houden, terwijl ieder lid de verplichting
op zich nam een bijdrage te leveren en bij niet nakomen daarvan een boete
te betalen in den vorm van een flesch wijn ten bate van het gezelschap.
Aan dien oproep hadden, behalve het reeds bestaande ledental, gevolg
gegeven de veeartsen : Janssen te Meppel, HewiNG te Gasselte, Reimers
te Dalen, de Jong te Gorredijk, v. d. Bosch te Akkrum en Voeteling te
Steenwijk. Te Assen werd besloten tot oprichting van een Veeartsenijkundig
Genootschap, waarvan het Groninger gezelschap het hoofdbestuur zou
vertegenwoordigen, met afdeelingen ook in Friesland, Drenthe en Overijssel.

Op voorstel van Billroth gingen in een volgende vergadering de aspira-
ties nog verder en werd er een plan ontwikkeld tot stichting van een
Nederlandsch Veeartsenijkundig Genootschap, omvattende het geheele
land. Een schoon vooruitzicht, doch de verwachtingen bleken te hoog
gespannen en reeds het volgende jaar kwam de ontnuchtering toen Drenthe
en Friesland meedeelden geen afdeeling te kunnen vormen, terwijl Overijsel
een op zich zelf staand gezelschap had opgericht.

Naast de groeiende behoefte aan verecnigingsleven, ontwikkelde zich
ook reeds de splijtzwarn, immers van collega G. J. Hengeveld te Oegst-
geest (Zuid-Holland) werd in 1847 bericht ontvangen, dat daar was
opgericht een Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in
Nederland, met verzoek zich bij die Maatschappij aan te sluiten. Hieraan
gaf Groningen geen gevolg. Deze oprichting stond ook op vrij losse schroe-
ven, want in plaats van algemeene toetreding zag men in verschillende
Zuidelijke provincies zelfstandige vereenigingen ontstaan, die echter ook
spoedig weer verdwenen; alleen de provincies Groningen, Utrecht en
Zuid-Holland hielden stand. Toch bleek de behoefte aan een landelijke
vereeniging zich te doen gevoelen en toen de Zuid-Hollandsche oproep
geen gevolgen had, trad in 1848 het Centraal-, later het Nederlandsch-
Veeartsenijkundig Genootschap daarvoor in de plaats, waarbij Groningen
zich in 1850 aansloot. Groningen nam in 1852 een besluit tot afscheieling,
dat echter niet tot uitvoering kwam. Trouwens er heerschte in de vijftiger
en zestiger jaren der vorige eeuw in de veeartsenijkundige wereld hier te
lande een algemeene malaise, nog sterker dan na de afscheiding van België.
De toevoer van studeerenden naar de Utrechtsche school beperkte zich
dikwijls tot enkelen per jaar en deze malaise weerspiegelde zich ook in het
vereenigingsleven, zoodat er jaren verliepen, waarin geen enkele vergade-
ring werd gehouden en zoo al — er slechts eenige leden aanwezig waren.

In een bijeenkomst, gehouden 12 Juli 1854, klaagt de voorzitter over het
slechte bezoek der vergaderingen en stelt voor althans 2 X \'sjaars te
vergaderen, ook \'s winters, als er gelegenheid is per schaats te reizen.

Billroth was het te danken, dat de levensgeesten in de stuiptrekkende
vereeniging weer werden gewekt, het ledental toenam, de jongeren zich
aansloten, de ouderen terugkwamen, er een opgewekte, collegiale gefst
heerschte en veel in het belang van de veeartsenijkunde en den stand werd
gedaan. Drenthe, Friesland en Overijsel traden weer toe en er ontstond
een Vereeniging van veeartsen voor de vier Noordelijke provincies. Het
overlijden van den voorzitter Billroth (destijds districtsveearts te Gro-
ningen) in 1877 was dan ook voor de vereeniging een gevoelig verlies.

Toch openbaarden zich langzamerhand teekenen, dat het vereenigings-
leven der veeartsen hier te lande op vaster fundamenten zou worden ge-
grondvest, immersin 1862 werd, uit de restanten van vorige vereenigingen,
de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland
opgericht met 57 leden, n.1. een algemeene afdeeling met 32, Zuid-Holland
met 14 en Utrecht met 11 leden. Na veel vergeefsche pogingen werd door
Groningen in een vergadering, gehouden 16 Juli 1878, het voorstel aan-
genomen zich i Januari 1879 bij deze Maatschappij aan te sluiten onder
den naam van „Afdeeling Groningen" (later Groningen-Drenthe) der
Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde, zooals de afdeeling
thans nog bestaat. Afdeelingen Gelderland en Noord-Brabant—Limburg
werden opgericht resp. in 1871 en 1879.

Onze afdeeling telde bij de herdenking van het 50-jarig bestaan van het
veterinair vereenigingsleven in Groningen, 20 December 1892, 28 leden.
Dit,aantal is gaandeweg geklommen en bedraagt thans omstreeks 70. Bij
mijn vestiging te Dwingelo in 1882 beschikte de provincie Drenthe in haar
geheel over 7 veeartsen, thans zijn er ruim 30.

Het 50-jarig jubileum werd feestelijk herdacht en als deelgenoot herinner
ik mij nog de feestrede van den zoozeer in onze Maatschappij vereerden
algemeenen voorzitter D. F. van Esvei.d, die in een gloedvolle rede onze
afdeeling complimenteerde en tevens, als afgevaardigde van de afdeeling
Utrecht, een oorkonde aanbood. In gezelschap van den voorzitter nam
mede deel aan de feestviering H.J. H. Stempel, districtsveearts te Utrecht,
oud-lid en secretaris van de feestvierende vereeniging.

Het is niet de bedoeling in dit artikel de verdere ontwikkelingsgeschiedenis
van de afdeeling te schetsen, maar toch meen ik te moeten wijzen op het
feit, dat door Groningen—Drenthe velerlei voorstellen ter algemeene
vergadering zijn gedaan, die aangenomen, van belangrijk gunstigen invloed
op ons vereenigingsleven zijn geweest. Dat de strijd om erkenning van
onzen stand reeds vroeg in deze afdeeling werd gestreden, blijkt o.a. uit
de notulen der vergadering van 8 Augustus 1848, waarin wordt medege-
deeld dat, naar aanleiding van het feit, dat de Provinciale Staten in een
commissie van onderzoek naar de genezing van longziekte enkel medische
doctoren wilden benoemen, een adres aan dat lichaam zal worden gericht
met verzoek bij het benoemen van die commissie ook veeartsen te betrekken.
Van dit adres werd een afschrift gezonden aan het Tijdschrift voor Genees-
kunde en aan den Hoogleeraar Numan, directeur der Veeartsenijschool.
Ook aan de collegiale verhoudingen en het optreden in de maatschappij
werden reeds vroeg hooge eischen gesteld. Zoo was in het huishoudelijk
reglement een bepaling opgenomen, dat ieder lid van het genootschap
verplicht was — desgevraagd — mededeeling te doen van zijn waarnemingen
op veeartsenijkundig gebied. Toen in een vergadering, gehouden 6
Maart 1849, een lid weigerde de aangewende middelen ter genezing van

longziekte der runderen van B. Hopma te Rollingawier, mede te deelen,
werd hij geschrapt als lid.

\'Reeds in 1846 werden voorschriften aangenomen waaraan de leden
van het gezelschap zich hadden te houden, in onderling verband zoowel
als tegenover de clientèle. Veel van wat in onze code voor den dierenarts
is voorgeschreven, vinden we reeds toen als reëele plicht van hem geëischt.
Een bewijs trouwens, hoe uiterst moeilijk het is voorschriften, die wel is
waar zeer gemakkelijk kunnen worden vastgesteld, door een groep be-
oefenaars van eenzelfde bedrijf gereedelijk te zien toegepast.

In mijn werkgebied vindt men in hoofdzaak gemengde bedrijven. Het
aantal runderen per bedrijf is meestal niet zoo groot, dat het loonend
is daarvoor een eigen stier te houden. Men is aangewezen op gemeen-
schappelijke stieren. De meeste stieren zijn eigendom van bepaalde vee-
houders, die deze voor eigen rekening ter dekking stellen. Alleen in het
dorp Slochteren is men gekomen tot oprichting van een stierenvereeniging,
een vereeniging, die trouwens maar weinig leden telt en maar één stier
bezit. Dikwijls gebeurt het, dat op een gegeven oogenblik alle of bijna
alle dieren, die bij een bepaalden stier worden toegelaten, terugkomen.
Stelt men een onderzoek in, dan vindt men slechts een heel enkele maal
als oorzaak een sterielen stier; in verreweg de meeste gevallen blijkt de
steriliteit van infectieuzen aard te zijn en te berusten bij het vrouwelijk dier.

In het afgeloopen jaar en dit voorjaar had de bovengenoemde stieren-
vereeniging te kampen met moeilijk drachtig worden. 1 Januari 1941 was
ter dekking gesteld de eenjarige stier Agitator. Volgens het Bestuur be-
vruchtte deze stier aanvankelijk goed. Tegen het einde van het voorjaar
werd het minder; in den zomer en daarna kwamen bijna alle dieren terug.
Het onderzoek werd zeer vergemakkelijkt, omdat door den stierhouder
een eenvoudige, maar zeer overzichtelijke administratie werd gevoerd.
Het nauwkeurig bijgehouden dagboek was ingedeeld op een wijze, zooals
in tabel B op pag 46 is aangegeven. Daarnaast werd op gezette tijden een
boek bijgewerkt, waarin de dieren per bedrijf genoteerd werden. Uit dit
boek kon worden afgelezen of de onvruchtbaarheid op alle bedrijven
evenveel voorkwam.

In tabel A is aan de hand van het dagboek een overzicht gegeven van
de dieren die van 1 Januari 1941- 1 Januari 1942 werden gedekt. In kolom I
zijn voor iedere maand de dieren opgegeven, die in die maand voor het
eerst werden toegelaten. In kolom II het aantal hiervan, dat eenmaal gedekt
werd en — dit werd dit jaar nauwkeurig nagegaan — het aantal, dat van
dezen eersten sprong drachtig werd. In kolom III het aantal, dat tweemaal
of vaker gedekt werd en het aantal hiervan, dat op 1 Juni 1942 drachtig
bleek (van de 26 dieren b.v. die in Aug. 1941 voor de eerste maal werden
toegelaten, zijn 13 drachtig geworden; hiervan 1 in October, 3 in Decem-
ber, 2 in Januari, 2 in Februari, 2 in Maart en 3 in Mei). Enkele dieren,
die meermalen tevergeefs door Agitator waren gedekt, zijn daarna bij een
anderen stier toegelaten. Deze dieren zijn in kolom IV genoteerd.

Uit tabel A blijkt, dat van de 170 koeien, die in 1941 werden toegelaten,
5¹ (3¹ -7 %) éénmaal, 119 (68.3%) meermalen gedekt zijn. Vergelijken
we dit met de gegevens uit de dekboeken van 1938—\'40, toen de vereeni-
ging eigenaar was van Siegfried, dan blijkt, dat dit aantal veel te groot is.
Bij Siegfried werden in 1938, \'39 en \'40 resp. 195, 173 en 218 runderen
toegelaten, waarvan resp. 139 (71.3%), 124 (71.6%) en 157 (72%)
éénmaal, de overige tweemaal of vaker werden gedekt.

Uit het dekboek bleek, dat de moeilijkheden op 11 Juni zijn begonnen.
Tot dien datum was het aantal herdekkingen vrij normaal ; nadien komen
vrijwel alle dieren terug. In de tabel is de maand Juni daarom gesplitst
in een periode vóór en een periode na 11 Juni. Van de 69 dieren die vóór
11 Juni werden toegelaten zijn 40 (58 %) éénmaal gedekt. (38 hiervan
bleken drachtig ; van 2 dieren kon dit niet worden nagegaan, omdat ze
kort na de dekking wegens positieve reactie op tuberculine waren ge-

leverd). Uit de tabel blijkt, dat in de maanden Maart en April de resul-
taten minder goed zijn. In deze maanden waren o.a. 4 dieren, die in
de herfst 1940 zonder resultaat door den ouden stier waren gedekt, toege-
laten. Van i Mei—11 Juni zijn de resultaten veel beter. Van de 24 dieren
werden 16 (67 %) éénmaal gedekt en direct drachtig. Van de 29 dieren, die
meermalen gedekt zijn, zijn 12 drachtig geworden ; 7 vóór en 5 na 11 Juni.
Twee dieren zijn drachtig geworden van een anderen stier ; 15 (22 %)
zijn gust gebleven en verkocht. Dit is ongetwijfeld een hoog percentage,
maar wanneer we bedenken, dat hierbij 4 dieren zijn, die ook al zonder
resultaat door Siegfried waren gedekt en dat 7 dieren voor herdekking
werden toegelaten na 11 Juni — in de periode dus waarin bijna geen enkel
dier drachtig werd — komen we tot de conclusie, dat tot 11 Juni de ver-
kregen resultaten goed genoemd mogen worden.

Na 11 Juni worden de resultaten veel slechter. Van dien datum af is
het aantal dieren, dat éénmaal gedekt wordt en dan drachtig blijkt op-
vallend klein. Dit betreft maar 11 dieren (ruim 10 %), waarvan 7 in Juni
en 4 in Juli. Deze dieren werden drachtig op 17, 19, 23, 27, 28 en 30 Juni
en 4, 7, 24 en 27 Juli. Niet op bepaalde dagen dus, maar verdeeld over de
beide maanden. Ook waren de dieren van verschillende bedrijven afkom-
stig. In de maanden Aug,. Sept., Oct., Nov. en Dec. is geen enkel dier
van den eersten sprong drachtig geworden. 90 koeien werden tweemaal
of vaker gedekt. 52 % kwam na ± 3 weken terug, 20 % na 6, 9 of 12
weken, 28 % op ongeregelde tijden b.v. na 45, 7, 8 of 10 weken. Bij
deze dieren kwam de volgende tochtigheid dan meestal op tijd. In sommige
gevallen, waarbij het dier voor de eerste maal na ^ 3 weken terugkwam,
was de daaropvolgende cyclus te lang. Enkele dieren werden een dag of
10 na de dekking reeds weer en dan heftig en veel te lang tochtig.

Van de 90 dieren, die meermalen gedekt zijn, waren op 1 Juni 1942
57 drachtig (48 van Agitator, 9 van een anderen stier). Hiervan waren
28 telkens weer toegelaten. Deze werden binnen de 4 maanden na den
eersten sprong drachtig. De overige 29 kregen 5—10 maanden rust en
werden daarna voor het overgroote deel van den eersten sprong drachtig.
33 runderen werden vóór 1 Juni 1942 gust verkocht.

Van i Januari \'42—1 Mei \'42 werden behalve de dieren, die ook al in
de 2de helft van \'41 waren toegelaten en derhalve in de tabel zijn opge-
nomen, ook 8 hokkelingen en 13 nieuw gekochte dieren toegelaten. Hiervan
werd den 2 7en Maart één dier van den eersten sprong drachtig ; de rest
is inmiddels éénmaal of vaker teruggekomen. 5 koeien in 1941 resp. 29
Jan., 6 Febr., 3 April, 6 Mei en 19 Mei van Agitator drachtig geworden,
braken toen ze dit voorjaar werden toegelaten, op.

i Mei 1942 kwam het bestuur tot de conclusie, dat het zoo niet langer
kon en werd een tweede stier aangeschaft, waarbij de nog niet door Agitator
gedekte runderen werden toegelaten.

Van eind October 1942 af werd Agitator meermalen onderzocht. De
anamnese leverde niets bijzonders op. De deklust was altijd bijzonder
goed. De stierhouder kon zich niet herinneren, dat dit ooit anders was
geweest; ook niet omstreeks midden Juni. Uitvloeiing was nooit opge-
merkt. De stier is in goede conditie, wordt zooals hier meestal te doen
gebruikelijk is, zomer en winter in een box gehouden. Klinisch waren geen
afwijkingen waar te nemen. Ook rectaal werd niets bijzonders gevonden.
Het zaad van den stier werd meermalen onderzocht. Het werd voor dit

doel opgevangen met de kunstscheede. Had de stier eenige dagen rust
gehad, dan werd het ejaculaat van den 2den sprong onderzocht. Had het
dier den dag tevoren of op den dag van het onderzoek nog gedekt, dan
werd het ejaculaat van den eersten sprong genomen. De hoeveelheid
varieerde van 2 tot bijna 2} c.c. ; het was een ondoorschijnend, iets geel
gekleurd, dik vloeibaar sperma. De individueele en de massale beweging
was steeds goed. In de zeer koude wintermaanden werd een enkele maal
de indruk verkregen, dat de massale beweging (wolkenvorming) te wenschen
overliet. Waar het onderzoek zonder verwarmde microscoop bij kamer-
temperatuur werd verricht, moet dit waarschijnlijk op rekening van een
te lage temperatuur worden geschoven. Later was de wolkenvorming
steeds goed. Uit Tuschepraeparaten bleek dat het aantal abnormale sper-
miën binnen de normale grenzen lag. Als laagste percentage werd gevonden
bijna 9, als hoogste ruim 10.

In den herfst werden tegelijk met het onderzoek op tuberculose de
koeien, die in den zomer waren toegelaten, onderzocht. Dieren, die in de
wintermaanden en in het voorjaar 1942 werden toegelaten, werden kor-
teren of langeren tijd na de dekking en wanneer daartoe aanleiding was,
meermalen onderzocht.

De anamnese leverde ook hier niet veel op. De eigenaar had in de
meeste gevallen alleen het terugstieren gemerkt. In vele gevallen was
12—36 uren na de dekking eenig witvuilen opgemerkt. Een enkele maal
had men 9 a 10 weken na de dekking een vliesje — foetus -f- adnexa —
gevonden. Soms zag men vooral de jonge dieren na de dekking persen.
Meerdere veehouders hadden één of meer dieren, die nog niet door
Agitator waren gedekt, bij een anderen stier, waarvan bekend was dat
hij wel goed bevruchtte, toegelaten. Deze dieren waren voor het overgroote
deel wel direct drachtig geworden.

Het caudale deel van de vagina werd bestudeerd na het van elkaar
brengen van de vulvalippen. Om de eigenlijke vagina en de cervix te
kunnen onderzoeken, werd een snoekbekvormig speculum ingebracht.
Voor pinken werd het door Siebenga (i) beschreven buisvorming speculum
gebruikt. Voordat ik de resultaten, die bij dit onderzoek werden verkregen,
weergeef, zij medegedeeld, dat bij geen van de leden van deze stieren-
vereeniging de laatste 2 jaren een Bang-infectie is gevonden. Ook het
onderzoek op trichomonadose — een ziekte die wij hier in Groningen
alleen uit de literatuur kennen —viel negatief uit. In het beetje secretum
dat bij enkele opbrekers kon worden verzameld, werden geen trichomo-
naden gevonden. Trouwens ook de verdere verschijnselen wezen niet op
trichomonadose; fluor werd voor en na het opbreken niet waargenomen,
gevallen van schijndrachtigheid door pyometra kwamen niet voor.

Bij alle dieren werden na opening van de vulva verschijnselen van
vaginitis granularis waargenomen. Soms de rustige chronische vorm met
als voornaamste verschijnsel de bekende glazige bleekgele knobbeltjes.
Bij pas gedekte en vooral vaak gedekte dieren, was het beeld meer
acuut. Het slijmvlies was gezwollen en hierop waren dieproode op
rijen geplaatste knobbeltjes te zien, die, wanneer het speculum werd
ingebracht, gingen bloeden. Het geheel was bedekt met een beetje
slijmig-etterig secretum, waardoor de schaamharen samengekleefd waren.
Bij onderzoek met het speculum bleek, dat deze vaginitis beperkt was
tot het vestibulum. In slechts enkele gevallen was ook het bij het vesti-

bulum aansluitende eaudale deel van de eigenlijke vagina in het proces
betrokken. Aan het slijmvlies van de eigenlijke vagina waren geen
afwijkingen te zien. De cervix is bij pasgedekte dieren dikwijls wat te rood
en te dik. Vaak is ze slecht gesloten en het slijmvlies van de eerste cervicaal-
kanaalplooi prolabeert meer of minder. Soms is ook het bij de cervix aan-
sluitende deel van het vaginale slijmvlies iets rood gekleurd. Deze acute
verschijnselen verdwijnen reeds na korten tijd. De cervix heeft dan weer
haar normale aanzien. Een enkele maal zien we in de diepte van de slijm-
vliesplooien nog eenige vaatinjectie. Bij onderzoek gedurende de bronst
is de meer of minder groote hoeveelheid slijm, die we dan vinden, meestal
helder, soms zien we er enkele ettervlokjes in ; een enkele maal is het licht
opalesceerend, hetgeen er dus ook op wijst, dat ook de uterus in het proces
is betrokken. Tusschen 2 perioden in vinden we vooral bij openstaande
cervix een enkele maal in de vagina een beetje mucopurulent secretum.

Overzien we de resultaten van het onderzoek, dan komen we tot de con-
clusie, dat we hier te doen hebben met een licht ontstekingsproces van
cervix en u,terus, dat van zeer infectieuzen aard is. Of de vaginitis, die
we bij alle dieren in meer of minder acuten vorm zagen, veroorzaakt wordt
door hetzelfde agens, dat de afwijkingen aan de cervix gaf, of dat we hier
te doen hebben met een zelfstandige infectie — colpitis infectiosa granulosa
— is klinisch niet uit te maken. Uit de literatuur blijkt wel, dat verschil-
lende microörganismen een vaginitis kunnen veroorzaken, die klinisch
in alle opzichten gelijkt op de zgn. colpitis granulosa infectiosa, een ziekte
waarover zeer veel is geschreven, maar waarvan men de oorzaak niet kent.

Ostertag (2) meende, dat deze ziekte veroorzaakt wordt door een Gram neg. strepto-
coccus, die hij uit vaginaalsecretum van aangetaste koeien kon kweeken. Bij gezonde
koeien kon hij met rein-culturen van deze streptococcen het ziektebeeld opwekken.
Terwijl sommige onderzoekers deze bevindingen bevestigden, gelukte het anderen o.a.
van den Berg (3) niet, met uil de seheede gekweekte streptococcen bij infectieproeven
pos. resultaten te verkrijgen. Ipoi.atow (4) verkreeg met Gram-pos. diplococcen uit
de seheede bij infectieproeven in sommige gevallen positieve resultaten. Hij is van
meening, dat behalve deze diplococcen een tot nu toe onbekend agens een rol speelt.

Little en Jones (5) vonden in materiaal van aangetaste dieren bipolair gekleurde
staafjes, waarmee het hen gelukte gezonde dieren te infecteeren. Allmann (6) was in
staat met micrococcen, die hij van agarplaatculturen isoleerde, vaginitis granulosa op te
wekken. Denzler (7) gelukte zulks met colibacillen.

Uit dit onvolledige overzicht blijkt reeds, dat verschillende microörganismen een
vaginitis kunnen veroorzaken, die klinisch in alle opzichten gelijkt óp dat, wat men
dan colpitis gran. inf. noemt. Het mag dus niet zonder meer uitgesloten geacht worden,
dat bij de hierboven beschreven runderen hetzelfde agens, dat de veranderingen aan
de cervix en uterus geeft, hetzij primair, hetzij secundair een rol speelt bij de
veranderingen die we in het vestibulum vaginae opmerkten, te meer, waar dit orgaan
bij de dekking in zoo nauw contact is geweest met de besmette penis.

Het agens gaat blijkbaar niet direct van koe op koe over; dieren, die geweid
werden of opgestald waren met besmette dieren, werden, wanneer ze direct
bij een anderen goed bevruchtenden stier werden gebracht, wel vlot drach-
tig. Aangenomen moet worden dat omstreeks 11 Juni de stier is besmet
en dat deze de ziekte op de koeien heeft overgebracht. Uit de dekboeken
blijkt, dat van 11 Juni \'41—1 Mei \'42 vrijwel alle dieren terugkwamen. Zelfs
op 30 Mei, bijna een jaar na de infectie, brengt hij de smetstof nog over
(30 Mei \'42 werd door een misverstand toegelaten AWi, in 1941 op 19
Mei drachtig geworden. Dit dier brak 5 weken na de dekking op).

Voorzoover kon worden nagegaan is de stier zelf niet aangetast. Noch het
klinisch onderzoek, noch het sperma-onderzoek gaf afwijkingen te zien.
De ziekte geneest in vele gevallen vanzelf en het doorstaan ervan geeft
een zekere immuniteit. Dieren, die na de infectie vele maanden — zelfs
io maanden en langer — rust kregen en daarna opnieuw bij den geïnfec-
teerden stier werden toegelaten, werden dan voor het overgroote deel
van den eersten sprong drachtig.

Over dit ziektebeeld, dat vele practici in Groningen kennen, is in de
literatuur weinig te vinden. Wat ons land betreft is het beschreven door
Veenbaas (8), Siebenga (i) en Sjollema (9 en 19). Steeds door Friesche
collegae dus.

Veenbaas is de eerste geweest, die er op wees, dat het onjuist is, dat het
heerschend opbreken dat in Friesland zooveel wordt waargenomen, op
rekening wordt geschoven van de veel voorkomende infectieuze vormen
van vaginitis.

In de eerste plaats vindt men in de literatuur genoemd de bovengenoemde vaginitis
inf. gran. Terwijl door de vroegere onderzoekers aan dezen vorm van vaginitis groote
beteekenis werd gehecht als oorzaak van steriliteit, zijn latere onderzoekers vrijwel
unaniem van meening, dat vaginitis gran. zelden oorzaak van steriliteit is. Ook in mijn
werkgebied vindt men deze vaginitis gran. op vele bedrijven, waar zooals bij navraag
blijkt, de dieren vlot drachtig zijn geworden. Küst(io) deelt mee, dat in Duitschland
naast de zgn. vag. gran. veelvuldig vaginitiden voorkomen, die verooizaakt worden
door allerlei coccensoorteri o.a. staphylococcen. Het klinisch beeld gelijkt in alle opzichten
op de vag. gran. inf. Ook deze infecties zijn volgens Küst uit een oogpunt van steriliteit
van weinig beteekenis. Verder wordt in de literatuur melding gemaakt van de exanthema
pustulosum coitale of vaginitis vesiculosa. Deze ziekte, die vooral bij paarden wordt
waargenomen, komt blijkens de literatuur in verschillende Europeesche landen ook bij
het rund voor. Volgens Reisinger en Reimann (ii) en Witte (12) wordt deze ziekte
veroorzaakt door een filtreerbaar virus. Ook deze aandoening is een onschuldig, snel
genezend, plaatselijk proces, dat op zijn ergst in het acute stadium eenige moeilijkheden
oplevert. In mijn werkgebied heb ik deze ziekte bij runderen nooit waargenomen.
Volledigheidshalve zij meegedeeld dat sommige onderzoekers van meening zijn, dat de
vaginitis gran. idcntisch is met de vaginitis vesic. Zoo meent Diernhofer (13) te hebben
opgemerkt dat vag. gran. na passage van meerdere runderen, vooral vaarzen, het beeld
geeft van vaginitis vesiculosa.

Veenbaas neemt aan, hoewel het hem niet gelukt is dit door filtratie-
proeven aan te toonen, dat het in Friesland voorkomend heerschend op-
breken veroorzaakt wordt door een virus.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde vestigde Sjollema (9) de aan-
dacht op een publicatie van Webster (14) over een uitgebreid onderzoek
naar de oorzaak van de veel voorkomende enzoötische steriliteit in Nieuw-
Zeeland. Webster vond als voornaamste verschijnsel een catarrhale cervicitis,
diez.i. veroorzaakt wordt door een bepaalde streptococcus, die hij steeds in
groote getale uit materiaal genomen uit de cervix van aangetaste dieren kon
kweeken. Webster vond dezelfde streptococcus ook in materiaal van ge-
zonde dieren, maar hij is van meening dat, wanneer de uterus wordt ver-
zwakt door reten tio secundinarum of door een Bang-infectie, deze strepto-
coccus zijn saprophytisch karakter verliest en een endometritis veroorzaakt.
Wordt ze nu door den stier op andere dieren overgebracht dan veroorzaakt
ze de door hem waargenomen catarrhale ontsteking van uterus en cervix.
Volgens Webster wordt ook de stier zelf aangetast. Bij onderzoek van zaad
van dergelijke stieren bleek de bewegelijkheid onvoldoende, het aantal

afwijkende vormen was veel te groot ; het zaad bevatte epitheelcellen
en verder vond hij er dezelfde streptococcen in die hij uit materiaal van
de cervix kon kweeken. Na de slachting vond hij de streptococcen ook in
de zaadblaasjes en testikels. Volgens Webster wordt de ziekte dan ook
niet alleen door contact van de penis met het vrouwelijk genitaalapparaat
overgebracht, maar ook met het sperma.

Ook Sjollema vond in Friesland bii geïnfecteerde dieren morphologische
afwijkingen van het sperma. In 2 gevallen kon Sjollema (19) de door
Webster beschreven streptococcen in he^f sperma aantoonen. In de testikel
van een dezer dieren, die na den dood onderzocht kon worden, konden
geen streptococcen worden gevonden. In tegenstelling met Webster komt
Siebenga op grond van de goede resultaten, die hij verkreeg met kunst-
matige inseminatie met sperma van 5 stieren, waarvan hem met zekerheid
bekend was dat ze infectieuze endometritis overbrachten, tot de conclusie,
dat het sperma de smetstof niet bevat. We stuiten hier dus op eenzelfde
verschil van meening als bij de trichomonadose, waar Küst (10) zich
op het standpunt stelt, dat het agens met het zaad wordt overgebracht,
Abelein (15) daarentegen van meening is, dat de trichomonas alleen
voorkomt in het praeputium en niet in de diepere geslachtswegen dringt.

Dezen zomer kreeg ik gelegenheid eenige dieren kunstmatig te insemi-
neeren met zaad van den geïnfecteerden stier. Op 1 Mei werd n.1. door
de bovengenoemde stierenvereeniging een 2de stier aangekocht voor dek-
king van de niet-geïnfecteerde dieren. Waar deze stier een mindere fok-
waarde had dan Agitator, besloten op mijn advies eenige veehouders hun
nog niet door Agitator gedekte dieren kunstmatig te laten bevruchten met
zaad van Agitator. Ik meende dit advies te mogen geven, omdat bij
inorphologisch onderzoek het sperma nooit afwijkingen vertoonde. Ook
konden door collega Sjollema, directeur van den Gezondheidsdienst voor
vee in Friesland, wien ik op deze plaats graag dank zeg voor zijn moeite,
geen streptococcen in het sperma worden aangetoond. De resultaten stel-
den teleur. Van de acht dieren die kunstmatig geïnsemineerd werden, is
slechts één dier direct drachtig geworden. De andere kwamen terug dik-
wijls op ongeregelde tijden (zie tabel B). Enkele dieren vertoonden bij de
tweede behandeling geringe ontstekingsverschijnselen van de cervix. Alles
wees er dus op dat de smetstof ook op deze wijze werd overgebracht.
Uit dit voorbeeld mag natuurlijk niet worden geconcludeerd dat het zaad
de smetstof bevatte. Het is ook mogelijk, waar het laten dekken in de

kunstschecde, zelfs wanneer alle mogelijke voorzorgen worden genomen
toch een vrij ruwe methode van steriel opvangen van sperma is, dat het
zaad verontreinigd is met smetstof uit het praeputium. Wel moet hieruit
geconcludeerd worden dat liet niet gewenscht is sperma van besmette dieren te gebruiken
voor kunstmatige inseminatie.

Terwijl alle onderzoekers het er wel over eens zijn, dat de ziekte kan
worden overgebracht door den stier, zijn de meeningen over andere
infectie-mogelijkheden uiteenloopend. Veenbaas bracht gezonde koeien
in een besmet milieu en zag dat deze dan tijdelijk steriel werden. Hij trekt
hieruit de conclusie, dat de ziekte van het eene vrouwelijke dier direct op
het andere kan overgaan. Siebenga komt op grond van gunstige resuhaten
bij kunstmatige inseminatie van koeien, die nauw contact hadden gehad
met geïnfecteerde dieren, tot de conclusie, dat infectie van koe op koe zoo
goed als niet voorkomt. Voor de juistheid van deze opvatting pleit m. i.
dat vele dieren, die gedurende langen tijd opgestald waren met door
Agitator geïnfecteerde dieren, van een gezonden stier vlot drachtig werden.

Behalve in ons land en Australië komt de ziekte blijkens de literatuur ook voor in
Amerika en Zweden. Williams (16) en Lagerlöf (17) wijzen op het veelvuldig voor-
komen van een cervicitis bij runderen, die huns inziens veroorzaakt wordt door strepto-
coeeen, die ze ook in het zaad van stieren en bij sectie in zaadblaasjes en testikels kunnen
aantoonen. In tegenstelling met Wf.bstf.r vermeldt Lagerlöf dat bij morphologisch
onderzoek het spermabeeld normaal is. Alleen de bewegelijkheid is soms iets minder.
De ziekte komt ook voor in andere landen maar is daar niet onderkend ; wordt o.a. door
Diernhofer (13) op rekening geschreven van vag. inf. gran. Een enkele maal vinden
we het ziektebeeld zelfs onder het hoofdstuk abortus terug (Hetzel; 18).

De wijze waarop Agitator is geïnfecteerd kon niet met zekerheid worden
aangetoond. Voor zoover kon worden nagegaan zijn in de twee maanden
voorafgaande aan de infectie, geen dieren die aan endometritis hadden ge-
leden of dieren die reeds door een anderen stier besmet waren, toegelaten.
Wel bleek uit de dekbocken, dat den 20en Mei door den stierhouder een
aangekocht dier wegens een erge schcedeontsteking, gepaard gaande met
eenige uitvloeiing, werd geweigerd. Bij dit dier werd een pyoplaatje inge-
bracht waarna het op 11 Juni werd toegelaten. Of de stier nu juist door dit
dier werd geïnfecteerd is niet zeker. Opvallend is wel, dat een tweede koe
die eenige uren later werd gedekt de eerste is die opbreekt (dit dier brak
10 weken later, op 20 Aug., op, werd toen direct weer toegelaten en werd
drachtig van een 3den sprong op 9 October).

De gewoonte van de veehouders om met dieren die niet drachtig willen worden,
naar een anderen stier te gaan, bevordert in hooge mate de verspreiding. Een typisch
voorbeeld zag ik o.a. in 1940. In dat voorjaar was een stier in het dorp K.
besmet. Enkele runderen van een stierhouder te S. werden bij dezen stier
gebracht. Toen ze niet drachtig bleken, werden ze bij den eigen stier ge-
laten, die hierdoor besmet werd en prompt voor de verbreiding in S.
zorgde. Een groot veehouder te K., die een stier voor eigen rekening hield,
maar om zijn goede kwaliteiten ook eenige dieren bij den eerstgenoemden
stier toeliet, deed dezelfde ervaring op.

Hoewel zooveel mogelijk op de bezwaren ervan was gewezen, werden
ook dieren die door den vereenigingsstier waren gedekt bij andere stieren
gebracht. Eind Aug. \'42 werd hulp gevraagd door Gebrs. de B. te Sch.,
eigenaars van een dezer stieren. In het voorjaar en den zomer van \'41 werden

nooit klachten gehoord. De moeilijkheden waren begonnen nadat in den
herfst een viertal dieren, die ook al door Agitator waren gedekt, waren
toegelaten. Van de 80 runderen die van 1 Dec. \'41—1 Aug. \'42 waren
gedekt, werden slechts 8 (10%) van den eersten sprong drachtig. De rest
kwam terug, dikwijls op ongeregelde tijden en vertoonde klinisch dezelfde
verschijnselen als bij de door Agitator gedekte runderen werden waar-
genomen. Ook bij dezen, 2| jaar ouden, stier werden klinisch geen
afwijkingen waargenomen. De stier wilde slecht dekken in de kunstscheede.
Na veel moeite gelukte het eenmaal zaad op te vangen. De hoeveelheid
bedroeg 2^ cc lichtgeel gekleurd, dik vloeibaar sperma. Massale en indivi-
dueele beweging waren goed. Het aantal afwijkende vormen bedroeg io£%.

De ziekte die in mijn praktijk vrijwel ieder jaar meer of minder verbreid
optreedt, berokkent de veehouders groote schade. De bedrijven worden
ontwricht door het niet of niet op tijd voortbrengen van nakomelingen ;
de melkopbrengst is onvoldoende. In het bovenbesproken geval werden
57 % van de dieren 4—10 maanden te laat drachtig ; 33 % moest gust
verkocht worden. Slechts ± 10 % bracht op tijd een kalf. Verder heeft de
stierhouder schade doordat hij zijn stier ontijdig moet opruimen. Hij ver-
liest meestal een deel van zijn clientèle. Wanneer het een stierenvereeniging
betreft is dit, behalve om finantieele redenen, ook uit een oogpunt van
fokkerij te betreuren, omdat de veehouder met zijn dieren dan meestal
terecht komt bij een minder goeden stier. Het is dan ook van belang, dat in
de toekomst gepoogd wordt, meer dan tot nu toe het geval is, deze schaden door een
doelmatige bestrijding van de ziekte te voorkomen.

Het stellen van de diagnose is zeer moeilijk. Het onderzoek van de
koeien levert niet veel op. De verschijnselen aan de cervix zijn moeilijk
te onderkennen en van zeer tijdelijken aard. De vaginitis of liever vestibulitis
heeft diagnostisch geen waarde, omdat, afgezien nog van de vraag of deze
vaginitis wel door hetzelfde agens wordt veroorzaakt dat de afwijkingen
aan de cervix geeft, dezelfde verschijnselen ook bij andere ziekten voor-
komen. Ook het onderzoek van den stier geeft geen houvast. Het klinisch
onderzoek levert niets op en ook het sperma vertoont, zooals uit boven-
staande voorbeelden blijkt, niet altijd afwijkingen. Voor het maken van
een tijdige diagnose zijn dan ook de gegevens uit het dekboek onmisbaar.
Een goede administratie ontbreekt echter dikwijls. De veehouders, die
voor eigen rekening een stier exploiteeren, houden alleen aanteekening
van het aantal runderen dat door de verschillende eigenaren ter dekking
wordt aangeboden. Signalementen en herdekkingen worden niet ge-
noteerd. In sommige gevallen wordt gebruik gemaakt van de dagboeken
zooals deze door het stamboek worden uitgegeven. Deze zijn niet over-
zichtelijk. Worden alleen stamboekdieren toegelaten dan is het nog wel
uit te zoeken; worden ook niet-ingeschreven dieren toegelaten, dan ont-
breken meestal weer goede signalementen en komt men er niet uit.

Wil men dan ook komen tot bestrijding van het heerschend opbreken, dan zal in
de allereerste plaats noodig zijn, dat de stierhouders er toe worden gebracht een nauw-
keurige administratie te voeren. Ook zou het gewenscht zijn dat er van veterinaire
zijde op werd aangedrongen, dat het stamboek er toe overgaat zijn dekboeken zoo in
te richten, dat de verkregen resultaten gemakkelijk zijn af te lezen.

Over de genezingskansen van den stier vindt men in de literatuur
weinig gegevens. Sjoli.ema zegt hiervan op pag. 515 van de 68ste afl. van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde : „Ook de stier geneest wellicht

,,soms van deze infectie, maar in vrij veel gevallen blijft de vruchtbaarheid
„gedaald." Ook Webster verklaart dat in lang niet alle gevallen de stier
geneest en wanneer dit wel het geval is de vruchtbaarheid daarna onvol-
doende blijkt. Door geen van beide auteurs wordt een tijd, waarbinnen
een eventueele genezing plaats vindt, genoemd. Ook wordt niet vermeld
of deze dieren rust gehad hebben of dat steeds weer dieren zijn toegelaten.

In de praktijk krijgt men vrijwel geen gelegenheid dit probleem te be-
studeeren, omdat de geïnfecteerde stier meestal zoo spoedig mogelijk
wordt verkocht. Uit de bovenbeschreven ziektegeschiedenis van Agitator blijkt dat
deze stier, waarbij telkens weer dieren werden toegelaten, bijna een jaar na de infectie
de ziekte nog overbracht. (Agitator en ook de bovengenoemde stier van de
Gebrs. de B. zullen na een rustperiode van 4 maanden weer ter dekking
gesteld worden. De resultaten zullen t.z.t. worden meegedeeld).

Meer gegevens vindt men inzake de prognose bij het vrouwelijke dier.
Webster, Veenbaas en Sjollema geven aan dat de dieren 11a 2 a 3 maan-
den zijn genezen. Siebenga is van meening dat de natuurlijke genezing
3 a 4 maanden rust vraagt na het laatste contact met den stier. Van de 100
runderen die van 1 Juni \'41—1 Januari \'42 door Agitator werden gedekt,
stierden 90 terug. Hiervan waren na meerdere dekkingen op 1 Juni \'42
57 drachtig (48 van Agitator en 9 van andere stieren). 4 hiervan, die na
^ 5 weken opbraken, werden toen direct weer toegelaten en werden
drachtig. Eén werd 8 weken, 6 werden 9 weken, één werd 10 weken,

2 werden 11 weken, 2 werden 12 weken, 2 werden 13 weken, één werd
14 weken, 3 werden 15 weken, 1 werd 16 weken, 4 werden 17 weken en
i werd 18 weken na den eersten sprong drachtig. Totaal werden dus
28 dieren, die telkens weer werden toegelaten, binnen 4 maanden na de
infectie drachtig. De overige 29 liet men, omdat de tijd minder geschikt
was, 5—10 maanden overloopen, waarna het overgroote deel van den
eersten sprong drachtig wcrcl. We mogen hieruit dus concludeeren dat de meeste
dieren 4 maanden na den eersten sprong genezen zijn.

33 koeien werden gust verkocht. Een deel hiervan zal door andere
oorzaken steriel geweest zijn; een deel zal voor de slachtbank bestemd
zijn omdat het om finantieelc redenen niet gewenscht was deze dieren
zoolang te laten overloopen. Of er dieren bij zijn en hoeveel, waarbij door
het agens blijvende schade is veroorzaakt aan de uterus eventueel ook aan
ovariae en salpinx, is niet uit te maken.

Na behandeling van de uterus met sol. Lugoli en bepenseeling van
cervix en vagina met jodiumtinctuur kunnen volgens Siebenga de koeien
6 weken later met succes worden toegelaten. Sjollema hecht noch aan
de behandeling van uterus, cervix en vagina met jodiumpraeparaten,
noch aan de behandeling van het cervicaalkanaal met antiseptische zalven
en oliën, die hij in navolging van Webster toepaste, veel waarde. Hij is
van meening, dat kan worden volstaan met den stier en de geïnfecteerde
koeien rust voor te schrijven. De nog niet gedekte dieren kan men door
een anderen goed bevruchtenden stier laten dekken. Hoe lang de rust-
periode moet zijn wordt niet aangegeven. In de praktijk stelt men deze
periode meestal op 3 maanden.

Van een goede uitvoering van dit voorschrift komt vaak niet veel terecht.
De veehouders weten uit ervaring, dat er ook dieren zijn die binnen de

3 maanden drachtig worden en hebben daarom de neiging het met hun
dieren iedere maal weer te probeeren. Na een goede voorlichting is de

doorvoering van deze maatregel meestal nog wel te bereiken. Veel lastiger
is het gedaan te krijgen dat de stier rust krijgt. Er zijn altijd wel dieren
waarvan de 3 maanden om zijn en die wil men dan in vele gevallen graag
zoo spoedig mogelijk gedekt hebben. Dit was ook in Slochteren het geval.
Het lag aanvankelijk in de bedoeling Agitator de maanden Oct., Nov.
en Dec. rust te geven. Hiervan is niets terecht gekomen. Zooals uit het
bovenstaande reeds blijkt, is het trouwens zeer de vraag of de stier in 3
maanden geneest. Zoo dit al het geval is zou in vele gevallen de stier
minder vruchtbaar zijn. Het zal dus gewenscht zijn te adviseeren den stier
op te ruimen. Door van gevallen waarin de eigenaar hiertoe niet bereid
is en den stier na een meer of minder lange rustperiode weer ter dekking
stelt nauwkeurig de resultaten na te gaan, zal een beter inzicht in de
prognose kunnen worden verkregen. De koeien kunnen worden toegelaten
na een rustperiode van 4 maanden. De meeste dieren blijken dan weer
vruchtbaar. In hoeverre ze dan nog srrjetstofdrager kunnen zijn is een
vraag die tot op heden niet afdoende is beantwoord. Ook het laten dekken
van de niet-gedekte dieren door een gezonden stier stuit in de practijk
op moeilijkheden. De stierhouder bezit meestal maar één stier. Ook voor
vereenigingen als bovengenoemde, die maar weinig leden tellen, is het
niet mogelijk 2 stieren te exploiteeren. Om verlies van klanten te voor-
komen wordt meestal de geïnfecteerde stier verkocht en wordt een nieuwe
aangeschaft. Ook dit gaat meestal verkeerd, omdat men in de practijk
ziet, dat niet alleen de niet-geïnfecteerde dieren worden toegelaten, maar
ook de dieren die door den geïnfecteerden stier gedekt zijn, binnen den
tijd worden toegelaten. (Uit zijn dikwijls onvoldoende administratie kan
de stierhouder, die voor de naleving van deze bepaling moet zorgen, dit
meestal niet nagaan). Zoo heb ik veehouders gekend die achtereenvolgens
3 stieren kochten, die telkens weer geïnfecteerd werden. Pas nadat de ge-
heele veestapel van hun clientèle was doorgeziekt ging het beter.

Siebenga heeft voorgesteld, zoodra de ziekte optreedt alle niet-gedekte
dieren kunstmatig te bevruchten ; de geïnfecteerde na behandeling volgens
Albrechtsen. Op deze manier kan men, zooals Siebf.nga ook aantoonde,
ongetwijfeld zeer goede resultaten krijgen, maar deze methode brengt
vrij hooge kosten met zich mee en ook stelt de uitvoering aan den dieren-
arts ongewoon hooge eischen. Daarbij komt nog, dat in den beginne de
veehouders afwijzend staan tegenover deze methode. Deze bezwaren
hebben er toe geleid, dat de stierenvereeniging besloot te probeeren langs
meer conservatieven weg het doel te bereiken.

Op i Mei \'42 werd door de vereeniging een tweede stier ter dekking
gesteld. Om te voorkomen dat deze besmet werd door reeds door Agitator
besmette dieren, werd deze laatste aangehouden. Aan Agitator werden
niet alleen de runderen toegewezen, waarvan de eigenaren niet bereid
waren een rustperiode van 4 maanden in acht te nemen, maar ook — om
infectie door een eventueelen smetstofdrager te voorkomen -— de runderen,
die deze rustkuur wel hadden doorgemaakt. Deze bepaling ontmoette
weinig weerstand omdat tot op heden steeds is gebleken dat Agitator
de immuun geworden dieren goed bevrucht. Tevens werden de dieren,
die door den stier van de Gebrs. de B. welke stier 4 maanden rust zal
hebben — besmet waren, toegelaten.

Bij de opzet van de bestrijding werd aangenomen, dat de ziekte niet
direct van koe op koe overgaat maar alleen door den stier, eventueel ook

door irrigaties met onvoldoend gedesinfecteerde instrumenten e.d. wordt
overgebracht.

2e. de voor i i Juni \'41 drachtig geworden dieren en de 11 dieren die
na 11 Juni \'41 van den eersten sprong drachtig werden (een dezer dieren
werd abusievelijk bij Agitator toegelaten op 1 1 Juni \'42. Ze brak 39 dagen
later op !).

Het was verboden de dieren eerst bij een anderen slier te laten. Verder
waren de leden verplicht, dieren waarvan het puerperium niet normaal
was geweest, te laten behandelen door den dierenarts. Om overbrenging
van smetstof door onvoldoend gereinigde instrumenten of handen te
voorkomen werd den leden nadrukkelijk verzocht, irrigaties, behandeling
met allerlei soorten bougies e.a., en inspecties van de vulva zonder voldoende
voorzorgen, achterwege te laten. De stierhouder kreeg opdracht alle
dieren op een door den dierenarts voorgeschreven wijze te inspecteeren.
Dieren met verschijnselen van acute vaginitis of uitvloeiing moesten worden
geweigerd. Voor de dekking werd het vestibulum en omgeving ruim be-
handeld met 2 % pyoctanninezalf.

Voor zoover thans kan worden nagegaan, is het op deze wijze gelukt
den nieuwen stier voor infectie te behoeden. Van de 57 koeien die van
i Mei—i Sept. \'42 zijn toegelaten, zijn 43 (75%) eenmaal gedekt en voor
zoover thans kan worden nagegaan drachtig.

Toch wordt bij deze wijze van werken nog te veel aan het toeval over-
gelaten. Van de nieuwkoopen was n.1. in de meeste gevallen niet bekend,
of ze na de geboorte van het kalf reeds door een anderen stier waren gedekt
en of het puerperium normaal was. De inspecties door den stierhouder
brengen hier lang niet altijd uitkomst. Ook leert de ervaring dat aan de
behandeling met 2 % pyoctanninezalf niet te veel waarde mag worden
gehecht. Ik heb meermalen stieren onderzocht en besmet bevonden van
eigenaren, die verklaarden deze behandeling steeds zorgvuldig te hebben
toegepast.

Den laatsten tijd wordt door verschillende onderzoekers o.a. Küst (10)
aangegeven, om ter voorkoming van specifieke dekinfectics de vagina
vóór de dekking te irrigeeren met 2—3 L warme phvs. NaCl of eenzelfde
hoeveelheid bicarbonas oplossing (1 eetlepel op 1 1 water), het praeputium
na de dekking met 2—3 1 warme entozon of chinosol 1 op 2000. De be-
handeling eischt vooral door den ingewikkelden anatomischen bouw van
het slijmvlies van penis en praeputium zeer veel nauwgezetheid. Ook is
ze tijdroovend, waardoor, zooals ik ook hier ondervond, de veehouders
er moeilijk toe te krijgen zijn.

In de toekomst zal toch de werkwijze verbeterd moeten worden. Het zal
noodig zijn in ieder geval voor dieren van onbekende herkomst de door Küst
aangegeven methode te probeeren. Eventueel zal overwogen moeten worden
voor deze, in den regel kleine groep, kunstmatige inseminatie voor te schrijven.

Wil men in streken als deze, waar men door den aard der bedrijven in
zoovele gevallen is aangewezen op gemeenschappelijke stieren, komen
tot een doelmatige bestrijding van de enzoötische steriliteit, dan zullen
de veehouders zich aaneen moeten sluiten. Men zal daar, waar dit maar
eenigszins mogelijk is, stierhouderijen — bij voorkeur stierhouderijen die een zoo groot

mogelijk, gebied bestrijken — moeten oprichten. Deze stierhouderijen zullen door
middel van een nauwkeurige administratie en een doelmatig reglement
de verschillende voorschriften kunnen doorvoeren. De enkeling die voor
eigen rekening een stier houdt zal, zooals de toestand nu is, zelden of
nooit resultaat kunnen verkrijgen. Vraagt hij b.v. een cliënt of zijn dieren
reeds door een anderen stier gedekt zijn, en weigert hij deze koe toe te
laten, dan zal dit als gevolg kunnen hebben dat de betrokken eigenaar dit
in den vervolge verzwijgt. Omgekeerd zal het kunnen voorkomen dat
een stierhouder, gedreven door eigenbelang, een infectie van zijn stier
zoo lang mogelijk verzwijgt. Daarenboven zal het noodzakelijk zijn dat de
Gezondheidsdienst voor vee in de Provincie Groningen de bestrijding van steriliteit
in haar programma opneemt. In de eerste plaats zal de Gezondheidsdienst in
nauwe samenwerking met de praktizeerende dierenartsen moeten zorgen
voor een intensieve voorlichting. Hij zal de praktizeerende dierenartsen
terzijde moeten staan bij het onderzoek; een laboratorium, waar sperma-
onderzoek kan worden verricht, is onmisbaar. Terwijl de praktizeerende
dierenartsen zich vooral zullen kunnen bezighouden met stieren van die
vereenigingen of stierhouders in hun werkgebied waarbij de dieren uit de
directe omgeving worden toegelaten, zal de Gezondheidsdienst vooral
zijn aandacht moeten schenken aan de zgn. „kopstieren", waarbij dieren
uit een meer of minder groot deel van de Provincie worden gebracht.
De eigenaren van deze stieren zouden zich onder controle van den Gezond-
heidsdienst kunnen stellen, daarnaast zou de mogelijkheid bestudeerd
moeten worden of uitvoerbare voorschriften zijn uit te vaardigen die deze
stieren tegen besmetting behoeden. De Gezondheidsdienst zal, alweer in
nauwe samenwerking met de praktizeerende dierenartsen, moeten nagaan
in hoeverre in de toekomst een nuttig gebruik zal kunnen en moeten worden
gemaakt van de kunstmatige inseminatie (m.h.o. hierop is het gewenscht,
dat de dierenartsen t.z.t. de kwestie van de hulpkrachten bestudeeren).
In het bijzonder zal de Gezondheidsdienst in de komende jaren moeten
nagaan of doelmatige bestrijding langs vrijwilligen weg bereikt zal kunnen
worden of dat tevens wettelijke bepalingen, b.v. een dekverbod voor
geïnfecteerde stieren, een verbod om koeien bij meer dan één stier toe te
laten voordat op normalen tijd een partus heeft plaats gehad, noodig
zullen zijn.

i. Siebenga, J. : Diss. Utrecht 1938 ; 2. Ostertag ; Monatschr. f. prakt. Tierheilk.
1905 ; 3. van den Berg, W. ; Diss. Utrecht 1941 ; 4. Ipolatow ; Z. f. Inf. Krankh.
1929, p. 31 ; 5. Jones, F. ; Little R.B. (geciteerd van den Berg No. 3) ; 6. Altmann;
Diss. Giessen 1935 (geciteerd van den Berg No. 3) ; 7. Denzler ; Monatschr. f. prakt.
Tierheilk. 1905 ; 8. Veenbaas ; Verslagen Gezondh. Dienst v. vee Friesland 1920—\'39 :
g. Sjollema ; Tijdschr. v. Diergeneesk. Bd. 68 No. 10; 10. Küst ; Bekämpfung der
Aufzuchtkrankheiten M. en H. Schaper, Hannover \'39 ; 11. Reisinger en Reimann ;
Wiener Tierärztl. Monatschr. Bd. 15, 1928 ; 12. Witte, Z. f. Inf. Kr. en Hyg. d. Haust.
Bd. 44, 1933; 13. Diernhofer : Wiener Tierärztl. Monatschr. Bd. 25, 1938; 14.
Webster; Aust. Vet. Journal. Vol. 8 p. 399, 1932; 15. Abelein; Bekämpfung der
Aufzuchtkrankheiten M. en H. Schaper, Hannover 1938 ; 16. William en Beller ;
Geschlechtskrankheiten d. Haussäugetiere, Schickhard en Ebner 1929: 17. Lagerlöf ;
Diss. Upsala 1934 en Rapport Intern. Diergen. Congres Zürich—Interlaken 1938;
i8. Hetzel ; Die Unfruchtbarkeit d. Haussäugetiere, Gustav Fischer, Jena; 19.
Sjollema: Verslagen Gezondheidsdienst v. vee in Friesland 1940- \'41.

Beschreven wordt een in de Prov. Groningen veel voorkomende infec-
tieuze catarrhale aandoening van het slijmvlies van uterus, cervix en vagina,
waardoor de koeien tijdelijk en een enkele maal misschien ook blijvend
steriel worden. Voor zoover kan worden nagegaan gaat de ziekte niet
direct van koe op koe over, maar vindt de verspreiding plaats door den
stier. Na dekking door een geïnfecteerden stier komen ± 90 % van de
koeien terug : ongeveer de helft na drie weken of binnen dien tijd ; de rest
breekt op na 4 tot 12 weken. Het klinisch onderzoek levert, behalve de
moeilijk en slechts gedurende korten tijd waarneembare afwijkingen aan
de cervix, niets op. Ook het klinisch onderzoek van den stier geeft geen
enkel houvast.

Het spermabeeld geeft, zooals uit de besproken voorbeelden blijkt, lang
niet altijd afwijkingen te zien. Uit een voorbeeld blijkt, dat bij dekking
door een geïnfecteerden stier ^ 10 % van de gedekte runderen drachtig
werd van den eersten Sprong; 29 % bleek 4 maanden na de infectie drach-
tig (deze dieren werden telkens weer toegelaten) ; 28 % kregen 4 tot 10
maanden rust en werden daarna meestal van den eersten sprong drachtig ;
33 % werden gust verkocht.

De oorzaak van de ziekte is niet bekend. Gewezen wordt op een recent
onderzoek van Webster, die van meening -is, dat de ziekte veroorzaakt
wordt door een bepaalde Streptococcus, die hij in materiaal van de cervix,
in zaad en na den dood in testikels en zaadblaasjes van den geïnfecteerden
stier kon aantoonen.

Aan de hand van een voorbeeld wordt de behandeling en de bestrijding
van de ziekte besproken, waarbij de conclusie wordt getrokken, dat in een
provincie als Groningen, waar men door den aard der bedrijven in vele
gevallen is aangewezen op gemeenschappelijke stieren, alleen van een door
een goed geoutilleerden Gezondheidsdienst georganiseerde bestrijding
resultaat kan worden verwacht.

Verf. beschreibt eine in der Provinz Groningen häufig vorkommende katarrhale
Erkrankung der Schleimhäute von Uterus, Zervix und Vagina, wodurch die Kühe
vorübergehend und in einzelnen Fällen auch bleibend steril werden. Soweit festgestellt
werden kann, wird die Krankheit nicht direct von Kuh auf Kuh übertragen, sondern
über den Stier. Nach dem Decken durch einen Stier rindern etwa 90 % der Kühe um :
etwa die Hälfte nach 3 Wochen oder innerhalb dieser Zeit, der Rest nach 4 bis 12
Wochen. Die klinische Untersuchung zeigt abgesehen von den schwer und nur während
kurzer Zeit erkennbaren Abweichungen am Zervix nichts von Bedeutung. Auch die
klinische Untersuchung des Stiers gibt keinerlei Anhaltspunkte. Das Spermabild zeigt,
wie die angeführten Beispiele beweisen, lange nicht immer Abweichungen. Aus einem
Beispiel ergibt sich, c iss nach Deckung durch einen infizierten Stier etwa 10% der
gedeckten Rinder nach dem ersten Sprung trächtig werden ; 29 % erwiesen sich 4
Monaten nach der Infektion als trächtig (diese Tiere wurden stets wieder zugeführt) ;
28% erhielten 4 bis 10 Monaten Ruhe und wurden danach meist nach dem ersten
Sprung trächtig ; 33 % wurden gust verkauft.

Die Ursache dieser Krankheit ist nicht bekannt. Es wird auf eine neue Untersuchung
von Webster hingewiesen, der meint, dass diese Krankheit von einem bestimmten
Streptokokkus hervorgerufen wird, den er in Material des Zervix, im Samen und nach
dem Tode in Testikeln und Samenbläschen des infizierten Stiers nachweisen konnte.

besprochen und daraus der Schluss gezogen, dass in einer Provinz wie Groningen, wo
man wegen der Art der Betriebe in vielen Fällen auf gemeinschaftliche Stiere angewiesen
ist, allein von einer von einem gut ausgerüsteten Gesundheitsdienst organisierten Be-
kämpfung Resultate erwarten kann.

The article contains a description of an infectious catarrhal affection of the mucous
membranes of the uterus, cervix and vagina, frequently occurring in the province of
Groningue, by which the cows become temporarly and also perhaps a single time
permanently sterile.

As far as can be estimated the disease does not pass directly from cow to cow, but the
infection takes place by means of the bull. After covering by an infected bull about 90 %
of the cows come back ; about the half after three weeks or earlier. The rest shows an
abortion after 4 to 12 weeks. The clinical research was, excepted the hardly and only
during a short time perceptible deviations of the cervix, unsuccessful. The same did
the clinical research of the bull. Many times the picture of the sperma did not show any
deviations as appears from the mentioned cases.

From one example it appears that after covering by an infected bull about 10%
of the cows became pregnant after the first covering ; 2g % of them appeared to be
pregnant 4 months after the infection (those animals were covered again and again),
28% got 4—10 months rest and after this rest they became pregnant mostly after the
first covering ; 33 % was sold barren.

The cause of the disease is unknown. The author points to a recent research of
Webster, who means that the disease is caused by a certain streptococcus, which he
could show in material from the cervix, in sperma and after death in testicels and follicles
of the infected bull. On the hand of an example the treatment and fight against the
disease is discussed and the author comes to the conclusion that in a province as Gro-
ningue, where one is thrown on collective bulls by the character of the farms, only an
organized fight against it by a goôd equiped sanitary board may obtain results.

L\'auteur décrit une affection catarrhale infectieuse des muqueuses de la matrice,
du col et du vagin, se présentant fréquemment chez les vaches de la province de Gro-
ningue, qui deviennent alors temporairement, et par exception définitivement stériles.
Pour autant qu\'on a pu en juger, la maladie ne se transmet pas d\'une vache à l\'autre,
mais est répandue par le taureau. Après la saillie d\'un taureau infecté, environ 90%
des vaches ne sont pas fécondées ; à peu près la moitié sont ramenées au taureau après
trois semaines ou au cours de cette période, le reste entre en chaleurs après 4 à 12 semaines.
En dehors des altérations du col. difficiles à observer et durant très peu de temps, l\'examen
clinique ne révèle pas grand\'chose. De même l\'examen clinique du taureau ne fournil
aucun élément. Comme le démontrent les exemples cités, l\'examen microscopique du
sperme ne permet pas la plupart du temps de constater des anomalies. Il résulte d\'une
observation qu\'après la saillie par un taureau infecté ± 10% des vaches devinrent
gravides après la première saillie ; chez 29 % la gravidité fut constatée 4 mois après
l\'infection (ces vaches furent à plusieurs reprises représentées au taureau) ; 28 % des
animaux furent soumis à un repos sexuel de 4 à 10 mois et furent presque tous fécondés
à la première saillie, 330 % furent vendus non fécondés.

L\'étiologie de la maladie n\'est pas connue. L\'auteur attire l\'attention sur un travail
récent de Webster, qui est d\'avis que la maladie est occasionnée par une espèce par-
ticulière de streptocoques qu\'il trouva dans les sécrétions du col, dans le sperme et
après la mort dans les testicules et dans les vésicules séminales des taureaux infectés.

A la lumière d\'un exemple l\'auteur discute le traitement et la prophylaxie de la maladie
et arrive à la conclusion que dans une province comme celle de Groningue ou l\'état
des exploitations justifie la plupart du temps l\'utilisation en commun des taureaux,
seule la lutte organisée par un service sanitaire bien outillé peut fournir des résultats
tangibles.

Uit de laboratoria der Rijksseruminrichting te Rotterdam.
Directeur Dr. C. J. DE GIER.

Door den Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst te Leeuwarden
werd eenigen tijd geleden tot ons het verzoek gericht een onderzoek te
willen instellen naar het desinfecteerend vermogen van een nieuw in den
handel gebracht desinfectiemiddel, kresyline genaamd, dat als vervang-
middel van het niet meer te verkrijgen creoline in het Destructiebedrijf
te Bergum werd gebruikt. Ten behoeve van het onderzoek werd een
monster ter beschikking gesteld.

Kresyline is een melkwitte emulsie van hoogere carbolzuren bereid uit steenkoolteer.
Het zou volgens den fabrikant N.V. Utrechtsche Asphaltfabrieken te den Haag —
als inwendig middel een giftigheid bezitten, die niet boven die van creoline uitgaat.

Voor vergelijking werden naast het kresyline onderzocht carbol, creo-
line (van de Creolinwerke Hamburg G.m.b.H.) en in enkele gevallen
ook citopogeen (van Brocades en Stheeman).

Als bacteriën werden gebruikt gedeeltelijk kort te voren geïsoleerde
stammen van verschillende herkomst van Escherichia coli, Brucella abortus,
Erysipelothrix rhusiopathiae, Shigella equuli, Salmonella enteritidis var. dublin,
Staphylococcus aureus, Streptococcus pyosepticus Bacillus anthracis en Clostridium
chauvoei.

De methode van onderzoek was met eenige variatie gelijk aan die,
welke door de Blieck en Jansen (1934) werd toegepast en die werd over-
genomen uit de „Mededeelingen van het Rijksinstituut voor Pharmaco-
therapeutisch onderzoek", No. 4 (1922).

Buizen met 5 cc bouillon of anderen voedingsbodem werden geënt en daarna meestal
24 uur in de broedstoof bij 37⁰ C. geplaatst. Hierna werd 20 cc phys. NaCl-oplossing
toegevoegd, doorgeschud en 0.5 cc gebracht in buizen die 4.5 cc van het te onderzoeken
desinfectiemiddel bevatten in verschillende versch bereide verdunningen. Het over-
brengen geschiedde door middel van een pipet, waarbij er voor gezorgd- werd dat de
cultuur direct in de desinfectievloeistof en niet aan den binnenkant van de buis terecht-
kwam. Daarna werd het mengsel voorzichtig doorgeschud en bij kamertemperatuur
gehouden. Na 2, 4, 6, 8, 10, 30 en 60 minuten werd met een flinke groote öse overgeënt
op buisjes met 5 cc bouillon of anderen voedingsbodem. Met de sporenvormende bacillen
werd in een aantal proeven bovendien nog na 1 -7 dagen gecontroleerd.

Bij alle bovengenoemde bacteriën werd voor de culturen zoowel als
voor de controles alléén van bouillon gebruik gemaakt, behalve bij Str.
pyosepticus, B. anthracis en Cl. chauvoei.

zocht, waarvan i geïsoleerd uit een big (stam Gs) en 3 uit een kalf (stam
vW, Bm en Bf).

Alle stammen van E. coli met 1 % kresyline werden binnen 2 minuten gedood ; met
carbol 1 % 1 stam (Gs) binnen 2 minuten, 2 stammen binnen een uur en beide laatste
met 2 % carbol binnen 2 minuten gedood : met creoline 1 % 3 stammen binnen resp.
2, 2 en 4 minuten gedood.

Onderzocht werden 3 stammen van den verwekker van het besmettelijk
verwerpen, geïsoleerd uit geaborteerde vruchten of vruchtvliezen van
het rund (stam vB, Ws en Sm). De culturen werden 48 uur in de broed-
stoof geplaatst om een beteren groei te verkrijgen.

Alle stammen van Br. abortus werden met 1 % kresyline binnen 2 minuten gedood ;
met carbol 1 % 2 stammen binnen resp. 4 en 30 minuten, met 2 % binnen 2 minuten ;
met creoline 1 % 2 stammen binnen resp. 2 en 4 minuten.

Er werden 3 vlekziektestammen, geïsoleerd uit het varken, onderzocht
(stam T 29, Ws en H7).

Alle stammen van E. rhusiopathiae werden door 1 % kresyline gedood binnen 2 minuten;
met carbol 1 % was 1 stam 1 uur later nog in leven, een andere binnen 8 minuten ge-
dood, beide werden door een 2 % oplossing binnen 2 minuten gedood : met creoline

Een 4-tal polyarthritis (Lahme\'l -stammen hiervoor gebruikt, waren
geïsoleerd uit veulens (stam Bs, Kdt, Sch en IJz).

Alle stammen van Sh. equuli waren met 1 % kresyline binnen 2 minuten gedood ;
met carbol 1 % de 4 stammen na resp. 2, 2, 6 en 30 minuten en de laatste 2 door een

2 % oplossing binnen 2 minuten ; met creoline 1 % waren 3 stammen binnen 2 minuten
gedood.

We onderzochten 4 salmonellose (paratyphus)-stammen welke waren
geïsoleerd uit kalveren (stam He, Rh, Ub en 8).

Alle stammen van S. enteritidis var. dublin werden door 1 % kresyline-oplossing binnen

2 minuten gedood ; met carbol van dezelfde concentratie 1 stam binnen 1 uur en 2 stam-
men door een 2 % concentratie in 2 minuten, terwijl 2 stammen door een 1 %-oplossing
na i uur nog niet gedood waren. Met een 1 % creoline-oplossing waren 3 stammen na
resp. 2, 2 en 4 minuten afgestorven.

De gebruikte 3 stammen waren geïsoleerd uit uiersecretum, afkomstig
van runderen (stam 4, 5 en 134).

Alle stammen van Staph. aureus werden door 1 % kresylineoplossing binnen 2 minuten
gedood ; door carbol 1 % 1 stam binnen 1 uur, met een 2 % oplossing binnen 2 minuten
gedood, terwijl 1 stam na 1 uur nog in leven was ; met een creolineoplossing van 1 %
was i stam binnen 30 minuten, met een 2 % oplossing binnen 8 minuten en met een

3 % oplossing binnen 2 minuten gedood. Een stam was in een 1 % oplossing na 1 uur
nog in leven, doch in een 2 % oplossing binnen 30 minuten gedood.

Van de hiervoor gebruikte stammen waren er 3 geïsoleerd uit uier-
secretum van runderen (stam 149, 161 en 916) en 1 uit uiersecretum
van een paard (stam 2899). Deze stammen werden om een goeden groei
te verkrijgen gekweekt op serumbouillon, terwijl ook de controle-entingen
op dien voedingsbodem plaats vonden.

Alle stammen van Str. pyosepticus werden door een i % oplossing van kresyline binnen
2 minuten gedood ; met carbol i % werd i stam binnen 30 minuten gedood, terwijl
2 stammen na 1 uur nog in leven waren, met een 2 % oplossing van carbol was 1 stam
binnen 8 minuten gedood ; een creolineoplossing van 1 % doodde 2 stammen binnen

Er werden 6 boutvuurstammen, geïsoleerd uit runderen, onderzocht
(stam J, Zw, Ld, Bm, Jh en N). De cultuurentingen hadden, evenals de
controle-entingen, plaats op versch bereide leverbouillon. Een 2-tal dezer
stammen werd pas onderzocht na 48 uur groei in leverbouillon.

Met kresyline van 3 en 5 % waren 2 stammen na t uur nog niet gedood, met 10 %
werden 5 stammen binnen resp. 2, 4, 6 (dubbelproef), 8 en 10 minuten gedood en

3 binnen 30 minuten (waarvan t stam een dubbelproef, de beide andere de 48 uur
gegroeide culturen betrof). Door een carboloplossing van 3 en 5 % was I stam na 1 uur
nog niet gedood, doch bij gebruik van een 10 % oplossing waren alle 6 stammen (1 in
dubbelproef) binnen 2 minuten gedood. Met een creolineoplossing van 10% waren
6 stammen (en een in dubbelproef) na 1 uur alle nog in leven. Met citopogeen van gelijke
concentratie waren 2 stammen na 1 uur nog in leven.

Hiervoor werd een 7-tal miltvuurstammen onderzocht, welke alle uit
runderen geïsoleerd waren (stammen Hb, Hz, St, Rb, B, Lm en O).

De cultuurentingen hadden gewoon in bouillon plaats, de controle-
entingen in de eerste proeven in gewone bouillon, later op serumagar
(Ottolenghi), 0,2 % glucoseagar (Hailer en Heicken) of op serum-
glucosebouillon (Süpele).

Van verschillende zijden werd er op gewezen, dat bij desinfectieproeven op miltvuur-
kiemen de gewone bouillon voor controle-entingen zich minder goed leende.

Ottolenghi (191 i) wijst hierop het eerst en beveelt het gebruik van serumbouillon
of serumagar aan. Hewlett (1912) zegt eveneens dat bouillon nu en dan als voedings-
bodem tekortschiet, terwijl de sporen op agar nog tot ontwikkeling komen, illieff (1939)
deelde mede dat de optimaalbodem van Süpfle (bouillon met 3 % glucose en 5 %
serum) het mogelijk maakte t.o.v. miltvuursporen een ongeveer 2 maal grootere resisten-
tie af te lezen als met gewone bouillon.

Hailer en Heicken (1941) deden vergelijkingen tusschen agar en bouillon om te zien
aan welken voedingsbodem de voorkeur moest worden gegeven en komen tot de con-
clusie dat agar de voorkeur verdient.

Zij gaven aan zwakalcalische agar (pH 7,8) met toevoeging van 0,2 % glucose. Het
onderscheid tusschen de in beide voedingsmedia verkregen resultaten was echter niet
zoo heel groot.

Controle met bouillon : met kresyline 1 —10 % 3 stammen en met carbol 1-3 % 1 stam
na een uur nog in leven ; met creoline onregelmatigheden (de observaties van korteren
duur gaven dikwijls negatieve controle-entingen, terwijl die na langeren duur nog
positieve entingen gaven) ; 1 stam met 3 % binnen 1 uur gedood en I stam met 3 %
na i uur nog in leven en met 5 % binnen 1 uur gedood.

Controle op serumagar : (alle proeven gaven onregelmatigheden) : met kresyline 10 %
waren 3 stammen binnen resp. 2, 2 en 6 minuten gedood en 2 nog na 1 uur in leven ge-
bleven ; met carbol 10% 3 stammen binnen resp. 2, 2 en 10 minuten gedood en 1 na
i uur nog in leven ; met creoline 10 % 3 binnen 2 minuten gedood en 2 na 1 uur nog in
leven en met citopogeen 10% 2 stammen binnen resp. 2 en 6 minuten gedood en 2
na i uur nog in leven.

Controle op 0,2 % glucoseagar (gaven ook onregelmatigheden) : 2 stammen met 10%
kresyline en met 10% carbol 1 binnen 2 minuten gedood en 1 na 1 uur nog in leven ;

met io % creoline i binnen i uur gedood en i na i uur nog in leven : met 10 % cito-
pogeen als met kresyline en carbol.

Controle met serumglucosebouillon (gaven eveneens onregelmatigheden) : met kresyline
io % 2 stammen binnen 2 minuten gedood, 2 stammen na i uur en 4 (waarvan 1 dubbel-
proef) na 24 uur nog in leven (na 48 uur gedood) ; met carbol 10 % 3 stammen (waarvan
T dubbelproef) binnen resp. 2, 4 en 10 minuten gedood en 5 (waarvan 1 dubbelproef)
na i uur nog in leven (na 24 uur alle gedood) ; met creoline 10 % 2 stammen binnen
resp. 6 minuten en 1 uur gedood, 2 na 1 uur en 4 stammen (waarvan 1 dubbelproef)
na 7 maal 24 uur nog in leven ; met citopogeen 10 % 1 stam binnen 6 minuten gedood,
3 stammen na 1 uur en 4 (waarvan 1 dubbelproef) na 7 maal 24 uur nog in leven. Bij
een 24-tal controles na 1 uur werd gelijktijdig op serumagar geënt : daarvan bleven 3
negatief, terwijl de serumglucosebouillon positief werd, de overige waren gelijk.

Laten wij de sporenvormende bacillen even buiten beschouwing, dan
blijkt uit het bovenstaande dat alle onderzochte stammen van E. coli,
Br. abortus, E. rhusiopathiae, Sh equiili, Salm. enteritidis var. dublin, Slaph.
aureus en Str. pyosepticus door 1 % kresyline binnen 2 minuten werden gedood.
Hetzelfde werd bereikt met 1 % creoline op E. rhusiophathiae, Sh. equuli
en Str. pyosepticus en voor de overige bacteriën met 2 % creoline met uit-
zondering van Staph. aureus, waar dit resultaat pas met een 3 % oplossing
werd verkregen. Met 1 % carbol werden de bovengenoemde bacteriën
nog niet met zekerheid binnen 2 minuten gedood, met 2 % alle behalve
Staph. aureus, waarvoor weer een 3 % oplossing noodig was. Wij zien dus
dat met kresyline gelijke of betere resultaten werden bereikt dan met
creoline, terwijl carbol bij beide achterbleef.

Op Cl. chauvoei hadden de concentraties van 3 en 5 % van kresyline in
het geheel geen werking binnen t uur, evenmin als van 10 % creoline of
van 10 % citopogeen, daarentegen doodde 10 % kresyline deze bacillen
en hun sporen met zekerheid binnen 30 minuten, terwijl 10 % carbol
de boutvuurkiemen met zekerheid zelfs binnen 2 minuten doodde.

Met B. anthracis werden storende onregelmatigheden verkregen, die ook
niet geheel konden worden weggenomen door verandering van voedings-
bodems voor de controle-entingen. Uit de proeven was echter wel op te
maken dat 10 % kresyline op de miltvuurkiemen binnen 48 uren en 10 % carbol
binnen 24 uur doodend werkte, terwijl 10 % creoline en 10 % citopogeen zelfs
na 7 dagen nog niet met zekerheid de miltvuurkiemen konden dooden.

Zoowel bij boutvuur- als bij miltvuurkiemen werden dus met carbol
de gunstigste resultaten verkregen, daarna volgde kresyline, terwijl creoline
en citopogeen zeer ver daarbij achterbleven.

De bevinding over de desinfecteerende werking ten opzichte van bout-
vuur-, maar vooral van miltvuurkiemen, speciaal wat betreft creoline, is
in duidelijke tegenstelling met de algemeen gangbare meening, dat sterke
creolineoplossingen (wat in de practijk meestal neerkomt op hoogstens
5 %) buitengewoon gunstig zouden zijn-voor ontsmettingsdoeleinden. Een
nader onderzoek in te stellen naar eenige goede en practische desinfectie-
middelen voor bovengenoemde sporenvormers lijkt rhij dan ook wel ge-
wenscht.

Uit bovenstaand onderzoek blijkt verder dat kresyline een volwaardig
vervangmiddel van het creoline is en dat het in vele gevallen de des-
infecteerende werking daarvan zelfs overtreft. De prijs van het middel zal
van invloed zijn of het ook later creoline zal kunnen vervangen.

Illieef, T. Jb. Vet. med. Fak. Sofia 15, 239 (1939) Ref. Vet. med. Jhrber. 66, 588
(1940).

De desinfecteerende werking van kresyline op Escherichia coli, Brucella
abortus, Erysipelothrix rhusiopathiae, Shigella equuli, Salmonella enteritidis var.
dublin, Staphylococcus aureus en Streptococcus pyosepticus (syn. Str. pyogenes) bleek
gelijk of beter te zijn dan van creoline en overtrof die van carbol. Met een

Op houtvuur- en miltvuurkiemen was de werking van kresyline wel
beter dan van creoline of citopogeen, maar duidelijk minder dan van
carbol. Met een 10 % oplossing van kresyline werden boutvuurkiemen
binnen 30 minuten gedood, miltvuurkiemen binnen 2 dagen, terwijl de
laatstgenoemde met 10 % creoline of 10 % citopogeen zelfs na 7 dagen
nog levensvatbaar bleken te zijn.

Die desinfizierende Wirkung von Kresylin auf Escherichia coli, Brucella abortus, Erysi-
pelothrix rhusiopathiae, Shigella equuli, Salmonella enteritidis var. dublin, Staphylo-
coccus aureus und Streptococcus pyosepticus (Syn. Str. pyogenes) erwies sich, ebenso
gut oder besser zu sein als von Kreolin, und übertraf die von Karbol. Mit einer 1 proz.
Lösung von Kresylin wurden diese Bakterien innerhalb 2 Min. getötet.

Auf Rauschbrand- und Milzbrandkeime war die Wirkung von Kresylin zwar besser
als von Kreolin und Citopogen aber deutlich geringer als von Karbol. Mit einer io proz.
Lösung von Kresylin wurden Rauschbrandkeime innerhalb 30 Min. getötet, Milz-
brandkeime innerhalb 2 Tagen, während die letzteren mit 10 proz. Kreolin und 10 proz.
Citopogen sich sogar nach 7 Tagen noch als lebensfähig erwiesen.

The desinfecting effect of Kresyline upon Escherichia coli, Brucella abortus, Erysipelo-
thrix rhusiopathiae, Shigella equuli, Salmonella enteritidis var. Dublin, Staphylococcus
aureus and Streptococcus pyosepticus (syn. Str. pyogenes) appeared to be equal or
better than that of creolin and surpassed that of carbolic acid.

The effect of kresyline upon the germs of black leg and anthrax was better than that
of creolin or citopogen indeed, but plainly less than that of carbolic acid. With a 10%
solution of kresyline black leg germs were killed within 30 minutes, anthrax within

2 days, whilst the latter appeared to be still viable even after 7 days when they were
treated with 10% creolin or citopogen.

L\'action désinfectante de la krésyline sur Escherichia coli, Brucella abortus, Erysipelo-
thrix rhusiopathiae, Shigella equuli, Salmonella enteritidis var. Dublin, Staphylococcus
aureus et Streptococcus pyosepticus (syn. Str. pyogenes) se révéla être égale ou supé-
rieure à celle de la créoline et surpassa celle de l\'acide phénique.

Sur les bacilles du charbon bactéridien et du charbon symptomatique, l\'action de la
krésyline fut meilleure que celle de la créoline ou du citopogène, mais inférieure à celle
de l\'acide phénique. La solution de krésyline à 10 % tua les bacilles du charbon sympto-
matique endéans les 30 minutes et ceux du charbon bactéridien endéans les 2 jours, alors
que ces germes étaient encore viables après un contact de 7 jours avec des solutions
de créoline ou de citopogène à 10%.

Wij vestigen in het bijzonder de aandacht der Nederlandsche collegae op deze
artikelen, omdat de schrijver tot conclusies komt, die hier te lande inderdaad aandacht
verdienen. Wij nemen kortheidshalve alleen de belangrijkste punten uit het betoog
nader in beschouwing.

1. Men weet, dat voor het bacteriologisch onderzoek in Duitschland de te onder-
zoeken monsters naar een beperkt aantal daarvoor aangewezen „Untersuchungsambter"
moeten worden gezonden. Dit brengt mede: a. bedorven aankomen der monsters,
b. langen duur vóór de uitslag bekend is, c. weinig contact tusschen keurenden dierenarts
en laboratoriumonderzoeker.

De schrijver stelt op deze en andere gronden voor, de zeer strenge centralisatie te
verbreken en dit onderzoek ook aan de goed ingerichte keuringsdiensten der slacht-
huizen op te dragen. Daar een regeling, die met het bovenstaande overeenkomt, hier
te lande reeds lang tot volle tevredenheid bestaat, doet het goed, dat dit denkbeeld
thans ook elders als het juiste wordt erkend.

Het tevens voorgestelde om elke noodslachting naar een slachthuis te brengen kan
alleen uitgevoerd worden, wanneer een voldoend aantal van deze inrichtingen ter
beschikking is; hier zal het Nederlandsche stelsel der noodslachtplaatsjes een nuttige
aanvulling blijken.

2. Het blijkt, dat het onderzoek van de nieren bij kalveren in Duitschland niet
bindend is voorgeschreven. Zooals bekend geschiedt dit hier te lande regelmatig.

3. Onderzoek van den kop bij kalveren jonger dan 6 weken door insnijding, is thans
in Duitschland verplicht. Schrijver acht dit niet dringend noodig, hij vreest, dat het
nut niet in overeenstemming is met den omvangrijken arbeid. Hij wil dit onderzoek niet
verplicht stellen.

Hier te lande beperkt men zich tot het uitsnijden van de tong door een V-vormige
snede langs de kaaktakken, een bewerking, die den slachter overgelaten kan worden,
waarna het onderzoek gemakkelijk plaats heeft.

4. De schrijver vermeldt met instemming, dat volgens nieuwere bepalingen bij
noodslachtingen wegens mond- en klauwzeer bacteriologisch onderzoek verplicht is.
Hij betreurt het, dat dit niet verplicht is bij noodslachtingen wegens vlekziekte en
varkenspest ! Wie de fundamenteele onderzoekingen van Postma en Van Manen over
dit onderwerp hier te lande kent, begrijpt, dat zulk een voorschrift hier reeds geruimen
tijd bestaat.

De schrijver voegt hieraan de opmerking toe, dat hij in zijn dienst sedert vele jaren
principieel bij elke noodslachting bacteriologisch onderzoek verricht. Een der grond-
slagen van het hier geldende stelsel wordt daarmede bereikt.

5. Het laatste gedeelte van zijn bespreking wijdt de schrijver aan de beoordeeling
der slachtdieren met tuberculose.

Tegen afkeuring bij zeer ver voortgeschreden vermagering en voorwaardelijke
goedkeuring bij „acute haematogene miliair t.b.c." oppert hij geen bezwaren. Hij
heeft echter bezwaar tegen het goedkeuren van het vleesch van:

ad a. Schrijver erkent, dat uitbeenen van deze dieren en afkeuren van het beender-
stelsel noodig is. Hij vreest echter, dat het uitgebeende vleesch (vooral de kleinere
stukken) spoedig zal bederven. Voorts doen zich moeilijkheden voor bij het huidige
distributiestelsel. De slager, wien zulk een dier is toebedeeld, heeft voor zijn klanten
geen beenderen! Schrijver bepleit daarom verwijzing van zulk vleesch naar de vrijbank.
Het zou nuttig zijn de ervaringen op dit punt hier te lande te vernemen.

\') Dr. E. Schürmann, Streifzüge durch das neue Reichsfleischbeschaugesetz. Deutsche
Slachthof-Zeitung 10 en 25 Dec. 1941.

ad. b. Schrijver kan er zich niet mede vereenigen, dat vleesch van dieren met uit-
gebreide (chronische) t.b.c., na verwijdering der tuberculeuze deelen geheel wordt
goedgekeurd. Hij betoogt, dat vleesch van zulk een dier veelvuldig ,,nat" is, afwijkend
in consistentie en „vom minderen Geschmacks- und Genuszwert". Stellen wij vast,
dat er alle overgangen voorkomen tusschen normaal vleesch en het bovengeschetste
afwijkende.

Conform de Nederlandsche bepalingen blijft het eiken dierenarts overgelaten zulk
een dier, hetzij deze afwijkingen in samenhang met tuberculose, hetzij door andere
redenen zijn ontstaan, ter vrijbank te verwijzen.

Vooral de beide eerstgenoemde grondslagen voor voorwaardelijke goedkeuring
schijnen doeltreffender dan wanneer zulk een uitspraak op het „weerzinwekkende
karakter" van dit vleesch zou berusten, zooals o.a. door Müller München wordt
bepleit. Zou men dit beginsel voor vleesch van tuberculeuze dieren invoeren, dan zou
men het ook voor dat van dieren met tal van andere ziekten moeten toepassen. Het
is niet ondenkbaar, dat men daartoe in een verder ontwikkelingsstadium der vleesch-
hygiëne zal overgaan. Of het thans onder de benarde omstandigheden der vleesch-
voorziening ingevoerd kan worden, is op zijn minst twijfelachtig.

In elk geval blijkt uit het bovenstaande, dat het meeningsverschil over de toepassing
van het door Nieberle en ondergeteekende ontwikkelde stelsel van beoordeeling van
vleesch van tuberculeuze dieren in wezen niet zoo groot is als soms wel eens wordt
voorgesteld.

Dr. Schürmann heeft met zijn artikel bewezen een zelfstandig denkend onderzoeker
te zijn, die inderdaad in de toekomst nog veel zal kunnen bijdragen tot de ontwikkeling
der vleeschhygiëne. C. F. van Oyen.

België, met een oppervlakte van ongeveer 30.000 vierkante kilometers, is, wat betreft
het destrueeren van gestorven vee, verdeeld in 7 regionen. Al de destructoren bevinden
zich in particuliere handen. Na een openbare aanbesteding worden door den Staat
de daarvoor geschikt geachte bedrijven belast met de destructie. De laatste contracten
werden, aldus Haucke \'), op 1 Januari 1941 afgesloten voor den tijd van 10 jaren.

In totaal werden in België in 1939 gedestrueerd 3068 paarden, 2098 veulens, 9562
runderen, 12.175 kalveren, 5647 varkens en 6938 schaper, en geiten. De meeste van
de 7 destructiebedrijven liggen in een landelijke omgeving. Centraal in hun ophaal-
gebied liggen de inrichtingen te Thourhout voor West-Vlaanderen en Sint Trond voor
Limburg en Noord-Luik. De 2 grootste bedrijven daarentegen, die te Schooien voor
Antwerpen en Brabant en die te Denderleeuw voor Oost-Vlaanderen, liggen juist aan
de peripherie van hun district. De inrichting te Deurne voor Namen, Luxemburg en
Zuid-Luik wordt gesloten, zoodra de fabriek te Ciney (tot dusver een verzamelplaats)
in gebruik kan worden genomen.

Verder heeft men nog destructoren te Rebaux voor Henegouwen en te Thuillies,
eveneens voor dit district.

Alle inrichtingen liggen ongeveer 1—2 km buiten de eigenlijke bebouwde kom,
zoodat men van een onaangename geur in de omgeving geen last heeft. De scheiding
van het reine en onreine gedeelte in de fabrieken is overal goed doorgevoerd. Overal
wordt het droge systeem van Iwel-Laabs toegepast. De inrichting te Denderleeuw
beschikt over een ontvettingsinstallatie door middel van trichlooraethyl. In Schooten
is een benzine-vetextractie-installatie in aanbouw. Gemiddeld wordt van 1000 kg
materiaal 70—80 kg vet en 220 kg diermeel verkregen.

Terwijl Thourhout de verzorging heeft van 11 slachthuizen, Denderleeuw slechts
van 6, heeft Schooten er 18 en Deurne en Ciney zelfs 31, St. Trond weer 15, Thuillies 10
en Rebaux er 9 te verzorgen.

Voor miltvuurcadavers is in elke destructor een apart apparaat aanwezig, waarin
men het geheele cadaver kan doen verdwijnen. Hierbij gebeurt de verwerking door

directe stoom van minstens 140 C. (natte methode). Tot dat doel zijn oudere apparaten
van de Firma\'s Hartmann en Venuleth in gebruik.

Het ophalen van de cadavers geschiedt in daartoe ingerichte stalen wagens van
2—4 ton, voorzien van automatische winden en absoluut waterdicht gebouwd. Alvorens
deze in gebruik mogen worden genomen, moeten ze worden goedgekeurd door den
Veterinairen Inspecteur.

In eenige gevallen kon Keller ¹) aantoonen, dat bij een sterk anaërobe muskulatuur
toch nog een goede, zure vleeschreactie aanwezig kan zijn. Door een geoefend onder-
zoeker kon in sommige van deze gevallen door de reukproef reeds een beginnend,
anaëroob bederf worden aangetoond, waaruit, aldus Keller, duidelijk blijkt, dat de
pH-waarde alleen niet voldoende is voor een beoordeeling van vleesch, maar slechts
een hulpmiddel, dat men naast de andere onderzoekingsmethoden moet toepassen.

Daar er in de literatuur op deze kwestie nog niet de aandacht is gevestigd, beschrijft
Keller iets uitvoerig de door hem waargenomen gevallen.

Geval i. Noodslachting van een kalf met heftige diarrhee en een temperatuur
van 40° C. In spierweefsel en organen talrijke anaërobe bacteriën. pH-waarde 5,9.

Geval 2. Rund met geburtsrauschbrand. Het vleesch van de 3 niet veranderde
voeten vleesch was helrood van kleur en had een vaste consistentie. Een achtervoet
was reeds afgekeurd. De pH-waarden van de 3 voeten bedroeg 5,9, 5,7 en 6,1. Alle
drie gaven een anaërobe cultuur.

Geval 3. Een stuk paardevleesch was verontreinigd geworden op den vloer van
de slachthal, daarop in perkamentpapier gewikkeld en in een broedstoof gebracht.
Na 48 uur groeiden uit het midden van het stuk vleesch anaërobe bacteriën en werd
een pH gevonden van 5,9.

Conclusies: voor de vleeschbeoordeeling is ten eerste het resultaat van het bacterio-
logisch vlceschonderzoek van belang. Verder moet nagegaan worden het resultaat
van het organoleptisch onderzoek en de pH en andere chemische reacties worden
bepaald. Al deze 3 factoren moet men in verdachte gevallen in aanmerking nemen.

Het aantal gevallen van cysticercosis, gedurende de jaren 1923—1936 bij de vleesch-
keuring in Finland waargenomen, bedroeg jaarlijks 1192—1667, d. w. z. ongeveer
0,4—0,5 % van de onderzochte runderen.

De voorgeschreven vleeschkeuringsvoorschriften hebben het aantal positieve gevallen
slechts weinig doen dalen, zoodat Tarnaala ²) nieuwe maatregelen ter bestrijding
van deze parasiet wil invoeren.

Als de voornaamste oorzaak van de verspreiding van de parasiet ziet Tarnaala de
primitieve, hygiënische omstandigheden op het platteland, waardoor het drinkwater
van de dieren zeer vaak wordt besmet. Verder grazen de runderen zeer vaak op velden
en weiden, welke met menschelijke faecaliën worden bemest. Door middel van grafische
voorstellingen toont Tarnaala aan, dat de dieren vooral juist gedurende den weidetijd
worden besmet. Verder wordt de verspreiding der parasiet in de hand gewerkt, doordat
een deel van het besmette vleesch in den handel komt, zonder dat een keuring daarvan
heeft plaats gehad, doordat niet overal de vleeschkeuring wordt uitgevoerd. De infectie
komt nagenoeg over het geheele land in gelijke mate voor; in het Zuid-Oosten van
het land echter het meest.

Voor een afdoende bestrijding van de parasiet is het noodzakelijk, dal de hygiënische
omstandigheden op het platteland worden verbeterd. Bovendien moet de bevolking
met de levenswijze van de parasiet, door middel van voordrachten en brochures, op
de hoogte worden gebracht. De vleeschkeuring en de behandeling van het besmette
vleesch moet succesvoller worden gemaakt. Mochten hiermede geen betere gevolgen
worden bereikt, dan moeten, met behulp van de gegevens van de vleeschkeuring, de

2 ) Tarnaala, Verbreitung und Bekämpfung des Cysticercus inermis. (Finsch, met Duitsche
samenvatting. Finnische Veterinärzeitschrift, Jg. 47, 1941, pg- 299).

besmette landgoederen worden opgespoord en een verplichte behandeling van de
lintwormdragers in beschouwing worden genomen

Kenmerken voor een bepaalde mate van hydraemie van het vleesch zijn, volgens
Keller o.a. een nat onderhuidsch bindweefsel, vooral op die lichaamszijden, waarop
de dieren bij ziekte of door algemeene zwakte hebben gelegen, en een natte onderborst.
Verder een zeer nat intermusculair bindweefsel, vooral optredend in het subscapulaire
bindweefsel. Als binnen 24 uur of na nog langeren tijd een opdroging van het slachtdier
heeft plaats gevonden, is het derhalve aan te bevelen, steeds de schouders van het lichaam
zg. los te snijden. Naast een hydropisch vetweefsel, overal waar het in het lichaam
voorkomt, dat ook bij langer bewaren van het dier niet hard wordt, noemt Keller
als een kenmerk voor het nat zijn van het vleesch het optreden van witte, vochtige
strepen over de pleura costalis. Deze strepen loopen bij het opgehangen dier loodrecht
van boveri naar beneden, beginnen bij het middenrif of kort daaronder en eindigen
bij den borstingang of wervelkolom. Is slerhts een geringe hydraemie aanwezig, dan
ziet men slechts enkele strepen.

Zij worden veroorzaakt door van weefseldeelen afloopende vloeistof, welke in de
serosa dringt en deze tot opzwelling brengt. Voor deze opzwelling is een bepaalde
tijd noodig, zoodat men niet direct na het slachten deze strepen kan opmerken, wel
ongeveer eerst na 3 uur. Vaak is ook de fascia endothoracica onder de pleura gezwollen,
in het bijzonder de daarin verloopende collagene vezels.

Vooral in gevallen van herkeuring, of als de keuring eerst één of\' twee dagen na het
slachten wordt verricht, kunnen deze strepen, aldus Keller, een aanwijzing zijn voor
een zekere mate van hydraemie en aanleiding zijn voor het losmaken van de schouders
of verschillende spiergroepen.

De begrippen magerheid, vermagering en cachexie en hun beoordeeling
in de vleeschkeuring.

Leinemann ¹) wijst er op, hoe de vleeschkeuringsambtenaar bij de beoordeeling
van slachtdieren heel vaak moet uitmaken, of een dier vermagerd is, ofwel of er een
toestand van cachexie aanwezig is en geeft daarom in het kort de kenmerken aan,
waaraan men magere dieren, vermagerde dieren of dieren met cachexie kan herkennen.

Magere dieren hebben meestal weinig vet; het niervet is dikwijls zeer gering, zoodat
men den bouw van de nieren, zonder dat deze uit hun kapsels zijn vrijgemaakt, goed
kan onderscheiden. De organen, zoowel als de beenderen, zijn onveranderd. De mus-
culatuur is vast en donkerrood. Dikwijls treft men deze magere dieren aan bij dieren,
die in hun ontwikkeling zijn of onder mannelijke dieren.

Vermagerde dieren hebben meestal een iets verkleinde milt en lever. Het vetweefsel
is min of meer verdwenen; gewoonlijk is het niet zoo wit meer van kleur, maar geel-
achtig. In warmeren toestand dikwijls iets vochtig, na het koud worden van het dier
echter steeds nog hard. Spieren zijn slechts matig ontwikkeld. Het spierweefsel is niet
vochtig en heeft nog de natuurlijke kleur. Beenmerg is vast, geelachtig wit. Deze toestand
ziet men vaalj bij oudere dieren, sterk melkgevende koeien, of slecht gevoede dieren.

Cachexie. Het darmvet, niervet, vetweefsel in de bekkenholte, tusschen de doorn-
uitsteeksels en om de vleeschlymphklieren is donkergeel, vochtig. Het wordt, ook na
afkoelen, niet meer hard. Muskulatuur sterk teruggegaan, slap, grijsrood en vochtig.
Beenmerg week, geel of donkergeel, meestal zeer vochtig.

Gedurende 1 £ jaar werd in de rijksgouw Wartheland, volgens medcdeeling van
Schoop •), in 7200 gevallen bij de vleeschkeuring een bacteriologisch vleeschonderzoek

1 ) Leinemann, Die Begriffe Magerkeit, Abmagerung und vollständige Abmagerung und ihre
Beurteilung nach dem Fleischbeschaugesetz. (Tierärztl. Rundschau 1941, Jg. 47, pg. 516).

verricht. Hierbij werden in 247 gevallen of 3,4% vleeschvergiftigingsbacillen gevonden.
Het meest kwam voor de Gärtnerinfectie, nl. 192 maal bij het kalf, 36 maal bij hel
rund, 3 maal bij het varken en 1 maal bij het schaap. Breslaubacteriën kwamen 14 maal
voor, nl. 4 maal bij het kalf, 8 maal bij het rund, 1 maal bij het varken en 1 maal
bij het schaap, terwijl ten slotte het type Newport slechts 1 maal werd waargenomen
bij het rund. In het meerendeel der gevallen was een sepsis aanwezig, nl. in 147 van
de 247 gevallen.

Overigens zag men nu eens een verbreiding over alle organen, dan weer over enkele
organen en som; over slechts een of meer lymphklieren. Betrekkelijk vaak was alleen
de nier het orgaan, waar de bacillen voorkwamen, zoowel de Gärtner- als de Breslau-
bacteriën.

Volgens Schoop moeten dieren, waarbij alleen in lever en gal of in één van deze
organen Gärtnerbacillen konden worden aangetoond, als toevallige bacteriëndragers
worden beschouwd, waarbij men nu en dan in de faeces de bacteriën kan aantreffen.
Dit was in bijna 10% van alle Gärtnerinfecties het geval.

Over de resultaten van het onderzoek van noodslachtingen van paarden,
vooral in verband met maag- en darmaandoeningen.

Bij 543 in ncod geslachte paarden werd een bacteriologisch vleeschonderzoek ver-
richt. Hierbij waren 179 gevallen met ziekten van het maag-darmkanaal (koliek),
21 gevallen met ziekten van de baarmoeder, 62 gevallen met pyaemische en septicae-
mische ziekten en 281 gevallen met niet nader aangeduide ziekten. Naar Lütje *)
mededeelt werden hierbij de volgende resultaten verkregen.

Zooals bij noodslachtingen van andere dieren ziet men ook bij het paard een intravitaaI
binnendringen van darmbacteriën en wel in onderstaande volgorde bij de volgende
organen: a) lever, b) milt, c) nieren, d) vleeschlymphklieren en e) muskulatuur.
In de eerste plaats zijn dus de organen besmet, in zeldzamere gevallen de vleeschlymph-
klieren. Het levende spierweefsel blijkt een zeer sterken tegenstand tegen de invasie
te bieden en is dus slechts bij uitzondering kiemhoudend. Gezorgd moet worden voor
versch materiaal en het voorkomen van een kunstmatige anreicherung, hetzij door
een verpakking in nog warmen toestand, of door een langdurig transport, of bewaren
in warme omstandigheden enz., en een verontreiniging door afwasschen met water enz.
De invloed van de verbinding van de lever met den darm via den galweg op het kiem-
gehalte van de lever wordt overdreven, aldus Lütje. Dit kiemgehalte hangt vooral af
van den vorm en den duur van het transport en andere bijkomstige omstandigheden.
Van de 543 levers waren er 338 uitgesproken kiemarm.

De onspecifieke darmflora bestaat in de eerste plaats uit bacteriën van de coligroep, verder
coccen en verschillende anaërobe bacteriën. Daarnaast ziet men af en toe proteussoorten
en het intermediustype. Het aantal van deze onspecificke bacteriën is echter op zich zelf
van geen betcckcnis, uitgezonderd de anaërobe soorten, welke meestal overwegend
in aantal waren.

Overigens is het vraagstuk van het aantal bacteriën wel van belang. Een sterk kiem-
gehalte van de organen bij een bacterie-vrij zijn van de lymphklieren is nog geen bewijs,
dat het spierweefsel eveneens steriel is. Het is veelmeer als een aanwijzing te beschouwen,
dat het binnendringen van de darmbacteriën via de organen der buikholte naar de
periphere lichaamsdeelen reeds zeer ver heeft plaats gevonden.

Opvallend is, volgens Lütje, de onverwachte bacterie-armoede van de organen
bij de talrijke ziekten van maag-darmstelsel, welke onder koliek worden samengevat.
Zoo waren bij 179 gevallen van koliek bij 85 paarden de organen nagenoeg kiemvrij
en bij 37 paarden kiemarm. Dit waren vooral gevallen van torsio coli, volvulus van
de dunne darmen, enz. Ook gevallen van faecesophooping in dikke darmen of blinden
darm en zelfs van maag-darmruptuur gaven dikwijls een onverwacht negatief bacterio-
logisch onderzoek. Deze resultaten wijzen er op, dat bij koliekgevallen in de eerste
plaats circulatiestoornissen, met daarbij aansluitend een verhinderde resorptie, optreden.

^l) Lütje, Befunde bei Notschlachtungen von Pferden, mit besonderer Berücksichtigung der
Magen- und Darmerkrankungen. (Tierärztl. Rundschau, Jg. 45, 1939, pg. 639.)

Zij zijn verder in overeenstemming met de bacteriologische onderzoekingen van het
stroomend bloed bij nog levende koliekpatiënten, welke Schellner heeft verricht.
Voor den lethalen afloop is allereerst aansprakelijk het niet meer in circulatie komen
van groote hoeveelheden bloed, door een belemmering van den veneuzen bloedstroom
en een hierbij optredende koolzuuroverlading van het bloed.

Wat betreft de soorten van bacteriën, welke gevonden werden, kan worden vermeld,
dat in 15 gevallen van de 543 onderzochte noodslachtingen zg. vleeschvergiftigings-
bacillen werden aangetroffen. Twee veulens met abortus equi-infectie werden niet
meegerekend, daar dit type bij den mensch nog geen aanleiding heeft gegeven tot
vleeschvergiftigingsgevallen, wel meer tot etteringsprocessen. Breslaubacteriën werden
12 maal en Gartnerbacillen 1 maal gevonden en wel voornamelijk bij ziekten van
het maag-darmkanaal. Bij 9 Breslau-infecties bij volwassen paarden bleek 4 maal
een specifieke Breslau-enteritis met algemeene infectie in het spel te zijn, 5 maal werden
slechts enkele Breslau-kolonies uit de organen gekweekt en wel 3 maal uit de lever
alleen (2 maal enteritis, 1 maal een verstopping van den dikken darm), 1 maal uit
de nieren alleen (enteritis) en 1 maal uit lever en milt (verstopping dikken darm).
Lütje meent, dat deze gevallen moeten worden opgevat als een binnendringen der
bacteriën vanuit de darmen, evenals ook het vinden van enkele Gartnerbacillen in
lever en nieren bij een koliekpatiënt met volvulus intestini daarop zou wijzen. Hij
meent dan ook, dat deze gevallen niet tot een vleeschvergiftiging aanleiding zouden
hebben gegeven, daar hiervoor groote hoeveelheden bacteriën noodzakelijk zijn (acute
algemeene infectie of aanzienlijke anreicherung). In deze gevallen zou een steriliseeren
door koken voldoende zijn om het vleesch geschikt te maken voor consumptie.

Lütje beschrijft verder nog een geval van anthrax bij een merrie, met localisatie
in de baarmoeder. Hierbij zag men oedeem in de omgeving van het orgaan. Bij miltvuur
van het paard ontbreekt dikwijls de miltvuurkapsel en is ook de Ascolireactie negatief.
De diagnose miltvuur bij het paard is dus wegens het vaak ontbreken van typisch
pathologisch-anatomische veranderingen zeer lastig. De Graaf.

Kort verslag van de vergadering der Afdeeling Noord-Brabant gehouden
op 10 Oct. 1942.

Met een bijzonder genoegen opent de Voorzitter deze druk bezochte vergadering,
omdat na afloop van het huishoudelijk gedeelte de huldiging zal plaats vinden van den
Inspecteur.Joan Kirch, die zich op verschillend gebied zoo verdienstelijk heeft gemaakt.

Een speciaal woord van welkom richt de Voorzitter tot Prof. v. d. Kaay, die een
voordracht zal houden over „moderne embryotomie". Hij memoreert het 40-jarig dieren-
arts-jubileum van het eerelid I\'. \'t Hooft en van collega Plankeel.

Er wordt besloten, dat de kosten van den cursus voor Post-Universitair Onderwijs
door de Afdeeling worden betaald.

Met algemeene stemmen worden als lid van de Afdeeling aangenomen Dr. C. J. A.
Kerstens, A. van Houwelinoen, W. F. A. Janssen, P. J. N. Koomen en B. L. Thien.

Hierna volgt de verkiezing van een nieuwen secretaris. Hiervoor wordt gekozen
Dr. J. N. Koning, die de benoeming aanneemt.

De Voorzitter uit zijn waardeering voor het vele werk, dat de scheidende secretaris
voor de afdeeling heeft verricht. De aftredende secretaris Dr. A. W. A. Bos dankt
voor het genoten vertrouwen. De benoeming van een afgevaardigde en plv. afgevaardigde
ter algemeene vergadering wordt uitgesteld tot de volgende bijeenkomst. Vervolgens
krijgt Prof. v. d. Kaay gelegenheid voor het houden van zijn voordracht. Spreker geeft
zijn ervaringen weer over het gebruik van het gemodificeerde embryotoom van Thygesen
en vergelijkt zijn methode met die welke in Hannover gebruikelijk is. De Duitsche
methode is meer uitgebreid en de vrucht wordt meer verkleind dan bij ons. Aan de hand
van een aantal lantaarnplaatjes verduidelijkt spreker zijn betoog.

Hiermede is het huishoudelijk gedeelte van de vergadering afgehandeld en verzamelen
35 leden en genoodigden zich met hunne dames voor de lunch, tijdens welke de huldiging
van den scheidenden Inspecteur Joan Kirch plaats vindt. Dr. G. Gooren, de voorzitter
van het huldigingscomité, spreekt zijn huldigingsrede uit, waarin de verschillende
kwaliteiten van onzen Inspecteur worden belicht. Als stoffelijk blijk van waardeering
wordt een bord aangeboden van Delftsch blauw, terwijl op een oorkonde de namen der
schenkers staan vermeld. Aan Mevrouw Kirch wordt een mand bloemen aangeboden.
Door vele spreeksters en sprekers werd aan tafel het woord gevoerd. Aan het slot
dankt de gehuldigde alle aanwezigen voor de luisterrijke hulde, die hem was gebracht.

22/1 \'43. K. H. Bouwman, A. E. Bijrggraaff, J. P. Ch. Claessens, A. J. van Doorn,

D. M. F. Greup, J. H. ter Heege, R. P. Hendrikse, C. Kappelhoff, H. Kloos-
terboer, J. K. Kruyt, L. J. van Looveren, K. C. Mkijers, J. H. M. Richter,
M. Visser.

H. J. van der Hammen, H. M. H. L. Horbach (met lof), H. J. Oosting,
J. P. Coppoolse, Sj. de Haan, L. Hankes (met lof), G. .). Heshusius, J. Sc.hurink,
M. A. Moons.

Ter bevordering van een snejle toepassing van mond- en klauwzeerserum hebben de
volgende personen zich bereid verklaard met ingang van 1 Februari 1943 de afgifte
van beperkte hoeveelheden hoogimmuunserum tegen mond- en klauwzeer aan de neven
hun functie vermelde adressen te verzorgen: Inspecteur Veeartsenijkundigen dienst,
Haren (Gr.), Juliana van Stolbergparjc 2, tel. 123, Groningen; Directeur Gezondheids-
dienst voor Vee, Leeuwarden, Kruisstraat 43, tel. 4069; Inspecteur Veeartsenijkundigen
Dienst, Zwolle, YVipstrikkerallee 110, tel. 3916; Secretaris G-O Bond van Coöp. Zuivel-
fabrieken, Zutphen, Nieuwstad 6g, tel. 415; Inspecteur Veeartsenijkundigen Dienst,
Aerdenhout, Teding van Berkhoutlaan 17, tel. 27363; Directeur Rijksseruminrichting,
Rotterdam, Prof. Poelslaan 35, tel. 35680; Inspecteur Veeartsenijkundigen Dienst,
Breda, Baronielaan 85, tel. 5713; Inspecteur Veeartsenijkundigen Dienst, \'s-Hf,r-
togenbOsch, Willem van Oranjelaan 38, tel. 2515; Inspecteur Veeartsenijkundigen
Dienst, Meerssen (Rothem), tel. 326.

In spoedeischende gevallen zullen dus de practiseerende collega\'s zich desgewenscht
tot een depótbeheerder in hun omgeving kunnen wenden voor het betrekken van hoog-
immuun mond- en klauwzeerserum.

Referent zou ieder, die meent kritiek te kunnen uitoefenen op stand en vorderingen
der tuberculose-bestrijding in Nederland, willen aanraden dit verslag nauwgezet te lezen.
Men zal dan tot de slotsom moeten komen, dat in Friesland, uitgaande van een be-
scheiden begin, in nog geen kwart eeuw resultaten zijn bereikt, die de verwachting verre
overtreffen. En wat zijn minder dan 25 jaren in den strijd tegen een zoo verraderlijke
ziekte, die den veestapel gedurende eeuwen heeft geteisterd ?

Het heeft geen zin ter staving van bovenstaande stelling vele cijfers uit dit verslag
te citeeren, de belangstellende kan deze daar overvloedig naslaan. Vermelden wij slechts
dat bij den Dienst thans meer dan 10.000 t.b.c. vrije bedrijven staan geboekt. Liever
vestig ik de aandacht op de volgende zinsneden.

,,Wat de coöperatieve zuivelfabrieken "in Friesland betreft kunnen wij zeggen, dat
,,thans. .. . ruim 90% (der bedrijven) op tuberculose wordt onderzocht. De afzijdigen
,,zijn over het algemeen de kleine bedrijven, die waarschijnlijk niet meer dan 5% van
„het vee vertegenwoordigen."

Inderdaad zoo is het, deze afzijdigen behooren m.i. niet door bijzondere voorrechten,
zooals Bosgra voorstelt ¹), maar eenvoudig door wettelijken dwang in het gareel gebracht
te worden en dan op minder gunstige voorwaarden. Zij toch hebben de anderen het spit laten
afbijten en vormen door hun onwil en talmen een belemmering voor den voortgang
der werkzaamheden. Klemmend is ook het volgende betoog: „Op deze manier voort-
,,werkende kunnen we steeds meer vrije fahrieken krijgen, die zich aaneensluiten tot t.b.c.
„vrije gebieden. Dat deze vorming van t.b.c.vrije gebieden geen utopie meer is, blijkt
„wel, als we bedenken, dat de „vrije" fabrieken Roordahuizen en Wartena naast elkaar
„liggen, dat verder naar \'t Noorden toe het werkgebied ligt van de fabrieken te Wirdum,
„Leeuwarden, Jelsum en Marssum, waarvan Jelsum reeds t.b.c.vrij is, Marssum zijn
„voorbereidingen nu heeft get^iffcn, terwijl men te Leeuwarden en Wirdum reactie-
„cijfers beneden de 3 vindt, zoodat ook deze fabrieken binnen korten tijd t.b.c.vrij
„gemaakt kunnen worden."

Terecht luidt de conclusie van deze paragraaf: „ . . . . we weten, dat het verkrijgen
„van een t.b.c.vrij Friesland mogelijk is en wat niet minder belangrijk is, we weten hoe
„dit bereikt kan worden."

Dit is sterke taal van een organisatie, die zijn doel goed in het oog houdt en zich daar-
voor veel opofferingen getroost. Een aanwijzing te meer voor de Overheid om zich di.A.r
waar zulks mogelijk is te onthouden van te vèr gaande inmenging. De organisatorische
krachten der belanghebbenden /moeten gestimuleerd, hun werkwijze gecontroleerd
worden. Maar hetgeen uit eigen kracht wordt opgebouwd gedijt altijd het beste.

Naarmate de voor de t.b.c. bestrijding te volgen weg duidelijker wordt afgeteekend,
vindt de Dienst gelegenheid zich met de bestrijding van andere infectieziekten bezig te
houden. Belangrijk zijn de mededeelingen omtrent de bestrijding der ziekte van Johne
(paratuberculose). Vooral de mededeelingen over de correlatie van het toenemende
gehalte aan koolzure Ca in den bodem en de afnemende frequentie dezer ziekte zijn
veelbelovend.

Deze bespreking zou te lang worden, wanneer ook details werden vermeld over de
„abortus-bestrijding" en den „strijd tegen de onvruchtbaarheid", in het bijzonder bij
stieren. Men kan zeggen, dat voor zoover de bijzondere omstandigheden zulks toelaten,
deze vraagstukken alzijdig worden aangepakt. Eenige andere onderwerpen, in het bij-
zonder het drachtigheidsonderzoek bij merries met behulp van de methode van Cuboni
vroegen de aandacht van den Dienst. Ten slotte wordt zeer in het kort melding gemaakt
van de werkzaamheden van de „Melkafdeeling", die tevens fungeert als „afdeeling B
van den Bactcriologischen Dienst van den Bond van Coöperatieve Zuivelfabrieken in
Friesland." Er wordt een daling geconstateerd van het voorkomen van streptococcen
in de mengmelk der boerderijen, welke daling men toeschrijft aan het langer geleden
zijn van den tijd, waarin een mond- en klauwzeer-epidemie heerschte.

De eenige bemerking, die men bij het lezen van dit verslag zou willen maken is, dat
het te betreuren is, dat aan de resultaten van deze afdeeling zoo weinig wordt vermeld.
Men zou zoo gaarne een beeld zien van den toestand der onderzochte monsters en een
overzicht der qualiteitsbepalingen bij de verschillende fabrieken.

Overigens wiflen wij ook dit jaar den Directeur, collega Sjollf.ma en zijn staf toe-
wenschen, dat zij hun zegenrijken arbeid op dezelfde wijze zullen kunnen voortzetten
als in het verslag I Mei \'41 tot 30 Mei \'42 is vermeld.

Verslag over de verrichtingen van het Rijks Instituut voor de Volksgezond-
heid over 1941. Directeur Dr. W. Aeg. Timmerman.

Uit dit zeer belangrijke verslag vermelden wij de volgende punten, die voor den dieren-
arts van beteekenis zijn.

Febris undulans Bang. Onder 815 bloedsera van menschen werd bij 70 gevallen een
agglutinatietiter van 100 of hooger gevonden.

Psitiacosis. Onderzoek van één parkiet en van sputum van één patiënt verliep negatief.

Echinococcosis. De complementbindingsreactie t.o.v. echinococcusvloeistof (R. v.
Weinberg) werd 113 maal met bloedserum verricht: 25 maal was de uitslag positief.

Ongeveer 25 personen werden ernstig ziek ongeveer één uur ni het eten van zult.
Verschijnselen o.a.: braken, hoofdpijn, duizeligheid, sterke blauwkleuring der lippen.
Geen dooden. De vergiftiging bleek veroorzaakt door natriumnitriet; de zult bevatte
± 1.2% van deze stof. Deze was daarin gekomen door overvloedig gebruik van een
„kleurzout", dat voor 98% uit NaNo₂ bleek te bestaan: 100 mgr. van dit zout was
doodelijk voor een kat!

In bijna 2500 gevallen werden organen (en) of vleesch op steriliteit onderzocht;
een positieve bevinding werd genoteerd in 533 gevallen. Dit hooge percentage van ±
20%, wordt voor een deel toegeschreven aan insnijdingen in, of te kleine afmetingen
van het ingezonden materiaal, of aan ondoelmatige verpakking. Vooral werden uit lever
en nier vaak saprophyten gekweekt, terwijl vleesch en milt steriel waren.

Bij een klinisch als paratyphusbacillen-uitscheidster bekende, geslachte koe, werden uit
de volkomen onveranderde lever en de gal paratyphusbacillen gekweekt.

Voedselvergiftigingen. WewcAvergiftigingen in engeren zin werden niet vastgesteld; uit
een leverworst, na het eten waarvan menschen ongesteld zijn geworden, werd Salmonella
dublin geteeld. Verder onderzoek van de bij de bereiding dezer worst gebruikte ingre-
diënten en voorwerpen leverde geen resultaat op.

Onderzoek van diermeel enz■ Onder ruim 1000 monsters werden in 44 pathogene micro-
örganismen gevonden (t.w. Clostrid. Welchii, Vibrion septique en Bac. Chauvoei).

Trichinellosis. In de musculatuur van een in de diergaarde gestorven ijsbeer werden
trichinen gevonden.

Bepaling van het loodgehalte van vleesch. Bij twee runderen, die tengevolge van lood-
vergiftiging gestorven waren, bleek het vleesch 0.14 tot 0.18 mg lood per kg te bevatten.
Dit geringe gehalte belet naar het oordeel van referent het goedkeuren van deze dieren
niet (De gebruikte loodbepalingen worden uitvoerig beschreven).

In de organen van een koe werden per kg versch materiaal gevonden: in de nier 1.8 mg,
lever0.21 mg, lymphklier 0.28 mg, vleesch 0.09 mg. Hg. Conclusie van referent met uit-
zondering van de lever als boven.

Een lijst van belangrijke uit dit Instituut verschenen publicaties sluit dit verslag af.
Wij noemen daarvan:

Dr. J. H. Bekker. Der Tuberkelbazillennachweis in Sputum. (Zentr. Bakt. I Or. 146,
blz. 347, 1941). Vergelijking van het: „Saure-Eisen-Sauerstoff-Verfahren" van Jung-
mann en Gruschka, voor het ophoopen van tuberkelbacillen in sputum, met de oude
antiformine methode. Conclusie geen verbetering.

Dr. J. H. Bekker. De beteekenis van de fluorescentiemicroscopie bij het onderzoek
van t.b.c. bacillen in sputum. (Tijdschr. v. Geneesk. 1941, 85, blz. 3399). Conclusie:
De fluor.methode is gevoeliger, doch de betrouwbaarheid is minder dan bij het onderzoek
van gewoon licht.

Dr. J. D. Verlinde en H. A. E. van Tongeren. Intrauterine tuberculeuze generali-
satie bij het kalf (Tijdschr. v. Diergen. 1941 68.801).

Dr. J. F. Reith. Dr. L. W. van Esveld en Dr. A. Clarf.nburg. Opsporing, verduur-

zamende werking en giftigheid van enkele broomhoudende conserveeringsmiddelen.
(Pharmaceutisch Weekblad 1941, 78, blz. 57—65).

Dr. J. F. Reith. Het jodiumgehalte van Nederlandsche mosselen. (Voeding 1941, 3,
blz. 28—31). • C. F. van Oyen.

Gaarne voldoet ondergeteekende hierbij aan het verzoek der redactie om een overzicht
te geven van dit jaarverslag, dat aan haar ter recensie is toegezonden, mede omdat de
werkzaamheden van dit Instituut (Directeur arts J. P. Bijl) ook onderzoek omvatten
op het gebied der diergeneeskunde, resp. der vergelijkende pathologie en als zoodanig
de volle belangstelling van den dierenarts verdienen.

1941 was voor het Instituut een belangrijk jaar, omdat in den zomer daarvan het
nieuwe en ruime gebouwencomplex aan den Wassenaarschenweg te Leiden, waarin het
Instituut een uitstekend ingerichte huisvesting heeft gevonden, in gebruik kon worden
genomen. Voor de beschrijving hiervan zij verwezen naar den bij die gelegenheid
uitgegeven prospectus, waarin tevens de organisatie en de taak vah het Instituut zijn
uiteengezet. Hiermede werd in een dringende behoefte aan een ruimere en betere
uitrusting der laboratoria voorzien, waardoor aan de werkzaamheden van het Instituut
verdere uitbreiding kon worden gegeven.

Toegevoegd werd met ingang van 1 Juli de Afdeeling „Hygiëne en Arbeidsphysiologie"
onder leiding van Dr. A. W. J. H. Hoitink, arts, tevens onderdirecteur, op welke afdeeling
werd begonnen met een onderzoek naar de beteekenis van vitamine-D-toediening aan
schoolkinderen en over den invloed van bepaalde physiologische stoffen op het lichamelijk
arbeidsprestatievermogen.

Verder werd, in verband met de toenemende beteekenis van de psychologie en de
psychotechniek voor de hygiene van den arbeid, een psycholoog in tijdelijken dienst
aangesteld en werden, door een tijdelijk hiervoor benoemden arts, uitvoerige onderzoe-
kingen verricht over gevoelige kristallisaties volgens E. Pfeiffer, welke ten doel hebben
te trachten meerdere kennis te verkrijgen omtrent de structuur van eiwitten. Het voor-
loopig onderzoek hierover, dat ongeveer 1500 kristallisaties omvat, is in het jaarverslag
beschreven.

Het verslag der Afdeeling „Bacteriologie en Experimentcele Pathologie" (Hoofd der
afd. Dr. J. O. Verlinde, dierenarts) is onderverdeeld in de verschillende rubrieken,
die onderwerp van onderzoek hebben uitgemaakt. Zij betreffen: Pokken (antigeen en
antistof, bloedonderzoek bij postvaccinale encephalitispatienten), influenza, tuberculose,
mondhygiëne, dysenterie, colibarillen in handdoeken, rheuma en smetstofdragers onder
de Leidsche rattenbevolking, welk laatste onderzoek is afgesloten. Hierbij bleek, dat bij
53 van de 84 onderzochte wilde ratten, die alle op particulier terrein zijn gedood (63%),
ziekelijke afwijkingen konden worden waargenomen: pneumonie bij 36, sepsis bij 6,
pasteurellose bij 2, salmonellose bij 5, leptospirose bij 20, trypanosomen (tryp. Lewisi)
bij 10 en zoöparasicten (hymenolepis en trichuris) bij in het geheel 5 ratten. Kortheids-
halve mogen met deze opsomming van onderwerpen worden volstaan, welke een indruk
geeft van de ook uit veterinair oogpunt belangrijke onderzoekingen, die op de afdeeling
worden verricht.

De onderzoekingen van Mej. A. J. van den Hoven van Genderen, arts, over de kweek
van griepvirus in kippenembryonen werden voortgezet. Na 15—20 maanden bij —16⁰ C.
bewaard te zijn, bleek griepvirus zijn virulentie voor muizen te hebben behouden.

Naar in het versiag van den aan het Instituut verbonden geneticus, Dr. A. L. Hage-
doorn, wordt medegedeéld, zijn in de rattenfamilie met distrophia retinae enkele gevallen
opgetreden van anophthalmie, waarschijnlijk op erfelijken grondslag. In samenwerking
met Dr. Verlinde wordt een onderzoek over een cysteuze ontaarding van de glandulae
Cowperi bij de muis gepubliceerd. Deze afdeeling had te kampen met een groote sterfte
onder de muizen, waarbij het bacteriologisch onderzoek niet wees op een infectieziekte;
de ingeteelde muizenstammen konden op één na alle behouden worden.

Wat de overige werkzaamheden van het Instituut betreft, werden voor onderzoekingen

— o.a. over influenza, over diagnostiek van het carcinoom en over de vorming van
antistoffen bij vergiftiging, welke grootendeels buiten het Instituut maar in overleg
daarmede plaats hebben, subsidies verleend.

Verder werd de aflevering van Leidsche vaccine,\'welke voortgekweekt wordt in de
Rotterdamsche koepokinrichting, voortgezet, terwijl — hoewel het Instituut uitsluitend
bedoelt te zijn een inrichting voor research-werk — in verband met de tegenwoordige
omstandigheden inentingen werden verricht tegen typhus en tegen diphtherie.

Een door het Instituut voorgenomen doel: Samenwerking met de Leidsche studenten
inzake toepassing der praeventieve geneeskunde, kon door de sluiting der Universiteit
niet worden verwezenlijkt.

Tenslotte moge worden vermeld, dat, onder leiding van den directeur, in samen-
werking met andere instanties een cursus werd gehouden voor de Delftsche studenten
over gezondheidstechniek en dat gedurende de zomermaanden een tentoonstelling
heeft plaats gevonden, die een denkbeeld gaf van hetgeen in ons land op het gebied der
praeventieve geneeskunde wordt verricht.

Naast de hiervoren genoemde publicatie over „Gevoelige kristallisaties," van de hand
van Jonkvr. M. C. J. Bar.esse Mackay, arts, die dit onderzoek heeft verricht, is in het
jaarverslag een lijst opgenomen van alle publicaties, die van het Instituut zijn uitgegaan,
waardoor een overzicht wordt gegeven van de ondei zoekingen, die sedert 1930 hebben
plaats gehad.

Uit dit overzicht moge blijken het veelzijdige nuttige werk, dat door het Instituut
in sociaal en hygiënisch opzicht in 1941 is verricht, waarvan, bij het intreden van meer
normale tijden, zeker een krachtige verdere ontwikkeling mag worden tegemoetgezien.

Eervol ontslag, te rekenen vanaf 1 Februari, aan Prof. Dr. H. C. L. E. Berger,
als raad-adviseur in tijd. dienst bij het Departement van Sociale Zaken met
dankbetuiging voor de als zoodanig bewezen diensten.

Eervol ontslag op verzoek als pl.v.v. Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst
in het distiict Groningen-Drenthe aan W. van Veen te Ruinen, thans te Rotterdam.

Verhuisd: Dr. A. ten Sande van Scheveningen, Neptunüsstraat 81, naar Beek
(bij Nijmegen), Pension Dalzicht.

Op verzoek van den Heer H. J. Nooder zij ten aanzien van diens mededeeling
over vergiftiging met calcium-arsenaat (vide pag. 21, afl. 1, dl 70 onder „Het chemisch
bloedonderzoek") vermeld, dat:

te de cijfers betrekking hebben op bloedserum en niet op bloed,
2e in plaats van chloor 3,62 mgr %, droge stof 9,9 mgr %, eiwit 8,6 mgr %,
moet worden gelezen: chloor 362 mgr %, droge stof 9,9% en eiwit 8,6%.

Uit de afdeeling Infectieziekten van het Instituut voor Parasitaire- en
Infectieziekten der Rijks-Universiteit te Utrecht.
Directeur: Prof. Dr. L. DE BLIECK.

Reeds eerder werd in dit tijdschrift over pullorumonderzoek in de
praktijk geschreven n.1. 9 jaar geleden; betoogd werd dat : „ie. het
onderzoek van de gestorven dieren (kuikens en oudere dieren), 2e. een
juist verrichte bloeddruppel-agglutinatie, 3e. een serum-agglutinatie der
dubieuze gevallen, 4e. een werktempo, dat betrouwbaarheid verzekert,
de juiste methode is voor het uitroeien der pullorumziekte. Veronacht-
zaamt men een dezer punten dan wordt het succes dubieus". In het jaar-
verslag van het Instituut over 1933, gepubliceerd in dit tijdschrift in 1934,
moest vermeld worden : ,,Bij de 488 kuikens werden allerlei ziekten ge-
vonden. Bijna het derde deel was gestorven aan pullorumziekte. Het
voorkomen van pullorumziekte bij het ingezonden materiaal blijft nog
steeds hoog; vergeleken met voorgaande jaren is geen vermindering te
bespeuren. Wij krijgen hierdoor den indruk, dat pullorumziekte intenser
en wellicht serieuzer bestreden dient te worden dan tot nu toe schijnt te
geschieden." In het jaarverslag over 1934 werd een gelijkluidende opmer-
king geplaatst: ,,Van de 145 inzendingen waren er 64 positief morbus
pullorum. Morbus pullorum is dus een nog veel voorkomende ziekte in
ons land, zoodat de bestrijding zeer zeker uitvoeriger en wellicht ook
serieuzer dient te geschieden." In het jaarverslag over 1935 moest zelfs
gezegd worden : „Herhaaldelijk blijkt het ons, dat zoogenaamd pullorum-
vrije bedrijven blijkbaar onvoldoende onderzocht zijn, zoodat toch kuiken-
sterfte veroorzaakt door S. pullorum plaats vindt." Het jaarverslag over
1936 zegt over de ingezonden kuikens : „Nog steeds is hierbij de voor-
naamste ziekte morbus pullorum." Ook in 1937, 1938 en 1939 was dit
het geval. Van de bacterieele ziekten was morbus pullorum in 1940 de
voornaamste. In het jaarverslag over 1941 moest gezegd worden : „hel
blijkt wederom, dat morbus pullorum, niettegenstaande vele jaren be-
strijding, nog steeds, zelfs in zeer ernstige mate, voorkomt. Over de nog
onlangs uit de praktijk verkregen inzichten betreffende dit probleem, zal
binnenkort een aparte mededeeling gedaan worden." Deze mededeeling
volgt dan nu.

De aanleiding tot het nogmaals maken van eenige opmerkingen betreffende
de pullorumbestrijding in de praktijk, was een door het Instituut verricht
onderzoek op een aantal pluimveebedrijven. Dit onderzoek werd op ver-
zoek verricht. De reden, waarom om dit onderzoek gevraagd werd, was,
dat het bedrijven betrof, die tot instandhouding van een bepaald ras
waren uitgezocht; de meeste van deze bedrijven hadden te lijden onder
groote kuikensterfte, alhoewel volgens het verrichte bloedonderzoek de
bedrijven geheel of nagenoeg pullorumvrij zouden zijn. Een aantal
kuikens was aan het Instituut opgezonden waar de diagnose morbus
pullorum bacteriologisch gesteld werd. De anamneses en onze bevindingen
der bedrijven waren als volgt :

Anamnese : het reactiepercentage (volgens de bloeddruppelmethode
door den plaatselijken veearts verricht) was : in 1939 : 0,3%; in 1940 :
0%; in 1941 : 1,55%. Daarna heerschte op dit bedrijf ernstige pullorum-
ziekte onder de kuikens. De hoofdoorzaak van deze, met de reactieper-
centages strijdige bevinding, werd alhier spoedig gevonden; het bleek
namelijk, dat het gebruikte pullorum-antigeen een zeer onvoldoende werkzaamheid
bezat. Van een aantal bekende positieve proefkippen aan ons Instituut
werd slechts een enkele kip met het in de praktijk gebruikte antigeen als
positief aangegeven. Dergelijk onvoldoend werkend antigeen is vermoe-
delijk ook op de andere bedrijven en in andere praktijkgebieden gebruikt
geworden. Bedrijf I, dat Maart 1941 321 dieren telde, werd December
1941 door den plaatselijken veearts d.m.v. de bloeddruppelmethode
onderzocht met door het Instituut bereid antigeen. Van de toen aanwezige
446 dieren werden 24 positieve reacties waargenomen. De dieren werden
bovendien nog onderzocht d.m.v. de snelserummethode; de uitslag hier-
van bevestigde de diagnose der genoemde 24 dieren, doch er werden
bovendien nog vrij veel verdachte reacties waargenomen. Op 1 April 1942
werd het bedrijf wederom d.m.v. de bloeddruppelmethode onderzocht
(378 dieren) met als resultaat 24 nieuwe positieve reacties. Deze 24 posi-
tieven waren practisch alle reeds door het serumonderzoek van December

1941 als verdacht aangewezen. In October 1942 werden de dieren (353)
nogmaals d.m.v. de bloeddruppelmethode onderzocht, doch er werden
geen positieve reacties meer waargenomen.

In 1939 : 0.2%; in 1940 : 1.1%; in 1941 : 0%. Daarna enorme kuiken-
sterfte. Op 9 Januari bleek mij, dat van de 214 dieren er volgens de bloed-
druppelmethode 35 positief reageerden. Op 2 April werd het onderzoek
herhaald bij de toen nog aanwezige 164 dieren; hiervan waren er ^posi-
tief. Deze pluimveestapel (waarvan dus ruim 22% positief) is opgeruimd.

Dit bedrijf, waarvan reacticpercentages van vorige jaren onbekend
waren, bestond uit 340 dieren; kuikensterfte was hier niet voorgekomen.
Behalve eenige dubieuze reacties werden hier (Januari 1942) alleen nega-
tieve reacties gezien. De dubieus reagecrende dieren werden apart geplaatst
en geleidelijk opgeruimd. Op 27 Maart werd nog sporadisch een dubieuze
reactie waargenomen; deze dieren zijn verwijderd geworden en op 28
October 1942 werden uitsluitend negatieve reacties gezien.

In 1939: 0.2%; in 1940: 0%; in 1941 : 0%. De pluimveestapel is
afkomstig van de bedrijven I, II en III. Kuikensterfte. Op 13 Januari

1942 reageerden er 11 positief van de 276; op 24 Maart werden nog 2
positieven gevonden. Op 22 October werden alleen negatieve reacties
waargenomen.

In 1939 : 1% ; in 1940 : 0% ; in 1941 : 0%. De pluimveestapel is af-
komstig van de bedrijven I, II en III. Kuikensterfte. In October 1941
en December 1941 bleek 23% van de dieren geïnfecteerd te zijn. Maart

1942 werden de dieren (er waren nog slechts 81 kippen aangehouden)
nogmaals onderzocht; nog 3 positieven werden gevonden, in October
1942 nog 1.

In 1939: 3-i%; in 1940: 1.8%; in 1941 0%. De pluimveestapel is
afkomstig van de bedrijven I, II en III. Januari 1942 reageerden van de
225 dieren 4 positief, in Maart werden nog 11 dieren met zwak positieve
reacties verwijderd. In October 1942 werd nog 1 positieve gevonden.

In 1939 : 0.4%; in 1940 : 0.5%; in 1941 : onbekend. De pluimvee-
stapel is afkomstig van de bedrijven I, II en III. Groote kuikensterfte.
In Januari 1942 werden 22 positieven gevonden bij de in totaal 229 kippen.
Voorts bleken vele dieren te sterven en te lijden aan coccidiosis. Deze
pluimveestapel is opgeruimd.

In 1939: 0%; in 1940: 1.8%; in 1941 : 0%. De pluimveestapel is
afkomstig van de bedrijven I, II en III. Kuikensterfte. Van de 55 aan-
wezige jonge hengen waren er 13 positief (Januari 1942); op 2 Maart
werden nog 4 zwak positieven en 1 sterk positieve reageerder verwijderd.
Deze pluimveestapel is opgeruimd.

In 1939: 0.3 %; in 1940: onbekend; in 1941 : 6.6%. De pluimvee-
stapel is afkomstig van de bedrijven I, II en III. Kuikensterfte. In Januari
T942 werden bij de 132 dieren 12 positieven gevonden, in Maart 1942
nog i en in October 1942 nog 1. Van de genoemde 9 bedrijven was er dus
slechts i als practisch pullorumvrij te beschouwen (bedrijf III). De
bedrijven IV tot en met IX zijn ongetwijfeld besmet door de leveranties
van I en II.

althans van het laatste jaar, is afkomstig van een bedrijf, waar klachten
niet voorkomen. In Januari werd bij de 100 dieren 1 zwak positieve
reactie gevonden. In April en in October 1942 was alles negatief. Dit
bedrijf staat dus geheel apart van de groep I tot en met IX. Kuikensterfte
kwam hier niet voor. Dit bedrijf is, althans nu, als pullorumvrij te be-
schouwen. De reden waarom toch een onderzoek ingesteld werd was,
dat dit bedrijfje aangewezen was om een bepaald ras in stand te houden.

Het bij bovengenoemde 10 bedrijven ingestelde onderzoek was aan-
leiding, dat ons gevraagd werd nog een bedrijf (A) te willen onderzoeken.
Bedrijf A zou in 1942 voor de eerste maal last van kuikensterfte gehad
hebben. De kuikensterfte, die zeer belangrijk was, werd onderzocht. S.
pullorum werd gekweekt. Mei 1942 bleken van de 1031 kippen 51 positief
te reageeren. In September werden bij de 1439 dieren (door de jonge
hennen is dit aantal nu hooger) nog 12 positieven gevonden (waarvan
i oude en 11 jonge hennen). De oorzaak werd hierin gezocht, dat deze
fokker voor een ander bedrijf (B), waarvan ons bekend was, dat het besmet
was, partijen eieren had uitgebroed. Besmetting door de broedmachines

kan hier dus de oorzaak geweest zijn. Dit had weer tot gevolg, dat een
onderzoek werd ingesteld bij het ons reeds eenigermate bekende bedrijf B,
dat de eieren had laten uitbroeden door A. Dit onderzoek werd Ocrober
1942 verricht bij 1839 dieren, waarvan er 49 positief reageerden.

Uit het bovenstaande moge gebleken zijn, dat onze opmerkingen, jaren
aaneen geplaatst in dit tijdschrift niet overbodig waren en dat hieraan te
weinig aandacht geschonken is.

Een en ander is aanleiding om eens uitvoerig te vermelden wat eisch is
voor een goede pullorumbestrijding. Hiervoor is noodzakelijk :
ie. Onderzoek van de zieke en gestorven dieren, (kuikens, eventueel in den dop

gestorven embryonen en oudere dieren).
2e. Het opsporen der smetstofdragers d.m.v. de agglutinatie-methode.

Wat het ie betreft zij opgemerkt, dat dit punt nog steeds veronacht-
zaamd wordt. Voor het snel stellen der goede diagnose is het verrichten
van sectie, indien noodig gevolgd door bacteriologisch onderzoek, nood-
zakelijk; men wachte niet tot de sterfte reeds een grooten omvang heeft
bereikt. De pathologisch-anatomische afwijkingen zijn in den regel zoo
duidelijk en zoo gemakkelijk te herkennen, dat de ervaren vakman hier
meestal de diagnose zelfstandig kan stellen. (Voor de path. anatomie zij
verwezen naar de wetenschappelijke handboeken). Bovendien kan de
practicus in gevallen van twijfel bij gestorven hennen in vele gevallen nog
een positieve agglutinatie verkrijgen met wat hartebloed of bij kuikens,
met iets dooier van de dooierrest. Indien ook dan nog geen inzicht in de
sterfte verkregen is, zal een bacteriologisch onderzoek in een laboratorium
moeten volgen. Wat het opsporen der smetstofdragers d.m.v. de aggluti-
natie betreft, is het nuttig hierop uitvoerig in te gaan, aangezien ver-
schillende fouten zouden kunnen worden begaan. Wij hebben hiervan te
bespreken :

Het spreekt van zelf, dat als het antigeen niet deugt, er van een pullorum-
bestrijding geen sprake kan zijn. Alle andere te maken fouten vallen geheel
in het niet, vergeleken met die in de bereiding van het antigeen. Er zal
dus voor gezorgd moeten worden, dat iedere partij antigeen, die in de
praktijk wordt gebruikt, absoluut betrouwbaar is. Voor de bereidingswijze
verwijzen wij naar de vakliteratuur, slechts moet opgemerkt worden, dat
gebleken is, dat een vrij dichte, blauw gekleurde, suspensie van pullorum-
bacillen het beste voldoet. Het Instituut bereidt altijd antigeen, dat de
dikte- heeft van 75 maal buisje no. 1 van de nephelometer van Mac.
Farland. De practiseerende veearts kan het antigeen zelf ook altijd
eenigermate contróleeren door, als hij eens een positieve kip aantreft,
hiervan iets serum te bewaren om daarmede een later te ontvangen partij
antigeen te contróleeren. Voorts kan hij het aspect van een druppel
antigeen beoordeelen (de druppel mag niet te waterig en te flets gekleurd
zijn) en ook d.m.v. den reuk behooren geen afwijkingen waargenomen te
worden. Daar het antigeen een suspensie van bacteriën is en deze suspensie
na lang staan gaat uitzakken, is het noodzakelijk, dat de fleschjes voor het

gebruik geschud worden. De doseering van het antigeen kan gedaan worden
met een druppelaar; daar de beste hoeveelheid antigeen gebleken is te
zijn 0.05 cc, moet men dus een druppelaar uitzoeken waarvan 20 druppels
samen 1 cc zijn; gebruikt men een dergelijke als het ware uitgetitreerde
druppelaar en zorgt men er voor, dat de druppelaar bij het laten vallen
van den druppel steeds loodrecht gehanteerd wordt, dan is een lastiger
te hanteeren gegradueerde pipet overbodig.

Men begint het onderzoek met het aflezen van het nummer der kip;
dit nummer wordt genoteerd. Nu wordt eerst een druppel antigeen neer-
gelegd op een glasplaat. Daarna wordt het bloed genomen. Hiervoor
gebruikt men een vaccinostyle (snijpen). Hebben de dieren een behoorlijk
ontwikkelden kam en vriest het niet, dan is het het gemakkelijkst bloed
uit den kam te nemen door een piqûre te geven; de druppel bloed, die te
voorschijn komt, wordt opgevangen op het driehoekige voorste deel van
de vaccinostyle. Dit voorste deel, bol bedekt, is juist de geschikte hoeveel-
heid bloed. Men zorge er voor 0.03 à 0.04 cc bloed te nemen; men kan dit
zelf contrôleeren door b.v. in een maatglaasje met g cc water de pen met
bloed af te spoelen en dit een aantal malen te herhalen; na ruim 25 maal
moet men dan op 10 cc vloeistof gekomen zijn; men kan dus zelf de
conclusie maken hoeveel bloed men per keer heeft te nemen. In den regel
krijgt men de duidelijkste agglutinatie bij een grooten bloeddruppel;
men kan dit echter niet gaan overdrijven, daar men dan last gaat krijgen
van een te snelle stolling. Deze stolling kan bij het eene bloedmonster veel
hinderlijker zijn dan bij het andere; het gaat dus niet aan om voor routine-
onderzoek b.v. 0.05 cc bloed voor te schrijven, doch wel heeft het soms
terdege zijn nut een dubieuze reactie te herhalen met een verhoogde
hoeveelheid bloed; meermalen is dan de uitslag zonder aarzeling als positief
af te lezen. Het gebruik maken van een schaar, waarmede de kam wordt
ingeknipt, meenen wij te moeten afraden, het is een ruwe ingreep en maakt
een onaesthetischen indruk. Bij gering ontwikkelden kam en ook bij felle
vorst, is het gewenscht punctie te verrichten in de vleugelader. Het op-
leggen van een dun wattenlaagje en het snel tegen het lichaam vouwen
van den vleugel voorkomt nabloeden. De genomen druppel bloed wordt
met de vaccinostyle in den reeds neergelegden druppel antigeen gebracht.
Bloed en antigeen worden gemengd tot een ronde vlek van ongeveer 2 cm
middellijn. Het mengen zelf kan kort zijn; een te lang roeren zou misschien
het ontstaan van hinderlijke draadjes en vlokjes fibrine kunnen doen
ontstaan. Het maken van te groote vlekken (meer dan 2 cm middellijn)
is niet goed, daar dan de vloeistoflaag te dun wordt, hierdoor krijgt men
te veel last van indrogen en bovendien heeft het mechanisch bevorderen
der agglutinatie door een kantelende beweging der glasplaat in een der-
gelijken te grooten en dus te platten druppel te weinig effect. Het eerst neer-
leggen van den bloeddruppel en het daarna toevoegen van het antigeen is niet
goed, daar men dan veel meer last krijgt van ongewenschte veranderingen
(stolling, fibrinevorming) van het bloed. Het kantelen of schommelen der
glasplaat bevordert de snelheid van het ontstaan der agglutinatie. Voorts
is hierbij de temperatuur van groot belang. Het beste voldoet een schommel-
kastje voor agglutinatie, hetwelk afgedekt is met de glasplaat en waar,
van binnen uit, de glasplaat door eenige lampjes verwarmd en verlicht

wordt. Houdt men de lucht in het kastje op 37 a 40° C., dan heeft de glas-
plaat de gewenschte temperatuur. Alle genoemde bedrijven werden met
een dergelijk kastje onderzocht. Het vasthouden der kippen, het aflezen
der nummers, het neerleggen der antigeendruppels, het nemen van het
bloed en de menging zijn alle zulke eenvoudige handelingen, dat zij het
beste door hulppersoneel verricht kunnen worden. De veearts behoort
echter over alle handelingen zijn blik te laten gaan en de reacties af te lezen.
De genoemde bedrijven werden onderzocht met vier helpers, die telkens
ieder van een kip bloed namen. In snel tempo kan ieder van 10 dieren
een bloeddruppel nemen en mengen met de kort van te voren neergelegde
antigeendruppels. Zoo heeft men dan spoedig een glasplaat belegd met
veertig bloedmonsters. De deskundige, die zijn oog laat gaan over alle
handelingen, controleert tijdens het neerleggen der druppels de temperatuur
van de glasplaat, laat het kastje desgewenscht reeds even schommelen en
kan de reeds neergelegde gemengde druppels bekijken. Als de vier maal
tien druppels gereed zijn, wordt geschommeld; na twee minuten wordt
de eindaflezing verricht. (Streng theoretisch zou men een langeren tijd
van observatie moeten voorschrijven. Om echter niet met practische uit-
voerbaarheid in conflict te komen, lijkt ons 2 minuten de geschiktste tijd).

Opgemerkt dient te worden, dat na iedere kip de vaccinostyle van het
restant bloed bevrijd moet worden, immers een restant sterk positief
reageerend bloed zou den daarop volgenden negatieven bloeddruppel
schijnbaar positief kunnen maken. Bovendien is het noodig de vaccinostyle
te sterilisecren, omdat reeds zeer kleine hoeveelheden bloed infectieuze
ziekten, waarvan de verwekker in het bloed voorkomt, kunnen over-
brengen. Na de menging van bloed met antigeen is het daarom noodig
de vaccinostyle af te spoelen in alcohol en daarna even te flarnbeeren.
Het aflezen der reactie kan alleen door den deskundige geschieden. Men
let hierbij op het gedrag der druppels reeds direct van de menging af.
De echte agglutinatie is altijd gekenmerkt hierdoor, dat men de uitvlokking
gelijktijdig overal in den druppel gelijkmatig ziet ontstaan. De uitvlokking
kan teer of grof zijn, kan traag of snel komen, doch steeds ontstaat zij
gelijktijdig en gelijkmatig door den geheelen druppel heen. In gevallen
van twijfel herhale men de reactie met een iets verhoogde hoeveelheid
bloed; indien ook dan nog twijfel bestaat, moet getapt worden om de
reactie volgens de buisjesmethode te kunnen doen. Bij een positieve agglu-
tinatie ziet men al naar mate de uitvlokking duidelijker en grover is, de
mengdruppel zelf minder blauw worden, de vlokjes bacteriën zelf zijn blauw
en hebben de neiging, nadat het schommelen verricht is, aan de peripheric
te blijven liggen. Door verschillende omstandigheden kunnen zich veran-
deringen in den bloed-antigeen druppel voordoen, die oorzaak van ver-
gissingen kunnen zijn. In de eerste plaats lette men hierbij op de uitvlokking
der roode bloedlichaampjes, welk verschijnsel zich soms zeer sterk kan
voordoen. Men ziet dan een volkomen op agglutinatie gelijkende uit-
vlokking gelijktijdig en gelijkmatig den geheelen mengdruppel door ont-
staan, doch deze vlokjes zijn niet blauw maar hel oranjerood en de meng-
druppel zelf blijft blauwpaars of wordt zelfs blauwer. Het zal duidelijk
zijn, dat dit niets met een positieve pullorum-reactie te maken heeft;
doet men bij dergelijke dieren de serumreactie (de roode bloedlichaampjes
is men dan kwijt), dan is de reactie geheel negatief.

niet bekend, het verschijnsel zelf echter is gemakkelijk waar te nemen en
doet zich nog al eens voor (als men b.v. duizend kippen onderzoekt, is er
een vrij groote kans dat men het enkele malen ziet). Personen, die kleuren-
blind zijn, zullen het verschil in kleur der vlokjes niet kunnen waarnemen;
zij zijn dus voor het pullorum-onderzoek ongeschikt.

Bij de bloeddruppel methode bemerkt men meer dan eens, dat zich
in den mengdruppel kleine sliertjes en vlokjes gevormd hebben; deze zijn
vrijwel kleurloos, doch er kunnen zich blijkbaar bacteriën tegen hechten,
want naarmate de mengdruppel langer ligt, worden deze vlokjes en sliertjes
wat duidelijker en iets blauwig; dergelijke schijnreacties ontstaan nooit
gelijkmatig en gelijktijdig door den geheelen druppel heen. Voorts kan
stof, neergedaald in den mengdruppel, hinderlijk zijn; de stofdeeltjes
gehecht aan fibrinedeeltjes kunnen het aflezen der reactie bemoeilijken,
doch ook hier wijst het onregelmatige van het ontstaan en van het aspect
er reeds op, dat het een schijnreactie is; toch is het dringend gewenscht
dergelijke moeilijkheden te voorkomen door de reactie in stofvrije omgeving
te verrichten. Bij goed weer verrichte men de reactie in de buitenlucht,
bij slecht weer in een stofvrij vertrekje in de nabijheid der kippen; is men
door de omstandigheden genoodzaakt in het hok zelf te werken, dan is het
van belang, dat de dieren van te voren reeds alle vast zitten, want door het
vangen wordt veel stof opgejaagd. Uit het voorgaande blijkt dus, dat
het van belang is niet alleen de reactie af te lezen, doch ook dat het van
den beginne af aan noodig is de mengdruppels te observeeren om de wijze
van ontstaan der reactie na te kunnen gaan; daarom is het dan mijns
inziens ook veel beter, dat de deskundige daar zijn aandacht aan wijdt
en andere werkzaamheden als b.v. het nemen van het bloed enz. door
hulpkrachten laat doen. Het contröleeren van een aantal bloeddruppels
van het moment der menging af tot de eindaflezing toe is alleen mogelijk
op een glasplaat. Op voorwerpglaasjes waarbij druppel voor druppel
onderzocht moet worden, is dit in de praktijk niet doorvoerbaar, daar dit
per kip meer dan 2 minuten tijd zou vergen; een dergelijk onderzoek op
losse voorwerpglaasjes in de praktijk wordt daardoor vaak te gehaast en dus
onnauwkeurig verricht. De kippen worden vastgehouden tot de reactie
afgelezen is, de negatieve dieren worden vrij gelaten, de positieve worden
direct de staarten kort afgeknipt en dienen snel opgeruimd te worden.

Tenslotte dient de aandacht gevestigd te worden op enkele belangrijke
punten. In de eerste plaats is het noodig er op te wijzen, dat geïnfecteerde
dieren een negatieve reactie kunnen geven, doordat het ovarium nog
infantiel is, of, bij oudere dieren, in rust, zoodat de agglutinatie-titer dan
te laag is.

Men onderzoeke dus als de dieren eieren leggen of op het punt zijn dit
te gaan doen, want dan is de hoeveelheid agglutininen veel grooter. De
agglutinatie-titer is dus geenszins constant, deze kan niet alleen stijgen
doch ook weer dalen, vandaar dus ook, dat sterk positief reageerende
dieren, indien men ze voor verdere experimenten aanhoudt en later
nogmaals onderzoekt, soms een zwakke reactie kunnen geven en dat zwak
reageerende dieren dan wel eens een negatieve reactie hebben. Voor een
intensieve bestrijding is het evenwel noodig dieren, die positief zijn, te
verwijderen en men zou zeer verkeerd handelen door b.v. zwak reageerende

dieren aan te houden en mochten deze negatief worden, deze weer in de
koppel te plaatsen; alhoewel niet ontkend kan worden, dat kippen van
een pulloruminfectie geheel zouden kunnen genezen, is een dergelijke
wijze van doen te riskant, immers de infectie kan bij dergelijke dieren ook
wel opnieuw gaan opflikkeren, zoodat er weer een dier in de koppel is,
dat oorzaak kan zijn van een nieuwe ziekteuitbraak.

Over het pullorum-onderzoek tijdens de leg hoort men vaak beweren,
dat dit de eierproductie nogal zou schaden. Uit eigen ervaring is mij
gebleken dat dit onjuist is; de eierproductie lijdt hierdoor in het geheel
niet of nauwelijks merkbaar en zelfs al zou dit inderdaad voor een of
enkele dagen wat eierverlies geven, dan nog mag dit nimmer de reden zijn
de pullorumagglutinatie te laten verrichten op een tijdstip, waarop te
verwachten valt, dat besmette dieren niet voldoende onderkend zouden
kunnen worden.

Voorts moet opgemerkt worden, dat het in gevallen van ernstige besmet-
ting gewenscht kan zijn het onderzoek vaker dan éénmaal in het jaar te
doen. Is een bedrijf echter reeds eenigen tijd geheel pullorumvrij, dan is
een éénmalig jaarlijksch onderzoek voldoende, zelfs is er dan geen bezwaar
te volstaan met het nemen van een steekproef. Een pluimveebedrijf, onder
contröle van het Instituut, werd geheel pullorumvrij gehouden door
jaarlijks ongeveer 20% van elk hok te onderzoeken; hierbij dient echter
nogmaals medegedeeld te worden, dat het Instituut steeds een onderzoek
instelde naar de doodsoorzaak der gestorven dieren; hierbij werd nimmer
pullorum gevonden. Het ligt voor de hand, dat nieuw aangekochte dieren
in quarantaine gehouden en onderzocht moeten worden. Voorts is het
van belang eventueel ander op het bedrijf voorkomend pluimvee in het
onderzoek te betrekken (b.v. fazanten en kalkoenen; pullorum bij kal-
koenen werd in ons land door het Instituut in 1932 vastgesteld). Men
voorkome infectie per os (dus nimmer b.v. niet-uitgckomen bebroede-
eieren voederen) en men voorkome overbrenging door den haan; in
niet-pullorumvrij milieu late men de hanen dus pas toe, wanneer dit voor
het verkrijgen van bevruchte eieren noodig is.

Tenslotte is voor een goede pullorum-bestrijding, evenals bij iedere
andere infectieziekte een goede hygiëne noodzakelijk (reiniging en ont-
smetting van de broedmachine enz.).

Samenvattend meenen wij, dat de pullorumbestrijding in ons land zeer
veel verbeterd zou worden indien :

a. uitsluitend antigeen van goede kwaliteit wordt verstrekt; de controle
over de werkzaamheid van het antigeen zal dienen te geschieden door een
deskundige, die geheel onafhankelijk is van de instelling die het antigeen
bereidt.

b. de agglutinatie dient overal verricht te worden volgens voorschrift,
met behulp van een verlicht en verwarmd agglutinatiekastje (aansluiten
op electrisch net, op accu van een auto, op een accu. of met andere hulp-
middelen); controle op de uitvoerende veeartsen moet geschieden door
een deskundige, die door veel praktijk-ervaring zelf de diverse moeilijk-
heden, die zich kunnen voordoen, heeft ondervonden.

c. onderzoek van bloedsera van dubieuze gevallen en van alle gestorven
kuikens en oudere dieren. Dan zullen teleurstellingen als vermeld op
bovengenoemde bedrijven zeker uitblijven. Tenslotte zij opgemerkt, dat
men zich bij de pullorumbestrijding dient te concentreeren op de fok-

bedrijven, die alle andere bedrijven van materiaal voorzien. Zijn de fok-
bedrijven werkelijk geheel pullorumvrij, dan zijn de andere bedrijven het
ook zonder dat verdere maatregelen noodig zijn. Men zal dus tenslotte
kunnen volstaan met het onderzoek alleen bij fokbedrijven. Heeft men die
2 jaren aaneen op o%, dan kan men volstaan met een steekproef van 20%.
Het aantal te onderzoeken dieren is dan wellicht van niet al te grooten
omvang, zoodat dan de langzame serummethode in buisjes toe te passen
zou zijn, welke toch altijd nog beter is dan de bloeddruppelmethode.

Bovenbeschreven onderzoek is aanleiding geweest voor den Directeur
van de Ned. Centrale voor Eieren en Pluimvee, welke voor de fok- en
vermeerderingsbedrijven voorschriften inzake pullorumbestrijding heeft
gegeven, een commissie in het leven te roepen, die nauwkeurig de maat-
regelen zal vaststellen voor de bestrijding van de pullorumziekte onder
het pluimvee. Gezien de inkrimping van den pluimveestapel is het nood-
zakelijk, dat nog dit jaar met de bedoelde maatregelen een begin wordt
gemaakt.

DE HYGIËNISCHE BETEEKENIS DER VERPLAATSING VAN
DE ZUIVELBEREIDING VAN DE BOERDERIJ NAAR DE

Het is reeds enkele maanden geleden dat de voorzitter van de Faculteit
der Veeartsenijkunde mij de vraag stelde, of ik op dezen Academiedag
het onderwerp : ,,De hygiënische beteekenis der verplaatsing van de
zuivelbereiding van de boerderij naar de fabriek" wilde behandelen en
inleiden. Eerlijkheidshalve moet ik U bekennen dat ik lang heb geaarzeld
of ik deze uitnoodiging wel mocht aanvaarden.

Mijn bedenkingen waren gebaseerd op de vraag of een practiseerende
dierenarts wel de meest geschikte persoon is voor het behandelen van dit
onderwerp. Uit hoofde van zijn werkzaamheden is een dergelijke dieren-
arts toch gebonden aan een zeer nauw begrensd arbeidsgebied, daarbij
ontbreekt hem vaak de tijd voor bestudeering van diverse publicaties,
kortom het is voor hem moeilijk om op wetenschappelijk gebied „up to
date" te blijven. Deze bezwaren leiden gemakkelijk tot een egocentrische
beschouwingswijze, speciaal dan wanneer de persoon in kwestie nog op
een zeer excentrische plaats woont. Hopelijk zal het kennen van dit gevaar
mij er voor behoeden deze fout te maken.

Bij het lezen van den titel van deze voordracht zullen Uw gedachten
in de eerste plaats zijn bij die werkzaamheden welke U dagelijks\'verricht.
Zoo zal iemand wiens arbeidsterrein ligt op het gebied der melkhygiëne,
in de eerste plaats denken aan de veranderde behandeling der melk. Maar
het woord hygiëne zegt meer. Wij kunnen ook denken aan de werkwijze
bij het vervaardigen van boter en kaas, aan de verpakking en den opslag
daarvan en tenslotte ook aan besmettelijke veeziekten en hunne versprei -

ding. Kortom, wij kunnen aan het woord hygiëne een verticale verbreiding
geven, welke op een terrein ligt waar wij niet dagelijks mee te maken
hebben. Ik acht mij niet competent al deze onderdeelen met U te bespreken
en het lijkt mij daarom gewenscht ons heden te beperken tot het gebied
der veeziekten.

Zoo even heb ik het woord verticaal genoemd om aan te duiden, dat wij
ook nog op een andere wijze uitbreiding aan het gestelde probleem kunnen
geven, een uitbreiding, welke wij dan in tegenstelling met de voorgaande
horizontaal zullen noemen. De verplaatsing van de zuivelbereiding is
het begin geweest van een ontwikkelingsphase, welke nog steeds voortgaat
en als zoodanig nog haar invloed uitoefent op de hygiëne in haar geheele
verticale uitbreiding als wij het zoo mogen noemen. Na het voorgaande
zal het U duidelijk zijn, dat wij in deze ons ook zullen beperken tot de
hygiëne van het dier als zoodanig, terwijl het geenszins onze bedoeling
is aan de belangrijkheid van de andere onderdeelen te tornen ofte twijfelen.

Nadat wij aldus het aan ons gestelde probleem hebben begrensd, komt
het mij gewenscht voor de voordracht verder te splitsen in drie gedeelten,
die weliswaar niet scherp van elkander zijn te scheiden, doch die ander-
zijds zooveel verschillen vertoonen, dat het mij voor een overzichtelijke
behandeling beter lijkt haar gescheiden te bespreken. Ik stel mij voor eerst
met U te spreken over den directen invloed van de verplaatsing van de
zuivelbereiding op de hygiëne, om daarna het verband tusschen de hygiëne
en de fabriekmatige zuivelbereiding na te gaan. Wij zouden dit laatste
ook de indirecte invloed van de verplaatsing kunnen noemen. Tenslotte
zullen wij de wijziging in de taak van den dierenarts behandelen.

Ad. 1. De ontwikkelingsphase van onzen landbouw, waarvan wij heden
de hygiënische beteekenis na zullen gaan, is reeds een halve eeuw geleden
begonnen. In sommige provincies heeft zij zich snel ontwikkeld, zoodal
zij daar in een tijdsverloop van 10 jaren practisch gesproken geheel vol-
trokken is, in andere deelen van ons land is zij op den huidigen dag nog
niet afgeloopen. Wat voor velen dus reeds geschiedenis is geworden, dat
kan voor anderen in zekeren zin nog actueel zijn.

Wijlen Prof. Kroon, destijds dierenarts te Deventer, heeft op 18 Januari
1898 in de vergadering van de afdeeling Gelderland—Overijsel van de
Maatschappij voor Diergeneeskunde een voordracht gehouden over de
zuivelfabrieken en de verbreiding der besmettelijke veeziekten. Hij is zijn
verhandeling als volgt begonnen :

,,Nu de veehouder door het meer en meer veldwinnen der fabriekmatige
„zuivelbereiding zijn kalveren en varkens niet meer voedt met de afval-
producten der melk van zijn eigen koeien, doch nu de melk van vele
„boerderijen in de zuivelfabriek te zamen wordt gemengd en iedere boer
„een deel krijgt van de afvalproducten der gezamenlijke melk, rijst de
„vraag of door deze wijze van handelen de verbreiding der besmettelijke
ziekten onder het vee ook in de hand wordt gewerkt?"

Reeds in den aanvang is dus van veterinaire zijde gewezen op de hygië-
nische beteekenis van de veranderde zuivelbereiding. Trouwens, ook in
veehouderskringen heeft men in het begin dit gevaar onderkend, getuige
het feit, dat in de statuten of reglementen van vele zuivelfabrieken de
bepaling voorkomt, dat alleen melk van gezonde koeien mag worden
geleverd.

Het experimenteele bewijs van een verspreiding van een besmettelijke
ziekte door de zuivelfabriek is niet zoo heel gemakkelijk te leveren, omdat
er niet in alle gevallen in welke er besmetting plaats heeft ziekte optreedt
en zulks bovendien voor verschillende ziekten nog verschillend is. Daarbij
komt nog, dat bij vele ziekten het verband tusschen besmetting en het
optreden van de ziekte vaak onduidelijk is. Er zal dan ook alleen gelegen-
heid zijn de verspreiding via de fabriek aan te toonen bij ziekten welke
voldoen aan de volgende voorwaarden :

ie. Zij moeten vrij constant optreden als de dieren geïnfecteerd worden
m.a.w. bij een virulente smetstof, welke ook in een zeer geringe hoeveelheid
ziekte veroorzaakt;

2e. Zij moeten eeri kort incubatietijdperk hebben of men moet de be-
smetting langs een anderen weg met voldoende zekerheid uit kunnen
sluiten.

Aan deze voorwaarden kunnen o.a. mond- en klauwzeer en het optreden
van een positieve tuberculine-reactie na een infectie soms voldoen.

In de eerste 20 jaren van de fabriekmatige zuivelbereiding, toen de
pasteurisatie nog niet algemeen gebruikelijk was, heeft men herhaaldelijk
de zuivelfabrieken gekenmerkt als verspreiders van het mond en klauw-
zeer. Talrijke waarnemingen hebben dat bevestigd.

Ook de verbreiding van tuberculose via de fabriek heeft men vele malen
gesignaleerd. Een van de meest sprekende bewijzen is altijd nog het geval
van de zuivelfabriek te Deinum, waar men door het aanschaffen van een
nieuwe roerinrichting in de weibakken de aanwezige tuberkelbacillen zoo
eerlijk onder de leveranciers verdeelde, dat den volgenden herfst een zeer
hoog percentage van de onderzochte weiconsumenten een positieve tuber-
culinereactie vertoonde. Ook in latere jaren heeft men nog herhaaldelijk
bewijzen voor een z.g. fabrieksinfectie gevonden, speciaal dan wanneer
b.v. door een verbouwing de pasteurisatie een tijdlang niet al te serieus
werd verricht.

De omstandigheid dat men voor andere ziekten dergelijke bewijzen
niet zoo veelvuldig heeft kunnen leveren, zegt in het geheel niet dat die
ziekten niet door de fabriek verbreid kunnen worden. Voor tuberculose
heeft men vroeger dit ook niet kunnen doen ; eerst het systematisch onder-
zoek op groote schaal heeft hier licht gebracht.

Niet alleen kunnen de eindproducten welke teruggaan naar de boer-
derij dienst doen als tusschendrager voor een besmettelijke ziekte, maar
zij kunnen ook zelf ziekte veroorzaken, b.v. bij een te hoogen zuurgraad
of wanneer zij bedorven zijn. Het is nu de vraag in hoeverre daarbij
verschillen bestaan tusschen de toestanden vóór en na de verplaatsing van
de zuivelbereiding. De tijd welke verloopt tusschen productie en con-
sumptie van de afvalproducten is bij de fabriekmatige zuivelbereiding in
het algemeen veel grooter dan bij het oude bedrijf op de boerderij, terwijl
het gehalte aan voedende bestanddeelen lager is geworden. Daarbij zijn
deze producten thans onderhevig aan meerdere bewerkingen, als : het
oppompen naar de reservoirs, het vullen der kannen, het vervoer, het
blijven staan der kannen aan den weg, soms in de felle zon en ten slotte
het verzamelen in vuile vaten aan de boerderij.

Ad. 2. Bij de indeeling van onze voordracht hebben wij gesproken
over het verband, dat tusschen de fabriekmatige zuivelbereiding en de
hygiëne bestaat. Wanneer wij in deze het woord „verband" gebruiken,
dan willen wij daarmede aanduiden, dat wij hier een wederkeerigen invloed
verwachten. Dit vereischt een nadere toelichting.

Het is U allen welbekend, dat het den landbouw zeer moeilijk valt om
met de ontwikkeling der industrie gelijken tred te houden. De industrie
heeft steeds de neiging, zich sneller uit te breiden dan de landbouw, een
verschijnsel, dat samenhangt met de groote verschillen in het wezen van
het voortbrengingsproces. Naast andere invloeden heeft het proces der
arbeidsverdeeling en -ontleding, gestimuleerd door machinegebruik, een
geweldige beteekenis gekregen voor de ontwikkeling van de industrie.
Dit beginsel heeft men in den landbouw nooit in zoo ruime mate toe
kunnen passen. De verplaatsing van de zuivelbereiding is nu juist een
voorbeeld van een terrein, waarop dit wel is gelukt. Hierdoor heeft de vee-
houder gelegenheid gekregen zich meer te specialiseeren in het verplegen
en fokken van het vee en alles wat meer behoort bij een goede bedrijfs-
voering.

In de industrie heeft men de ervaring opgedaan dat arbeidsverdeeling
er toe leidt, dat de verschillende onderdeelen van het productieproces
stimuleerend op elkander inwerken om tot betere resultaten te komen.
Het is te verwachten dat wij dit bij de fabriekmatige zuivelbereiding ook
kunnen constateeren.

Al heel spoedig hebben de leiders van de zuivelfabrieken er bij de uit-
betaling van het melkgeld naar gestreefd, rekening te houden met het
vetgehalte van de melk, omdat vet het meest waardevolle bestanddeel
daarvan is. Door deze uitbetalingswijze is het een direct belang voor den
veehouder geworden om niet alleen de hoeveelheid melk van elke zijner
koeien afzonderlijk te leercn kennen, doch ook het vetgehalte daarvan.
Veelal in samenwerking met de zuivelfabrieken zijn vele contróle-ver-
eenigingen opgericht teneinde de dieren systematisch te onderzoeken.
Het melkonderzoek heeft den boer den weg gewezen otn selectie toe te
passen in zijn bedrijf. Daardoor kan hij de dieren met een geringe op-
brengst onderkennen en uit zijn bedrijf verwijderen, maar vooral zijn fok-
materiaal kiezen uit de dieren met de hoogste opbrengst aan vet. Hij is
doelbewust gaan fokken in de richting van de hoogere productie. Vaak is
de meening uitgesproken, dat deze hoogere productie bereikt is ten koste
van de constitutie der dieren. Het is zeer moeilijk om deze veronder-
stelling met statistische gegevens te contróleeren, eventueel te bewijzen,
omdat constitutie geen direct meetbare eigenschap is. Wanneer men een
andere maatstaf aanlegt, b.v. de vatbaarheid voor een besmetting met
tuberkelbacillen, dan staat een eventueelen onderzoeker een uitgebreid
cijfermateriaal ter beschikking en zal hij door vergelijking van de gegevens
van de tuberculosebestrijding en de contrólevereenigingen naast stal-
onderzoek misschien een correlatie kunnen vinden. Het onderzoek ter
plaatse speelt hierbij een groote rol, omdat nauwkeurig nagegaan moet
worden welk materiaal bruikbaar is. In den regel ontbreekt het den prac-
tiseerenden dierenarts aan tijd om dergelijke zeer uitgebreide stalonder-
zoekingen en berekeningen te verrichten. Toch is het noodig dat deze
dingen tot klaarheid komen.

bedrijf is de verhouding tusschen de hoeveelheid winter- en zomermelk
gewijzigd. Er bestaat hiertusschen n.1. een aanmerkelijk verschil, hetgeen
voor de zuivelfabrieken moeilijkheden meebrengt. Deze moeten n.1.
ingericht zijn voor de maximale hoeveelheid welke zij per dag kunnen
verwachten en daardoor worden zij gedwongen om gedurende de winter-
maanden op halve capaciteit te werken, terwijl de hoeveelheid af te zetten
producten natuurlijk een onregelmatigheid vertoont, welke samenhangt
met de melkproductie. Het onkostencijfer van de fabriek wordt door dit
alles ongunstig beïnvloed en van die zijde wordt daarom geijverd voor
een meer gelijkmatigen melkaanvoer. Het meest gebruikelijke middel om
dit doel te bereiken is een z.g. premie op het wintermeiken, dus een finan-
tieele prikkel. Daarbij komt dat de boer bij de fabriekmatige zuivelbereiding
\'S winters de grootere technische moeilijkheden bij de zuivelbereiding
niet meer ondervindt als vroeger. Dus eenerzijds is door de veranderde
werkwijze een bezwaar van het wintermeiken verdwenen, anderzijds is
daarvoor een finantieele aanmoediging in de plaats gekomen. Het ligt
voor de hand, dat daardoor de verhouding wintermeik — zomermelk
gewijzigd is.

De verhooging van de hoeveelheid wintermeik wordt bereikt door de
koeien in het najaar te laten kalven en door in den winter meer kracht-
voer toe te dienen. Dat beteekent dat men de dieren een intensievere
stofwisseling opdringt, terwijl zij in abnormale levensomstandigheden
verkeeren. Vrijwel zonder lichaamsbeweging staan de dieren een half
jaar lang dicht opééngepakt in den stal, welke vaak onvoldoende licht-
schepping en ventilatie heeft. Eigenlijk moet het ons verwonderen dat de
meeste koeien dit zoo goed verdragen.

Ook hier ontbreken ons objectieve onderzoekingen, althans ze zijn mij
niet bekend.

De invloed welke de fabriekmatige zuivelbereiding op de hygiëne der
dieren gehad heeft, hebben wij hiermede in hoofdtrekken aangegeven,
thans dienen wij na te gaan, in hoeverre de hygiëne voor de fabrieken al
of niet gedwongen aanleiding is geweest om maatregelen te treffen teneinde
daarin verbetering aan te brengen. De wegen welke daartoe open staan
kunnen wij schematisch als volgt indeelen :

ie. Voorkomen dat de zuivelfabriek als tusschenschakcl dienst doet bij
besmettelijke ziekten.

je. Propaganda voeren voor een doelmatige inrichting der veestallen
en het geven van verdere voorlichting.

4e. Wijzen op de nadeelen van het fokken met dieren met de hoogste
productie zonder acht te slaan op hunne constitutie.

ad ie. Dit eerste punt is mede de aanleiding geweest dat de Bond van
Coöperatieve Zuivelfabrieken in Friesland in samenwerking met het
Friesch Rundvee-stamboek den Gezondheidsdienst voor vee heeft op-
gericht.

Reeds tevoren is doorDr. E. v. Welderen Baron Rengers, den secretaris
van het Rundveestamboek, gewezen op de noodzakelijkheid om het toe-
zicht op den gezondheidstoestand van het vee in georganiseerd verband
uit te oefenen. Aan zijn initiatiefis het te danken\'dat de Heer Veenbaas
op i Januari 1918 aangesteld werd tot hygiëne-consulent van het F.R.S. en

reeds het volgende jaar wist deze organisator het F.R.S. en den Bond van
Coöp. Zuivelfabrieken te bewegen den genoemden Dienst te stichten,
welke zich ten doel stelt den gezondheidstoestand van den veestapel te
verbeteren en voor een goede melkwinning te ijveren. Het hoofdwerk is
vooral de t.b..c-bestrijding geworden.

Aanvankelijk heeft men zich tot doel gesteld dat de fabrieken zich als
geheel bij den Dienst aan moesten sluiten, doch daar de fabrieken binnen
het raam van den Bond autonoom zijn en men dus geen dwang uit kon
oefenen, is de deelname aanvankelijk gering. Herhaaldelijk is toen gebleken,
dat een kern van leveranciers van een bepaalde fabriek wel bereid was
om mede te werken tot het verbeteren van den gezondheidstoestand, maar
dat deze de rest van de leden niet aan hunne zijde konden krijgen, zoodat
een eventueel voorstel tot aansluiting bij den Dienst bij stemming zou
vallen. Deze omstandigheid heeft er toe geleid, dat men het oorspronkelijke
plan om het lidmaatschap alleen open te stellen voor een fabriek als geheel,
heeft laten schieten en vanaf 1922 zijn ook ondervereenigingen aan een
fabriek of los daarvan als lid aangenomen. Deze werkwijze heeft het voor-
deel, dat men bijna overal in de provincie plaatselijk is begonnen met de
bestrijding. Deze locale vereenigingen hebben zich in het algemeen door
een geschikte propaganda geleidelijk uitgebreid en men hoopte zoo op den
duur te komen tot het oorspronkelijke plan van aansluiting van de fabrieken
als geheel. Langzamerhand is de Dienst zoo gegroeid op een gezonde basis,
zoodat er in de crisisjaren 1932 en 1933 slechts een betrekkelijk geringe
achteruitgang te boeken viel. De crisismaatregelen, welke voor t.b.c.vrije
bedrijven enkele voordeelen opleveren, veroorzaken een sterke toename
van de deelnemers aan de bestrijding, zoodat het aantal onderzochte
dieren van den winter 1934-35 ^tot dien ^van \'939~4° ^van 163.000 oploopt
tot 238.000. Dank zij deze stimulatie heeft men bij dezen Dienst bereikt,
dat, op vrijwillige basis werkende, ongeveer 80 % der dieren waarvan
de melk verwerkt wordt door bij den Bond aangesloten fabrieken, jaarlijks
onderzocht wordt ¹).

Aan vele fabrieken is het aantal deelnemers aan de bestrijding zoo
groot geworden dat zij van de fabriek dwingende bepalingen voor de
afzijdigen hebben gevraagd. De ervaring heeft ons geleerd, dat het ge-
wenscht is dat de groep vrijwillige bestrijders zoo groot mogelijk is. Dat
ligt voor de hand, want het onderzoek gepaard gaande met het afmaken
van de gevonden open lijders alleen, is niet voldoende voor het bereiken
van succes bij de bestrijding. De veehouder moet verder ook gebruik
maken van de gegevens, welke hij door middel van het onderzoek verkrijgt,
m.a.w. wij als dierenartsen behoeven de daadwerkelijke medewerking
van den eigenaar. Teneinde deze medewerking zoo effectief mogelijk te
maken is het gewenscht, dat de fabriek bij de uitbetaling van het melkgeld
rekening houdt met den graad van besmetting van het betreffende bedrijf.

In het consumptiemelk-gebied heeft men in deze ervaring verkregen
door premies toe te kennen aan de bedrijven, welke de t.b.c. met succes
bestrijden, terwijl deze premie stijgt naarmate het bereikte resultaat grooter
is. De Heer Stuurman heeft hiervan in zijn rede voor de Algem. Ver-
gadering van de Mij. voor Diergeneeskunde van i8 0ctober 1941 gezegd:

1 voor verdere bijzonderheden de rede van den Heer P. Sjollema, gehouden voor den Gezond-
heidsdienst voor vee te Groningen.

„Hier hebt U de eenige oorzaak, welke in 1934 er toe leidde, dat eenige
„duizenden veehouders in dit gebied plotseling t.b.c.bestrijders werden."

Ik ben daarom van meening, dat een eventueele verplichte t.b.c.bestrij-
ding voorafgegaan of althans vergezeld dient te worden door een dergelijke
fïnantiëele regeling.

Ook elders zijn gezondheidsdiensten voor vee tot stand gekomen, helaas
staan zij niet steeds onder leiding van een veterinair, terwijl een labora-
torium voor routine-onderzoekingen in den regel ontbreekt.

Naast deze diensten kunnen wij de pasteurisatie van de afvalproducten,
welke trouwens van Rijkswege is geregeld, niet missen.

ad se. Het ligt ook op den weg van de zuivelfabrieken om te zorgen,
dat de kwaliteit van de afvalproducten zoo goed mogelijk is. De eene
fabriek komt in deze haar verplichtingen tegenover de leveranciers beter
na dan de andere, maar in het algemeen gesproken laat het wel eens wat
te wenschen over. Verder is het van belang dat van fabriekswege meel-
de aandacht er op gevestigd wordt hoe de behandelingswijze aan de
boerderij moet zijn.

ad je. Een doelmatige inrichting der veestallen is niet alleen voor de
ziektebestrijding van belang, ook de melkhygiëne is daarbij ten zeerste
gebaat. De voorlichting op dit gebied wordt verzorgd door andere instanties.
Het is wenschelijk dat de directeur van een gewestelijken gezondheidsdienst
daarin medezeggenschap heeft.

ad 4e. Bij de voorlichting op het gebied der fokkerij, in het bijzonder
voor zoover deze in verband staat met ziektebestrijding, heeft de prac-
tisëercnde dierenarts een taak te vervullen, welke hij niet mag verwaar-
loozen. Hij is door het nauwe contact dat hij met de veehouders heeft de
aangewezen man, om hen in het algemeen gesproken steeds weder te wijzen
op het gevaar van fokken met dieren, welke een onvoldoende constitutie
hebben en in het bijzonder hen in te lichten over de gebreken van een
bepaald rund in dit verband.

Ad. 3. De invloed van de verplaatsing van de zuivelbereiding op den
werkkring van den dierenarts.

Wij hebben in het voorgaande de wijziging in de zuivelbereiding leeren
kennen als een onderdeel van de ontwikkeling van onze samenleving en
als zoodanig heeft zij directen en indirecten invloed gehad op andere
bedrijfstakken, welke meer of minder aan haar verwant zijn. In den tijd
dat de fabriekmatige zuivelbereiding tot ontplooiing is gekomen, hebben
zich ook andere wijzigingen voltrokken, ik noem b.v. de vooruitgang der
wetenschappelijke onderzoekingsmethoden op veterinair gebied, de ver-
anderingen in de inzichten over het toezicht op de menschelijke voedings-
middelen van dierlijken oorsprong, de finantiëele uitkomsten van het
veehoudersbedrijf e.a. en ook deze hebben óf directen óf indirecten invloed
gehad, in ons geval speciaal op den werkkring van den dierenarts. Ik wil
hiermede aangeven, dat het probleem wat wij ons thans stellen, van meer-
voudige samenhang is. Om te komen tot de juiste beteekenis van de fabriek-
matige zuivelbereiding voor onzen werkkring moeten ook die andere
invloeden voor onze oogen opdoemen en in onderling verband besproken
worden. W^ranneer wij bij de bespreking ons beperken tot den invloed op

den werkkring van den dierenarts, loopen wij gevaar een veel te groote
beteekenis toe te kennen aan de verandering in de zuivelbewerking. Het
is niet mijn bedoeling dit ingewikkelde probleem op een dergelijke uit-
voerige wijze met U te bespreken, doch ik zal mij beperken tot eenige alge-
meene opmerkingen.

In de eerste plaats heeft de fabriekmatige zuivelbereiding in sterke mate
prikkelend gewerkt op de intensiveering van het veehoudersbedrijf. In
het voorgaande hebben wij dat reeds besproken in een ander verband. Nu
wil het ongeluk, dat men daarbij te maken heeft met de wet van de afne-
mende meeropbrengst, welke leert, dat bij toenemende intensiveering de
opbrengsten niet evenredig stijgen. De landbouwkundigen verklaren dit
verschijnsel met behulp van een andere wet welke zegt, dat de productie
beperkt blijft tot zoodanigen omvang als wordt bepaald door dat bestand-
deel waarvan naar verhouding het minst voorhanden is, het bestanddeel
dat z.g. in het minimum verkeert.

Passen wij dit overdrachtelijk toe op het rundvee, dan redeneeren wij
als volgt. Om een koe tot hoogere productie te brengen, eischt dit voor-
ziening in velerlei behoeften : Voedsel in voldoende mate en in juiste
samenstelling, goed drinkwater, erfelijke aanleg, optimale verhoudingen
in de atmosfeer, goede gezondheidstoestand e.a. Hieruit volgt, dat toe-
nemende intensiveering gepaard moet gaan met verhoogde zorg voor den
gezondheidstoestand van den veestapel, dus ontwikkeling van de preven-
tieve geneeskunde en zoo kunnen wij tot de conclusie komen, dat de
fabriekmatige zuivelbereiding er indirect invloed op uitgeoefend heeft,
dat onze werkzaamheden, welke van praeventieven aard zijn, zich sterk
hebben uitgebreid.

In het voorgaande hebben wij opgemerkt, dat de fabriekmatige zuivel-
bereiding een groote rol gespeeld heeft bij het tot stand komen van den
eersten gezondheidsdienst voor vee. Alhoewel het geen vereischte is voor
het inrichten van gezondheidsdiensten, dat dit vanwege de fabrieken
geschiedt, hebben zij toch in belangrijke mate meegewerkt om dit initiatief
te doen slagen en als zoodanig er invloed op uitgeoefend, dat thans zeer
vele dierenartsen in georganiseerd verband werkzaam zijn ter bestrijding
van de veeziekten.

Evenmin als in het voorgaande, zullen wij ook hier de werkzaamheden
op melkhygiënisch gebied bespreken.

Hiermede ben ik gekomen aan het einde van mijne inleiding. Ik ben
er mij zeer wel van bewust dat ik onvolledig ben geweest en verschillende
gedachten niet met cijfers heb kunnen bewijzen, eensdeels doordat het
te veel tijd zou vragen, andersdeels doordat onderzoekingen op dit terrein
niet zijn verricht; doch ik hoop er U een beeld van gegeven te hebben
welken invloed de fabriekmatige zuivelbereiding speciaal in de z.g. zuivel-
districten op onze werkzaamheden heeft gehad en ook heden ten dage nog
heeft.

Dr. Kramer is het eens met spr., dal verplichte tuberculosebestrijding niet mogelijk
is zonder premies. Het grootste deel van de bestrijding moet vrijwillig zijn en pas op
het laatst dwang toepassen.

Prof. van der Plank brengt spr. hulde voor de keurige rede en constateert, dat spr.
de hooge productie en constitutie gescheiden hield.

Volgens Prof. van der Plank is er inderdaad niet voldoende research-werk verricht
over het verband tusschen deze beide eigenschappen. Praktijk en statistiek zullen daarbij
moeten helpen.

De Heer Swierstra vraagt of het de indruk van spr. is, dat de constitutie primair
verzwakt wordt door het fokken of, dat de constitutie omgekeerd evenredig is aan de
productie.

Zoowel direct als indirect heeft de verplaatsing van de zuivelbereiding
een ongunstigen invloed gehad op den gezondheidstoestand van den vee-
stapel.

Uitvoerige onderzoekingen zijn nog noodig voor het verkrijgen van objec-
tieve gegevens.

Met behulp van de zuivelfabrieken is de eerste gezondheidsdienst voor
vee opgericht. De t.b.c. bestrijding is het hoofdwerk geworden. Verplichte
t.b.c. bestrijding dient voorafgegaan of althans vergezeld te worden door
een finantieele regeling waarbij melk uit t.b.c.-vrije bedrijven hooger
gewaardeerd wordt.

Sowohl direkt wie indirekt hat die Verschiebung der Bereitung von Molkereiprodukten
einen ungünstigen Einfluss auf den Gesundheitszustand des Viehs ausgeübt.

Mit Hilfe der Molkereien wurde der erste Gesundheitsdienst für Vieh eingerichtet.
Die Tuberkulosebekämpfung ist zur Hauptarbeit geworden. Vor Einführung der
verpflichteten Tuberkulosebekämpfung oder mindestens gleichzeitig mit ihr, muss eine
finanzielle Regelung getroffen werden, wonach die Milch aus tuberkulosefreien Betrieben
höher eingeschätzt wird.

Directly as well as indirectly the movement of the dairying has had an
unfavourable influence upon the state of health of the live stock.

With the aid of the dairy-factories the first board of cattle-health has been
founded. The fight against tuberculosis has been the principal work. Obligatory
fight against t.b.c. needs to be preceded or at least attended with a financial
arrangement with which milk from t.b.c.free farms is valued higher.

Le déplacement de l\'industrie laitière a eu aussi bien de façon directe qu\'indirecte
une influence défavorable sur l\'état sanitaire du cheptel bovin.

Pour obtenir des données objectives, il est indispensable de faire des recherches
étendues.

Le premier service sanitaire pour bétail a été organisé avec le concours des laiteries.
La lutte contre la tuberculose est devenue le but primordial. La lutte obligatoire contre
la tuberculose doit être procédée ou aller de pair avec un règlement financier tendant
à mieux rémunérer le lait provenant d\'exploitations indemnes de tuberculose.

In aansluiting op onze eerste publicatie over de bepaling van de pH
in biologisch materiaal met behulp van indicator-papier ¹), deelen wij hier
in het kort de uitkomsten mede van pH-metingen in den maaginhoud
van het rund en het paard, alsmede in enkele monsters maaginhoud van
den mensch.

Ook thans stelden wij ons tot doel een methode uit te werken, welke den
klinicus in staat stelt op zeer eenvoudige wijze en zonder tijdverlies den
zuurgraad (pH) der betreffende vloeistof in absolute maat vast te leggen.

Dat het onderzoek naar den zuurgraad van den maaginhoud bij het
zieke dier, evenals dit bij den zieken mensch het geval is, uit klinisch-
diagnostisch oogpunt beoordeeld in bepaalde gevallen van belang kan
zijn, behoeft geen nader betoog. Vooral bij herkauwende dieren — in de
eerste plaats bij het rund — bestaat er bovendien een physiologisch-
chemische indicatie tot het instellen van een dergelijk onderzoek.

Onze onderzoekingen uit den laatsten tijd betreffende een afwijking
bij het rund, welke wij willen aanduiden met den naam „alimentaire
ketosis", heeft ons tot de overtuiging gebracht, dat de biochemische ver-
houdingen in de voormagen (pens en netmaag) invloed uitoefenen op de
fermentatieve processen ter plaatse, d.w.z. op de chemische omzetting
van het voedsel. In samenhang met den zuurgraad (pH) van den inhoud
van pens en netmaag kunnen de biochemisch-fermentatieve eigenschappen
der microflora (en -fauna ?) zich wijzigen, waardoor bepaalde producten,
b.v. „acetonlichamen", in abnormaal groote hoeveelheden in de circulatie
kunnen komen. Wij hopen binnen afzienbaren tijd deze voor de practijk
zeer belangrijke afwijking meer uitvoerig te behandelen, doch willen
reeds thans de aandacht vestigen op het bijzondere belang van een grondige
kennis van den biochemischen toestand — in de eerste plaats van den zuurgraad —
in het voormagensteisel van het rund en van andere herkauwers onder verschillende
voedingsomstandigheden.

Zooals bekend mag worden geacht, bepaalt men bij den mensch den
zuurgraad van den maaginhoud veelal door titratie met verdunde loog.
Bedoelde titratie wordt in twee étappes uitgevoerd. Allereerst bepaalt
men de hoeveelheid z.g. „vrij zuur", n.1. door een bekende hoeveelheid
(b.v. io cm³) van den (meestal sterk zuren) maaginhoud met natronloog
van bekende sterkte (b.v. o. i n) te titreeren tot een bepaalde kleur in het
omslaggebied van één van de indicatoren dimethylgeel (pH 2.9—4.0)
of congorood (pH 3.0—5-o). Vervolgens voegt men phenolphtaleïne toe

en zet de titratie met natronloog voort totdat het begin van het omslagge-
bied van laatstgenoemden indicator (pH = ca. 8.3) is bereikt. Met behulp
van deze laatste titratie stelt men de hoeveelheid z.g. „gebonden zuur"
vast. De hoeveelheden „vrij" en „gebonden" zuur worden veelal omge-
rekend op 100 cm³ maaginhoud.

De op deze wijze vastgestelde titratie-zuurgraad is een maat voor het
bufferend vermogen van den maaginhoud, doch niet voor den actueelen zuurgraad,
welke wordt bepaald door de grootte der waterstofionen-concentratie
(uit te drukken in pH-eenheden).

Nu is het gebleken, dat de stofwisseling van microörganismen in de
allereerste plaats wordt beheerscht door de waterstofionen-concentratie
van het milieu. Voor het bovenvermelde onderzoek naar de biochemische
verhoudingen in de voormagen van herkauwers is derhalve kennis van
de pH van den maaginhoud van meer belang dan kennis van het bufferend
vermogen (titratie-zuurgraad). Volledigheidshalve bepaalden wij echter
in de meeste der door ons onderzochte monsters maaginhoud zoowel de
pH als den titratie-zuurgraad.

Er werd Lyphan-papier, voornamelijk van de L-serie, gebruikt¹). Het
strookje indicator-papier werd gedurende 1 a 2 seconden in den maag-
inhoud gedompeld, eventueel met duim en vinger afgestreken, waarna
de kleur onmiddellijk in opvallend en doorvallend licht werd beoordeeld.
Voor bijzonderheden der methodiek en bronnen van fouten moge worden
verwezen naar de reeds vroeger vermelde verhandeling²).

De contröle-meting geschiedde in elk monster met behulp van een
bolvormige glaselectrode (Corning-glas 015), in combinatie mei een
verzadigde calomelelectrode als afvoerelectrode en een Cambridge-
potentiometer. De metingen met dit toestel kunnen in dit gebied op 0.04
pH-eenheid nauwkeurig worden geacht.

Lyphan-papier L 620 (pH 1.0—3.1) blijkt een vrij constant verschil
van i °-3 ^tot ± °-5 eenheid aan te wijzen, in vergelijking met de glas-
electrode. Toch kan dit papier voor de pH-bepaling in den maaginhoud
van den mensch niet worden aanbevolen, wegens het groote verschil in
tint en intensiteit van de „standaardkleur" en de kleur van de „onbekende".
Hierdoor wordt de schatting der pH-waarde zeer onzeker.

b. Maaginhoud van gezonde runderen. (Tabellen 2a en 2b).
Monsters uit de lebmaag waren afkomstig van vier kalveren met een

lebmaag-fistel en verder van normale slachtrunderen. Ook de monsters
pensinhoud werden van normale slachtrunderen verkregen. Wegens de
vaste consistentie van den pensinhoud bleek het noodzakelijk te zijn vóór
de pH-meting op 75 g pensinhoud 40 g gedestilleerd water toe te voegen.

1 \') Dr. Gerh. Kloz, Chem. Labor., Leipzig; vertegenwoordiger P. Beun, PI. Fran-
schelaan 2, Amsterdam.

Bij het onderzoek van den lebmaaginhoud van kalveren bleek L 620
(pH 1.0—3.1) in verreweg de meeste gevallen hetzij groote verschillen
in vergelijking met de glaselectrode aan te wijzen, of wel bleek de ontwik-
kelde kleur zeer onduidelijk te zijn. Dit papier is derhalve hier evenmin
bruikbaar als bij het onderzoek van den maaginhoud van den mensch.
Met L 652 (pH 1.6—3.7) werd slechts één waarneming gedaan : de
afwijking bedroeg -)- 0.25. L 656 (pH 2.6—4.1) bleek in de meeste gevallen
enkele tienden te hoog aan te wijzen. Tenslotte werden bij gebruik van
L 662 zoowel afwijkingen tot enkele tienden naar boven als naar beneden
vastgesteld.

Bij het pH-onderzoek in den lebmaaginhoud van normale slachtrun-
deren kwamen zoowel bij L 652, als bij L 656 en L 662 afwijkingen tot
enkele tienden voor.

Bij het pH-onderzoek van den pensinhoud van normale slachtrunderen
wees L 669 (pH 6.6—8.1) gemiddeld enkele tienden te laag aan. M 35
(pH 6.6—8.1) is voor dit doel onbruikbaar.

De maaginhoud werd verkregen door aan de paarden, nadat deze 24
uur hadden gevast, 3 liter van een 5%-ige oplossing van alcohol in water
toe te dienen en daarna op bepaalde tijden de maag zoo volledig mogelijk
uit te hevelen.

Het bleek, dat in zure maaginhouden de pH met een fout van ca.
0.2 pH-eenheid bepaald kon worden met behulp van Lyphan-papier
L651 (pH 1.0—2.8), L652 (pH 1.6—3.7) ^e» L 656 (pH 2.6—4.1). Het
gebruik van L 620 (pH 1.0—3.1) moet voor dit doel worden ontraden,
aangezien dit papier zeer onscherpe en niet behoorlijk te vergelijken kleuren
vertoont. (Tabel 3b). Eenzelfde ervaring werd, zooals reeds werd vermeld,
met dit papier ten aanzien van den maaginhoud van den mensch en van
den lebmaaginhoud van runderen opgedaan.

In niet zure maaginhouden verkregen wij met L 669 (pH 6.6—8.1)
wisselende resultaten. Soms waren deze vrij bevredigend — het papier
wees constant enkele tienden te laag aan —, in andere gevallen waren zij
daarentegen zeer slecht. Dit demonstreert opnieuw zeer duidelijk de
gecompliceerdheid der verhoudingen en tevens hoe voorzichtig men moet
zijn bij het gebruik van indicator-papier — en van indicatoren in het
algemeen — bij de bepaling der pH in substraten, waarvan men de eigen-
schappen niet voldoende kent.

Het klein aantal melingen dat wij met L 665 (pH 5.2—6.1) uitvoerden,
suggereert, dat dit papier wel redelijk goed bruikbaar is voor dit substraat.

Wij willen als conclusie er ook op deze plaats nogmaals op wijzen, dat
het gebruik van indicator-papier in vele gevallen — ook bij maagin-
houden tot snel te verkrijgen, voor de kliniek voldoende naurkeunge
waarden leiden kan, mits het papier van de voren ,,geijkt" is door vergelijking
met een meer algemeen betrouwbare methode, zooals bijvoorbeeld de glaselectnde.

De hieronder in tabelvorm samengevatte resultaten van 95 van orze
experimenten mogen als bijdrage hiertoe, voor zoover het maaginhouden
betreft, dienen. Zij maken waarschijnlijk, dat men door het gebruik \\an
de indicatorpapieren: L651 (pH 1.0—2.8), L 652 (pH 1.6—3.7), L f56

(pH 2.6—4.1), L662 (pH 3.9—5.4), L665 (pH 5.2—6.7), L669 (pH
6.6—8.1) en vermoedelijk ook L 671 (pH 7.5—8.7) ²) in de meeste gevallen
een redelijk nauwkeurige bepaling van de pH — nauwkeurig tot op eenige
tienderr — zal kunnen verrichten in normale maaginhouden van rund en
paard en in pathologische maaginhoud van het paard. Daarentegen zijn
L 620 (pH 1.0—3.1) en M 35 (pH 6.6—8.1) onbruikbaar.

Gaarne betuigen wij onzen dank aan de Heeren J. P. van der Slooten,
Directeur Gemeentelijke Slachtplaats, Dr. P. Muller, Conservator
Academisch Ziekenhuis, F. H. van Raadshooven, Conservator Kliniek
voor Inwendige Ziekten en Dr. Th. de Groot, destijds assistent Zoötech-
nisch Instituut, voor de verstrekking van monsters, alsmede aan den Heer

In 95 Magensaftproben, welche von Menschen, Rindern, Kälbern und Pferden
herrührten, wurde da^ pH mit der Glaselektrode und mit Lyphan-Indikatorpapier
gemessen. Es zeigte sich in den meisten Fällen — und zwar bei der Anwendung der
Indikatorpapiere Lös^- (pH 1.0—2.8), L 652 (pH 1.6—3-7), L 656 (pH 2.6—4.1),
L 662 (pH 3.9—5 4), IL 665 (pH 5.2 -6.7), L 669 (pH 6.6—8.1) und wahrscheinlich
auch L 671 (pH 7.5—8.77) eine befriedigende Uebereinstimmung bis auf einige zehntel
pH-Einheiten zwischein den beiden Methoden. Dagegen zeigten sich mit L 620 (pH

I.0—3.1) und M 35 (p H 6.6 8.1) erhebliche Differenzen. Die zwei zuletzt genannten
Indikatorpapiere sind .also für die pH-Messung in Magensaft untauglich.

In 95 samples of stomach contents from man, cattle and horses the pH was measured
by means of the glass electrode and with lyphan indicator paper. In using the lyphan
papers L651 (pH 1.0 2.8), I, 652 (pH 1.6—3.7). L 656 (pH 2.6 4.1), L 662 (pH
3.9- 5.4), L 665 (pH 5.2 G.7). L669 (pH 6.6 -8.1) and probably L671 (pH 7.5—8.7)
the agreement between the results of both methods was shown to be rather satisfactory.
However considerable differences were obtained by using L 620 (pH 1.0 3.1) and M 35
(pH 6.6—8.1).

Les auteurs ont mesuré le pH dans 95 échantillons de suc gastrique, provenant de
l\'homme, cheval, vache et veau, avec l\'électrode de verre et avec le papier-indicateur
Lyphan. Dans la plupart des cas les papiers-indicateurs L 651 (pH 1.0—2.8), L 652
(pH 1.6- 3.7), L656 (pH 2.6-4.1), L662 (pH 3-9-5-4). L 665 (pH 5-2-6.7),
L 669 (pH 6.6 -8.1) et probablement L671 (pH 7.5—8.7) donnent des résultats satis-
faisants en comparaison avec l\'électrode de verre. Par contre les papiers-indicateurs
L620 (pH 1.0—3.1) et M 35 (pH 6.6 -8.1) indiquent des valeurs de pH très anormales.

co ro	Nr.
19.6 19.0 19.0	P	pH-bepaling.
1.96 1.56 1.62	Glas- electrode
o n n MB C r* r* t° io CD tïl	Lvphan L 620
ca. 0.5 ca. 0.3 ca. 0.3	Verschil
ro ro co tp p Ó> Ól co *	c c	n jï" 3 -."-Ze u C 05 X ti —- Ba o*- o
ro ro ro cd o io co	,, gebonden zuur"
groot verschil in tint en intensiteit idem idem

*) Slechts bij dit monster van deze proefreeks werd de vloeistof volledig uitgeheveld.

Den 23 Mei 1942 bracht A. te H. mij een voorwerp, dat ik op \'t eerste gezicht beschouwde
als een groote, misvormde citroen van eenigszins blecke kleur. Ik schrijf dit, om ongeveer
een indruk te geven van het uiterlijk van een ding, dat na nader onderzoek een eicon-
crement moest worden genoemd. Het was n.1. verwijderd uit den eileider van een
geslachte kip, die geslacht was, omdat zij het geheele voorjaar nog geen ei had gelegd,
hoewel ze sedert half Maart iederen dag een poos op het legnest zat.

Weging toonde aan, dat het gewicht van het voorwerp 260 gram was. Het was elas-
tisch bij het aanvoelen en ik kreeg niet den indruk, dat het een normaal ei zou bevatten,
zooals de eigenaar meende.

Na doorsnijden bleek, dat centraal meerdere eidooiers van verschillende grootte
aanwezig waren, omgeven door een concentrisch opgebouwde massa, waarschijnlijk
van gestold eiwit. Een eivlies of iets wat eenigszins aan een eischaal deed denken, was
niet aanwezig.

Wij hadden hier dus te doen met een eiconcrement, dat echter een weinig afwijkt
van de beschrijving welke Nieberle ervan geeft, die zegt, dat alle normale producten
der eivorming hierin aanwezig zijn, dus ook eivlies en eischaal. Hoewel ik den eileider
niet meer heb kunnen zien en dus ook niets omtrent een mogelijke oorzaak voor het
ontstaan van dit concrement kan zeggen, is het mijn meening, dat het ontstaan is en
verwijderd is uit dat gedeelte van den eileider, waar de binnenkomende eidooier omgeven
wordt met het ei wit. Zoo toch kan alleenlhet gemis aan eivlies en eischaal worden verklaard.

Den 23 Mei bracht A. mij dit voorwerp — half Maart toonde de kip reeds den drang
tot het leggen van een ei. Aangenomen mag dus worden, dat het meer dan twee maanden
duurde, alvorens dit concrement zich ontwikkelde tot de gevonden grootte.

In het Instituut voor experimenteel onderzoek van de infectieziekten der dieren te
Milaan höudt men zich vooral bezig met de studie van het M.- en KI.zeer. Opgericht
in 1908 is het een van de oudste instituten op dit gebied. Er wordt thans een entstof
tegen M.- en KI.zeer bereid, welke verwant is aan die van Waldmann, maar die een
grooter immuniseerend vermogen bezit en bovendien bij kamertemperatuur beter
houdbaar is dan deze laatste. Dit grootere immuniseerende vermogen wordt in hoofd-
zaak verkregen door de volgende punten waarin de bereiding afwijkt van die van
Waldmann. In de eerste plaats wordt een meer totaal gebruik gemaakt van het virus
dat in het epitheel der blaasjes zit, door het filtreeren door asbest- of porceleinfilters
waarin veel virus geadsorbeerd wordt, te vermijden; in de entstof komen nog epitheel-
partikeltjes met virus voor. In de tweede plaats wordt voor het avirulent maken van het
virus in plaats van formaline het anisol gebruikt. Het anisol (methylaether van phenol)
werkt langzamer, geeft een betere avirulentie en conserveert beter het antigeenkarakter;
bij langer bewaren tast het anisol het virus niet verder aan, waardoor de houdbaarheid
van de entstof grooter is.
Bereiding. Deze geschiedt als volgt:

1. Bij het verzamelde M. en Kl.zeer-epitheel wordt een io-voudige hoeveelheid
aq. dest. gevoegd en het geheel met behulp van een glycolbufferoplossing op een
pH van 7,6 gebracht.

3. Snel filtreeren door grof gaas om de grofste deeltjes van het fijngewreven epithelium
te verwijderen; daarna filtreeren door zakjes van fijn gaas bij 2 & 3⁰ C., dat langzaam
gaat en ongeveer 48 uur duurt en waarbij het virus nog meer uit het epithelium wordt
geëxtraheerd.

4. Zuiveren van dc verkregen troebele substantie door ze te centrifugeeren in een
\\lfa-Laval centrifuge met 7000 tot 8000 toeren.

5. Bij 20 1 van de aldus verkregen suspensie wordt 20 1 gycolbulferoplossing en 60 1
colloidaal Al.hydroxyde gevoegd, beide met een pH van 8 tot 8,2 en beide op een
temperatuur van 37⁰ C. Het Al.hydroxyde heeft een buitengewoon groot adsorbeerend
vermogen ten opzichte van het virus. Tenslotte bevat iedere 100 cc. van het mengsel
het virus van 1,1 gram van het M. en Kl.zeer-epitheel.

6. Het verkregen mengsel wordt een halfuur geschud en daarna wordt er pure anisol
aan toegevoegd in de verhouding 3 op 1000, waarna weer een halfuur wordt geschud.

7. Het preparaat heeft thans een temperatuur van 33° C. en wordt nu gedurende
4 dagen in een thermostaat bij 33,5⁰ C. gezet.

8. Men laat het vaccin gedurende 12 uur afkoelen bij een temp. van 17 tot 20°C..
waarna het wnrdt bewaard bij een temp. van 3 tot 5⁰ C. Bij deze temp. blijft de werk-
zaamheid van de entstof gedurende 6 maanden onveranderd.

r. Bij aëroob en anaëroob kweeken is ze steriel; alleen bevat ze enkele subtilis-kiemen.

2. De entstof is volkomen steriel bij subcutane toediening. Steeds ontstaat er echter
een locale knobbel, veroorzaakt door het Al.hydroxyde. Een enkele keer ontstaat er bij
inspuiting in het kossum van runderen een ernstiger zwelling tot kinderhoofdgrootte,
die door den auteur toegeschreven wordt aan een haemophylitische status van het dier
of aan het schuren met het kossum over den harden rand van den voederbak.

3. Is ze volkomen avirulent, zoowel bij verstuiving in de lucht als bij subcutane toe-
diening of intraepitheliale inspuiting in de tong.

4- 15 tot 20 dagen na de enting (in de samenvatting wordt een termijn van 12 tot
14 dagen genoemd) zijn de behandelde dieren resistent tegen een direct contact met
zieke dieren. Ook toonen ze geen reactie na inwrijven van het virus in den mond;
worden er scarificaties op het mondslijmvlies gemaakt, dan verschijnen er hoogstens
enkele plaatselijke blaren, zonder generalisatie en zonder temperatuurverhooging.
In dit opzicht is de entstof beter dan die van Waldmann. Van het aantal dieren met
deze laatste entstof behandeld, weerstaat slechts 2 tot 20% een infectie wanneer ze
in contact met zieke dieren worden gebracht; wrijft men bij hen het virus in scarifi-
caties op het tandvleesch, dan worden alle dieren ziek met aandoeningen zoowel in den
mond als aan de klauwen, zij het met een weliswaar licht verloop.

5. Caviae met de anisolentstof behandeld, die 15 dagen daarna plantair aan de poot
ingespoten worden met virus, toonen alleen plaatselijke verschijnselen; de generalisatie,
die bij de contröle-dieren optreedt blijft achterwege. Het is daarom mogelijk dit proef-
dier te gebruiken voor het vaststellen van de waarde van de anisolentstof; dit is bij de
entstof van Waldmann onmogelijk.

Reeds in 1940 is hierover een rapport verschenen van de hand van R. Coppi ¹). De
enting werd uitgevoerd in een dal, waar de dieren van de verschillende eigenaren in
het begin van den zomer in groote kudden gezamenlijk naar de bergweiden worden
gebracht. Tijdens dit gemeenschappelijk weiden heerschte de laatste jaren geregeld
M.- en Kl.zeer en veroorzaakte dit groote schade. De enting werd verricht in de maand
April, op welk tijdstip de dieren nog in de afzonderlijke stallen der verschillende eigenaren
zijn ondergebracht. 22.500 dieren werden behandeld met de Italiaansche anisolentstof
en 4.000 met de entstof van Waldmann. Er werden geen onaangename gevolgen van
de subcutane enting waargenomen, geen temperatuurstijging en geen vermindering
in melkgift. De eerste 10 dagen na de enting werden de dieren op stal gehouden, omdat
er dan nog geen voldoende immuniteit is ontstaan. De resultaten van de behandeling
waren zeer bevredigend.

Waar in de kudde geënte naast niet-geënte dieren weidden, werden alleen de laatsten
ziek en vaak zeer ernstig. Van de 26.500 geënte dieren werden er 50 ziek binnen 15 dagen
na de enting; 272 dieren kregen de ziekte 30 tot 40 dagen na de enting, maar in zeer
lichten vorm. Deze laatste dieren behoorden alle tot de groep, behandeld met de entstof
van Waldmann. Volgens Coppi verdient dan ook de Italiaansche anisolentstof de voor-
keur boren die van Waldmann.

Vianello vermeldt in zijn artikel verschillende andere streken, waar met goed gevolg
de anisolentstof is toegepast. In het geheel zijn er tot nog toe 500.000 dieren geënt.
Dc gevallen waarin M.- en Kl.zeer ontstond in de negatieve phase, dat is binnen 13 tot
14 dagen na de enting, zijn betrekkelijk gering, gezien het feit, dat de enting geschiedde
op een moment dat in de buurt reeds de ziekte was uitgebroken; in totaal werd het slechts
in een 50-tal stallen waargenomen. Breekt de ziekte vóór den 5en dag na de enting uit,
dan is het gewenscht de nog niet zieke dieren met hyperimmuunserum te behandelen,
omdat er zich nog niet voldoende immuniteit heeft ontwikkeld. Indien de ziekte njk
den 5en dag optreedt, dan is het voldoende de enkele aangetaste dieren uit den stal
te verwijderen en te isoleeren; het verloop van de ziekte is dan licht en blijft tot enkele
dieren beperkt, zonder dat verdere maatregelen behoeven te worden genomen. Bij
gebruik van de entstof van Waldmann ziet men in de negatieve phase van de enting
de ziekte veelvuldiger optreden n.1. in 34% van het totaal aantal geënte dieren in be-
smette streken en in 3% in niet-besmette omgeving. De gevallen waarin na den I5en
dag volgende op de toediening van de anisolentstof een onvoldoende immuniteit was
ontstaan, zijn zeer beperkt; slechts in twee stallen ontstond 18 tot 20 dagen na de enting
M.- en Kl.zeer, terwijl op een andere plaats 2 dieren ziek werden 45 dagen na de enting.
Het aantal van deze gevallen is van geen belang ten opzichte van de 500.000 geënte

dieren. Met de entstof van YValdmann is het aantal dieren, dat niet immuun wordt, veel
grooter n.I. o,8t%.

Duur der immuniteit na de enting. Volgens de waarnemingen beschut de
anisolentstof minstens 6 maanden tegen de natuurlijke infectie in stallen, waar weinig
onderling contact en verplaatsing van dieren geschiedt. Bij direct contact beschut het
minstens 4 maanden. De immuniteit bij jonge duurt korter dan bij volwassen dieren:
3 maanden na de enting worden de jonge dieren ziek wanneer ze in direct contact komen
met aan M.- en KI.zeer lijdende dieren (20 tot 30% en in lichten vorm). In het algemeen
moet de raad gegeven worden na 6 maanden de enting te herhalen.

Volgens V. is de anisolentstof de meest werkzame onder alle tot dusver in de praktijk
aangewende entstoffen en beteekent deze Italiaansche uitvinding een grooten vooruit-
gang op het gebied van de praeventieve enting tegen M.- en KI.zeer.

Een enkele maal verneemt men van practiseerende veeartsen de meening, dat de
vlekziekte-enting varkenspest zou verspreiden. Vele andere practici echter zeggen hier-
van nimmer iets bespeurd te hebben. Een bekende onderzoeker van varkenspest, Geiger.
verrichtte de vlekziekte-enting, met het doel dit probleem nader te bestudeeren, opzette-
lijk in koppels varkens waaronder chronische varkenspest voorkwam en bij varkens,
die in den incubatie-tijd verkeerden; hij deed dit zelfs met opzettelijk veel te hooge
cultuurdosis en nimmer kon hij activeering van pest bespeuren.

Zelf heb ik gedurende ruim 6 jaar in een drukke varkenspraktijk, waar pest en vlek-
ziekte voorkwam, zeer vele vlekziekte-simultaanentingen verricht, steeds met de volle
cultuurdosis en steeds met iets lagere serumdosis dan aangegeven was en nooit heb
ik activeering van pest gezien.

Onlangs heeft Harms dit vraagstuk nog uitvoerig besproken; volgens hem komt
het vooral op de volgende mogelijkheden neer: a. de vlekziekte-enting zelf doet pest
opflikkeren, b. tijdens het verrichten der vlekziekte enting worden de varkens besmet
door de met virus besmette kleeding van dengene die de enting verricht of daarbij
behulpzaam is, c. het instrumentarium is besmet, d. de entstoffen zijn besmet. Harms\'
eindconclusie luidt, dat het opflikkeren van pest door de vlekziekte-enting in het bereik
der mogelijkheid ligt, doch, zegt hij: ,,sie bildet aber nach den praktischen und experi-
mentellen Erfahruugen nur in den seltesten Fallen den Anlasz für den Ausbruch der
Schweinepest". De overbrenging door besmette kleeding komt volgens hem inderdaad
wel eens, als grove fout, voor, doch in het algemeen is deze factor eveneens van zeer
ondergeschikte beteekenis. Verreweg het grootste aantal gevallen van pest 11a de vlek-
ziekte-enting kon verklaard worden door het besmet geweest zijn van instrumentarium
en serum. De fouten die m.i. hier gemaakt kunnen worden, zijn de volgende: a. bij zieke
varkens wordt de diagnose vlekziekte gesteld alhoewel het varkenspest is, b. de dieren
worden nu met vlekziekteserum ingespoten; door deze handeling wordt de canule met
virus besmet; indien nu deze besmette canule gebruikt wordt bij een volgend varken,
dan is er groote kans dat het pestvirus overgebracht wordt, c. dezelfde canule wordt
gebruikt om de spuit uit de flesch met vlekziekteserum te vullen; hierdoor wordt de
serum-inhoud der flesch met pestvirus besmet; evenzoo kan het buisje met vlekziekte-
cultuur besmet worden, zoodat bij voortgezet gebruik van deze vlekziekte-entstoffen
de pest verspreid kan worden. Vrijwel steeds blijkt (volgens Harms) dat de vlekziekte-
cultuur en het serum goed zijn afgeleverd, doch dat deze stoffen later tijdens het gebruik
geïnfecteerd zijn geraakt. Hij, die echter spuit en canule na het gebruik bij zieke varkens
steeds uitkookt en nooit anders de spuit vult dan met uitgeschonken serum, zal m.i..
indien hij tevens smetstofoverbrenging door zichzelf en zijn helper voorkomt, nimmer
verantwoordelijk gesteld kunnen worden voor het verspreiden van varkenspest.

Grossbauer-Habacher. Der Huf- und Klauenbeschlag, ye Auflage. Urban &
Schwarzenberg, Berlin und Wien 1941.

De schrijver, Prof. Habacher uit Weenen deelt in het voorwoord mede, dat deze
nieuwe druk van het bekende werkje voornamelijk is verschenen om de eenheid van
het hoefbeslagonderwijs in Duitschland en de Ostmark te bevorderen. In ruim 200 blz.
is een volledige handleiding voor het onderwijs in hoefkunde en hoefbeslag gegeven,
voorzien van zeer goede afbeeldingen. Het woord „hoefbeslag" moet hier in den ruim-
sten zin opgevat worden, daar ook aan het klauwbeslag de noodige aandacht is besteed.

Het doet ons eenigszins vreemd aan, dat zooveel aandacht is geschonken aan hoef-
ijzers met kalkoenen. In ons land toch wordt nog slechts sporadisch gebruik gemaakt
van kalkoenen. Misschien dat het bergachtige terrein in andere landen het gebruik
ervan bevordert. Ik vraag mij echter af, of de kalkoenen niet betrekkelijk snel zijn
afgesleten en het paard dus het langste gedeelte van den beslagtijd op vlakke ijzers loopt.
De schrijver deelt trouwens deze meening. Aan het beslag voor afwijkende standen is
de noodige aandacht besteed. In overeenstemming met hetgeen de laatste jaren in ons
land wordt gedaan, laat sehr, de ijzertakken van de meest belaste hoefhelft breeder
smeden.

Het nagelen komt niet overeen met onze opvattingen; hier worden de nagels in het
midden van den plaatjesrand ingeslagen, terwijl Habacher (zooals algemeen in Duitsch-
land) de nagels dichter bij den rand, d.w.z. op de grens van plaatjesrand en wand
geplaatst wil zien.

Hoewel er dus enkele verschilpunten te vinden zijn met het Nederlandsche beslag,
moet dit werk van Habachf.r toch beschouwd worden als zeer geschikt voor het onderwijs.

Voor den Nederlandschen dierenarts is het aan te bevelen; hij vindt hier nog weer
eens bijzonderheden, die bij ons onbekend zijn of niet toegepast worden. v. d. P.

Prof. Dr. Franz Benesch und Doz. Dr. Max Kostner. Die geburtshilflich-gynäko-
logischen Laparotomien bei Fleischfressern, unter besonderer Berücksich-
tigung der lokalen Schmerzbetäubung. Urban & Schwarzenberg, Berlin und
Wien 1942. Prijs R.M. 3,60.

Dit boekje van 120 bladzijden met 60 afbeeldingen is samengesteld uit een reek-
artikelen, die door beide schrijvers vorig jaar zijn gepubliceerd in de Wiener Tierärztliche
Monatschrift en wordt besloten met een omvangrijke literatuurlijst.

Het is duidelijk en overzichtelijk geschreven, terwijl de tusschen den tekst gevoegde,
meerendeels mooie afbeeldingen, het geheel belangrijk ten goede komen.

Ik acht het niet noodig het geschrevene hier aan een nadere bespreking te onderwerpen,
daar Dr. Teunissen de oorspronkelijke artikelen het vorig jaar in ons tijdschrift heelt
gerefereerd.

Het zal zeker zoowel den kleinen huisdier-practicus als den student goede diensten
kunnen bewijzen. Met vol vertrouwen beveel ik het beide categorieën van personen
ter bestudeering aan. v. d. Kaay.

Lmil Tötzek. Die verwaltungswirtschaftliche Betriebsführung kommunaler
Vieh- und Schlachthöfe. Brücken-Verlag; Kurt Schmersow. Kirchhain N.-L. 1942.
R.M. 64.—.

Dit 900 pagina\'s tellende boek is een standaardwerk geworden. De gansche behan-
delde materie is gekarakteriseerd door Totzfk\'s, ook aan Nederlandsche slachthui-
directeuren en -veeartsen reeds bekende grondigheid, kennis en belezenheid. Onder-
werpen, die slachthuisbouw, outillage, koeltechniek, vleeschkeuring e.d. betreffen,
blijven uiteraard geheel onbesproken. Doch de bedrijfs- en bestuursaangelegenheden
zijn er op voortreffelijke wijze in behandeld. Het wezen van openbare slachthuizen en
veemarkten, de grondslagen van de exploitatie dezer inrichtingen door de gemeenten,
de rechtsverhouding tusschen de gemeente en de gebruikers, de bestuursorganisatie,
de heffing van rechten, de financieele administratie, de belastingen, de aansprakelijkheid

tegenover derden, de plichten en rechten van het personeel (en wij zijn verre van vol-
ledig) passeeren de revue. Elk onderdeel is tot op den bodem onderzocht en besproken;
het hoofdstuk over „de loonslachtcrs" (pag. 649) zou in een bloemlezing passen: het
is een typisch voorbeeld van de wijze, waarop Totzek een onderwerp tusschen de vingers
neemt, het wentelt en het met zijn scherpen, critischen blik aan alle zijden beziet en
doorvorscht.

Treffend is ook de zorg van den auteur voor de komende generatie van slachthuis-
directeuren en zeer lezenswaard zijn zijn opvattingen over de wijze, waarop hij zich
de opleiding der toekomstige collegae in dit opzicht denkt.

Het spreekt vanzelf, dat dit boek geheel den geest van het tegenwoordige Duitschland
ademt; dit maakt het echter slechts interessanter, omdat hier meermalen op aangename
en boeiende wijze het samengaan van theorie en praktijk wordt beschreven.

Het behoeft geen betoog, dat lang niet alles, wat in dit werk vermeld is. op Neder-
landsche openbare slachthuizen en -veemarkten, alsmede op hun bestuur en exploitatie,
rechtstreeks van toepassing kan worden geacht, al ware het slechts omdat de wettelijke
grondslagen en dus ook de jurisprudentie zoo geheel anders zijn. Maar dit neemt niet
weg, dat het de warme belangstelling verdient van eiken Nederlandschen collega, die
in het slachthuisbedrijf werkzaam is en die er stellig veel in zal vinden, dat tot verruiming
van zijn kennis en inzichten zal bijdragen.

Wij kunnen dit boek, dat — de tijdsomstandigheden in aanmerking genomen —
een welverzorgd uiterlijk en een duidelijken druk heeft, dan ook van ganschei harte
aanbevelen. J. P. van der Slooten.

Dr. G. J. van Oordt. Geslachtsverandering bij gewervelde dieren. J. Noor-
duyn & Zoon N.V. Gorinchem 1942. Prijs ƒ 2.50.

In Noorduyn\'s wetenschappelijke reeks, waarin o.m. verschillende interessante,
biologische werken zijn verschenen en zullen verschijnen, heeft Dr. van Oordt een boekje
van 134 bladzijden geschreven over intersexualiteit bij gewervelde dieren. Na een inlei-
ding, waarin de begrippen worden vastgelegd, komen successievelijk de hormonale
intersexualiteit, ontogenetische intersexualiteit van kikkers en visschen, experimenteele
geslachtsverandering bij amphibieën, geslachtsverandering bij vogels, de zoogdier-
kweeën, experimenteele geslachtsverandering bij embryoncn, gynandromorphie aan de
beurt, terwijl het geheel besloten wordt met een lijst van gebruikte wetenschappelijke
termen. Voor dengene, die in korte, duidelijke trekken een goed overzicht wil of moet
hebben over intersexualiteit en geslachtsverandering in het algemeen en de problemen,
die daarmede in verband staan wil kennen, kan ik lezing en bestudeering van dit
uitstekende werk ten zeerste aanbevelen. G. Krediet.

Prof. Dr. G. Krediet. Zoogdier-intersexualiteit, 136 blz., 30 fig. J. Noorduyn &
Zn. Gorinchem, 1942. Prijs ƒ 2.40.

Prof. Krediet is ongetwijfeld een der meest vooraanstaande onderzoekers op het ge-
bied der morphologische afwijkingen van het geslachtsapparaat. Talrijk zijn de publi-
caties en de voordrachten waarin Kr. getracht heeft ons een inzicht te geven in het
bijzondere gebeuren, dat zich meestal tijdens het intra-uterine leven afspeelt en waardoor
merkwaardige complicaties aan het geslachtsapparaat ontstaan.

Vroeger en ook thans nog, sprak men van hermaphrodieten, tegenwoordig, nu men
weet, hoe deze afwijkingen ontstaan, spreekt men liever van intersexen. dus van tussen-
geslachtelijke wezens; het zijn a.h.w. overgangsvormen van het eene geslacht naar het
andere.

Wie belang stelt in deze interessante materie, kan aan de hand van den uitnemenden
gids, dien de schrijver ons heeft gegeven, op een gemakkelijke wijze kennis nemen van
het belangrijkste wat hieromtrent bekend is.

De betoogtrant is kort en bondig, maar vooral helder, de bijgevoegde afbeeldingen
zijn instructief. Het boekje is typographisch goed verzorgd. In alle opzichten is aan-
schaffing en bestudeering aan te bevelen. Schornagel.

G. C. Hirsch, G. J. van Oordt en P. J. Kipp. Handleiding ten gebruike bij het
zoölogisch practicum. J. Noorduyn & Zoon N.V. Gorinchem, 1942. Prijsƒ 4.—.

Ten behoeve van de iste jaarsstudenten in de medicijnen en de diergeneeskunde
is bovengenoemde handleiding geschreven. Zij sluit aan bij hetgeen op de colleges
zoölogie is verteld en is onmisbaar bij het practicum, dat aan de iste jaars werrdt gegeven.
De wijze, waarop de handleiding moet worden gebruikt, staat duidelijk vermeld, zoodat
het bijna ondoenlijk lijkt, dat iets aan de aandacht van den student zal ontgaan bij het
snijden vaneen doornhaai, een groene kikvorsch, een duif, een cavia, een rat, een kalfshart
en de vrouwelijke geslachtsorganen van een varken.

Voor den a.s. dierenarts is dit practicum een voorbereiding voor zijn verdere, in hoofd-
zaak biologische studie, waarin hij reeds nu kennis maakt met den bouw van voor hem
belangrijke dieren, na zich bij primitievere te hebben georiënteerd. Ik ben overtuigd,
dat op lateren leeftijd, wanneer in den loop der tijden geen duidelijke voorstelling van
verschillende feiten meer gemaakt kan worden, deze handleiding voldoende geheugen-
verfrissching is om zich de doornhaai en de groene kikvorsch, om van de andere dieren niet
te spreken, weer voor den geest te halen. Gaarne beveel ik dit voor het onderwijs en de

Bijdragen tot de Biologie uit het Physiologisch Laboratorium van Amster-
dam (directeur Prof. Dr. G. van Rijnberk) Deel XXXI, bevat de verschillende
publicaties, die van deze afdeeling in 1941—42 het licht zagen. Allereerst eën artikel van
Prof. van Rijnberk over de lichaamstemperatuur als variabele factor in de energie-
balans van het organisme. Hij vestigt hierin de aandacht op de bij elke temperatuurs-
verandering van het lichaam plaatsvindende warmtebeweging en toont aan de hand
van enkele voorbeelden aan, dat de hoeveelheid daarmee gemoeide warmte een be-
trekkelijk groot bedrag in de energiebalans van het organisme vertegenwoordigt. Van
denzelfden schrijver lezen wij verder een beschouwing over de therapie in het medisch
denken; hij houdt daarbij een verhandeling over het aanpassings- en verdedigings-
vermogen van het lichaam.

Dan is er een artikel van ten Cate, VValter en Koopman omtrent den oorsprong
der golven van het encephalogram. Zij komen hierbij tot de conclusie, dat deze hoofd-
zakelijk ontstaan in het neopallium, de ammonshoorn, de lobus pereformis en de thala-
mus, niet echter in het corpus striatum, de corpora quadrigenima en het cerebeüum.

Een ander artikel dat ik met name wil noemen, is getiteld: Het Autonome Zenuwstelsel,
geschreven door Prof. ten Cate. Hierin worden uitvoerig de nieuwere onderzoekingen
die op dit gebied zijn verricht behandeld, terwijl dezelfde schrijver in zijn verhandeling
over: De betcekcnis van het centrale zenuwstelsel voor de warmteregeling, ook weer
aan de hand van de nieuwere literatuur, de moderne opvatting omtrent dit onderwerp
bespreekt. Hieruit blijkt, dat men wel mag concludecren, dat bij de regeling van de
lichaamstemperatuur der homiothermen een reeks onderdeelen van het centrale zenuw-
stelsel zoowel oraal als ook caudaal van den hypothalamus in werking komen, maar dat
aan den hypothalamus de voornaamste beteekenis moet worden toegekend.

Andere artikelen zijn die van Lubsen omtrent de werking van enkele vaatverwijdende
stoffen op de hersenvaten en van Walter over zijn proeven betreffende den reflectoiren
en willekeurigen lidslag.

Een belangrijke plaats neemt verder de dissertatie van Wiggers in. Deze onderzoeker
bestudeerde den invloed van het cerebellum op de vegatatieve functies, waarbij hij tot
de slotsom komt, dat het cerebellum geen directen invloed heeft op bloeddruk, hart-
frequentie en het nuchtere bloedsuikergehalte enz., maar dat, wanneer door een van bui-
ten af toegevoerde evenwichtsverstoring de werkzaamheid van vegetatieve organen
gewijzigd wordt, het cerebellum een invloed op deze wijziging heeft.

Daar de plaatsruimte niet toelaat alle andere artikelen afzonderlijk te bespreken,
wil ik volstaan met nog de namen te noemen van de Wilde, Woerdeman en Kremer,
wier publicaties zeker even lezenswaardig zijn als de tevoren genoemde.

Tenslotte een enkel woord over de Phonetische Afdeeling. Dr. Kaiser en zijn mede-
werkers zagen kans een reeks zeer uitgebreide onderzoekingen omtrent de spraak- en
toonvorming te publiceeren.

Di\'. J. M. van Vloten, Inspecteur van de Volksgezondheid, tevens Inspecteur van
den Veeartsenijkundigen Dienst i.a.d. Toelichting op de Vleeschkeuringswet (Stbl.
1919, No. 524). Uitgave van de Uitgevers Maatschappij „C. Misset" N.V.-Doetin-
chem, 1943.

In een voorwoord wordt door den schrijver opgemerkt, dat het nog vaak voorkomt,
dat velen, die uit hoofde van hun beroep of functie met de voorschriften van de Vleesch -
keuringswet en de daaruit voortvloeiende bepalingen te maken hebben, niet volkomen
thuis zijn in deze materie. Teneinde het zoeken te vergemakkelijken, heeft van Vloten
op zeer overzichtelijke wijze een overzicht gegeven van de verschillende bepalingen
van deze wet.

Na eenige inleidende beschouwingen worden de werkzaamheden van den keurings-
dienst op den voet gevolgd en daarbij regelmatig verwezen naar het desbetreffende
wetsartikel, Koninklijk Besluit of Ministerieele Beschikking. De geheele wet passeert
aldus de revue. Voor hen, die dieper op de zaak willen ingaan, wordt verwezen naai-
de bekende Schuurman & JoRDENS-editie, 7de druk, welke is bijgewerkt tot en met
begin Juni 1942, terwijl voor hetgeen na dien datum is verschenen, de „Regelingen
Vleeschkeuring", uitgave Samsom te Alphen aan den Rijn, kunnen worden nageslagen.

Al bevat dus deze „Toelichting" niets nieuws, toch zal ze zonder twijfel in een be-
hoefte voorzien. Het is een zeer duidelijke wegwijzer, waarmede men in een korten tijd
voor elke aangelegenheid, de vleeschkeuring betreffende, de daarop betrekking hebbende
artikelen van Vleeschkeuringswet, Koninklijk Besluit of Ministerieele Beschikking kan
vinden. Toch zou ik bij een eventueelen herdruk in overweging willen geven, aan dit
werkje een index toe te voegen; zulks zal ongetwijfeld het gebruik ten goede komen.

Een tweetal schema\'s vindt men tusschen den tekst. In het eerste schema vindt men
de belangrijkste rijksvoorschriften (Koninklijke Besluiten en Ministerieele Beschikkingen)
en de aan controle van het Rijk onderworpen gemeentelijke voorschriften weergegeven,
terwijl in het tweede schema wordt aangegeven, op welke wijze de Inspectie van de
Volksgezondheid en die van den Veeartsenijkundigen Dienst bij de uitvoering van
Vleeschkeuringswet en Veewet in elkaar grijpen en in verband met elkaar staan. Op een
kleine onjuistheid in het eerste schema wil ik hier even wijzen, welke overigens niets
afdoet aan de waarde van dit schema, n.1. dat de gemeentelijke verordeningen voor de
heffing van rechten niet berusten op de Vleeschkeuringswet, maar op de Gemeentewet.

Niet alleen is mijns inziens deze Toelichting van belang voor hoofden van dienst
en keuringsveeartsen, doch zeer zeker kan ze van groot nut zijn voor hulpkeurmeestcrs
en studenten in de veeartsenijkunde, daar ze op een eenvoudige en zeer overzichtelijke
wijze alle voornaamste artikelen van de Vleeschkeuringswet de revue Iaat passeeren.
Zonder twijfel zal ze een betere kennis en uitvoering van deze wet bevorderen; ik kan
ze dan ook warm aanbevelen. _DE q_raaf

De directeur van het „Institut für Tierpathologie" te München heeft in een bock
van 268 pagina\'s samengebracht datgene, wat op het gebied van vitaminen en de
ziekten door een tekort hiervan, bij onze huisdieren bekend is. Dat hij zich groote beper-
kingen heeft moeten opleggen, spreekt van zelf; in hoofdzaak worden beschreven de
ziekten, die door een tekort worden veroorzaakt, met hare symptomatologie, patholo-
gische anatomie, pathogenese, diagnostiek en therapie. Aan de chemie der vitaminen
en het opsporen ervan enz. is terecht slechts weinig plaats ingeruimd ; daarover bestaan
immers voldoende speciale boeken. De auteur heeft blijkens het voorwoord ook eenigen
tijd gewerkt aan het Rockefeller Instituut te New-York. De uitvoerige literatuurlijsten
aan het eind van ieder hoofdstuk beperken zich dan ook niet tot alleen Duitsche werken,
maar geven een overzicht van de geheele wereldliteratuur.

Ieder, die zich interesseert voor de vitaminen-vraagstukken bij onze huisdieren, zal
in dit boek een welkome gids vinden. Waar het meeste bekend is van de gevolgen van
deficientie van de vitaminen A., B., C. en D., spreekt het vanzelf, dat deze de grootste
plaats innemen. Aan het verband tusschen vitamine-tekort en infectieziekten wordt

eveneens voldoende aandacht besteed. Het boek is verlucht met tal van goede afbeel-
dingen en de uitvoering van het geheel is, zooals we die van den uitgever Enke gewend
zijn.

Speciaal voor onze groote huisdieren blijkt onze kennis van A- resp. hypavitaminosen
nog groote hiaten te bezitten. Anderzijds ontkomt men bij het lezen van dit boek niet
aan den indruk dat het belang ervan voor onze planteneters door velen overdreven wordt.

Eigen werk heeft Seifried vooral geleverd op het gebied der avitaminosen bij de
kleine huisdieren ; bekend is ook zijn goede boek over konijnenziekten.

Johan W. Schotman. Handboek der moderne Bijenteelt. Uitgeverij ,,De Drie-
hoek," G. W. Breugiiel, te \'s-Gravenhage. Eerste deel, 1942. 715 blz., met talrijke
foto\'s en afbeeldingen, alsmede 10 werkteekeningen voor diverse kasten enz. Prijs ƒ8.90.

Dit, voor dezen tijd goed verzorgde boek is een omwerking, bewerking en aanvulling
van E. B. Wedmore\'s „Manual of Beekeeping", zoodanig, dat belangrijke onderzoe-
kingen in ons land vooral op het gebied van honing, bijenweide en ook bijenziekten
(w.o. het werk van collega Dr. Winkel een eerste plaats inneemt) tot hun recht komen.
Het betreft hier een eerste boek van groot formaat in Nederland, een standaardwerk
voor de practische bijenteelt, waarin de stof zeer overzichtelijk geordend is. Hoewel
eenige fouten dit werk ontsieren, kunnen wij zeer tevreden zijn met dit resultaat. Inder-
daad, de samensteller verdient allen lof.

Moeilijke problemen, zooals koninginneteelt, zwermen en zwermverhindering, zijn
zeer ujtvoerig en duidelijk uiteengezet. Ook de bijenziekten worden aan een korte
bespreking onderworpen.

Naast het Bijenboek van Joh. A. Joustra, dat in 1928 verscheen en thans in 1942
den derden druk beleeft en andere kleine werken b.v. van Dr. Ir. A. Minderiioud,
staat het boek overgang van de korfteelt naar de rationeele kastenteelt in ons land voor
en wel op zeer radicale wijze. Duidelijk wordt uiteengezet, dat wij voor ons land met
zeer goede dracht moeten hebben : sterkbroedende, zwermtrage rassen in groote
kasten. Alleen dan zal veel honing gewonnen worden èn dus winstgevend bijenhouden
mogelijk zijn.

De schrijver klaagt over het volkomen gebrek aan vindingrijkheid op dit gebied in
ons land, hetwelk hoofdzakelijk daaruit voort zou komen, dat te weinig imkers de
techniek van het imkeren in vollen omvang overzien en men de bijenhouders veel te
weinig op de hoogte heeft gehouden van wat er elders was bedacht of gevonden. Is
hier bij ons ook geen schuld in te lossen ?

Het boek streeft ernaar de germanismen, die men in bijna alle Nedcrlandsche bijen-
boeken kan aantreffen, te vermijden.

Schotman zegt toe de verschijning van een tweede deel, dat vooral de biologie van
de bij zal behandelen. Kessens.

25-1-\'43. Dr. H. C. Romeyn (met lof), P. Feenstra, H. Felix, S. R. Klarenbeek,
B. R. de Vries, D. H. J. Brus (met lof), A. van Doorn.

28-1-\'43. F. Nijhoff, C. Th. Knottenbelt,.]. Tesink, W. Oelema, C. J. Vermeulen,.
K. G. van der Wal, Th. Wemmers.

29-1-\'43. A. M. H. N. Bakx,J. H. de Boer,W. F. Koopmans,W.C.M. de Graaf, A.Pie.
Op 11 Februari promoveerde tot doctor in de veeartsenijkunde de Heer J. G.

16 Maart 1943 is het 25 jaar geleden, dat de Rijks Veeartsenijschool Veeartsenijkun-
dige Hogeschool werd. Dit feit zal in de tegenwoordige omstandigheden niet worden
herdacht. De faculteit wenscht dien dag ongemerkt te laten voorbijgaan.

In verband met het veelvuldig voorkomen van likzucht bij jong vee verzoekt collega
Dr. J. Grashuis er op te wijzen, dat de samengestelde mineralen, zooals deze door
eiken veehouder bij den plaatselijken bureauhouder kunnen worden aangevraagd,
geen kopersulfaat meer bevatten en de collegae dus aandacht dienen te schenken aan de
kopervoorziening. Bu.

Een periodiek, bevattende wijzigingen en aanvullingen van de Vleesch-
keuringswet.

Op deze plaats wil ik de aandacht vestigen op een uitgave van de firma Samsom te Alphen
aan den Rijn, getiteld ,,Regelingen Vleeschkeuring, met chronologische lijst van voorschriften".
Deze periodiek bevat alle wijzigingen en aanvullingen der Vleeschkeuringswet en
van de daaruit voortvloeiende bepalingen, benevens verordeningen van de Bedrijfsschap
van vee en vleesch of van andere instanties, welke tot het uitvaardigen van verordeningen
bevoegd zijn. Uit den aard der zaak zijn al deze bepalingen van belang voor hoofden
van keuringsdiensten en keuringsveeartsen.

Blijkens het voorwoord, van de hand van den Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid,
Dr. B. J. C. ter Hennepe, zal deze periodiek ook aangewend worden voor het verzamelen
van mededeelingen, welke zijnerzijds aan de inspecteurs worden gericht en welke als
richtlijnen aan de hoofden van keuringsdiensten kenbaar gemaakt moeten worden of
waarvan om andere redenen de kennisneming door keuringsveeartsen wenschelijk is
te achten.

Het werkje sluit aan bij de Schuurman & JoRDENS-editie van de Vleeschkeuringswet,
191g, S. No. 524, 7de druk, 1942, welke pas verschenen is en, wat wijzigingen en aan-
vullingen betreft, vrij volledig is bijgewerkt tot begin Juni 1942. De vóór 1942 ver-
schenen wijzigingen, besluiten, enz. worden daarom slechts vermeld met verwijzing naar
de desbetreffende bladzijden van de Schuurman & Jordens-editie, terwijl van de na
dat tijdstip verschenen besluiten, enz. de volledige tekst wordt afgedrukt.

Deze periodiek verschijnt op kleine, losbladige velletjes, aan beide zijden bedrukt,
welke in een eenvoudig bandje kunnen worden verzameld. Reeds twee aanvullingen,
respectievelijk op 31 October 1942 en 2oJanuari 1943, zijn verschenen en worden verder
regelmatig door den uitgever verstrekt. de Graaf.

Mochten er bij de opheffing der gezondheidscommissies op 1 Januari 1934 pessimisten
zijn geweest, die meenden, dat hiermede de levenssappen aan het Congres voor Openbare
Gezondheidsregeling werden onttrokken en dit op den duur gedoemd zou zijn te ver-
dwijnen, deze pessimisten hebben wel zeer ongelijk gekregen. Dank zij de in 1934 en \'35
doorgevoerde reorganisatie is het arbeidsveld op een breeder basis komen te staan,
waardoor het Congres, dat thans sectie-gewijs is ingedeeld, tot nieuw leven is gekomen
en, vooral in deze tijden, op het gebied der openbare gezondheidszorg een gewichtige
rol vervult.

Daarvan getuigt weer het onlangs verschenen verslag van het Congres, gehouden
Juni 1942 te \'s-Gravenhage.

Aangenomen mag worden, dat, door de ingevoerde wet, de vaccinatietoestand in
ons land aanzienlijk is verbeterd; de gevallen van postvaccinale encephalitis bedroegen 22
(w.b. 9 letale) op 90.000 entingen in 1941 tegen 26 (v/.b. 4 letale) op 62.000 entingen
in 1940;

Het aantal gevallen yan bacillaire dysenterie is toegenomen van 1100 in 1940 tot 3400
in 1941;

Een beduidende vermeerdering is opgetreden van de gevallen van diphtherie, vooral
in N. Brabant en Limburg, echter van minder kwaadaardigen aard dan in 1940; en dat

De sterfte aan tuberculose sedert December 1940 een aanzienlijke stijging vertoont,
waarbij, samenvattend, de meening wordt uitgesproken, dat, met uitzondering van

de tuberculose, de toestanden betreffende de besmettelijke ziekten geen aanleiding
geven tot ongerustheid.

In de algemeene bijeenkomst spraken Ir. W. B. Kloos en G. Zeegers over Het Natio-
nale Plan (Hygiënische beteekenis en sociaal-economische richtlijnen).
In de medisch-hygiënische sectie werden voordrachten gehouden over:
Vlektyphus door Dr. A. Pondman, waarbij wordt vermeld, dat de kwestie der
praeventieve enting nog geen afdoende oplossing heeft gevonden:

Schurft door Dr. J. Zoon, in normale tijden in Nederland een tamelijk zeldzame
ziekte, die thans, evenals in den vorigen wereldoorlog, tot een ware plaag dreigt te worden,
en over:

De beteekenis der geslachtsziekten als oorlogsinfectieziekten door Dr. E. Hermans.
Voor verdere gegevens omtrent deze, wel zeer in het teeken des tijds staande, belang-
rijke onderwerpen met de discussies, waartoe zij aanleiding hebben gegeven, moge
lezing van het verslag zelve worden aanbevolen.

In de technisch-hygiënische sectie werden tenslotte behandeld:
Hygiënische eischen te stellen aan niet-overdekte zwembaden (Dr. W. Bloemendal) ;
Reiniging van zwemwater in open zwembaden (Ir. A. Gurck) en:
Verval en herstel van woningen, inleider Ir. F. Samson.

Alles bijeen genomen, heeft het Congres ook in 1942 zeer actueele vraagstukken aan
de orde gesteld, waarvan de behandeling in het verslag van de hand van den secretaris,
Prof. C. F. van Oyen, zeer volledig is weergegeven. H. J. v. N.

Jaarverslagen van verschillende provinciale tuberculose-bestrijdingsvereenigingen
zien de laatste maanden het licht. Niet alle geven aanleiding om in ons tijdschrift bespro-
ken te worden, doch één is er, dat hierop zeker een uitzondering mag maken, n.1. dat
van den „Gezondheidsdienst voor Vee" in Drenthe. Uit dit verslag moge blijken, hoe
en met welk gunstig resultaat de vrijwillige bestrijding is te stimuleeren en een woord
van hulde is op haar plaats voor het actieve bestuur dezer vereeniging en wel in het
bijzonder voor den secretaris, den Heer Boijenga en het adviseerend lid, den heer
Homans, die geen tijd en moeite hebben ontzien om door de geheele provincie heen
de veehouders tol aansluiting te bewegen. De plaatselijke zuivelfabrieken en veefondsen
hebben hiertoe ten zeerste bijgedragen door het verleenen van subsidie, meerdere
fabrieken door alle kosten van het onderzoek voor haar rekening te nemen. Enkele
fabrieken stelden daarnaast de bestrijding voor al haar leden verplichtend.

Enkele cijfers mogen het resultaat van deze prachtige samenwerking demonstreeren:

A.-afdeeling: Deze is slechts weinig gegroeid in de laatste drie jaren, omdat geen uit-
breiding mogelijk was tengevolge van de bevroren Rijksbijdrage.

B.-afdeeling: niet gebonden aan een Rijkssubsidie, vertoont deze een opmerkelijken
en krachtigen groei, zooals uit de volgende cijfers moge blijken:

Het merkwaardige is wel, dat niettegenstaande de geweldig sterke stijging van het
aantal leden, toch het reactiepercentage regelmatig daalt, terwijl het percentage vrije
stallen in het laatste jaar eveneens is gestegen, een verloop, dat we als regel slechts waar-
nemen bij de oudere groep van leden. Het houdt voor de Drentsche vereeniging zeker
de belofte in, dat in niet te lange jaren voor deze provincie een bijkans t b.c.-vrije vee-
stapel geen utppie meer is.

Wij mogen het bestuur gelukwenschen met de behaalde resultaten en daarbij de wensch
uitspreken, dat deze voor andere provinciale vereenigingen aanleiding moge zijn het
voetspoor van Drenthe te volgen.

Een woord van hulde mogen we niet onthouden aan de Drentsche practiseerende
dierenartsen, die hun schouders onder het werk hebben gezet en dit tot zulk een goed
einde hebben gebracht. H. Venema.

De Commissie voor voordrachtstechniek der Nederl. Chemische Vereeniging heeft
in het Chemisch Weekblad 27 (1942) in beknopten en overzichtelijken vorm een
aantal „Wenken voor sprekers" het licht doen zien, welke zeer zeker aandacht
verdienen. Oveidrukjes, ook van de door dezelfde Commissie opgestelde „Richtlijnen
bij het opstellen van publicaties", worden op aanvraag bij den secretaris der
Commissie (R. Houwink, Nassaulaan 13, Wassenaar) gaarne kosteloos aan belang-
stellenden toegezonden, desgewenscht in verscheidene exemplaren. Bu.

De beheerders der Prof. Dr. D. A. de Jong-Stichting geven hierbij kennis, dat zij
— onder nadere goedkeuring van de bevoegde autoriteit — besloten hebben
gelden beschikbaar te stellen teneinde voor rekening der Stichting de uitvoering
mogelijk te maken van een onderzoek, behoorend tot het gebied der Vergelijkende
Pathologie —• der Veterinaire of der Medische Bacteriologie of Pathologische
Anatomie — of dat der Parasitologie.

Zij, die hiervoor in aanmerking wenschen te komen, worden uitgenoodigd zich
vóór 1 April a.s., onder mededeeling van den aard van het te behandelen onder-
werp en overlegging van een kort werkplan, zoo mogelijk met eene begrooting
der kosten, aan te melden bij den secretaris.

Prof. C. F. van Oyen, voorzitter.
Dr. H. J. van Nederveen, secretaris-penningmeester,
Neuhuyskade 61, den Haag.

27 Febr. 1943 F. Hiemstra, Dierenarts te Haarlem.
Benoemd met ingang van 16 Januari 1943 tot pl.v.v. Inspecteur van den Veeartsenij-
kundigen Dienst in het district Zuid Holland — Westelijk Utrecht de Heer J. M.
Hoffmann te Overschie.
Verhuisd: Dr. J. Kok, van \'s Gravenhage, Jan van Nassaustraat 123, naar Deventer,
Noordenbergsingel 10, telef. 2636.

Dr. C. Kunst \'s Gravenhage, van Juliana van Stolberglaan 54, naar
Sweelinckstraat 59, telef. 337302.

Hoewel het vereken-vleesch omtrent Bergen op Zoom smaeckt als visch, mits met
laegh water de verekens eten op \'t strandt, mosselen, krabben, botjens etc. doch en is
daarom het swynen-vleesch om die smaecks wil geen visch.

(Uit Dageraed ofte nieuwe opkomst der geneeskonst door den Edelen, wijdver-
maarden en Hooggeleerden geneesheer Joan Baptista van Helmont, Rotterdam 1660,
blz. 127). A. J.

Taxandria, Tijdschrift voor Noord Brabantsche Geschiedenis en Volkskunde, 1908,
blz. 104. _m Kerstf.ns.

Sinds het verschijnen van het i Maartnummer 1943 van ons
tijdschrift hebben verscheidene collega\'s het tijdelijke met het
eeuwige moeten verwisselen. Hunne namen, voor zover ze
bekend zijn geworden, volgen alphabetisch gerangschikt. De
secretarissen der afdelingen hebben de lijst gecontroleerd. Necro-
logiën komen in volgende afleveringen.

Auto-referaat: artikel in Verslagen en Mededeelingen betreffende de Volksgezond-
heid, April 1943 en de Geneeskundige Bladen, Veertigste Reeks, No. III-1943.

Wij hebben gemeend dienstig te kunnen zijn door het geven van een
overzicht van den in de afgeloopen 25 jaar in de provincie Friesland tegen
de Echinococcusziekte gevoerden strijd, alsmede van het daarmede
bereikte resultaat, zoowel bij den mensch als bij het vee, een strijd, die in
wezen reeds in het jaar 1917 begon en die tot een zoo bevredigend resultaat
leidde.

De Echinococcose was reeds in de oudheid bekend (Hippocrates en
Aretaeus). Geloofwaardige berichten over de ziekte dateeren uit de 16e en
i 7e eeuw. Van de hand van Von Siebold verschenen wetenschappelijke
studies over wormen-cysticercus. Het was echter vooral Prof. Dévé uit
Rouaan, die over de echinococcosis een zeer groot aantal publicaties
heeft doen verschijnen.

In veterinaire kringen in ons land werd de belangstelling voor deze ziekte
opgewekt door de publicaties van Prof. Snapper in de Geneeskundige
Bladen van de jaren 1916 en 1917, getiteld: „Echinococcuscysten bij den
Mensch" en ,,De verspreiding van de Echinococcusziekte in de Noordelijke
Provinciën."

Tot die belangstelling droeg vooral bij het laatstvermelde artikel, waarin
Snapper, na te hebben vermeld, dat de echinococcusziekte bij den mensch
bijna endemisch voorkomt op IJsland, in Argentinië, Uruguay en
Australië, aantoonde, dat de ziekte in Friesland zeer verspreid is en meer
dan twee maal vaker voorkomt dan in Mecklenburg, een land, waarvan
bekend is, dat de blaasworm-ziekte er niet zeldzaam is.

De conclusie van dit artikel was, dat er dan dus in Friesland ook honden,
dragers van de taenia echinococcus, moesten zijn en die honden moesten
dan worden besmet door het eten van met blaaswormen besmet slacht-
afval. De echinococcose moest dus in Friesland ook bij het vee veelvuldig
voorkomen. Immers Peiper zegt: ,,de verspreiding van de echinococcus-
ziekte onder de menschen is afhankelijk van de verspreiding van dezelfde
ziekte onder het vee."

Uit de verslagen van het Veeartsenijkundig Staatstoezicht, uit die van
de export-vleeschkeuring en uit die van enkele Gemeentelijke Vleesch-
keuringsdiensten wisten wij, dat de blaaswormziekte bij het vee lang
niet zeldzaam was, de juiste cijfers kenden wij echter niet en omtrent het
voorkomen van taenia echinococcus was vrijwel niets bekend.

Dat voor den hond de mogelijkheid tot besmetting aanwezig was, was
duidelijk, want van een confiscatie van de met blazen behepte organen
was toen vrijwel alleen rtog sprake in enkele exportslachterijen, sinds het
jaar 1907. Zekerheid bestond er echter allerminst.

De conclusie van Snapper: „om deze ziekte met succes te kunnen be-
strijden, moet de Wet op de buitenlandsche vleeschkeuring worden aange-

vuld met een keuring van vjeesch voor binnenlandsch gebruik bestemd",
was zeer juist, maar stelde den onderzoeker toch niet geheel tevreden.

Het bewijs, dat er in Friesland veel honden met de taenia echinococcus
waren, ontbrak en wij grepen daarom gaarne het voorstel aan van den
toenmaligen Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst, Prof. Dr.
H. Remmelts, om een onderzoek in te stellen naar het voorkomen van de
taenia echinococcus bij den hond in Friesland.

Dit onderzoek, (Rapport van het onderzoek naar het voorkomen van
taenia echinococcus bij den hond in Friesland, Mededeelingen van den
Veeartsenijkundigen Dienst, No. i, 1919), bevestigde de verwachting ten
volle. Drie en tachtig honden uit Friesland werden onderzocht, en bij tien
daarvan, 12%, werd de parasiet bij sectie gevonden. Van deze tien honden
waren 8 trekhonden, 1 van een slager en 1 van een slagersknecht. Van de
83 onderzochte honden waren 23 trekhonden en bij 34 % van de trekhonden
werd dus de taenia aangetroffen.

Deze trekhonden werden, omdat men algemeen in de mcening verkeerde,
dat een trekhond alleen in goede conditie kan blijven, als het dier met
slachtafval, en dan liefst in ongekookten toestand, wordt gevoed, ook
inderdaad hiermede gevoed.

De trekhond was in Friesland dus het gevaarlijke,dier, maar uit het
onderzoek volgde tevens, dat het voornaamste middel ter bestrijding van de
ziekte is de algemeene vleeschkeuring, die zich voor Friesland tevens tot de
huisslachtingen behoort uit te strekken. Dit laatste dan, omdat ons onder-
zoek ons had geleerd, dat in Friesland nog al eens een schaap als huis-
slachting werd geofferd, de organen van die huisslachting aan den op het
erf aanwezigen hond werden -gevoerd, dit dier dan werd besmet met de
taenia en zoo huisgenooten echinococcose bezorgde.

De Wet op de binnenlandsche Vleeschkeuring was tijdens ons onderzoek
reeds in fine van voorbereiding en verscheen in het jaar 1919 in het staats-
blad met als considerans de wering van vleesch en vleeschwaren, die voor
de volksgezondheid schadelijk zijn.

In artikel 15 dezer Wet wordt bepaald, dat afgekeurd vleesch, waar-
onder met blaaswormen behepte organen en deelen vallen, voor voedsel
voor mensch en dier onbruikbaar moeten worden gemaakt. Hiermede
wordt dus voorkomen, dat de hond drager van c\'.e taenia echinococcus
wordt en aldus een bron van besmetting voor mensch en vee kan zijn. Ook
de gezondheid van den veestapel wordt hierdoor gediend.

De afgekeurde organen moeten worden gedestrueerd en hiertoe kwam het
in Friesland in het jaar 1926, toen de N.V. de „Eerste Nederlandsche
Thermo-Chemische Fabrieken" in Bergum een destructor oprichtte,
waarmede voldoende waarborgen werden gegeven, dat de strijd tegen de
parasiet thans ten volle zou kunnen worden gevoerd.

De toenmalige Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid, Prof. Dr. H.
C. L. E. Berger, deelde onze meening, dat ook de huisslachtingen in Fries-
land onder de bepalingen van de Vleeschkeuringswet moeten vallen; ook
dit werd bepaald, zoodat dus de bron voor de besmetting geheel kon worden
opgegeven.

En hiermede was het stadium van voorbereiding van den strijd overge-
gaan in de praktijk.

Op grond van ons onderzoek naar het voorkomen van de taenia bij den
hond in Friesland gaven wij als onze meening te kennen, dat naast de
vleeschkeuring populair onderricht over den aard der ziekte, de besmetting
en de middelen ter bestrijding, een hoofdwapen is in den strijd tegen de
ziekte.

Naast de ambtenaren van de vleeschkeuring is ook het publiek, waaronder
niet te vergeten de slagers, bij de bestrijding der ziekte betrokken.

Om het publiek te bereiken, plaatsten wij in tal van dagbladen mede-
deelingen omtrent de ziekte en de doeltreffende bestrijding daarvan. Wij
zochten contact met vele besturen van Groene Kruis-Vereenigingen in
Friesland en op de bijzondere ledenvergaderingen, die meestal zeer druk
waren bezocht, werd door het gesproken woord en het projecteeren van
instructieve afbeeldingen, de oorzaak tot den strijd verduidelijkt en de mede-
werking van het publiek ingeroepen. In populaire, geïllustreerde tijdschriften
en in de landbouwbladen werd in korte artikelen op den aard der ziekte
gewezen, terwijl voorts op de groote Landbouwtentoonstelling te
Leeuwarden in 1924, in een stand van den Veeartsenijkundigen Dienst,
met behulp van lichtbeelden en het gesproken woord de aandacht van het
publiek op de ziekte en de bestrijding werd gevestigd.

Meer moeilijkheden en van geheel anderen aard bracht ons de voor-
lichting van de vleeschkeuringsambtenaren, die wel doordrongen waren
van de daarbij voor hun weggelegde taak, maar daarin dikwijls waren
belemmerd, doordat de Gemeentebesturen niet voldoende medewerkten
tot het verschaffen der middelen, waardoor de confiscatie der afgekeurde
organen op doeltreffende wijze, volgens de stelling ,,geen blaas mag aan
de destructie kunnen ontsnappen", kon worden uitgevoerd. Talrijke be-
sprekingen met die Gemeentebesturen en Keuringsambtenaren moesten
worden gehouden en te hunner nadere instructie verschenen van onze
hand een tweetal artikelen over de ,,de Echinococcose in Friesland en haar
bestrijding", (o.a. in Verslagen en Mededeelingen betreffende de Volks-
gezondheid, Nov. 1933).

Ook de medewerking van de Heeren Artsen werd in een vergadering
van de afdeeling van de Maatschappij voor Geneeskunde door het houden
van een lezing en besprekingen ingeroepen.

Veel werk is er in die tijden verricht, maar het resultaat ervan, dat wij
thans aan de hand van statistieken zullen nagaan, gaf ons meer dan vol-
doening.

In de nevenstaande graphiek zijn de gegevens der vleeschkeuring over
het voorkomen van de blaaswormziekte bij de slachtdieren vanaf het jaar
1924 verwerkt. De statistiek spreekt voor zich zelf, er blijkt uit, dat de ziekte
bij de slachtdieren in zeer belangrijke mate is teruggegaan. Een aanvan-
kelijk percentage van b.v. 24 bij de schapen is gedaald tot bijna o

Maar het gaat niet op, het resultaat alleen naar de daling te beoordeelen.
Wij moeten uit de statistiek het bewijs kunnen putten, dat de hond in die
25 jaren in mindere mate bron van infectie is geworden, anders gezegd,
minder slachtdieren zal kunnen besmetten.

Het directe bewijs hiervoor zal alleen geleverd kunnen worden door,
zooals wij in het jaar 1918 deden, nog eens een niet te klein aantal honden

op het voorkomen van taenia echinococcus te onderzoeken. Dit is evenwel
thans niet mogelijk.

Er is echter wel een goede maatstaf en dat is de gang van zaken bij het
varken, het dier, dat als regel wordt geslacht in het jaar van geboorte en
waarvan dus kan worden gezegd, dat het ook in die jaarperiode is besmet.

Het cijfer der graphiek, dat jaarlijks de blaaswormziekte bij de geslachte
varkens aangeeft, is de index, hoe groot het gevaar was, dat dit dier door
een met taenia echinococcus behepten hond kan worden besmet.

Duidelijker gezegd, als het cijfer van de bij de slachting geconstateerde
gevallen van Echinococcose bij het varken in opvolgende jaren daalt, dan
is dat een teeken, dat het gevaar van den hond als besmettingsbron daalde
en dat dus de bepalingen der vleeschkeuring effect ressorteerden. Maar als
het gevaar daalde voor het varken, dan daalde het ook voor het paard,
rund, schaap en geit en ook voor den mensch, met welk laatste dan de doel-
stelling van de Vleeschkeuringswet ten dezen zou zijn bereikt, in
zooverre, dat eene de Volksgezondheid bedreigende factor langzamerhand
ging verdwijnen.

Het aantal in Friesland geslachte varkens is gemiddeld 50.000 en dus
groot genoeg volgens de wet der groote getallen, die Jakop Bernoulli
heeft ontdekt, om het gevonden gemiddelde als juist aan te nemen.

Nu zien wij, dat de ziekte bij het varken zich inderdaad in geleidelijk
dalende lijn heeft bewogen en het gevaar van den hond als bron van
besmetting is dus voortdurend kleiner geworden. In het jaar 1924 was het
percentage bij het varken 2 en thans nog slechts ¹/₁₀ van het toen waar-
genomen cijfer en de cijfers toonen op duidelijke wijze aan in welke mate de
hond heeft opgehouden bron van besmetting te zijn, waarmede dan ook
het gevaar voor besmetting van den mensch zeer moet zijn verminderd.

Van groot belang is het voor de beoordeeling van het resultaat ook aan-
dacht te schenken aan den gang van zaken bij het schaap, het dier, dat door
de wijze, waarop het wordt gehouden, bijzonder aan besmetting is bloot-
gesteld.

De organen van het schaap zijn veelal veelvuldig met blazen bezet, en
niet alleen hierdoor, maar ook en vooral door de hooge mate van fertiliteit
der blazen bij het schaap, leveren de behepte organen voor den hond een
groot gevaar. En de besmetting van meerdere honden verhoogt weer het
gevaar van besmetting van den schapenstapel. Des te grooter in een land
liet aantal schapen is, des te grooter wordt voor den hond de kans om te
worden besmet en stijgt omgekeerd weer de kans op besmetting van het
schaap.

Friesland is 1111 wel niet het centrum van de schapenhouderij, maar in
de plaatsen, waar massa-slachtingen van deze dieren nog plaats yinden
en die plaatsen zijn er vele in de exportslachterijen, was het gevaar voor de
besmetting van den hond heel groot.

Als dan ook Snapper constateert, dat in Leeuwarden de echinococcus-
zickte bij den mensch zeker tweemaal, in Harlingen minstens negenmaal,
meer voorkwam dan in Rostock, mag hier gerust worden gedacht aan den
invloed der exportslachterijen in de genoemde steden, waar jaarlijks
duizenden schapen worden geslacht en waar voor het jaar 1907, toen de Wet
op de exportkeuring in werking trad, veel slachtafval zijn bestemming
kreeg als hondenvoedsel, al kunnen wij hier, zooals nog zal blijken, ook
wijzen op een factor, die ten dezen mitigeerend werkte.

In de beide Dongeradeelen en Ferwerderadeel werd in haast ieder dorp
bij den mensch een geval van echinocoeeose waargenomen en toch zijn
hier niet bijzonder veel schapen. Wel vond men in ieder dorp daar schapen-
slagers en die slachtten jaarlijks 250—500 schapen, oudere dikke schapen,
waarvan de „nietswaardige rommel", de afval, aan de honden werd gegeven
of op de mestvaalt werd geworpen, waar de honden het wel weghaalden.

De communicatie tussehen de genoemde Gemeenten en Dockum had
nog altijd per hondenkar plaats, waarvoor trekhonden noodig waren en
zoodoende wordt ons het veelvuldig voorkomen dezer ziekte in de genoemde
Gemeenten duidelijk.

Waarom wijzen wij nu nog eens op deze dingen ? De daling bij het
schaap van 24 tot 0.127 % spreekt toch meer dan voldoende. Omdat er
hier nog een andere factor werkzaam is.

In een exportslachterij te Harlingen werden in het eerste halfjaar steeds
meestal oudere schapen en in het tweede halfjaar uitsluitend jonge schapen
geslacht.

In 1925 werden b.v. in het ie halfjaar 3087 schapen, waaronder 55
gevallen van echinococcose en in het 2e halfjaar 3500 schapen, waar-
onder één geval van blaaswormziekte, geslacht. Wij zien hieruit wel heel
duidelijk den invloed, die de leeftijd der schapen op het voorkomen van
echinococcoses bij deze dieren kan hebben.

En wat is nu het geval? In het jaar 1925 werden in Harlingen nog 54.105
schapen voor export naar Engeland geslacht. In 1926 hield deze uitvoer
door het bekende vleeschembargo, waartoe Engeland dat jaar besloot,
op. Harlingen legde zich dus toen toe op den handel in geslachte schapen
naar de groote steden in de Hollandsche bevolkingscentra en dat waren-
jonge schapen.

Hieruit volgt, dat de vermindering van het percentage van aan de ziekte
lijdende schapen na het jaar 1926 niet alleen is te danken geweest aan de
maatregelen der Vleeschkeuringswet, maar ook en vooral aan een opname
in de statistiek van dieren (de jonge schapen), waarbij de ziekte zeldzaam is.

De gang van zaken bij het schaap geeft dus evenzeer reden tot tevreden-
heid, maar toch blijft waakzaamheid bij de keuringsambtenaren gewcnscht,
ook in de komende jaren, nu door de frauduleuze slachtingen (vooral van
kleinere slachtdieren als het schaap) het gevaar, dat de ziekte den kop weer
opsteekt, lang niet denkbeeldig is.

Opvallend is het feit, dat de gunstige resultaten ten aanzien van de be-
strijding der echinococcose, zooals wij die voor varken en schaap konden
vaststellen, niet blijken uit de statistiek voor paard, rund en geit, althans
niet bij oppervlakkige beschouwing.

Men moet hier aannemen, dat met uitzondering van een deel der nood-
slachtingen, het meestal paarden zijn, die op een leeftijd van 10—20 jaar
zijn geslacht. Deze dieren waren veelal voor de inwerkingtreding der Wet
of in de eerste jaren daarna, toen de confiscatie en de destructie nog niet
ten volle in werking waren, besmet en jaren nadien openbaarden zich nog
de gevolgen der besmetting, die voordien had plaats gehad. Natuurlijk
moest uiteindelijk hieraan een einde komen en ook bij deze dieren de ver-
mindering intreden. Welnu de teruggang bij het paard is gekomen sedert
1936 zelfs op duidelijke wijze en ieder daarop volgend jaar weer, zoodat het
percentage der ziekte, dat in 1924 10 % was en in 1934 zelfs 17 % bedroeg,
in 1941 was gedaald tot 5,2 %.

Eenzelfde redeneering zouden wij ook min of meer kunnen houden ten
opzichte van het rund, maar ook hier doet het cijfer zien, dat het gevaar
voor besmetting sterk gaat verminderen. Het percentage bij het rund was
bij het begin der keuring ± 16 % en in 1941 2,6 %.

De daling bij de geit loopt vrijwel parallel met die van het varken, be-
reikt echter niet die laagte, die voor het schaap staat genoteerd.

Hierbij dient echter niet te worden vergeten, dat er slechts een betrek-
kelijk gering en dan nog sterk wisselend aantal geiten jaarlijks worden
geslacht, zoodat een toevallige verhooging van het percentage-cijfer hier
steeds kan worden verwacht.

Resumeerende toonen ons de voorafgaande beschouwingen aan en zulks
op ondubbelzinnige wijze, dat dank zij de Vleeschkeuringswet onze strijd
tegen de echinococcose na een tijdperk van 25 jaar met succes is bekroond,
al moge het dan zijn, dat bepaalde feiten waarschuwen niet in waakzaam-
heid te verslappen.

De Vleeschkeuringswet wil de Volksgezondheid dienen en de vraag komt
daarom op, of reeds nu kan worden aangetoond, dat de bestrijding der
echinococcose, die toch geheel gegrond is op de bepalingen van de genoemde
Wet, ook ten dezen doel heeft getroffen, m.a.w., dat ook de Volksgezondheid
er door werd gebaat.

In algemeenen zin kan hierop direct wel bevestigend worden geantwoord,
omdat het aantal gevallen der ziekte bij de varkens bewijst, dat het aantal
met taenia echinococcus behepte honden kleiner is geworden, met de
daaraan ook voor de gezondheid van den mensch zeker gunstige gevolgen.

Nu is er in de wijze van de besmetting van den mensch en van het vee
onderscheid. Bij het vee volgt de besmetting den weg van het indirecte
contact, terwijl bij den mensch het directe contact op den voorgrond staat.
Dat de mensch vrijwel altijd door omgang met honden, dragers van de
taenia, wordt besmet, mochten wij bij ons eerste onderzoek in het jaar 1918
reeds vaststellen. Slechts een enkel geval dreef onze gedachten in de rich-
ting van indirect contact, bv. door het eten van met taenia-eieren bezoedelde
bladgroenten.

Voor de verspreiding der ziekte is er in deze infectie langs den weg van
het directe contact iets gunstigs gelegen.

De uitspraak van Dévé, dat één geïnfecteerde hond voldoende is om een
geheele kudde vee te besmetten, wijst op een mate van gevaarlijkheid van
dien hond, die voor de menschen gelukkig niet bestaat.

Als regel kunnen wij wel zeggen, dat een hond, die drager is van taenia
echinococcus, alleen gevaarlijk is voor het gezin van den eigenaar en
zooals de praktijk heeft uitgewezen, dikwijls nog alleen voor hem of haar,
die den hond voedt of dagelijks op de een of andere wijze met hem in meer
nauw contact verkeert.

Maar deze zaak wordt te eenvoudig gezien, als wij ons alleen tot boven-
staande stelling bepalen.

De frequentie, waarin de mensch met de eieren van taenia echinococcus
wordt besmet, is zeer zeker afhankelijk van het aantal honden, dat drager
is van deze taenia, maar wordt mede beheerscht door een factor, dien wij
misschien het best de toevalligheidsfactor kunnen noemen.

taenia echinococcus mede beheerscht wordt door de wijze, waarop men met
den taenia herbergenden hond omgaat.

Dit za! in het eene gezin anders zijn dan in het andere, met daaruit voort-
vloeiend verschil in de gevolgen.

Wij kunnen ons voorts voorstellen, dat er niet ieder jaar een zelfde ver-
houding bestaat tusschen het aantal besmette trekhonden en het aantal
huishonden, dat drager der taenia is.

Bij den huishond mag voor den mensch gerust een nauwer contact met
het geïnfecteerde dier worden aangenomen, met de daaruit voortvloeiende
gevaren.

Ook zal het totaal der omstandigheden in een bepaalde periode de kans
op infectie van den hond beïnvloeden; als voorbeeld noemen wij een
mogelijke, toevallige onachtzaamheid of fout in de zorg voor een juiste
confiscatie van afgekeurde organen of voor dezen tijd de zeer zeker funeste
gevolgen van de frauduleuze slachtingen.

Voorts maakte soms de veranderde structuur van het vervoer in een be-
paalde streek (Dokkum en de Dongeradeelen) een vermindering van het
aantal trekhonden mogelijk.

Al deze dingen beïnvloeden het trekken van een conclusie uit statistisch
materiaal, betreffende het voorkomen van de ziekte bij den mensch.

Ook Prof. Snapper maakte een reserve voor het door hem verzamelde
materiaal, waar dit haast nooit op volledigheid aanspraak kan maken
(b.v. bevindingen bij de secties) en de juistheid van deze reserve wordt dan
ook door ons, al is het dan misschien om een andere oorzaak, gevoeld.

Een bijzondere moeilijkheid voor de door ons bedoelde statistiek is eigen-
lijk nog gelegen in het feit, dat ons onderzoek (zie rapport 1919) heeft
uitgewezen, dat de infectie met de eieren van taenia echinococcus bij den
mensch, gemiddeld een tiental jaren aan de operatie voorafgaat.

Maar deze periode geldt weer niet voor personen, die op jeugdigen
leeftijd worden geopereerd, daar is zij korter, echter niet nader te bepalen.

En dat deze operatie ook op jongeren leeftijd plaats vindt, toont ons de
statistiek uit de heelkundige kliniek van Prof. Eerland, Groningen, waar
van de 54 aan echinococcose lijdende patiënten niet minder dan 10
beneden den leeftijd van 20 jaar waren (1 van 6 jaar, 1 van 9 jaar, 3 van
12 jaar, 2 van 13 jaar, 1 van 17 jaar, 1 van 18 jaar en 1 van 19 jaar.)

Om al de bovengenoemde oorzaken heeft de statistiek der ziekte bij den
mensch een heel wat somberder beteekenis, dan de statistiek, die de vleesch-
keuring jaarlijks over het voorkomen der ziekte bij het varken en de andere
slachtdieren geeft.

Wij moeten dan ook uiterst voorzichtig zijn, niet meer te willen bewijzen
dan mogelijk is.

In 1918 deelde Snapper mede, dat in den loop van 1911 tot en met 1915,
dus in 5 jaren tijds, in Friesland 63 gevallen van echinococcose werden
waargenomen. Hij demonstreerde hierdoor de frequentie der ziekte in deze
provincie. «

Eenzelfde onderzoek als Prof. Snapper deden ook wij thans. Wij
richtten tot de verschillende ziekenhuizen in de provincies Groningen en
Friesland het verzoek ons te willen mededeelen, hoeveel gevallen van
echinococcose in de jaren 1932 t/m 1941 waren waargenomen, met opgave
van de woonplaats dier patiënten.

Wij kozen als aanvangspunt het jaar 1931, zulks wegens de omstandig-
heden, dat:

ie. in verband met het door ons hierboven medegedeelde omtrent het
tijdsverloop van 10 jaar tussehen de infectie en de operatie bij den mensch,
het door ons juister werd geacht eerst het jaar 1932 als uitgangspunt te
nemen en

Bovendien bleek uit de op onze enquête ingekomen antwoorden, dat het
moeilijk was over die lange periode juiste gegevens te verkrijgen, zoodat
de statistiek van b.v. 1916—1931 niet volledig kon zijn.

Hoewel het jaar 1931 met 10 gevallen in Friesland onze eindconclusie
nog gunstiger zou beïnvloeden, laten wij genoemd jaar hieronder buiten
beschouwing, teneinde n.1. een verdeeling over 2 perioden van 5 jaar
mogelijk te maken, zulks dan naar het voorbeeld van Snapper, die ook de
verdeeling in 5-jaarlijksche perioden voor zijn beschouwingen gebruikte.

Uit de antwoorden, die ons op de meest welwillende wijze werden ver-
strekt en waarvoor wij hierbij gaarne onzen dank betuigen, blijkt, dat in
Friesland voorkwamen:

Ook al nemen wij in aanmerking, dat onze statistiek niet op absolute
volledigheid aanspraak kan maken, dan mag toch wel deze conclusie
worden getrokken, mede gelet op het cijfer, dat Snapper geeft over de jaren
1911 t/m 1915, dat de frequentie der ziekte zich geheel beweegt in een vrij
sterk dalende lijn.

Dit bewijzen ook de waarnemingen van specialisten en de uitlatingen
van enkele chirurgen, die ons rapporteeren, dat zij de ziekte de laatste
jaren zoo goed als niet meer zien.

Een vergelijking makend-over het voorkomen der ziekte tussehen Rostock
en de beide steden Leeuwarden en Harlingen, deelt Snapper mede, dat
van de 63 door hem genoemde gevallen voorkwamen: in Leeuwarden met
een inwonersaantal van 37.900 zielen 9 gevallen; in Harlingen met 10.400
inwoners 5.

Een verklaring van de frequentie voor Leeuwarden vermogen wij niet
te geven. Misschien moet hier gedacht worden aan de sterk vlottende
bevolking van deze stad, zoodat de infectie-bron elders moet worden ge-
zocht.

Wanneer wij nu dieper ingaan op de vraag wat ons de totaal cijfers
zeggen en de jaren 1931 en 1942 hierbij in betrekken, teneinde een ver-
deeling over 3-jaarlijksche perioden mogelijk te maken, dan doen wij dit,
omdat wij in die beschouwingen willen betrekken de periode van 10 jaren,
die tussehen de infectie en de operatie bij den mensch als regel ligt.

Een beschouwing over elk jaar is hier onmogelijk, omdat de toevallige
stijgingen, die dan kunnen worden verwacht, het trekken van een juiste
conclusie onmogelijk maken.

Erkennend de mogelijkheid van het maken van een kleine, misschien
zelfs grootere fout, als wij van bovenstaande periode 10 jaar aftrekken,
komen wij tot de conclusie, dat in Friesland met de eieren van taenia
echinococcus werden besmet.

In onze bespreking over het voorkomen der blaaswormziekte bij het
varken bleek duidelijk, dat de maatregelen van de vleeschkeuring meer en
meer hun invloed doen gelden, blijkend uit een gestadig verminderen der
ziekte bij deze dieren.

Hieruit volgt, dat het aantal honden, behept met taenia echinococcus,
moest zijn gedaald. Het was de eere voor de Wet van 25 Juli 1919, Stbl.
no. 524, die de radicale vernietiging der met blazen behepte organen voor-
schreef. Het was ook de eere voor het personeel in de onderscheidene vleesch-
keuringsdiensten, die voor een stipte naleving der voorschriften onder vaak
moeilijke omstandigheden heeft zorg gedragen.

In het vorige hoofdstuk van onze verhandeling bespraken wij de gunstige
resultaten der vleeschkeuring voor de gezondheid van het vee en in dit
hoofdstuk komen wij tot de tevredenstellende conclusie, dat ook ten opzichte
van de gezondheid van den mensch de 25-jarige strijd tegen de echinococ-
cosis door het zoo streng mogelijk uitvoeren van de bepalingen der
Vleeschkeuringswet een heel gunstig effect heeft gesorteerd en deze Wet
derhalve ook de gezondheid van den mensch op duidelijke wijze heeft ge-
diend.

Met een gevoel van bijzondere voldoening eindigen wij onze beschou-
wingen met de conclusie, dat de Vleeschkeuringswet, S. 1919, No. 524, ook
voor de gezondheid van den mensch nuttig effect heeft gesorteerd, nadat
wij reeds eerder op de gunstige gevolgen dier Wet voor de gezondheid van
het vee hadden gewezen. Toch achten wij het wenschelijk aan het slot van
deze beschouwingen nog enkele opmerkingen toe te voegen, hoofdzakelijk
om op te wekken tot voortdurende waakzaamheid.

De echinococcosis is een ziekte, waarvan de bestrijding, steeds maar door,
onze uiterste krachten vraagt.

Een verkregen resultaat mag onze activiteit ten dezen zeker niet doen
verslappen.

Wij denken daarbij steeds aan het gezegde van Dévé: ,,Et il suffit d\'un
seul chien infesté pour contaminer des troupeaux entiers".

mate blijven gelden het woord van Dévé: „Cave canem a protéger le
chien en rendant son infestation impossible". Pas op den hond en be-
scherm dien hond door zijn infectie met de bij de slachtdieren gevonden
blaaswormen onmogelijk te maken.

De keuringsambtenaren in de Provincie Friesland hebben de juistheid
van dit woord begrepen en wij vertrouwen of beter gezegd, wij weten zeker,
dat zij de taak, die zij tot nu toe zoo correct hebben uitgevoerd, op dezelfde
wijze zullen blijven uitvoeren en waakzaam zullen blijven.

Er is trouwens ook voor de andere provincies van ons land in dit opzicht
alle reden voor de daar functionneerende keuringsambtenaren om zich te
spiegelen aan het voorbeeld, dat door hun collegae in de provincie Friesland
in dit opzicht is gegeven.

Eens zullen de huisslachtingen in ons geheele land moeten worden ge-
keurd, iets waarop de ondergeteekenden reeds lang hebben aangedrongen.
De strijd tegen de echinococcosis zal dan over het geheele land worden
gevoerd en ook de keuringsambtenaren in andere provincies dan Friesland,
zullen dan de moeilijkheden, die voor een verkrijging van juiste confiscatie
van afgekeurde organen moeten worden overwonnen, leeren kennen.

Maar al is dan ook te wijzen op een gunstig resultaat der bestrijding in
Friesland, en al moet dit resultaat prikkelen tot voortdurende activiteit,
deze activiteit is dringend noodzakelijk, vooral nu in deze tijden nog al eens
clandestien wordt geslacht.

Er dreigen inderdaad na dezen tijd, als gevolg van deze clandestiene
slachtingen, gevaren, die de gevolgen van moeizamen arbeid van vele jaren
ongedaan kunnen maken.

De dierenarts en speciaal de keuringsdierenarts met zijn hulpkeurmeesters
kunnen deze dreigende gevaren zooveel mogelijk beperken door trouw te
blijven aan het devies van Dévé ,,den hond voor infectie te beschermen"
en daardoor bij den mensch en bij het vee de besmetting met de eieren van
taenia echinococcus te voorkomen.

Schrijvers volgden gedurende 25 jaar de bestrijding van de echinococcosis
in de provincie Friesland. Deze bestrijding begon na de artikelen van
Snapper over het voorkomen der ziekte bij den mensch in de drie noor-
delijke provinciën. Hierop volgde een uitgebreid onderzoek naar het voor-
komen der taenia echinococcus bij den hond in Friesland, terwijl veel
besprekingen met aan de ziekte geopereerde patiënten klaarheid brachten
over de wijze van besmetting en den tijd, die veelal tusschen besmetting
en operatie bij den mensch verloopt.

Toen volgden jaren, waarin door talrijke lezingen en artikelen over de
ziekte kennis over haar gevaarlijkheid voor den mensch werd verspreid
en de maatregelen werden aangegeven om zich tegen besmetting te vrij-
waren.

In het begin echter der twintiger jaren trad de Vleeschkeuringswet in
volle werking en werden de maatregelen door deze Wet, die toch de volks-
gezondheid moet dienen, voorgeschreven ook voor de blaaswormziekte
bij het vee, bestaande nl. in een streng toegepaste inbeslagneming van de
met de blaaswormen behepte organen van het geslachte vee.

ziekte bij het geslachte vee in Friesland gedurende die 25 jaren en opvallend
is de sterke en geleidelijke daling in de opvolgende jaren.

Schrijvers wijzen er echter op, dat alleen het percentage, dat bij de
varkens voorkomt, steun geeft, als de vraag moet worden beantwoord
of in den loop der jaren inderdaad het besmettend vermogen van den hond
voor het vee, en dus ook voor den mensch, is gaan verminderen.

Hoewel op deze vraag een bevestigend antwoord wordt gegeven, gaan
schrijvers in een bespreking, die speciaal hieraan is gewijd, deze bevinding
toetsen aan het aantal patiënten aan de blaaswormziekte, die van 1932
af in de ziekenhuizen in de noordelijke provincies zijn behandeld en die
uit de provincie Friesland afkomstig waren. Zij komen daarbij niet alleen
tot de verblijdende gevolgtrekking, dat dit aantal aanzienlijk lager is
dan hetwelk door Snapper bij zijn onderzoek werd genoemd, maar zij
toonen tevens aan, dat er een jaarlijksche achteruigtang in het aantal
patiënten valt waar te nemen.

Met den achteruitgang van het percentage der echinococcose bij het
varken gaat dus parallel een achteruitgang in het voorkomen dezer ziekte
bij den mensch.

Vastgesteld mag worden, dat de Vleeschkeuringswet voor de bestrijding
van de echinococcusziekte zoowel bij den mensch als bij het vee in de
afgeloopen 25 jaar een heel goed resultaat heeft opgeleverd.

Inspecteur van de Volksgezondheid, tevens Inspecteur van den
Veeartsenijkundigen Dienst.

In de maand Juli 1944 ontving ik van den Heer X, te IJ., vanuit het
Ziekenhuis te Z. een schrijven, waarin hij mij verzocht hem enkele van
de publicaties van wijlen Collega Ferwerda en mij, over de blaasworm-
ziekte, in het bijzonder wat het voorkomen daarvan in Harlingen betreft,
ter inzage te zenden.

,,Ik ben in het jaar 1906 te Harlingen geboren en woonde daar tot
„het jaar 1917. Vanaf 1917 woonde ik te Groningen en kreeg daar klachten,
„welke bij onderzoek werden toegeschreven aan een appendicitis, waarvan
„ik in het jaar 1923 werd geopereerd.

„Na dien tijd sukkelde ik echter door, de eene periode meer, de andere
„periode minder last hebbend. De laatste 6 jaren was het echter een
„lijdensgeschiedenis, wel een maagzweer, geen maagzweer, rustkuur,
„diëet enz. De klachten werden mij echter te erg en ik liet mij eenige
„dagen geleden in het Ziekenhuis te Z. opereeren. De Chirurg ontdekte
„tijdens de operatie geen maagzweer, maar na eenig zoeken werd een
„versteende blaasworm tusschen den lever en den uitgang van de maag
„gevonden. Mijn huisarts zegt : de patiënt is in Harlingen geboren."

Aan het verzoek werd door mij met veel genoegen voldaan, omdat dit
geval, in verband met de uitlating van den huisarts, mijn belangstelling
verwekte. Duidelijk was het voor mij, dat de Heer X. in de periode van
1906 tot 1917 te Harlingen met een aldaar aanwezigen hond of honden
in nauw contact moest zijn geweest cn toen met eieren van dc taenia
echinococcus moest zijn besmet. Deze besmetting zou dan in verband
met dc door wijlen Collega Ferwerda en mij indertijd ¹), ²), ³) vastgestelde
periode van 10 jaar, zijnde de periode als regel verloopende tusschen de
besmetting en het operatief ingrijpen, ongeveer in het jaar 1913 moeten
hebben plaats gehad. De Heer X. was immers in het jaar 1923 geopereerd
aan appendicitis, maar het kwam mij voor, dat die diagnose toen niet
juist is geweest, gezien de in het jaar 1944, bij de tweede operatie dus,
aangetroffen versteende echinococcusblaas. In ieder geval waren de
klachten reeds in het jaar 1923 van zoodanigen aard geweest, dat toen
tot operatie werd besloten.

Ik vroeg daarom eenige nadere inlichtingen aan den Heer X. en wel
of hij zich wist te herinneren of in zijn gezin in Harlingen omstreeks het

1 ) C. Tenhaeff en Dr. S. Ferwerda. Rapport van het onderzoek naar het voor-
komen van taenia echinococcus bij den hond in Friesland. Mededeelingen van den
Veeartsenijkundigen Dienst, No. 1, 1919, bldz. 57 t/m 64.

2 ) C. Tenhaeff en Dr. S. Ferwerda. De Echinococeode in Friesland. Genees-
kundige Bladen, 21e Reeks, No. XII bldz. 19 t/m 23.

3 ) C. Tenhaeff en Dr. S. Ferwerda. 25 Jaar bestrijding van de Echinococcose
in de provincie Friesland. Geneeskundige Bladen, 40e Reeks, No. III, blz. 20.

jaar 1913 een hond werd gehouden en welk voedsel dan aan dien hond
werd gegeven ofwel, dat hij in dien tijd of tijdens zijn verblijf te Harlingen
gedurende langeren ofkorteren tijd met een hond(en) van buren of anderen
(familie, enz.) in nauw contact was geweest en zoo ja, welk voedsel dan
die dieren was gegeven.

„Zelf hebben wij bij mij thuis nimmer een hond gehad (mijn Moeder
„was er erg bang voor). In de naaste omgeving maakte ik ook geen honden
„mee. Ik herinner mij, dat omstreeks 1915-1916 bij een vriendje een jonge
„hond in het gezin werd opgenomen.

„Als kinderen (ik was toen 9 a 10 jaar) speelden wij veel met dit dier
„en zijn natuurlijk ook gelikt door het beest. Ik weet intusschen, dat mijn
„Moeder mij altijd erg gewaarschuwd heeft tegen het likken door dieren,
„doch ondanks dit ben ik in die jaren wellicht de dupe geworden.

„De kans bestaat, dat ik in 1913 reeds besmet ben, doch m.i. lijkt het
„waarschijnlijker, dat dit in 1915/1916 is geschied en dus zou ik na 8 jaar
„ — in plaats van 10 jaar — reeds de last gekregen hebben, gezien mijn
„operatie aan de blindedarm in 1923.

„Voor de operatie zei de Chirurg in Z. nog tegen mij, dat het litteeken
„van de blindedarmoperatie zoo groot was en was zijn veronderstelling,
„dat de Chirurg te Groningen toen naar meer in mijn buik heeft gezocht
„dan alleen de blindedarm.

„Na de operatie hebben de Chirurg te Z. en ik deze woorden nog eens
„overwogen en is het niet onmogelijk, dat inderdaad in 1923 naar meer
„is gezocht, te meer, omdat de blindedarm niet in hevige mate was aan-
gedaan, doch er is niets meer gevonden. Was het toen maar gevonden
„dan had ik 20 andere-prettiger-jaren beleefd dan ik nu gehad heb. Niet
„steeds had ik pijn, doch bij tusschenpoozen, doch als ik pijn had dan was
„het dikwijls haast ondragelijk.

Tot mijn spijt hield het antwoord geen mededeelingen in omtrent de
aan den hond gegeven voeding. Maar dit is den Heer X. ook allicht niet
meer mogelijk geweest; hij was toen nog een kind en zulks nu nog na te
gaan van een hond van buurlui zou ook wel wat veel gevraagd zijn.

Intusschen zegt m.i. de plaatsnaam Harlingen in dit opzicht ook meer
dan voldoende. Men denke maar aan de vele aldaar gevestigde export-
slachterijen en dan is het m.i. vrijwel zeker, dat die hond slachtafval moet
zijn gegeven.

Met vrijwel zekerheid is de Heer X. te Harlingen dus besmet door den
bedoelden hond, welke in 1915/1916 zijn speelkameraad was.

Het bovenomschreven geval is echter wel merkwaardig, want het
bevestigt eenige der door wijlen Collega Ferwerda en mij geponeerde
stellingen

Zoo blijkt er in de eerste plaats wederom uit welk een beteekenis Har-
lingen voor de verspreiding der echinococcosis bij den mensch heeft
gehad ; de plaats is door de vele exportslachterijen a.h.w. de bakermat
van de ziekte in Friesland ¹).

1 ) Prof. Dr. I. Snapper. De Verspreiding van de Eehinococcusziekte in de drie Noor-
delijke Provinciën. Geneeskundige Bladen, ige Reeks, No. VII, blz. gen isteblz.82, 19,
82, 82 en 57 t/m 64.

In de tweede plaats bevestigt het geval de stelling 6 van ons aangehaald
Rapport ¹), nl., dat de infectie van den mensch in verreweg het grootst
aantal der gevallen langs den weg van het directe contact plaats heeft.

Voorts blijkt uit het geval, dat tusschen de besmetting en de operatie
een periode van 8 jaar is verloopen. Deze periode is korter dan de door
wijlen Collega Ferwerda en mij aangegeven periode van 10 jaar, maar
het betreft hier een besmetting tijdens de kinderjaren en wij troffen bij
ons eerste onderzoek in het jaar 1919 ook uitzonderingen op den regel aan,
bv. 3e, 4e, 6e en 11e geval¹), alsmede in het geval van echinococcose
van de nier bij een twee-jarig kind ⁵), waarin de bedoelde periode zelfs
maximaal maar hoogstens 2 jaar kon zijn.

Ten slotte zij opgemerkt, dat het thans beschreven geval vrijwel analoog
is aan de gevallen, vermeld sub 3e, 15e en 18e van ons meerbedoeld
Rapport !).

Toen wijlen Collega Ferwerda en ondergeteekende besloten tot het
houden van de in ons artikel ,,25 jaar bestrijding der Echonicoccose in
de Provincie Friesland ³) vermelde enquête naar het aantal gevallen
bij den mensch in de laatstgenoemde provincie gedurende de laatste 25 jaar,
hebben wij zeer ernstig overwogen deze enquête nog uit te breiden en
daarbij tevens gegevens te verzamelen omtrent de beroepen van de ge-
opereerde patiënten en de wijze, waarop en de tijd, waarin de besmetting
naar alle waarschijnlijkheid tot stand moet zijn gekomen. Een dusdanig
onderzoek wérd door Dévé ¹), Madelung ²), Becker ³) e.a. gedaan,
welke onderzoekers evenwel tot geheel uiteenloopende resultaten kwamen.

Dévé vond, dat 12 % der patiënten het beroep van slager uitoefende
of een aan het slagersvak annex beroep.

Volgens Madelung behooren de patiënten tot bijna alle standen en
worden de beroepsklassen, die veel met honden omgaan, in het geheel
niet of slechts zelden met echinococcose lijdende bevonden.

Becker kwam weer tot een andere conclusie, nl., dat de patiënten
meestal tot de laagste beroepsklassen behooren en hieronder zijn zoowel
de landelijke beroepen, als slachters, veehandelaren en schaapherders,
die uit den aard der zaak veel met honden in aanraking komen, recht
talrijk vertegenwoordigd. Van de landelijke patiënten oefenden 15 het
beroep van schaapherder uit.

Het zou daarom dus wel van nut kunnen zijn een zoodanig onderzoek
ook hier te lande in te stellen. Allicht zou hieruit, wanneer dit onderzoek
zich over een 100-tal gevallen zou kunnen uitstrekken, een juiste conclusie
kunnen worden getrokken.

Wij meenden toen echter, dat zulks voor de administratie van de zieken-
huizen, waaraan wij de inlichtingen vroeg»«, wat te bezwaarlijk zou
worden, ten volle beseffende welk een arbeid aan een zoo-omvangrijke
enquête over een tijdsverloop van 25 jaar op de schouders van die admini-
stratie zou leggen, terwijl bovendien nog te verwachten zou zijn, dat een

1 ) C. Tenhaeff en Dr. S. Ferwerda. Echinococcose van de nier bij een twee-jarig
kind. Tijdschr. v. Diergen. 1931, deel 58, Afl. 18.

2 *) Prof. Dr. F. Dévé. Les kystes hydatiques du foie. Paris 1905, Thèse de Paris 1901
\') Madelung, Bruns Beiträge, 1909.

aantal der patiënten zou blijken te zijn verhuisd, onvindbaar of niet meer
in leven.

De groote bereidwilligheid en nauwkeurigheid, waarmede de gevraagde
inlichtingen ons werden gegeven, bracht wel eenigszins een gevoel van spijt
destijds bij Collega Ferwerda en mij boven.

Hoewel ondergeteekende, zooals uit het bovenvermelde wel reeds blijkt,
de aan het houden van de bedoelde enquête verbonden vele tijd, arbeid
en geduld niet onderschat, overweegt hij toch thans nog ernstig deze
enquête in te stellen. De hoop is daarbij gevestigd op rustiger tijden dan
de huidige, welke zich hiertoe allerminst leenen.

Allicht zal het, indien deze enquête zich over het geheele land zal
uitstrekken, aangewezen zijn zich ter zake in verbinding te stellen met de
Medische Inspectie van de Volksgezondheid, waardoor een en ander
belangrijk vereenvoudigd en meer doeltreffend zal zijn.

Zoo mogelijk hoop ik te zijner tijd hiertoe te komen en de resultaten
ervan te vermelden.

Beschreven wordt een geval van echinococcosis bij den mensch, waaruit
wederom blijkt, dat Harlingen de bakermat van de ziekte in Friesland is
geweest, dat de besmetting bij den mensch in de jeugd een groote rol
speelt, dat de periode, verloopende tusschen besmetting en operatic bij
den mensch als regel ongeveer 10 jaar is en dat de besmetting bij den
mensch in verre weg de meeste gevallen langs den weg van het directe
contact plaats heeft.

Schr. stelt zich voor, zoodra de omstandigheden in ons land daarvoor
weder gunstiger zijn dan thans, een uitgebreid onderzoek in te stellen
omtrent de beroepen van de in de provincie Friesland gedurende de laatste
25 jaar geopereerde patiënten en de wijze en tijd, waarop de besmetting
naar alle waarschijnlijkheid tot stand moet zijn gekomen.

Het bloed onzer slachtdieren wordt, hoewel het zeer veel eiwit bevat,
in de gematigde luchtstreken slechts voor een gedeelte, in Mohammedaanse
landen en door het Joodse deel der bevolking — op grond van rituele over-
wegingen — in het geheel niet gebruikt. In de openbare en grote, particuliere
slachterijen werd een ander gedeelte in normale tijden verzameld en inge-
droogd tot bloedmeel, dat bestemd werd voor varkens- en pluimveevoer.
(In oorlogsjaren is bloed ook wel zonder indroging, vermengd met maag-
inhoud, voor veevoeder bestemd, terwijl het soms onveranderd naar
varkensmesterijen ging).

Behalve op deze wijze werd ook een gedeelte gebruikt voor technische
doeleinden. Uit het bloedserum wordt albumine verkregen, dat dezelfde
gebruiksmogelijkheden biedt als ei-albumine, doch voor de banketbakkerij
om de kleur minder geschikt is. Het wordt toegepast voor het kleuren van
katoenen weefsels, in de chemie, in de bacteriologie, voor het klaren van
wijn, voor fotopapier, voor kleurstoffen, kunsthoorn, knopen, medicinale
zeep, lijm.

In het destructiebedrijf is bloed niet gewild wegens het hoge vochtgehalte
en het gevaar voor verstopping der buisleidingen.

Voor menschelijke consumptie wordt bloed vooral verwerkt in bloed-
en tongenworst. Afgezien van het feit, dat dit ten dele seizoenartikelen zijn,
is het debiet ervan ook niet zoo groot, dat —-in normale tijden —alle bloed
hiervoor gebruikt kan worden. Voor de oorlog werd in de worstmakerij
vooral varkensbloed verwerkt, dat eigenschappen bezit, welke het daarvoor
beter geschikt maken dan runderbloed, hetwelk dan ook slechts werd toe-
gepast als varkensbloed niet in voldoende hoeveelheid beschikbaar was.
Dit verschijnsel werd over de geheclc wereld waargenomen. Teneinde het
gebruik van bloed te vergroten, stelde Von Liebig voor het eiwitgehalte
van brood door toevoeging van geroerd bloed te verhogen. In Rusland
hebben bakkerijen van bloedbrood in Odessa en St. Petersburg vóór 1914
geen debiet kunnen krijgen; slechts Estland schijnt daarop een uitzondering
te hebben gemaakt. Proeven in het Zweedse leger zijn mislukt, daar de
smakelijkheid en verteerbaarheid te wensen overlieten. In Brandenburg,
Mecklenburg en Silezië schat men echter bloedbrood zeer hoog. In West-
falen kent men vanouds Wöpchenbrot, dat bestaat uit geklopt bloed,
worstnat, spek, roggemeel en kruiden, en in baksels ter grootte van een
eierkoek in 1 uur gaar gemaakt wordt. Ook kent men er de z.g. Pannhas
of Pannaas, die o.a. uit bloed, worstnat en gort gemaakt en in de braadpan
gebakken wordt. Deze lekkernij komt min of meer overeen met onze
balkenbrij, waaraan in Limburg ook bloed wordt toegevoegd. In ,,Oud-
Achterhoeksch Boerenleven" van H. W. Heuvel kan men lezen hoe in
Laren (Gld.) een 70 jaar geleden bloedbrood in de tijd der slachtingen
een geliefkoosd gerecht was.

Al deze toepassingen hebben echter geen beteekenis voor de bloed-
overschotten der grote slachthuizen.

In oorlogsjaren heeft men getracht, alle bloed voor de menselijke con-
sumptie te bestemmen, omdat in zulke perioden vrij spoedig eiwittekort
optreedt. Meer speciaal wordt dan runder- en kalfsbloed bedoeld, daar het
goed opvangen van schapenbloed met moeilijkheden gepaard gaat. De
meeste gegevens dateren uit het Duitsland van 1914—1918.

Bloed bevat ongeveer 81 % water; 19 % droge stof (w.o. 17.3 % eiwit;
gemiddeld 0.06 % vet; 0.19 % cholesterine; 0.23 % lecithine; 0.07 %
suiker). De hoeveelheid bloed, die per slachtdier wordt verkregen, hangt
af van verschillende factoren, o.a. van: diersoort, geslacht, leeftijd, voedings-
toestand, wijze van slachting; terwijl bij het steken, opvangen, overgieten,
defibrineren, altijd een deel verloren gaat. Daarover bestaat een uitgebreide
literatuur, die hier echter van ondergeschikt belang is. Dat het echter om
grote hoeveelheden gaat, blijkt uit de volgende berekening. Wanneer we
aannemen, dat per rund 12 1, bij varkens en kleine slachtdieren 3 1 gewonnen
wordt en bij kalveren daartussen in, dan zou uit de binnenlandse en export-
slachtingen in 1937 13 millioen 1 bloed beschikbaar zijn gekomen, een cijfer,
dat zeker aan de lage kant is. Een dergelijk cijfer heeft echter weinig abso-
lute waarde, daar er in oorlogstijd belangrijke verschuivingen plaats hebben
in het totaal aantal slachtingen en in die van de verschillende diersoorten
onderling.

De eiwitten uit het bloedserum zijn even goed verteerbaar als vlees; van
die der bloedlichaampjes wordt 20—30 % onverteerd in de ontlasting van
den mens uitgescheiden, hetgeen afhankelijk is van de hoeveelheid bloed,
die genuttigd wordt en van de samenstelling van het dagelijks menu.
Bij 5 gr. bloedstikstof is het verlies niet groter dan 8—10 %; bij 12—15 gr.
25—30 %. In gemengde kost wordt 10 gr. bloedstikstof goed verteerd.
Het is gebleken, dat in bloedworst (200 gr. op 86 gr. brood) de stikstof
°P ¹ >36 % ^na wordt verteerd (bloedworst bestaat in de geijkte recepten voor
ongeveer 1/3 uit bloed), terwijl dit percentage bij vlees 3 bedraagt. In het
algemeen kan men zeggen, dat de voedingswaarde van 1 1 bloed niet veel
lager is dan die van 1 kg rundvlees, vooropgesteld, dat aan diverse andere
voorwaarden, als b.v. smakelijke toebereiding, wordt voldaan.

Behalve de bovengenoemde met bloed bereide voedingsmiddelen zijn
er in de loop der jaren nog tal van andere gelanceerd (krachtbrood, kracht-
broodsoep, bloedeierkoek, peren met bloedsaus, bloedpudding, bloed-
marmelade e.a.). Ik meen hieraan stilzwijgend te kunnen voorbijgaan,
daar zij geen van alle opgang hebben gemaakt, doordat al deze gerechten
in de praktijk spoedig tegenstaan. Bij proefondervindelijk onderzoek van
erwtensoep, waaraan per bord 1 eetlepel bloed ofdikbloed was toegevoegd,
bleek mij,dat de bloedsmaak zó domineerde, dat dit gerecht evenmin tot regel-
matig gebruik uitnodigde als het geval was met bloed in onvermengde
toestand. Bovendien moeten bij de meeste dezer gerechten ingrediënten
^gebruikt worden, die in distributietijd niet of niet in voldoende mate te
krijgen zijn, althans bij ons in de afgelopen jaren niet in aanmerking
kwamen (spek, roggemeel, suiker). Blijkbaar was het 1914—1918 in Duits-
land niet zo erg als werd voorgegeven; hetgeen ons na de ondervindingen
der laatste jaren niet verwondert!

Omdat bloed zelfs als geneesmiddel slechts korte tijd wordt verdragen,
heeft men getracht bloedpreparaten te maken (bioglobin, haematogeen,
e.a.) die echter geen grote betekenis hebben gekregen. In de afgelopen
jaren heeft men ook in ons land nieuwe preparaten op de markt zien komen,

die eigenlijk niets anders waren dan gedroogd bloed. Het is mijn bedoeling
aan dit onderwerp in verband met het laboratoriumonderzoek van bloed-
poeders een afzonderlijks artikel te wijden. Grote betekenis hebben zij niet
gekregen. Men kan dus zeggen, dat het gebruik van bloed in allerlei vorm
op zichzelf geen belangrijke vergroting der consumptie ten gevolge heeft.
De afgelopen jaren hebben echter aangetoond, dat het door inkrimping
van het aantal slachtingen en een verstandige bonnenpolitiek toch mogelijk
was alle bloed, uitgezonderd dat van schapen, aan de volksvoeding ten
goede te doen komen in de vorm van bloedworst, zij het dan ook van zeer
gewijzigde samenstelling. In normale tijden is het zelfs gewenst, dat het
meeste bloed zrc-direct, dus via het dierlijk lichaam, aan den mens ten
goede komt.

Het zoeken naar wegen om het bloedoverschot aan de menselijke con-
sumptie dienstbaar te maken, heeft echter toch enkele gegevens opgeleverd,
die van grote betekenis zijn voor eventueel gebruik als geneesmiddel, en
wel in de vorm van bloedplasma en bloedserum. Het is een opmerkelijk
feit, dat niet reeds eerder op grote schaal tot gebruik dezer preparaten is
overgegaan. Misschien heeft men zijn aandacht wegens het veel hogere
eiwitgehalte teveel op het volledige bloed geconcentreerd. Toch bevat
plasma nog 2 maal zoveel eiwit als melk, terwijl het bezwaar van de
groeiende tegenzin wegens de grotere verwerkingsmogelijkheid hier niet
geldt. Bij gebruik van bloedplasma bleef de moeilijkheid van het gebruik
der uitgecentrifugeerde bloedlichaampjes bestaan. Wel kunnen zij met
behulp van vleesbouillon tot bloedworst bereid worden, doch de animo
bij de slagers daarvoor was niet groot. Men weet, hoe kort vóór de oorlog
in Duitsland de aandacht gevestigd werd op de waarde van bloedplasma
als eiwitsurrogaat in de banketbakkerij en als bindmiddel voor de bereiding
van kookworst.

De plasma-bereiding is een tijdlang op grote schaal toegepast, doch ver-
minderde toen in gebroeide huiddelen een beter bindmiddel werd gevonden.
Daarna heeft het echter als geneesmiddel toepassing gevonden.

Zoals boven reeds werd vermeld, is — toen lever en vlees niet of in onvol-
doende mate verkrijgbaar waren — door sommige artsen bloed als ver-
vangingsmiddel voorgeschreven. Dit bonloze artikel werd door het Slacht-
blok op medisch advies beschikbaar gesteld; echter werd bloed reeds zeer
spoedig om de bekende reden niet meer gehaald. Wel zag ik in mijn om-
geving bij ernstige, niet-pernicieuze anaemie goede gevolgen van het ge-
bruik van omstreeks 1 pond bloedworst per dag, waarvan ongeveer 1/3
uit bloed en de rest uit aardappelmeel bestond (op aardappelbonnen
kon men nog wel de hand leggen). Daar staalpreparaten hadden gefaald,
was de veronderstelling, dat er niet een ijzertekort bestond, doch dat het
voortdurende eiwittekort de vorming van voldoende bloedlichaampjes
of haemoglobine verhinderde. Na een vrij langdurige rcfractaire periode,
(teken van reeds opgetreden ernstige stoornis in de stofwisseling ?) trad
een geleidelijke stijging van het haemoglobine-gehalte op tot het niveau,
dat onder de toen heersende omstandigheden normaal mocht worden
genoemd. Het ijzergehalte van het bloed kan een aanvullende rol gespeeld
hebben.

Omtrent de toepassing van bloed als geneesmiddel deelt Opel in het
Z. für Fleisch- und Milch-Hyg. 29—140 o.a. mede, dat uit bloed en
bloedserum diverse specialité\'s bereid kunnen worden. Soms worden daarbij

verbindingen met metalen (koper, calcium, arsenicum e.a.) tot stand ge-
bracht. Bij de bloedstolling sleept de fibrine kiezelzutir en kalk mee. Volgens
Kobert zou resorbeerbaar kiezelzuur één der belangrijkste voedings-
soorten van het bloed zijn, vooral voor longpatiënten. Lecithine en choleste-
rine zijn ook belangrijke bestanddelen van het bloed; cholesterine komt
zowel in de rode bloedlichaampjes als in het bloedserum voor en is voor het
kind in de groeiperiode van belang. (Men treft een verhoogd gehalte aan
in het bloed van zwangere vrouwen, maximaal in de laatste maand). Ook
bij pernicieuze anaemie zou het van betekenis zijn. Opel noemt nog diverse
andere indicaties voor bloedpreparaten.

Gedurende de winter 1944—1945 hebben bloedplasma en bloedserum
te Amsterdam een grote rol gespeeld bij de bestrijding van hongertoe-
standen. Bloedplasma bevat ± 7.8 % albumine; 1 % fibrine; 0.4 %
extractiefstoffen; ^ 0.8 % zouten. De eiwitten zijn vrijwel geheel verteer-
baar. In serum ontbreekt alleen de fibrine. Omstreeks einde 1944 werden
door één der Amsterdamse kinderartsen, dr. Fiedeldy Dop, ten onzent
inlichtingen gevraagd omtrent de bereiding en medewerking verzocht
bij de verstrekking van bloedplasma. Hij had van een oud-Indisch arts uit
de Zaanstreek zeer gunstige inlichtingen ontvangen omtrent dit preparaat
bij toediening aan koelies. Op grond daarvan wenste hij het gebruik voor
te schrijven bij kinderen van 6--14 jaar, in welke leeftijdsgroep de sterfte
enorm was gestegen, sedert door het ontbreken van melktoewijzing geen
dierlijk eiwit meer werd genoten. Naarmate de gunstige resultaten bleken,
werd een organisatie in het leven geroepen, die alle kinderartsen hier ter
stede omvatte, en waarbij 2 zeer vertrouwde slagers onder scherpe controle
ener commissie van kinderartsen, later ook van een arts der G.G.D., voor
de distributie waren ingeschakeld. Spoedig werd ook door huisartsen in
gevallen van hongeroedeem tot verstrekking van bloedplasma overgegaan.
De leider van het Slachtblok verleende zijn volle medewerking, terwijl door
de keuringsdienst intensief toezicht op de bereiding werd uitgeoefend en
zij tevens de deskundige schakel tussen artsen en slachtblok vormde. Het
bleek, dat kinderen uit de genoemde categorie door toediening gedurende
3 weken van ¹/₂ 1 bloedplasma per week in het leven konden worden ge-
houden, terwijl bij hongeroedeem van volwassenen 2 1 per week gunstige
resultaten gaf. Het feit, dat eiwittoediening van 6 gr per dag reeds levens-
reddend werkte, deed vermoeden, dat niet het eiwittekort op zichzelf, maar
het ontbreken van bepaalde aminozuren in het uitsluitend plantaardig
diëet de oorzaak der sterfte was, terwijl het ook niet is uit te sluiten, dat er
nog andere stoffen in minimale hoeveelheid haar werking ontplooiden.
Hier ligt nog een veld van studie braak.

De vraag naar bloedplasma werd zo groot, dat alle bloed ten slotte op
dit product werd verwerkt, terwijl hel dikbloed naar de twee nog in werking
zijnde worstfabrieken ging.

Terwijl aanvankelijk het plasma alleen bij het bakken van pannekoeken
werd gebruikt, werden later door het publiek meer verwerkingsmogelijk-
heden gevonden, die in de bijgevoegde receptenlijst zijn uitgewerkt. Zij
gelden tevens voor het serum.

Nadat de voorraad anti-stol-zout hier was uitgeput en de nog in de stad
aanwezige voorraden gereserveerd moesten blijven voor bloedtransfusie,
werd overgegaan tot de verstrekking van bloedserum, dat door intensief

roeren en centrifugeren werd verkregen. De resultaten waren eveneens zeer
gunstig.

Het gebrek aan brandstoffen noopte ons het stomen van alle gereed-
schap te vervangen door behandeling met caporiet i : 500, hetgeen bij
herhaalde controle ook een zeer goede werking bleek te hebben, daar in
het serum bij directe telling hoogstens 40.000 bacteriën per cc. werden
gevonden.

Door het stopzetten der electriciteitslevering dreigde de gehele zaak
vast te lopen. Door intensieve bemoeiing onzerzijds mocht het evenwel
gelukken de bloedcentrifuge voor handkracht geschikt te maken. Ondanks
het zware werk, waardoor het personeel elkaar om de 3—5 minuten moest
aflossen, is het gelukt steeds alle bloed van het geringe aantal slachtingen
te verwerken. Mede door onze bemiddeling werd door de artsen een wijze
van receptuur ingevoerd, waardoor het bij de aflevering mogelijk was steeds
de ernstigste gevallen te doen voorgaan. Gelukkig kwam spoedig weer
meer bloed ter beschikking, daar, met het einde van de oorlog in zicht,
de Wehrmacht zeer soepel werd en afstand deed van alle bloed harer eigen
slachtingen, in plaats van ook nog dat onzer slachtingen te vorderen,
zoals anders herhaaldelijk geschiedde.

Tevens was door ons de wenselijkheid onder ogen gezien, dat op het
moment der bevrijding zo snel mogelijk dierlijk eiwit ter beschikking der
bevolking zou komen en was reeds van de leiding van het Slachtblok de
toezegging ontvangen, dat —zoolang dit noodzakelijk zou blijken —alle
bloed voor de plasmabereiding beschikbaar zou blijven. De regeling daar-
voor heeft, dank zij het zeer snel in distributie brengen van groote hoeveel-
heden blikvlees door onze geallieerden niet in werking behoeven te treden,
en de voorraad gedroogd bloedplasma van de Londense Luchtbeschermings-
dienst, welke volgens het ondergrondse „Parool" geheel aan ons land ten
goede zou komen, heeft bij mijn weten hier geen dienst gedaan. De vraag
naar bloedplasma is nu sterk afgenomen (Juli 1945).

Indien voorzien had kunnen worden, dat getracht zou worden een kunst-
matige hongersnood als dwangmiddel tegenover de bevolking te gebruiken,
zou het verstandig geweest zijn, grote hoeveelheden plasma c.q. serum te
drogen en op te slaan. Wel was een kleine voorraad ingevroren, doch deze
hoeveelheid was snel verbruikt, toen ook de vrieshuizen zonder stroom
kwamen en dus moesten ruimen.

Het heeft tot grote voldoening gestemd, dat onze inrichting een werk-
zaam aandeel heeft kunnen nemen bij de strijd oin het leven van vele
stadgenoten en daardoor het streven van den bezetter heeft kunnen tegen-
werken.

Breng dit samen a. d. kook; roer zo nu en dan. Het eiwit vlokt uit. Ver-
meng deze bouillon met wat bouillonpasta of soepblokjc. Jusblokjes zouden
ook kunnen dienen. Heeft men ook déze niet, bak dan wat bloem in olie
bruin en voeg hier wat kruiden, dan de bouillon aan toe.

II. Bruine Bonensoep. Voeg aan bovengenoemde bouillon wat bonennat
toe; laat laurierblaadje, gesnipperde ui, surrogaat van kruidnagel en andere
kruiden meetrekken tot een pikante soep verkregen is.

III. Vleeskoekjes. Kook i liter plasma en i liter water met wat bouillon-
pasta. Roer nu en dan. Zeef de uitgevlokte massa en laat deze flink uit-
druipen. Meng deze massa met wat fijngewreven aardappelen. Voeg
kruiden naar smaak toe met een gefruit uitje (als \'t er is, wat fijngewreven
soepkruiden). Maak van dit alles „vleeskoekjes". Rol ze, als ge dat hebt,
door wat paneermeel en bak ze in de koekenpan bruin.

IV. Vermicellisoep. Van het opgevangen nat uit recept III kan men
onder toevoeging van vermicelli, eventueel wat havermout of roggevlokken
en wat foeliesurrogaat, een smakelijke soep bereiden.

V. Filosoof- of Jachtschotel. Vermeng de massa uit recept III. met aard-
appelpuree, gefruite uien, soeparoma, kruiden, tot een smakelijke jacht-
schotel. Toevoeging van wat vet of spek (!) maakt het geheel smeuiger.
Giet er anders jus bij.

VI. Drie in de pan. Vermeng het plasma met wat meel en bakpoeder
tot een vrij dun beslag. Voeg weer zout en kruiden toe, o.a. surrogaat van
foelie of wat muskaat, peterselie, selderij en bak, hetzij drie in de pan,
hetzij een grote koek (dit laatste is voordeliger voor olie), die later in punten
wordt gesneden. Deze koek kan men eten bij de soep. Wil men de koekjes
zoet, voeg dan geen kruiden toe, maar geef later wat jam of bietenstroop
met kersenaroma of andere vruchtenessence, er op.

VII. Schijnbloedworst. 6 ons meel of gemalen havermout of gort of
roggevlokken, als het mogelijk is met een beetje grutten.

Dit aanmaken met het plasma tot een dikke massa en evenals panne-
koeken bakken in de koekepan.

VIII. Roerei. Doe wat vettigheid in de koekepan, laat dit goed heet
worden en giet dan plasma er bij. Roeren met garde of vork tot het goed
gestold is. Het overblijvende vocht binden met maizena of aardappelmeel,
of geraspte aardappel.

IX. Ommelet. Plasma opkloppen; het schuim afscheppen en vermengen
met weinig meel. Daarna bakken in koekepan met een weinig spijsolie.

X. Plasma (serum) en meel met zout en gewenste kruiden mengen in
zodanige verhouding, dat deeg nog te gieten is. Giet in kokende spijsolie
uit en breng nog even aan de kook.

XI. Soepballetjes. Meel en plasma mengen en kneden met olie, zout en
kruiden tot balletjes. Daarna in soep en daarmee koken.

Aan de hand van voorbeelden wordt aangetoond, dat in tijden van oorlog
vele pogingen zijn gedaan om alle bloed aan de menselijke consumptie
dienstbaar te maken, doch dat de resultaten daarvan niet overtuigend
waren. In de winter van 1944—1945 is in Amsterdam, door bemiddeling
en medewerking van de vleeskeuringsdienst op grote schaal bloedplasma
en bloedserum gebruikt bij de bestrijding der grote kindersterfte en der
gevallen van hongeroedeem, waarmee zeer goede resultaten werden
bereikt.

OVERZICHT DER ONDERZOEKINGEN VAN HET UIT DE
PRACTIJK INGEZONDEN ZIEKTEMATERIAAL OVER 1942.

Het Instituut ontving in 1942, evenals vorige jaren, materiaal voor onder-
zoek uit de practijk. De gewoonte getrouw volgt hieronder een verslag,
teneinde een inzicht te geven in de .waargenomen bevindingen.

Dit ingezonden materiaal bleek, evenals de vorige jaren, van groote
waarde te zijn voor het onderwijs, terwijl een deel ervan leidde tot nieuwere
inzichten. Overeenkomstig de tabel volgen hieronder eenige opmerkingen.

(Dit overzicht beperkt zich tot het ingezonden materiaal, het in 1942
verrichte researchwerk blijft hier dus buiten beschouwing).

Apen. Bij één der ingezonden apen werd de diagnose bacillaire dysenterie
(Shigella jlexnerï) gesteld. (Voor bijzonderheden over deze ziekte, die uit
veterinair- en humaan medisch oogpunt onze aandacht verdient, zij ver-
wezen naar het overzicht van 1941 (deel 69, bladz. 414); voorts werden

\') Met het cijfer wordt bedoeld het aantal dieren, deelen, of se- en excreta
daarvan.

enkele gevallen van chronische enteritis en chronische peritonitis waar-
genomen, waarbij geen infectieuze oorzaak aan te toonen was.

Caviae. Van de 197 onderzochte caviae bleken er 35 geleden te hebben
aan infectie door Pasteurella pseudotuberculosis (oude naam b. pseudotubercu-
losis rodentium). Pleuropneumonie werd 27 maal vastgesteld; een specifiek
agens, dat wel vermoed wordt, kon nog niet met zekerheid worden aange-
toond. Van de andere meer of minder vaak voorkomende ziekten zijn te
vermelden staphylococcen- en streptococcen infecties. Van de niet infec-
tieuze ziekten waren avitaminosen en digestie stoornissen tengevolge van
foutieve voeding de voornaamsten.

Eenden. Bij eenige eenden werd tuberculose gevonden, wederom bleek
welk een uitgebreidheid de tuberculeuze processen bij deze diersoort kunnen
krijgen; een dezer eenden had tuberculose van vrijwel alle organen, zelfs
van de musculatuur en van den maagwand. Bij één eend werd paratyphus
(S. typhi-murium) gevonden. Voorts werden ziekten tengevolge van slechte
voeding waargenomen o.a. A en D avitaminose gepaard gaande met oog-
aandoening, de cornea werd wit en ondoorschijnend.

Fretten. Uit een fret, die aan pneumonie geleden had, werden strepto-
coccen geisoleerd. Uit een fret met septicaemische veranderingen van alle
organen werden reinculturen gekweekt van Gram-positieve staafjes, die
morphologisch geheel overeenkwamen met Corynebacteriën.

Ganzen. Bij drie ganzen afkomstig van een bedrijf, waar belangrijke
sterfte heerschte, werd zeer ernstige niercoccidiosis vastgesteld (Eimeria
truncata).

Geit. Eén geval van listerellose (reeds eerder apart vermeld); voorts
een geval van ernstige besmetting met trichostrongyliden.

Katten. Waargenomen werd een geval van pseudo-membraneuze
enteritis en van paratyphus. Een door Dr. J. G. Oyeman geisoleerde
cultuur uit haardjes in de lever van een kat werd door ons nader onderzocht.
Het bleek een reincultuur te zijn van Pasteurella pseudotuberculosis. Het
paratyphus geval bij de kat zal in dit verslag nog nader genoemd worden
samen met paratyphus gevallen bij andere diersoorten.

Kippen. De voornaamste infectie-ziekten, die bij de 779 inzendingen
vastgesteld werden, waren: coryza (13 maal), pokkendiphtherie (1 maal),
neurolymphomatosis (24 maal), tuberculose (9 maal), morbus pullorum
(61 maal), (op het nog steeds veel voorkomen van morbus pullorum werd
bijna in elk jaarverslag gewezen; de oorzaak hiervan werd reeds mede-
gedeeld) (zie deel 70, blz. 71, 1943). Van de parasitaire infecties was
coccidiosis de belangrijkste (50 maal), voorts werden infecties met Davainea,
Ascaridia, Capillaria, Heterakis, enz. waargenomen. Van de niet-infectieuze,
niet-parasitaire ziekten kwamen salpingitis en peritonitis het meeste voor
(80 maal), voorts gevallen van enteritis, tumoren, rachitis, jicht en
avitaminose.

Konijnen. De belangrijkste konijnenziekte bleek coccidiosis (zoowel
lever- als darmcoccidiosis) te zijn (122 maal).

Bacterieele Infectieziekten waren: pseudotuberculose (15 maal), pa-
steurellose (5 maal), staphylococcen- en streptococceninfecties. Twee
maal werd Shigella equuli uit een konijn gekweekt. Oorschurft (Psoroptes
cuniculi) werd 5 maal waargenomen, éénmaal werden hierbij tevens zeer

veel Fannia-larven gevonden. Bij 2 konijnen werden zeer veel wormen
gevonden, die volgens Baudet bleken te zijn: Passaluris ambiguus.
Tweemaal werd scabies sarcoptica vastgesteld. Vele malen werd cysticerus
pisiformis waargenomen. Andere gevonden afwijkingen waren onspecifieke
maag-darmaandoeningen, peritonitis, pneumonie, tumoren, fracturen, enz.

De twee gevallen van Shigella equili-infectie verdienen iets uitvoeriger
vermelding, daar het voorkomen van Shigella equuli bij konijnen ons geheel
onbekend is. Shigella equuli (vroeger veelal genoemd b-pyosepticus equi)is
de bij het jonge veulen veel voorkomende pathogene kiem; bij de rubriek
paarden zal hierop nog worden terug gekomen; bovendien is de bacil bekend
als ziekteoorzaak bij varkens. Het eerste konijn was gedood, daar het dier
ernstig leed aan oorschurft, exzeem aan de kin en bovendien links achter
zwelling had van de knie. In de korsten van de kinhuid werd evenals in die
van de oorschelp Psoroptes cuniculi aangetoond. Bij betasting van het knie-
gewricht kon geringe fluctuatie aangetoond worden. Tijdens de sectie werd
zeer uitgebreide levercoccidiosis vastgesteld, voorts cysticercosis (cysticercus
pisiformis) en purulente gonitis. De pus was witgeel en van vrij dikke,
draderige consistentie. Er werd geënt uit hart, long, lever, nier, milt en
kniegewricht. Alleen in de buizen geënt uit het kniegewricht ontstond
groei. De vrij vastzittende, kleine, doorzichtige kolonies op de agar en de
troebele, slijmige groei in de bouillon deden direct Shigella «^«u/t-infectie ver-
moeden. De cultuur werd vergeleken met een bekende Shigella equuli
cultuur afkomstig van het paard; het bleek, dat de cultuur van het konijn
morphologisch en cultureel-biochemisch niet te onderscheiden was van die
van het paard, (o.a. werd in vele koolhydraten wel zuurvorming, doch geen
gasvorming [waargenomen). Met de Shigella cultuur van het konijn werden
op i Aug. twee proefkonijnen ingespoten n.1. konijn 434 intraveneus
y₂ cc bouilloncultuur en konijn 435 % cc bouilloncultuur subcutaan en
^x/₁₀ cc in het linker kniegewricht. Op 6 Aug. is reeds duidelijk gonitis
waarneembaar bij konijn 435, den 8sten Aug. is het dier mager, suf, zit
overhangend naar rechts en houdt het linkerbeen stijf tijdens het loopen,
de linker knie is gezwollen. Bij sectie wordt alleen gonitis gevonden en alleen
uit de knie ontstaat groei op de geënte voedingsbodems; deze groei bleek
weder een reincultuur te zijn overeenkomend met Shigella equuli. Het konijn
434 heeft geen ziekteverschijnselen vertoond, het werd 6 October gedood,
er werden geen afwijkingen gevonden. Eveneens negatief verliep een proef
bij een konijn (444) en een cavia (279), die intraperitoneaal ingespoten
waren.

27 October werd wederom bij een konijn gonitis purulenta vastgesteld.
Het bacteriologisch onderzoek van hart, lever en nier verliep negatief, uit
het gewricht werd echter weer hetzelfde micro-organisme geisoleerd. Met
dezen stam gelukte het een proeikonijn door intraveneuze inspuiting aan
septicaemie te doen sterven. Bij de sectie werden zeer kleine haardjes in
de nieren waargenomen en enkele kleine bloedingen; uit alle organen
werd het micro-organisme in reincultuur gekweekt.

De Shigella van het konijn komt dus niet alleen morphologisch en cultureel-
biochemisch overeen met Shigella equuli, doch deze kiem kan, evenals dit het
geval is bij het veulen, arthritis en septicaemie geven. Bovendien gelukte
het\' bij een konijn gonitis op te wekken met een bekende Shigella equuli
cultuur. Tijdens een ander onderzoek, verricht door de Blieck en
Jansen, waarbij gezocht werd naar een voor Shigella equuli gevoelig

proefdier, is aangetoond, dat de kanarie septicaemisch sterft na intramuscu-
laire besmetting. Ook wat dit proefdier betreft, bleek de Shigella van het
konijn zich volkomen gelijk te gedragen. Samenvattend meenen wij dan
ook, dat de stammen uit het konijn identiek zijn met Shigella equuli.

Getracht werd met de Shigella van het konijn nog een infectie-proef te
verrichten bij pas geboren konijntjes, daar immers de Shigella equuli infectie
in het bijzonder een ziekte der pas geboren veulens is. Hiertoe werd een
drachtig proefkonijn in een stal gereed gezet. De proef mislukte, doordat
het konijn plotseling stierf; het bacteriologisch onderzoek bracht echter
een verrassing; uit de organen werd een reincultuur van Listerella verkregen.
Bij de sectie was waargenomen gezwollen milt, necrotische haardjes in de
lever, rood aspect van de uterus. Kort daarop werd een konijn van de
fokkerij, waaruit het proefkonijn afkomstig was, ziek. Het at niet en scheen
neiging tot aborteeren te hebben. Na een dag ziek geweest te zijn stierf het.
Ook nu weer werd Listerella in reincultuur uit de organen geisoleerd. Beide
konijnen, Listerella stammen, werden bij kanaries ingespoten, die snel aan
septicaemie stierven. In betrekkelijk korten tijd dus, kon het Instituut
Listerellosis diagnosteeren bij het varken (zie dit tijdschrift deel 69, blz. 573,
1942), de geit (zie dit tijdschrift) en het konijn.

Muizen. Bij muizen werd een aantal gevallen van pneumonie (veroor-
zaakt door Corynebacterium kutscheri) waargenomen, steeds vindt men in
dergelijke gevallen de bacteriën bij groote hoeveelheden in de droge, gele
necrotische longhaarden. Van de parasitaire ziekten vallen te vermelden:
coccidiosis, lintwormen (Hymenolepis muriuin) en besmetting met cysticercus
fasciolaris.

Paard. Een groot aantal monsters serum werd onderzocht voor onder-
zoek op brucellosis, welk onderzoek vele malen positief verliep. Uit drie
jonge veulens, waarvan twee symptomen van polyarthritis hadden, werd
Shigella equuli geisoleerd. Bij alle drie werden de typische, kleine abscesjes
in de nierschors gevonden met de karakteristieke, visceuze pus. Een vierde
geval van Shigella-equuli-infectie bij het paard was vrij merkwaardig. Het
betrof een tienjarige ruin, die den laatsten tijd aanvallen van koliek had;
op de plaats der zaadstrengstomp bleek een dikte te bestaan, zoodat de
eigenaar meende, dat het dier aan een hernia leed. Het bleek echter, dat de
symptomen veroorzaakt werden door een gezwollen en ontstoken zaad-
strengstomp; deze werd verwijderd, zoodat een bacteriologisch onderzoek
verricht kon worden met als resultaat dat Shigella equuli in reincultuur
gekweekt werd. (Wij ontvingen de zaadstrengstomp voor onderzoek van
Prof. Dr. J. H. Hartog, die het onderzoek en de operatie verricht had en
ons welwillend de anamnese mededeelde. Reeds eerder werd hier een
dergelijk geval, eveneens afkomstig van het Instituut-Chirurgie, onderzocht;
het werd vermeld in dit tijdschrift deel 68, blz. 687, (1941), het betrof een
sterk gewoekerde en ontstoken zaadstrengstomp bij een 9 jaar oude ruin;
blijkbaar is een zaadstrengstomp een locus minoris resistentia voor het aan-
slaan van Shigella equuli).

Van een paard lijdende aan multiple abcessen werd een hoeveelheid pus
ontvangen, waar Staphylococcus aureus uit gekweekt werd. Dergelijke infecties
komen meer voor; zoo werd ook pus ontvangen van een hengst met vele
abscessen aan de achterhand; de inzender meende aan dekdroes te moeten
denken. Uit de pus werd evenwel niet Streptococcus equi doch Staphylococcus
aureus geisoleerd. Voorts bleek, dat bij patiënten met abscessen meng-

infecties van staphylo- en Streptococcen kunnen voorkomen. Eenige malen
werd pus ingezonden ter bevestiging van de diagnose „goedaardige droes";
steeds werd dan Str. equi aangetoond. Eenmaal werd Str. equi geisoleerd uit
pus van een atypisch droesgeval, voorts éénmaal uit pus van een ab-
scedeerende klier van een stokoud dier. Deze Str. equi stammen werden
alle gedetermineerd op de wijze als beschreven in de klinische les over
streptococcen-infecties bij het paard vermeld in dit tijdschrift, deel 67,
blz. 741, (1940), waarin ook Streptococcus pyogenes besproken werd. Deze
laatste, veel bij het paard voorkomende Streptococcus werd aangetoond
bij vier veulens, die geleden hadden aan Polyarthritis, Str. pyogenes (steeds
wordt bedoeld het „dierlijke" type en dus niet de bij den mensch voorko-
mende Str. pyogenes van Rosenbach) werd geisoleerd, zoowel uit de paren-
chymateuze organen als uit de gewrichten. Voorts werd Str. pyogenes in
reincultuur geisoleerd uit pus van een geinfecteerd geraakte wormknobbel
(Hypoderma lineata). Uit een wormaneurysma van een paard, ingezonden
om te onderzoeken of dit door Shigella equuli geinfecteerd zou zijn, werd
niet dit micro-organisme doch wel Str. pyogenes in reincultuur geisoleerd.
(Uit een ander wormaneurysma werd wel Shigella equuli gekweekt.)
Drie maal werd Str. pyogenes geïsoleerd uit pus van merries lijdende aan
endometritis en tweemaal uit melk van aan mastitis lijdende merries.
Ook in het vorig jaarverslag werd reeds een geval van mastitis door Str.
pyogenes vermeld. Het blijkt dus, dat Str. byogenes behalve voor veulenziekte
tevens belangrijk is als verwekker van mastitis, endometritis en van abscessen.
Seelemann die in 1941 (Zeitschr. f. Vet. kde) publiceerde over „Biologische
„Untersuchungen an von Pferden stammenden Streptococcen" zegt van
de Streptococcen-mastitis: „Sie soll bei Mutterstuten nicht selten vor-
kommen. Die bei dieser Erkrankung gefundenen Streptokokken können
aus saugenden Fohlen übertragen werden und das Fohlen dann an Strepto-
kokkenlährne erkranken lassen (M iess n e r). Näheres über die biologischen
Eigenschaften der hierbei in Frage kommenden Streptokokken wird nicht
gesagt". Op grond van de zeer uitvoerige determinatie, die hier verricht
werd betreffende de drie zoojuist genoemde ïnastitis-gevallen, is dus het
inzicht over de aetiologie verbeterd en mag gezegd worden dat Str. pyogenes
van belang is bij mastitis der merries. Eén geval van paratyphus bij het
paard werd waargenomen, hetwelk in dit verslag samen met de andere
Salmonella-infecties besproken zal worden.

Tenslotte zij nog even genoemd, (een uitvoerige mededeeling hierover
volgt later), dat gocdaardigc-droesserum, bestemd voor ^therapeutisch
gebruik, werd ingezonden, omdat het pathogeen werkte; het serum bleek
levende kiemen te bevatten.

Rund. Een belangrijk deel van deze inzendingen waren bloedmonsters
voor onderzoek op Brucella-abortus-inïectie. Vde malen kon deze diagnose
worden gesteld. Voorts werd bacteriologisch onderzoek van melk en urine
verricht (Streptococcen, corynebacteriën, staphylococcen). Twee ingezonden
culturen uit longen van kalveren bleken Pseudomonas aeruginosa (oude naam
bacillus pyocyaneus) te zijn. De klinisch gestelde diagnose paraboutvuur-
phlegmoon na den partus kon bevestigd worden, daar Clostridium septicum
(paraboutvuurbacil) geïsoleerd werd.

Het instituut ontving het verzoek van een practiseerend collega de
diagnose miltvuur nader te bevestigen; het betrof hier een geval van buiten-
gewoon groote sterfte, in het bijzonder op één boerderij; van serum -

therapie en praeventieve vaccinatie werd vrijwel geen resultaat gezien.
De diagnose miltvuur kon bevestigd worden daar de miltvuurbacil in rein-
cultuur uit de organen gekweekt werd. De pathogeniteit was waarschijnlijk
niet uitzonderlijk groot, deze stam was althans voor caviae minder patho-
geen als een oude reeds in ons bezit zijnde stam. Het serum werd hier volgens
de methode van Sobernheim onderzocht. Er worden vijf konijnen inge-
spoten met 2, 3, 4, 5 en 6 cc miltvuurserum en één konijn met 6 cc normaal
serum. Al deze dieren krijgen dezelfde dosis cultuur (0.0000002 gram)
subcutaan. Het serum is volgens Sobernheim goed te noemen als ie: het
controle konijn het eerst sterft, 2e: minstens 2 of 3 konijnen blijven leven.
De genomen proef had tot resultaat dat 2 konijnen bleven leven. Van de
drie gestorven konijnen waren er twee iets eerder gestorven dan het controle
konijn; dit verschil was echter zeer gering. Alhoewel deze proef dus niet op
een zeer goede werking wijst, blijkt er toch duidelijk uit, dat het serum
immuunstoffen bevatte. Volgens den behandelenden veearts werd het
gevoederde kuilgras zeer goed verdragen, van andere zijde werd echter
vermoed, dat het kuilgras ongunstig op de digestie tractus werkende zuren
zou bevatten, waardoor een praedispositie zou ontstaan voor het daar
aanslaan der miltvuurinfectie; het bleek echter, dat het kuilgras eerder een
lage zuurgraad had. Wil men dus nog aan de mogelijkheid vasthouden
van een praedisponcercnde werking van het kuilgras dan moet dit juist in
omgekeerden zin, n.1. in een te hooge P¹¹ gezocht worden.

De behandelende veearts heeft destijds op advies van het Instituut een
officieel onderzoek over dit geval aangevraagd. Mocht dit onderzoek toe-
gestaan worden en zou het Instituut hiermede belast worden, dan is het
zeer de vraag of dit probleem opgelost zou kunnen worden, daar onder-
tusschen (de ziekte uitbraak begon in den winter van 1941—1942) allerlei
omstandigheden volkomen gewijzigd kunnen zijn.

Schapen. Hierbij was een geval van peristomatitis; bij sectie werden in
de organen kleine haardjes gevonden, waar streptococcen in reincultuur
uit gekweekt werden. Reeds eerder noemden wij deze ziekte in een jaar-
overzicht (deel 63, in 1936) en wezen op de ernstige, secundaire infecties,
die zich hierbij kunnen voordoen.

Twee gevallen van zeer ernstige mastitis gepaard gaande met zwelling
en blauwe verkleuring van den uier bleken Slaphylococcus aureus infecties te
zijn. Een stuk musculatuur werd ontvangen voor onderzoek, afkomstig
vaneen schaap, waarbij klinisch de diagnose gasoedeem gesteld was; van
25 schapen waren er reeds 7 gestorven; de inzender dacht aan een „bradsot"
achtige ziekte, daar ook een aantal malen maag- en darmontsteking waar-
genomen was.

De inzender had in uitstrijkpreparaten zeer veel dikke staafjes waarge-
nomen. De diagnose gasoedeem kon door het bacteriologisch onderzoek
bevestigd worden. Op en jn aerobe voedingsbodems ontstond geen groei,
in leverbouillon evenwel ontstond duidelijke groei met gasvorming. Zoowel
uit het cultureelc onderzoek als uit de proeven bij caviae bleek, dat het hier
een menginfectie van anaerobe bacillen betrof, waarbij Cl. welchii over-
heerschte, de ingespoten caviae kregen de typische vocht- en gasblaas na
subcutane inspuiting aan de navel ;en de musculatuur bleek sterk aange-
tast te zijn. Het merkwaardige van dit geval is, dat hier in het geheel geen
aanduidingen op te sporen waren, die zouden kunnen wijzen op een wond -
infectie. Men is dus evenals den inzender geneigd aan enterogene infectie,

in dit geval dus aan een bradsotachtige ziekte, te denken; bij varkens kent
men bij den bradsot-infectie-vorm behalve het maligne oedeem van de
maag wel gasoedeem van de sceletmusculatuur, bij schapen was dit nog
onbekend.

Varkens. Bij de ingezonden varkens werd een enkele maal pest gediag-
nostiseerd. Voorts werd een geval van paratyphus vastgesteld, dat nader
besproken zal worden.

Zilvervossen. De voornaamste ziekte was paratyphus door Salmonella
dublin. De S. dublin is de in het bijzonder bij het rund thuis behoorende
Salmonella. Dat deze infectie veel bij zilvervossen wordt gevonden, moet
verklaard worden door het voederen der vossen met abattoir-afval. Dat
deze bacil niet in die mate bij de vos behoort als bij het rund, blijkt ook
hier uit, dat men bij oude vossen geen bacillendragers en ook geen positieve
serumreacties ten opzichte van S. dublin vindt. Bij andere diersoorten b.v.
bij het paard komt S. dublin soms ook voor; een dergelijk geval werd hier
gediagnostiseerd door onderzoek van pus van een paard, dat leed aan
abscessen. Uit de pus werd een cultuur geïsoleerd, die op grond van het
verrichte cultureel-biochemisch onderzoek en agglutinatorisch onderzoek
S. dublin bleek te zijn. Ook uit het bloed en de faeces werd, tijdens het
leven, deze Salmonella gekweekt. Het dier is aan paratyphus gestorven; uit
de abscessen, een wormaneurysma, hart, lever en milt werd wederom de
Salmonella geïsoleerd. Het is mogelijk, dat dit paard door runderen geïnfec-
teerd geraakt is; het had namelijk samen met drie jonge runderen in een
wei geloopen; met de bloedsera van deze runderen werd, zij het ook in
geen hoogere verdunning dan i : 100, aggutininen ten opzichte van S. dublin
aangetoond; controle agglutinaties verliepen negatief; in de faeces der
runderen kon evenwel geen Salmonella aangetoond worden. Het bloedserum
van het gestorven paard bleek tot in een verdunning van i : 400.000 een
bekende S. dublin-stam en de uit het dier zelf gekweekte stam te
agglutineeren.

Een ander onderzocht paratyphusgeval bij het paard was als volgt. Op
5 October heeft het dier een aanval van koliek. Oogenschijnlijk treedt ver-
betering op, doch de koliekaanvallen komen terug en het sterft den ioden
October. Den laatsten dag had het dier gelegen, aan den borst was oedeem
Waargenomen, stinkende faeces was ontlast, de oogslijmvliezen waren
icterisch en rood. Nog tijdens het leven was geënt geworden uit het bloed
met als resultaat, dat een Salmonella gekweekt werd. Met de cultuur werd een
muis en een cavia ingespoten. De muis stierf na 5 dagen, de cavia werd na
10 dagen gedood; uit beide werd de Salmonella in reincultuur gekweekt. De
antigeenstructuur en de cultureel-biochemische eigenschappen werden
onderzocht o.a. op de vocdingsbodemrij volgens Hohn en Herrmann,
hieruit bleek, dat de gekweekte stam een S. typhi-murium was, en wel het
rhamnose negatieve, ammonium zwakke eendentype. Dezelfde Salmonella
werd geisoleerd uit een fret. De fret was na de partus ziek geworden, alle
jongen waren gestorven en daarna ook het moederdier. De afwijkingen,
gevonden bij de sectie van de oude fret, waren: in de lever enkele zeer kleine,
grauwwitte, diffuse haardjes, iets gezwollen milt, bleeke nieren, slijmige
darminhoud. Uit hart, lever en milt werd een Salmonella gekweekt. De 2 met
deze Salmonella cultuur ingespoten muizen stierven na 4 dagen. Het agglu-
tinatorisch onderzoek en het onderzoek volgens Hohn en Herrmann
toonde aan, dat het ook nu weer S. typhi-murium (eendentype) betrof. Een kat

werd ontvangen, die twee dagen aan brakingen geleden had en daarna
gestorven was; uit de organen werd ook nu weer een Salmonella geisoleerd,
die pathogeen voor muizen was en die S. typhi-murium (eendentype) bleek
te zijn. Tenslotte werd dit zelfde type ook gevonden bij een geval van
sterfte onder biggen De anamnese vermeldde, dat er plotseling sterfte
in de koppel was gekomen. Wij ontvingen de organen voor onderzoek nl.
maag, milt, nier, darmklier, dunne darm; alles in viervoud. Op de magen
werden roode. haemorrhagisch ontstoken, niet scherp omschreven plaatsen
gezien, die oedemateus, soms zelfs zeer oedemateus waren, ook werden
oedemateuze darmgedeelten gezien, zoodat aanvankelijk aan een bradsot-
achtige ziekte gedacht werd. Voortgezet onderzoek o.a. het niet kunnen
aantoonen van zware micro-organismen in uitstrijkpreparaten van de
maagwand, en het niet reageeren van caviae, die met maagwand-suspensie
ingespoten waren, toonde echter aan, dat dit laatste niet het geval was.
Daar het materiaal in rotten toestand ontvangen was, gelukte het niet
rechtstreeksche reinculturen te krijgen; via de tetrathionaatbodem van
Muller en daarna via de brillantgroenphenolroodplaat van Kauffmann
werd echter uit de darmen een voor proefmuizen pathogene Salmonella
geïsoleerd, die ook weer S. typhi-murium (eendentype) bleek te zijn.

Bij paard, fret, kat en big werd dit type dus gevonden; of er contact met
eenden geweest was, kon niet ontkend of bevestigd worden. Deze stammen
waren alle geheel rhamnose negatief, op de Simmons-bodems werd reactie
gezien van de dextrose, geen reactie van de rhamnose en geen of zeer ge-
ringe reactie van de andere bodems, zoodat deze reacties zouden kunnen
doen denken aan S. enteritidis var. rostock. De stammen gaven echter alle
een negatieve reactie met factor IX. en met g-serum (de antigeen structuur
van S. enteritidis var. rostock is IX. g.p.u.), daarentegen een positieve reactie
met diverse O sera van de S. typhi-murium-groep en met het voor S. typhi-
murium specifieke i serum. Dat de ammonium zwakheid der S. typhi-
murium stammen kan varieeren, bleek reeds eerder (Zie Zeitschr. f. Hyg. und
Infektionskrankh. 122, 412, (1940), doch steeds bestaat er ammonium-
zwakheid. Ook de nu gevonden stammen toonen weer aan, dat Lerches
meening, alsofhet niet mogelijk zou zijn S. typhi-murium in groepen te ver-
deelen en dat de rhamnose negatieve typen „ammonstark" zouden zijn,
onjuist is. Uit het voorgaande blijkt dus weder, dat het S. typhi-murium
type (eendentype) ook bij andere diersoorten kan voorkomen.

In 1942 werden 2180 inzendingen onderzocht. De voornaamste be-
vindingen waren: Shigella flexneri-infectie bij een aap; niercoccidiosis bij
ganzen: listerellose bij een geit en bij konijnen, deze Listerella-stammen
waren zeer pathogeen voor de kanarie; arthritis door Shigella equuli bij
twee konijnen lijdende aau arthritis, deze stam was zeer pathogeen voor
de kanarie; pneumoniën bij muizen door Corynebacterium kutscheri; Shigella
equuli infecties bij jonge veulens en van de zaadstrengstomp van een 10 jaar
oude ruin; mastitis en endometritis gevallen bij merries alle veroorzaakt
door Str. pyogenes (animal type); een bradsotachtige, anaerobe infectie bij
schapen, waarbij gasphlegmonen van de musculatuur werden waarge-
nomen; S. dublin infectie bij zilvervossen; een S. dublin infectie bij een
paard; S. typhi-murium (eendentype) infecties bij paard big, kat en fret.

In 1942, 2180 cases were received for examination. The most important results
were: Shigella flexneri in a monkey; coccidiosis of the kidneys in geese; listerellosis
in a goat and in rabbits (These listerella strains ware very pathogenic for canaries.)
two rabbits with an arthritis caused by Shigella equuli (This strain was pathogenic
for canaries.): pneumonia in mice caused by Corynebacterium kutscheri; Shigella equuli
infecjions in young foals and of the spermatic cordstump of a 10 year old gelding;
cases of mastitis and endometritis in mares all caused by Sir. pyogenes (animal type);
an anaerobic infection in sheep, resembling bradsot, in which gas phlegmons were
noted in the muscles; S. dublin infection in silver foxes; an infectisn af S. dublin
in a horse; S. typhi-murium (duck type) in a horse, a cat, a piglet, and a ferret.

Dr. med. vet. B. Grzimek, Regierungsrat im Reichsministerium für Ernährung und
Landwirtschaft. Krankes Geflügel. Handbuch der Geflügelkrankheiten unter be-
sonderer Berücksichtigung des Geflügel-Gesundheitsdienstes; mit 234 Abbildungen
und einer Farbtafel, Dritte, völlig neu bearbeitete und vermehrte Auflage, Verlag
Fritz Pfenningstorff-Berlin W 35.

Dit handboek in klein formaat heeft van 1936 tot 1942 drie oplagen gehad, hetgeen
niet bevreemdend is, daar het een uitstekend overzicht geeft van de ziekten van het
pluimvee, in de eerste plaats van kippen. De schrijver geeft blijk zijn onderwerp vol-
komen te beheerschen, terwijl met de literatuur in het algemeen tot 1942 rekening is
gehouden. Verder is in het bijzonder de stof behandeld van het gezichtspunt van den
pluimveegezondheidsdienst.

In het voorwoord van de 2de oplaag zegt de schrijver, dat de bestrijding der ziekten
in de eerste plaats afhankelijk is van den goeden wil van den fokker en zijn begrip
omtrent ziekteleer en bestrijding. Dit boek heeft nu ten doel dit begrip te bevorderen.

Oorspronkelijk is het boek geschreven voor den dierenarts, die bij den gezondheids-
dienst werkzaam is, doch aan den anderen kant moet het ook dienen ter voorlichting
van den fokker. Dit tweeledig doel kan ik niet toejuichen : men kan niet hetzelfde boek
voor beide categoriën van personen schrijven, zonder de eene te weinig, de andere
te veel te geven. Het gevaar, dat een dergelijk boek bij den fokker de meening wekt,
dat hij het zonder den dierenarts af kan, is niet denkbeeldig ; de schrijver zelf waar-
schuwt daarvoor. Dat de sectie en diagnostiek alleen in het Instituut kunnen plaats
vinden, waar men over uitgebreidere en speciale werken beschikt, kan ik niet onder-
schrijven. Veel, zeer veel kan de practiseerende dierenarts, die daarvoor in alle opzichten
geschoold is, zelf onderzoeken en diagnostiseeren. Eerst bij twijfel moet de hulp van
een Instituut worden ingeroepen.

Zeer juist is, dat, om het boek niet te groot temaken, de voeding, verpleging, anatomie
en physiologie achterwege zijn gebleven. Het kleinere formaat van het boek, dat toch
230 bladzijden telt, klein gedrukt is en 234 zeer goede afbeeldingen bevat, heeft het
voordeel, dat de prijs laag is en dus een herdruk gemakkelijk zijn weg vindt.

In den 3den druk zijn 227 literatuur-opgaven van de laatste 3 jaren verwerkt; de
literatuur is aan het eind van het werk voor elke ziekte afzonderlijk vermeld en is in
vele opzichten ,,up to date". De afbeeldingen, welke de infectiewegen en infectie-cyclus
aangeven, zijn demonstratief en voor den fokker nuttig ; voor den dierenarts zijn ze
overbodig. Voor den laatsten zou die ruimte beter besteed geweest zijn aan de aetiologie
en pathologie.

Bij de paratyphus wordt er niet op gewezen, dat men bij de eend 2 afzonderlijke
Salmonella-typen heeft, n.1. S. typhi murium (rhamnose negatief) en S. enteritidis
var.-essen (dulcitol traag) en bij de duif het type S. typhi murium (ammonium zwak).

Op grond van het voorkomen van andere Salmonella\'s bij rund, schaap, paard en
varken is het populaire schema der paratyphus op blz. 27 te algemeen.

Bij de infectieuze laryngo-tracheïtis is van de moderne methode van immunisatie
door enting in de Bursa Fabricii geen melding gemaakt.

Het hoofdstuk „Coryza" is aetiologisch niet juist : De oorzaak is wel bekend en zelfs
twee oorzaken van de twee verschillende ziektevormen (korte en lange incubatie,
met kort en lang ziekteverloop) n.1. de Haemophilus coryzae (de Blieck) en de Coryza-
lichaampjes (Nelson).

Op deze enkele onvolledigheden na kan ik mij met den tekst van het handboek zeer
goed vereenigen en wil het werk gaarne aanbevelen.

Hans Dahmen, Dr. med. vet. O. Prof. A. D. Friedrich-Wilhelm-Universität, Berlin.
Lehrbuch der Veterinär Mikrobiologie. Zweite Auflage — Verlag Paul Parey,
Berlin, prijs 14.40 mark.

De tweede druk van dit werk is 10 maanden na het verschijnen van den eersten
druk uitgekomen. Wel een bewijs, dat er veel belangstelling bestond voor dit leerboek
over veterinaire microbiologie. Dit bevreemdt ook niet, daar in 12 jaren geen in het
Duitsch geschreven boek over dit onderwerp het licht had gezien. De auteur heeft zich
ten doel gesteld de geheele stof opnieuw te bewerken, daar deze wetenschap zoodanig
is veranderd en uitgebreid, dat een omwerken van bestaande boeken niet goed
mogelijk is.

Wanneer men zich nu afvraagt of de schrijver hierin is geslaagd, dan meen ik hier-
omtrent twijfel te moeten uitspreken. Het is niet mogelijk in een boek van den omvang
waarin dit is verschenen behalve de algemeene microbiologie, immuniteitsleer en de
specieele microbiologie, ook infectie, ziekteverschijnselen, ziekteverloop, pathologische
anatomie, diagnose, therapie, prophylaxis inclusief immunisatie goed te behandelen;
zoowel de microbiologie als de ziektekunde komen niet voldoende tot hun recht. Beter
had de schrijver zich kunnen beperken tot de algemeene en bijzondere microbiologie en
voor het ziektekundig gedeelte kunnen verwijzen naar andere boeken ; hij had kunnen
volstaan met een aanduiding van de pathogeniteit en immuniteit. Zoo opgevat, zou
er meer ruimte geweest zijn voor het algemeen gedeelte over morphologie en physiologie
der microörganismen, welke kennis onmisbaar is voor een juist inzicht in de verschil-
lende microben en de ziekteprocessen, daardoor veroorzaakt.

Een boek over microbiologie dient verder de verschillende microben te bespreken
in volgorde van de aangenomen systematiek ; dit is hier niet het geval. Wel wordt een
systematiek gegeven, doch in het specieele gedeelte microbiologie wordt die systematiek
niet gevolgd, doch een andere indeeling gemaakt, berustende op de ziekteprocessen.
Onder het hoofdstuk „Fohlenlähme" b.v. zijn de verschillende daarbij voorkomende
microben behandeld. De schrijver heeft het geheel meer gezien van een ziektekundig
standpunt uit dan van dat der microbiologie ; het verband van de microörganismen
onderling is verloren gegaan.

Wat de nomenclatuur betreft, heeft de auteur zich nog niet kunnen aansluiten bij
dé internationale nomenclatuur. Wel wordt o.a. bij de behandeling der paratyphusgroep
naast de Duitsche, de internationale nomenclatuur aangegeven en wordt dan ook voor
enkele microben deze nomenclatuur overgenomen. Dit kan niet anders dan tot ver-
warring leiden. Het lijkt mij noodzakelijk, in het bijzonder voor de studenten, waarvoor
dit boek in de eerste plaats is geschreven, één systeem van benaming der microben te
gebruiken en m.i. dient aan de door de Internationale Commissie van Microbiologen
voorgestelde classificatie de voorkeur gegeven te worden. Het systeem door Dahmen
aangegeven vertoont onnauwkeurigheden. De Corynebacteriën worden tot de Gram-

negatieven gerekend, terwijl C. diphtheriae, C. pyogenes equi, C. bovis renalis, C.
pseudo-tuberculosis van schaap en paard Gram-positief zijn. Ook rekent de auteur
microörganismen hiertoe, wier plaats in de groep der Corynebacteriën niet algemeen
erkend wordt.

Wat de behandelde leerstof betreft, kan niet anders gezegd worden, dan dat mede
als gevolg van den opzet van dit werk, onvolledigheden en onnauwkeurigheden zijn te
constateeren. Eenige hiervan zijn de volgende :

Bij de mastitis wordt de Str. agalactiae besproken, doch te weinig aandacht geschonken
aan andere streptococcen, welke o.a. door Seelemann zoo uitvoerig onderzocht zijn.

Het isoleeren van Salmonella uit faeces, van zooveel belang voor het ontdekken der
„uitscheiders", wordt niet besproken. De S. typhi murium typen worden niet vermeld,
evenmin de zoo belangrijke differentiatie volgens Hohn en Herrmann, terwijl aan
eenden- en duivenparatyphus geen aandacht is geschonken.

Als anatomische bevindingen bij S. pullorum infectie der kuikens wordt alleen van
leverhaardjes gewag gemaakt.

Van de tuberculinen wordt slechts de Koch\'sche tuberculine besproken, welke voor
alle applicatie-methoden wordt aangegeven ; van op synthetische voedingsbodems
bereide t-uberculine en gezuiverde tuberculine, van zooveel belang voor de intrader-
male tuberculinatie, wordt geen melding gemaakt.

De bereiding van het vaccin tegen mond- en klauwzeer volgens Waldmann en
Köbe is onvolledig weergegeven ; over virusuitscheiders (onderzoekingen Waldmann
en Pijl) wordt niet gerept.

Het hoofdstuk over Coryza infectiosa gallinarum is onvolledig en wat betreft de
aetiologie onjuist. De auteur beschouwt als de oorzaak een virus door Nelson in 1936
beschreven. Bedoeld zijn hier de z.g. coryzalichaampjss van Nelson, die door hem niet
als een virus worden beschouwd. Integendeel, uit onderzoekingen van \'39 door Nelson
zou gebleken zijn, dat dit organisme bij de bacteriën moet worden ondergebracht.
Er wordt geen melding gemaakt van de twee onderscheidene vormen van coryza (lange
en korte incubatie met lang en kort verloop). De coryza-lichaampjes van Nelson
behooren bij de ziekte met lange incubatie, terwijl de ziekte met korte incubatie wordt
veroorzaakt door Haemophilus coryzae (de Blieck).

In het protozoaire gedeelte zijn onnauwkeurigheden: Trypanosomcn en Babesia
hebben geen geslachtelijke voortplanting ; Eimeria stiedae is alleen leverparasiet, geen
darrnparasiet ; darmcoccidiën worden in het geheel niet genoemd. Bij de coccidiën
van rund, schaap, geit en kip zijn de nieuwere gegevens niet vermeld.

De penningmeester van de afdeeling Gelderland-Overijssel verzoekt den leden van
deze afdeeling om de over 1945 verschuldigde contributie ad f 30.— (f 25.— voor
de Maatschappij en f 5.— voor de afdeeling) zoo spoedig mogelijk op zijn giro-
rekening 235749 ^te willen overmaken. D. D. BAKKER - Kampen.

Aangenomen als lid van de Maatschappij voor Diergeneeskunde:
Mevr. D. Scholma-van der Perk te Opeinde, H. Barrau te Witmarsum, W. van-
Dijk te Gorredijk, F. Viguurs te Cuyk, C. Scholten te Helmond, C. Okkerse
te \'s Hertogenbosch.

Bij geruchte vernam het wnd. hoofdbestuur, dat enkele collegae zich laten
assisteeren door vétérinaire studenten, die destijds de loyaliteitsverklaring teekenden
en nu, op grond daarvan, voor eenigen tijd van de Universiteit zijn uitgesloten.

Het wnd. Hoofdbestuur is van meening, dat gedurende den tijd van uitsluiting
deze studenten niet dienen te profiteeren door het vervullen van een, zij het
tijdelijke, functie van assistent bij een collega.

De directeur der Rijks-Seruminrichting deelt mede, dat zij, die pullorum antigeen
wensen te betrekken, hiervan opgave kunnen doen onder vermelding van het aantal
dieren, waarvoor het benodigd is. Dus geen aanvraag in CC\'s.

Het hoofdbestuur van de Maatschappij voor Diergeneeskunde ontvangt overeen-
komstig de geplaatste oproep opgaven van hulpbehoevende collega\'s, die lijsten zenden
van hetgeen zij nodig hebben. Onderstaande kunt U enige opgaven vinden. Onge-
twijfeld zullen er collega\'s zijn, die kunnen en willen helpen. Teneinde elkander te
kunnen bereiken heeft het Hoofdbestuur de heer ten Thije bereid gevonden als be-
middelaar dienst te doen. Wanneer vragers en aanbieders zich tot hem willen richten,
kunnen zij direct met elkander in verbinding komen en zich met elkander verstaan.

Indien een collega materiaal over heeft en het naar Utrecht wil zenden, waar het
in depót moet worden gehouden, dan is het adres Prof. Dr. G. .M van der Plank
Zoötechnisch Instituut Biltstraat 172, Utrecht.

Gevraagd worden : t of meer lichtnaalden volgens Moor ; 1 universeel kiezentang
voor honden ; t otoscoop ; 1 castratietang voor kleine dieren ; 1 electrische soldeerbout
(te gebruiken als thermocauter) ; 1 metalen glycerinespuit van 10 of 20 c.c. ; 1 glazen
instrumentenbak met deksel voor desinfectie ; 1 Handboek voor Pharmacologie H.
Jacob of ander ; 1 Handboek voor Veterinaire Toxicologie; 1 Handboek anatomie
hond en kat. Ledikanten met compleet tocbehooren ; thee-, ontbijt-, eetservies ; messen,
vorken ; naaimachine ; Fransche, Duitsche en Engelsche dictionnaire. Medicamenten,
standflesschen, weegschalen, microscoop, mortieren en stampers, thermometers, spuiten,
werptuig; Veterinaire wetenschappelijke boeken, o.a. : anatomie, infectieziekten,
Geflügelkrankheiten van van Heelsbergen enz. Meubelen : o.a. bureau, kachel, glas-
werk, spiraalmatrassen, bedden. StoflTeering : alles, o.a. zeil, kleeden, loopers, gordijnen.
Glasruiten voor het huis. Kleeding : o.a. overhemden, sokken, dassen, laarzen, linnen-
goed, kinderkleeren

Alle veterinaire studieboeken. Studiebibliotheek. Instrumenten : Microscoop ; Klauwen-
tang; Infusie-apparaat voor intraven-injectie bij groote huisdieren, canules hiervoor;
Hamer voor hoefonderzoek ; Houwkling ; 2 stompe operatiehaken ; 2 scherpe operatie-
haken ; holle rubberslang (dik en dun) ; 1 lange geknopte sonde ; 1 korte geknopte
sonde ; 1 nicteer-bistouri; 1 spatmes volgens Peters ; 1 chirurgisch pincet; 1 schuif-
pincet; Recordspuiten (1—20 cm³) ; Canules voor subcutane-injcctie bij groote huis-
dieren ; Canules voor subcutane-injectie bij kleine huisdieren ; Cultuur- en serumspuit
voor varkens-antigeen ; Schroefcanulcs hiervoor ; Metalen wondspuit; Glazen wond-
spuiten ; Aderlaatcanules ; Merrie-katheter ; Honden (reuen) katheter ; Tuberculine-
spuiten ; Arterie-klemmen ; Poederspuiten ; Grambalans met gewichten ; Milligram-
balans met gewichtjes ; Handcentrifuge ; 1 Pyknometer ; Albuminometer (Esnach) ;
Werptuig voor paarden ; Werptuig voor runderen ; Castreertang voor kleine huisdieren ;
Glazen trechters ; Insufflatie-apparaat voor melkzuchtbehandeling ; Microscoop.
Meubels : kasten, tafels, stoelen ; Gordijnen, vitrages, linnengoed, lampen ; Wollen dekens,
2 penstrocars, 1 lange trocar voor punctie paard met windkoliek, canules voor
recordspuit, tuberculinespuitje met canule, mondspiegel voor paarden, tandrasp en
doppentang voor paarden, draadzaag, neussonde voor paarden, zalfdozen in diverse
maten, boeken: Hutyra-Marek, Jakob, Ostertag, microscoop.

Het zal nog wel lang duren, voordat nieuwe microscopen verkrijgbaar zullen zijn.

Door het groote aantal nieuw aankomende studenten is er echter dringende behoefte
aan microscopen, daar zij zonder deze hun studie niet kunnen beginnen.

In 1941 is door den Senatus V\'eteranorum te Utrecht een Microscopenbureau op-
gericht, microscopen huurde van afgestudeerden en ze weer verhuurde aan studenten.
Dit bureau heeft met goed succes en tot ieders tevredenheid gefunctionneerd. In April
1943 zijn, door den onzekeren toestand aan de Universiteit alle microscopen, die het
bureau onder zijn beheer had, aan hun eigenaars geretourneerd.

Wij doen nu een dringend beroep op U allen, afgestudeerden, en speciaal op diegenen,
die reeds eerder hun microscoop aan ons uitleenden, om Uw microscoop, zoo Gij die
missen kunt, aan het weer herleefde microscopenbureau te willen afstaan.

Hiermee zult Gij tallooze toekomstige collegae een grooten dienst kunnen bewijzen.

Teneinde het tekort tot een minimum te beperken, is een plan ontworpen, dat het
mogelijk maakt, meerdere studenten van één microscoop gebruik te laten maken. De
diverse practica zullen namelijk zooveel mogelijk in één laboratorium plaats vinden,
waardoor het heen en weer rijden met de microscopen vervalt en waardoor de kans
op beschadiging dus verminderd zal worden. Bovendien zal steeds slechts onder de
deskundige leiding der assistenten van de microscopen gebruik worden gemaakt.

Het Microscopenbureau te Utrecht zal nu als huurder der microscopen optreden
tegen de in de voorwaarden vastgelegde bepalingen, waarvan wij hier de voornaamste
laten volgen :

1. Degene, die een microscoop in bruikleen afstaat, heeft recht op een vergoeding
van ƒ 3.— voor elke maand, dat zijn instrument is uitgeleend door middel van het M.B.

2. Verzending van het microscoop naar Utrecht geschiedt voor rekening van het
bureau.

3. Na binnenkomst worden de microscopen door een deskundige onderzocht, welke
hiervan schriftelijk rapport uitbrengt aan het bureau en den eigenaar.

5. De na ontvangst ontstane beschadigingen worden op kosten van het bureau hersteld.

6. In geval van onherstelbare beschadiging zal de eigenaar een minstens gelijk-
waardig instrument, of, desgewenscht, een geldelijke vergoeding ontvangen.

9. De huurder stort een waarborgsom, groot ƒ 100, bij het bureau, alvorens het
microscoop in gebruik te kunnen nemen.

10. De huurder blijft ten volle voor het door hem gehuurde instrument aansprakelijk.

stellen aan ons Microscopenbureau, worden vriendelijk verzocht naam en adres op
te geven aan den Ab actis : 1\'. A. Roorda, Zuilenstraat 13, Utrecht, welke ook gaarne
alle verdere gewenschte inlichtingen zal geven.

Benoemd: Met ingang van 16 October 1945 tot Directeur der Gemeente slacht-
plaats, tevens Hoofd van den Keuringsdienst van vee en vleesch in
den „Kring Utrecht": Dr. C. de Graaf, thans Onderdirecteur.

De oorlogsjaren met de daaraan vastzittende voedselproblemen hebben
in menig opzicht de aandacht gevestigd op bepaalde ziekten en niet alleen
op ziektegevallen, die in frequentie toenamen, maar ook op ziekten, die
in sterke mate uit onze kliniek verdwenen.

Hoewel deze aandoening in de eerste plaats de aandacht vraagt van
den dierenarts in de dichtbevolkte centra, zal zij in verband met de ermee
samenhangende factoren, als voeding of tekorten aan bepaalde voedsel-
bestanddeelen, ook de belangstelling van den groote-huisdierpracticus
hebben.

Vóór 1940 was het een gewone patiënt op het spreekuur van den stads-
practicus.

De eigenaar kwam met de klacht, dat zijn kat regelmatig, doch vruchte-
looze pogingen tot urineeren deed, dat de patiënt overal kleine plasjes
bloed of bloederige urine deponeerde onder hevig persen, dikwijls gepaard
gaande met zichtbare pijnuitingen, of dat de eigenaar onze hulp inriep,
omdat z\'n kat „een verstopping had". Slechts zeer zelden ging het obser-
vatievermogen van den eigenaar zoover, dat het droogblijven van de
kattenbak al een aanleiding was om onze hulp in te roepen. Bovendien
hebben talrijke katten geen bak, maar deponeeren hun behoefte in de
tuinen.

De kat, die ons getoond wordt is een typisch zieke kat. Hij maakt een
pijnlijke indruk, doch de temperatuur is niet noemenswaard verhoogd.
Volgens den eigenaar zoekt de patiënt donkere plaatsen op, de eetlust
is geheel verdwenen en in sommige gevallen braakt het dier.

Bij palpatie van het abdomen treft ons direct een bolvormige tumor,
die dikwijls zoo groot is, dat zij de geheele buik vult. Soms lijkt het of de
geheele buik alleen blaas bevat. Bij eenige druk op deze gespannen bol
begint de patiënt dikwijls onmiddellijk te persen ; aan het praeputium
zien we meestal een lichtbloederige, vochtige plek, ook al een teeken, dat
de patiënt zich niet meer wascht, dus ziek is.

Is de kat in een vergevorderd stadium van de ziekte, hetgeen niet
altijd een gevolg van veronachtzaming van de zijde van den eigenaar
behoeft te zijn, dan maakt de patiënt een zeer suften indruk ; een licht
uraemische foetor ex ore en een verminderde turgor van de huid duiden
op het begin van een secundaire uraemie als gevolg van de urine-retentie.

De oorzaak van de cystitis is vrijwel altijd het gevolg van een urine-
retentie, die op haar beurt weer een gevolg is van een obstructie van de
zeer nauwe urethra bij den manlijken castraat door blaasgruis.

Hieruit zou men dus de logische gevolgtrekking moeten maken, dat
de cystitis alleen voorkomt bij manlijke dieren, hetgeen inderdaad juist
is. Bij poezen heb ik nog nooit een cystitis gezien. Theoretisch kunnen

tumoren of grootere blaassteenen aanleiding tot het ontstaan van een
cystitis zijn, ik heb dit echter nog nooit waargenomen.

De cystitis zien we dus practisch alleen bij den manlijken castraat.
Over de praedispositie van de laatste voor deze kwaal straks meer.

Brengt het diagnostiseeren van de ziekte dus feitelijk weinig moeilijk-
heden mee en herkent de ervaren practicus met één oogopslag den cystitis-
patiënt, de behandeling en zeker het verkrijgen van een afdoende genezing
is niet zoo eenvoudig.

In de eerste plaats gaat het erom de obstructie op te heffen. De obstructie
wordt gevormd door z.g. blaasgruis. Dit bestaat uit kleine, scherpe tripel-
fosfaatkristallen, is dikwijls vermengd met fibrinestolseltjes en andere
pathologische blaasinhoud en voelt typisch zanderig aan.

Kirk, die in zijn boek „Diseases of the Cat" deze ziekte uitvoerig be-
handelt, geeft bij ernstige gevallen een blaaspunctie aan om voorloopige
verlichting te verschaffen en gebruikt om de verstoppende blaasgruisprop
uit de urethra te verwijderen de z.g. Gray\'s catheter. Ook het tusschen
duim en vinger masseeren van het laatste deel van de urethra beveelt
hij aan, om het gruis, dat onder vrij hoogen druk staat door de spanning
van de blaas, los te werken en te verwijderen.

Naar ik meen is het collega Folmer geweest, die met een eenvoudig
hulpmiddel uitstekende resultaten verkreeg. Met behulp van een vrij
dunne recordspuit-canule, die tot ongeveer de helft was verkort en glad
gemaakt, spuit hij water in de urethra met een recordspuit. Dikwijls moet
men krachtigen druk uitoefenen, om het gruis, dat min of meer vastgeklemd
zit, los te werken. De druk op het slijmvlies is dan echter beter verdeeld
dan bij het manueel losmasseeren. Ook kan men zich voorstellen, dat de
kleine gruispartikeltjes, de scherpe kristalletjes het slijmvlies dan sterk
laideeren, hetgeen voor de genezing niet bevorderlijk is en voor de patiënt
zeer pijnlijk.

Met behulp van de recordspuit voorzien van ,,de canule van Folmer"
gelukt het altijd, zij het soms na eenige moeite, het beoogde resultaat te
bereiken. Men voelt dan plotseling de prop terugschieten, de spuit kan
dan zonder veel moeite verder worden leeggedrukt en haalt men
nu de canule uit de urethra dan bewijst een flinke straal urine, al of niet
vermengd met een grootere of kleinere hoeveelheid bloed, dat de weg
weer vrij is. Met een degelijke druk op de buik kan men de straal onder-
houden en de blaas practisch ledigen. In plaats van water kan men ook
olie of glycerine inspuiten, hetgeen in sommige gevallen voordeelen biedt.

Het eerste doel, lediging van de blaas door opheffing van de retentie
is dus bereikt: de patiënt is voorloopig gered.

Men begrijpt echter direct, dat het terugspuiten van het gruis in de
blaas de moeilijkheden niet opheft, maar verschuift. De prop is nu weer
in de blaas aangekomen, maar kan bij wijze van spreken elk oogenblik
weer in de urethra terechtkomen en opnieuw de zaak verstoppen, tenzij
men bij het loswoelen d.m.v. de waterstraal uit de canule, de prop in
kleine partikeltjes heeft verdeeld, die gemakkelijk de nauwe urethra kunnen
passeeren.

Recidive hangt dus hiervan af en bovendien van het feit of de cystitis,
die ontstaan is, zoo ernstig is, dat fibrinestolsels in de blaas zijn ontstaan,
en die wegens hun elasticiteit direct weer aanleiding tot verstopping van
de urethra kunnen zijn.

Ook treden bij langer bestaan van de verstopping door het regelmatig
persen onder grooten druk op de urinekristalletjes in de urethra minimale
slijmvlieswondjes op, die aanleiding zijn tot litteekenretracties, hetgeen
op de toch reeds nauwe urethra een zeer nadeeligen invloed uitoefent en
recidive sterk in de hand werkt.

Bestaat de cystitis langer, d.w.z. is het den patiënt door regelmatig persen
gelukt de retentie steeds weer ten deele op te heffen, zoodat de blaas zich
af en toe ten deele ledigt, of is het een patiënt, die regelmatig, maar zonder
blijvend succes door den dierenarts is behandeld, dan gaat de acute cystitis
over in een chronische. Bij palpatie is dan een duidelijk verdikte blaas-
wand te voelen. Deze blaaswand is bedekt met een dik beslag van stolsels,
blaasgruis en andere pathologische blaasinhoud. Het is te begrijpen, dat
deze blaasinhoud gemakkelijk in deelen loslaat en in de urethra terecht
kan komen, met als gevolg opnieuw een verstopping, een nieuwe aan-
leiding tot toename van het proces in de blaas, een vicieuze cirkel dus.

De na behandeling vrijgekomen urine kan ons nog nader inlichten
over den toestand in de blaas. De aard van de urine kan gaan van uiterlijk
volkomen normale urine tot een vloeistof, die meer op bloed dan op urine
lijkt. De geur van de urine is dikwijls sterk ammoniakaal. De reactie is
meestal alcalisch. Blaascellen, leucocyten en roode bloedlichaampjes
vormen dan ook de hoofdschotel bij het microscopisch onderzoek na
centrifugeeren van de vloeistof. Dikwijls treft men ook niercylinders aan,
welke m.i. duiden op het gelijktijdig bestaan van een nephritis, welke,
daar zij dikwijls bij de kat zonder erg opvallende symptomen verloopt,
al van ouderen datum kan zijn. Daarnaast zal vermoedelijk een al of niet
langer bestaande nieraandoening aanleiding zijn tot een gestoorde nier-
werking, welke zich o.m. uit door overvloedige vorming van zoutafzetting
als b.v. tripelfosfaten (ammonium-magnesium phosphaat).

Ik geloof dan ook, dat we de primaire oorzaak van de cystitis in de eerste
plaats moeten zoeken in de nier, terwijl het predisponeerend moment de
na castratie geatrophieerde urethra is. De cystitis mag men dus in de eerste
plaats aan de castratie wijten, welke echter in de groote stad onvermijdelijk
is. Ik geloof daarom, dat castratie op hoogere leeftijd aan te bevelen is,
daar de geslachtsorganen dan beter zijn uitgegroeid en ook de urethra
dus een minder nauw lumen heeft. Bij een ongecastreerden kater heb ik
nog nooit een cystitis gezien.

Daar we echter voor het feit geplaatst zijn, dat de meeste katers ge-
castreerd zijn, zullen we de oorzaak moeten bestrijden in de nier en hierbij
raken we onmiddellijk de voeding.

Kirk wijst op het feit, dat goed geconcentreerd voedsel de toestand
in de hand werken kan. De kat is dan bovendien dik, lui en minder be-
wegelijk, gevolg hiervan is concentratie van de urine, terwijl vooral visch
(eventueel kaas) door zijn hoog phosphaatgehalte voor de kristalvorming
in de urine aansprakelijk moet worden gesteld.

Ojemann daarentegen haalt er de avitaminose A bij en wijst er op,
dat volgens Leersum, Osborne e.a. bij vitamine-A-vrije voeding praedis-
positie voor blaassteenen ontstaat. Ook zou bij castraten de schildklier-
functie en daardoor de vitamine-A stofwisseling gestoord zijn. Hij laat
de chemische samenstelling der afzettingsproducten in het midden.

Nu doet zich echter een merkwaardig feit voor : hoewel ik niet wil
beweren over een patiënten materiaal te beschikken als de groote poli-

klinieken in onze steden, meen ik toch over zooveel materiaal en ervaring
te beschikken, dat ik daaruit wel eenige conclusies mag trekken, en nu is
het een opvallend feit, dat, terwijl ik de cystitis t.g.v. de urethraobstructie
vóór 1940 regelmatig in de praktijk tegenkwam (zeker enkele malen per
maand), ik gedurende de vijf oorlogsjaren slechts één geval van deze
afwijking zag. Aan de afname van het aantal katten ligt dit niet, het aantal
is tijdens den oorlog misschien iets verminderd, maar niet in die mate.
Bovendien was de financieele positie van de eigenaars van dien aard,
dat men ons veel spoediger raadpleegde, daar de menschen veel „losser
aan het geld" zaten. Deze feiten compenseeren elkaar dus in de statistiek.

Zien we nu naar de voedingsomstandigheden in de jaren \'40—\'45 in
de groote steden, dan constateeren wij : ie. veel minder overvloedige
voedselpositie dus óók voor het huisdier ; 2e. naast verlaging van het
vleeschrantsoen een gedeeltelijk gecompenseerde vergrooting van het
vischrantsoen voor de huisdieren (visch-afval), vooral in de eerste oorlogs-
jaren ; 3e. een sterke vermindering van vitamine-A rijk voedsel (levertraan,
lever; boter) en van provitamine (carotine) rijk voedsel (groenten).

Het eerste punt bevestigt dus in zekeren zin de opvatting van Kirk,
maar punt 2 (de vischvoeding) bevestigt zijn meening dienaangaande
niet. Punt 3 de vitamine-A arme voeding, inderdaad merkbaar in de
toenemende gevallen van nachtblindheid bij den mensch, zou echter
juist een toename van cystitis-patiënten doen verwachten, maar ook dat
klopt niet met de feiten.

Op grond hiervan geloof ik dus, dat we het niet in de eerste plaats in
de visch of vitamine-A armoede moeten zoeken maar wel degelijk in het
overdadige vooroorlogsche menu van de kat.

De oorlogsomstandigheden hebben ons hier op merkwaardige wijze
een stapje verder gebracht naar de oplossing van dit probleem bij de
cystitis.

De patiënt is dus van zijn urineretentie af, de urine is onderzocht en we
hebben het ontstaan van het lijden van verschillende zijden bekeken ;
rest ons nog de therapie.

Verzet de patiënt zich niet te hevig, zoodat de kans op urethraver-
wondingen gering is, dan kan een regelmatige blaasspoeling met desinfec-
teerende ev. adstringeerende middelen zeer zeker haar nut afwerpen.
Maar vooral de interne behandeling moet worden aangevangen. Diuretica
als diuretine (salicyl. natr. c. theobrom. natr. 100 mg 2 X d. of bicarb.
natr. 500 mg 2 X d. komen hiervoor onder meer in aanmerking.

BlaasdesinfecteerCnde middelen als urotropine (hexamethyleentetramine)
kunnen toegepast worden, maar geven naar mijn ervaring nog al eens
aanleiding tot hernieuwde bloedingen, welke beter dienen te worden
vermeden. Daarnaast mogen we ook de sulfanilamiden niet vergeten.

Mij bevalt naast toepassing van deze chemische middelen zeer goed
het toedienen van lijnzaadaftreksel 3 : 100 (decoctum semen lini) en ten
slotte kan men het eene doen en het andere niet nalaten. Dieëtetisch komt
in de eerste plaats in aanmerking een melkdieet. .Zoowel voor nier als
blaas is het een prima dieet, hoewel bij retentie-mogelijkheden daarbij
een nauwkeurige controle, of de urine ook goed wordt geloosd, nood-
zakelijk is. Het toedienen van voedsels met groot vochtgehalte heeft bij
een retentie natuurlijk het nadeel, dat binnen zeer korten tijd de blaas
tot berstens toe gevuld kan zijn, Rauw vleesch zou ik bij de kat eerder

prefereeren dan visch, dit misschien ook nog min of meer onder invloed
van Kirk.

Vleesch is dan misschien wel slechter dan visch tegenover de nieren,
maar de kat is er als vleescheter op ingesteld, het geeft misschien minder
kristalresiduën dan visch en geeft ook weinig ontlasting wegens de grootere
verteerbaarheid, hetgeen de meestal gelijktijdig bemoeilijkte defaecatie
ten goede komt.

Melk in combinatie met meelspijzen is voor de meeste katten ook niet te
versmaden en dus zeker aangewezen.

Prognose. Bij de kat met een cystitis behoort een bedenkelijk gezicht
van den dierenarts. Veel hangt af van het stadium, waarin de patiënt
tot ons komt. Is de retentie reeds eenige dagen bestaande of de cystitis
zóó chronisch, dat bij buikpalpatie een duidelijk verdikte en verharde
blaaswand is te voelen, dan is de prognose beslist infaust te stellen.

Een direct geconstateerde retentie, met een binnen 24 uur volgende
lediging van de blaas, kan, mits daarna gedurende langeren tijd regel-
matige controle op behoorlijke urineafvloeiing wordt uitgeoefend, nog
wel eens gunstig verloopen, zelfs al treedt tijdens de genezing een
enkele maal opnieuw retentie op.

Daarvoor is de zaak te dubieus. Een na de retentie optredende blaas-
verlamming verloopt vrijwel steeds ongunstig.

Zijn er reeds symptomen van uraemie aanwezig, dan is de kans ook
vrijwel verkeken.

Indien het bij het bestaan van tumoren of groote blaassteenen tot een
operatie mocht komen, dan lijkt mij de prognose ook zeer dubieus ; naast
de slechte kansen bij een blaasoperatie komen dan nog alle mogelijke
complicaties en niet in de laatste plaats de cystitis zelve de prognose aan-
merkelijk verzwaren.

De cystitis bij den gecastreerden kater, met de daaraan verbonden
retentie, de therapie en de prognose worden beschreven. Het betreft
de cystitis ten gevolge van de retentie van urine door verstopping van de
urethra door blaasgruis. Ook de aanleidende factoren, die volgens den
schrijver in het voedsel en in het feit van de castratie moeten worden
gezocht, komen ter sprake. De opheffing van de retentie en de medicamen-
teuze en diëetetische nabehandeling worden uitgebreid behandeld.

HET ALLERGISCH EFFECT EN ZIJNE MOGELIJKHEID ALS
PATHOGENETISCH MOMENT IN ENKELE DIER-
ZIEKTEN, EENE VERGELIJKEND-MEDISCHE STUDIE.

Vergelijkt men de achtereenvolgende opvat-
tingen in een bepaalde wetenschap, zoo leert
men de geest kennen, die bestendig werkt
achter die wisselingen, die de grond is, zoowel
van het opstellen van theorieën als van het
prijsgeven door de critiek. Men ziet de geest
werken volgens hem voorzwevende ideeën,
ideeën als eenheid, onderscheid en samenhang,
wezenlijk en bijkomstig, grond en gevolg.

Wel niemand zal kunnen of durven beweren, dat in de laatstverloopen
decennia de medische wetenschap in het algemeen en de diergeneeskundige
in het bijzonder, geen vooruitgang heeft kunnen boeken. Het resultaat
van het werk van een lange rij van onderzoekers, neergelegd in onze
literatuur, overziende en retrospectief beschouwende, kan niet anders
dan tot den indruk voeren, dat ook de diergeneeskundige wetenschap in
groote lijnen het pad eener gezonde evolutie heeft mede kunnen volgen,
op sommige gebieden in meerdere op andere in mindere mate. Dit wil
echter geenszins zeggen, dat wij tevreden behooren te zijn met de tot dus-
verre bereikte resultaten. Er blijft op vele gebieden nog veel, dat om een
verklaring roept ; wij zijn nog niet aangeland op een punt, waarop wij met
gekruiste armen den verderen loop van zaken met een gevoel van vol-
daanheid kunnen afwachten. Wel moge op het gebied van de leer der
infectieziekten en de hierop aansluitende serologie in de laatste 40 jaren
veel bereikt zijn, onze kennis op het terrein der stofwisselingsziekten
verdiept en verrijkt, toch blijft voor hem, die zijn taak niet beeindigd
acht met een slaafsche toepassing van wat anderen voor hem gevonden
hebben en pasklaar hebben gemaakt voor therapeutisch gebruik, een
belangrijke reeks van ziekten bestaan, waarvan hij erkennen moet, dat,
vooral in pathogenetisch opzicht de hedendaagsche kennis ontoereikend
geacht moet worden.

Dagelijks ziet de practicus zich gesteld tegenover problemen, waar-
tegenover hij, weliswaar gewapend is met therapeutische procédé\'s, al
dan niet voerend tot een gewenscht resultaat, doch waarvan hem de weg
naar een dieper inzicht volkomen versperd blijft. Op den duur zal dit
moeten voeren tot een gevoel van ontevredenheid en onvoldaanheid.
Wie de evolutie der diergeneeskundige wetenschap oplettend heeft
gevolgd, zal eensdeels met voldoening kunnen terugzien op de tot dusverre

bereikte resultaten, ter andere zijde zal hij tot de slotsom zijn geraakt,
dat er ook heden ten dage nog veel te wenschen overblijft. Wie dit heeft
kunnen aanvoelen, zal zich ook na gedane dagtaak op de hoogte blijven
stellen van de vordering der medische wetenschap als geheel, maar toch
zal hij ook moeten erkennen, dat er achterstand is, in het bijzonder op
enkele speciale gebieden. Alleen hernieuwd en voortgezet contact met de
grondwetenschap en wil tot eigen onderzoek zal in staat kunnen zijn dit
manco aan te vullen, zoo mogelijk op te heffen. Sedert den dood van den
hoog betreurden D. A. de Jong, welke op zoo eminente wijze in de be-
zetting van den leerstoel der Vergelijkende Ziektekunde te Leiden het
officieele en daadwerkelijke contact heeft kunnen leggen tusschen de
humane geneeskunde en de diergeneeskunde, is dit weliswaar niet geheel
verbroken, doch met diens overlijden is ons een centrale en bindende
figuur ontvallen, welke door zijn autoriteit en rijkdom van geest en ont-
wikkeling, beter dan ieder onzer in staat heeft kunnen zijn de beteekenis
der diergeneeskundige wetenschap te accentueeren en een onmisbaren
schakel heeft kunnen vormen tusschen beide takken aan den boom der
medische wetenschap.

Het is ten onzent Seekles geweest, welke in een omvangrijke en interes-
sante beschouwing, gegrond op literatuurstudie, zoowel als eigen onder-
zoek, de aandacht heeft gevestigd op een aantal ziektebeelden, bij paard
zoowel als bij rund, welker genese naar zijn oordeel gezocht dient te worden
in de richting eener gastroënterale autointoxicatie. Hij ging hierbij uit
van een ziektebeeld, hetwelk in het jaar 1907 voor het eerst in Engeland
(Forfarshire) bij het paard gezien werd en aldaar onder den naam
„Grassdisease" bekend werd. Spoedig na de eerste onderkenning werd
eenzelfde ziektebeeld opgemerkt in andere deelen van Engeland, terwijl
hiermede overeenkomende syndromen eveneens in België, Frankrijk en
Amerika (Colorado) waargenomen werden.

Het meerendeel»der gevallen treedt op in de maand Juni, direct aan-
sluitend op de stalperiode, in een tijdvak, waarin de dieren zich dag en
nacht in de weide ophouden. In Juli begint het aantal gevallen te ver-
minderen, in de maanden Augustus en September blijft het bepaald bij
sporadische gevallen. In de overige maanden, bij uitsluitende stalvoedering
dus, ziet men het lijden uiterst zelden ; het morbiditeitscijfer is hoog.

In de omstandigheden, waaronder het lijden optreedt, zien wij dus
een analogie met het optreden van z.g. kopziekte bij het rund. Stewart
en zijn medewerkers, geven een indeeling van het ziektebeeld in 4 vormen,
eene peracute, acute, subacute en de chronische. Bij sectie valt als domi-
neerend verschijnsel een sterk vergroote maag, geheel gevuld met water-
dunne inhoud op, terwijl ook de dunne darm eenzelfde beeld te zien geeft.
De dikke darm daarentegen is geheel gevuld met harde, ingedroogde
ingesta ; constant is dit laatste verschijnsel echter niet .Miller, welke de
ziekte in Colorado opmerkte en beschreef, spreekt in verband met de
typische obductieverschijnselen, \'waargenomen in het bijzonder in de
maag, van acute hydrograstritis.

Het pathologisch-anatomisch beeld vertoont parenchymateuze degene-
ratie van lever en nieren met subsereuze puntbloedingen. Volgens Schor-
nagel en Ten Thïje zou dit niet wijzen in de richting van een scherp
omschreven ziektebeeld. Dergelijke beelden, meer of minder gemodi-
ficeerd, zouden ook kunnen optreden na indigesties tengevolge van het

consumeeren van\'groote hoeveelheden jong gras en bij autointoxicaties,
stoelend op een andere genese.

Bij het peracute beeld vindt men steeds een verhoogde viscositeit van
het bloed. Dit stroomt langzaam en het afnemen van bloed ten behoeve
van diagnostisch gebruik of therapeutische doeleinden, gaat moeilijker
dan in normale gevallen.

Het meest opvallend bloedchemisch symptoom vormt het bloedsuiker-
gehalte met glycosurie als uiteindelijk gevolg. Dit zou het resultaat zijn
eener glycogenolyse op grond van de bestaande leverdystrophie. Volgens
Seekles zou ook en met meer recht, gedacht kunnen worden aan suiker-
vorming uit glycoplastische aminozuren, welke laatste in het bijzonder
door autolyse van lichaamseiwit gevormd zouden kunnen worden. Het
morphologisch bloedbeeld is niet specifiek ; in alle acute gevallen werd
door de onderzoekers een volledige eosinopenie vastgesteld.

Seekles nu trekt een parallel met de voedselvergiftiging bij het paard
en refereert zich hierbij aan de gevallen van Botulismus en parabotulismus,
door Wester in zijn werk „Orgaanziekten bij onze groote huisdieren"
beschreven. Weliswaar kon in geen der door Wester beschreven gevallen
de botulinusbacil of toxine hiervan worden aangetoond. Slechts in twee
gevallen vermocht Wester een mogelijke samenhang met de aanwezigheid
van een kattencadaver in het hooi vast te stellen.

Seekles wijst erop, hoe het onderzoek over voedselvergiftiging bij
paarden een merkwaardige overeenstemming vertoont met dat, verricht
met betrekking tot de grastetanie (kopziekte) van het rund. Beide ziekte-,
zoowel als sectiebeelden, vertoonen in groote lijnen een opvallende ge-
lijkenis, terwijl grof-anatomisch er vaak een disharmonie bestaat tusschen
de sectieverschijnselen en het alarmeerend ziektebeeld tijdens het leven.

Met nadruk wijst hij erop, dat, zoowel bij de grastetanie van het
rund als bij de voedervergiftiging van het paard, het tot dusverre niet
gelukt is giftige stoffen van exogenen oorsprong aan te. toonen. Schrijver
stelt hierbij uitdrukkelijk vast, dat giftstoffen van exogenen oorsprong
zonder twijfel in staat zullen kunnen zijn ernstige verschijnselen te repro-
duceeren. In het bijzonder gaat zijn aandacht uit naar ziektebeelden,
ontstaan tengevolge van de opname van voederstoffen, welke op zichzelf
niet giftig zijn, doch waarbij in het maagdarmkanaal zoodanige omzet-
tingen optreden, onder welken invloed of verhoudingen dan ook, dat
ernstige stoornissen hiervan het gevolg kunnen zijn. Hij wijst hierbij,
steunend op een uitspraak van Schornagel, op de mogelijkheid, dat hier
een allergisch of idiosyncratisch effect in het spel zou kunnen zijn. Ook
hier toch zien wij, dat stoffen, welke primair niet giftig zijn, op den basis
eener verhoogde gevoeligheid of eener versterkte reactie, door welk
mechanisme dan ook ontstaan of voorbereid, aanleiding kunnen geven
tot het opwekken van typische ziektebeelden. Hij is dan ook van meening,
dat het de moeite zal loonen deze ontstaansmogelijkheid, autointoxicatie
of allergisch effect, ook voor een aantal andere ziekten als hoefbevangen-
heid, maanblinheid en paralytische haemoglobinaemie bij het paard en
urticaria bij het rund in een nader onderzoek te betrekken.

Ik stel mij voor, in deze verhandeling hiermede een begin te maken
en te trachten een bijdrage te leveren tot de oplossing der vraag, zooals
Seekles deze in zijn vorenaangehaald geschrift heeft gesteld.

uiteenzetting over den theoretischen grondslag van het allergisch syn-
droom, zooals ik deze kon verzamelen uit de humaanmedische literatuur.

Wie in de laatste 20 jaren de ontwikkeling heeft kunnen volgen van
de leer, welke door wijlen Von Pirquet gefundeerd is onder den door
hem gecreëerden naam van Allergieleer, en zoo bevruchtend heeft gewerkt
op het inzicht in tal van aandoeningen, waarvan de pathogenese tot dus-
verre diep in het donker verborgen was gebleven, moet als ik tot de
erkenning geraken, dat in dit opzicht de diergeneeskundige wetenschap
deze evolutie niet tenvolle heeft gevolgd.

Wij zullen ons niet verdiepen in een beschouwing over de oorzaken
hiervan. De vraag rijst evenwel of soms de diergeneeskunde in aard en
wezen een meer statisch en minder dyamisch en universeel karakter
draagt, en of de contactmogelijkheden met de humane geneeskunde wel
voldoende zijn beseft en uitgebuit ? De laatste vraag zij trouwens met
evenveel recht in omgekeerde richting opgeworpen. Als eene der hoofd-
oorzaken van dit verschijnsel meen ik het feit te mogen beschouwen,
dat een aantal dierziekten op een dusdanige wijze tot ontwikkeling geraken,
dat een bezonken, klinische beoordeeling, met al den aankleve van dien,
zoo goed als onmogelijk is. Deze openbaren zich vaak op een peracute,
apoplectische wijze, welke direct ingrijpen ter plaatse noodzakelijk maken
en de gelegenheid tot een breed opgevat onderzoek bij voorbaat coupeeren.
Van eene observatie a tête reposée in de rust en veilige omslotenheid van
een ziekenhuis kan hier uiteraard geen sprake zijn. Zoo zag Wester zich
genoodzaakt ten behoeve van zijn onderzoek over de haemoglobinaemie
van het paard de medewerking in te roepen van de Nederlandsche practici,
zoo ook Sjollema voor het onderzoek omtrent kalfziekte, de zg. kopziekte
en de acetonaemie. Voor den dierenarts zelve ontbreekt daarbij ten
eenenmale de gelegenheid om met behulp van op moderne leest geschoeide
laboratoriummethoden in de practijk het onderzoek zoodanig in te richten,
dat aan redelijke eischen en normen kan worden voldaan, evenzeer als de
gelegenheid voor de diergeneeskundige faculteitsklinieken en laboratoria
om gevallen a chaud tot object van onderzoek te kunnen verkrijgen, wel
tot dc zeer hooge uitzonderingen gerekend behooren te worden.
Deze en wellicht nog meerdere factoren zijn naar mijn oordeel oorzaak
en aanleiding van het feit, dat misschien, mede onder invloed van de
oorlogsomstandigheden, onze wetenschap zich niet in voldoende mate
heeft aangepast aan de moderne ideeën en inzichten, welke zich in de
laatste jaren op algemeen en spcciaal-medisch terrein hebben ontwikkeld.
Ik heb mij gedurende enkele jaren de moeite gegeven de omvangrijke en
nog steeds groeiende litteratuur omtrent allergie geproduceerd, te be-
studeeren en het is mij daarbij duidelijk geworden, dat hier niet alleen
academische strijdpunten op weg zijn tot klaarheid gebracht te worden,
doch dat wel degelijk langs den weg van deze leer perspectieven geopend
kunnen worden voor een benadering van het inzicht in vraagstukken op
het gebied van de practijk 01 /er wetenschap. Wij staan hier aan het begin
eener ontwikkeling, waarvan het eindpunt voorloopig nog niet zal zijn
bereikt. Voor tal van ziekten en aandoeningen, wij hopen dit in dit werk
nader te bevestigen, waarvan de genese thans nog in volkomen duister
ligt, zal het de moeite loonen deze te toetsen aan het mechanisme, waarmee
zich het phenomeen der allergie voltrekt. Juist voor onze practici, welke

meer dan kliniek en laboratorium in staat zijn ziekten te observeeren in
haar meest natuurlijke omstandigheden, in de verhoudingen en onder
de verschijnselen van begin en einde, van op- en neergang, ligt hier een
dankbaar arbeidsveld open, een nagenoeg braak liggende akker, die
wacht op de hand van hem, die bereid is hem te bewerken. Conditio sine
qua non zal hierbij moeten zijn een behoorlijke kennis van het theoretisch
fundament van het allergisch en toxaemisch syndroom, zooals zich deze
voor den klinisch geschoolden dierenarts in zijn practijkomstandigheden-
van-alle-dag, meerdere malen, volledig of onvolledig, vertoonen. Wij
dierenartsen loopen, wellicht zonder het zelve behoorlijk te realiseeren,
misschien mede door de objecten, welker behandeling ons toevertrouwd
wordt, de kans het physiologisch en pathologisch gebeuren in grootere
en minder subtiele verhoudingen te zien als de humaanmedicus. Toch
zal het, ook voor ons zaak zijn onze aandacht mede te bepalen bij wat
van Fransche zijde zoo karakteristiek betiteld wordt als ,,La petite patho-
logie".

Wie zich tot taak stelt de leer der allergie in hare snelle ontwikkeling
te bestudeeren en toegankelijk te maken voor anderen, rust zich niet tot
een eenvoudige opdracht. Hij zal al spoedig ervaren, dat het niet gemakke-
lijk is om uit den chaos der verkondigde meeningen een begrijpelijk en
bevattelijk geheel te componeeren. Een onafzienbare rij van onderzoekers
heeft zich met ijver op dit onderwerp geworpen, elk naar eigen inzicht
theorieën opwerpende, het liefst gehuld in een vaak moeilijk te vatten
nomenclatuur. Al spoedig zal hij ervaren, dat hij door de opeenstapeling
van vaak verschillend geinterpreteerde feiten terechtkomt in een ontoe-
gankelijke rimboe, waarbij het alleen door het ferme gebruik van het
kapmes mogelijk blijft den juisten weg te blijven vinden. Het is Rössle,
welke zich in zijn bekende „Leydenvoordracht 1933" over dit euvel als
volgt uit : „Zur Zeit herrscht leider auf unserem Gebiete eine Sprach-
verwirrung, die trotz wiederholten Bemühungen sachverständiger Leute,
„so in den scharfsinnigen Referaten von R. Doerr zur Allergiefrage, in
„eine Begriffsverwirrung aus zu arten droht", en het mag dezen geleerde
als een groote verdienste worden aangerekend op dit punt ordenend werk
te hebben verricht. Hugo Kämmerer, een ander bekend publicist, welke
zich in het bijzonder heeft beziggehouden met het asthmaprobleem,
merkt in dit opzicht het volgende op : „Das Schrifttum über Allergie ist
„von einem leichtem Gehölz zu einem unübersehbarem Wald aus-
gewachsen, mit viel Gestrüpp und Schlinggewächsen zwischen hoch-
ragenden Bäumen." Deze uitingen van terzake volledig deskundigen
mogen voor ons een vingerwijzing zijn om, gedachtig aan het bekende
Simplex veri Sigillum, het probleem, dat wij ons voorstellen te behandelen,
in eenvoudigste gedaante, ontdaan van nuttelooze franje, weer te geven.
Wie zich niet aan dezen stelregel houdt, loopt het niet denkbeeldige gevaar
al spoedig door de boomen het bosch niet meer te zien en op deze wijze
den blik op de oorspronkelijke kern en bedoeling van het geheel te ver-
liezen.

De geleidelijke introductie van het begrip „anaphylaxie" is vooraf-
gegaan door een serie ontdekkingen, welke in hoofdzaak op rekening
gesteld kunnen worden van de serologie, een wetenschap, welke in het
laatste decennium der vorige eeuw haar triomphtocht door de medische
leed is begonnen. Magendie had in 1839 reeds ontdekt, dat
konijnen op een tweede injectie met een bepaald soort eiwit anders re-
reageeren dan na een eerste injectie met hetzelfde soortvreemde eiwit.
Deze mededeeling was inmiddels in den schoot der vergetelheid ver-
zonken.

Vrijwel gelijktijdig ontdekten Von Behring, Groeber en Ehrlich
de antilichamen in het bloedserum van mensch en dier. Hierop voort-
bouwende was het Richet, welke in het jaar 1902 de aandacht vestigde
op een eigenaardige reactie, welke bij dieren optrad na tweede injectie
van soortvreemd eiwit, eenigen tijd nadat een eerste injectie van dezelfde
eiwitsoort geheel zonder reactie verloopen was. Het bleek toch, dat de
zg. „Reaktionsbereitschaft", (wij zullen in den vervolge deze term met
het Hollandsche woord „ontvankelijkheid" vertalen) een totaal andere
was dan van het onbehandelde, niet geprepareerde dier. Richet meende,
dat dit dier na tweede injectie geen beschutting meer bezat. Eenigen tijd
later voerde hij het woord „anaphylaxie" in. Anaphylaxie is dus op
te vatten als een toestand van „gewijzigd reageeren." Weichardt (1902)
gaf op grond van door hem verrichte experimenten, als zijn opvatting te
kennen, dat de anaphylaxie te beschouwen is als een verkeerd verloopend
parenteraal verteringsproces, waarbij giftig werkende intermediairpro-
ducten ontstaan.

Het is Von Pirquet geweest, welke met een scherp klinisch ingestelden
blik een groot aantal ziekteverschijnselen bij menschen onderkend heeft
als manifestaties van een dergelijk gewijzigde ontvankelijkheid ; verder
vooruitziende, is hij het mede geweest, welke de serumziekte en infectie-
ziekten heeft trachten te rubriceeren naar deze richting. In 1906 stelde
hij voor dit nieuwe ziektekundige begrip den naam „Allergie" voor. Hij
stelde hierbij als postulaat voorop, „dasz das krankmachende Agens erst
„dann im Organismus krankhafte Symptome hervorruft, wenn es durch
„Antikörper verandert sei." „Die Inkubationszeit sei der Termin der bis
„zur Bildung dieser Antikörper verstreiche." Deze veranderde ontvanke-
lijkheid vormde een begrip, hetwelk reeds in den vóórbacteriologische tijd
bekend was onder den naam van zg. „Idiosyncrasie". Immers in 1873
was het Blackley geweest, welke op eene reactie bij menschen de aan-
dacht had gevestigd, eene reactie, welke ontstond na het beruiken van
rozen. Voor de onderkenning hiervan heeft hij zelfs als eerste onderzoeker
de huidtest te baat genomen.

Het loont de moeite enkele klassieke voorbeelden, ontleend aan de
onderzoekingen voor Von Pirquet verricht, hier weer te geven. Hierbij
greep Hij terug op de koepokenting.

Indien een mensch, welke tevoren met pokken niets te doen heeft gehad,
met pokkenlymphe geënt wordt, ontwikkelt zich op de entplaats in 9—12
dagen, langzaam, met pijn en koorts gepaard gaande, een insmeltings-
haard (pustel). Wordt dezelfde mensch eenige jaren later voor de tweede
maal geënt, dan verloopt de reactie geheel anders : binnen 24 uur ont-
wikkelt zich aan de entplaats eene maximale, doch veel milder verloopende
reactie, welke binnen enkele dagen (3—7) verdwenen is. Inplaats van de

pustel ontwikkelt zich een papel. Kwantitatief en kwalitatief verloopt
de reactie dus anders dan na de eerste enting.

In 1902 publiceerde Von Pirquet een mededeeling over de volgende,
door hem verrichte proef:

Een kind, dat voor de tweede maal, 10 dagen na de eerste inspuiting
met paardenserum werd ingespoten, vertoonde eenige uren later het beeld
der z.g. serumziekte. Ter verklaring van dit verschijnsel nam hij aan,
dat het paardenserum prikkelt tot de vorming van specifieke antilichamen.
Deze komen na de tweede inspuiting in contact met het antigeen en er
ontstaat op deze wijze een versnelde reactie, kwalitatief en kwantitatief.
Met zijn medewerker Schick samen toetste hij deze hypothese aan ver-
schillende infectieziekten en daarbij bevonden zij, dat de incubatietijd
overeenkwam met het tijdperk, dat noodig was voor de vorming van anti-
lichamen.

Richet nam het dierexperiment te hulp. Bekend met de giftigheid van
het Zeeëgelserum, spoot hij bij honden een minimale hoeveelheid hiervan
in, waarop het dier reageerde met braken, diarrhee en algemeene ver-
schijnselen. Een herhaalde injectie, 2 a 3 weken later, bij hetzelfde dier
verricht, veroorzaakte directe dood onder verschijnselen van shock, zware
maagdarmverschijnselen, krampen en verbloedingen in het vaatstelsel
der buikholte. Voor het veroorzaken van dit beeld waren minimale hoeveel-
heden gif noodig, hoeveelheden, welke bij de eerste injectie zonder eenige
uitwerking zouden zijn gebleven. Opgemerkt zij, dat een tweede injectie
na een interval van 3 tot 5 dagen geheel zonder uitwerking bleef. Richet,
in de meening verkeerende, dat alleen giften als door hem gebruikt, ana-
phylactogene werking zouden kunnen ontplooien, kon door overenting
van bloed van op deze wijze voorbehandelde dieren, ook de laatste ana-
phylactisch maken. Een passieve overdracht van antistoffen, en dus ook
van het allergisch of anaphylactisch vermogen, had dus plaatsgevonden.
Ook hier is het mogelijk, 24 uren na de overenting van het bloed, de aller-
gische reactie met behulp van het zg. ARTHUSsphenomeen aan te toonen.
De namen van de onderzoekers Praussnitz en Küstner, zijn aan deze
proef verbonden. Hierbij bleek ook, dat het antilichaam van de moeder
langs placentairen weg op het wordende kind kon worden overgebracht.
Arthuss was het, welke caviae voorbehandelde met voor dit dier ongiftig
varkensserum. Hierbij bleek, dat dit serum volkomen symptoomloos door
het cavialichaam werd verdragen, en gedestrueerd wordt. Bij dit afbraak-
proces ontstaat in het serum een antistof, welke als „precipitine" bekend
is en in vitro kan worden aangetoond. Met behulp van deze stof wordt
een serologische differentieeldiagnose tusschen de bloedsoorten van mensch
en dier mogelijk gemaakt. Ook bij het anaphylactisch resp. allergisch
proces is deze precipitine te beschouwen als de werkzame substantie.

Dient men na 20 a 30 dagen aan de met varkensserum voorbehandelde
cavia wederom ditzelfde serum toe, dan regaeert dit proefdier geheel
anders : Onder bepaalde omstandigheden, na intraveneuze of intraperito-
neale injectie, ontstaat het beeld van de anaphylactische shock ; krampen,
dyspnoe en collaps. Geschiedt deze tweede injectie echter niet langs deze
wegen, doch sub- of intracutaan, dan ontstaat ter plaatse een zg. „kwaddel";
onder bepaalde verhoudingen kan in het midden hiervan infiltratie, oedeem,
gevolgd door necrose of zweervorming optreden. Dit verschijnsel staat
bekend als Phenomeen van Arthuss. Doerr heeft hiervan een verklaring

gegeven : hij neemt aan, dat de in het voorbehandelde of gesensibiliseerde
dier gevormde antilichamen, met het voor de tweede maal ingevoerde
antigeen (varkensserum), een verbinding vormt, welke giftig werkt op de
celmembraan en op de cel zelve. De zg. allergisch reactie is dus te be-
schouwen als het resultaat van de A-A-R. (antigeen-antilichaamreactie).
Er zou hierbij een stof ontstaan, histamine genaamd, of althans een stof
hiermede nauw verwant zijnde. Wij komen hierop nader terug.

Het shockbeeld kan zeer verschillend verloopen, als resultante van
een aantal nauwgekoppelde symptomen, binnen enkele minuten tot den
dood voerende, of in andere gevallen, bij geringe toevoer van antigeen
of allergeen, milder verloopend, in dien zin, dat niet het geheele symp-
tomenregister manifest wordt, doch slechts enkele hiervan tevoorschijn
treden, andere gedempt optreden of ontbreken. Opmerkelijk is, dat in
zeer vele gevallen spoedig restitutio ad integrum optreedt. Het proces is
dus sterk reversibel ; de ontvankelijkheid verdwijnt vaak gedurende enkele
weken, doch keert vaak na herhaalde allergeentoevoer terug. Bij dit z.g.
gesluierde shockbeeld ziet men slechts enkele vage, niet geheel tot ont-
wikkeling geraakte symptomen, waarvan de specifieke allergische genese,
ook voor den geschoolden klinicus, vaak moeilijk te onderkennen is. In
dit geval spreekt men van het optreden van een zg. „shockfragment".
Vooral het spontane, anaphylactische ziektebeeld bij dieren vertoont zich
vaak in dit licht. De A/A/R. is als celgebonden te beschouwen, vindt dus
niet plaats in het stroomende bloed, ook niet in de weefselsappen ; in het
uitgebloede dier kan de A/A/R. nog duidelijk opgewekt Worden. Schulz
en Dale konden deze aantoonen in de geëxtirpeerde, maagdelijke uterus,
welke vooraf door behandeling met physiologische zoutsolutie vrijgemaakt
was van bloed. Tegenover deze cellulaire opvatting verdedigden Biedl
en Kraus, zoo ook Pfeiffer, de opvatting, dat de anaphylactische shock
het resultaat zou zijn van een vergiftiging door eiwitafbraakproducten,
ontstaan door eiwitvertering van het antigeen onder invloed van specifieke
fermenten. Deze, de humorale opvatting, heeft zich op den duur niet
kunnen handhaven. Doerr heeft na langdurigen strijd der meeningen het
volgende postulaat voor het begrip anaphylaxie opgesteld :

1. Een bepaalde tijd na de parentale toediening van het antigeen, na
een actieve sensibiliseering dus, reageert hef organisme op de intraveneuze
injectie van het antigeen, met een shockachtig syndroom. Dit laatste is bij
een bepaalde diersoort steeds hetzelfde, doch het kan wisselen in intensiteit.

2. Het veranderde reactievermogen is passief overdraagbaar via het
serum van het gesensibiliseerde dier.

3. Het veranderde reactievermogen is op te heffen door parenterale
toediening van antigeen ; dit proces noemt men désensibiliseeren en kan
al dan niet met shockverschijnselen gepaard gaan.

4. Subcutane injectie van het antigeen, waarmede het dier gesensibili-
seerd is, veroorzaakt locale ontsteking, varieerend van oedeem, sereuze
ontsteking tot necrose. Hiermede heeft Doerr nogmaals de noodzakelijk-
heid aangetoond van een ordening van begrippen op dit gebied, een
eisch, welke met den dag dringender van karakter geworden was. De
A/A/R. reactie voltrekt zich, met welk antigeen (allergeen) oorspronkelijk
ook opgewekt, steeds met dezelfde verschijnselen. Men kan cr zelfs een

phaseontwikkeling in onderscheiden. Ook deze voltrekt en openbaart zich
steeds op eenzelfde wijze, ongeacht het antigeen, dat in het spel is.

Niet alleen met eiwitten, doch ook met andere stoffen, is het mogelijk
een allergische reactie op te wekken. Forsmann wist uit organen van
dieren een stof te extraheeren, resistent tegen alcohol en koken, welke
in staat was bepaalde antilichamen te binden. Het vermogen om anti-
stoffen op te wekken bezit deze stof niet. Deze stof is een polysaccharide
en wordt o.m. gevormd door pneumococcen. Na tweede injectie kan deze
stof weliswaar overgevoeligheidsverschijnselen opwekken, doch om te
kunnen sensibiliseeren moet deze gekoppeld worden aan een volwaardig
eiwitmolecuul, hetwelk in dit geval als drager („Schlepper") optreedt.
Het is wijlen Landsteiner geweest, welke deze theorie gelanceerd heeft. Deze
halfantigenen of haptenen zijn dus eiwitvrije moleculen, welke de specifiek
bindende, de z.g. determinante groep, van het antigeen bevatten. Zoo
onderscheidt men ook jodium, phenol, sublimaat, salversaan, salipyrine als
allergenen. Ook kunnen dit bacterieëiwitten zijn. Hierbij moet twee-
ërlei onderscheiden worden : de werking van het eigenlijke toxine en de
werking van het eigenlijke bacterieëiwit. Wordt een dier voorbehandeld
met diphterietoxine, zoo ontstaat antitoxine en het dier wordt immuun.
Wordt het dier echter voorbehandeld met ongiftig diphteriebacileiwit,
dan ontstaat anaphylaxie. (Seiffert).

Julius heeft erop gewezen, dat de mogelijkheid tot sensibiliseering van
het organisme in den zin der allergieleer, gelegen kan zijn in de focale
infectie. Hierbij zouden geringe sporen van microörganismen, welke
normaliter reactieloos door het organisme verdragen worden, aanleiding
kunnen geven tot het optreden van dreigende, allergische verschijnselen.
Deze opvatting, aldus Julius, zou ons speciaal bij overgevoeligheids-
reacties van slijm- en sereuze vliezen een ongedwongen inzicht in het
proces geven. Niet altijd zouden pathogene kiemen in het spel behoeven
te zijn. Iedere bacterie, saprophyt of parasiet kan als antigeen fungeeren.
Localisatie en aard van de infectiehaard zouden buiten omvang en symp-
tomen der ziekte staan. Bepalend hiertoe zou in hoofdzaak een dispositie
zijn : deze is sterk individueel en in wezen erfelijk. Speciaal bij gewrichts-
afwijkingen is een allergische diathese bepalend. Er bestaat weliswaar een
orgaanspecifiteit voor bacteriën, doch de allergieverklaring geeft meer
houvast. Bij een in te stellen\' therapie zou het uiteindelijk doel moeten
zijn de allergie door een verhoogde immuniteit te breken.

Voor de ontplooiing van de werking der halfantigenen, is het in het
algemeen niet noodig, dat de toediening hiervan, parenteraal, door middel
van injectie, plaatsvindt. Ook direct contact met huid- en slijmvliezen van
luchtwegen en maagdarmkanaal is voldoende. Merkwaardig is het, dat
het opwekken van allergie met zg. halfantigenen, in het bijzonder met
aspirine, salversaan, jodium, langs den weg van het dierexperiment, tot
dusverre niet mogelijk is gebleken. De vraag kan hier opgeworpen worden,
of de begrippen allergie en idiosyncrasie elkander dekken. De strijd over
dit punt is tot heden ten dage nog niet beëindigd. Terwijl Doerr de
idiosyncrasie beschouwt als een bepaalde vorm van allergie, meent Coca,
dat de idiosyncrasie als een zelfstandige vorm eener congenitale over-
gevoeligheid is te beschouwen. Andere onderzoekers huldigen de meening,

dat onder idiosyncrasie verstaan moet worden alle, door niet-proteinen
opgewekte en klinisch zichtbare shockfragmenten. Kämmerer daarentegen
formuleert zijn meening als volgt : „Idiosyncrasie is te beschouwen als
„de klinische verschijningsvorm der allergie." In elk geval is volgens
Hansen, de vroegere onderscheiding, als zouden idiosyncrasieën te be-
schouwen zijn als door niet-proteinen opgewekte shockfragmenten, welke
scherp onderscheiden behooren te worden van de eigenlijke allergieën,
uitgelokt door andere stoffen, niet langer houdbaar. De anaphylactische
reactie moet beschouwd worden als het resultaat van beider opwekkings-
impulsen.

Tegenover de A/A/R. bestaat de mogelijkheid, het lichaam
kunstmatig te desensibiliseeren. Door de toediening van een groote dosis
antigeen tegelijk of die van meerdere zeer kleine doses, kan een hoog-
allergische ontvankelijkheid op zoodanige wijze verzwakt worden, dat
bij herhaalde toevoer van antigeen het organisme de allergische reactie
niet meer vertoont. Van deze methode van desensibiliseeren wordt in de
practijk gebruik gemaakt, bij een herhaalde »injectie van sera. Ook kan
deze aangewend worden bij een poging tot therapeutische beinvloeding
van allergosen ; onder de laatste zijn in het bijzonder te verstaan de als
zg. „rheumatoide" betitelde, acute, subacute en recivideerende gewrichts-
ontstekingen na het doorstaan van infectieziekten, waarbij de voor aller-
gie geldende, specifieke criteria niet schematisch toegepast kunnen worden.
Ook het rheuma, ontstaan in het beloop van focale infecties moet hier-
onder begrepen worden.

Aangenomen dat de A/A/R. sessiel is, d.w.z. celgebonden, dan moet het
resultaat hiervan ook in de cel zelf aangetoond kunnen worden. Het
experimenteele onderzoek, dat hiernaar ingesteld is, omvat een zeer
belangrijke litteratuur, waaraan de namen van Rössle, Siegmund,
Homuth, Gerlach en vele anderen blijvend verbonden zijn.

Eenvoudig uitgedrukt zegt Rössle : „Die morphologischen Erschei-
„nings der allergischen Reaktion sind an un für sich zu betrachten als
„eine Steigerung des normalen Geschehens." Hij voert hiervoor in het
begrip hyperergische ontsteking. Dit beeld nader omschrijvende, zegt
hij onder meer : „Beim sensibilisierten Tier entsteht an der Berührungs-
,,stelle des Antigens, mit dem Gewebe, eine fast augenblickliche Stase,
„eine Plasmafüllung der erweiterten Kapillären ohne Zumischung roter
„Blutkörperchen ; im weiterem Urnkreisz bildet sich eine Zone mit stark
„erweiterten und durchströmten Kapillären, aus welchen Plasma und
„Leucocyten in das Gewebe austreten, also ein entzündliches, fokales
„und perifokales ödem. In der Folge kann es zu hochgradiger, fibrinoider
„Verquellung des Bindegewebes und zur sogenannten fibrioiden Nekrose
„und der Berührungsstelle selbst und im Bereiche des Stase kommen,
„Heilung nach Abstosung der Nekrose (Abscesz) durch Narbenbildung,
„oder aber auch Nekrose durch Granulombindung."

1. de exsudatieve, gepaard gaande met fibrinoide bindweefselzwelling,
eventueel necrose, gepaard gaande met een perifocale ontstekingshaard.

2. de productieve, in hoofdzaak gekarakteriseerd door litteeken- of
granuloomvorming.

Rössle gaat zoover, dat hij tot de ziekten, welke gepaard gaan met
allergische reacties, alle met de vorming van granulomen gepaard gaande
ziekten rekent, zooals rheumatiek, lues, typhus, roodvonk en tuberculose.
Hij kent aan de productieve phase een groote beteekenis toe. Wij dieren-
artsen zijn in staat deze bijzondere vorm op te merken bij serumpaarden.

Naast de plaatselijke werking onderscheiden wij die gevallen, waar-
bij de werking niet beperkt blijft bij de directe contactplaats van het anti-
geenlichaam, doch het antigeen zich via de lymphbanen, met de als
tusschenstations fungeerende lymphklieren, verplaatst. In de lymph-
klieren ontwikkelt zich in dit geval een oedeem en hyperplasie der kiem-
centra. Dit effect kan vergeleken worden met de z.g. „status Lympha-
ticus". Volgens Moon bestaat bij dezen toestand een constitutioneele
neiging voor het optreden van shock. Waldbott heeft opgemerkt, dat
zware, bloedrijke longen, welke op de sneevlakte veel oedeem vertoonen
als meest constante anatomische verandering bij den dood tengevolge
van dezen status beschouwd kunnen worden.

Een derde mogelijkheid ontstaat, doordat het antigeen in het bloed
geraakt of langs den kunstmatigen weg der endoveneuze injectie hierin
direct terecht komt. Wanneer in dit geval de doseering niet te hoog is
geweest, kan er een algemeene werking optreden, zich manifesteerend
door klinische verschijnselen, meer of minder duidelijk. Het is hierbij
noodig, ook de opmerkzaamheid te richten op schijnbaar te verwaar-
loozen verschijnselen. De geoefende, klinische blik moet hiertoe het zijne
doen.

Naast een algemeene werking kan het komen tot een gelocaliseerde werking
op afstand. Dit moeilijk te defiriieeren en te omschrijven begrip laat zich
het best verklaren uit een ziektegeschiedenis, welke ik vond in de Neder-
landsche medische literatuur van recenten datum. Het loont naar mijn
oordeel volkomen de moeite deze, zeer verkort, hierbij weer te geven. Ik
ontleen de gegevens aan een publicatie van Prof. Dr. W. P. C. Zeeman :
„Over locale shock en glaucoma allergicum". Op 17 Nov. valt de patiënt,
een gevoelige en min of meer neurotische persoonlijkheid, met zijn linker-
zijde op een betonnen paaltje. Hij klaagt hierna over pijn in het gebied
der onderste ribben ; den volgenden dag begint hij te klagen over hoofdpijn
en krijgt vlekken voor de oogen. In den loop der week ontwikkelt zich
aan beide oogen een bijna volledige amaurosis. Op 25 November\'constateert
de oogarts haardgewijze oedeem en oplichting van de retina. Patiënt is
practisch blind, heeft lichtgewaarwording aan het rechteroog slechts in
de benedenhelft van het gezichtsveld. Aan dit oog bestaan lichte pericor-
neale injectie, troebeling van het kamervocht, talrijke fijne fibrineuze
synechiae, troebel glasvocht ; in de fundus een licht gezwollen, onscherpe
papil in gesluierde omgeving, enkele bloedingen. Het linkeroog vertoont
nagenoeg dezelfde verschijnselen. Patiënt maakt een zieken indruk ; alge-
meene verschijnselen van ernstig karakter zijn er weinig op te merken.
Alleen de linkernierstreek is zeer pijnlijk. Zeer langzaam, maar gestadig,
verdwijnen de verschijnselen en herstelt zich de functie. In de wand der
art. temporalis superior van beide oogen blijven, zuiver symmetrisch,
eene rij kleine geelwitte plekjes terug, (arteriitis, periarteriitis nodosa?).
Resumeerende komt Zeeman tot de volgende conclusie : direct na opname
ontwikkelt zich het beeld van een acute, snel progressieve, dramatisch

verloopende aandoening van het netvlies (troebeling, bloedingen, sereuze
netvliesoplichting en epitheelverval), welke verder verliep onder de ver-
schijnselen eener exsudatief-sereuze ontsteking (iritis, cyclitis en retinocho-
riaeditis), hetwelk zich echter onderscheidde van bij verschillende infecties
voorkomende, typische ziektebeelden. Ook gaven anamnese en algemeen
onderzoek geen aanleiding voor het bestaan eener infectie. Zoo rees de
vraag of voor dit ongewone en in zijn symmetrisch beloop niettemin
typisch complex van verschijnselen, een oorzakelijke beteekenis aan het
letsel moet worden toegekend. Talrijk zijn de mededeelingen in de littera-
tuur voor het ontstaan van gezichtsstoornissen na trauma. In dit geval
echter gaf de geraadpleegde litteratuur zeer wezenlijke verschilpunten
met het onderhavige geval. Hier was in beide oogen ; zuiver symmetrisch,
een sereuze exsudatie aanwezig, gepaard gaande met zichtbare veran-
deringen in kaliber en wand der netvliesvaten. De gedachten leidden hier
zonder twijfel in de richting van het optreden van een capillairtoxischen
nox, ontstaan na het letsel door destructie van lichaamseiwitten.

Zeeman meent in dit geval te mogen concludeeren tot een allergisch
effect, ontstaan door een oorzaak, welke haar werking ontplooide op
grooten afstand van de gelaedeerde plaats.

Toetst men deze opvattingen aan die, neergelegd in de leer der allergie
in het algemeen, dan wordt hieromtrent het volgende medegedeeld : bij
de gelocaliseerde werking op afstand vertoonen zich eerst fibrinoide
zwellingen, waaruit zich later granulomen kunnen ontwikkelen aan de
intima der bloedvaten, aan het endocard, vaat-, pees-, zenuwscheeden,
in de gewrichtskapsels en het myocard, enz. In de ideale vorm ziet men,
zooals reeds opgemerkt is, deze verandering optreden bij oudere serum-
paarden. Chronische harts- en gewrichtsaandoeningen vormen, zooals
bekend, de gereede doodsoorzaken bij deze dieren.

Of weer- en seizoensomstandigheden van invloed kunnen zijn op een
bijzondere dispositie voor het ontstaan van allergische symptomen, de
litteratuur geeft ten opzichte hiervan eenige duidelijke aanwijzingen.
Czerny en Mahai behandelden kinderen, lijdende aan tuberculose, met
normaal paardenserum en zagen, in het bijzonder gedurende de zomer-
maanden, anaphylactische verschijnselen optreden. Russenyak vond in
de wintermaanden de gevoeligheid voor shockproeven bij caviae sterk
verhoogd.

Wij merkten reeds op, dat zoodra aan het specifiek gesensibiliseerde
organisme opnieuw allergeen wordt toegevoerd, de allergische reactie tot
uiting komt, met deze restrictie echter, dat er een speciale ontvankelijkheid
moet bestaan, aangeboren of verworven. Gelukkig neigt niet ieder individu
naar deze richting ; volgens de schatting van Kämmerer vertoont 7 %
der menschen neiging tot het ontstaan van het allergisch complex. Zij,
die het vertoonen, behooren vaak tot de psycholabiele, neurolabiele en
vasolabiele typen. Kämmerer spreekt van zg. allergische, Assmann van
een angioneurotisch-exsudatieve-, Hansen van een zg. antilichamen-
diathese. Hoe de verhouding bij dieren is, ligt volkomen in het duister ;
onderzoekingen naar dit verschijnsel zijn dan ook naar mijn oordeel
noodzakelijk. Ook hier wordt aangenomen, dat er een zekere voorbeschikt-

heid aanwezig moet zijn. Bekend is, dat deze wisselt naar de diersoort.
Otto vond bij zijn proeven, dat in het bijzonder de cavia als een geschikt
proefdier voor het anaphylactisch onderzoek kan worden beschouwd.

Alvorens op de détails van het allergisch gebeuren in te kunnen gaan,
rijst eene vraag, zonder welker beantwoording geen juist inzicht ver-
kregen kan worden. Abderhalden\'s klassieke leer van de vertering heeft
ons geleerd, dat het complexe eiwitmolecuul, eerst tot aminozuren of nog
meer eenvoudige verbindingen moet worden gedestrueerd, alsvorens het
in staat is door den darm geresorbeerd te kunnen worden.

Waar in de allergieleer aangenomen wordt, dat een antigeen als een
proteïne moet worden beschouwd, rijst automatisch de vraag in hoeverre
deze tegenstrijdigheid in staat is de met indrukwekkend feitenmateriaal
gestaafde leer van Abderhalden in haar fundament aan te tasten. Voorop-
gesteld zij, dat voor eene sensibiliseering het vaak gaat om minimale
hoeveelheden. Men zou zich van het probleem af kunnen maken door de
mogelijkheid te stellen, dat brokstukken van de voedselproteïnen, als
haptenen, tijdens of na de maagdarmresorptie, de eigenschappen van
antilichamen kunnen adopteeren. Hoewel men dus deze mogelijkheid
niet geheel en al van de hand mag wijzen, bevredigt deze verklaring
toch niet in allen deele. Hansen wijst erop, dat er een nauwe verwantschap
bestaat tusschen de werking van histamine en die van het resultaat der
A/A/R. Akkerman heeft in 1939 een tip van de sluier kunnen lichten,
welke tot dusverre over de histaminewerking gespreid lag. Hij slaagde
erin het histamine te indentificeeren met het anaphylactisch shockgift.
Het histamine (caseïne der koemelk geeft bij hydrolyse tot 5.9 % histidine)
wordt öf fermentatief door dekarboxileering uit het histidine der cel
gevormd ; het kan waarschijnlijk ook uit een in het weefsel voorhanden
onwerkzame vorm ontstaan en wel op zeer snelle wijze. Hierdoor kan het
plotseling optreden in het afvoerende bloed uit lever en long verklaarbaar
worden gemaakt. Het is echter zóó, dat histamine niet in staat is het vol-
ledige symptomenbeeld van de anaphylactische shock te produceeren ;
waarschijnlijk zullen ook andere stoffen, bv. acetylcholine hare mede-
werking hieraan moeten verleenen.

Met nadruk worde opgemerkt, dat het tot dusverre niet gelukt is met het
antigeen-antilichaamcomplex, in vitro bereid, eene werking bij het dier
te verkrijgen ; daarom meent Doerr, dat de primaire prikkel niet van
direct stoffelijken aard is, al is het ontstaan van intermediaire, vluchtige
stoffen niet uit te sluiten.

Verschillende chemische, colloidchemische en serologische ver-
anderingen, welke in en bij het ontstaan van een anaphylactischen shock
aangetoond kunnen worden, zijn misschien gevolgen, geen oorzaken.

Speciaal voor de zg. „nutritieve allergieën" rijst de gedachte aan eene
analogie met het histamineëffect. Histamine = imidazolyathylamine,
hetwelk ontstaat of ontstaan kan uit histidine door inwerking van bacteriën.
Histidine is een aminozuur en bouwsteen van talrijke eiwitsoorten. Het
komt bij normale verteringsprocessen vrij. Nu is de mogelijkheid niet
van de hand te wijzen, dat onder invloed van darmbacterieën, in de darm
reeds, uit histidine histamine kan ontstaan, waardoor een allergiëeffect
of iets, dat hiermede in nauwe betrekking staat, kan ontstaan. Deze
theorie, hoe verleidelijk ook om te rangschikken in het kader eener aan-
nemelijke verklaring, zal volgens de klassieke leer der allergie nooit geheel

kunnen bevredigen, immers, deze blijft vasthouden aan de grondgedachte
van het allergieprobleem, nl. de allergeen-antilichaambinding. Wij zullen
dus een andere voorstellingswijze te hulp moeten nemen om tot een
plausibele verklaring te kunnen geraken. Rosenau en Anderson zijn de
eerste onderzoekers geweest, wien het gelukt is een sensibiliseering te ver-
krijgen via het maagdarmkanaal. Zij voederden caviae geruimen tijd met
vleesch ; na parenterale toediening van homoloog serum, vertoonden
deze dieren een anaphylactische shock. Wells kon deze resultaten bevestigen,
hoewel hij erkennen moest, dat bij tal van dieren een negatief resultaat
werd verkregen. Door de prikkeling van den darmwand met alcohol of
rundergal gelukte het verschillende onderzoekers (Hajos, Arloing en
Noël) de permeabiliteit te verhoogen en proefdieren te scnsibiliseeren.
Hajos en Dreyfuss gelukte de dieren via het rectum allergisch te maken ;
daarbij bevond Hajos, dat leverbeschadiging eene enterale sensibilisatie
vergemakkelijkte. De mogelijkheid tot sensibiliseering van uit het rectum
geeft accent aan de beteekenis van de lever. In dit geval komt het antigeen
slechts gedeeltelijk in de lever terecht. De plexus venosus haemorrhoidalis
behoort slechts voor een deel tot het wortelgebied der V. portae ; het
meeste bloed wordt langs de vena hypogastrica naar de onderste holle
ader gevoerd en passeert de lever dus niet. Men neemt aan, dat bij lever-
beschadiging een vermindering van de proteopectische functie van dit
orgaan optreedt, hetgeen voor de hand ligt. Widal had reeds bewezen,
dat na bijzonder overvloedige maaltijden, waarin het eiwit overheerschte,
een deel van dit eiwit, onafgebroken en onverteerd, de lever passeert.
Dit verschijnsel beschreef hij onder den naam : ,,Hemoclasie digestive".
Hierbij ontstaan in het bloed een aantal veranderingen als leucopenie,
verhoogde stolbaarheid, daling van de refractorimetrische index, gepaard
gaande met daling van den bloeddruk. Ook in het allergisch syndroom
speelt dit verschijnsel een rol ; wij komen hierop nader terug.

Ook door eene gestoorde maagfunctie, gepaard gaande met overmatige
zoutzuurafscheiding, kan het antigeenkarakter der eiwitten veranderd
worden.

Dat de juveniele darm sporen van complcxeiwit door kan laten is van
algemeene bekendheid. Gorter beschreef in 1931 een patiëntje, dat een
sterke idiosyncrasie vertoonde tegenover koemelk. Hij classificeerde het
ziektebeeld als een nutritieve anaphylaxie. Op grond van deze bevindingen,
welke ook door tal van andere onderzoekers zijn gedaan, kan met groote
waarschijnlijkheid de conclusie getrokken worden, dat bij mensch en
dier sensibiliseeringsprocédés hun oorsprong kunnen nemen in de prilste
jeugd.

Ook bij volwassenen kunnen sporen eiwit onafgebroken door den darm-
\'«pnü passeeren ; dit is vooral gebleken na een ruimere toepassing van
immuunsera. Van Russische zijde is medegedeeld, dat Tartaren, die veel
paardenvleesch eten, op een injectie met paardenserum enkele malen
reageeren met een anaphylactische shock. Lesné en Lévy zagen een
anapü ylactische shock optreden bij een kind, na het nuttigen van rauw
paardenvleesch, een jaar nadat dit kind met diphterieserum behandeld
was. Uit al deze gevallen blijkt wel duidelijk, dat onder bepaalde, vaak
niet onderkende omstandigheden, de eiwitafbraak in maagdarmkanaal
en lever, onvoldoende plaats vindt en het antigeen overanderd kan pas-
seeren. Het gebruik van groote hoeveelheden eiwit, in snel tempo, werkt

als praedisponeerende factor. Als zoodanig kunnen ook in het geding
gebracht worden een speciale invloed van verteringsfermenten, de be-
reiding en de voorbereiding van het opgenomen voedsel en ziekelijke
veranderingen in het resorbtieorgaan van het individu. Hansen uit de
veronderstelling, dat de mogelijkheid kan bestaan, dat een vermeend
nutritief allergieaffect in werkelijkheid het gevolg kan zijn van geresor-
beerde histamine, hetwelk in den darm door inwerking van bacteriën
uit eiwit kan ontstaan. Schittenhelm en Weichardt hebben in 1921
reeds aangetoond, dat door verdere afbraak van aminozuren giftige
afbraakproducten kunnen ontstaan, welke anaphylactische verschijnselen
of wat daarop gelijkt, kunnen opwekken. In dit verband zij nog gewezen
op de belangrijke experimenten, door Korady en zijn medewerkers
verricht. Deze wijst erop, dat in een gezond organisme twee buffers eene
enterale sensibiliseering kunnen voorkomen ; in de eerste plaats vormt
de darm een natuurlijke barrière, waarachter nog de lever als tweede
wachter voor de poort staat. Blijft men dus vasthouden aan demogelijkheid,
dat alleen het complexe eiwitmolecuul in staat is het allergisch affect op
te wekken, dan moet aan de mogelijkheid gedacht worden, dat onder
bepaalde omstandigheden de darm-leverbarrière insufficiënt kan worden.
Korady\'s proeven geven eenig licht in dit vraagpunt. Hij was nl. in staat
bij caviae een zg. alarmtoestand op te wekken door afkoeling, toediening
van formaline of histamine. Deze toestand kan dus ontstaan, indien plot-
seling het organisme een nox te verwerken krijgt, waaraan het kwalitatief
noch kwantitatief gewend is. Volgens Korady reageert het organisme
hierop met een driephasisch syndromencomplex, resp. de alarm-, de
weerstands- en de uitputtingsph&se. Korady diende aan dieren, ver-
keerende in de alarmphase, per maagsonde 2 cc normaal paardenserum
toe. Het bleek nu, dat drie weken na parenterale toediening van paarden-
serum een anaphylactische shock ontstond. Men kan zich dus voorstellen,
dat ook bij gezonde individuën een algemeene beschadiging van het orga-
nisme na zwaren arbeid, inwerking van ongewone koude, sterke afwisseling
van temperaturen binnen korten tijd, de darmleverbarrière insufficiënt
kan worden en op deze wijze het lichaam gesensibiliseerd kan worden
tegen volwaardig voedseleiwit.

Hansen schildert ons het anaphylactisch gebeuren als een driephasisch
proces, waarbij de eerste phase gevormd wordt door de vereeniging van
allergeen met antilichaam, de tweede door vorming van een prikkel en
de derde door het antwoord, dat het weefsel op de prikkel geeft. Beide
eerste phasen spelen zich af in de weefsels en blijven feitelijk buiten bereik
eener waarneming. Het moge van theoretisch belang zijn ons hierin nader
te verdiepen, uiteindelijk interesseert ons de derde phase het meest, wijl
de mogelijkheid onder het bereik is haar te volgen van het begin tot het
einde.

Kalbfleisch, Klinge en andere onderzoekers hebben kunnen aan-
toonen, dat allergische processen in hunne plaatselijke, zoowel als alge-
meene verschijnselen, verzwakt of onderdrukt kunnen worden door
neurectomie, novocaine of cocainebehandeling van de injectieplaats,
door algemeene of plaatselijke narcose, door toediening van atropine,
CaCl2 en Salicyl. Na, (intraveneus), Röntgenbestraling of blokkeering van
het reticuloendoteliale systeem met behulp van Oostindische inkt of

trypaanblauwoplossingen. Het proces hiermede te coupeeren, zijne ont-
wikkeling in de kiem te smoren, gelukt met deze methoden echter niet.
Alleen een ameliorisatie kan bereikt worden.

Wij komen nu terug op het mechanisme van de allergische reactie en
wel in het bijzonder op de wijze, waarop de weefsels den invloed onder-
vinden van het resultaat der A/A/R. In de eerste plaats ontstaat
een spasmus van de extravasculaire gladde musculatuur. Hierbij kunnen
optreden : bronchiolospasmus, maagdarm-, galblaas-, ureter- en blaas-
spasmus. Verder kramp der pilomotoren en in ernstige gevallen loozen
van urine en faeces. Hiernaast ontstaat een vasomotoren- en circulatie-
stoornis (plaatselijke vaatshock). De eerste verloopt dikwijls diphasisch
en blijft vaak na de eerste phase stilstaan. Rössle en Fröhlich hebben
reeds in 1933 aangetoond, dat via het bedruppelen van mesenteriaalvaten
van koud- zoowel als warmbloedige dieren, eerst een vasoconstrictie met
stilstand van den bloedsomloop, direct gevolgd door een extréme dilatatie
plaats vindt met stase, hyperaemie en dyscrasis van den inhoud der vaten.
Ook een directe beschadiging van het vaatendotheel moet aangenomen
worden. Door de verhoogde diapedese treedt veel plasma door de celwand
heen, verder leucocyten, later ook erythrocyten en overeenkomstig kunnen
zich de beelden ontwikkelen, resp. van de sereuze, leucocytaire (neutrophyle
of eosinophyle), haemorrhagische en necrotiseerende ontsteking. Men
zou geneigd zijn bij het uittreden van plasma uit den vaatwand dit ver-
schijnsel te rangschikken onder de vorming van transsudaat zonder meer.
Rössle heeft dit gebeuren met zin voor realiteit vastgelegd in den term:
„sereuze ontsteking". Dit beeld der sereuze ontsteking vormt een inte-
greerend onderdeel van het complex van veranderingen, hetwelk onder
invloed van de allergische nox in het organisme tot stand komt. Een direct
pathognomonisch karakter kan er echter niet aan worden toegekend ;
het allergische origine kan niet meer dan een vermoeden zijn. Naast de
plaatselijke reactie, welke in het weefsel histologisch is na te gaan, staat
de algemeene reactie. De acute, algemeene reactie vertoont bij den mensch
en de verschillende diersoorten zeer typische verschillen. Bij den mensch
overheerscht na endoveneuze injectie van stuifmeelextract of aspirine een
shock in het circulatieapparaat, met collaps en angineuze bezwaren, of
een zware asthmatische aanval. Bij caviae zien we kramp der pilomotoren,
worgbewegingen, jeuk op verschillende plaatsen, periodieke asthma-
aanvallen, tenslotte voerend tot den dood onder het optreden van asphyc-
tische krampen. Bij de acute, asthmatische shock volgt vaak de dood
binnen drie minuten.

Bij het konijn zien wij minder asthma-aanvallen, het ziektebeeld wordt
hier beheerscht door een kramp van de pulmonaalarterie. Bij den hond
praevaleert de circulatiestoornis van den grooten bloedsomloop, veroor-
zaakt door eene afsluiting der levervenen met stuwingsverschijnselen, zeer
hevig vaak in de vertakkingen van de levervenen en in het geheele intra-
hepatale en extrahepatale poortadernet. In sommige gevallen, lang niet
in alle, treedt koorts op. In het midden moet gelaten worden of deze
koorts een primair allergisch symptoom is of het gevolg is van uit eerste
hand ontstane, pyrogene stoffen. Bij de experimenteel opgewekte shock
bij honden zijn daarentegen temperatuurdalingen van 9 gr. C. waar-
genomen. Eosinophylie ter plaatse van de allergische ontsteking treedt

weliswaar niet altijd op, doch komt wel zoo vaak voor en is wel zoo evident
dat de aanwezigheid eener flinke esoinophylie het recht geeft de gedachte
te leiden in de richting eener mogelijke, allergische oorzaak- Naast de
plaatselijke eosinophylie is eene eosinophylie van het bloed nagenoeg
steeds aanwezig. Over de haemoclasische crisis spraken wij reeds.

Geven wij thans onze aandacht aan de algemeene symptomen, waar-
door het intoxicatie-shockbeeld, klinisch gezien, zich vertoont. Deze zijn
de volgende : excitatie, dyspnoe, asthmatische toestanden, spasmus dei-
gladde musculatuur, haemorrhagische diarrhee (colica mucosa), ver-
hooging der prikkelbaarheid der gladde musculatuur, jeukgevoel, urticaria,
eczeem, cyanose, bradycardie, daling van den bloeddruk, eosinophylie,
prikkelingsverschijnselen van het geheele vegetatieve systeem.

Generaal bezien overheerscht de volgende indruk : storing in het even-
wicht van het geheele vegetatieve systeem, gepaard gaande met spasmen,
circulatiestoornissen, verhoogde permeabiliteit der vaatendothelien, be-
paalde reacties van het bindweefsel en van de eindlichaampjes der zenuwen.

Over de beteekenis van het reticuloendotheliale systeem voor de aller-
gische reactie bestaat een uitgebreide literatuur, waaraan de namen van
Doerr, Kammerer, Gerlach, Pagel, Lauros en vele anderen verbonden
zijn. Alvorens in de ontstane discussie te treden, is het noodig nader te
preciseeren wat onder dit systeem, in den vervolge aan te duiden met de
letters R.E.T. wordt verstaan. Omtrent dit punt heerscht onder de ver-
schillende auteurs weinig eenstemmigheid. Het is raadzaam hierbij de
door Aschoff gegeven opvatting te volgen. Deze neemt als bindende
functie voor dit begrip aan, de eigenschap, waarmede dit weefsel zich
onderscheidt ten opzichte van bepaalde kleurstoffen, Naar gelang van de
fijnheid der verdeeling en de dichtheid der gestapelde kleurstofdeeltjes
onderscheidt hij in stijgende reeks :

4e. reticuloendotheliën der lymphesinussen, der adersinussen in de
milt, KuPFFERSche stercellen, capillaire endotheliën van het beenmerg en
de bijnierschors ;

In het algemeen heeft men onder het R.E.T. te verstaan mesenchyn-
cellen met hun vermogen tot resorptieve stapeling (phagocyteerend ver-
mogen). Kort samengevat kan men het ook alsdus formuleeren : Het
R.E.T. wordt opgebouwd uit het complex van in de organen verankerde
phagocyten.

Wordt, zooals gezegd, dit systeem op een of andere wijze geblokkeerd,
dan kan de anaphylactische shock, zoomede het phenomeen van Artuss,
zich zwakker manifesteeren. Dat ook klimaatsfactoren mede kunnen
werken tot het ontstaan van allergische reacties, bewees Vaubel, welke
eene allergische reactie kon opwekken in spieren en gewrichten van
konijnen, door deze deelen aan koude bloot te stellen, Neurovasculaire
stoornissen kunnen bij zwemmers oorzaak zijn van het optreden van
allergische aandoeningen. Eiselsberg bevond, dat door koude eene
latente nutritieve allergie manifest kan worden. De aard van de allergische

reactie wordt vaak mede bepaald door soort en ras. Wat de erfelijkheid
betreft, het is bekend, dat allergische reacties vaak familiair voorkomen,
hetgeen vooral voorkomt bij ééneiige tweelingen. Daarnaast kunnen
hormonale, psychogene en nerveusreflectorische momenten in het spel
zijn. Door het uitvallen der schildklierfunctie zou het optreden der aller-
gische reactie niet meer mogelijk zijn. Over de pathologisch-anatomische
veranderingen, in het bijzonder ontstaan na den experimenteel opgewekten
shock, spraken wij reeds hiervoren. Wij zullen nog in de gelegenheid zijn
om bij de bespreking van verschillende ziekten dit gedeelte verder te
betrekken en trachten een en ander vergelijkend ziektekundig te be-
schouwen. Een enkel woord nog over de betrekking tusschen de begrippen
allergie en .immuniteit. Alnaargelang van de verdeeling van de anti-
lichamen in de cellen der weefsels, (sessiele antilichamen) of in het cir-
culeerende bloed, kan het bezit hiervan vatbaarheid voor ziekten, doch
ook beschutting hiertegen beteekenen. Is het aantal circuleerende anti-
lichamen zoo talrijk, dat deze het indringende allergeen overtreffen,
dan beschutten deze weefselcellen voor het contact met het allergeen en
beschutten meteen tegen de ziekte. Er ontstaat op deze wijze een immuniteit;
deze kan antitoxisch, bacteriolytisch of geschoeid zijn op den grondslag
der bacteriocidie.

In het voorgaande gaven wij, hier meer, daar minder beknopt, een over-
zicht van de heden ten dage geldende opvattingen over het allergisch
syndroom, zijn theoretische basis en het mechanisme daarvan. De stof,
welke ons bij de bewerking ten dienste stond, was zoo uitgebreid, dat de
mogelijkheid voor de hand lag, dat hier en daar lacunes zijn gevormd.
Mocht dit het geval zijn, dan komt wederom de overweging op de voor-
grond, om door de uitgebreidheid der stof niet in de fout te vervallen zich
in détailbesprekingen te verliezen. Deze kunnen niet anders dan de aan-
dacht van het kernprobeelm afleiden. Daarbij bestaat volop de gelegenheid
om in de volgende hoofdstukken nog eens terug te grijpen op begrippen
en verhoudingen, welke tot dusverre niet aangeroerd zijn.

De theoretische basis van de allergieleer, zij moge dagelijks nog aan-
gevochten en bestreden en misschien ook in de naaste toekomst verworpen
worden, is niet de wetenschap van heden de dwaling van morgen, toch kan
naar mijn oordeel niet ontkend worden, dat zij beschouwd moet worden
als een gedurfde en geniale conceptie, welke het mogelijk heeft gemaakt
eene werkhypothese op te bouwen, waarmede de genese van ziektebeelden,
welke tot voor korten tijd in een onbehaaglijk duister was gehuld, binnen
den kring der verstandelijke waarneming te trekken.

In het volgende hoofdstuk zullen wij aantoonen, dat niet in alle op-
zichten deze leer bevrediging kan schenken en eene verklaring voor alle
verschijnselen vermag te geven. Niettemin geeft zij ons een middel aan
de hand om den samenhang der verschijnselen beter te benaderen dan
tot dusverre het geval heeft kunnen zijn. Trouwens, de voornaamste
auteurs op dit gebied zijn zich er wel van bewust, dat het wetenschappelijk
fundament der allergieleer nog op wankele pijlers rust en de constructie
van het geheel vaak gekunsteld aandoet. Vooral de poging, om een groot
aantal ziektebeelden in hun genese langs dezen weg te verklaren, heeft,
meer dan noodig was, geleid tot het scheppen van verwrongen beelden,
welke de theorie als zoodanig, hoe geniaal deze overigens moge zijn, in

het algemeen geen goed heeft gedaan. Indien het waar is, dat elke uit-
vinding, naar het gevleugelde woord van Edison, haar oorsprong neemt
in io % inspiratie en gecompleteerd wordt door 90 % perspiratie, dan is
dit zeker hier op zijn plaats. De oorspronkelijke intuitie en gedachten,
zooals Richet, Von Pirquet, e.a. deze als grondslag van de allergieleer
hebben geformuleerd, zijn in hare verdere uitwerking vaak, pour besoin
de la cause, uitgedijd tot een speculatief geheel, waarin de oorspronkelijke
kerngedachte vaak kunstmatig te voorschijn is gekomen. Het zij met
nadruk gezegd, dat ook de eigenlijke auteurs niet geschroomd hebben
hunne leer aan eigen critiek te toetsen. Ook zij hebben schijnbaar gevoeld,
dat aan de realisatie van groote concepties bezwaren en moeilijkheden
zijn verbonden, welke vaak een blijvende kristallisatie van de grond-
gedachten en gezonde uitbouw hiervan in den weg staan.

Hansen, in zijn voorwoord van den eersten druk van zijn bekend stan-
daardwerk „Allergie, ein Lehrbuch in Vorlesungen", maakt hieromtrent
de volgende opmerking : „Bei dem Bemühen dieses Erbe zu entwicklen,
„ist die Medizin freilich vielfach in Unklahrheiten und fruchtlosen Dis-
kussionen anheimgefallen ; während eine Reihe von Disziplinen und
„Schulen sich von der Allergielehre überhaupt nicht berühren liesz,
„bekämpfen andere sie e fundamento; und wieder andere sind all zu leicht
„geneigt, den — offenbar siecht verstandenen — Begriff überall dort als
„pathogenetische oder etiologische Erklärung heranzuziehen, wo sie
„eine bessere nicht zu haben scheinen. In Wahrheit aber handelt es sich
„darum, zu prüfen, ob und welche Symptome und Krankheiten Ausdruck
„einer allergische Reaktion sind ; dies ist nur möglich wenn man von
„klaren und gut fundierten Grundbegriffen ausgeht und das pathologisch
„Geschehen bei Menschen aus dessen Grundbegriffen und ihren anschau-
lichen, experimentell wohlbelegten Fakten zwingend abzuleiten
„Reaktion in einem Symptom oder einem Syndrom erfüllt findet." Met
deze eenvoudige woorden is de zaak waarom het hier gaat, op duidelijke
wijze omschreven.

De critiek vormt hier ook de essence van de leer ; zonder deze zou
geen wetenschappelijke uitbouw meer mogelijk zijn ; elk dogmatisch
schematiseeren leidt tot denaturatie van het oorspronkelijk gegeven.
Ook de allergieleer is aan dit euvel niet ontkomen ; wel treffend komt
dit tot uiting in het hoofdstuk : „Die endogenen Allcrgene, Allergie und
„Infektionskrankheiten," waar Schmidt o.m. schrijft : „Ich habe ihnen
„heute mehr Probleme und Aufgaben als gesicherte Tatsachen vorzu-
tragen." Men krijgt hier den indruk, dat naast het ook heden niet geheel
opgeloste probleem van het wezen der infectieziekten een tweede probleem-
stelling opgeworpen wordt, welke er niet toe heeft bijgedragen de visie
op het geheel te verhelderen en te verduidelijken. Hiermede zij niet gezegd,
dat het zonder zin zou zijn de infectieziekten binnen de gedachtengang
der allergieleer te trekken, integendeel, doch de wijze, waarop verschil-
lende auteurs in theoretische bespiegelingen zijn\' vervallen, welke de
bodem eener redelijke en gezonde speculatie missen, geeft het recht de
vraag te stellen of hier het doel ook voorbijgeschoten wordt ; het gaat er
toch om, om ook in deze materie het juiste midden te bewaren. Om de
zaak zuiver te stellen : bij een poging om aan een ziektebeeld een plaats
in te ruimen binnen de gedachtensfeer eener theorie, in dit geval binnen
die der allergieleer, dient nagegaan te worden óf en zoo ja, welke symp-

tomen van een bepaald ziektebeeld uitdrukking kunnen zijn eener aller-
gische reactie, m.a.w. getracht moet worden na te gaan om de criteria
der allergische reactie vervuld te zien in symptoom of syndroom. Hierbij
moet men tastend en zoekend, geleid door ervaring en intuitie de proble-
matiek aan den dag laten treden waar dit mogelijk is. Dit kan alleen ge-
schieden daar, waar laboratorium en practijk er zich van bewust zijn, dat
nauwe samenwerking geboden is, immers, de onderkenning der sympto-
matologie ligt in hoofdzaak op het breede veld der practijk. Het labora-
torium zal zich moeten vergenoegen met de interpretatie van gegevens,
ontleend aan het dierexperiment, daarbij rekening houdende met het
feit, dat er tusschen de gegevens, ontleend aan de dierproef en die der
practijk, verschillen blijven bestaan, welke eene gelijkschakeling in de
beoordeeling slechts met veel reserve mogelijk maken.

Meer dan op eenig terrein van de geneeskunde zal hier aan de klinisch
verworven kennis de voorrang verleend moeten worden. Voor ieder
practicus ligt hier een ruim en dankbaar arbeidsveld open, ook voor den
veterinairen practicus. Het zal mede hun taak zijn om de allergieleer uit
de sfeer van de overspeculatieve abstracties te plaatsen op breederen en
meer op de practijk gerichte basis. De moeilijkheid wordt nog vergroot
door het feit, dat vele der allergische symptomen, volledig of rudimentair
aan den dag tredend, hun ontstaan ook te danken kunnen hebben aan niet
allergische oorzaken. Men kan in dit geval spreken van ziekten met een
facultatief-allergisch karakter. Hierbij is het denken te leiden in de richting
van het optreden van pharmacodynamische factoren, zooals bv. die van
histamine in bepaalde doseeringen. Deze stof kan bij den mensch in de
huid een Urticariaeffect, in de longen een asthmatische reactie, en in het
circulatie-apparaat een allergische shock opwekken. Al deze en meer
omstandigheden staan de mogelijkheid van de vorming van een scherp
omschreven, precies geformuleerd beeld in den weg. Het blijft een zoeken
en tasten naar het karakter der primaire reacties, waarbij de mogelijkheid
niet is voorbij te zien, dat op grond van de ontbrekende kennis van het
ware ontstaansmechanisme een te groote beteekenis wordt toegekend aan
de klinische verschijningsvormen der allergie. Wij kunnen in de allergieleer
eerst dan van een gesloten feitenkring spreken, wanneer aetiologie, Patho-
genese en symptomatologie in haar onderling verband en wisselwerking
zich volkomen dekken. Hoe weinig dit vaak het geval is, komt tot uiting
in een opmerking, welke ik ontleen aan Kämmerer\'s instructief werk :
„Allergische Diathese und allergische Erkrankungen", waar hij zegt :
„Ich halte es für richtig, dasz der Kliniker zunächst von pathogenetischen
„Vorstellungen absieht, und sich nur an karakteristische Symptome
„hält. Es sind stets wiederkehrende allgemeine Organ- und Gewebssymp-
„tome, die bald stark, bald mäszig, bald rudimentär ausgebildet sind
„und im Anschlusz an die Einwirkung einer im übrigen harmlosen Stoffes,
„den allergischen Karakter der Reaktion erkennen lassen". Daarbij wijst
hij met nadruk op het paroxysmale karakter van het optreden. Inder-
daad, deze eigenschap vormt wel een der meest karakteristieke van het
allergisch syndroom. Het ontstaan is vaak explosief. Zeeman betitelt het
als „dramatisch" en het merkwaardige hierbij is, dat ook aan de rudimen-
tair ontwikkelde symptomen hetzelfde karakter toegekend behoort te
worden.

hare constructie te veel gekoppeld is aan immuunbiologische of serologische
verschijnselen, waarvan een verklaring, ook heden ten dage nog, veelal
nog in het duister is gehuld en waarvan de grondhypothese nog steeds
aangevochten wordt. Reeds werd opgemerkt, dat het tot dusverre niet
gelukt is met eene injectie van het in vitro bereide A/A/R. product anaphy-
lactische verschijnselen op te wekken. Wij staan hier dus voor een biochemisch
procédé, dat het levende organisme zelf als laboratorium behoeft om zich te kunnen
ontplooien. Merkwaardig is daarbij het feit te noemen, dat voor passieve
overdracht van de shockontvankelijkheid ook aan het geisoleerde orgaan,
een bepaalde tijd noodig is.

Het is bekend, dat na intraveneuze injectie van verschillend gepre-
pareerd serum het organisme op gelijke wijze reageert als bij het totstand-
komen van een genuine anaphylaxie. Hieruit blijkt, dat het dierlijk
organisme in staat is op verschillende prikkels op dezelfde wijze te
reageeren. In dit verband worde gewezen op de bijzondere functie van
de lever bij het ontstaan van een anaphylactisch shockbeeld. Manwaring
heeft 30 jaar geleden reeds bewezen, dat bij chirurgische uitschakeling
van de lever bij den hond de shock uitblijft en wederom optreedt, wanneer
de lever opnieuw ingeschakeld wordt. De lever van den hond is te be-
schouwen als het primaire orgaan, waarin de shock zich openbaart, in
tegenstelling met de caviae, waar de bronchiaalmusculatuur als primair
shockorgaan is te beschouwen. Mirshy toonde aan, dat na resectie van
milt, lever en andere buikorganen bij de gesensibiliseerde cavia de typische
shock wel optrad, waaruit dus bleek, dat hier de lever niet bepaald aan-
wezig behoefde te zijn voor het optreden van het shockbeeld.

Ackermann is het eenige jaren geleden gelukt het histamine te indenti-
ficeeren met het anaphylactische shockgift. Deze stof zou, zooals uit latere
onderzoekingen gebleken is, in staat zijn het volledige shockbeeld, inclusief
de begeleidende symptomen, te reproduceeren. Ook voor den niet geheel
ingewijde moet het duidelijk worden, dat wij hier staan voor een inge-
wikkeld, biochemisch proces, waarin het laatste woord voorloopig nog
niet gesproken zal zijn. Dat dit ook ingezien wordt door vele overtuigde
aanhangers der allergieleer, moge blijken uit het feit, dat het begrip der
histaminewerking langzamerhand verwijd is, in dien zin, door te spreken
van de werking der z.g. H-substanties. Zou tenslotte het geheele allergie-
probleem terug te voeren zijn op een pharmacologisch en aansluitend
pharmacodynamisch proces ? Het ontstaan dezer H-substanties behoeft
niet het gevolg te zijn eener A/A/R., doen kan ook andere oorzaken hebben
als verbranding, of het gevolg zijn van de inwerking van onder toxischen
invloed ontstane celbeschadigingen, zoodat de mogelijkheid niet van de
hand te wijzen is, dat de symptomen, welke voor allergische ziekten als
karakteristiek beschouwd worden, ook van niet-allergische origine kunnen
zijn. Hansen meent, dat, mocht deze opvatting juist zijn, hiermede in
geen geval de streng individueele gevoeligheid verklaard wordt, eene
eigenschap, waardoor het allergisch syndroom wel op zeer bijzondere
wijze gekarakteriseerd wordt. Het wezenlijke is dan ook niet, de ook onder
physiologische verhoudingen voorkomende vorming van H-substanties,
doch veel meer de afbraak hiervan en de hierdoor ontstane ontgifting.
Bekend is, dat het histamine afgebroken wordt door histaminase, welke
stof, volgens Zeller, een diaminooxydase is. Men meent nu, dat de
klinisch manifeste symptomen van het allergisch syndroom optreden,

door het onvermogen van het organisme om het gevormde histamine snel
genoeg te kunnen destrueeren. Onvoldoende histaminasevorming zou
dus het typische kenmerk der allergische constitutie zijn. Ook op deze
wijze betreedt de allergieleer het terrein der pharmacologie, welke laatste
wetenschap de bij allergie optredende orgaansymptomen terug wil voeren
op een verhoogde vagustonus.

Hiervoren gaven wij in het kort reeds een samenvatting van het patho-
logisch-anatomisch beeld, het residu van de allergische reactie in de
weefsels .De vraag zij ook hier met reden gesteld : „Bestaat er een gelijk-
vormig allergisch pathologisch-anatomisch reactiebeeld, dat min of meer,,
„als pathognomonisch is te beschouwen" ? Deze vraag moet ontkennend
beantwoord worden. Hoewel dit beeld gekarakteriseerd wordt door een
gevarieerd, morphologisch aspect, moet tegelijkertijd erkend worden, dat,
met uitzondering wellicht van de allergische vaatwandreactie, alle waar-
genomen veranderingen ook geconstateerd worden als resultaat van
nt^-allergische reacties. Het bindend element ligt verankerd in de patho-
genese, de allergische praemisse der phenomenen. Typische weefsel-
veranderingen kunnen hoogstens de gedachten leiden in de richting eener
allergische genese. Door de sensibiliseering ontstaat die eigenschap van het
organisme, om na toediening van hetzelfde antigeen relatief krachtiger
en abrupter te reageeren dan het niet-vóórbehandelde.

Ook het beeld der eosinophylie, hoe typisch overigens ook, is niet in
alle gevallen te beschouwen als beslissend voor de allergische genese.
Men kan aan dit verschijnsel hoogstens facultatief-diagnostische beteekenis
toekennen. Het zou ontstaan langs den weg der chemotoxis. Samenvattend
kan dus vastgesteld worden : Noch het symptomencomplex,noch het pathologisch-
anatomisch beeld der allergische reactie geven recht om een specifieke oorzaak van
het allergisch syndroom aan te nemen ; alleen een versterkte reactie, op grond van de,
door eene sensibilisatie vergroote ontvankelijkheid, vormen hiervan de wezenlijke
elementen.

In deze woorden ligt niet alleen de beteekenis, doch meteen de natuur-
lijke begrenzing der allergieleer besloten.

In de menschelijke geneeskunde vormde het allergische affect, zijne
theoretische grondslagen en een onderzoek naar de mogelijkheid als
pathogenetisch moment, in de laatste 20 jaar een gewild en dankbaar
object van onderzoek. De literatuur, in vaak uitbundigen overvloed
geproduceerd, vormt hiervan een direct getuigenis. Wij wezen er reeds op,
dat het bij de studie van deze materie zaak is, met beide voeten op den
beganen grond te blijven en dat men er goed aan doet zich niet mede te
laten sleepen door den stroom van beschouwingen, welke vaak den bodem
eener gezonde, overtuigende werkelijkheid hebben verlaten en zich ver-
liezen in den nevel der abstractie. De diergeneeskundige wetenschap
heeft dit streven slechts aarzelend, misschien te beschroomd gevolgd.
Hier en daar ontmoet men in de geschriften een vage aanduiding naar
deze richting ; tot een positief pogen om naar deze zijde het onderzoek
te leiden, is het tot dusverre niet gekomen. Deze, min of meer conservatief

getinte zienswijze, kan ter eener zijde haar nut hebben afgeworpen, ter
andere zijde rijst de vraag, in hoeverre het gewenscht blijft in deze min
of meer orthodoxe houding te volharden, vooral nu in de laatste jaren
door het resultaat van het werk een rij van onderzoekers van naam een
aantal feiten aan het licht zijn gebracht, waardoor op meer dan één punt
concrete gegevens gevonden en vastgelegd zijn. Tevoren wezen wij met
nadruk op de reserve, waarmede vele hiervan aanvaard dienen te worden ;
een en ander neemt echter niet weg, dat naar ons bescheiden oordeel het
tijdstip gekomen is om het allergisch affect als oorzaak van dierziekten
nader onder de loupe te nemen. Hierbij zij vooropgesteld, dat noch de
practicus noch hij die in kliniek of laboratorium zijn taak verricht, ieder
voor zich in staat moet worden geacht deze moeilijke materie in haar
geheel te beheerschen, laat staan tot oplossing te brengen. Zoo ergens,
dan is hier nauwe samenwerking eerste vereischte voor eventueel slagen.
Het allergieprobleem toch bezit zoovele facetten, dat in het bijzonder in
de diergeneeskundige wetenschap, waar dit probleem nog geheel als terra
incognita moet worden beschouwd, alleen harmonieuze en intensieve
samenwerking van alle betrokkenen in staat zal kunnen zijn eene mogelijke
oplossing nader onder het bereik te brengen. Hierbij behoort men de
moeilijkheid niet gering te achten om deze vaak vluchtig verloopende
aandoening a chaud ter observatie en onderzoek te verkrijgen. Voor
den practicus liggen hier moeilijkheden, welke niet onderschat moeten
worden. Het gaat erom, tusschen het practijkrumoer door, ziektebeelden
en toestanden te fixeeren, welke als het ware tusschen de handen door-
glijden. Om enkele punten nader te détailleeren : voor het verkrijgen van
een juist inzicht zal een goed opgezet, morphologisch bloedonderzoek,
aangevuld door een chemisch-analytisch dito, ingezet moeten worden.
Bij het onderzoek naar de rol en hoedanigheid der antigenen zal een
nauwkeurige studie van de samenstelling van de weideflora, zoomede
een onderzoek naar de biochemische verwerking der voedermiddelcn,
mede in het plan moeten worden betrokken. Hiernaast zal getracht moeten
worden gegevens te verkrijgen omtrent de al dan niet familiaire aanleg
van het lijden. Een dergelijk breed opgezet onderzoek overschrijdt de
mogelijkheden, welke binnen het bereik van den practicus liggen ten
eenenmale. Zijn aandeel zal zich hebben te bepalen tot een zoo exact
mogelijke beschrijving van het klinisch beeld, zoo mogelijk aangevuld
met een eenvoudig laboratoriumonderzoek; meer kan van hem niet
gevraagd worden. Een biochemisch onderzoek, uitgevoerd met alle ten
dienste staande, moderne hulpmiddelen, zal verder den grondslag van
het geheel moeten vormen, dit laatste in hoofdzaak gericht om de alles-
beheerschende vraag tot oplossing te helpen brengen of de A/A/R.
als een geheel zelfstandig, aan eigen wetten gebonden phenomeen is te
beschouwen of in aard en wezen samenhang en overeenstemming vertoont
met een zich in het milieu intérieur ontwikkelend biochemisch auto-
intoxicatieproces. Ligt dus voor den practicus de beperking van diens
aandeel in het volbrengen dezer taak voor de hand, dit mag hem niet
weerhouden zijn opdracht binnen het raam van het geheel te vervullen
en het is mijn oprechte overtuiging, dat alleen door eene gedisciplineerde
samenwerking in de toekomst deze taak tot een bevredigend einde kan
worden gebracht, al gelooven wij niet, dat dit binnen afzienbaren tijd het
geval zal kunnen zijn.

In de menschelijke geneeskunde zijn het bovenal de Fransche en Anglo-
Amerikaansche school geweest, welke zich op het gebied van de studie van
het locaal huidoedeem groote verdiensten hebben verworven. De eerste in
het bijzonder op het gebied der kliniek hiervan, terwijl van de andere
zijde hoogst waardevolle bijdragen zijn geleverd voor het vraagstuk der
pathologische physiologie. Een klinisch vernuft, geschoeid op den bodem
eener bijna feillooze intuitie heeft de Fransche school in staat gesteld
dieper in te dringen op dit terrein,hetwelk tot voor 30 jaar nog vrijwel
als maagdelijk moest worden beschouwd ; aan deze verworven wetenschap
hebben zich de Amerikaansche en Engelsche school gepaard door langs
den weg van het critisch ingestelde experiment den grondslag van het
geheel te verbreeden.

Bij het locale huidoedeem van den mensch heeft men naar den vorm
twee aspecten gezien. In de eerste plaats de urticariavorm, welke in zijn
meest elementaire gedaante zich aan ons voordoet, wanneer de huid in
contact is geweest met de bladeren van den brandnetel (urtica dioica).
Het meest voorkomende beeld der urticaria (netelroos) ontstaat bij den
mensch na een korte, inleidende phase van huidjeuk en vertoont zich op
het lichaam op vrij grillige wijze verdeeld, als typische kwaddels. Vaak
verdwijnen deze zich boven het niveau der huid verheffende kwaddels,
welke soms een rose tot roode kleur kunnen aannemen, binnen enkele
uren ; ook het jeukgevoel verdwijnt hiermee ; in het algemeen persisteeren
ze niet langer dan 24 uren. Enkele malen combineert het beeld zich met
bl aarvorming (urticaria bullosa) en kan het geheel aangroeien tot eene,
met hinderlijk jeuk- en krabgevoel gepaard gaande huidaandoening,
welke aanleiding kan geven tot een onrust- en excitatiestadium, hetwelk
voor den patiënt uiterst moeilijke uren met zich mede kan brengen. Recidief
komt vrij vaak voor, terwijl in enkele gevallen het acute stadium over
kan gaan in een chronisch, welke aandoening èn voor den patiënt èn
voor den behandelenden geneesheer onaangenaamheden en moeilijkheden
voor eene in te stellen therapie met zich mede kan brengen.

Vooropgesteld zij, dat urticaria, zoowel in den gewonen als in den
meer uitgebreiden vorm (urticaria gigantea) te beschouwen is als een
symptoom, berustend op velerlei oorzaken als daar zijn mechanische,
thermische, psychische, focale en andere. In 1882 is het Qwincke geweest,
welke in de Monatshefte für praktische Dermatologie, (Band I Heft 5),
de aandacht gevestigd heeft op een bij den mensch voorkomend huid-
lijden, hetwelk hij den naam gaf van Acuut Circumscript Huidoedeem.
Zijn publicatie knoopt hij vast aan het werk van een zijner leerlingen
Dinkelacker, met wien hij samen een aantal interessante waarnemingen
in diens dissertatie vastlegde. Aan de beschrijving door hem gegeven,
ontleenen wij het volgende : Op verschillende plaatsen der huid en van de
subcutis ontwikkelen zich oedemateuze zwellingen van 2—10 cm door-
snede. Deze zwelling bevinden zich o.m. aan de extremiteiten, in de
onmiddellijke nabijheid van de gewrichten, doch ook aan de romp, aan
het gezicht, in het bijzonder rondom de oogleden en lippen, ook soms aan
het scrotum. De zwellingen vloeien gelijkmatig over in de gezonde huid-
gedeelten, de term „omschreven" is dus niet in overeenstemming met de
feiten, in tegenstelling met de urticariazwellingen, welke scherp om-

schreven zijn. De patiënten ondervinden een verhoogd spanningsgevoel,
enkele malen uitgroeiend tot een jeukgevoel ter plaatse. Ook op de slijm-
vliezen kunnen zwellingen optreden, aan het gehemelte, in pharynx en
larynx en wel op een wijze, dat dyspnoe kan optreden tot stikkingsdood
toe ; ook het slijmvlies van het geheele gastro-intestinale apparaat kan
zwellingen vertoonen. Met nadruk wijst Quincke op het explosieve
optreden, zoowel als op het snelle verdwijnen der zwellingen. De familiaire
aanleg kon in enkele gevallen aangetoond worden. Quincke meent het
ontstaan terug te moeten voeren op eene angioneurose.

Het is Widal en zijne school geweest, welke een dieper inzicht mogelijk
hebben gemaakt door de bevinding, dat het optreden van urticaria zich in
vele gevallen combineert met eene verandering in de physische, chemische
en morphologische structuur van het bloed. Deze veranderingen heeft
hij samengevat onder de benaming Crise Hémoclasique of Kolloidoclasie.
(Zie Hoofdstuk I). Deze wijziging in het bloedbeeld is te beschouwen als
een shocksymptoom, dat niet alleen bij urticaria, doch ook bij andere
aandoeningen kan voorkomen, waaraan in het algemeene shockbeeld een
plaats kan worden ingeruimd, als asthma, migraine, hooikoortsconjunctivitis,
pruritis, enz. Widal wijst er daarbij op, dat er zonder allergische, manifeste
en registreerbare symptomen een crise hémoclasique aanwezig kan zijn.
De aanwezigheid van de laatste wijst echter zonder eenigen twijfel in de
richting eener zich in het lichaam afspelende verandering, op den basis
eener allergische genese. Onderzoekingen van den allerlaatsten tijd hebben
duidelijk gemaakt, dat het Quincke oedeem zich ontwikkelen kan in alle
weefsels en organen van het lichaam, ook in het zenuwapparaat ; ook de
hydrops articulorum intermittens kan medegerekend worden tot een
verschijningsvorm hiervan. Assmann vond na Quincke\'s oedeem om-
schreven huidgrangreen op verschillende plaatsen van het lichaam.

In aard en wezen zijn urticaria en Quincke\'s oedeem verschijnings-
vormen van dezelfde ziekteoorzaak, het verschil moet teruggebracht
worden op quantiteit en intensiteit van het inwerkend agens, waarbij de
opmerking gemaakt kan worden, dat het Quinke\'s oedeem zich mede
bepaalt tot de subcutis. Bij de kwaddelvorming ontwikkelt zich een
parenchymateus en interstitieel cutisoedeem, dat zijn oorsprong neemt
in een sereuze ontsteking. Het ontstekingsvocht bezit een hoog gehalte
aan eiwit, veel hooger dan exsudaat. Dit gehalte kan stijgen tot 3 %.

Van Engelsche zijde zijn onder leiding van Lewis merkwaardige onder-
zoekingen verricht, welke een beter inzicht hebben verschaft in het patholo-
gisch-physiologisch gebeuren. Wij wezen er reeds vroeger op, dat histamine-
(H-substanties) werking in vele opzichten parallel loopende verschijnselen
te zien geeft met het allergisch gebeuren. Waar bij urticaria en Quincke\'s
oedeem het proces zich afspeelt in huid en subcutis, plaatsen voor het
experiment gemakkelijk bereikbaar, lag het voor de hand, dat de moge-
lijkheid onder het bereik lag vergelijkingen te kunnen treffen. Lewis en
zijn leerlingen hebben deze mogelijkheid dan ook ten volle benut. De
ingezette proeven wezen uit, dat na mechanische, thermische en actinische
prikkeling der huid onder invloed van een of andere H-substantie, in
de vaten allereerst een vernauwing der capillairen optreedt, gevolgd door
een verwijding der arteriolae. Deze tezamen worden aanleiding tot het
optreden eener sterk verhoogde diapedese en leggen den grondslag voor
het ontstaan van een kwaddel. Lewis neemt hierbij aan, dat een prikkeling

der epidermiscellen leidt tot de vorming eener H-substantie. Eenzelfde
physiologisch effect wordt immers veroorzaakt door de intracutane injectie
van histamine of van een specifiek allergeen bij een naar allergie neigend
individu. Lewis neemt aan, dat bij een allergisch gebeuren een toxische
stof ontstaat (A/A/R. product), welke indentiek is met histamine of
H-substantie. Mocht dit niet het geval zijn, dan meent hij, dat het A-A-R-
productopde epidermiscellen werkt ak de mechanische prikkel en daardoor
de H-substantie ontleed wordt. Als derde mogelijkheid oppert hij de ge-
dachte, dat histamine, H-substantie en A/A/R/ product van verschillende
origine zijn, doch in de cellen van een vaatwand eenzelfde physische
verandering bewerken. Of er dus werkelijk van een histamine-effect
gesproken mag worden, is dus ook op dit oogenblik niet uit te maken ;
een en ander blijft dus voorloopig een zuivere hypothese, die eenigszins
aan waarschijnlijkheid verliest door het feit, dat het histologische beeld
van de resp. door antigeen- en histamineinjectie opgewekten kwaddel
fundamenteele verschillen vertoont.

De vraag rijst nu op welke wijze worden urticaria en Quincke\'s oedeem
opgewekt ? Volgens de allergieleer kunnen allergenen geresorbeerd worden
door de slijmvliezen van het respiratie-apparaat, zoomede door de slijm-
vliezen van het digestie-apparaat en de ervaring heeft wel geleerd, dat in
het meerendeel dezer gevallen nutritieve antigenen in het spel zijn, welke
dus langs den weg van het maagdarmkanaal hunne werking ontplooien.
Wij wezen er reeds op, dat hier resorptie van het complexeiwit, hoe on-
waarschijnlijk dit- ook volgens Abderhalden\'s klassieke leer der ver-
schijning moge zijn, in het spel zou zijn.

Een veel logischer, begrijpelijker en voor het waarnemingsvermogen
veel gemakkelijker te vatten verklaring, ligt in de onderstelling, dat in de
darm geproduceerde giften langs resorptieven weg het symptoom der
urticaria zouden opwekken. Dal hierbij toxinen in het spel kunnen zijn,
welke chemische verwantschap vertoonen met histamine, bewees
Eppinger, welke in de faeces van aan darmstoring lijdende patiënten
ergamine, een verwant product van histamine, kon aantoonen. Nogmaals
zij opgemerkt, dat minimale hoeveelheden bepaalde stoffen oorzaak
kunnen worden van het optreden van allergische effecten. Geheel onschuldig
geachte voedingsmiddelen kunnen door de fabriekmatige voorbereiding
tot gebruiksvoedsel, sporen van stoffen tot zich trekken, waarvan het
.origine na het gebruik niet meer terug te vinden is. Het staat wel vast,
dat een zeer groot aantal voedings- en geneesmiddelen oorzaak kunnen
worden tot het optreden van urticaria, resp. Quincke\'s oedeem. Ook
ingewandswormen, in het bijzonder ascariden, zoowel als echinoccus-
blazen en trichinen kunnen deze symptomti tevoorschijn roepen. Dat
koude als aetiologische factor mede op kan treden, is overbekend. Aan-
genomen wordt, dat de aanleg voor het optreden van urticaria en
Quincke\'s oedeem als erfelijk is te beschouwen. Hierbij zij in de eerste
plaats gedacht aan eene erfelijkheid, voor eene b \'aaide, in de richting
van allergische verschijnselen neigende ontvankelijkheid. Vooral van
Amerikaansche zijde zijn voor het bewijs hiervan indrukwekkende ge-
gevens bijeengebracht.

In de Fransche literatuur wordt nog melding gemaakt van het optreden
van urticaria na inspanning en vermoeidheid (urticaire par effort). Ge-

woonlijk gaan deze aanvallen gepaard met algemeene verschijnselen,
terwijl ook een hemoclasische crisis aanwezig is. De vraag zou kunnen
worden gesteld óf en in hoeverre gedacht mag worden aan de werking
van vermoeidheidstoxinen (Weichardt).

De therapie heeft zich te richten naar de oorzaken ; hieruit volgt, dat
deze slechts in weinige gevallen direct tot een gewenscht resultaat voeren.
Het oorzakenspectrum is immers zóó veelkleurig, dat een juiste therapie
vaak als toevalstreffer te beschouwen is, terwijl wij mede in aanmerking
moeten nemen, dat de symptomen sterk reversibel zijn, gelijk de meeste
allergische symptomen.

Richten wij thans onze aandacht op het locaal oedeem bij onze huis-
dieren. Bij voorbaat kan gezegd worden, dat het hier betreft een uit klinisch,
zoowel als therapeutisch oogpunt eenvoudig geval. Urticaria in den
dwergvorm, vaak in multiple uitbreiding over het lichaam verspreid,
bij voorkeur gelocaliseerd op hals-, romp- en lendenstreek, zien wij bij het
paard vrij frequent optreden. Na voedering met aardappelschillen, wellicht
door toedoen van in den darm opgenomen en hierna geresorbeerd solanine-
gift, treedt het aan den dag. Een individueele gevoeligheid schijnt hierbij
zonder twijfel in het spel te zijn, blijkend uit het feit, dat na toediening
op stallen met meer dieren, slechts een hoogst enkel dier ziek wordt.
Opgemerkt worde hierbij, dat deze dieren nog al eens verschijnselen van
recidief vertoonen. Ook na toediening van andere voedingsmiddelen,
waarvan de oorsprong vaak niet meer is na te gaan, kan bij het paard
urticaria optreden. Uitdrukkelijk zij hierbij vastgesteld, dat deze vorm
van urticaria, in de populaire benaming „netelroos", steeds gepaard
gaat met afwijkingen in het gastrointestinale apparaat, als daar zijn :
dyspepsie, tympanitis van maag en darm, lichte diarrhee, culmineerend
soms in koliekverschijnselen van betrekkelijk lichten en voorbijgaanden
aard. Karakteristiek is hierbij het spoedige opkomen en het vaak even
spoedige verdwijnen van dit locaal huidoedeem. Ook in het beloop van
droes en petechiaaltyphus zien wij bij enkele paarden urticaria optreden.
Ook hier weer schijnt een speciale gevoeligheid aanwezig te zijn. Wij zien
het vaak optreden in het genezingsstadium. Het ligt voor de hand, dat
het affect in dit geval zijn ontstaan dankt aan de circulatie van bacterie-
toxinen. Ook als begeleidingsverschijnsel der serumziekte, zien wij urticaria
bij het paard optreden. Wil men deze urticariavorm als onderdeel van
het shocksyndroom betitelen, dan ligt de opvatting voor de hand, dat wij
hier te doen hebben met een zg. shockfragment. Het blijft echter vaak
niet bij deze eene uiting hiervan. Wester zag bij een paard, naast urticaria,
longoedeem ontstaan. In een ander geval zag hij naast urticaria zich een
typische asthmaaanval ontwikkelen. Persoonlijk zag ik bij een paard een
koppeling van urticaria met glottisoedeem, gepaard gaande met sterke
dyspnoe, van voorbijgaanden aard. Eosinophylie schijnt volgens W\'ester
weinig met de afwijking samen te gaan ; in de herstelperiode kon hij
echter meerdere malen een vermeerdering der eosinophyle cellen, tot
10% aantoonen (normaal 2—4%)- Huidaandoeningen van chronisch
karakter kunnen somtijds het gevolg van urticaria zijn. Enkele malen
zag ik een multiple necrose der huid, later gevolgd door een afstooting
van necrotische plekken.

geval. De aandoening heeft een vluchtig karakter en het is hierdoor moeilijk
te controleeren óf en in hoever een ingestelde therapie effect heeft ge-
sorteerd, ja dan neen.

Het locale oedeem bij het rund openbaart zich meestal op een andere
wijze dan bij het paard. Hier vertoont zich deze aandoening in den vorm
van het zg. urticaria gigantea. Numan beschrijft het beeld in zijn Handboek
der Genees- en Verloskunde van het Vee, (ie. druk 1819), onder den
naam van het „zwellende of loopende vuur" als volgt : „Het beest heeft
„eene brandende hitte over het geheele lichaam en zoekt, als het deze
„ziekte in de weide krijgt, naar water om zich te verkoelen, waarin het-
zelve zich somwijlen met groote onstuimigheid werpt en omwentelt ;
„het hoofd zwelt tevens sterk op ; de oogen worden ongemeen opgezwollen,
„alsmede de muil en de wangen ; naarmate de zwelling van deze of gene
„deelen meer of minder hevig is, wordt de ziekte somwijlen onderscheiden
„in de oogblaar of het oogvuur en in de snotblaar of het snotvuur ; bij
„de Koeien vertoont zich de klink insgelijks opgezet ; er komen op het
„lichaam zelfs builen of bulten te voorschijn, welke in elkander vloeien,
„zoodat de zwelling zich spoedig over het lichaam uitbreidt; waardoor
„de huid strak om hetzelve gespannen wordt en hol klinkt, als men er
„op drukt ; de ademhaling is moeilijk en benauwd ; het vee blaast
„sterk door den neus, waarbij veel slijm uit denzelve en den mond vloeit ;
„de slikking is moeilijk ; de polsslagen van het hart zijn hard en snel."
De oorzaken besprekende meent Numan, dat door enkele ingewijden deze
o.m. gezocht worden in het eten van vergiftige kruiden. Zelf meent hij dit
in twijfel te moeten trekken. Ook de complicatie met glottisoedeem wordt
door hem vermeld, waarbij hij refereert aan de bevindingen van een ervaren
landman Jacob Rozing-Boschma te Kropswolde. Uit de mededeeling
van Numan, wij behoeven het met zijn beschrijving niet in alle opzichten
eens te zijn, blijkt o.m., dat het locale oedeem bij het rund geen ziekte is,
samenhangende met de gevolgen eener moderne bedrijfsvoering. Aan het
slot van het Hoofdstuk vinden wij het volgende aangeteekend : „Veeltijds
„volgt op de blaarziekte, nadat de builen geslonken zijn, een afval of
„ruijing van het haar, hetwelk dan opnieuw wederom aanwast, doch
„waarbij het zonderlinge verschijnsel plaats heeft, dat het witte haar
„zelden wederom te voorschijn komt, op de plaatsen daar de blaren ge-
„weest zijn."

Het locaal oedeem bij het rund treedt, evenals de netelroos bij het
paard, slechts bij enkele, wellicht bijzonder hiertoe neigende dieren op.
Het wil mij voorkomen, dat hier een familiaire aanleg aanwezig kan zijn ;
enkele mijner waarnemingen wijzen zeer bepaald naar deze richting ;
een nader systematisch onderzoek zal echter noodig zijn om aan dit ver-
moeden een meer stevigen grondslag te geven.

Het meerendeel der gevallen speelt zich af in de weide, slechts zelden
ziet men het op stal optreden. Wester is van meening, dat ook bij het
rund voedering met aardappelschillen een aanleidende oorzaak kan
vormen. Onze waarnemingen vermogen aan deze opvatting geen steun
te geven. De zwellingen bij het rund ontwikkelen zich bij voorkeur in de
anaal-vulvastreek en rondom de oogen. In het eerste geval blijken bij
.exploratie de zwellingen zich voort te zetten ook binnen het rectum en
de vaginaalruimte ; in het tweede geval zag ik, tegelijk met de vaak mon-

strueuze zwellingen een zwelling van de conjunctivae epiphora optreden.
Tot zoover is de afwijking, evenals de urticaria bij het paard, een vrij
ongevaarlijke aandoening van voorbijgaand, snel tot den norm terug-
keerend karakter. De stoornis in het digestie-apparaat, welke ook bij het
rund steeds met deze huidverschijnselen samengaat, verdwijnt vrijwel
synchroon met deze laatste. In een klein aantal gevallen zien wij echter
een merkwaardige complicatie optreden in den vorm van een explosief
zich ontwikkelend longoedeem, dat zich kan uitbreiden tot een glottis-
oedeem en in enkele gevallen tot een spoedige exitus letalis kan voeren.
Dit longoedeem kan zich over het geheele longveld uitbreiden, doch merk-
waardigerwijze vinden wij in enkele gevallen slechts gedeelten hiervan
aangedaan.

Niet zelden ziet men tegelijk met het locaal huidoedeem vrij snel
optredende en ook weer snel teruggaande darmaandoeningen ; enkele
malen zag ik een haemorrhagische diarrhee (colitis mucosa ?). Opgemerkt
zij nog, dat het lijden in het meerendeel der gevallen niet gepaard gaat
met temperatuursverhooging, ook niet in die gevallen, waar long- of
stemspleetcomplicaties optreden. Bij de veehouders staat dit lijden bekend
onder den naam van blaar, resp, binnenblaar. Wester zag als verdere
complicaties optreden hersen- of hersenvliesoedeem.

Ook bij den mensch worden combinaties van Quincke\'s oedeem met
andere symptomatische allergische affecten aangetroffen. Feer (Schweiz
M.W.S. 1931 blz. 186) beschrijft een geval van Quincke\'s oedeem van
lippen en wangen tezamen met een angioneurotisch oedeem der rechter-
long, na het eten van kreeft.

Wij vermeldden reeds vroeger, dat na het verwijderen van larven van
den runderhorzel (hypoderma bovis) bij het rund een volkomen identiek
blaarbeeld op kon treden. Bij deze ontwikkeling moet gedacht worden
aan de mogelijkheid van resorbtie van bacterieproducten, afkomstig uit
de holte, waarin cle larve gedurende langen tijd ingekapseld was. Deze
bevinding komt geheel overeen met die bij menschen gemaakt, waar
urticaria en Quinke\'s oedeem optrad na het verwijderen van chronische
infectiehaarden, als tandgranulomen, alveolairpyorrhoe, tonsillitis,
empyeen, cholecystitis, pyelitis e.a. Wester stelt zich de vraag in hoeverre
het verklaarbaar is, dat deze oedemen het meeste optreden bij oudere
dieren, terwijl de larven het vaakst worden aangetroffen bij jongere dieren ?
Volgens de opvatting, neergelegd in de allergiehypothese ligt hier de
verklaring voor de hand : de eerste infectie en sensibilisatie geschiedt op
jeugdigen leeftijd, het allergieaffect ontstaat na herinfectie op ouderen
leeftijd.

Nog wordt bij onze huisdieren locaal oedeem opgemerkt bij varkens en
schapen. Bij varkens en enkele malen bij het rund, kan Quincke\'s oedeem
optreden na langdurige melkretentie. De opvatting kan hier verdedigd
worden, dat een en ander zijn ontstaan dankt aan de resorbtie van eiwit-
afbraakproducten van de melk, hier is dus een autointoxicatieproces pur
sang in het spel. Bij den hond treedt Quinke\'s oedeem in den urticaria-
vorm vrij frequent op. Vaak wijst de anamnese zeer bepaald in de richting
van opname van bedorven voedsel. Combinatie met profuse, haemorr-
hagische diarrhee is soms aanwezig. Het komt dan tot eenzelfde beeld,
zooals Schittenhelm en Weichardt dit beschrijven na een langs experi-
menteelen weg opgewekt shockbeeld eener enteritis anaphylactica, welke

bij sectie het volgende te zien geeft : darmontsteking van dunnen en/of
dikken darm van sterk haemorrhagisch karakter, oedeem en slijmsecretie.
Bepaalt deze ontsteking zich tot gedeelten van den dikken darm, dan
vertoont zich het beeld eener Colitis mucosa in optima forma. Bij het
vergelijken van den ontstaansmodus bij mensch en dier valt het volgende
op te merken : terwijl bij onze huisdieren het verschijnsel van het locaal
huidoedeem zich steeds combineert met symptomen eener indigestie,
klinisch meer of minder manifest, doch steeds aanwezig en klinisch aan-
toonbaar, is dit bij den mensch niet het geval. Weliswaar schrijft Quincke
in zijn vorenaangehaalde publicatie : ,,Das Allgemeinbefinden ist ge-
,,wohnlich nicht gestort ; in einigen Fallen bestand auszer prodromalen
„subjektiven Unwohlsein auch während der Eruption allgemeines Krank-
heitsgefühl, leichte Benommenheit des Kopfes, Durst und Verminderung
„der Harnmenge. Temperaturerhöhung wurde nie beobachtet," toch
schijnt een directe, oorzakelijke samenhang met afwijkingen in den gastro-
intestinaaltractus naar ons oordeel bij den mensch tot dusverre niet aan-
nemelijk te maken. Wellicht bestaat er aanleiding dit vraagstuk nog eens
nader aan de feiten te toetsen.

In dit verband zij nog gewezen op een aanhaling uit Hansen\'s boek,
waar hij schrijft: „Es ist freilich oft auf die Bedeutung der Darmverdauung
„für die Urtikaria hingewiesen worden, aber mehr mit der Unterstellung
„dass es Darmgifte seihen, deren Resorption die Urtikaria bedinge. Das
„mag für manche Fälle zutreffen, doch können wir sie klinisch nicht
„genügend deutlich machen. Aus den oben kurzangeführten Gründen
„möchte ich es für viel wahrscheinlicher halten, dasz durch eine Störung
„des physiologischen Resorptionsprozesses ungenügend abgebauten,
„komplexen Eisweiszkörpern die normalerweise nur als artindeferente
„Aminosäuren zugelassen werden, der Eintritt in der Kreislauf ermöglicht
„wird." Stellen wij beide verklaringswijzen nog eens naast elkaar en bezien
wij deze in het licht van het geheele min of meer duidelijk te volgen en te
registreeren gebeuren, dan komt wederom de gedachte naar voren :
Zoowel de A/A/R., \'in den nutritieven vorm, als het resultaat van de vorming
van intermediaire stofwisselingsproducten langs den weg van een enterogeen-
biochemisch-autointoxicatieproces, vormen in aard, wezen en uitwerking op het
menschelijk, respectievelijk dierlijk organisme een gelijkgericht en gelijkgestemd
gebeuren.

Hiervoren vermeldden wij reeds hoe Assmann na het optreden van
Quincke\'s oedeem, op verschillende plaatsen van het menschelijk lichaam,
omschreven huidgangreenplekken constateeren kon. Het loont de moeite
hierop nog even nader in te gaan. Numan wees er reeds op, dat er een
samenhang kan bestaan tusschen het optreden van het zwellende of
loopende vuur en een hierop volgend gangreen en afstooting, in het
bijzonder van de ongepigmenteerde huid.

Ook Wester merkt op, dat na uitgebreid, locaal oedeem der huid deze
meer of minder verharden kan en leerachtig kan worden. Even later
schrijft hij : „Bij het rund komt mummificatie van de witte huidgedeelten
„voor door overgevoeligheid van de ongepigmenteerde huid tegenover
„de ultraviolette stralen van het licht, voorafgegaan door een heftig
„pijnlijk huidoedeem. Deze huidaandoening is echter uitsluitend geloca-
„liseerd op de witte huidplekken en heeft met locaal huidoedeem niets

„te maken." In dit citaat schuilt een contradictie zoomede een controverse
met de opvatting door Numan verdedigd. Het is een bekend feit, dat sterke,
thermische prikkels, zoomede directe zonbestraling van de huid bij men-
schen, ook bij het uitfilteren van de ultraviolette stralen aanleiding kan geven
tot het ontstaan van urticaria. Hieruit blijkt, dat van een direct causale
werking van dit bijzonder soort stralen geen sprake behoeft te zijn. Dat
mummificatie van bepaalde huidgedeelten na het optreden van urticaria
of Quincke\'s oedeem in de lijn der verwachting kan liggen, is logisch en
verklaarbaar.

Een en ander vindt zijn bevestiging in de volgende feiten : brengt
men bij een gesensibiliseerd dier intracutaan wederom serum in, dan
antwoordt het weefsel, zooals reeds opgemerkt is, direct hierna met een
vasculaire reactie, welke zich, dank zij de vooruitgang der capillair-
microscopische techniek, goed laat vervolgen en observeeren. De aller-
gische vaatreactie (vaatshock) vertoont hierbij, evenals alle allergische
uitingen, een geprononceerd explosief karakter, primair bestaande uit
spasmen, gevolgd door ischaemische gebeurtenissen, direct hierna
gevolgd door vaatverwijding en hyperaemie, waarbij zich een verhoogde
doorlaatbaarheid van den vaatwand aansluit. In de capillairen treedt
een sereuze stase op, d.w.z. in de verwijde haarvaten vindt men al spoedig
geen corpusculaire bloedelementen meer ; de inhoud hiervan gaat bestaan
uit zuiver plasma. Deze hyperergische-functioneele vaatreactie combineert
zich al spoedig met anatomisch aanwijsbare veranderingen van het geheele
vaatweefselcomplex. De bindweefseltusschensubstantie ondergaat even-
eens een proces van sereuze doordrenking, gepaard gaande met fibrinoide,
coll\'agene zwelling ; dit proces sluit zich al zeer snel aan de vasculaire
phase aan en wordt oorzaak van een zeer aanzienlijke, plastische, deeg-
achtige zwelling van het geheele reactiegebicd. Daarbij ontstaat langs
secundairen weg door compressiestenose vanuit de omgeving, obliteratie
van de kleinste vaten. Alle wccfscldeelcn in het getroffen gebied, het
vaatwandendotheel, het gladde spier- en zenuwweefsel, gaan deelcn in
eenzelfde destructieproces van kern en celstructuren, in dier voege, dat
het geheele, oorspronkelijke weefselcomplex metamorphoseeren kan tot
één necrotische massa, van het gezonde weefsel gescheiden door een
demarcatie- of randzöne.

. De vaatreactie zelve kan nog verschillende phasen van ontsteking te
zien geven : leucocytaire, haemorrhagische, necrotiseerende, monocytaire
en fibreuze ; beide laatste te beschouwen als de chronische vorm. Het
uiteindelijke beeld vindt zijn weerspiegeling in de locale weefsellaesie, die
optreedt bij het reeds genoemde artuss-phenomeen, hetwelk in zijn idealen
vorm te voorschijn kan worden geroepen na intracutane injectie van eiwit-
antigeen bij het homoloog gesensibiliseerde konijn. In zijn typische vorm
zien wij het bij den mensch optreden na een testproef met behulp van
een antigeen, verkregen van de Bangsche bacil, jaren nadat de betrokken
patiënt een Banginfectie heeft doorstaan. Bij dit dier zien wij het beeld
eener haemorrhagische ontsteking overheerschen. Hieruit volgt, dat onder
bepaalde kwantitatieve en kwalitatieve verhoudingen het overigens vrij
onschuldige huidoedeem voeren kan tot een volledige, in ons geval, droge
necrose van bepaalde huidgedeelten (mummificatie). Een open vraag
blijft het evenwel, waarom alleen de ongepigmenteerde huid deze typisch
regressieve veranderingen gaat vertoonen en de gepigmenteerde huid

niet. Teneinde de oplossing dezer vraag meer volledig te kunnen benaderen,
zal het noodig zijn ook deze huidgedeelten, na het optreden van urticaria
of Quincke\'s oedeem, aan een nader histologisch onderzoek te onder-
werpen. Immers de consistentieveranderingen, welke ook hierin somtijds
optreden, vormen daartoe een gereede aanleiding.

Deze aandoening behoort in het kader van dit geschrift besproken te
worden, wijl in de wijze van optreden en de verschijnselen, waaronder het
zich openbaart, een vermoeden in de richting eener allergische genese,
niet zonder meer van de hand gewezen kan worden. Waar, in vergelijking
met de menschelijke geneeskunde, niet direct een voor ioo % aannemelijk
analogon aanwezig moet worden geacht, komt het mij gewenscht voor
allereerst in een beknopte beschouwing het dierlijden te behandelen. Ik
veroorloof mij hierbij de vrijheid dit te doen aan de hand van gegevens,
welke te vinden zijn in W\'ester\'s Leerboek „Orgaanziekten bij de groote
Huisdieren", deze onovertroffen vraagbaak en informatiebron, welke hij
ons, dierenartsen, bij zijn officieel afscheid uit zijn werkkring naliet en
waarin hij op onnavolgbare wijze den grooten schat zijner ervaring voor
ons, zijne leerlingen, heeft willen bewaren. Voor deze geste kunnen wij
hem niet dankbaar genoeg zijn.

In de bekende handboeken vinden wij omtrent deze typische aandoening
zeer weinig vermeld ; dit vindt misschien zijn verklaring in het feit, dat het
lijden schijnbaar gebonden is aan speciale bodem- en andere ver-
houdingen, waardoor het als practijkervaring bepaald blijft tot enkele
gebieden. Volgen wij thans voor de symptomatologie de exacte beschrijving,
welke Wester ons gaf:

„In de licht verloopende gevallen vertoonen de dieren slechts een
„frequente ademhaling en veellicht daarnaast nu en dan eenig licht
„kreunen bij de expiratie en na het hoesten. Eetlust en melkgift kunnen
„daarbij normaal zijn. In ernstiger gevallen is het dier dyspnoïsch : de
„expiratie is zeer bemoeilijkt en geschiedt kreunend, abdominaal en
„stootend ; de dieren staan met gestrekte hals. Daarnaast verminderde
„eetlust, vertraagde pensbewegingen, tympanie, verstopping, of diarrhee
„en verminderde melkgift. De temperatuur is, tenminste in den aanvang,
„normaal, de polsfrequentie is verhoogd, soms zeer sterk verhoogd, in
„disaccoord met de temperatuur. De slijmvliezen zijn livide rood ge-
fleurd. Het aantal witte bloedlichaampjes is bij longjacht, zonder com-
plicaties met pneumonie, binnen de grenzen van het normale, eventueel
„slechts in geringe mate verhoogd ; bij consecutieve pneumonie stijgt
„meestal het aantal witte bloedlichaampjes. In den aanvang is het
„vesiculair ademen verminderd ; hoe sterker de dyspnoe, hoe minder valt
„er in den aanvang te hooren. Na enkele dagen hoort men vochtgeruischen
„(reutelen). Het longpercussie veld is vergroot, soms zeer sterk ; de long-
„toon klinkt heel hol. De eene long is soms veel grooter dan de andere.
„In den aanvang wordt er geen sputum uitgescheiden, later veel slijmig
„sputum. In het sputum wordt niets bijzonders gevonden. De urine bevat
„soms eiwit."

Het macroscopisch-pathologisch beeld wordt geheel beheerscht door
het opgetreden longemphyseem, gelijk dit in precies dezelfde mate het

geval is bij de cavia na het doorstaan van de klassieke experimenteele
anaphylactische grondproef. Bij de obductie van het aan shock gestorven
dier ziet men de volomineuze met lucht gevulde longen als meest
karakteristiek kenteeken. Eenzelfde beeld nu vertoont een aan longjacht
gestorven of in nood geslacht rund. Het opgetreden emphyseem kan van
dien aard zijn, dat via den weg van het alveolaire, respectievelijk
interstitieele emphyseem, scheuren in de pleura pulmonalis ontstaan en
dientengevolge een toestand van pneumothorax optreedt. Als complicatie
ziet men, hoogstzelden echter, een uitbreiding van dit emphyseem tot
onder de huid en het peritoneum. Een uitgebreid, peracuut optredend
emphyseem staat dus op den voorgrond.

Niet deze afwijking alleen karakteriseert het beeld ; hiernaast zien wij
een verdikking van de wand der bronchiolen, veroorzaakt door een sterke
zwelling van het epitheel. Het lumen der bronchiolen is opgevuld met een
taaie, opake slijmmassa, welke zich zonder veel moeite met behulp van
een pincet, als een draad hieruit laat verwijderen. Ook rondom de kleinste
bronchiolen ziet men een ophooping van ontstekingsfiltraat. In de alveolen
ziet men hetzelfde, bestaande uit fibrine, eosinophyle cellen, enkele leuco-
cyten, exsudaat en in hoogst enkele gevallen reuzencellen. Volgens Wester
wordt in het sputum niets bijzonders gevonden. Ik weet niet op welke
wijze dit sputum door hem verzameld en verder bewerkt werd, doch
naar mijne ervaring liggen de feiten hier eenigszins anders. In een vijftal
gevallen van longjacht was ik in staat sputum te verzamelen met behulp
van de tracheaalcanule. Hierbij bevond zich sputum, verzameld in ver-
schillende stadia van het lijden. Het microscopisch beeld hiervan gaf in
wisselend aspect een groote hoeveelheid afgestooten en in toestand van
regressie verkeerende epitheelcellen, veel eosinophyle, weinig leucocyten
en tevens de voor athsma typische kristalfiguraties, de zg. Charcot-
LEYDENSche kristallen, te zien. Deze laatste zouden ontstaan uit de eosino-
phylecellen. Naegeli motiveert deze opva\'tting weinig overtuigend als
volgt : „Wahrscheinlich entstehen die charcot-LEYDENSche (Neu-
MANNsche) Kristalle aus den eosinophylen Leucocyten, denn das Zusam-
„menkommen ist ein regelmasziges". Soms zag ik in het acute stadium
een zeer sterke eosinophylie. In andere weer niet en werd dit verschijnsel
waargenomen in het sputum, verkregen in de herstelperiode.

Indien wij naar een analogie uit de menschelijke geneeskunde zoeken,
rijst de gedachte in de richting van asthma. Wie in staat is geweest een
acute asthmaaanval bij den mensch te observeeren en het klinisch beeld
te verifieeren met een aanval van typische longjacht bij het rund, wordt
onweerstaanbaar getrokken door een niet te loochenen gelijkenis. Tot
op heden ligt de aetiologie der longjacht in een volkomen duister. Deze
aandoening is daarom reeds als een bijzondere te beschouwen, wijl zij
uitsluitend gezien wordt bij runderen en wel bij oudere dieren, grazende
in een weide na het binnenhalen van den hooioogst, op het etgroen dus.
Het typisch apoplectische verloop is teekenend ; enkele malen zien wij de

De bewerking van het tijdens dit onderzoek gewonnen materiaal werd verricht
door wijlen Mej. E. Bennink, in leven analyste, verbonden aan het lab. der Vereeniging
Ziekenzorg te Enschede. Ik betuig haar voor dit werk posthuum mijn grooten dank.

Ook hier weer schijnt een speciale, individueele gevoeligheid aanwezig
te zijn. Het zijn slechts enkele dieren, welke door het lijden worden ge-
troffen. Zeer zelden ziet men meer dieren uit een koppel tegelijk
aangetast. Wester meent, dat hier een allergische intoxicatie in het spel
zou zijn. Het lijden combineert zich ook hier met afwijkingen in den
gastrointestinalen tractus, een coïncidentie, waarop ik ook reeds bij het
allergisch symptoom der urticaria, respectievelijk Quincke\'s oedeem,
wees. Het is bekend, dat bij asthmapatiënten ook vrij geregeld in de anam-
nese aanwijzingen naar eenzelfde richting gevonden worden. Volgens
Wester zou de oorzaak van longjacht gezocht moeten worden, in de
aanwezigheid van schimmels, welke op de droge stoppels van het ondergras
vegeteeren. In afwijking met deze meening wijzen Coca, Hansen en vele
andere auteurs er echter op, dat allergische verschijnselen in de eerste
plaats en uitsluitend hun oorsprong vinden in de inwerking van schimmel-
sporen. Het directe en volledige bewijs eener allergische genese is tot dusverre
niet gebracht. Meer dan een vermoeden kan het niet genoemd worden.
Eene volledige diagnose eener allergische ziekte kan slechts gebracht
worden, indien aetiologisch, pathogenetisch en symptomatologisch aan
de voorwaarden van het allergisch gebeuren voldaan wordt. Nu meene
men niet, dat aan iedere asthmavorm bij den mensch een allergische
genese ten grondslag ligt. Integendeel, zeer vele asthma aanvallen bij den
mensch vinden hunne verklaring in oorzaken, welke met allergische niets,
maar dan ook niets gemeen hebben. Het schijnt mij toe, dat in dit opzicht
in de humane geneeskunde meer gegeneraliseerd wordt dan noodzakelijk
en verantwoord is te achten. Alleen een diepgaand onderzoek, waarbij
de anamnese niet het minst te verwaarloozen is en een langdurigen obser-
vatietijd, kunnen het mogelijk maken een juiste genese van dit lijden,
hetwelk als een vale sluier gespreid ligt over het lot van vele menschen,
op het spoor te komen. Volgens de moderne opvatting behoort men onder
asthma het effect van een multiple, functioneele stenose der bronchiolen
te verstaan. Dit in afwijking met de tot voor enkele jaren verdedigde
opvatting, dat bij asthma steeds de spastische component zou overheer-
schen. Volgens de laatste onderzoekingen staat een stenose der bronchiolen
onweerlegbaar op den voorgrond, waarbij het merkwaardig is, dat niet
altijd het geheele longveld behoeft te zijn aangedaan, doch dat vaak
slechts enkele gedeelten van het bronchiolensysteem in het proces betrokken
zijn. Eenzelfde vicarieerend optreden ziet men ook bij de longjacht van
het rund. Hier vindt men longgeruischen, in hoofdzaak aanvankelijk
piepen en chymen, in latere stadia vermengd met meer sonore vocht-
geruischen (combinatie met longoedeem ?) Men vindt deze geruischen
vaak over bepaalde gedeelten van het luisteroppervlak verspreid, slechts
zeer zelden over het geheele longveld. Bij den mensch onderscheidt men
een typische aanvalsasthma naast een vorm, waarbij de plotseling op-
komende aanval niet domineert, doch de asthmatische toestand min of
meer geprononceerd, in bepaalde perioden van het jaar of het geheele
jaar door aanwezig is. De jaarcurve wijst als top de maanden October
en November aan met voorjaarstoppen in de maanden April en Mei.
Bij het rund komt, zooals reeds gezegd, de longjacht voor op het etgroen,
d.w.z. in de maanden Augustus, September en October. De top valt naar
mijne waarneming in de maand September. Het lijden neemt zoowel bij

mensch als dier in hoofdzaak zijn oorsprong in het zg. perifere asthmaap-
paraat der bronchiolen, bestaande uit het gladde ringspierweefsel, het
submuceuse vaatweefsel en het epitheel. Het aandeel van deze drie weefsel-
soorten is vaak heel verschillend. Toch staat wel vast, dat mede door
het, voor het hyperergische karakter der ontsteking, zoowel in het vaat-
bindweefsel als in het epitheel, karakteristieke beeld eener sereuze ont-
steking op den voorgrond van het gebeuren staat. Hiermede gaat gepaard
een vorming van secretum, met vulling van het lumen der bronchiolen
en ontstaat het zuivere beeld eener stenose. Ook bij het rund treedt dit-
zelfde gebeuren markant aan het licht. De microscopische sputumbeelden
kunnen dan ook een merkwaardige overeenstemming vertoonen. Hierbij
voegt zich vervolgens of tegelijkertijd eene meer of minder tot ontwikkeling
gerakende bronchiolenspasmus, doch noch bij den mensch noch bij het
dier, behoort in het algemeen aan dit verschijnsel een allesbeheerschende
en primaire beteekenis te worden toegekend. Wel is dit het geval bij de
cavia in de klassieke, experimenteele, anaphylactische proef. Slechts bij
enkele patiënten overheerscht het mechanisme van de bronchiolenspasmus,
het zijn die gevallen, welke peracuut inzetten, heftig van karakter, doch
kort van duur zijn en welke prompt reageeren op de toediening van
atropine in een of anderen vorm. Deze gevallen zijn sterk in de minderheid
en het merkwaardige hiervan is, dat er zeer weinig sputum geproduceerd
wordt. Bij de longjacht van het rund zien wij steeds een verlenging van
de phase van het expirium, gepaard gaande met een verzwakte in-
ademingsluchtstroom. Bij de longjacht van het rund sorteeren atropine
zoowel als adrenaline geen of zeer gering effect. Typisch is het kreunen
van het dier. Een asthmaaanval bij den mensch en een dito van longjacht
bij het rund, vertoonen naar lichaamshouding en gelaatsuitdrukking,
de lezer aanvaarde deze laatste betiteling ook eens voor het dier, een
frappante gelijkenis : ademhaling stootsgewijze met vertraagd uitademen,
naar voren gewelfde borstkas, (gestrekte houding), open mond, angstige
blik en sterk aandeel der halsspieren in de ademhalingsactie, waardoor
deze laatsten zich sterk markeeren. Voor den mensch heeft Trousseau op
indrukwekkende wijze een bij hemzelf verloopende asthmaaanval be-
schreven. In- zoowel als expiratorisch, is de respiratie bemoeilijkt ; zonder
twijfel gaat de asthma aanval bij den mensch, zoowel als bij het dier,
met pijn gepaard. Bij het rund uit deze pijn zich door kreunen.

Het zou ons te ver voeren en het zou buiten het bestek van dit werk
liggen, om dieper in te gaan op de mérites van het hoogstinteressante,
doch onpeilbaar ingewikkelde asthmaprobleem van den mensch, ook al
zou dit pogen misschien voor de vergelijking met longjacht nog rijkere
vondsten in zich kunnen bergen. Wel zij nog opgemerkt, dat van een
combinatie met rhinitis vasomotoria, zooals bij asthma van den mensch
het geval kan zijn, bij de longjacht van het rund geen sprake is. Hier
beperkt het lijden zich in hoofdzaak tot long- of longgedeelten. Voor mij
staat wel vast, dat er tusschen het klinisch beeld beider aandoeningen een
zeer nauwe relatie bestaat ; open blijft echter ook hier de vraag : is de
these aannemelijk te maken, dat de longjacht van het rund in den strikten
zin des woords genomen, te rangschikken valt onder de allergische aan-
doeningen ? Het antwoord hierop moet luiden : Ofschoon de aanwijzingen
dit in geenen deele uitsluiten, moet ook hier de mogelijkheid niet van de hand gewezen
worden, dat via directe expositie van chemische stoffen langs den weg der voorste

ademhalingsorganen of langs den weg van het darmkanaal, door middel van inter-
mediaire stofwisselingsproducten, deze aandoening haar oorsprong kan vinden. Voor
een eventueel finale oplossing dezer vraag zal een exact botanisch en
chemisch onderzoek van weideflora en weideaeroplancton eerste voor-
waarde moeten zijn.

Wie zich tot taak stelt om deze ziekte in haar aetiologisch en klinisch
beeld aan eene beschouwing te onderwerpen, stuit hierbij op een literatuur,
welke niet ruim van omvang en beteekenis is en waar deze grenzen worden
overschreden, is het wel in hoofdzaak de Nederlandsche en Engdsche,
welke tot studiemateriaal kunnen dienen.

De namen Sjollema, Wester en Seekles staan hier in het voorste gelid
en het is in hoofdzaak aan deze drie onderzoekers te danken, dat in de
laatste 20 jaren wat meer licht is verspreid in deze, tot op den huidigen
dag nog vrij duistere materie. Wie daarbij kennis neemt van den inhoud
der uitheemsche bronnen, vindt zijn dorst naar kennis al spoedig bevredigd.

In de meeste handboeken vindt men weinig vermeld omtrent deze
aandoening, welke ten onzent vrij algemeen met den oneleganten naam
„kopziekte" betiteld wordt. Nemen wij als voorbeeld dat van Hutyra,
Marek en Manninger, waarin wij lezen, dat onder grastetanie verstaan
wordt eene ontvankelijkheid tot het ontstaan van krampen en zekere
algemeene verschijnselen, welke bijna uitsluitend opgemerkt worden bij
in lactatie zijnde koeien in samenhang met een voederwisseling, door
vrij abrupte overgang van stal naar weide en speciaal naar weiden, waar
veel jong gras wordt aangetroffen na intensieve bemesting.

Sommige legenden bezitten een langdurig leven, ook in de geneeskundige
wetenschap. De door Hutyra c.s. gegeven voorstelling van zaken voldoet
naar mijn oordeel, althans wat betreft de aetiologie niet aan de werkelijk-
heid, waar zij schrijven :

„Unter den durch die fortschreitende Intensivierung der Milchtier- und
„Weidewirtschaft gegebenen Verhältnissen bietet sich leicht die Gelegen-
heit zum Entstehen eines labilen Zuständes mit erhöhter Reizbarkeit
„der neuromuskulären Vorrichtungen, einesteils unter dem Einflusz
„einer schwachen Körperveranlagung und der Milchbereitung, anderen-
teils infolge einer unzweckmäszigen Stallfütterung unter Verwendung
„übergroszer Mengen von Getreide, Futtermehlen u. dgl. neben wenig
„Heu (Götze, Sjollema und Mitarbeiter). Am wesenlichsten ist unter
„solchem Umständen eine plötzliche, starke Änderung in der mineralstoff-
„lichen Zusammensetzung des Futters beim Übergang von der säure-
„bildenden Stallfütterung mit einem ungünstigen Ca/P- und Mg/P-
„Verhältnis im Blute gegenüber dem basereichen Weide- oder überhaupt
„Grünfutter. Dabei hat ein solcher Futter vielfach auch noch in der
„Beziehung eine unerwünschte, stoffliche Zusammensetzung, dasz es
„die Aufnahme reichlicher Eiweismengen (in üppig gewaschsenern Gras
„ein Eiweisverhältnis 1 : 3—2,5 gegenüber 1 : 5—6) sowie bis zu 300 g
„im Tage betragender Kaliumnitratmengen nach übertriebener ein-
seitiger Stickstoff- und Kalidüngung zuläszt. Stewart & Blackmore
„beschuldigen eine Verminderung des Magnesiumsgehaltes im Blute
„beim Weidebeginn vielleicht entstanden unter dem Einflusz des nach-

„gewiesenen Mangangehaltes der Weide (Greig). Als auslösende Anlässe
„sind von Bedeutung ungünstige Witterungsverhältnisse (warme Tage,
„kalte Nächte, naszkaltes Wetter, scharfe Wetterumschlag), psychische
„Einflüsse (Erschrecken, Brunst, Melken), Überanstrengung.

„Gelegentlich sind auch Stalltiere den angeführten Schädlichkeiten
„ausgesetzt, wenn sie für Frühjarszeit mit üppig gewachsenem frischem,
„jungem Gras und Klies, im Herbst plötzlich mit sehr groszen Mengen
„grüner Rübenblätter und überhaupt mit sehr eiweiszreichem Futter
„ernährt werden. Solche Fälle stellt man als Fütterungs-Stalltetanie der
„Weidetetanie gegenüber. Unter den angeführten Verhältnissen kommt
„es leicht zu einer solchen Gleichgewichtsstörung in der mineralstof-
„flichen Zusammensetzung des Blutplasma sowie überhaupt im Ionen-
„gehalt des Körpers, dasz daraus eine Erregbarkeitssteigerung im neuro-
„muskulären System mit dessen tetanischer Krampfbereitschaft her-
vorgeht."

Omstreeks 1940 verschenen in de literatuur mededeelingen over een
groep verbindingen, de zgn. stilbeenpreparaten, die een oestrogeene
werking bezitten. Deze synthetische stoffen hebben een werking, die
volkomen overeenkomt met menformon, hun chemische samenstelling
is echter geheel anders. Ik paste deze stoffen klinisch toe in die gevallen,
waar van menformon succes was te verwachten teneinde na te gaan of
zij ook klinisch gelijkwaardig zijn met het menformon. Dit bleek inderdaad
zoo te zijn, zoodat ik thans menformon en stilbeenpreparaten als gelijk-
waardig naast elkaar gebruik.

Bij het gebruik der stilbeenpreparaten deed ik een eigenaardige waar-
neming. Twee van mijn patiënten, de eene lijdende aan een endometritis,
de andere onder behandeling gesteld wegens lactatio spuria, hadden
tevens een mammatumor. Bij beide honden bleek na de behandeling met
stilbeeninjecties de marnmatumor sterk in omvang te zijn verminderd.

Aangezien een spontane teruggang van een mammatumor practisch
niet voorkomt, moest ik wel aannemen, dat de stilbeentherapie hiervoor
verantwoordelijk gesteld moest worden. Deze verklaring is echter niet in
overeenstemming met de gangbare opvattingen over de rol der hormonen
bij het tot stand komen van tumoren. Men meent namelijk, dat het
vrouwelijke hormon het tot stand komen van mammatumoren op de een
of ander wijze zou bevorderen. Deze opvatting berust op de waarneming,
dat het manlijke dier uiterst zelden een dergelijke tumor vertoont, ook de
transplantatie van mammatumoren gelukt wel bij vrouwelijke, maar vrijwel
niet bij manlijke dieren. De castratie van het vrouwelijke dier vermindert
de gevoeligheid voor mammatumoren, hiervan is zelfs reeds een enkele
maal therapeutisch gebruik gemaakt. Volgens sommige onderzoekers
zou voortgezette toediening van groote dosis oestrogeene stoffen tot het
optreden van tumoren aanleiding kunnen geven. Tenslotte wijst men
steeds weer op de overeenkomst in structuur tusschen het menformon en
sommige cancerogeene stoffen. Op grond van deze theoretische over-
wegingen zou dus een versnelde groei van een mammatumor na stilbeen-
toediening eerder verwacht mogen worden dan de waargenomen omvang-
vermindering.

Ik meende dan ook deze waarneming niet te mogen publiceeren, indien
het niet gelukte de juistheid aan een grooter aantal gevallen te toetsen.
Hiertoe heb ik alle patiënten met mammatumoren, die onder mijn be-
handeling kwamen, en waar een operatieve behandeling niet kon worden
ingesteld, met stilbeeninjecties behandeld.

De resultaten van deze behandeling waren in het algemeen gunstig.
Dit beteekent des te meer, wanneer men zich realiseert, dat dit resultaat
verkregen werd bij uitgesproken ongunstige gevallen. Het feit, dat deze
patiënten niet voor een operatieve behandeling in aanmerking kwamen,
beteekent, dat er of een inoperabele tumor, of metastasen, of zeer hooge
leeftijd of een zeer slechte, algemeene toestand aanwezig was. Alle andere
gevallen werden door mij steeds operatief behandeld.

Op grond van de resultaten verkregen bij de prognostisch ongunstige
gevallen ben ik nadien tot een ruimere toepassing van deze therapie
overgegaan, nml. bij zeer kleine tumoren en bij die gevallen, waar ik
verwachtte, dat deze voorbehandeling de later volgende operatie zou
vereenvoudigen of vergemakkelijken. De stilbeenbehandeling nml. ver-
kleint niet alleen in vele gevallen de tumor, maar doet hem ook van karakter
veranderen. Zoo ziet men, dat weeke, onscherp begrensde tumoren vaster
van consistentie worden en zich scherper van de omgeving gaan afteekenen,
men krijgt de indruk, dat de tumor zich samentrekt. Belangrijker is nog
het feit, dat bestaande ulceraties en zelfs diepe necrosen volkomen ver-
dwijnen.

De stilbeen behandeling maakt het dus mogelijk inoperabele mamma-
tumoren te veranderen in operabele en technisch moeilijk operabele
tumoren om te zetten in eenvoudige.

De vraag welke veranderingen het stilbeen in de mammatumor tot
stand brengt, is niet zoo gemakkelijk te beantwoorden. Hiertoe zou men
histologisch moeten vergelijken de onbehandelde en de behandelde tumor.
Aan deze voorwaarde heb ik helaas niet kunnen voldoen. Mijn histologische
waarnemingen berusten geheel op de studie van behandelde gevallen.
Gezien de groote verscheidenheid van de histologische beelden der spon-
tane mammatumoren van de hond is de beoordeeling, uitsluitend op
grond van het beeld der behandelde tumor, moeilijk. Bovendien werd
slechts een klein percentage der behandelde honden geopereerd en ten-
slotte maakte de oorlog in de laatste twee jaar mij het histologisch onder-
zoek door gebrek aan grondstoffen geheel onmogelijk. In de onderzochte
gevallen zag ik echter het volgende : de tumor bestaat geheel uit bind-
weefsel, indien er naast bindweefsel nog epitheliale elementen aanwezig
zijn dan verkeeren die in staat van verval, d.w.z. dat de cellen slecht
gekleurd en onscherp begrensd zijn, de kernen zijn vrijwel kleurloos, of
pycnotisch, men ziet vele kernlooze cellen enz.

Op grond van deze waarneming meen ik te mogen aannemen, dat het
stilbeen het tumor parenchym aantast, het bindweefselstroma blijft echter
in tact. Deze histologische bevinding verklaart tevens waarom het niet
gelukt met deze therapie de tumor geheel te doen verdwijnen, het bind-
weefselskelet blijft\' nml. over.

Volledigheidshalve wil ik hier nog aan toevoegen, dat deze tumor-
parenchym beschadiging ook optreedt, indien het parenchym van mesenchy-
male oorsprong is en zich dus niet beperkt tot epitheel.

Deze uitspraak berust op de waarneming, dat in een vrijwel geheel
verbeende mengtumor tijdens de behandeling het beenweefsel verdween.
Bovendien gelukte het mij een, histologisch gediagnostiseerd, mamma-
sarcoom met deze therapie even gunstig te beinvloeden als andere mamma-
tumoren.

Voor deze behandeling gebruikte ik uitsluitend het diaethyldioxy stil-
beendipropjonaat. Ik spoot het subcutaan in een doseering van i X per
week ]/₂ mg. De stilbeenpreparaten kunnen echter ook .per os worden
toegediend.

Uit de thans ter onzer beschikking komende Engelsch-Amerikaansche
literatuur der oorlogsjaren bleek mij, dat deze zelfde therapie gepropageerd
wordt voor de behandeling van prostaathypertrophie en prostaatcar-
cinoom bij den mensch. Het is zeer merkwaardig, dat men hierbij eenzelfde

effect ziet, nml. verdwijnen van het parenchym en onaangetast blijven
van het bindweefselstroma van de tumor. Deze werking beperkt zich niet
tot de primaire tumor, doch strekt zich tevens uit tot de metastasen. Ten-
slotte zag men bij deze behandeling een verbetering van de eetlust en een
toename van het lichaamsgewicht. Deze gunstige invloed op de algemeene
toestand zag ik eveneens bij de hond. Bij de mensch is men tot deze therapie
gekomen op grond van de ook ons bekende ervaring, dat de castratie een
gunstige invloed heeft op de prostaattumoren. De stilbeen therapie is in
deze gedachtegang een stap vooruit nml. in plaats van de ontmanning
een antimasculien effect.

Wanneer men de Amerikaansche resultaten bij de mensch vergelijkt
met mijn ervaring bij de hond lijkt deze opvatting echter minder juist.
W^rant zoowel het sexespecifieke gezwel van den man als het sexespecifieke
gezwel van het vrouwelijke dier reageert op deze therapie. Deze werking
bij beide geslachten laat m.i. geen plaats voor de opvatting dat hier een
hormonale werking in het spel zou zijn. Waarschijnlijker lijkt het mij dat
de stilbeenpreparaten een specifieke anticarcinogeene werking bezitten.

Injecties van diaethyldioxystilbeendipropionaat doen bij de hond
mammatumoren kleiner worden, eventueele ulceraties verdwijnen, de
eetlust van den patiënt en de algemeene toestand worden door deze
behandeling tevens gunstig beinvloed. Histologisch ziet men een degene-
ratie van het tumor parenchym en een intact blijven van het stroma.
Op grond van de Amerikaansche waarneming, dat deze stof bij het
prostaatcarcinoom van den mensch eenzelfde werking ontvouwt, is schr.
van meening, dat de stilbeenpreparaten een anticancerogeene werking
bezitten.

Aangenomen als lid van de Maatschappij voor Diergeneeskunde door het waar-
nemend hoofdbestuur:

L. Hofstra, Deldenerstraat 71, Hengelo.
D. de Groot, Overtoom 518, Amsterdam.
D. Wagenaar, Westeinde 13, Voorburg.
S. van Dieten, Markt A 23g, Hilvarenbeek.

Het Algemeen Bestuur van de Maatschappij heeft tot tijdelijk secretaris van de
Redactie benoemd : G. S. E. Vegter te Holten.

Gelet op artikel 5 van het Koninklijk Besluit van 25 April
1922 (Staatsblad No. 219);

te rekenen van 1 Augustus 1945 tot wederopzegging te benoemen tot
plaatsvervanger van den Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst:

voor dezen:
De wnd. Directeur-Generaal van den Landbouw,
(w.g.) LEIGNES BAKHOVEN.

Voor gelijkluidend afschrift,
De wnd. Directeur v. d. Veeartsenijk. Dienst,
\'s-Gravenhage, 21 Sept. 1945. (w.g.) E. J. A. A. QUAEDVLIEG.

Het opmerkelijke is, dat al deze benoemingen betreffen herbenoemingen
(op één na). Zij waren indertijd ontslagen ten gevolge van hun weigering
lid te blijven van de dierenartsenkamer. In hun herbenoemingen moge
een eresaluut gezien worden. Ook A. W. Groenwoud te Leens verdient
alle hulde voor zijn houding tijdens te bezetting.

8b. Verkiezing van 4 leden van de Centrale Raad.
E. Rutgers is nog lid van de Raad.

C. Tenhaeff, voorzitter, was 1 Januari 1943 niet herkiesbaar.
H. Wigersma was in Januari 1944 niet herkiesbaar.
P. de Jong was 1 Januari 1945 herkiesbaar.
K. Schuytemaker, secretaris, is Januari 1946 hierkiesbaar.
Tenhaeff en Wigersma hebben 3 en 2 jaar deze functie niet
uitgeoefend en zijn daardoor nu weer herkiesbaar.
Het lidmaatschap van de Centrale Raad is niet vereenigbaar
met dat van het Algemeen Bestuur.

De nieuwe Centrale Raad bepaalt door loting, wanneer de
nieuwe leden en plv. leden aftreden.

8c. Verkiezing plv. leden Centrale Raad.
M. den Hartog is nog plv. lid.
J. Hamers was 1 Januari 1943 herkiesbaar.
Prof. Beijers was 1 Januari 1945 niet herkiesbaar.
Beide laatstgenoemden hebben 3 en 1 jaar hun functie niet
uitgeoefend en zijn dus nu herkiesbaar.

12a. Voorstel om de gelden van het steunfonds, die aan de Mij.
zullen worden overgedragen, voorloopig te reserveeren.
Als wordt overgegaan tot het stichten van een permanent
secretariaat brengt dat belangrijke kosten met zich mede. Mis-
schien is het noodig, daarvoor een deel van deze gelden te gebruiken.
Het nieuwe hoofdbestuur dient de meening van de leden hier-
over te kennen.

De Redactie werd er attent opgemaakt, dat aan de lijst der leden, welke in
het vorige nummer heeft gestaan, de naam van collega F. J. Nieuwenhuyzen te
Hilversum ontbrak. Hij is gestorven 4 Maart 1943.

575 leden a f 50.— = f 28.750.—
10 „ a - 12.50 = - 125.—
30 „ a - 15.— = - 450-—

De eigenaar van deze 7-jarige stamboekmerrie van het Groningsche
type heeft medegedeeld, dat het dier voor 7 maanden is gedekt en nadien
geen bronstverschijnselen meer heeft vertoond tot voor 6 weken. Toen is de
merrie weer bij de hengst toegelaten, hoewel daarbij bleek, dat de bronst
niet bijzonder duidelijk was. Dezer dagen meende de eigenaar wederom
bronstverschijnselen waar te nemen, doch wenscht nu eerst zekerheid te
hebben of het dier inderdaad niet drachtig is.

Uitwendig maakt het paard niet de indruk langere tijd gravide te zijn,
doch dit heeft voor ons weinig waarde evenals het feit, dat de merrie mis-
schien „zuurder" is, hetgeen bij een drachtige merrie vooral ook wordt op-
gemerkt bij het terugzetten. Dit zijn symptomen, welke door de eigenaar,
die zijn paard kent, beter kunnen worden beoordeeld dan door ons.

Het graviditeitsonderzoek bij de merrie kan volgens verschillende me-
thoden worden verricht. De biologische en biochemische methoden nemen
hierbij een plaats in, maar de practicus is vooral aangewezen op het in-
wendige onderzoek. Er is geen methode, die zekerder tot het doel voert
dan dit inwendig onderzoek; het kan direct plaats vinden en de uitslag
kan meteen worden meegedeeld. Desniettemin willen we eerst even stil
staan bij de voornaamste der eerstgenoemde methoden.

De reactie van Aschheim-Zondek is de eerste geweest, welke voor het
graviditeitsonderzoek van het paard van waarde bleek te zijn. Ze
berust op het feit, dat bij de gravide merrie tijdens de drachtigheid hy-
pophysevoorkwabhormonen in meerdere mate in het bloed circuleeren.
Serum van een dergelijk paard geeft bij injectie van infantiele muizen of
ratten na 4-5 dagen veranderingen van de ovariën (bloedingen, corpora
lutea en follikulrijping), van de uterus (vergrooting), van de vulva (ver-
grooting) en van het vaginaalslijm (schollen kernlooze epitheelcellen).
Bij een drachtigheidsduur van 7-13 weken is deze methode voldoende
betrouwbaar, daar in dat tijdvak de betreffende hypophyse-voorkwab-
hormonen in voldoende hoeveelheden in het bloed circuleeren.

De reactie van Allan-Doisy berust op het circuleeren van folliculhor-
moon in het bloed van de drachtige merrie (ook in de urine). Dit fol-
likulhormoon geeft bij infantiele muizen en ratten alleen de bovenge-
noemde afwijkingen aan uterus, vulva en vaginaalslijm. Zoo zijn castraten
voor deze reactie bijzonder geschikt. De schollen kernlooze epitheelcellen
vormen hier het criterium.

De biochemische reactie van Cuboni berust eveneens op het follicul-
hormoon. Cuboni stelt echter dit hormoon chemisch in de urine vast na
een betrekkelijk eenvoudige bewerking. Na een graviditeitsduur van 5
maanden tot 9 maanden bleek deze reactie voldoende betrouwbaar,
zulks in verband met het voorkomen van voldoende follikulhormoon in
de urine gedurende dat tijdvak.

zouden we goed doen van deze merrie zoowel bloed als urine op te vangen
voor onderzoek, aangezien het dier 7 maanden of 6 weken gravide kan
zijn. Voor de graviditeitsduur van 6 weken is echter geen biologische of
biochemische reactie, welke voldoende zekerheid geeft, met name niet,
indien de reactie negatief verloopt. Aangaande de urine verdient het
aanbeveling deze op te vangen, nadat het paard de laatste 6 uur niet
gedronken heeft.

Bij het meedeelen van de uitslag dient men de eigenaar er op te wijzen,
dat soms foutieve uitslagen worden verkregen.

Het inwendige onderzoek, dat we nu zullen verrichten, kan bij de meeste
paarden plaats hebben, terwijl één man het dier aan het hoofd houdt en
een andere de staart goed wegtrekt van den onderzoeker af. Is er reden voor
grootere voorzorgen, dan kan gebruik gemaakt worden van een praam en
het dier kan met het achterstel tegen een onderdeur worden geplaatst,
zooals we die vaak aan paardenstallen zien aangebracht. Men stelt zich
goed ter zijde van het paard op en exploreert rectaal met de goed gladge-
maakte arm (stukje zeep of olie). De faeces worden nu eerst, zoover men
reiken kan, volledig verwijderd, waarna het onderzoek kan worden ver-
richt. Niet altijd gaat dit direct gemakkelijk door contracties van het rectum
en van de M. sphincter ani, welke laatste ons niet zelden een doof en on-
machtig gevoel in de arm geven, waardoor het onderzoek dan even moet
worden onderbroken.

Het onderzoek moet er op bedacht zijn de uterus af te tasten. Alleen op
deze wijze is zekerheid te verkrijgen, dat de merrie niet gravide is. We
leggen de duim in de palm van de hand en buigen de 4 vingers haakvormig
om. Zoo trachten we het inwendige genitaalapparaat, in het bijzonder de
cornua uteri, aan de orale zijde te omvatten. We dienen hierbij te bedenken,
dat de voorrand van het mesovarium even naast de wervelkolom ter
hoogte van de 3de-4de lendenwervel begint en dat bij de niet gravide merrie
het ovarium daar dichtbij en lateroventraal ten opzichte daarvan moet
worden gezocht. Tusschen de beide ovariën vormen de orale randen der
beide mesosalpingen en der cornua uteri een gebogen lijn, waarbij de laatste
dwars voor het os pubis gezocht moeten worden. Bij meniën, welke reeds
vaker een veulen ter wereld brachten, ligt ook de niet bevruchte uterus
verder van het os pubis af.

Bij het paard, dat we thans onderzoeken, gelukt het vrij gemakkelijk
de uterus te omvatten; de bifurcatie is goed te voelen en - tusschen de
dorsale vlakte van het laatste duimlid en de vingers - de linker uterushoorn
aftastende, kunnen we voelen, dat deze stellig niet bevrucht is. Vier weken
na de bevruchting zouden we anders reeds allicht een embryonaalknobbel
voelen, die na 5 weken nog duidelijker voelbaar is. Laterodorsaal voelen
we de rand van de mesosalpinx, waarin het oviduct, en het ovarium.
Opmerkelijk is, dat dit niet zo hoog ligt als bij een niet gravide
merrie het geval is. De palm van de hand is hier bij het omvatten van het
ovarium lateraal gericht, terwijl bij niet bevruchting veelal de palm van
de hand bijna geheel dorsaal gericht moet worden. Teruggaande naar de
bifurcatie onderzoeken we op dezelfde wijze de rechter helft van het geni-
taal apparaat en reeds eenige c.M.s van de bifurcatie voelen we een harde,
scherp omschreven tumor ter grootte van een aardappel in de rechter
uterushoorn. Bij zorgvuldig palpeeren is een moeilijk voelbare fluctu-

atie waar te nemen. Als het dier 7 weken drachtig zal zijn, zal deze fluc-
tuatie veel duidelijker aan den dag treden. Na 8 weken gradiviteit zal de tumor
een groote, vrij slappe kaatsebal zijn en al spoedig meer worstvormig
in de uterus hoorn verloopen. Dan zal het ovarium reeds duidelijker
lager worden aangetroffen. Ook liggen dan de beide cornua uteri vaak niet
meer zoo in één dwarse lijn voor het os pubis. De uterus zakt al iets af in
craniale richting en deze heeft de neiging ter plaatse van de bifurcatie tot
en met de vrucht naar beneden te knikken. Voor zoover de uterus-
hoornen niet gevuld zijn voelen ze veelal als een stijve wrong aan.

Deze merrie is dus drachtig en we kunnen dit zonder voorbehoud aan
de eigenaar meedeelen.

Bij het onderzoek was het mogelijk de uterus langs de geheele orale
rand te omvatten. Dit is steeds het geval tot een graviditeitsduur van ruim
10 weken; na 3 maanden gelukt dit meestal niet meer. De eerste tijd nadien
is het echter nog wel mogelijk de uterusafmetingen vrij nauwkeurig te be-
palen en de leeftijd van de vrucht te schatten. J

Bij langere graviditeitsduur zou men de drachtigheid kunnen vaststellen
in verband met het feit, dat het niet mogelijk is, de uterus te omvatten
en de opmerkelijk lage ligging van de ovariën. Deze organen liggen dan
veelal ook losser in de buikholte. Er komt echter nog een verschijnsel bij.
We voelen dan n.1. vaak vrij gemakkelijk een duidelijk pulseerende arterie:
de A.uterina media. Deze ontspringt meestal uit de A.iliaca ext., welke
langs de darmbeenszuil loopt en uit de aorta komt. De A.uterina media ligt
tusschen de platen van het mesometrium en gaat naar de uterus. Deze
arterie voedt de vrucht en ontwikkelt zich meer naar mate de graviditeit
vordert.

We zijn echter altijd zekerder van onze diagnose, indien we de uterus
zelf gevoeld hebben. Bij langere graviditeitsduur doet zich het bereikbare
deel van de uterus als een vochtblaas voor, welke naar mate de graviditeit
voortduurt slapper aanvoelt en onduidelijker wordt. Dan echter voelen
we veelal deelcn van de vrucht, welke we even goed onderscheiden van
eventueele faecesballen. Wordt de uterus nog als een vochtblaas gevoeld,
dan wordt deze in caudale richting afgetast. Daar maakt het de indruk,
dat de vochtzak gesteeld is. Deze steel is de cervix, welke naar ons toe
gevolgd kan worden tot het os pubis. De portio vaginalis cervicis is duidelijk
te onderkennen door haar voor ons gevoel typisch concave begrenzing ten
opzichte van de niet voelbare vagina. Op deze wijze kunnen wij voorkomen,
dat een misschien sterk gevulde vesica urinaria ons op een dwaalspoor
brengt, hoewel deze duidelijk dunwandiger aanvoelt dan de gevulde
uterus. Eventueel kunnen we met behulp van een katheter of een gummi-
slang de urine aftappen. Gedurende en door deze manipulatie kan zekerheid
verkregen worden of de voelbare vochtblaas, waarop we gedurende het
afvloeien van de urine een zachte druk uitoefenen, de vesica urinaria is.
Soms is het aan te bevelen de urine af te tappen, omdat de sterk gevulde
vesica ons onderzoek bemoeilijkt.

Indien het ons bij uitzondering niet mocht gelukken de cervix met zekerheid
te onderkennen en dit voor het onderzoek toch noodzakelijk is, dan cx-
ploreeren we gelijktijdig met de andere hand vaginaal en drukken zoo
het caudale deel van de cervix tegen de zich in het rectum bevindende hand
aan. Bemerken we daarbij, dat de cervix min of meer open staat, dan sluit
dit een graviditeit vrijwel uit. Vooral bij de drachtige merrie is de vagina

niet zelden zeer droog, zoodat de arm flink vochtig met een stukje zeep
moet worden glad gemaakt.

Pyometrae, welke bij het rund gemakkelijk bij het graviditeitsonderzoek
aanleiding tot een onjuiste diagnose kunnen zijn, geven bij het paard prac-
tisch geen moeilijkheden. De periodiek of doorloopend optredende fluor
ontsnapt bij de merrie niet zoo gemakkelijk aan de aandacht van de
eigenaar.

Het bezwaar, dat wel eens wordt geopperd, volgens hetwelk door het
inwendig onderzoek een \'abortus zou kunnen worden verwekt, acht ik
volkomen ongegrond. Ik heb vele paarden op deze wijze onderzocht
op graviditeit en heb nog nimmer abortus nadien zien optreden.

HET ALLERGISCH EFFECT EN ZIJNE MOGELIJKHEID ALS
PATHOGENETISCH MOMENT IN ENKELE DIER-
ZIEKTEN, EENE VERGELIJKEND-MEDISCHE STUDIE.

Het is nuttig de praemissen, hiervoren gegeven, aan een nadere beoor-
deeling te onderwerpen, wijl het voor mij vaststaat, dat deze, nagenoeg
door alle auteurs vooropgezette meening in velerlei opzicht als onjuist
beschouwd moet worden. De feiten spreken in dit opzicht een andere
taal. In de eerste plaats rijst de vraag of hier sprake kan zijn van een aan-
doening, welke in directen samenhang staat met de intensiveering van
het landbouwbedrijf, zooals deze in de laatste 50 jaren heeft plaatsgevonden.
Een blik in de geschiedenis onzer wetenschap helpt hierbij ons den goeden
weg te vinden. Reeds bij Numan is sprake van een aandoening, welke hij
beschrijft in zijn reeds eerder aangehaald handboek, dat ruim 120 jaar
geleden het licht zag. Wij vinden hierin een hoofdstuk met den titel :
„Over de duizeligheid". Ontdaan van onnoodige en weinig terzake
dienende franje en overgebracht in de klinische taal van heden, wordt
ons hieruit duidelijk, dat Numan hier een analoog beeld als dat der gras-
tetanie op het oog heeft.

Bij de vraag naar de mogelijke oorzaken wijst hij erop, dat de ziekte
doorgaans het gevolg is „eener te sterke voedering of van te ruime gras-
of klaverweiden". Bij de therapie wijst hij op het gunstige effect eener
aderlating, gecombineerd met de toediening van wonderzout (Sulf. Na).

Het staat voor mij buiten eenigen twijfel, dat Numan in de beschrijving
van dit ziektebeeld de grastetanie voor oogen heeft gehad. Dat de ziekte
in ons land speciaal in enkele gebieden van oudsher frequent voorkwam
moge blijken uit een mededeeling, ontleend aan het bekende rapport
van Laméris en Pokls, een geschrift, waarop ik nog nader en meer uit-
voerig terugkom. Zij deelen hierin mede, in opdracht van den Koning
een aandoening te hebben onderzocht, „welke op de rivierklei langs den
„Ouden Rijn sedert onheuglijke tijden voorkomt". Uit deze gegevens komt
naar mijn oordeel zonder eenige reserve vast te staan, dat wij hier niet
te maken hebben met een ziekte, welke haar oorsprong vindt in eene ver-
anderde landbouwbedrijfsvoering, zooals de toepassing van overdadige
hoeveelheden kunstmest. Ook een direct verband met een sterke wisseling
in de minerale samenstelling van het voedsel kan zonder meer van de
hand gewezen worden. Ik moge hierbij wijzen op de meening van collega
Kuipers, welke juist in het gebied van den Ouden Rijn gedurende een
lange reeks van jaren practizeerde. Ik veroorloof mij hierbij de volgende
aanhaling uit één zijner publicaties : „In de oorlogsjaren, toen er weinig
„krachtvoeder was, zag men weinig kopziekte en kalfziekte, met legio
„ondervoede dieren. De weiden worden hier ieder jaar bemest met stal-
„mest, varkensgier en bagger uit de slooten ; kunstmest gebruikt men
„weinig in de Rijnstreek, dit kunnen wij gerust uitschakelen."

Mijne ervaring in het Twentsche practijkgebied wijst in dezelfde richting.
Het is een bepaalde misvatting om in de aetiologie der grastetanie een
direct verband te leggen met de intensiveering van het landbouwbedrijf.
Er is nog één punt, waarop gewezen dient te worden, nl. de meening,
dat uitkomsten van bloedanalysen, in het bijzonder wat betreft de minerale
samenstelling, van belissend gewicht zouden zijn om ons inzicht in het
wezen der aetiologie te verdiepen. Wij doen hier goed oorzaak en gevolg
van elkander te onderscheiden. Het is daarom wetenschappelijk niet ver-
antwoord, wanneer wij bij de bespreking der Pathogenese in Hutyra\'s
handboek lezen : „Unter den angeführten Verhältnissen kommt es leicht
„zu einer Gleichgewichtsstörung in der mineralstofflichen Zusammen-
setzung des Blutplasmas, sowie überhaupt im Ionengehalt des Körpers ;
daraus geht eine Erregbarkeitssteigerung vom neuromuskulären System,,
.„mit dessen tetanische Krampfbereitschaft hervor."

Evenals bij de kalfzickte, moeten wij bij de beoordeeling der bloed-
analysecijfers wel voor oogen houden, wij geven hierbij een aanhaling uit
een van Sjollema\'s publicaties, dat „Die niedrigen Ca Werte blosz eine
„Begleiterscheinigung der Gleichwichtsstörung, oder der Ursache einer
„oder mehrere der Gebärparesesymptomen bilden."

Het is dit dilemma, hetwelk als een brooze draad door het verslag van
Sjollema\'s onderzoekingen loopt. Steeds rijst ook bij hem weer twijfel
aan het primair-causale karakter zijner bevindingen omtrent de ver-
anderingen in de chemische samenstelling (anorganisch) van het bloed.
Deze twijfel verkrijgt nog eens weer een versterkt accent wanneer hij elders
opmerkt : „Dat indien de lage waarden eene groote beteekenis zouden
„bezitten voor de verklaring van het kalfsziektesyndroom, men zou kunnen
„verwachten, dat deze voor het geval, dat zij bij andere ziekten voorkomen,
„dezelfde symptomen zouden geven. Dit is echter in geenen deele het
„geval." Ook de cijfers met betrekking tot het K/Ca quotiënt laten geen
enkele gevolgtrekking tot een direct verband met het kalfziektesymptomen-
complex toe. Precies hetzelfde is het geval bij de grastetanie. Ook hier
dient men de beteekenis der analysecijfers, zoowel van bloed, als voeder-
stoffen, in het juiste licht te zien. Inderdaad wijzen de laatste uit, dat de
samenstelling van het gras in het begin der weideperiode aanzienlijk
verschilt met die van later, o.m. ligt de verhouding ruw en zuiver proteïne
geheel verschillend. Ook aan het verschil in mincralengehalte kan het hier
niet liggen, immers de ziekte treedt zeer vaak direct bij het begin der
weideperiode op en het merkwaardige hierbij is, dat grastetanie ook voor-
komt op onvruchtbare weiden. Een direct verband met excessieve eiwit-
opname is dus niet aanwezig. Wel is Sjollema van meening, dat er een
zekere correlatie bestaat tusschen de opgenomen hoeveelheid kalium-
nitraat en de ontvankelijkheid voor het optreden van tetanie of tetanoïde
krampen. Daarbij heeft hij aangetoond, dat men met geen enkel bestand-
deel van het jonge, maische gras op een of andere wijze grastetanie kan
opwekken. Wel is bewezen, dat na voedering met geënsileerd gras op stal
tetanie kan optreden. Men vindt dan ook vaak aceton in de urine. Het wil
mij voorkomen, dat hier het beeld der acetonaemie in ontwikkeling
geraakt. Sjollema\'s onderzoek, met betrekking tot de genese van de
grastetanie, heeft ondanks de magistrale en exacte, wijze, waarmede het
is verricht niet tot een definitieve oplossing van de vraag naar de oorzaak
kunnen voeren, een en ander doet echter in geenen deele af aan de groote

verdienste, welke het bezit. Eene erkenning hiervan ligt besloten in het
volgende citaat : „Auch wenn man über eine grosze Anzahl Wahrneh-
„mungen verfügt ist dies nicht stehts möglich weil man die Einflüsse
„verschiedener zugleicherzeit wirkender Faktoren nicht unterscheiden
„kann. Es kann daher kein Wunder nehmen, dasz die Erfahrungen der
„Tierärzte nicht dieselben sind und dasz ein und derselbe Prakticus in
„verschiedenen Jahren zu einer verschiedener Schluszfolgerung kam."
Deze laatste conclusie in het bijzonder, wettigt de noodzakelijkheid het
klinisch beeld der grastetanie, zoomede de omstandigheden, waaronder
de aandoening zich manifesteert, nog eens nader te preciseeren.

Laat mij beginnen het globale beeld der aandoening te schetsen : In
voorjaar of herfst, uiterst zelden in den zomer, zien wij, direct aansluitend
aan de stalperiode of korten tijd daarna, een enkel dier zich uit een koppel
weidemelkvee afzonderen ; het betreft hier meest in goeden voedings-
toestand verkeerende dieren, uiterst zelden hokkelingen, vaarzen of
vetweiders. Het exemplaar onderscheidt zich van de andere dieren door
een geringe onrust, eene neiging om door prikkels van buitenaf inwerkend,
in een lichte excitatietoestand te geraken ; het vertoont een schuwen,
wilden blik, loeit en beweegt zich met een stijven, spastischen gang ; het
dier vertoont teekenen eener verhoogde geslachtsdrift en in het bijzonder
in de groote spiergroepen van voor- en achterhand ontwikkelen zich lichte,
fibrillaire, tetanische of tetanoide krampen. Over het geheele huidopper-
vlakte vertoont het dier eene hyperaesthesie. Dit stadium ontgaat in vele
gevallen aan de opmerkzaamheid van den veehouder, ware het niet, dat
de melkgift daalt en synchroon hiermede de min of meer geprononceerde
verschijnselen eener indigestie zich openbaren. Deze verschijnselen, tezamen
met enkele andere, geven in het meerendeel der gevallen het aanzien
van een ziektebeeld, dat bovenal de kwaliteiten eener relatieve vluchtigheid
bezit en het staat voor mij vast, dat vele gevallen van beginnende gras-
tetanie, mede door het abortieve karakter en de sterke mate van rever-
sibiliteit der in de weefsels doorwerkende processen, onopgemerkt blijven
en nog minder in behandeling geraken. Worden deze dieren uit de weide
verwijderd en opgestald, zoo mogelijk buiten het bereik van geluids- of
lichtprikkels, dan kan binnen enkele dagen volledig herstel optreden.
Iedere prikkel tijdens het opstallen toegebracht, kan oorzaak worden
van het ontstaan van sterk verhoogde reflexprikkelbaarheid. Wie in de
gelegenheid is geweest zulk een dier aan een meer nauwkeurig onderzoek
te onderwerpen, wordt getroffen, of liever gezegd, kan getroffen worden,
door de volgende verschijnselen :

a. het gezichtsvermogen schijnt verminderd te zijn ; er bestaat een lichte
vorm van nystagmus, de pupil is maximaal verwijd ; bij vrije beweging
in de weide loopt het dier tegen de omrastering of glintpalen op ;

b. bij auscultatie van het longveld kunnen hier en daar longgeruischen
gehoord worden ;

d. er is soms een jeukgevoel aanwezig, zich uitend in pogingen om zich
langs boomen of palen te schuren ;

e. het dier laat zich moeilijk melken, de tepelhuid schijnt overgevoelig
te zijn.

Deze verschijnselen, waaraan zich in enkele gevallen de aanwezigheid
van slikbezwaren paart, kunnen al dan niet vicarieerend optreden en zijn
vaak in uiterst rudimentairen vorm aanwezig, terwijl het ephemere
karakter op den voorgrond staat. Het verschijnsel der jeuk, waarvan
Richet zegt : ,,on sait que le prurit est la forme légère de 1\'anaphylaxie",
wordt vaak over het hoofd gezien. Volgens Brocq en Besnier zou men
hierbij moeten denken aan langs haematogenen weg in de huid gebrachte
allergische of toxische nox. Broc£ spreekt hierbij van „neurodermatitis",
Besnier van „prurigo allergica."

Tot zoover biedt het beeld der grastetanie weinig redenen om de aan-
dacht van den dierenarts verder te boeien ; een en ander kan gerekend
worden tot de vluchtige en verrassende verschijningen, welke in het
meerendeel der gevallen tot volledig herstel voeren, zonder eenig aanwijs-
baar klinisch spoor na te laten. Hetzelfde beeld kan echter onder bepaalde,
ook heden niet opgehelderde omstandigheden een dramatische wending
nemen, waaraan nagenoeg alle organen van het lichaam een aandeel
nemen. In de handboeken vindt men, naar mijn oordeel ten onrechte,
deze vorm beschreven als het acute stadium der grastetanie. Er zijn
redenen om aan te nemen, dat in het meerendeel der gevallen licht- of
thermische prikkels, vooral koude, als realiseerende factoren in het geding
kunnen treden. Plotseling, soms met een interval van een of twee dagen,
zien we de eerste phase overgaan in een tweede, welke de facto te be-
schouwen is als het geintensiveerde beeld der eerste. Het komt dan tot
markante, functioneele stoornissen, waarbij die, uitgaande van het centrale
zenuwapparaat, op het eerste gezicht overheerschen.

Het dier wordt atactisch, valt neer en vertoont al spoedig een pompende
ademhaling, tonisch-klinische en epileptiforme krampen, convulsies der
groote spiergroepen, dwangbewegingen door steeds wederkeerende
operatics der voor- en achterbeenen (zwembewegingen), opisthotonus,
kaaktrismus met knarsetanden, terwijl een toestand van dyspnoe optreedt.
De hartslag is versneld en bonzend, de pols onregelmatig en draadvormig,
tot 140 per minuut. In de meeste gevallen is de lichaamstemperatuur niet
of weinig verhoogd. Er bestaat een sterke mydriasis, ongevoeligheid der
cornea, nystagmus, afwisselend in de rotatoirc en oscillatoire vorm.
Soms zweet het dier heftig, de extremiteiten en de ooren voelen koud
aan, op sommige huidplaatsen bestaat sterke jeuk, welke het dier tracht
op te hefTcn door deze met de tong te belikkcn. Enkele malen ziet men
speekselvloed, zoo ook diarrhee, soms van haemorrhagisch karakter,
gepaard gaande met stinkende faeces en tenesmi ; auscultatorisch zijn op
sommige longgedeelten vochtgeruischen te hooren. Het geheel wordt
begeleid door een onafgebroken kreunen. Dit heftig apoplectisch beeld
kan eenige uren achtereen aanhouden, waarna in enkele gevallen eene
plotselinge genezing kan optreden. Het dier komt weer overeind, blijft
weliswaar de eerste dagen wat langzaam en overgevoelig, doch merkwaardig
snel volgt een herstel der functies. Is dit niet het geval, dan kan men
overgang zien naar een depressicf-comateus stadium, waarin het dier
sterft. Bij dit laatste zien wij vaak het CHEYNES-STOKEsche ademhalings-
type. Opgemerkt moet worden, dat ook vaak zonder toepassing van eenigen
therapeutischen maatregel, van welken aard ook, spontaan herstel kan
optreden. Ik wees er reeds op, hoe naar mijn oordeel abusievelijk, eene
indeeling wordt gemaakt in een acuut, peracuut en chronisch stadium.

Het klinisch beeld in zijn geheel, doch meer in zijn organisch en genetisch
verband gezien, wettigt het maken dezer onderscheiding echter niet.

Eenvormig is het clinisch beeld bijna nooit. Er bestaat vaak, zooals
reeds opgemerkt is, een typische variabiliteit in de periodiciteit, zoowel
als in de intensiteit der verschijnselen, het kramp- en excitatiestadium kan
heftig verloopen, in die mate, dat sterk-functioneele stoornissen het directe
gevolg zijn met vrij abrupt optredende exitus lethalis. Uit het comateuze
stadium kan eveneens een op flikkering ontstaan na een hernieuwde excitatie.
Ik meen hierbij de waarneming te hebben kunnen maken, dat in deze
gevallen vaak een teruggang in intensiteit bestaat.

Uit een persoonlijke mededeeling, welke ik van Prof. Seekles mocht
ontvangen, blijkt het minerale bloedbeeld na een aanval gunstiger te
zijn dan onmiddellijk vóór een aanval. Door spierarbeid komt nl. veel
meer Mg. dan Ca. in de circulatie, waardoor de verhouding CA/Mg.
gunstiger wordt. Het heeft er hier aldus den schijn van, of als het ware
een natuurlijk verweermiddel van het organisme in het geding treedt,
gelijk men dit ook kan waarnemen bij de hypcrventilatietetanie.

Wij hebben dit syndroom te zien als de resultante van de inwerking
van een nox, welke naar kwalitatieve en kwantitatieve doseering op het
meer of minder gevoelige en ontvankelijke organisme een beeld te zien
geeft, dat een typisch phaseverschil vertoont ; indien men het wenscht
te classificeeren dan lijkt mij de volgende indeeling juister dan de thans
geldende :

ic. phase. Prodromaal, d.w.z. klinisch niet volledig manifest, met rudi-
mentair ontwikkelde symptomen van vluchtig en vicarieerend karakter.

2«. phase : Klinisch volledig manifest met excitatieverschijnselen en
functioneele stoornissen het meest op den voorgrond tredend. (Ten onrechte
als peracuut stadium betiteld) .De i e. en 2e. phase kunnen plotseling tot den
dood voeren.

3e. phase : Letale of agonale phase. Depressie, sopor en coma als karak-
teristica.

Men vraagt zich af op welke wijze, in het bijzonder de 2e. en 3e. phase
hun neerslag kunnen vinden in de verschillende weefsels, welke door het
inwerkende agens getroffen zijn. Dc literatuur omtrent dit punt verschaft
ons weinig gegevens. Bij Hutyra missen we zelfs elke aanduiding in de
richting eener beschrijving der pathologische-anatomischc verschijnselen.
Voor een nadere kennis omtrent dit interessante onderdeel van het sectie-
beeld zijn evenwel boeiende bijzonderheden te vinden in het rapport
van Laméris en Poels, hetwelk op 17 Mei 1890 uitgebracht werd aan
Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken, en als bijlage
werd gevoegd aan het jaarlijksch rapport aan den Koning, over de be-
vindingen en handelingen van het Veeartscnijkundig Staatstoezicht.
Dit rapport, dat als voorbeeld van gedegen wetenschappelijk onderzoek
gekenmerkt kan worden, steunt op het resultaat van het sectie onderzoek
van 80 cadavers.

Bij eene beoordeeling der waargenomen resultaten houde men echter
in het oog, dat deze secties verricht zijn aan het Openbaar Slachthuis te
Rotterdam, eene plaats op geruimen afstand gelegen van die, waar de

dieren suceombeerden. Bij de gebrekkige transportmogelijkheden, het
onderzoek vond plaats in de najaarsmaanden-van 1888 en 1889, behoort
men rekening te houden met de omstandigheid, dat ongetwijfeld belangrijke,
postmortale veranderingen het sectiebeeld vertroebeld zullen hebben.
In het bijzonder wijs ik hier op de volgende kenmerken : sterke hyposta-
tische verschijnselen, serohaemorrhagische infiltraties in de subcutis,
donkergekleurde extravasaten in het .spierweefsel, lapsgewijze loslating
van het epitheel der voormagen met pappige slijmbeslagen ter plaatse.
Deze laatste zijn zonder twijfel te classificeeren als lijkverschijnselen op
autodigestieven grondslag. Ik ben in staat geweest deze bevindingen te
toetsen aan eigen waarnemingen, gebaseerd op een twintigtal secties,
waaraan in het meerendeel der gevallen Coll. Dr. Luxwolda op steeds
bereidwillige wijze aandeel nam.

Ook Wester heeft in zijn boek een aantal gegevens neergelegd over
het pathologisch-anatomisch beeld, een en ander gecompleteerd door het
resultaat van coupeonderzoek. Van de zijde der Nederlandsche practici
zijn het wijlen B. Jonker en S. Broersma geweest, welke op vrij volledige
wijze een aantal sectieresultaten hebben gepubliceerd. Hunne bevindingen
geven mede een goed inzicht in een bont, variabel sectiebeeld, dat als volgt
samengesteld kan worden :

Dunne Darm : soms weinig veranderingen ; een enkele maal het slijmvlies
gezwollen en hacmorrhagisch ontstoken.

Laméris en Poels vestigen in het bijzonder de aandacht op pigment-
afzettingen in het slijmvlies van den dunnen-, zoowel als den dikken
darm ; enkele malen vindt men den darm in sterk gecontraheerden toe-
stand, in andere gevallen atonisch gecollabeerd. Speciaal in het dikke
darmgedeelte kunnen zich processen ontwikkelen met sterk haemorr-
hagischen inslag (colitis mucosa).

Lever : in vele gevallen, nagenoeg alle auteurs zijn op dat punt een-
stemmig, vindt men een sterk gezwollen, met bloed overvuld orgaan, broos
van consistentie en vaalbruin van kleur. Laméris en Poels wijzen er nog
op, dat vingerindrukken blijven bestaan. Broersma wijst erop, dat het
leverbeeld gelijkenis vertoont met dat, ontstaan na phosphorvergiftiging.

Longen: vergroot, atelectatische plekken wisselen af met die, waar
alveolair en interstiueel longemphyseem overheerscht ; bloedingen in de
bronchiaalmucosa ; onder pleurae costales en parietales bloedingen, vaak
veel oedeem op de sneevlakte. Soms bloederig vocht in de borstholte,
zoo ook in de buikholte. Enkele malen zijn de longen zeer vochtrijk en
bloederig (zware long).

Hart : slap en vergroot ; murw van consistentie, met streepvormige en
puntbloedingen op peri- en endocard.

Hersenen: het beeld van oedeem van hersenvliezen, zoowel als van hersen-
substantie, overheerscht. Laméris en Poels omschrijven dit beeld als
volgt : „sereus vocht in de subdurale en subarachnoideale ruimte, sereuze
doordrenking van het geheele hersenweefsel. In dit vocht vindt men,,
,,spaarzaam vormelementen."

Wester merkt op : geringe hydrocephalus in- en externus met bloederig
vocht in de ventrikels. Bloeduitstortingen in de subarachnoidale ruimte
en in de pia; vooral in het verlengde merg en de hersenstam. Micros-
copisch : geringe celvermeerdering in het bijzonder langs de vaten en
veranderingen in de gangliencellen. Vele kleine arterien blijken samen-
getrokken en bloedloos (vaatshock).

Broersma maakt de opmerking, dat het hem bevreemdt, dat de waar-
genomen afwijkingen zich in zoo korten tijd hebben kunnen ontwikkelen.

Jonker merkt op, dat het beeld der sectie niet constant is en evenals
de ziektesymptomen een groote verscheidenheid te zien geeft. Inderdaad,
zoowel het symptomencomplex als het pathologisch-anatomisch beeld
vertoonen een uitgesproken polymorph karakter, dat ieder, welke zich
met de studie ervan bezig houdt, frappeeren moet.

Als geheel bezien vertoont het pathologisch-anatomisch beeld als
grootstgemeene deeler.

Laméris en Poels hebben niet zonder reden groote aandacht besteed
aan net onderzoek van de pathologisch-anatomische veranderingen, in
het bijzonder van de hersenen ; immers de klinische verschijningsvorm
vestigt dwingend de aandacht op dit orgaan. Sommige auteurs zijn hierbij
zoo ver gegaan, dat zij het aangrijpingspunt van het ziekmakend agens
alleen en uitsluitend hebben gezocht in dit orgaan en overeenkomstig
ook de naamgeving vereenzelvigd hebben met de hieruit resulteerende
verschijnselen. Dal evenwel het centrale zenuwapparaat in het shockbeeld
een integreerende rol speelt, blijkt uit het feit, dat bij genarcotiseerde
dieren vaak shock uitblijft. Zoo spreekt HuizingA van Meningitis cere-
brospinalis enzoötica. Van Heelsbergen van : enzoötische encephalo-
myëLitis of BoRNASche ziekte, naar alle waarschijnlijkheid veroorzaakt
door een filtreerbaar virus.

De opvattingen zijn inmiddels door de feiten volledig achterhaald.
Over het sectiebeeld nog het volgende : Ook in het ruggerncrg vindt men
geregeld eene sterke vermeerdering van cerebrospinaalvocht, dat vaak
lichtgeel van kleur en troebel is. Deze abnormale vermeerdering zal
ongetwijfeld aanleiding kunnen zijn van sterke drukverschijnsclen. Ook
hier vindt men weder een sterke, sereuze doordrenking van meningen en
ruggcmergweefsel zelf. Teekenend is vaak de combinatie met eene haemorr-
hagische enteritis van den dikken darm.

Het loont de moeite op het pathologisch-anatomisch beeld hiervan
nader in te gaan. Wij wijzen er hierbij op, hoe Schornagel en Eykman
in instructieve publicaties er nog eens met nadruk op hebben gewezen,
hoe het begrip enteritis nog steeds een scherpe en concrete omlijning mist.
Er bestaat vaak een discongruentie tusschen het klinisch beeld en de in
den darm te vinden morphologische afwijkingen. Zwelling en roodheid

in bepaalde darmgedeelten geven bij nader bistologisch onderzoek nog
niet steeds reden om de diagnose enteritis te rechtvaardigen. Dit voor-
behoud dient gemaakt te worden. Weliswaar kunnen wij ook hier te zien
krijgen een flinke hyperaemie der dunnedarmmucosa, vergezeld van
puntbloedingen. Deze bloedingen vindt men enkele malen zelfs in de
submucosa ; de mogelijkheid is niet van de hand te wijzen, dat Laméris
en Poels deze abusievelijk beschouwd hebben als de typische pigment-
afzettingen, waarvan ze bij herhaling spreken. Vertoont de dunne darm,
in het algemeen gesproken, weinig typische veranderingen, in het dikke
darm gedeelte is dit enkele malen geheel anders. We krijgen hier vaak
het volgende beeld te zien : een sterk verdikte mucosa op een vrij scherp
begrensd gebied, desquamatie van epitheel, bloedingen en oppervlakkige
necrose. Ook het submuceuze weefsel, zoowel als de spierrok en de be-
kleeding kunnen sterk oedemateus geïnfiltreerd zijn. De bloedingen kunnen
in enkele gevallen een heftig karakter verkrijgen, van dien aard, dat het
darmlumen opgevuld wordt met een groote hoeveelheid bloed, soms als
coagula bijeengehouden. In het darmslijm bestaat een meer of minder
sterk geprononceerde eosinophylie. Naast deze bloedelernenten zien wij
tevens een verhoogde infiltratie met leucocyten. De graad van beide
verschijningen kan zeer verschillend zijn. Het geheel maakt den indruk
van een typisch Quincke\'s oedeem van een vrij scherp omlijnd darmstuk.
Klinisch manifesteert dit beeld zich door het deponeeren van faeces,
vermengd met bloed of bloedcoagula, geloosd onder sterke tenesmi en
rijst differentieel-diagnostisch de gedachte aan miltvuur. Het lijdt geen
twijfel of het beeld, in zijn geheel bezien, maakt een vergelijking met dat
van colitis mucosa op allergische grondslag aannemelijk.

Het hiervoren gegeven pathologisch-anatomisch beeld, afkomstig van
genoemde auteurs en aangevuld met het resultaat van eigen bevindingen,
is te beschouwen als een totaal beeld, uitvloeisel van het uiterst gecom-
pliceerde, veelkleurige symptomenmozaïk eener autointoxicatie, van
welke genese ook. De practijk leert, ik wees er reeds bij herhaling op,
dat men dit ideale complex in oplima forma slechts zelden te zien krijgt.
Het beeld der grastetanie in de 2e. phase geeft echter gelegenheid deze
volledige ontwikkeling\' nagenoeg in haar geheel te benaderen. Het symp-
tomencomplex stelt zich als volgt samen : Excitatie, dyspnoe, asthma-
tische toestanden, circulaticstoornissen, spasmen, spasmus der gladde
musculatuur, sterke di-phasische veranderingen in de vaatwand, gevolgd
door een sterk verhoogde permeabiliteit hiervan en eene verhoogde
diapedese ; haemorrhagischc diarrhee (colitis mucosa), verhooging der
reflexprikkelbaarheid, jeukgevoel, cyanose, bradycardie, eosinophylie
en eene totale verstoring van het evenwicht in de functie van het geheele
neuro-vegetatieve systeem.

Het juiste karakter van deze laatste is nog steeds niet opgehelderd en
vormt één der moeilijkste problemen van het onderzoek. Dit apparaat
zelve is weinig toegankelijk voor klinisch onderzoek en het zal nog wel
eenigen tijd vergen, alvorens een juist inzicht in deze materie verkregen
zal zijn. Zonder twijfel wordt het klinisch beeld der grastetanie overheerscht
door eene symptomatologie, in de eerste plaats samenhangend met ver-
anderingen in de hersenen en ruggemerg, al dan niet op allergischen
grondslag. Op grond van het pathologisch-anatomisch onderzoek moet
zonder meer een toestand van enurticaria (sereuze ontsteking) van het

geheele apparaat aangenomen worden. De krampen, zoomede de exces-
sieve dwangbewegingen, behooren naar mijn oordeel gerangschikt te
worden in het kader eener corticale prikkeling. De verstoring in het
lichaamsevenwicht zal mede een gevolg kunnen zijn van een sereuze
doordrenking van het stabiliteitsorgaan. (Menière- en epileptiforme
(symptomen). Naar alle waarschijnlijkheid zullen de stoornissen in den
visus haar ontstaan te danken hebben aan het optreden eener neuritis
retrobulbaris, resp. retinaoedeem. De literatuur geeft hieromtrent een
leerzaam voorbeeld.

De Fossy beschrijft een geval van neuritis retrobulbaris door de in-
inwerking van toxinen uit het darmkanaal als volgt :

Iemand kreeg plotseling verminderde gezichtsscherpte van het linkeroog
en de vermoedelijke diagnose : neuritis retrobulbaris werd gesteld. Bij
onderzoek werd een ophooping van faeces in de caecaalstreek met pijn-
lijkheid bij druk ter plaatse gevonden. De urine bevatte veel phenolen
en skatol. Na laxeering en vegetarisch dieet volgde in 14 dagen genezing.
De Fossy is van oordeel, dat de van de darm uitgaande autointoxicatie
vooral in het linkeroog optrad, dat door sterk astigmatisme minderwaardig
was. Het ligt voor de hand om aan te nemen, dat een toestand van passa-
geaire ameurosis kan ontstaan. Typisch blijft ook het vermogen tot rever-
sibiliteit, zelfs van motorische stoornissen van heftig karakter.

Het symptomenbeeld verifieerend met het sectieresultaat leidt de
gedachten onweerstaanbaar in de richting van een toxaemisch syndroom.
Deze opvatting en poging tot verklaring vindt men bij het meerendeel
der auteurs terug.

Ik geef hierna een samenvatting der tot dusverre gelanceerde meeningen
om vervolgens te trachten deze te bundelen tot een aannemelijke synthese.

Numan schrijft de oorzaak van het lijden toe aan een sterke voedering
of aan te ruime gras- of klaverweiden, zoomede aan „zoodanige oorzaken,
welke in het bloed een te sterke beweging brengen." Na hem zijn het
zooals reeds vermeld, de Nederlandsche diergeneeskundigen Laméris
en Poels, welke na een breed opgevat onderzoek, dat in alle opzichten
de toets eener wetenschappelijke critiek, ook heden ten dage nog, vermag
te trotseeren, tot de slotsom geraakten, dat er een direct verband gezocht
moet worden tusschen de voedering met gras tijdens den weidegang en
het lijden.

Bij kalveren, welke uitsluitend met melk gevoed worden, komt het
lijden niet voor. Die gevallen, welke zich op stal voordoen, sluiten zich
nauw aan en staan in minder of meer verwijderd verband met de weide.

Ook in de staltijd kan het lijden zich manifesteeren. In het door mij
bestreken practijkgebied zag ik ook gedurende de stalperiode nu en dan
gevallen optreden. In Friesland schijnt dit vaker het geval te zijn. Uit
Seekles\' bloedanalysecijfers is inmiddels gebleken, dat het chemisch
bloedbeeld van de in den staltijd optredende gevallen weinig of geen
verschillen vertoonen, met die, verkregen van gevallen, waargenomen
in de weide gedurende voor- of najaar.

Vastgesteld kan worden, dat de getroffen dieren op een of andere wijze
voedsel verwerken, hetwelk afkomstig is van gras- of andere weideplanten.
Nog dient daarbij als vaststaand aangenomen te worden, op grond van

Poels\' aanvullende bacteriologische onderzoekingen, dat er van een
septichaemie in één of anderen vorm (miltvuur of Wild- und Rinder-
seuche) geen sprake is. Ook houtvuur kon worden uitgesloten. Alle voeder-
en cultuurproeven verliepen negatief. Zeer terecht merken beide onder-
zoekers dan ook op : „Hier zijn geen bacterieën, doch gifstoffen in het
„spel". Hierop aansluitend stelden zij een uitgebreid onderzoek in naar
de samenstelling der weideflora.

Min of meer per exclusionem raken zij tot de gevolgtrekking, dat het
toxisch agens, gezocht moet worden speciaal in de wintersporen der
Puccinia coronata. Deze opvatting is tot dusverre door onderzoekingen
van meer recenten datum niet bevestigd. Seekles en zijn medewerkers
hebben steeds nauwkeurig de grasmonsters van kopziekteweiden in vóór-
en najaar op schimmelsporen onderzocht. In het voorjaarsgras van
kopziekteweiden en normale perceelen ontbraken in de meeste gevallen deze
sporen, in het najaaarsgras kwamen zij veelvuldig voor, doch evengoed
op gras van weiden, waar geen kopziekte voorkwam. Seekles meent
daarom gerechtigd te zijn eene eventueele correlatie tusschen schimmel-
sporen en grastetanie te kunnen afwijzen. Toch kunnen ook deze onder-
zoekers de gedachten niet van zich afzetten, dat een primair-causaal
verband met den invloed van gras met een hoog proteïnengehalte niet
zonder meer valt te loochenen, immers aan het slot van het rapport heet
het : „De zware kleigrond, die daar langs den ouden Rijn aanwezig is,
„produceert onmiskenbaar grassen, wier gehalte aan proteïnestoffen
„groot is." Dit verband echter wordt even later gedeeltelijk weer ver-
worpen, wanneer zij schrijven : „Ook op weiden, met karigen grasgroei,
„komt de ziekte voor." Zij meenen hiervoor een verklaring te kunnen
vinden in de gedachte, dat op deze weiden de dieren bij voorkeur grazen
op de zg. „geilplekken", waar het gras overvloedig bezet is met de sporen
van verschillende cryptogamen. Op deze plekken bijt het grazende vee
de grassprieten kort langs den grond af. Op deze wijze zou de mogelijkheid
geschapen kunnen worden, tot maximale opname van eiwitstoffen.

Deze waarneming is volgens verschillende onderzoekers niet geheel
in overeenstemming met de werkelijkheid. Vele runderen mijden bij voor-
keur deze „geilplekken" en verorberen liever het minder eiwitrijke gras.
Seekles stelde proefondervindelijk vast, dat een voor kopziekte gevoelig
dier, nadat het eenmaal een flinke hoeveelheid jong gras van eene kop-
ziekteweide had opgenomen, liever hongerde, dan dat het opnieuw van dit
versch gemaaide gras opnam. Daarentegen werden hooi en stroo van
inférieure kwaliteit gegeten. Veehouders deden eenzelfde ervaring op en
voeren daarom in het voorjaar hooi of stroo bij. Wie het rapport van
Laméris en Poels nog eens als object van studie neemt, ontkomt niet
aan den indruk, dat hier een gedegen wetenschappelijk gefundeerd werk
is geleverd, dat tenvolle de moeite loont wederom door het licht der
openbaarheid beschenen te worden.

Na 1890 schijnt de belangstelling voor een verder onderzoek eenigszins
geluwd te zijn. Kuipers maakt nog melding van eene opvatting van wijlen
D. A. de Jong, welke o.m. tot de conclusie was geraakt, dat hier een
toxische gastritis in het spel moest zijn. Later is het Kuipers geweest,
practiseerende in het gebied langs den Ouden Rijn, nourri dans le sérail
dus, welke in een hoogstlezenswaardige, recht op de practijk gerichte
beschouwing, zijn opvattingen weergeeft, waaraan ook voor het heden

het karakter der actualiteit niet ontzegd kan worden. Hij begint te wijzen
op de groote verscheidenheid in symptomen, waaronder het ziektebeeld
zich openbaart. „Reeds 30 jaren ken ik de ziekte", aldus Kuipers, „maar
„steeds treft mij de verscheidenheid in symptomen en ik kan mij levendig
„voorstellen, dat zij, die het lijden in al zijn nuances niet hebben mee-
gemaakt, eene foutieve diagnose stellen."

Inderdaad, het beloop kenmerkt zich door een grilligheid, welke, ik
merkte het reeds op, als een der meest karakteristieke kenmerken van het
lijden beschouwd moet worden ; het improviseerend karakter staat op den
voorgrond. Kuipers meent, dat bepaalde weersomstandigheden, als koud,
guur en nat voorjaars- en najaarsweer, als realiseerende factoren moeilijk
in het geding gebracht kunnen worden. De prodromale verschijnselen
kunnen 1—4 dagen aanhouden. Naar mijn oordeel behoort men dit voor-
stadium zoo te bezien, dat het beeld in rudimentairen, niet volledig klinisch-
waarneembaren vorm aanwezig is. Met nadruk wijst deze auteur op het
constante samengaan met symptomen eener indigestie en maakt ons verder
attent op de afwijkende consistentie van darminhoud en faeces, nu eens
zijnde dun en stinkend, dan weer zwart als modder en vermengd met
vetachtige klonters. Wat de oorzaak betreft, is Kuipers van meening,
dat zonder twijfel een teveel aan eiwitstoffen gelijksoortige ziektetoestanden
kan opwekken. Resurneerend zegt hij : „Ik sta op het standpunt, gezien
„de practijk, dat de verschijnselen van kopziekte wijzen op een intoxicatie,
„welke veroorzaakt wordt door een omzetting van ons onbekende eiwit-
verbindingen, waardoor de normale blocdsamenstelling wordt veranderd.
„Dat de oorzaak op een gebrek aan minerale stoffen berust, kan ik niet
„aannemen en wordt door de therapie ook tegengesproken."

De vraag moet hier gesteld worden of het samengaan met het beeld
eener indigestie als een toevalligheid beschouwd moet worden of als een
integrecrend bestanddeel van het syndroom. Voor het allergisch symp-
tomencomplex wordt met eenige mate van zekerheid gedacht aan de moge-
lijkheid, dat elke stoornis in de functie van het maagdarmstelsel gunstige
voorwaarden kan scheppen voor het optreden van een allergisch affect,
in welke vorm ook. Lesné en Dreyfuss meenen in dit verband gerechtigd
te zijn tot de uitspraak : „ce qui anaphylactise, ce n\'est pas 1\'ingestion,
„c\'est 1\'indigestion."

Wat betreft de hier beschreven runderzicktcn neig ik tot de meening,
dat er een niet te loochenen coïncidentie bestaat, in dien zin echter, dat het
primaire karakter der intestinale aandoening bij voorbaat niet vaststaat,
Ook bij het paard, ik heb hier in het bijzonder de haemoglonimaemie en
de hoefbevangenheid op het oog, zijn verschijnselen van de zijde van het
digestie-apparaat wel zeer evident. Klinisch bezien staat het primair-
causale karakter voor mij vast.

Wijlen B. Jonker heeft in een uitvoerige studie getracht een parallel
te trekken tusschen grastetanie, welke hij beschouwt als een vorm van
eclampsie, melkziekte en acetonaemie. Deze, ons helaas te vroeg ontvallen
collega, welke zich de studie der vergelijkende ziektekunde als levensdoel
had gekozen en ons op dit gebied publicaties geschonken heeft, welke een
groote belofte voor de toekomst inhielden, heeft evenals Kuipers met
nadruk gewezen op de gevarieerdheid van ziekte- en sectiebeeld en is
op grond van zijn waarnemingen tot de meening geraakt, dat de oorzaak
der grastetanie, gezocht diende te worden in een intoxicatie op gastro-

ïntestinalen grondslag. Ik veroorloof mij naar aanleiding zijner publicatie
deze opmerking: Jonker en met hem nagenoeg alle auteurs, trachten in
hun beschouwingen over de kopziekte een direct oorzakelijk, genetisch
verband te leggen met de kalfziekte (paresis puerpuralis). Een en ander
heeft naar mijn oordeel vaak geleid tot een geforceerde bewijsvoering,
welke er niet toe heeft bijgedragen om het inzicht in de oorzaak beider
aandoeningen te verhelderen. Te ver doorgetrokken vergelijkingen, met
de bedoeling op elkaar gelijkende ziekteverschijnselen willens en wetens
in hetzelfde schema onder te brengen, kunnen de blik op beide vertroebelen
en oorzaak van misverstand en verwarring worden. Ik moge hier nog eens
stipuleeren, dat kalfziekte en kopziekte twee syndromen vertegenwoordigen,
welke van den bodem af hun ontstaan te danken hebben aan oorzaken
van geheel verschillend origine. Ik verwijs hierbij naar de inhoud mijner
publicatie „Beschouwingen over de aetiologie, het wezen en de therapie
,,der zg. „Kalfziekte"." (Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1942, deel 69,
(aflevering 8).

Ook Brof.rsma komt tot de slotsom, dat de oorzaak der grastetanie
gezocht dient te worden in het ontstaan van een chronische vergiftigings-
toestand. Bepaaldelijk oneens ben ik het met hem, waar hij zéér positief
de meening verkondigt, dat wij de ziekte uitsluitend te danken zouden
hebben aan het gebruik van kunstmest. Voor de motiveering dezer af-
wijkende opvatting verwijs ik naar voren. Dat wij vroeger de ziekte niet
gekend hebben, waag ik in twijfel te trekken ; de verklaring van deze
schijnbare tegenstrijdigheid kan misschien haar oplossing vinden door
het woord „gekend" te vervangen door „onderkend", resp. „miskend".

Een onderzoek op breeden gronslag kan dat genoemd worden, hetwelk
is verricht door Sjollema en zijne medewerkers. Hij wijst er op, hoe
jaarlijks gemiddeld ca. 2000 runderen aan deze ziekte ten offer vallen.
De jaren 1929 en 1930 gaven volgens Seekles eene frequentie toename
te zien. Typisch is het, dat zoowel in den oorlog 1914—18 als in den
zoojuist beeindigden oorlog een afname van het aantal gevallen is waar
te nemen geweest. Deze waarneming dekt zich volkomen met de mijne.
Twee hoofdvragen rijzen verder ; in de eerste plaats of de ontwikkeling
van het landbouwbedrijf in de laatste decennia eene verhooging der
frequentie in de hand heeft gewerkt, en zoo ja, of hiervoor ook bijzondere
oorzaken voor de streek langs den Ouden\'Rijn aanwijsbaar zijn? Ik gaf
reeds als mijne opinie te kennen, dat de meening, als zoude de frequentie
in de laatste jaren toegenomen zijn, niet houdbaar is en gelogenstraft
wordt door de feiten, zooals deze uit de geschiedenis tot ons komen. Onge-
twijfeld behooren wij de evolutie van het landbouwbedrijf in hoofdzaak
te zien in de richting eener versterkte intensiveering en rationalisatie van
de bedrijfsmethoden. Sjollema\'s onderzoek steunt op het volgende werk-
plan :

a. een onderzoek naar de chemische samenstelling van de grassen en
in het bijzonder naar de werking van nitraat en groote eiwithoeveelheden
op het dierlijk organisme ;

b. een vergelijkend onderzoek naar de anorganisch-chemische bloed-
samenstelling in weide en staltijd ;

c. bestaat of ontstaat een verhoogde prikkelbaarheid door abrupte
veranderingen in het dieet ?

hooi, op bedrijven, waar de grastetanie voorkomt en een aantal in Neder-
land gebruikte voedersamenstellingen ;

e. een onderzoek naar schadelijke stoffen in het gras, dat vegeteert in
welige weiden ;

Met dit laatste onderzoek is, naar medegedeeld wordt, een begin ge-
maakt. Het is ons niet bekend, de literatuur van later jaren geeft hier-
omtrent weinig uitsluitsel, of dit inderdaad doorgezet is en met welk
resultaat. Ik vind hieromtrent het volgende in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde (Jaargang 1930, deel 57) : Een begin werd gemaakt, naar
eene mogelijkheid tot het verrichten van testproeven, voorloopig met
histamine op de uierhuid. Tot eene vergelijking met de resultaten van
proeven, verricht met grasextracten is het niet gekomen, mede door de
omstandigheid, dat een bruikbaar en betrouwbaar procédé voor het
bereiden van grasextracten nog niet gevonden was". Tenslotte werd nog
nagegaan of het bloed van kopziekte lijders eene stof bevatte, welke prae-
cipitatie gaf tegen met deze stof geimmuniseerd serum van konijnenbloed.
Op dit punt is het onderzoek blijkbaar gestaakt.

Naar Prof. Seekles mij welwillend heeft willen mededeelen, en op zijn
aanwijzing, vond ik dit. tevens in de literatuur terug, (Archiv für Wissen-
schaftliche und praktische Tierheilkunde Band 68, Heft 3), is door Sjol-
lema en hem uitvoerig geëxperimenteerd met betrekking tot het opwekken
eener allergische huidreactie bij koeien door middel van grasmonsters,
welke genomen werden uit zg. grastetanieweiden. 5 gr. van de verkregen
monsters werden direct na de monstername op steriele wijze verkneusd
en hierna met 50 cc. phys. Nacl. gedurende een uur geschud, hierna door
papier en daarna door een Berkcfeldfilter gefiltreerd en tenslotte met
een half procents phenol geconserveerd. Van deze beide extracten werden
in verschillende verdunning een cc. intracutaan in de uierhuid van 2
koeien gebracht. Als proefdieren werden gebruikt resp. een oude koe,
welke tot dusverre nooit aan kopziekte geleden had, en een tweede dier,
dat ongeveer voor een maand aan deze ziekte had geleden. Een van de
grasmonsters was afkomstig van een weide, waarin het laatstgenoemde
dier ziek geworden was. Als controleproef werd eenzelfde hoeveelheid
van het onspecifiek werkende histamine in 1/10 procentsoplossing zoowel
als een oplossing van physiologische NaCl. ingespoten. Bij de normale
koe veroorzaakten de extracten in een verdunning 1 op 100 een zwakke,
nauw aanwijsbare reactie. Bij het dier, hetwelk aan grastetanie geleden
had, vertoonde zich in dezelfde verdunning geen reactie meer. Een ver-
hoogde gevoeligheid kon dus niet worden aangetoond. Als sluitstuk op
deze proeven werd getracht met dezelfde eiwitvrije grasextracten konijnen
te sensibiliseeren. Deze proeven verliepen negatief.

Het is collega v. d. Laan, welke naar aanleiding van Broersma\'s artikel,
met klem opkomt tegen de door den laatste verkondigde meening, als
zoude de ziekte uitsluitend te wijten zijn aan het gebruik van kunstmest.
Hij motiveert deze afwijkende zienswijze op eene ervaring, welke hij in
Deli opdeed, waar, speciaal bij ossen, grastetanie voorkomt, weidende
op plaatsen, waar het gebruik van kunstmest volstrekt uitgesloten is.

Van der Sleen, aanknoopend bij deze opmerking, vestigt in dit verband
de aandacht op de mogelijkheid eener kalivergiftiging, juister gezegd,

eener sterk naar kalium overslaande kaliumnatriumbalans, als ver-
moedelijke oorzaak.

Het zou buiten het bestek van dit geschrift liggen om hier in den breede
de resultaten van Sjollema\'s onderzoek te releveeren. Ik volsta daarom
met de weergave van enkele conclusiën : Dat bij den overgang van stal
naar weide -in het dieet een groote verandering optreedt, staat buiten
eiken twijfel. Sjollema wijst er daarbij op, dat vooral wat de eiwittoediening
betreft, het dieet onnoodig kostbaar en onoordeelkundig genoemd moet
worden, eene meening, welke wij van ganscher harte onderschrijven ;
het is ook onze overtuiging, dat jaarlijks op deze wijze in ons land kapitalen
onnoodig en nutteloos verspild worden. Een direct verband echter tusschen
het optreden van grastetanie en een bovenmatige opname van eiwit, kan
niet aangetoond worden. Wel wordt de aanleg voor tetanie hierdoor ver-
sterkt ; het gelukte echter niet door toevoer van eiwit in groote hoeveel-
heden tetanie op te wekken. Ook aan eene wisseling in de minerale samen-
stelling van het voedsel behoort geen directe beteekenis te worden toe-
gekend, immers, onmiddellijk aansluitend op het in de weide brengen,
ziet men het lijden optreden; het effect eener veranderde, minerale samen-
stelling kan in dit oogenblik nog in geen enkel opzicht doorgewerkt hebben.
Wel is Sjollema van meening, dat stalvoeding gepaard gaande met eene
ongunstige Ga/P verhouding (weinig kalk en veel P) oorzaak kan
worden eener zekere tetanie-ontvankelijkheid, de electrische prikkel-
baarheid verandert en bereidt den bodem voor evenwichtsstoornissen in
de interne verhoudingen. Ook een eventueel pathologische toestand der
Gl. parathyreoideae kon niet worden aangetoond. Merkwaardig blijft de
bevinding, dat zoowel op welige, als op schrale weiden het lijden op kan
treden. Sjollema merkt hierbij op, dat overdadige opname van eiwit
oorzaak kan worden voor het passeeren van peptonen door den darm-
wand. Sjollema\'s onderzoek, dat imponeert door opzet, methode en
wijze van uitvoering, blijft een onontbeerlijke schakel vormen in de poging
om dieper door te dringen in de oorzaak van dit lijden, waarvan de genese
en ontwikkeling nog steeds gehuld bicefin een waas van geheimzinnigheid.

Na Sjollema is het ten onzent Wester geweest, welke zich veel moeite
gegeven heeft het klinisch beeld nauwer en meer exact te begrenzen. Ik
verwijs, hierbij naar de gegevens, neergelegd in zijn reeds aangehaald
werk.

Op één omstandigheid zij hier nog de aandacht gevestigd. Ook Wester
wijst op de sterke nuanceering in het ziektebeeld, waar hij zegt : „de ziekte
„komt in verschillende intensiviteit voor." Ook wijst hij op de mogelijkheid
van een individueel-constitutioneelen aanleg. Wat de vermoedelijke oor-
zaak betreft, merkt hij op : „het ziektebeeld maakt niet den indruk eener
„deficientieziekte, daarvoor treedt het te plotseling op ; veeleer bestaat het
„beeld eener intoxicatie." Wester stelt zich op het standpunt, dat eene
acute intoxicatie in het spel is, tengevolge van de vorming van neurotro-
pische, eventueel guadineachtige, krampopwekkende stoffen in magen en
darmen. Ter ondersteuning dezer opvatting wijst hij op het gunstig effect
van de toediening van laxantia, welke de ziekte kunnen voorkomen of
abortief kunnen doen verloopen. Het geheele ziektebeeld gelijkt volgens
hem tenslotte op dat, hetwelk kan ontstaan bij intoxicatie met sommige
plantaardige vergiften.

kunnen eindigen, ware het niet, dat de herinnering zich opdringt aan een
ziekte, welke ca. 20 jaar geleden in het centrum der belangstelling kwam
te staan en geruimen tijd het diergeneeskundig denken en pogen in ons
land fascineerde in eene mate, welke naar mijn oordeel niet evenredig
genoemd kan worden, aan de werkelijke beteekenis. Zonder twijfel, de
zg. Brabantsche veeziekte (Dürener Krankheit) bracht gedurende enkele
jaren ongerustheid teweeg : nu de tijd zijn effenend werk heeft verricht
en het oogenblik gekomen is om retrospectief tot een rustig en bezonken
oordeel te geraken, rijst voor mij de vraag, of, en zoo ja, welk verband er
gelegd kan worden tusschen deze aandoening en de kopziekte. Ik grijp
hierbij terug op enkele publicaties, destijds in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde verschenen, in het bijzonder op die van wijlen Jonker,
Gooren en De Gier. In de eerste plaats valt het op, dat alle auteurs het
eens zijn in hunne opvatting, dat er meerdere vormen zijn te onderscheiden,
waaronder het ziektebeeld zich manifesteert.

Gooren onderscheidt er twee, de Brabantsche practici drie, de Gier
vier vormen. Naar mijn oordeel ligt aan deze verdeeling de opvatting
ten grondslag, dat het hier kan betreffen de inwerking van een nox, welke
al naar gelang het al dan niet overschrijden eener zekere drempelwaarde,
verschijnselen op kan roepen van verschillend intensief karakter, een en
ander op den basis eener individueel constitutioneele of verkregen ge-
voeligheid, op eenzelfde wijze dus als ik voor het beeld der grastetanie
een phaseverschil aannemelijk heb trachten te maken. Bij de bestudeering
der verschillende mededeelingen, ontkomt men niet aan den indruk, dat
tal van gevallen gerangschikt, dienen te worden onder de klinische ver-
schijningsvormen dezer laatstgenoemde ziekte. Dit komt o.m. in Gooren\'s
publicatie tot uiting, waar hij schrijft : „Pulles nam niet twijfelachtige
gevallen waar, waarbij zelfs met den besten wil het Sojameel niet als
„oorzaak aangenomen kon worden." Volgens hem is het koude, gure weer
van invloed, daar hij juist in den tijd, dat de dieren van de warme stal
naar de weide komen, de ziekte zag optreden.

Deze aanhaling versterkt mij in de meening, dat Pulles, waarschijnlijk
onder den suggestieven invloed van het tijdelijk gebeuren en optreden
der zg. Brabantsche veeziekte, zich hiervan niet los heeft kunnen maken.
Zuiver bezien en vrij van invloeden van welken aard ook, waren naar mijn
oordeel hier gevallen van grastetanie in het spel. Ook Jonker uit zich in
dezen geest.

In de omvangrijke discussie, welke rondom dit lijden geweven is, treft
mij nog eene opmerking, welke mij door haren eenvoud en streng subjec-
tieve formuleering weldadig aandoet, nl. de meening van Dr.₍van Straaten,
welke hij in eene vergadering van de afdeeling Zuid-Holland der Mij.
voor Diergeneeskunde op 16 Mei 1925, aldus weergaf: „Ofschoon men
„nog niet gerechtigd is bacteriologische factoren geheel buiten te sluiten,
„wijst het lijden toch meer in de richting eener intoxicatie, hetzij door
„in het voedsel aanwezige gifstoffen, hetzij door resorptie van niet- of
„niet voldoende afgebroken eiwitten, bij eiwitovervoeding, hetzij door
„nog meer duistere factoren, alles op den basis eener individueele praedis-
„positie." Deze opvatting is ook de mijne, niet alleen wat betreft de genese
van de zg. Brabantsche Veeziekte, doch ook van die der grastetanie. Is bij de
eerste het werkend agens, het trichloor ethyleen op de door het uit-
stoomen van het trichloor ethyleen uit de geextraheerde massa gevormde

stof bekend, bij de laatste zal het nog even duren aleer het juiste inzicht
verkregen zal zijn. In elk geval ben ik van meening, dat de oplossing van
het vraagstuk der oorzaak van de z.g. Brabantsche Veeziekte automatisch
een sctiakel vormt in den keten van bewijzen, welke langzaam maar zeker
gesmeed wordt, ook ten opzichte van de z.g. kopziekte.

Het valt hier te betreuren, dat de mogelijkheid niet is benut, althans
niet heeft bestaan, hier een volledig dynamisch zoowel als statisch bloed-
onderzoek in te stellen, immers, uit ervaringen, opgedaan in de mensche-
lijke geneeskunde, blijkt, dat speciale, chemische stoffen zooals benzol,
trichlooraethyleen e.d. aanleiding kunnen geven tot het optreden van
onrijpe bloedcellen (granulocyten) ; een enkele maal ziet men erythraemie,
vermeerdering der roode cellen. Eene beginnende vergiftiging wordt
gekenmerkt door het optreden van eosinophylie, absolute of relatieve
granulopenie en van jeugdige granulocyten in het periphere bloed. Ook
het ontstaan eener thrombopenie, zooals deze gevonden wordt na over-
matig sedormidgebruik, ligt hier in de lijn der verwachtingen.

Toetsen wij thans het klinisch en pathologisch-anatomiseh gebeuren
bij de grastetanie aan wat in de laatste jaren, vooral door het baanbrekend
en uiterst verhelderend werk der Engelsch-Mcdische school aan het
licht is getreden met betrekking tot eene meer exacte, klinische begrenzing
van het shockbeeld. De naam Moon stelt zich hierbij automatisch op den
voorgrond. Wat de pathologisch-anatomische zijde van het vraagstuk
betreft, en wel in het bijzonder het histologische gedeelte hiervan, is het
evenwel de Duitsche school, welke in dit opzicht belangrijk en instructief
werk heeft verricht. In het bijzonder treedt hier de naam Büchner, op-
volgervan wijlen Aschoff, naar voren ; hij bouwde hierbij op den grondslag
zijner studie over het anaemisch hartinfarkt.

Stellen wij de nauwkeurige definitie van het shockbeeld, door Moon
gegeven, voorop : „Shock", aldus Moon, „is a circulatory deficiency
„neither cardiac nor vasemotor in origin, characterized by decrcascd
„bloodvolume, decrcased cardiac output (reduced volume flow) and by
„increased concentration of the blood (haemoconcentration)". Deze
definitie geeft meer dan tot dusverre het geval is geweest, eene scherpe
omlijning van het beeld, waaromtrent tot voor enkele jaren een groote
verwarring heeft geheerscht. Gewoonlijk wordt hier getracht een associatie
te verbinden met een plotseling zich vertoonend syndroom, waarbij een
abrupt, dramatisch of apoplectisch gebeuren, dat in zijn uiterlijke ver-
schijningsvorm grooten indruk maakt op den toeschouwer, als meest
markant verschijnsel moet worden genoemd. Met deze opvatting, tot
voor enkele jaren gemeengoed van klinicus, zoowel als patholoog-anatoom,
behoort volgens Moon definitief afgerekend te worden. Laatstgenoemde
merkt met nadruk op, dat het een bepaalde misvatting genoemd moet
worden de groote vocht- cn bloedrijkdom der viscerale organen terug te
brengen tot stuwingsverschijnselen, welke in de eerste plaats te wijten
zouden zijn aan slechte hartswerking. Twee bevindingen staan bij het
shockbeeld in het voorste gelid :

ie. Er bestaat, door welke oorzaak ook, eene discongruentie tusschen
het bloedvolume, de hoeveelheid circuleerend bloed en de capaciteit van
het stroombed.

In de mensehelijke geneeskunde zijn voor de bepaling van elk dezer
voorwaarden benaderend kwantitatieve methoden uitgewerkt. Zoo hebben
Aschoff en Böss getracht het stuwingsbeeld te begrenzen tegenover het
shockbeeld door de hoeveelheid bloed te bepalen, welke bij lijkopening
naar het hartezakje of naar de borstholten vloeit. In het eerste geval is
deze hoeveelheid groot, in het tweede zeer gering. Bij deze methode blijft
het verschijnsel der haemoconcentratie buiten beschouwing. Straub en
de Wolff hebben, teneinde deze klip te omzeilen, een verbeterde methode
voor de bepaling dezer beide waarden uitgewerkt. Teneinde de bloed-
verdeeling in het lijk nauwkeuriger te kunnen bepalen, werd bloed afge-
nomen uit het rechter en linker hart, uit de aderen der lever, (na dubbele
onderbinding der vena cava inferior) en uit de aderen van het been.
Vervolgens werd door druk op bepaalde vaatgebieden nagegaan, of er
weinig of in het geheel geen bloed aantoonbaar was. Op deze wijze werd
getracht een benaderende indruk te verkrijgen van de bloedsverdeeling
in het lijk. Teneinde nu tevens den graad van indikking van het bloed te
kunnen bepalen, werd nagegaan hoeveel plasma van het ongestolde deel
van het bloed te winnen was en hiervan werd het totaal eiwitgehalte,
met behulp van den dompelrefractometer van Pulfrich bepaald.

Het is bekend, dat vergiftiging met stoffen van velerlei aard uiteindelijk
leiden tot het optreden van het shockbeeld. Speciaal die giften, welke
een toxische nox op den vaatwand kunnen uitoefenen en hierbij tot
capillairverwijding, respectievelijk plasma-uittreding aanleiding geven,
kunnen in de eerste plaats verantwoordelijk gesteld worden voor het
ontstaan van een shockbeeld.

Tegelijk met het optreden van het toxaemisch syndroom of direct hierop
aansluitend, kan het shockbeeld dus tot ontwikkeling geraken. Stoffen
met histamineachtige werking (H-stoffen van Lewis) kunnen hierbij in
het spel zijn. Ook chemische stoffen als koolmonoyxde en chloroform,
zoomede verbrandingsproducten of autolytische derivaten der weefsels
kunnen eenzelfde werking ontplooien met als primair gevolg, capillair-
verwijding en hierop aansluitend verhoogde diapedese voor plasma,
serum of cellige elementen. Hierna ontwikkelt zich een toestand van
anoxaemie (hypoxaemie) der weefsel door verlangzaming der circulatie,
uiteindelijk stase van het bloed en wordt het aanzijn geschapen aan een
circulus vitiosus, welke vaak door het instellen van therapeutische maat-
regelen niet meer doorbroken kan worden. Bij al deze vergiftigingen
vertoont zich het karakteristieke verschijnsel eener sereuze ontsteking
(Roessle) en niet het minst is dit het geval bij het allergisch syndroom,
doch wederom rijst hierbij de vraag of dit laatste, op welke vernuftige
theorie het tenslotte ook gebaseerd moge zijn, in feite ook niets anders is
dan een autointoxicatie ?

Door het werk der Duitsche school, met name die van Aschoff en
Büchner, is nog eens de aandacht gevestigd op de histologische veran-
deringen, welke na den shockdood in een aantal organen aangetroffen
kunnen worden, met name in de hartspier, hersenen, bijnieren, nieren,
lever, maagdarmtractus en bloedvaten. In het bijzonder interesseeren ons
die, aangetroffen in de hartspieren.

Meesen, Zinck en ten onzent Straub, hebben in dit orgaan karak-
teristieke veranderingen aangetoond, kleine infarkten, buiten de aan-
wezigheid eener ontstekingsachtige reactie. Cellige reactie in de nabijheid

der ontaarde dwarsgestreepte spiervezelen ontbreekt bijna steeds. Macros-
copisch herinnert het beeld aan dat, hetwelk wij te zien krijgen bij acute
hartsdood van kalveren na mond- en klauwzeer (tijgerhart). Ik moge
er in dit verband op wijzen, dat bij patiënten met chronische anaemieën,
vooral pernicieuse anaemie, herhaaldelijk hypoxaemische vetphaneroses
aangetroffen worden ; ook anoxaemische necroses kunnen het beeld
geven van dit tijgerhart. Het zal naar mijn oordeel volkomen de moeite
loonen en als complement voor het juiste inzicht noodzakelijk zijn, een-
zelfde histologisch onderzoek der genoemde organen ter hand te nemen
bij de sectie van aan kopziekte gestorven runderen. Een en ander zou
tot verrassende vondsten aanleiding kunnen geven.

Tenslotte nog enkele opmerkingen over de therapie. Hierbij stel ik
eene bevinding uit het rapport van Laméris en Poels voorop. Het aantal
zelfgenezingen bij kopziekte is zeer groot. Deze opmerking getuigt wederom
van den wetenschappelijken en praktischen zin, waarvan het geheele
onderzoek den stempel draagt. Wie gedurende 25 jaar lang in voor- en
najaar met dit lijden te doen heeft gehad en zich de moeite gegeven heeft
de specifieke kenmerken van dit merkwaardig boeiende en klinische
beeld in zich op te nemen, moet ongetwijfeld tol eenzelfde conclusie zijn
geraakt.

Men bedenke hierbij echter, dat de waarnemingen van Poels en
Laméris betrekking hebben op gegevens, verkregen naar aanleiding van
het optreden van najaarskopziekte langs den Ouden Rijn in de jaren
1888 en 1889. Deze cijfers behooren binnen het kader van het geheel
en van het tijdvak bezien te worden. Typisch is daarbij, dat ook het aantal
gevallen van recidief in verschillende jaren sterk kan varieeren. Ik moge
erop wijzen, hoe direct opstallen van dieren, waarbij het ziektebeeld in
nauwelijks waarneembaren, rudimentairen vorm aanwezig is en verder
eene doelmatige behandeling (hongerdieet gedurende 2 dagen, absolute
vermijding van licht- en geluidsprikkels, gecombineerd met eene laxeerende
therapie) in staat is nagenoeg alle dieren te vrijwaren voor een verdere
ontwikkeling van het lijden en volledige genezing te bewerkstelligen. Nog
doeltreffender handelt men, indien men de overgang van stal naar weide
op meer geleidelijke en vloeiende wijze laat verloopen. Ook Wester
geeft bij de bespreking der therapie aanwijzingen in dezen zin. Even wissel-
vallig als het lijden zelf, sluiten zich de eventueele resultaten der therapie
hierbij aan. Broersma maakt de opmerking, dat hij bij de toepassing der
gebruikelijke genezingsmethoden in oogenschijnlijk even ernstige gevallen
genezing en even treffende sterfgevallen te zien heeft gekregen. Hiermede
raakt deze auteur de kern van het vraagstuk. Het is mijn vaste over-
tuiging, dat de tot dusverre gebruikelijke therapeutische maatregelen,
hetzij in den vorm van endoveneuze CaCl2 en MgCl2 injecties of in den
aard eener uiersufflatie, hoe goed ook bedoeld en stoelend op empirisch-
wetenschappelijken grondslag, bij den huidigen stand van zaken met
betrekking tot onze kennis van het lijden, slechts betrekkelijke beteekenis
bezitten. Wie veel met dit lijden te doen heeft gehad en gewapend is met
critisch inzicht, zal ongetwijfeld tot de erkenning zijn geraakt, dat hier
meer dan ooit het post-ergo-propter eene reëele en diepzinnige beteekenis
bezit. Inderdaad is het aantal zelfgenezingen bij dit lijden zeer groot,
talrijker, dan oppervlakkig vermoed wordt.Hoe vaak is het mij niet gepasseerd,
dat ik door practijkomstandigheden niet zóó tijdig ter plaatse kon arri-

veeren als door mijzelf en den eigenaar wel gewenscht werd en bij aan-
komst het dier uit een heftige excitatie- en krampstadium (2e. phase) als
bij tooverslag hersteld was. Ook is het mij overkomen, dat ik tijdens de
voorbereiding der injectie of insufflatie éénzelfde spontaan herstel zag
optreden. Aanvankelijk heb ik het in deze omstandigheden niet aange-
durfd de voorgenomen therapie achterwege te laten, later, geleid door
de ervaring, heb ik dit met gerust geweten we.1 gedaan. Ik ontveins mij
niet, dat deze opvatting velen collegae vreemd in de ooren zal klinken.
Men neme echter van mij aan, dat zij berust op een reëele en objectieve
waarneming. Seekles staat met betrekking tot deze opvatting op het
volgende standpunt : Men behoort de Calciumtherapie bij de bestrijding
der kopziekte te bezien als een symptomatisch hulpmiddel. Vooral in de
apoplectische verloopende gevallen zou eene, op het juiste oogenblik
toegepaste Ca-therapie onmisbaar zijn. Ik wensch deze opvatting tenvolle
te respecteeren, hetgeen echter niet wegneemt, dat een toepassing van
dit theurapeutisch hulpmiddel slechts dan verantwoord is en blijft indien
tegelijkertijd eene nauwkeurige controle van de hartswerking, ook tijdens
de injectie, plaatsvindt. Bij de bespreking der resultaten der therapie
wijst Wester er nog op, dat sommige dierenartsen betere resultaten
hebben dan andere en dat het merkwaardig is, dat in het eene jaar in
dezelfde practijk de resultaten minder gunstig kunnen zijn dan in andere
jaren.

Ook deze bevinding versterkt mij in de opvatting, dat men bij de be-
oordeeling van de resultaten der therapie toch wel zeer voorzichtig moet

Ook Seekles koestert, en naar mijn oordeel terecht, twijfel aan de
integreerende beteekenis der Ca-therapie in hare toepassing bij kalfziekte,
zoowel als die bij grastetanie. De door hem gevolgde gedachtengang laat
zich als volgt resumeeren : Inderdaad berust de toediening van calcium
op een redelijken grond, immers, het chemisch-analytisch bloedonderzoek
wijst zeer bepaald in eene, zij het tijdelijke vermindering van het Ca-
gehalte ; anders moet het echter gesteld zijn met het effect op de overige
biochemische ziektesymptomen ; op de hypophosphataemie bij kalf-
ziekte en de hypomagnesaemie bij grastetanie zal een prikkel uitgeoefend
door het Ca-ion toch moeilijk effectief kunnen werken : Evenmin kan de
verklaring bevredigen, dat het Ca-ion de verschillende correlatief ver-
bonden componenten van het neurovegetatievc systeem blijkbaar in de
goede richting beinvloedt, in die mate, dat het physiologisch-chemisch
evenwicht blijvend of tijdelijk (recidief) wordt hersteld. ,,De Calcium-
therapie bij kalfziekte, zoowel als bij „grastetanie", aldus Seekles, „bevat
dus een belangrijk element van geluk ; men hoede zich daarom ook ten
„dezen voor generaliseering." Seekles wijst tenslotte nog op de niet denk-
beeldige gevaren, welke de Ca-therapie met zich mede kan brengen.
Overigens zij opgemerkt, dat het Calcium-ion op hypophosphataemie
bij kalfziekte en hypomagnesaemie bij grastetanie niet direct effectief
kan werken, aangezien tusschen de ionen van Calcium, Mg. en phosphaat
geen direct chemisch synergisme of antagonisme van voldoende omvang
bestaat. Indirect kan echter het Calcium-ion wel degelijk effectief werken
op den phosphaat- en den Mg-spiegel van het bloed, nl. door tusschen-
komst der vegetatieve centra en zenuwen, waardoor blijkens de waar-
neming een psysiologisch synergisme tot stand komt. Het is een feit, dat

inderdaad het physiologisch-chemiseh evenwicht hersteld wordt, hoe
onverklaarbaar overigens het chemisme, hetwelk hieraan ten grondslag
ligt, op dit oogenblik nog is. Ik moge hier in herinnering brengen, dat ik
bij de bespreking van het kalfziektesyndroom ten opzichte van de Ca-
fluctatie in het bloed de verklaring gezocht heb in het verminderd minuten-
volume van de Gl. parathyreoidae. Seekles\' standpunt ten opzichte van
de mogelijkheden der Ca-therapie getuigt inmiddels van een gezond
critische instelling.

Wie zich objectief en nuchter tegenover de feiten wenscht te plaatsen,
trachte zich allereerst vrij te maken van het koesteren van perspectieven,
welke door de practijk niet gerechtvaardigd zijn en door de feiten gelogen-
straft worden. Wie zich voor een lijden van het karakter als het beschrevene
ziet geplaatst, waarbij vaak aan den betrokken dierenarts handelen als
eerste vereischte wordt gevraagd, heeft het ongetwijfeld niet gemakkelijk.

Eene mogelijkheid om te kunnen geraken tot het instellen eener
causale therapie zal, zoolang den waren aard van het toxisch agens
niet aangetoond is, wel tot de vrome wenschen blijven behooren. Eene
subcutane toediening van groote hoeveelheden vocht (phys. NaCl of
Ringersche vloeistof) zou overwogen kunnen worden; het gaat erom
een circulus vitiosus te doorbreken, waarvan men niet weet in welk
stadium deze verkeert. De indikking van het bloed kan immers zoover
voortgeschreden zijn, dat elk pogen tot mogelijke verdunning bij voor-
baat illusoir kan worden geacht.

Ik wees er reeds op hoe Widal en zijne medewerkers op grond van uit-
gebreide onderzoekingen gewezen hebben op het feit, dat bij het aller-
gisch (anaphylactisch) gebeuren zich eene reeks fundamenteele ver-
anderingen afspelen in de physische, chemische en morphologische struc-
tuur van het bloed, die merkwaardige materie, waarin zich op zoo prompte
wijze tallooze veranderingen in de gesteldheid van het organisme of deelen
hiervan, weerspiegelen. Nog steeds geldt hier de waarheid van de op-
merking : „Blut ist ein besonderer Saft. Zoo ergens, dan wordt dit bij
het allergisch gebeuren wel duidelijk gedemonstreerd. Deze veranderingen,
wij wezen er reeds op, zijn vaak van subtielen aard en moeilijk te achter-
halen karakter. Zij bezitten daarbij in hooge mate een vluchtig en passageair
bestaan, evenals dit geldt voor het verschijnsel der eosinophylie. In een
negental gevallen van kopziekte was ik in staat een morphologisch bloed-
onderzoek te verrichten. Het resultaat hiervan vormde een sterk gevarieerd
beeld, waarin geen karakteristieke lijn was te onderkennen ; een drietal
gevallen vonden wij een verhoogd percentage eosinophyle cellen. In vier
gevallen was een uitgesproken leucopenie aanwezig. Als eenig regelmatig
verschijnsel valt op te merken, eene min of meer volledige inversie der
leucocytenformule, eene verschuiving binnen het raam van het witte
bloedbeeld. Voor het verkrijgen van een juist inzicht is hier een dynamisch
bloedonderzoek noodzakelijk ; in dit opzicht liggen, noch voor diergenees-
kundige practijk, noch voor laboratorium de verhoudingen gunstig.

In de rustige sfeer van kliniek en laboratorium is het Widal en zijne
medewerkers mogelijk geweest nog een serie veranderingen te constateeren,
welke samengevat het aanzien scheppen aan een karakteristiek beeld,
hetwelk zij ondergebracht hebben in het begrip : haemoklasische of

kolloidoklasische crisis. Het eerste zijn deze veranderingen door hen
bestudeerd bij de paroxysmale koudehaemoglobinurie van den mensch.
Het betreft hier de volgende criteria : vermindering van de oppervlakte-
spanning, verdwijnen van het komplement, slechte stolbaarheid, ver-
schuivingen in de electrolytische samenstelling, (vermeerdering van het
kalium-, vermindering van het Cagehalte), leucopenie ; hyperproteïnaemie
met albuminevermindering, thrombopenie, verdwijnen van fermenten
en fibrogeen, hyper- en hypoglykaemie. Hierbij zij nog eens opgemerkt,
dat ook bij processen, waaraan de allergische genese als vaststaand is te
beschouwen, dit verschijnsel, zoowel als dat der eosinophylie, niet als
obligaat is te beschouwen ; ook bij shock- en subshocktoestanden van niet-
allergisch karakter zijn deze afwijkingen of complexen daarvan, waar-
genomen. Daarbij houde men in het oog, dat deze toestanden in de eerste
plaats als gevolgen eener eventueele A/A/R en niet als oorzaak daarvan
beschouwd moeten worden. In het bijzonder het verschijnsel der eosino-
phylie, het moge als een bekend clinisch merkteeken bezien worden, gaat
vaak samen met het circuleeren van toxinen in het organisme. Deze kunnen
autochtoon van karakter zijn, doch ook hun oorsprong ontleenen aan
parasitaire aandoeningen van verschillend karakter (trichinosis, hel-
minthiasis, strongylosis en filariosis). Differentieel-diagnotisch worde
erop gewezen, dat bij de meeste infectieziekten in de acute phase de
eosinophyle cellen uit het periphere bloed verdwijnen. Ook bij de periar-
teriïtis nodosa, beter gezegd mesarteriitis nodosa, kan men eosinophylie
als begeleidingsverschijnsel opmerken. Het optreden eener haemoclasische
crisis, zoowel als eene eosinophylie kan men tenslotte binnen het bestek
der allergische hypothese ook verklaren door een insufficientie aan te
nemen in de vorming van histaminase. De wisselende bevindingen in dit
opzicht kunnen voortvloeien uit de omstandigheid, dat èn bij het allergisch
affect èn bij het circuleeren van toxinen in het organisme, zij het soort-
vreemd of gedenatureerd eigen-eiwit, de verschijnselen slechts zoolang
aanwezig zijn, dat er van eene vrije circulatie gesproken kan worden.
Zoodra de binding heeft plaats gehad, met de daarop volgende neerslag
in de weefsels, zal de aanleiding tot het ontstaan daarvan automatisch
beëindigd zijn. Deze opvatting geeft ook een verklaring voor het feit,
dat beide verschijnselen, zoowel naast elkaar als onafhankelijk van elkaar
kunnen worden geconstateerd. Tenslotte zij erop gewezen, dat het ver-
moeden voor de hand ligt, dat het verschijnsel der eosinophylie terug
te voeren is op processen, stoelende op chemotactischen grondslag. Een
nader, breed opgezet onderzoek naar aanleiding van deze verschijnselen
zal naar mijn oordeel voor practijk, zoowel als kliniek der diergeneeskunde
eigenaardige, moeilijk te ondervangen bezwaren met zich mede brengen ;
de omstandigheden liggen hier immers geheel anders dan in de menschelijke
geneeskunde, terwijl het vluchtig karakter der aandoening zelve, een
hinderpaal blijft vormen. Toch zal het naar mijn oordeel de moeite loonen
in de toekomst dit onderzoek ter hand te nemen.

Hoe het tenslotte zij, allergisch of niet allergisch van oorsprong, het staat voor mij
vast, dat beide processen in aard en wezen dit gemeen hebben, dat zij stoelen op dezelfde
wortel der genese : Er is hier aanwezig een autointoxicatieproces, dat of ontstaat
op den bodem eener A/A/R. door expositie van allergenen, inwerkende op het
gesensibiliseerd en ontvankelijk dierlijk organisme, volgens het mechanisme, hier-
voren beschreven of eenzelfde proces, dat zijn oorsprong vindt in een endogeen, zich

in het maagdarmkanaal op onregelmatige wijze afspelend verleringsproces, waarbij
het komt tot de vorming van intermediaire, toxische stofwisselingsproducten. Beide
processen manifesteeren zich in hunne klinische verschijningsvormen op volkomen
gelijke wijze ; nl. apoplectisch optreden in rudimentairen of klinisch-volledig mani-
festen vorm, vicarieerend karakter, relatieve vluchtigheid en sterke neiging tot rever-
sibiliteit.

Tenslotte nog enkele opmerkingen : In dit geschrift begon ik een aantal
aandoeningen bij runderen te toetsen aan de mogelijkheid of hier een
allergisch affect, dan wel een autointoxicatieproces op gastroënteralen
grondslag als oorzaak aangenomen behoort te worden. Ik stel mij voor
in eene komende publicatie enkele aandoeningen bij het paard, mede
in deze beschouwingen te betrekken. In de eerste plaats de hoefbevangen-
heid, waarvan Wester enkele jaren geleden met vooruitzienden blik
getuigde, dat het proces, hetwelk zich hier ontwikkelt, naar zijn oordeel
berusten moet op een sereuze ontsteking (urticaria) der hoefmatrix. Het
is ook mijne overtuiging, dat naar deze richting en geen andere de genese
van dit lijden gezocht moet worden.

Wat betreft de haemoglobinaemie, ook hier leiden de gedachten dwingend
in de richting eener autointoxicatie, welke haren oorsprong vindt in het
maagdarmkanaal. Weliswaar heeft Hobmaier getracht eene allergische
genese aannemelijk te maken, doch overtuigende bewijzen heeft hij naar
ons oordeel hiervoor niet kunnen aanvoeren .Ook hier vindt men in het
ziektebeloop Zeer manifest de aanwezigheid van karakteristica der bioche-
mische ziektesymptomen, zooals ik deze hiervoren nader omschreef. Nog
duidelijker wordt ons de analogie, wanneer wij de histologie van de in
hoofdzaak in het spierweefsel veroorzaakte aandoeningen bestudeeren.
Een nadere beschrijving hiervan hopen wij in eene komende publicatie
te kunnen geven.

Er ligt hier een breed veld van studie open. Wij zijn het in alle opzichten
eens met Seekles, wanneer deze met nadruk eene intensieve en harmoni-
euse samenwerking tusschen biochemicus en veterinair-practicus als
postulaat vooropstelt. Het is mijne oprechte overtuiging, dat het werk,
ten onzent door Sjollema op zoo vruchtdragende wijze geintroduceerd,
en door Seekles zoo succesvol voortgezet, in de toekomst slechts dan
resultaten zal kunnen afwerpen, indien het gedragen wordt mede door
de daadwerkelijke belangstelling der Nedcrlandsche dierenartsen. Deze
laatsten hebben hier een eereplicht te vervullen.

Dat hier uitzonderlijke moeilijkheden overwonnen zullen moeten
worden, behoeft geen verder betoog. Carrel wees er in dit verband op,
dat de biochemici-van-morgen zich wel behooren te realiseeren, dat het
primaire doel van een onderzoek het levende organisme behoort te zijn en
niet uitsluitend geisoleerde systemen en modellen. Er blijft nog steeds een
afgrond gapen tusschen eene werking in vivo en in vitro. Deze te over-
bruggen zal wel zeer speciale moeilijkheden met zich mede brengen.
Voor den biochemicus zullen ook hier grenzen gesteld worden, grenzen,
welke Goethe in zijn „Faust" zoo treffend en diepzinnig omschreef, in
de volgende bewoordingen : „ — /Geheimnisvoll am lichten Tag/ Lasszt
„sich Natur des Schleiers nicht berauben/ und was sie deinem Geist nicht
„offenbaren mag/ Das zwingst du ihr nicht ab mit Hebei und mit
,,Schrauben./"

zijn doel naderbij zien komen, toch zal het ook hem blijven vergaan als
een reiziger in eene woestijn met onbegrepen geheimnissen, die weliswaar
zijn einddoel ziet naderen, doch tegelijkertijd den horizon verder ziet
-wijken. Het dogma der vis vitalis moge in de laatste eeuw, dank zij de
geniale conceptie van Bertelot aan beteekenis hebben ingeboet, toch
blijft voor Berzelius\' opvatting, dat door den invloed van het leven of
zoo men wil, levenskracht, ook thans nog ruimte bestaat, wanneer hij in
1847 deze omschreef als : „die Eigentühmlichen auf verschiedene Weise
,,zusammenwirkende Umstände unter welchen die gewöhnlichen Natur-
„kräfte in der Organischen Natur in Wirksamkeit gesetzt werden," alles
te zeggen.

Het moge waar zijn, dat Wöhler in 1828 en Kolbe eenige jaren later •
in staat waren langs synthetischen weg respectievelijk ureum en azijnzuur
te bereiden, evenzeer blijft het juist, dat er een intrinsiek verschil blijft
bestaan in de wijze, waarop het levende organisme deze verbindingen
tot stand weet te brengen, nl. bij lichaamstemperatuur, bij lagen druk en
in waterige oplossingen, dank zij de interventie van een aantal biokataly-
sotorcn. Ook wij dierenartsen hebben ons deze eenvoudige waarheid
dagelijks te realiseeren. Zonder inzicht, zij het dan ook van de elementaire
grondslagen der biochemie, wordt de beoefening ook van onze wetenschap
tot een steriel geheel, waaruit het niet mogelijk zal kunnen zijn nieuwe
inzichten te doen ontspruiten.

Voor kliniek en laboratorium wacht daarom in de toekomst naar deze
richting een moeilijke, doch dankbare taak.

Door deze gedachte gestimuleerd, is het mogelijk geworden in dagen,
waarin het oorlogsrumoer de lucht vervulde en ons vaderland zuchtte
onder het juk van den onderdrukker, ondanks belemmeringen van velerlei
aard en karakter, mij tot deze arbeid te zetten. Hij schonk mij afleiding,
vreugde en voldoening in oogenblikken, waarin het niet gemakkelijk
bleef het geloof in mensch en menschheid te bewaren. Daarbij werd ik,
het zij in allen ootmoed gezegd, steeds herinnerd aan de juistheid der
gedachte, uitgedrukt in de volgende woorden : „Ce que nous savons, c\'est
,,peu de choses, ce que nous ne savons pas est immense".

Ik wil dit geschrift niet beeindigen zonder een woord van warmen
dank voor de welwillende belangstelling, mij door Prof. Dr. Seeki.es
betoond. Zijn werk gaf mij de primaire aanleiding tot het samenstellen
hiervan. Zijn Hooggeleerde was zoo bereidwillig zijn critisch inzicht
aan den inhoud hiervan te willen geven, voor welke daadwerkelijke geste
ik hem niet genoeg dankbaar kan zijn.

Het moge nog eens adstrueeren hoe alleen door een gezonde symbiose
van faculteit en practijk de schoonste vruchten aan den boom der weten-
schap kunnen rijpen.

Omstreeks 1940 heeft Seekles de aandacht -gevestigd op een aantal
ziektebeelden bij onze huisdieren, welker genese naar zijn oordeel gezocht
dient te worden in de richting van een gastroënteraal autoïntoxicatieproces.
Hij trok hierbij een vergelijking met eene in het jaar 1907 in Engeland

(Forfarshire), voor het eerst opgemerkte aandoening bij paarden, welke
aldaar bekend stond onder de naam „Grass Disease".

Na eene beschrijving gegeven te hebben van de verschijnselen, waar-
onder dit lijden zich openbaart en van de pathologisch-anatomische
kenmerken, welke als substraat in de weefsels zijn terug te vinden, zomede
van de geographische verbreiding en de klimatologische verhoudingen,
welke ermede kunnen samengaan, heeft schrijver een parallel getrokken
met de grastetanie (kopziekte) van het rund. Hij is van meening, dat er
in vele opzichten pathogenetisch, klinisch zoowel als pathologisch-
anatomisch een direct verband tusschen deze beide aandoeningen aanne-
melijk is te maken. Met nadruk stelt hij vast, dat het tot dusverre niet
gelukt is ook bij laatstgenoemde aandoening eene integreerende rol van
giftstoffen van exogenen oorsprong vast te stellen.

Hij wijst hierbij op de mogelijkheid, dat hier een allergisch of idio-
syncratisch affect in het spel zou kunnen zijn, waarbij vooropstaat, dat
stoffen, welke primair niet giftig zijn, op den basis eencr verhoogde ge-
voeligheid, familiair aanwezig of later verkregen, door welk mechanisme
dan ook voorbereid of ontstaan, langs den weg eener versterkte reactie,
aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van min of meer scherp om-
schreven ziektebeelden. Dit geschrift bedoelt een poging te zijn eene
bijdrage te leveren voor eene nadere oplossing van de vraag, of en in hoe-
verre het allergisch affect gezien moet worden als een specifiek, aan eigen
wetten gebonden verschijnsel, of dat er een nauwe relatie of analogie
bestaat met een toxaemisch syndroom, dat zijn oorsprong kan ontleenen
aan een, zich in het milieu intérieur ontwikkelend proces eener gastro-
ënterale autoïntoxicatie.

Te dien einde geeft schrijver allereerst een beknopte samenvatting van
de hoofdpunten van de leer der Allergie, zooals deze zich in de laatste
30 jaar ontwikkeld heeft. Hij wijst hierbij op de talrijke begripsverwar-
ringen, zoomede op de verwarring in de nomenclatuur, welke heden ten
dage nog op dit gebied heerschen. Het is in hoofdzaak aan Doerr te
danken, dat op dit gebied paal en perk is gesteld en de begrippen scherper
en exacter zijn omlijnd. Schrijver wijst erop, hoe het theoretisch fundament
der allergieleer, ook heden ten dage nog, in velerlei opzicht een gekunsteld
en geforceerd karakter draagt en vaak slechts onvolledig en ten deele in
staat is te achten om als grondslag eener logisch aanvaardbare inter-
pretatie der verschijnselen te kunnen dienen.

Nog steeds bestaat er een controverse met de klassieke Abderhaldensche
leer der vertering, terwijl er binnen het raam dezer werkhypothese, zelfs
met behulp der door Landsteiner gegeven verklaring der zg. Schlepper-
substanzen het allergisch affect, ontstaan tengevolge van de inwerking
van enkele metalen en eenige andere chemische stoffen, ook heden ten
dage niet volledig aannemelijk is te maken.

Roessle heeft als meest kenmerkende eigenschap van het resultaat van
het allergisch affect de sereuze (hyperergische) ontsteking op den voorgrond
geplaatst. Het zou hier gaan om een diphasisch proces, respectievelijk
van exsudatief en productief karakter. Het allergisch affect zelve wordt
door Hansen geschilderd als een driephasisch proces, waarbij de eerste
phase gevormd wordt door de vereeniging van allergeen met antilichaam

(A/A/R), de tweede door de vorming van een prikkel en de derde door
het antwoord, dat de weefsels op den prikkel geven.

Vooropstaat eene individueele gevoeligheid, waarvan in vele gevallen
het familiaire karakter kan worden aangetoond.

Lewis heeft in de nadere uitwerking van het mechanisme, hetwelk aan
het allergisch affect ten grondslag ligt, op de mooglijkheid gewezen, dat
een chemisch product van organisch origine (histamine), in hoofdzaak
aansprakelijk gesteld moet worden voor het ontstaan hiervan. Histamine
kan ontstaan uit histidine, een bouwsteen van talrijke eiwitsoorten. Ook
andere afbraakproducten van lichaamseiwitten zouden echter in staat
zijn dezelfde werking te kunnen ontplooien. Lewis heeft in verband hier-
mede een begripsverwijding voorgesteld in dien zin, door te spreken vap
„H-stoffen."

Het toxaemisch syndroom geeft, klinisch, een variabel, pluriform beeld
te zien, waarbij eene storing in het evenwicht van het geheele neurovege-
tatieve apparaat, gepaard gaande met spasmen, circulatiestoornissen,
verhoogde permeabiliteit van de vaatendotheliën, bepaalde reacties van
het bindweefsel en der eindlichaampjes der zenuwen, als meest markante
verschijnselen op den voorgrond treden. Het is bepaaldelijk onjuist hier
in eersten aanleg te spreken van een shocksyndroom.

In pathologisch-anatomisch opzicht staat eveneens een polymorph,
bont en gevarieerd aspect op den voorgrond.

Schrijver trekt vervolgens het locaal oedeem onzer huisdieren binnen
den kring zijner beschouwingen en komt na een vergelijkend-ziektekundig
onderzoek tot de slotsom, dat, zoowel de A/A/R., als het resultaat
van de vorming van intermediaire stofwisselingsproducten, langs den weg
van een enterogeen-biochemisch-autoïntoxicatieproces, in aard, wezen
en uitwerking op het menschelijk, zoowel als het dierlijk organisme als
een gelijkgericht en gestemd gebeuren is te beschouwen. Ook voor de
longjacht van het rund, waarbij schrijver een analogie trekt met een be-
paalden asthmavorm van den mensch, meent schrijver tot eenzelfde
conclusie te kunnen geraken. Tenslotte wijdt schrijver een uitgebreide
beschouwing aan de kopziekte (grastetanie) van het rund. Hij stelt hierbij,
in afwijking met tot dusverre gehuldigde opvattingen allereerst twee be-
vindingen met nadruk vast :

ie. Deze aandoening staat in geen enkel verband met de introductie
van moderne landbouwbedrijfsmethoden (overmatig gebruik van kunst-
mest).

Uitvoerig wordt ingegaan op het klinisch en pathologisch-anatomisch
beeld. Wat het eerste betreft, is schrijver de meening toegedaan, dat de
tot dusverre gegeven klinische onderscheiding van het ziektebeeld onjuist
is. Volgens zijne opvatting hebben wij de ontwikkeling van dit toxaemisch
syndroom te zien als de resultante van de inwerking van een nox, welke
naar kwantitatieve zoowel als kwalitatieve doseering op het meer of minder
gevoelig organisme een beeld te zien geeft, dat een typisch phaseverschil
vertoont.

De klinische verschijnselen, welke defacto te beschouwen zijn als bio-
chemische ziektesymptomen, in den zin zooals Seekles dit bedoelt, worden
gekarakteriseerd door de volgende kenmerken : apoplectisch optreden in

rudimentairen of volledigen vorm, relatieve vluchtigheid, vicarieerend
karakter en sterke neiging tot reversibiliteit.

Het pathologisch-anatomisch beeld vertoont als G.G.D. de volgende,
steeds aantoonbare kenmerken : sterk verminderde stolbaarheid van het
bloed, bloedrijke en oedemateuze, viscerale organen, petechiën onder de
weivliezen en serohaemorrhagisch vocht in de sereuze holten.

Schrijver stelt zich de vraag of het samengaan met het beeld eener
indigestie als een toevalligheid moet worden beschouwd of als een inte-
greerend bestanddeel van het allergisch, zoowel als het toxaemisch syn-
droom. Voor de hierbeschreven dierziekten staat voor hem het primair-
causale karakter vast.

Wat de therapie van het lijden betreft, is schrijver van meening, dat
aan de tot dusverre gelanceerde geneeswijzen in geen enkel opzicht een
causaal karakter kan worden toegekend. Het aantal zelfgenezingen, alle
auteurs zijn op dit punt eenstemmig in hun oordeel, is bij grastetanie zeer
groot. Waar met de thans gebruikelijke geneeswijzen, het zij luchtinsuf-
flatie, hetzij CaCl2 injecties, al dan niet gecombineerd met MgCl2,
resultaat wordt bereikt, moet aan het feit dezer zelfgenezingen volle
aandacht worden geschonken.

Schrijver stelt zich voor binnen afzienbaren tijd het beeld der hoef-
bevangenheid en der haemoglobinaemie bij het paard, nader onder de
loupe te nemen. Ook hier schijnt met eene, aan zekerheid grenzende waar-
schijnlijkheid een toxaemisch syndroom aanwezig te zijn.

Hij eindigt met een korte beschouwing over de taak, welke op dit gebied,
èn voor biochemicus èn voor klinicus zijn weggelegd, en spreekt hierbij
den wensch uit, dat het door beider nauwe samenwerking in de naaste
toekomst mogelijk zal kunnen worden ook op dit gebied-nieuw en ver-
helderend licht te kunnen werpen.

About 1940 Seckles drew attention to a number of syndromes in our domestic animals,
the genesis of which, in his opinion, ought to be looked for in the direction of a gaslro-
enterial autointoxicationprocess. In this he drew a parallel with an affection in horses,
observed for the first time in Scotland (Forfarshire) in the year 1907, and which was
known there by the name of „Grass Disease".

After having given a description of the phenomena of this disease, and of the pathological-
anatomical characteristics, which are to be found back in the tissues, as well as of the
geographical spreading and of the cliinatological relations which may attend it, the
writer drew a parallel with grasstetany (head-disease) in the cow. He is convinced
that pathologically-anatomically as well as pathogenetically and clinically, there is in
many respects a direct relation between these two affections. He slates emphatically,
that thus far it has appeared impossible, also with regard to the latter affection, to fix
an integral part played by poisons of oxogeneous origin.

He points to the possibility that an allergical or idiosyncratic affection may very
well play a part in this, premising that substances which primarily are not poisonous
may, on the basis of an increased sentiveness, hereditarily present or caused later on,
originated by or arisen from any mechanism whatsoever, give rise to more or less sharply
defined syndromes, through the agency of an intensified reaction.

This paper is intended as an effort towards an answer to the question whether and
in how far the allergical affection is to be looked upon as a specific phenomenon bound
to laws of its own, or whether there exists a close relation or analogy with a toxaemical
syndrome which may be caused by a process of gastroenterial autointoxication, developing
in its internal surroundings.

For this purpose the writer begins with a brief summary of the chief points of the

doctrine of Allergy, and the way it has developed during the last 30 years. In doing
so he points to the many misconceptions as well as to the confusion in nomenclature,
still prevailing at this moment. It is mainly due to Doerr that this process has been
checked and that the ideas have been more clearly and exactly outlined. The writer
points out that the theoretical foundation of allergy up this very day still shows an
artificial and forced character in many respects, how incomplete it still often is, and how
it is only partially able to act as foundation of a logically acceptable interpretation
of phenomena.

The controversy with the classic Abderhaldenian theory of digestion still exists, whilst
within the scope of this working-hypothesis, even with the help of the explanation
given about the so-called „Schlepper-substanzen", the allergical affection, arisen in
consequence of the action of some metals and some other chemical substances, cannot,
not even at this juncture, be made entirely acceptable.

As the most outstanding characteristic of the result of the allergical affection Roessle
has put in the forefront the serous (hyperergical) inflammation. According to him
there is question of a diphasic process, of a respectively exsudative and productive kind.
The allergical affection itself is considered by Hansen a triphasic process, in which the
first phase is formed by the junction of allergene and anti-body (A-A-R), the second
by the formation of a stimulus, and the third by the answer given by the tissues to the
stimulus.

First of all comes the individual sensitiveness the hereditary character of which can
be shown in many cases.

In the further elaboration of the mechanism underlying the allergical affection,
Lewis has pointed to the possibility that a chemical substance of organic origin (hista-
mine) must be made chiefly responsible for its generation. Histamine may arise from
histidine, buildingmaterial for many kinds of albumen. Also other destructive products
from bodily albumen, however, would be able to evolve the same action so that, in
consideration of this Lewis proposed a broadening of meaning by calling them ,,H-
substances".

Clinically, toxaemic syndrome shows a variable, multiform aspect in which an im-
balance of the entire neurovegetative apparatus, attended by spasms, circulative distur-
bances, increased permeability of the bloodvessel-endothels, certain reactions of the
connective tissue and of the terminal fibres of the nerves, stand out as the most salient
points. It is decidedly wrong to speak here of a jAocisyndrome.

From a pathologic-anatomical point of view a polymorphous, variegated aspect is
shown here too.

The writer further speculates on the local edema of our domestic animals, and after
a comparative examination of the aspect of the disease he comes to the conclusion that,
both the A-A-R, as well as the result of the formation of intermediary matabolic products,
must, along the lines of an enterogeneous-biochemical-autointoxicationprocess, be
considered to have the some affect on the human-as well as on the animal organism.

Also with regard to „Longjacht" ■) of the cow, (here the writer draws an analogy with
a certain form of asthma in man) he feels himself justified in coming to the same con-
clusion.

Finally the writer dwells upon the head-disease (grass-tetany) of the cow. In contra-
vention of the views recognised till now, he first of all stresses two experiences.

Firstly: This affection has no connection whatever with the introduction of modern
agricultural methods (excessive use of fertilizers).

He dwells at lenghth on the clinical- and pathologic-anatomical aspect. As to the

\') As it is difficult to give a synonym for this typically Dutch technical term,
a brief description may be given as follws :

„Longjacht", which is frequently diagnosed in Holland is a kind of apoplectie
lungemphyseme in alveolar and sometimes interstitial form. This disease is associated
with the grazing of cattle in the autumn-meadow, the aftermath.

former, his opinion is that the view held up to this moment about the clinical aspect
is wrong.

He opines that we are to view the deveploment of this toxaemic syndrome as the
resultant of the action of a noxa, which, in both its quantitative and qualitative dosage
shows, on the more or less sensitive organism an aspect with a typical phase-difference.

The clinical phenomena, which de facto, are to considered as bio-chemical symptons
of disease, in the way meant by Seekles, are characterized by the following features:
apoplectic behaviour in a rudimentary or complete form, a relative volatility, vicarying
nature, and a strong leaning towards reversibility.

The pathologic-anatomical aspect shows the following, always distinct characteristics:
greatly decreased congelativeness of the blood, sanguineous visceral organs, petechia
under the whey-membrane, and serohaemorragic humour in the serous cavities.

The writer asks himself whether the concurrence with the aspect of an indigestion
is to be considered as a coincidence or as an integral part of the allergical as well as of
the toxaemic syndrome. As far as the animal-diseases described above are concerned,
the primary-causal character is for him an established fact.

As to the therapy of the suffering, the writer is convinced that a causal character
cannot, in any respects be attributed to the mode of treatment practised thus far. The
number of self-cures (all writers are unanimous on this point) is very great with grass-
tetany. And because, with the treatments applied nowadays, either airinsufflation or
CaClj-injections, combined with MgSO.4., or not, success is scored, the fact these self-
cures ought to be paid full attention to.

The writer intends before long to further scrutinize the aspect of hoof-founder and
of haemoglobinaemy in the horse. Here too a toxaemic syndrome seems, with a proba-
bility bordering on certainty, to be present.

He winds up with a short speculation on the task reserved in this domain both for the
biochemist and the vetinary clinician, and expresses the hope that in the near future
it will, by the close co-operation of these two, be possible to cast new light also on this
problem.

4. Arloing : Etude du foie et de l\'intestin dans l\'Anaphylaxie digestive expérimen-
tale, gecit. volgens Hansen.

6. Arthuss : De l\'anaphylaxie à l\'immunité, Paris 1921, CR. Soc. Biol., 1903, 817.

19. Garström : Skand. Arch, für Phys. Ref. T. v. Dierg. deel 59, 1932, 1Ö9, 637.

24- de Jong : Het verband tusschen Geneeskunde van den Mensch en van de Dieren.
Leiden. Inaug. Rede, 1908.

27. Doerr : Allergie und Anaphylaxie Handb. der Path. M. Org. von Kolle, Krans,
Uhlenhuth, 3 Aufl., 759, 1008.

30. Eykman, K. H. : Path. Anat. onderzoek van Darmen, Proefschrift, Utrecht, 193 i.

39. Fossey, de : Arch, des Mal. de 1\'app. digestif, Ref. De Jong, N. T. v. G., 1926,
I, biz. 2095.

58. Hjärne : Tierärz. Rundsch., 1929, 817, Ref. T. v. IX, 1930, deel 57, blz. B 54.

62. Hutyra, Marek & Manningf.r : Spezpath. u. Ther. der Haust. Fischer, Jena,
\'938-

70. Kammerer : Allerg.diathese und Allergische Erkrankungen. München, 1934,
II AflI.

71. Karaday : Zeitschr. f. die Ges. Exp. Med. B.D. 110, Heft 16, 1941.
73. Karaday : Journ. exp. Phys. 1938, 23, 28.

7g. Kremer : Aanwinsten op diagnostisch en therapeutisch gebied. (Ziekten v.
Luchtwegen), II druk, derde bundel.

81. Lameris en Poels : Bijlage in het verslag aan den Koning van de bevindingen en
handelingen van het veeartsenijkundig staatstoezicht in het jaar 1889.

83. Landsteiner (Chase) : Die Spezifität der Serologischen Reaktionen, Berlin, 1933.

85. Lewis : Die Blutgefäsze der Menschlichen Haut Ubersetsung Schilf, Berlin, 1928.

86. Loge et Guilhon : Bull de 1\'A.C.V. et de F4. 1930. Ref. T. v. D. 58, 1931, blz. 592.

87. Manwaring: Zeitschr. f. Imm. Forsch, und Exp. Ther. 1911, gecit. volgens
Hansen.

94. Naegeli : Blutkrankheiten und Blutdiagnostik V. Aufl. Julius Springer, Berlin, 1931
gj. Otto: Münch. Med. \\V. S. 1931, 1170.

94. Pagf.l : Fortschritte der Allergi\'lehre Stockholm, 1939, gecit. volgens Hansen.

97. Pirquet, (Von) : Kl. Studien über Vakzination i:nd Vakzinische Allergie, Wien,

99. Pi.okker : Over Allergische Hepatopathieën, een proefondervindelijk onderzoek.
Diss. Leiden, 1941.

110. Rosenau Anderson : Studies upon hypersusceptibility Hygien. Lab. Washing-
ton Bulletin 36. Gecit. volgens Hansen.

611. Rothstein und Welt: Referaat uit Am. Journ. of diseases of children in de
Geneeskundige Gids, 1934, no. 10, blz. 123 eveneens Referaat T. v. D., deel 61,
1934. ^blz- 7i°-

112. Roukaert : Vlaamsche Diergen. Tijdschrift Ref. T. v. D., deel 67, 1940, 722.

120. Seekles : Tierarzt. Rundsch., 1940, 46, 355.
120. Seekles: Tierarzt. Rundsch., 1941, no\'s 6-9.

126. Seekles : Chemie Biologie en Diergeneeskunde. Inaugureele rede T. v. D., deel 67,
blz. 107.

131. Sjollema : Acta Veterinaria Neerlandia TOME I, Fascicule II, T. v. D. bd. 57,
19, 30, blz. 67, 149.

138. ten Hoopen : T. v. D., 1925, Deel 52, 742.
13g. v. Thijn : T. v. D., 1940, Deel 67, 44.

141. Trousseau : Med. Klinik des Hotel Dieu in Paris. Deutsch Gulmann Würzburg
gecit. volgens Hansen.

146. Wester : Orgaanziekten bij de groote Huisdieren, v. Boekhoven, Utrecht, 1933.

OVERZICHT DER ONDERZOEKINGEN VAN HET UIT DE
PRACTIJK INGEZONDEN ZIEKTEMATARIAAL OVER 1943.

Het Instituut ontving in 1943, evenals vorige jaren, materiaal voor
onderzoek uit de practijk. De gewoonte getrouw volgt hieronder een
verslag, teneinde een inzicht te geven over de waargenomen bevindingen.

Apen : Hierbij werd een geval waargenomen van tuberculose veroorzaakt
door het humane type. De aap werd levend ingezonden ; de anamnese
luidde, dat het dier 14 dagen te voren een dood jong ter wereld gebracht
had, daarna was de eetlust steeds slecht geweest. Daar het dier eenigszins
gevaarlijk was, kon geen behoorlijk klinisch onderzoek verricht worden.
De voornaamste vast te stellen afwijkingen waren : vermagering en
onregelmatige krampen van hals- en armmusculatuur. Na 16 dagen van
observatie, gedurende welke tijd diverse middelen tot verbetering der
toestand geprobeerd waren als b.v. inspuitingen met piton, vitamine Bi,
physiologische NaCl oplossing enzv. stierf het dier. Bij sectie werden
tuberculeuze veranderingen gezien in : longen, pleura, pericard, hart,
peritoneum en lever. Vooral de tuberculeuze processen van het hart waren
belangrijk, van dit orgaan, dat we voor verder onderzoek doorzonden

naar het Pathologisch Instituut (Directeur : Prof. Dr. H. Schornagel)
vermeldde collega Mej. Peperkamp nog de volgende bizonderheden :
„Het epicard is sterk verdikt door bindweefselvorming, vooral bij de groote
vaten (ongeveer i cm dik); in dit bindweefsel zitten kleinere en grootere,
met elkaar conflueerende abscesjes, die wit purulent exsudaat bevatten.
In de hartspier zijn verschillende witte haardjes te zien. Microscopisch
worden in de hartspier (en ook in de andere tuberculeus veranderde
organen) proliferatieve ontstekingshaardjes gezien. In het centrum van
de grootere haarden is verval, met daar omheen veel epithelioide en reuze-
cellen ; aan de randen leucocytaire celinfiltraties. De reuzencellen blijken
tubercelbacillen te bevatten."

De twee met tuberculeus materiaal ingespoten caviae kregen uitgebreide
tuberculose ; met het tuberculeuze caviamateriaal werd een konijn en
nogmaals een cavia subcutaan ingespoten. Na 36 dagen werden deze
dieren gedood; het konijn, dat alleen locaal een klein abscesje had ge-
kregen, had geen tuberculeuze orgaanveranderingen gekregen, de cavia
echter had uitgebreide töberculose, vooral van milt, lever en longen.
De aap heeft dus geleden aan tuberculose van het humane type. Wellicht
is het dier door den mensch besmet geraakt, waarna het zelf weer besmet-
tingsgevaar voor den mensch opgeleverd heeft.

Caviae : Vele malen werd de diagnose avitaminose gesteld, bij dergelijke
caviae zijn de voornaamste afwijkingen : magerheid, broos beenderen-
stelsel, te licht-geel gekleurde lever en bloedingen in de bijnieren. Voorts
werden gevallen van pseudotuberculosis rodentium en gevallen van
endometritis, peritonitis, nephritis enzv. waargenomen. Vermeldenswaard
is nog een onderzoek van ingezonden caviae, organen van caviae en
culturen, ingezonden door een laboratorium, waarbij de diagnose paratyphus
veroorzaakt door S. typhi-murium gesteld kon worden.

Duiven : De belangrijkste bevinding hierbij was trichomoniasis bij wilde
boschduiven. In de maanden Januari. Februari en Maart van 1943 werden
negen gestorven houtduiven (Columba palumbus) uit verschillende deelen
des lands (Amsterdam, Aerdenhout, Heemstede, de Steeg, Vaassen, Heerde)
voor onderzoek ontvangen. De anamnese luidde, dat overal groote sterfte
onder de wilde houtduiven werd waargenomen, er zouden wellicht
duizenden gestorven zijn ; de sterfte, die uitsluitend onder houtduiven
voorkwam, werd in verband gebracht met het overvloedig eten van
beukennootjes of eikels. Alle negen duiven bleken gestorven te zijn aan
trichomoniasis. Trichomoniasis bij duiven wordt veroorzaakt door een
flagellaat Trichomonas hepatica. Deze tot de protozoën behoorende parasiet
geeft vooral ernstige veranderingen in de keelstreek, ook wordt de parasiet
in de lever aangetroffen, die veranderd kan zijn. De negen geseceerde
duiven hadden allen enorme, voor trichomoniasis typische, veranderingen
in de keelstreek (geel, diphtherisch, necrotisch weefsel). Deze veranderingen
waren zoo uitgebreid en diepgaand, dat hieraan zonder twijfel de doods-
oorzaak kon worden toegeschreven. De flagellaat kon, in natief preparaten,
in levenden toestand aangetoond worden in de keel, in den krop en in den
lever. In overeenstemming met deze positieve bevinding was de negatieve
uitslag van het bacteriologisch onderzoek. Teneinde een virusinfectie
(diphtherie) eveneens uit te sluiten, werden met ziektemateriaal van twee

houtduiven, twee proefduiven geinfecteerd ; de eene werd intramusculair
ingespoten, de ander werd intracutaan op de dij besmet. Deze twee proef-
duiven bleven normaal. Daar een dergelijke enorme sterfte onder wilde
houtduiven door trichomoniasis, naar wij veronderstellen, onbekend was,
meenden wij hierop de aandacht te moeten vestigen.

Eenden : De voornaamste ziekte bij eenden was tuberculose. Twaalf maal
werd deze diagnose gesteld (steeds bij het Khaki-Campbell ras). Op het
voorkomen van deze ziekte, de bijzonderheden over de sectie en het bac-
terioscopisch onderzoek werd door een onzer reeds in 1934 en daarna
gewezen (zie. het Tijdschr. v. Diergeneesk.) ; vooral het vele voorkomen
van uitgebreide tuberculose van de luchtzakken is opmerkelijk. Een deel
van deze tuberculeuze eenden bleek tevens chronisch lijdende te zijn aan
salmonellose. Voorts werden enkele gevallen van jicht en leucaemie
waargenomen. Een eend was ingezonden met als anamnese, dat fosfor
vergiftiging mogelijk zou kunnen zijn ; op het weiland, waar de eend
gevonden was, waren namelijk fosforbommen neergekomen ; inderdaad
meldde Prof. Dr. L. Seekles ons, dat in de maag-inhoud fosfor aantoon-
baar was.

Een ons onbekend ziektebeeld vertoonden zes levend ingezonden, jonge
eenden, die dwangbewegingen en abnormale kophoudingen hadden.
Het gelukte niet hierbij een infectieus agens aan te toonen. Intracerebrale
injecties met hersenmateriaal gaven geen resultaten ; het bacteriologisch
onderzoek verliep negatief. Inspuiting van botulinus B serum bracht geen
verbetering. Tenslotte werd gedacht aan avitaminose ; na toediening van
zeer gevarieerd vitaminehoudend voedsel is de ziekte zeer langzaam
genezen.

Fazanten : Hierbij werd een geval van uitgebreide tuberculose vast-
gesteld. Zekerheidshalve werd het aviaire karakter aangetoond ; de inge-
spoten cavia bleef normaal, de kip en de eend kregen tuberculose.

Ganzen : Zeven van de negen ganzen, opgestuurd door vijf verschillende
inzenders, bleken gestorven te zijn aan uitgebreide niercoccidiosis (Eirneria
truncata). Deze ziekte blijkt in ons land den laatsten tijd geregeld voor te
komen ; steeds is de sterfte zeer hoog. Bij sectie vindt men afwijkende
nieren, waarin de coccidiën microscopisch gemakkelijk aantoonbaar zijn.
Twee levende ganzen werden onderzocht, daar zij lijdende waren aan
kreupelheid ; ze waren afkomstig van een eendenbedrijf waar getracht
werd de eendenparatyphus te bestrijden, doch waar toch steeds nog een
zeker percentage der eenden besmet bleek te zijn; als oorzaak werd be-
schouwd de smetstof overbrenging door wilde vogels (kraaien en meeuwen);
aan de op het terrein losloopende ganzen was bij de paratyphusbestrijding
geen aandacht geschonken. Daar het ons bekend was, dat bij ganzen wel
degelijk paratyphus voorkomt, werden de dieren direct op salmonellose
onderzocht door middel van de agglutinatie. De eerste gans gaf zoowel
met S. pullorum- als het S. typhi-murium-antïge.en een negatieve reactie ;
uit het ontstoken tarsaal gewricht werd Staphylococcus aureus gekweekt ;
bij de andere gans werd echter een sterke agglutinatie reactie waargenomen
met beide antigenen ; zelfs 0.005 cc serum gaf een duidelijke, positieve
snelagglutinatie. Uit deze gans werd een Salmonella geisoleerd, behoorende

tot de S. typhi-murium-gxoep; teneinde het type te bepalen werden de
cultureel-biochemisch eigenschappen onderzocht in Hottinger-bouillon
en op Simmons-buisjes, tevens werd ter vergelijking een bekende
S. typhi-murium van de eend afkomstig, onderzocht. Beide stammen ge-
droegen zich gelijk n.1. in Hottingerbouillon rhamnose-negatief en op de
Simmons buisjes rhamnose negatief en traag op de arabinose, dulcitol
en Na citraat ; dit zijn de kenmerkende eigenschappen voor het eendentype
van S. typhi-murium. De gans leed dus aan eendenparatyphus. Het spreekt
van zelf, dat een dergelijke nonchalante wijze van paratyphus-bestrijding
op een eendenfarm met niet onderzochte, los loopende ganzen, waarbij
paratyphus voorkomt, geen navolging verdient.

Honden : Hierbij was een geval van anaerobe-infectie ; ontvangen werd
een milt, die even te voren genomen was uit een nog levenswarm cadaver.
In de milt werden vrij groote Gram labiele staafjes met sporen waarge-
nomen. Medegedeeld werd, dat de ligging van het omentum abnormaal
was geweest, waardoor tengevolge van torsie de milt gestuwd geraakt was.
Waarschijnlijk heeft deze abnormale toestand een praedispositie geschapen
voor het ontstaan der anaerobe infectie. Cl. oedematis maligni werd geiso-
leerd ; het gekweekte microörganisme bleek pathogeen te zijn voor de
cavia, het sectie-beeld was typisch voor paraboutvuur. Alhoewel een
hond een dier is, dat dikwijls uitwendig letsels krijgt, ziet men toch zelden
daardoor anaerobe infecties ontstaan, het bovenstaande geval duidt er op,
dat een hond inwendig blijkbaar toch wel gevoelig is voor dergelijke infec-
ties ; in verband hiermede moge herinnerd worden aan de reeds eerder
vermelde anaerobe infecties. (Tijdschrift voor Diergeneeskunde : 68,
562, (1941). Over Clostridum we/cA»-infecties naar aanleiding van twee
bij den hond waargenomen gevallen).

Kalkoenen : Deze vogels zijn zeer gevoelig voor infectie met den pseudo-
tubercelbacil, die bij de knaagdieren veel voorkomt. Drie maal konden wij
deze di^nose stellen. In één der gevallen waren in een paar dagen tijds
reeds 7 van de 40 dieren aan deze ziekte gestorven. Bij sectie werden kleine
t.b.c.-achtige haardjes in de milt waargenomen ; de verwekker is meestal
snel en gemakkelijk te isoleeren.

Kanaries : Ook kanaries zijn zeer gevoelig voor infectie met den pseudo-
tubercelbacil. In vier gevallen van sterfte onder kanaries kon de diagnose
pseudotuberculose gesteld worden. Vooral lever en milt kunnen doorzaaid
zijn met kleine haardjes. Vrijwel steeds zijn dc staafjes met afgeronde
uiteinden in uitstrijk-preparaten aan te toonen, ze zijn niet zuurvast en
Gram negatief.

Vijf maal werd een reincultuur van streptococcen gekweekt ; waar-
schijnlijk kunnen de streptococcen zoowel primair als secundair bij ziekte
van kanaries voorkomen. (Zie Vlaamsch Diergeneesk. Tijdschrift van
November-December 1943. „Over de z.g. Streptokokken-Infectie der
kanarievogels").

Kippen : Hierbij werd waargenomen : 6 gevallen van tuberculose ; 6 maal
chronische morbus pullorum ; 9 maal neurolymphomatosis ; 4 maal

leucaemie ; 8 maal tumoren ; 13 maal coryza infectiosa gallinarum ;
37 maal coccidiosis ; 48 maal salpingitis peritonitis ; 29 maal avitaminose ;
voorts zeer vele gevallen van enteritis, eloacitis enzv. Vooral de slechte
voeding, die vele dieren krijgen, is oorzaak van avitaminose en chronische
darmonstteking, deze dieren krijgen gemakkelijk cloacitis, wat weer aan-
leiding kan geven tot salpingitis en peritonitis. Bovendien kwamen zeer
vele gevallen voor van besmetting door darmwormen (vooral Davainea-,
Capillaria-, Ascaridia- en Heterakis-wormen).

Konijnen : In niet minder dan 148 gevallen moest de doodsoorzaak
worden toegeschreven aan coccidiosis van de lever (Eimeria stidae) en van
de darmen (Eimeria perforans). Vele van deze gevallen waren buitengewoon
ernstig. Het spreekt van zelf, dat een uitgebreide verwoesting van het
darmepitheel of een nauwelijks functioneerende lever, doordat alle gal-
gangen veranderd en overvuld zijn met coccidiënoöcysten bevattende
pus tot ernstige ziekte, met den dood eindigend, kan leiden. Toch is ons
gebleken, hoe weinig men soms van de ernst van coccidiosis doordrongen
is. Veelal worden ons dergelijke konijnen toegezonden zonder dat de
faeces op coccidiën door den inzender onderzocht werden, men meende
dan meestal met een of ander maag-darm-lijden te maken te hebben,
zonder dat aan coccidiosis gedacht was. Enteritiden komen bij konijnen
veelvuldig voor, wij stelden 70 maal de diagnose enteritis, zonder dat
darm-parasieten als oorzaak beschouwd konden worden. De meest voor-
komende infectieziekte was pseudotuberculosis (29 maal).

Necrobaciilosis (veroorzaakt door Fusiformis necrophorus) werd éénmaal
vastgesteld bij een konijn met necrotische processen in de kaakspieren.
(De verwekker werd vroeger ook wel genoemd b. necrophorus van Bang ;
Bang toonde aan, dat dit microörganisme de verwekker van de kalver-
diphtherie is).

Pasteurellosis werd drie maal waargenomen, voorts nog spirochaetose
(1 maal) en staphylococcen-infecties (8 maal). Oorschurft en cysticercosis
werden vrij dikwijls vastgesteld. Van eenige gevallen van rhinitis kon het
contagieuze karakter aangetoond worden, doch een bepaald aguns werd
nog niet geisoleerd. Een belangrijke bevinding was het vaststellen van
listerellosis bij konijnen. Listercllosis werd in ons land het eerst beschreven
door Kapsenberg bij den mensch in 1939 ; daarna vermeldden de Blïeck
en Jansen listerellosis bij de big. (Tijdschrift v. Diergeneesk. 69, 573,
(1942)) en kort daarop werd door ons listerellosis bij de geit waargenomen
(Vlaamsch Diergeneesk. Tijdschr. Sept. Oct. 1943). Thans kunnen wij
berichten over listerellosis bij het konijn. Listerellosis is bij het konijn
wel bekend, doch in ons land was het, naar wij meenen, nimmer aange-
toond. Het betrof een konijn afkomstig van een groentehandelaar. De
anamnese vermeldde geen andere bijzonderheden dan dat het dier na een
korte ziekte gestorven was. De voornaamste sectiebevinding was een lever
doorspikkeld met lichter gekleurde haardjes. Listerrella werd geisoleerd
en de met de cultuur ingespoten konijn en kanarie stierven aan listerellose.
(Een uitvoeriger rapport over dit geval en nog twee laboratorium infecties
bij konijnen hopen wij binnenkort te kunnen vermelden).

Muizen : Hierbij werden gevallen waargenomen van infectie met
Corynebacterium kutscheri, cystercercosis, pneumonie en avitaminose.

Paarden : Deze inzendingen waren grootendeels serum monsters en
pus. Een aantal malen kon op grond van de agglutinatie de diagnose
brucellosis gesteld worden. Van de geisoleerde micro-organismen ver-
dienen vermelding : Streptococcus pyogenes (animal type) uit melk van een
aan mastitis lijdende merrie, ook uit de pus van een merrie lijdende aan
endometritis werd Str. pyogenes (animal type) gekweekt ; hetzelfde micro-
organisme werd geisoleerd uit een wormaneurisma van een paard. Een
wormaneurisma is een locus minoris resistentia, zoodat een infectie daar
een gunstige bodem vindt. Dit blijkt ook uit het volgende : van een veulen
werd ontvangen een ontstoken nier en een wormaneurisma (Strongylus
vulgaris), de schors van de nier was doorzaaid met kleine haardjes, zoodat
Shigella equuli-infectie (— b. pyosepticus equi) vermoed werd ; inderdaad
werd dit microörganisme uit de nier, en tevens uit het wormaneurisma
geisoleerd.

Runderen : Het grootste aantal inzendingen van runderen betrof sera
voor onderzoek op brucellosis en melk voor onderzoek op microörganismen.
Vier ingezonden culturen van een vleeschkeuringsdienst werden gedeter-
mineerd, de diagnose was Salmonella dublin. Eenige Salmonella-
culturen werden ingezonden met de mededeeling, dat ze wel zuur,
doch geen gas uit bepaalde koolhydraten vormden. Het bleken S. dublin
stammen te zijn ; in onze voedingsbodems werd wel gas gevormd. Ver-
meldenswaard is het volgende geval : wij ontvingen de organen van een
rund, dat acuut gestorven was aan haemorrhagische enteritis, zoodat
men mede op grond van de bij sectie waargenomen paratyphusachtige
haardjes aan salmonellose dacht. Uit de organen werden Gram positieve
streptococcen gekweekt. Ook uit de op 6 October met lever en milt
suspensie ingespoten 2 muizen, die beide 11 October stierven, werden
streptococcen gekweekt. De eigenschappen waren : Gram positieve strep-
tococcen, in bouillon diffuus, soms iets vlokkig groeiend; op de bloedplaat
teere, gladde, ronde, kleurlooze kolonies, geen haemolyse ; in de voedings-
bodem van Warren-Crowe worden niet vergist : arabinose, rhamnose,
dulcitol, inuline, raffinose, dextrine, lactose, sorbitol, maltose, trehalose,
salicine en glycerol ; traag of gering omgezet worden : laevulose, xylose,
galactose en mannitol ; snel omgezet worden glucose en saccharose ; de
lakmoesmelk bleef onveranderd, de Na-hippuraat reactie was negatief,
gelatine werd niet vervloeid, de indolvorming was sterk positief, de nitraat-
nitriet reactie was positief, de aesculine reactie negatief.

Schapen : o.a. gevallen van pneumonie en bronchopneumonie ; een
besmettelijk karakter kon niet bewezen worden. Éénmaal kon de diagnose
peristomatitis pustulosa contagiosa gesteld worden.

Varkens: De voornaamste varkensziekten waren : varkenspest, coli-
bacillosis en streptococcosis.

Diversen : Wij ontvingen van practiseerende veeartsen eenige sera,
waarvan de steriliteit gewantrouwd werd n.1. tetanus serum en goed-
aardige droesserum. Uit nog niet eerder open geweest zijnde fleschjes

werden in beide gevallen Gram positieve coccen gekweekt. Een hoeveelheid
entstof tegen de kippenpokken die in de praktijk geen entreacties had
opgewekt, bleek ook hier bij een gevoelig proefkipje geen reactie te geven.
Reeds vele malen hebben dergelijke ondervindingen ons aangetoond,
dat controle op de veterinaire sera en vaccins noodzakelijk is.

In 1943 werden 1399 inzendingen onderzocht. De voornaamste be-
vindingen waren : een geval van humane tuberculose bij een aap, vooral
het hart was ernstig aangetast; bij wilde duiven werd groote sterfte door
trichomoniasis vastgesteld ; bij eenden werd veel tuberculose, dikwijls
van de luchtzakken waargenomen ; bij ganzen werd eenige malen de
diagnose coccidiosis (Eimeria truncata) gesteld ; pseudotuberculosis werd
aangetoond bij kalkoenen en kanaries ; bij konijnen werd listerellosis
gevonden ; uit pus van een geval van endometritis van een merrie en uit
melk van een geval van mastitis van een merrie werden streptococcen
geisoleerd, die na determinatie bleken te zijn Str. pyogenes (animal type);
uit de organen van een aan acute enteritis gestorven rund werd een niet
haemolytische, voor de muis pathogene streptococ geisoleerd.

In 1943 1399 cases were examined. The most important results were: a case of tu-
berculosis (human type) in a monkey, the heart had been especially affected; a high
mortality caused by trichomoniasis was observed in wild pigeons; in ducks tuberculosis
was often observed, especially in the air-sacks; in a few cases coccidiosis (Eimeria trun-
cata) was found in geese; pseudotuberculosis occurred in turkeys and canaries; Liste-
retta-infections were noted in rabbits; from the pus of a mare with endometritis and the
milk of a mare with mastitis, streptococci were isolated, that provided to be Str.pyogenes
(animal type); from the organs of a cow that had died of an acutc enteritis a not hacmo-
lytic streptococcus was isolated, that was pathogenic for mice.

Uit de Afdeeling Infectieziekten van het Instituut voor Parasitaire- en Infec-
tieziekten der Rijk-Universiteit te Utrecht Directeur: Prof. Dr. L. de Blieck.

Listerellose is een ziekte, die bij den mensch en bij vele diersoorten
voorkomt. Tot voor eenige jaren was deze infectieziekte, veroorzaakt
door een zwak beweeglijk, klein plomp, Gram positief staafje, in ons land
onbekend.

,In 1939 vermeldde Kapsenberg het vinden van Listerella als oorzaak van
meningitis bij den mensch (i); in 1942 werd listerellose bij biggen beschre-
ven door de Blieck en Jansen (2) en daarna een geval bij de geit, door
Jansen en v. d. Hurk (3). Thans is ons gebleken, dat in Nederland ook
listerellose bij konijnen voorkomt. Listerellose bij konijnen is in buitenland -
sche literatuur reeds lang bekend; listerellose is zelfs het eerst bij het konijn
gevonden n.1. door Hülphers in 1911, hij nam de bacterie waar in ,,ne-
crotic foei in the liver of rabbit", Murray, Webb en Swann, in 1927,
vonden de bacterie eveneens bij konijnen en zagen ook in de experimenteel
opgewekte gevallen necrosehaardjes in de lever.

Daar listerellose bij konijnen in ons land tot nu toe onbekend was en
de verwekker, Listerella monocytogenes pathogeen is voor den mensch en vele
diersoorten, is het wellicht van belang de door ons waargenomen gevallen
te vermelden.

Tijdens het onderzoek van de gevallen van listerellose bij biggen en
bij de geit werd een aantal malen de ziekte experimenteel bij konijnen
opgewekt, vrijwel steeds werden de typische leverhaardjes gezien. Het eer-
ste geval van listerellose zonder opzettelijke besmetting werd waargenomen
bij een konijn van onze eigen fokkerij, dat voor een bepaalde proefin een
stal was geplaatst; deze stal was van te voren geheel ontsmet; kort te voren
was echter wel met listerellose geëxperimenteerd; het is dus toch iets twij-
felachtig of hier van een echt spontaan geval gesproken mag worden;
de mogelijkheid is namelijk niet met absolute zekerheid uit te sluiten,
dat dit geval afkomstig zou zijn van de experimentcele gevallen (b.v. door
insectenoverbrenging). Het bedoelde proefkonijn was drachtig en volkomen
gezond toen het uit de fokkerij in de proefstal geplaatst werd, na drie
dagen was het reeds gestorven. Bij sectie werden necrotische haardjes
in de lever waargenomen, de milt was gezwollen, de uterus haemorrhagisch
ontstoken. Uit milt en lever werd Listerella in reincultuur geïsoleerd, alle
eigenschappen kwamen overeen met de stammen van mensch en big. De
ingespoten proefkanarie stierf na 4 dagen, uit de organen werd Listerella
terug geïsoleerd. Ruim een week na dit geval werd een konijn in de fok-
kerij ziek, het drachtige dier, dat niet wilde eten, bleek uitvloeiing uit de
vulva te hebben; 11a één dag ziek zijn bezweek het konijn. Bij sectie werd
een bleeke lever gezien, de milt was gezwollen, de uterus was haemorrha-
gisch ontstoken. Uit de organen werd Listerella in reincultuur gekweekt;
de met cultuur ingespoten proefkanarie stierf reeds na 2 dagen aan liste-
rellose.

Het derde konijn was voor onderzoek ingezonden; het betrof dus een
spontaan geval. De anamnese vermeldde niets anders dan dat het dier
na zeer kort ziek geweest te zijn, gestorven was. Bij sectie werd een af-
wijkende lever waargenomen, de overige organen hadden een normaal
voorkomen. De lever was doorspikkeld met haardjes, hierin werden plompe
Gram positieve staafjes aangetoond. Uit hart, lever en milt werd Liste-
rella in reincultuur geïsoleerd. De met cultuur ingesloten proefkanarie
stierf na 3 dagen aan listerellose, in de lever waren vele haardjes waar-
neembaar, Listerella werd terug geïsoleerd; het met cultuur ingespoten
proefkonijn stierf na 4 dagen, ook dit proefdier had haardjes in de lever
en de culturen uit de organen waren positief. Ook de kanarie, die ingespotei.
geworden was met leversuspensie van het ingezonden konijn, stierf na
10 dagen aan listerellose. Uit het bovenstaande is dus gebleken, ook al
zou men de twee eerste gevallen er niet toe rekenen, dat in Nederland
spontaan listerellose bij konijnen voorkomt.

In het Instituut voor Parasitaire- en Infectieziekten werd behalve bij
biggen en bij de geit ook listerellose bij konijnen vastgesteld. Al deze
Listerella stammen waren pathogeen voor de kanarie.

Three cases of listerellosis in rabbits were observed. These three strains were
all pathogenic for canaries.

1). Kapsenberg, G. Listerella als oorzaak van meningitis.
Ned. Alg. Ziektek. Ver. 9 Dec. 1939.

2). Bliec.k, L. de en Jac. Jansen, Listerellose bij biggen. Tijdscht. v. Dierg. 69, 573,
(I942)-

3). Jansen, Jac. en C. F. G. \\V\'. v. d. Hurk. Listerellose bij de geit. Vlaamsch Dierge-
neeskundig Tijdschrift XII. 9-10 Sept. Oct. 1943.

Uit de Afdeellng Infectieziekten van het Instituut voor Parasitaire- en Infec-
tieziekten der Rijks-Universiteit te Utrecht. Directeur: Prof. Dr. L. de Blieck.

In de mededeeling over listerellose bij het konijn werden drie gevallen
genoemd ; het eerste geval betrof een drachtig konijn, bij sectie werd een
ontstoken uterus waargenomen. Het tweede geval was eveneens een drach-
tig konijn, tijdens het leven was uitvloeing uit de vulva waargenomen;
bij sectie, 1 dag later, werd ook weer een ontstoken uterus gezien. Deze
twee gevallen wezen er reeds op dat Listerella monocytogenes een zekere
affiniteit voor de uterus bij het konijn kan hebben en dus abortusverwekker
bij deze diersoort kan zijn.

Thans kan een duidelijk geval van abortus medegedeeld worden,
veroorzaakt door Listerella. De anamnese, verstrekt door Prof. Dr. F. C. v. d.
Kaay luidde, dat het dier in zijn kliniek gebracht was, omdat het bezig
was te aborteeren; eenige foeten werden verworpen; daarna stierf het dier.
Het sectieverslag van het Patholoog-Anatomisch Instituut (Dir. Prof.
Dr. H. Schornagel) van collega ten Thye vermeldde: „necrotisee-
rende endometritis, de uterus bevat 14 foeten, die alle afgestorven zijn,
de drachtigheid is ongeveer tot op een derde der ontwikkeling gevorderd,
de ontsteking maakt meer de indruk slepend dan wel acuut te zijn". Hier
werd een deel van de uterus voor verder onderzoek ontvangen. In uit-
strijkpreparaten van dit materiaal werden kleine, plompe, Gram positieve
staafjes, soms twee aan twee liggend, gezien. Er werd geënt op agar,
in bouillon en leverbouillon. Na 24 uur was in alle geënte buizen groei
ontstaan. Deze culturen bleken, na voortgezet onderzoek, reinculturen
te zijn van Listerella monocytogenes. De ontkleuring der lakmoesmelk was
reeds 4 uur na het geënt zijn der buis duidelijk waarneembaar. De met
bouilloncultuur intramusculair ingespoten kanarie stierf na ruim twee
dagen. De borstspier (plaats van inspuiting) was gezwollen en licht geel-
bruin van kleur, hierin werden zeer vele kleine Gram positieve bacillen
gezien, de lever was bont met enkele zeer kleine haardjes, de darm was
iets te rood. Zoowel in lever- als in milt-uitstrijkpreparaten werden kleine
Gram positieve bacillen gezien. De uit borst spier, lever en milt geënte
voedingsbodems gaven allen reinculturen van Listerella monocytogenes.
Het is bekend dat Listerella groote affiniteit heeft voor het zenuwstelsel bij
den mensch, bij runderen, schapen, geiten, vossen, en kippen komt meningo-
encephalitis door Listerella voor; ook de lever is een orgaan, dat veelv uldig
aangetast wordt, hierin ontstaan dan meestal snel necrotische haardjes;
uit de waarnemingen bij konijnen is gebleken, dat ook de drachtige ko-
nijnen-uterus een gevoelig orgaan is voor Listerella-infectie m.a.w. Listerella
monocytogenes kan bij konijnen abortusverwekker zijn.

Bij abortus van konijnen denke men dus steeds aan de mogelijkheid
van listerellose; het is dan noodzakelijk een bacteriologisch onderzoek
in te stellen, hetwelk ook uit oogpunt van gezondheid van den mensch
zeer belangrijk is. Het Instituut zal gaarne toegezonden ziekte materiaal
onderzoeken.

(Teneinde met absolute zekerheid te bewijzen dat Listerella abortus bij
konijnen veroorzaken kan, zou een drachtig konijn geinfecteerd moeten
worden; door gebrek aan dergelijke proefdieren is dit niet verricht).

Uit het Veterinair Pharmacologisch Laboratorium der Rijks-Universiteit
te Utrecht. Dir. Prof. Dr. A. Klarenbeek.

HET IS ONNOODIG EN ZELFS ONMOGELIJK, DAT BIJ
HET VETERINAIR PHARMACOLOGISCH ONDERZOEK ALLE
MEDICAMENTEN VOOR GROOTE HUISDIEREN BESTEMD,
OOK VOORNAMELIJK OF UITSLUITEND OP DEZE DIEREN
ZELF WORDEN ONDERZOCHT.

Deze stelling wordt hier geponeerd en zal puntsgewijze worden verdedigd
tegen de bedenkingen van vele collegae, die het onmogelijk achten, dat
pharmacologisch onderzoek op kleine dieren of op geisoleerde organen van
deze dieren, van belang kan zijn voor onze groote huisdieren.

I. Dagelijksch gebruiken de practiseerende collegae medicamenten bij
groote huisdieren, waarvan de doseering voor deze dieren berust op een
z.g. biologische waarde-bepaling. Deze waarde-bepaling voor de therapie
bij groote huisdieren geschiedt op allerlei kleine dieren of geïsoleerde or-
ganen. B.v.:

a. Pituitrine — Hypophysin — Piton. Hiervan wordt de therapeutische
waarde aangegeven in internationale eenheden, door vergelijking met het
internationale standaardpreparaat op de geisoleerde uterus van een cavia.

b. Digitalis: De Folia Digitalis der Ned. Ph. Ed. V worden geijkt op kat-
ten; ook vele goede buitenlandsche preparaten zijn geijkt nl. op katten of
op kikkers.

c. Vitamine D-preparaten: Hiervan wordt de anti-rachitische werking be-
paald in internationale eenheden op ratten.

Dit zijn slechts enkele voorbeelden, waarbij dus op kleine dieren de sterkte
der werking wordt bepaald en genormaliseerd. Niettegenstaande dat, is bij
het gebruik van deze stoffen, bij groote huisdieren nooit gebleken, dat deze
methode niet deugde. Altijd zal een collega in de praktijk wel eens een dier
kunnen aanwijzen, dat abnormaal sterk of te gering reageerde op zoo\'n
gestandaardiseerd medicament, maar dat zijn individueele verschillen,
die bij een biologisch object steeds voorkomen. Welke prijs zou een pituitrine
of een digitalisinjectie moeten opbrengen, wanneer de ijking op groote
huisdieren zelf zou plaats hebben. Voor de pituitrine ijking zou men met
veel medewerking nog materiaal van het abattoir kunnen krijgen, maar een
digitalis ijking zou toch op iedere diersoort apart moeten worden verricht
en zou di s minstens kosten 3 a 4 paarden, 3 a 4 koeien, 3 a 4 varkens enz.;
allemaal jonge, krachtige, volwassen dieren, die na de ijking onbruikbaar zijn
voor de consumptie, dus totaal verloren. Gelukkig blijkt de praktijk dit niet
noodzakelijk te maken, de ijking op kleine dieren en geïsoleerde organen van
vele stoffen voldoet uitstekend.

II. Willen we een stcf, waarvan gebleken is, dat ze als cardiotonicum goed
werkt bij kleine dieren, onderzoeken bij een paard, dan is daarvoor een ge-
zond paardenhart noodig, nog kloppend uit het dier genomen en door mid-
del van een bepaalde apparatuur doorstroomd met warme, zuurstof-
rijke, physiologische zoutoplossingen. Aangezien we een cardiotonicum

alleen kunnen bestudeeren aan een verzwakt hart, brengen we het hart
door middel van een bepaalde dosis chloralhydraat in de gewenschte
conditie en controleeren vervolgens het al of niet herstel van dat hart na
toediening van de stof, die we bij de kleine dieren als cardiotonicum kennen.
Zoo\'n proef moet voor elke stof vele malen en op diverse wijzen worden
herhaald en kost dus vele paarden. Natuurlijk kan men weer het abattoir
in de arm nemen, maar in dit geval zou het toch wel erg veel medewerking
van de directie vereischen; want niet alleen dat men om steeds een goed
kloppend hart te hebben de slachtregelmaat sterk belemmert, ook de voor
zoo\'n hart benoodigde, massale apparatuur moet zich in of zeer nabij de
slachthal bevinden. Is deze medewerking niet te verkrijgen, dan is het
geheele onderzoek finantieel onmogelijk. Het is bovendien niet noodzakelijk,
want de beste cardiotonica strophantine en digitalis zijn op geïsoleerde
harten van katten en konijnen onderzocht en blijken ook weer bij groote
huisdieren uitstekend te voldoen. Het onderzoek van ieder nieuw cardio-
tonicum, dus iedere mogelijke vooruitgang zou, wanneer een onderzoek
speciaal op een hart van groote huisdieren noodzakelijk was, bij voorbaat
onmogelijk zijn. Gezien ervaringen met strophantine. en digitalis is ook
voor de groote huisdieren een onderzoek op geïsoleerde katten- of konijnen-
harten dus zeker van belang. Hetgeen geldt voor het hart, gaat eveneens op
voor een onderzoek van middelen, die de ademhaling beïnvloeden, uterina,
enz.

III. Natuurlijk wordt tegen de onder II. genoemde werkwijze geoppo-
neerd, dat het onderzoek toch ook op totale, groote dieren kan geschieden
of nog beter op patiënten. Dit nu is onmogelijk, omdat het onderzoek met
de phonendoscoop lang niet minutieus genoeg is en er bovendien óók groote
finantieele offers zouden volgen. We moeten toch veronderstellen, dat we
een, wat werking betreft, volkomen onbekende stof hebben, die mogelijk
wel eens als cardiotonicum zou kunnen dienen. Dit moeten we inderdaad
voorop stellen, want is het een stof, die een fabrikant als cardiotonicum aan-
raadt, dan is er reeds een uitgebreid onderzoek door hem aan voorafgegaan,
en dit is natuurlijk om finantieele en practische redenen weer op harten van
kleine dieren verricht.

We gaan dus in gedachten uit van een stof, die nooit is onderzocht cn
spuiten een bepaalde hoeveelheid bij een paard in en het valt dood neer !
Ja, dit is niet te verwonderen, want we weten niets van de giftigheid, zelfs
niet of het dier gamma\'s of tientallen grammen kan verdragen. We begrijpen
reeds wat het gevolg is van een dergelijk onderzoek; elke nieuwe stof, en
dit worden er vele als we, zonder bepaalde houvast op kleine dieren, moeten
gaan zoeken naar een preparaat met bepaalde werking, kost steeds weer
slachtoffers van groote waarde. Zelfs al zouden we het intoxicatiegevaar uit-
schakelen of althans tot een minimum beperken door een vóór-onderzoek
naar de giftigheid op kleine dieren te verrichten, dan nog is een onderzoek
op normale paarden van b.v. een cardiotonicum gevaarlijk, want het hart
van zoo\'n dier moet eerst op de een of andere wijze worden verzwakt om
de uitwerking van een cardiotonicum te controleeren. Ook dit geeft gevaren,
afgezien nog van het feit, dat de controle met de phonendoscoop zeer
onvoldoende is, waarbij echter een electro-cardiogram te hulp zou kunnen
komen. Dit verzwakken van het hart en de controle met het electrocardio-
gram is nu voor een cardiotonicumonderzoek mogelijk, maar de controle
van de invloed van stoffen op allerlei andere organen is veelal pas mogelijk

na zeer speciale operaties, waardoor het dier niet kan blijven leven en ook
de consumptie door de narcotica onmogelijk is geworden.
Een onderzoek op patiënten zou natuurlijk enkele moeilijkheden van deze
aard voorkomen, omdat hier de afwijking, die men genezen wil, bestaat.
De onvoldoende controle mogelijkheden blijven echter en het intoxicatie-
gevaar zou vooral hier al zeer goed moeten worden uitgeschakeld op kleine
dieren en normale soortgenooten. Aan het pharmacologisch onderzoek op
patiënten zijn echter zeer speciale andere moeilijkheden verbonden nl.

a. Men beschikt niet regelmatig over een voldoend aantal dieren met
dezelfde afwijking en zeker geen afwijking van ongeveer gelijke graad of
hevigheid. Hierdoor kan men nooit een nieuwe stof met een oude bekende
vergelijken, hetgeen juist bij een experimenteel onderzoek zoo uitstekend
lukt.

b. Men kan de werkwijze van een stof op een patiënt niet controleeren,
b.v. een dier, dat op grond van het klinisch onderzoek een longoedeem
blijkt te hebben met tevens een insufficiënt hart, heeft twee afwijkingen, die
ieder op zich zelf oorzaak of gevolg kunnen zijn. Probeeren we nu een stof
op zoo\'n patiënt in de veronderstelling, dat het een cardiotonicum is en
herstelt het dier, dan toch zal de stof wel eens absoluut geen cardiotonicum
kunnen zijn, maar een middel tegen longoedeem. Dit voorbeeld kan op
allerlei wijze gevarieerd worden, waarbij men dus steeds een werking van
een stof ziet zonder te weten waar deze stof aangrijpt of hoe ze werkt. Nu
mag men zeggen, dat deze patiënt dan toch hersteld is, zeker, maar de pri-
maire bedoeling was een goed pharmacologisch inzicht te krijgen over de
werking van de stof en dit is niet bereikt. Een volgende maal heeft men een
dier met weer een insufficiënt hart, echter niet ten gevolge van longoedeem
en nu werkt ineens dit veronderstelde cardiotonicum niet, want het was geen
cardiotonicum, maar een middel tegen longoedeem en dat heeft deze laatste
patiënt niet.

Een pharmacologisch onderzoek op patiënten zou dus aanleiding zijn
voor vele vage ideeën over de werkwijze van een stof, omdat de conclusies,
die men over de werking op patiënten trekt, steeds met te veel restricties
gepaard moeten gaan.

c. Tenslotte is men bi j een proef op patiënten voor een werkelijk grondig
onderzoek te veel afhankelijk van de medewerking van de eigenaar, die in
de meeste gevallen geen interesse heeft voor de wetenschap, maar wel voor
zijn eigen beurs.

IV. Nu zijn er middelen, die uitstekend werken bij kleine dieren of waar-
van het pharmacologisch onderzoek bij die dieren zeer goede resultaten
geeft, terwijl ze heel weinig werkzaam, onwerkzaam of anders werkzaam
zijn bij groote huisdieren. Een prachtig voorbeeld hier van zijn de opiaten
bij onze herkauwers. Codeïne en morphine werken hoeststillend bij mensch
en kleine dieren en zijn volkomen onwerkzaam als zoodanig bij herkauwers.
Op een dergelijk feit zien we nu het wantrouwen berusten tegen een
pharmacologisch onderzoek op kleine dieren van een middel, dat speciaal
voor groote huisdieren is bestemd. Laten we nu, ter weerlegging van dit
standpunt, aan dit voorbeeld van een hoeststillend middel vasthouden.
Er bestaan voor herkauwers nog geen hoeststillende middelen; willen we
er een vinden, dan moeten we dus zoeken buiten de opiaten, want deze
werken niet bij de betreffende dieren. Zulke hoeststillende stoffen zijn bij
mensch en kleine dieren niet in gebruik en dus tasten we volkomen in het

duister. Er staan ons een oneindige reeks stoffen ter beschikking\', waarvan er
niet één bekend is, als hoeststillend, maar er is er misschien toch wel een ónder,
die deze eigenschap bezit. Nu bestaat er een methode tot onderzoek van
hoeststillende middelen, waarbij normale katten intra-pleuraal worden in-
gespoten met Lugoloplossing 3 %, waardoor een steriele pleuritis optreedt.
Na het opwekken van een geforceerde ademhaling bij deze dieren ontstaat
een hoestbui, die men met een hoeststillend middel tracht te onderdrukken
of voorkomen. Voor ons doel zouden we nu herkauwers intra-pleuraal
moeten inspuiten met lugol; dit is zeer goed mogelijk, maar om een aantal
middelen te onderzoeken zijn een flink aantal herkauwers noodig, wil men
tenminste iets opschieten met zijn onderzoek. Dus een flinke stal met her-
kauwers, die alle intra-pleuraal moeten worden ingespoten, hetgeen lang
niet altijd zonder dodelijke afloop is; voor katten niet onoverkomenlijk, maar
voor groote dieren wel. Vervolgens worden de zoo voorbehandelde dieren
met diverse stoffen, waarvan we de toxiciteit noch de bijwerkingen voor
herkauwers kennen, ingespoten. Hoevele zullen er sterven door een intoxi-
catie, die niet te voorzien was ? Zoo\'n onderzoek is flnantieel onmogelijk.
Een onderzoek op patiënten is ook onmogelijk om reeds eerder genoemde
redenen. Daarom is en blijft de eenig juiste methode het onderzoek op
kleine dieren, in casu katten; werkt een stof hier hoeststillend en kent men
hier de toxiciteit, dan kan men deze stof oók eens voorzichtig bij een normale
herkauwer probeeren t.o.v. de toxiciteit en tenslotte bij een hoestende her-
kauwer (patiënt) of het ook dan hoeststillend werkt. Zoo ja, dan heeft men
zijn doel bereikt, zoo neen, dan onderzoekt men weer verder op katten met
een volgende stof. Dit is niet alleen de eënige practisch mogelijke methode,
maar mede daarom ook de eenig juiste.

V. Er is een groep van middelen, die we werkelijk niet anders kunnen
onderzoeken dan op groote dieren zelf nl. die middelen, die het digestie-
apparaat van de herkauwers beïnvloeden. De anatomie en physiölogie van
dit lichaamsonderdeel is zoo apart, dat geen onderzoek op kleine dieren ook
maar eenig houvast zou kunnen geven.

VI. Ook bij den mensch is het onmogelijk, al is het om andere redenen,
om bij het individu zelf een volledig pharmacologisch onderzoek te verrich-
ten, en ook hier is het niet noodzakelijk gebleken. Het feit dat het voor-
zichtig overbrengen van de resultaten van het onderzoek, bij kleine dieren
en geïsoleerde organen verkregen, een geweldige vooruitgang gedurende
de laatste io-tallen jaren in de therapie voor den mensch heeft gebracht,
maakt elk verder bewijs onnoodig.

VII. Een pharmacologisch onderzoek alleen op kleine dieren of geïso-
leerde organen verricht ten behoeve van groote huisdieren is natuurlijk
niet af. De onderzochte stof zou bij deze dieren wel eens niet kunnen werken
of bepaalde onaangename bijwerkingen vertoonen; er is dan ook een spe-
ciaal onderzoek op normale, groote dieren noodzakelijk om de gegevens te
completeeren met die betreffende de toxiciteit bij groote dieren. Pas daarna
volgt een onderzoek op patiënten. Verricht men een pharmacologisch
onderzoek ten behoeve van groote huisdieren onder deze voorzorgen
(nazorgen !) dan kan zeer veel van het belangrijkste onderzoek op kleine
dieren geschieden.

Ik meen hiermede de bovenstaande stelling voldoende te hebben ver-
dedigd. Een goed ingericht veterinair pharmacologisch laboratorium be-
hoort dus in ruime mate te kunnen experimenteeren op kleine dieren en

geïsoleerde organen en daarnaast de beschikking te hebben over een stal
met enkele normale, groote huisdieren, terwijl de volle medewerking der
klinieken noodzakelijk is ter beoordeeling van het effect op patiënten.

Puntsgewijze wordt de stelling „Het is onnoodig en zelfs onmogelijk,
dat bij het veterinair pharmacologisch onderzoek alle medicamenten voor
groote huisdieren bestemd, ook voornamelijk of uitsluitend op deze dieren
zelf worden onderzocht", verdedigd tegen de bedenkingen van véle
collegae, die het onmogelijk achten, dat pharmacologisch onderzoek op
kleine dieren of geïsoleerde organen van deze dieren, van belang kan zijn
voor onze groote huisdieren.

De algemeene vergadering van de Mij. voor Diergeneeskunde zal worden ge-
houden op Vrijdag 30 November a.s. te 14.00 u. en Zaterdag 1 December te
10.00 u. in Hotel Noord-Brabant, Vreeburg te Utrecht.

Voor zoover na de behandeling van de agenda nog tijd overblijft, zal aan enkele
sprekers gevraagd worden om een korte wetenschappelijke mededeeling te doen.

Aan leden van de Mij, die tengevolge van overheidsmaatregelen zijn geschorst
of waartegen andere ernstige maatregelen zijn genomen, wordt dringend aangeraden
deze vergadering niet bij te wonen.

Aan andere leden van de Mij, waartegen ernstige bezwaren bestaan wat betreft
hun houding tijdens de bezetting, wordt ditzelfde advies persoonlijk bericht.

Bekend wordt gemaakt, dat er van de zijde van het bureau van de R. D. M.
(Rijks Directoraat Motorrijtuigen) de aandacht op wordt gevestigd dat artsen en
dierenartsen, die in het bezit zijn van een auto èn een motorrijwiel beide bij de
thans plaatsvindende registratie moeten opgeven. Geschiedt zulks niet en wordt
deze nalatigheid bij controle ontdekt, dan vindt in beslagneming plaats, niet van
de motor maar van de auto.

Door het wnd. Hoofdbestuur van de Maatschappij voor Diergeneeskunde zijn
als nieuwe leden aangenomen:

J. Boooaerdt, Buntlaan 52, Driebergen; H. Ouwerkerk te Oud Alblas;
R. de Boer te Giekerk; C. van Beusf.kom, C. J. van Houtenlaan 3 te Weesp;
Dr. H. Ubbens. 2de Oosterpolder 251 te Amsterdam ; H. Hoogendoorn, Buitenveer 3Ö
te Weesp; C. C. Weertman, Joh. Verhulststraat 204 te Amsterdam.

Bij ministerieel besluit van 29 September 1945 (Staatscourant 3 Oct. 1945) is
een centrale commissie voor de Volksgezondheid ingesteld. Tot lid van deze com-
missie is benoemd de veterinair hoofdinspectenr van de volksgezondheid E. J. A. A.
Quaedvlieg.

De fiscus van de Diergeneeskundige Studentenkring verzoekt hierbij beleefd aan
alle buitengewone leden, mede in verband met de moeilijke, finantieele positie,
voortgevloeid uit bezettingsmaatregelen, zo spoedig mogelijk hunne bijdrage te
willen overmaken op giro no. 271994, Fiscus D. S. K., J. M. Kemperstraat 12, Utrecht.

Uit Indië is bericht ontvangen, dat aldaar in gevangenkampen zijn overleden:
W. Lankhorst, T. C. Schol, Raden Soeratmo, C. Hoek Spaans.

Daar ten tijde van de Algemeene Vergadering nog geen hotelkamers beschikbaar zijn,
zullen ondergeteekenden voor logies bij particulieren zorgen. Aan de collegae, die naar
Utrecht komen en niet zelf voor logies kunnen zorgen, wordt verzocht zoo spoedig mogelijk
bericht te zenden.

Het bestuur van den Diergeneeskundigen Studenten Kring, tevens Diergeneeskundige
Faculteit, is voor het studiejaar 1945—1946 als volgt samengesteld: J. den Daas,
Praeses ; W.J.Nijhof, Ab-actis ; A. J. B. Hammink, Fiscus ; K. G. van der Wal, Vice-
praeses ; C. J. Vermeulen Jr., Vice ab-actis.

Omdat het advies van het Hoofdbestuur inzake assisteeren van studenten, die de
loyaliteitsverklaring teekenden, in de praktijk ernstige moeilijkheden opleverde, heeft
het Hoofdbestuur zich gewend tot den Minister van Onderwijs, Kunsten en Weten-
schappen. Deze zond op 29 October onderstaand antwoord.

„Indien gezorgd wordt, dat zij geenerlei financieele voordeelen genieten, bestaat er
„mijnerzijds geen bezwaar tegen om studenten in de veeartsenijkunde, die voor korten
„termijn (d.w.z. voor niet langer dan één jaar) van verdere studie zijn uitgesloten op
„grond van hun gedragingen gedurende de bezetting, te laten optreden als vervangers
„van dierenartsen, die hun praktijk niet kunnen waarnemen, indien het algemeen
„belang zulk een vervanging eischt, er geen andere vervanger gezonden kan worden
„en de wetenschappelijke kennis van den vervanger toereikend is."

In verband hiermede verwacht het Hoofdbestuur, dat dierenartsen, die als assistent
iemand hebben, die in bovengenoemde termen valt, in overleg met dezen, de ver-
goeding voor vervangen overmaken aan den Heer Odé, gironummer 288go6, penning-
meester der Mij., een en ander vanzelfsprekend met aftrek van de directe kosten,
die de vervangende student heeft.

Als lid van de Maatschappij voor Diergeneeskunde is door het wnd. Hoofdbestuur
aangenomen : J. Loman, Den Hulst (O.).

Het is in de geschiedenis der diergeneeskunde in Nederland nog niet
voorgekomen, dat een apart nummer van het tijdschrift aan de doden
wordt gewijd. De omstandigheden hebben daartoe geleid. Doordat het
orgaan niet mocht verschijnen, konden geen berichten worden opgenomen
en moesten ze worden verzameld, maar ook geen tijd is zo wreed geweest
als die, welke we achter de rug hebben. Het aantal sterfgevallen is daar-
door wel extra groot geworden, niet alleen, omdat de vijand er niet tegen
opzag onschuldige mensen te doden, maar ook, omdat er velen waren,
die niet tegen de tijden waren opgewassen en daardoor toch nog een on-
tijdige dood vonden.

34 zijn er in de lijst van het i Octobernummer opgenomen, ouden
van dagen, mannen in de kracht van hun leven, daarnaast jonge collega\'s,
die hun leven over hadden voor de goede zaak van het vaderland. Wel
zijn er in die 5 jaren oorlog harde klappen uitgedeeld en heeft ook de
diergeneeskunde in Nederland haar aandeel moeten betalen. Naast die
der collega\'s de lange lijst van de candidaat-leden, studenten in de dier-
geneeskunde aan de Universiteit van Utrecht. Jonge mensen nog, die pal
stonden voor hunne overtuiging en in hunne liefde voor het vaderland
dapper waren, zelfs hun leven wilden geven.

De doden hebben lege plaatsen achter gelaten. Diep betreurd door
hunne naaste betrekkingen ; door hunne vriendinnen en vrienden worden
ze herdacht, komen hunne namen en beelden in gesprekken en in over-
peinzingen te voorschijn en herinnert men zich weer de mooie tijd van •
toen ze er nog waren, van de episodes samen beleefd, de trekjes van de
goedheid en de grootheid van het karakter en wordt de belofte herhaald
ze nimmer te zullen vergeten. Ook worden ze herdacht door alles, dat
er door hen verloren ging. Welke toekomstplannen zijn niet vernield,
van hoevele moeders en kinderen zijn de levensomstandigheden niet ge-
wijzigd, doordat de voornaamste kostwinner is komen te vallen, hoeveel
leed is daardoor niet onvoorzien op velen neergedaald, maar hoevelen
zullen er onder hen ook niet zijn, die harder gingen aanpakken en nu
zelf wel zullen zorgen daar te komen, waar vader hen had gehoopt te
brengen. Later zal hieraan worden gedacht en zullen de kinderen hun
gestorven vader nog meer eren, omdat zij ook van hem die moed en dat
doorzettingsvermogen hebben meegekregen.

Toen in Mei 1940 de vijand ons land binnenviel en we na korten strijd
moesten capituleren, zal niemand onzer hebben geweten waar hij aan
toe was. Wel wist men uit hetgeen men in de geschiedeniswerken had
gelezen, dat plunderen en moorden samen het sieraad van de oorlog
vormden, maar men meende redenen te hebben, dat dat hier niet zou
gebeuren. Men achtte in het algemeen de duitser daarvoor te beschaafd
en men herinnerde zich zijn optreden bij de vacantietochten, die door het
duitse land werden gemaakt of op congressen, waar men met hem had
gesproken. Die vriendelijkheid en voorkomendheid zijn maskers gebleken.
De sluwheid, waarmede de campagne in ons land is ingezet, de meedogen-
loze wreedheid, waarmede ze werd doorgevoerd, de uiteindelijke ploertig-
heid, die haar ten slotte kenmerkte, zijn daarvoor de bewijzen. Onder
zulk een volk te moeten leven, daarmede te moeten samenwerken en over-
leggen, voor de besten onder ons was dat een onmogelijkheid. Daarvoor
diende het vaderland te worden gespaard. De ouderen, bedachtzaam en
levenswijs, voerden, voor zover ze daartoe in staat waren, een stil en lijdelijk

verzet ; de een hier, de ander daar, maar allen verzetten zich meer of
minder fel. Sommigen bezweken bij de eerste bedreiging, hadden vrees
voor hun gezin, anderen zetten niettegenstaande dat toch door en waagden,
vaak met medeweten van hunne naaste betrekkingen, alles om den gehaten
vijand dwars te zitten. Deze laatsten waren de jongeren, waren de studen-
ten ; hun leven was moeilijk en zwaar. Want niet alleen de kansen van
gevangenneming, marteling en dood grijnsden hun toe, maar overal, op
straat, thuis, in het onderduikadres, in den morgen, avond en in den
nacht, steeds en overal was het gevaar van de razzia\'s, van de huiszoekingen,
van de tewerkstellingen. De vrije jachtvogel had het beter dan de jonge
man, die zich niet wou schikken in de onmenselijke bepalingen van den
doodsvijand. Toch zijn ze doorgegaan, hebben ze hunne plannen gesmeed
en ten uitvoer gebracht. Zij, die het eind hebben mogen bereiken, kennen
we bijna niet. Zij praten niet over hunne daden, laten bij ondervraging
weinig los en geven anderen de eer ; hen kan men niet bedanken, omdat
ze niet willen weten alles, wat ze hebben gedaan. De doden kunnen we
eren, willen we eren en hun willen we onze dank betuigen. In hun lijn ligt
het, niet te veel drukte te maken over henzelf. Hun laatste gedachte is
zeker geweest : Heb ik mijn plicht gedaan tegenover mijn vaderland en
tegenover mijn gezin, hoe zal het thuis zijn met hen, voor wie ik zorgde
of voor wie ik wenste te leven.

In deze gedachtengang voortgaande is het voor ons plicht, dezen zoveel
mogelijk over te nemen. Ons steunfonds kan daartoe dienen en kan materi-
eel ten dele die zorgen dragen. Laten wij trachten in dezen geest te werken
en hun offer tonen waard te zijn.

De Maatschappij voor Diergeneeskunde lijdt een groot verlies. Voor-
aanstaande leden, ervaren practici, mannen van karakter, toekomstige
dierenartsen en waarlijk niet de minste hebben hunne plaatsen verlaten
of zijn niet in staat ze in te nemen. Wij in ons kleine corps kunnen ze zo
slecht missen. Niet alleen dat daardoor bijna niet op te vullen bressen in
onze gelederen ontstaan, maar men voelt, dat vrienden zijn heengegaan.
De onderlinge verhouding is een zo prettige en amicale, men kent elkander
zo goed, dat het bericht van een sterfgeval je steeds treft, omdat je steeds
tot de overledene in een goede betrekking hebt gestaan. Onder de 34 en
onder de studenten hebben we allen vrienden en kennissen van meer dan
gewoon soort, daardoor is het heengaan des te treuriger.

Hun gemis treft nog meer, omdat juist in dezen tijd geen man kan
worden gemist. Van hun ervaring en kennis moest zo nodig gebruik
gemaakt worden om de pogingen tot wederopbouw van een gezonde en
productieve veestapel tot haar recht te doen komen. In de Maatschappij
moeten maatregelen worden genomen om in overeenstemming met de
geest der tijden een organisatie te vormen, die aan de nieuwe eisen het
hoofd kan bieden en waarbij allen moeten worden ingeschakeld. Ook
hier vinden we lege plaatsen, die we gaarna nog bezet hadden gezien.
In dezen tijd nu geen mens gemist kan worden, wordt het verlies dubbel
gevoeld.

We nemen afscheid, gedenken eerbiedig wat ze in hun leven voor de
diergeneeskunde hebben gedaan en zullen hen blijven herdenken als goede
collega\'s.

Het was een groote stoet, de groote afstand van Zuidhorn naar Westerveld
en de groote verkeersmoeilijkheden in aanmerking genomen, welke
Zaterdag den 30 October 1943 in Westerveld was samengekomen om
collega Jan Anema de laatste eer te bewijzen.

Jan Anema is heengegaan nog in de volle kracht van zijn leven. Nog
enkele weken te voren was ik samen met hem, elk op een motorfiets, de
practijk in geweest. Weinig kon men toen vermoeden, dat het lichaam
van deze krachtige persoon, die nog met zooveel ambitie zijn werk ver-
richtte, innerlijk reeds was ondermijnd, dat hij aan de vooravond stond
van een heftig lijden, waarbij het einde een uitkomst zou zijn voor hem en
zijn naasten.

Anema werd geboren te Arum in 1895, waar hij de lagere school bezocht,
daarna de H.B.S. te Harlingen. Aanvankelijk was zijn bedoeling de
landbouwrichting in te gaan, waarom hij de Landbouwschool te Leeu-
warden afliep. Een paar jaar later deed hij echter toelatingsexamen aan de
toenmalige Rijksveeartsenijschool en slaagde, na nog gemobiliseerd te
zijn geweest, in 1921 als dierenarts. Direct vestigde hij zich in Zuidhorn,
waar hij naast de uitoefening van een uitgebreide practijk tevens optrad
als hoofd van een groote vleeschkeuringsdienst. Verder was hij op drukke
dagen behulpzaam aan het abattoir in Groningen en oefende hij tot voor
kort mede het veterinair toezicht op de weekmarkt te Groningen uit.

Hoewel hij reeds een uiterst drukke werkkring had, hield hij toch steeds
tijd over zich aan het openbare leven te geven. Als lid van de Afd.
Groningen—Drenthe was hij bestuurslid, later voorzitter. Tevens was hij
voorzitter van de practiseerende dierenartsen in de prov. Groningen.
Door de leden van de afdeeling werd hij aangewezen om Groningen—
Drenthe te vertegenwoordigen in het Algemeen Bestuur. Het was geen
toeval, dat Jan Anema voor al deze functies werd benoemd. Wij wisten,
dat hij steeds op de bres stond om voor de belangen, de materieele en
vooral de idieele, van den dierenarts op te komen. En als wij straks,
in rustiger dagen, weer samenkomen, dan zal Anema in onze afdeeling
ten zeerste worden gemist.

Doch ook in zijn standplaats nam hij een vooraanstaande plaats in,
was hij bestuurslid en voorzitter van meerdere organisaties. Als buurman
en vrind zal ik hem missen. Steeds had hij een hooge opvatting omtrent
collegialiteit en werd zijn hulp ingeroepen, dan verleende hij die steeds op
de meest opgewekte wijze.

Geen wonder, dat \'s morgens in de vroegte op zijn laatste weg uit
Zuidhorn zoovelen hem uitgeleide deden. Geen wonder, dat er een groote
belangstelling was in Westerveld, waar tal van sprekers met waardeering
over zijn werkzaam en gelukkig leven spraken. Nadat de burgemeester
van Zuidhorn hem als uitstekend ambtenaar, de arts Tichelaar hem als
vriend en uitstekend burger had herdacht, werd het woord nog gevoerd
door enkele collega\'s, o.a. door ten Hoopen, als Inspecteur van het
Veeartsenijk. Staatstoezicht, door Eenhoorn namens de afd. Groningen—

Drenthe en Karsemeyer als intieme vriend. Een zwager bedankte, na
Jan in gevoelvolle woorden te hebben herdacht, de aanwezigen.

Onze deelneming gaat in de eerste plaats uit naar zijn vrouw en kin-
deren, met wie hij zoovele jaren een gelukkig gezin heeft gevormd en naar
zijn naaste familieleden. Moge het hun tot troost zijn, dat zijn aandenken
bij zijn collega\'s steeds in eere zal worden gehouden.

Toen in dit voorjaar het bericht doorkwam, dat in een gevangenkamp
ergens in Duitschland in den Zomer van 1944 was overleden collega
Boudewijn van den Bergh, was daarmede een droevig einde gekomen
aan een lange periode van bijna 2|jaar van hoop en vrees, van onzeker-
heid en spanning en had zich wederom één van die vele drama\'s afgespeeld,
die in zoo menige Hollandsche familie verdriet en rouw hebben gebracht.
Met zijn heengaan heeft het Vaderland een zijner trouwe zonen Verloren
en onze beroepsgemeenschap een ijverig, ernstig en wetenschappelijk
werker. Van den Bergh had zijn hart verpand aan de kleine huisdieren
en zijn eerlijke en plichtsgetrouwe beroepsopvatting deden hem na zijn
vestiging te \'s-Gravenhage een snel groeiende praktijk, alsmede een
bijzonder goede naam verwerven. Niet spoedig tevreden over eigen pre-
statie, gaf hij zich met volle toewijding aan de taak, die hij zich stelde en
spaarde zich geen zelfkritiek. Hij was een knap chirurg, die snel, zeker en
aangenaam werkte. Ondergeteekende heeft het voorrecht gehad ettelijke
jaren met hem samen te werken in een collegiale verhouding, waaraan
steeds de beste herinneringen bewaard zullen blijven. Het was een lust
hem gade te slaan in zijn omgang met dieren, waarbij zijn bijzondere
gaven van hoofd en hart wel heel duidelijk te voorschijn traden.

Als mensch en als collega heeft hij op waardige wijze de goede naam
van ons beroep hoog gehouden en daarvoor zijn wij hem dankbaar.

Voor de wijze, waarop hij zijn leven heeft geofferd voor het Vaderland,
zullen wij zijn nagedachtenis in eere houden.

Moge hij de Rust en de Vrede hebben gevonden, die hij zichzelf tijdens
het leven niet gunde.

Op 13 April 1945 overleed in Duitschland onze Collega Andries de
Boer, voorheen practiseerend dierenarts te Noordwolde (Fr.).

In Mei ontving de familie de ontstellende tijding, dat hij tijdens een
transport vanuit het kamp Neuengamme was bezweken. Eigenlijk was het
verwonderlijk, dat hij met zijn chronische maagklachten nog zoo lang
het hoofd had kunnen bieden aan al de ontberingen. Op 29 December 1944
was hij tijdens een razzia in Noordwolde door de mannen van de Sicher-
heitsdienst gevangen genomen en meegevoerd. Van hem werden inlich-
tingen verlangd, welke hij onmogelijk kon geven, en wij weten langzamer-
hand genoeg van de nazi-methoden om ons eenigszins een voorstelling te
kunnen maken van wat hij meegemaakt moet hebben tijdens het
„verhoor" van deze beest-menschen.

Daarna kwamen nog de vreeselijke ontberingen door honger en koude
in het kamp van Neuengamme, ver van allen, die hem dierbaar waren.
Wat een uitkomst moet de dood zijn geweest in zijn omstandigheden.
Op 13 April 1945, de dag, dat zijn woonplaats Noordwolde in feeststem-
ming was vanwege de bevrijding, bezweek hij op den vijfden dag van
het transport van uit Neuengamme naar een ander kamp van ontbering
en ellende. In het plaatsje Wolterdingen werd hij begraven.

Collega de Boer was 3 Maart 1888 te Gorredijk geboren. Hij bezocht
de R.H.B.S. te Heerenveen en later die te Leeuwarden. In het jaar 1912
behaalde hij zijn veeartsendiploma, waarna hij zich vestigde te Akkrum.
Hier oefende hij gedurende 8 jaar de plattelandspraktijk uit. Hij was een
groot natuur liefhebber; in zijn vrije tijd zocht hij steeds de eenzaamheid
van Frieslands vrije vlakten, waar hij ging eierzoeken, visschen of zeilen.

Misschien was het zijn verlangen naar wijdheid en ruimte, dat hem in
1920 deed besluiten zijn praktijk op te geven en te vertrekken naar Zuid-
Afrika, waar hij zich een werkkring wist te verschaffen te Graaff Reinet.
Een vijftiental groote schapen- en rundveefokkers benoemden hem daar
tot hun vétérinair adviseur. In de daar verschijnende Engelsche landbouw-
bladen verschenen enkele artikelen van zijn hand, welke betrekking hadden
op de import van Friesch vee in Z.-Afrika. Lang heeft die buitenlandsche
periode in zijn leven niet geduurd. Het waren vooral klimatologische
moeilijkheden, die hem deden besluiten na twee jaar met zijn gezin naar
Nederland terug te keeren. In 1922 vestigde hij zich in Noordwolde waar
hij een behoorlijke praktijk wist te vormen. Ook hier kon hij niet leven
zonder zijn liefhebberijen, waarbij intusschen nog was gekomen het fokken
van kippen. Hij was een van de eersten, die zochten naar een betere renta-
biliteit van dit bedrijf door kruising van de verschillende rassen en er zijn
zeer veel kruisingsproeven op dit gebied door hem verricht. Zijn bescheiden-
heid weerhield hem van publicatie, hoewel de door hem behaalde resul-
taten zeker de moeite van het publiceeren waard waren geweest. Juist
toen hij plannen maakte zich voor goed uit de praktijk terug te trekken
en zich geheel aan zijn liefhebberijen te wijden, werd hij weggevoerd als

slachtoffer van de Nazi-terreur naar een hel van kommer en ellende
Zijn vrouw en dochter in de eerste plaats, maar ook zijn vele vrienden
zullen hem noode kunnen missen.
Hij ruste in vrede.

In de laatste dagen van Juli 1945 kwam door een noodlottige aanrijding
om het leven onze jonge collega G. W. Brink Jr. te Deventer. Gediplo-
meerd op 21 October 1941, dadelijk opgenomen in de bloeiende praktijk
zijns vaders en met dezen samenwerkende, kort daarop getrouwd en
enkele maanden voor zijn dood vader geworden, stond in den waren zin
des woords het leven volop voor hem open.

Dan is het aanvaarden van en het berusten in een zoo plotseling af-
snijden van den levensdraad voor vrouw en ouders wel zeer moeilijk.
Voor onzen stand was Brink vol goede beloften. Van jongsaf met de
praktijk bekend, vol liefde en ambitie voor ons beroep, van stoeren
lichaamsbouw en geplaatst in een arbeidsveld met de beste vooruitzichten
en mogelijkheden moest het iedereen voorkomen, dat voor Brink een
schitterende toekomst was weggelegd. En wij gunden hem die gaarne ;
bij zijn studiegenootcn was hij gezien en terecht.

Bevriend zijnde met mijn zoon en veel bij ons aan huis komende heb
ik hem beter leeren kennen dan andere studenten en in hem gevonden een
eenvoudig, goed en hartelijk mensch, wien het een genoegen was anderen
te kunnen helpen. En zouden deze karaktereigenschappen niet mede
geholpen hebben hem tot een gezien en goed practicus te maken ? Zonder
twijfel ; de bewijzen zijn er reeds door de plaats, die hij, niettegenstaande
den korten tijd, welke hem gegeven is geweest, in de harten van de land-
bouwende bevolking rondom Deventer had veroverd. Maar ook in de stad
zelve zou hij een rol hebben gespeeld, waar hij met niet minder ambitie
en succes zich toelegde op de kleine huisdierenpraktijk.

Brink werd geboren den 3 Augustus 1914 te Deventer en ving na het
verwerven van het einddiploma H.B.S., zijn studie aan onze faculteit in

Eenigen tijd na de bevrijding kwam tot ons het bericht, dat Dr. C. Bub-
berman in Februari van dit jaar als slachtoffer van de Duitsche terreur
was gevallen. Nadat hij met zijn gcheele gezin 14 Januari 1945 door de
Duitschers was gevangen gezet, is hij met zijn twee zoons 1 Februari 1945
naar Duitschland vervoerd. Een zijner zoons heeft weten te ontvluchten
hijzelf en zijn oudste Zoon zijn niet teruggekeerd. Voorzoover bekend,
is Dr. Bubberman 18 Februari 1945 in het kamp te Neue Gamme over-
leden. Van zijn oudsten zoon is tot op heden niets vernomen.

CoRNELis Bubberman werd 8 Mei 1888 te Schiedam geboren; hij bezocht
aldaar de lagere school en hoogere burgerschool, waarna hij in 1906 de
studie voor veearts te Utrecht begon. In 1910 verkreeg hij het veearts-
diploma „cum laude", was een jaar assistent bij Prof. Wester en vertrok
in 1911 naar Indië om als assistent bij het Veeartsenijkundig Laborato-
rium te Buitenzorg in dienst te treden. Als Directeur van dit Laborato-
rium heb ik van 1911 tot 1916 met Bubberman samen gewerkt en leerde
hem kennen als een intelligente, ijverige en serieuze werker. Bubberman
had groote belangstelleing voor het onderzoek der infectieziekten in de
tropen, een terrein, dat nog weinig ontgonnen was. In 1916 heeft Bubber-
man het laboratorium verlaten en is overgegaan als leeraar naar de Inland-
sche veeartsenschool, waar hij in het bijzonder de kliniek leidde en aan-
verwante vakken doceerde. In 1919 ging hij voort het eerst met verlof naar
Holland; terwijl hij hier was, werd hij aangezocht voor de plaats van di-
recteur van het Veeartsenijkundig Laboratorium te Buitenzorg, welk ambt

hij aanvaarde en bekleed heeft tot 1934. Tijdens zijn verlof promoveerde
hij in 1920 tot doctor in de veeartsenijkunde aan de Rijksuniversiteit
te Utrecht op een proefschrift getiteld: „Bijdrage tot de kennis der micros-
porie in het bijzonder bij de geit."

Dit proefschrift was door hem geheel te Buitenzorg bewerkt en bevatte
belangrijke, nieuwe gegevens betreffende dermatomycose bij de geit.
Een nieuwe variëteit van de micrcsporum audouini van den mensch werd
gevonden. Bubberman wees op de beteekenis van de infectie van mensch
op dier en omgekeerd; in een zijner stellingen bepleitte hij de nood-
zakelijkheid van een leerstoel voor vergelijkende geneeskunde aan de
Veeartsenijkundige Faculteit. Zijn proefschrift evenals alle onderzoekingen
kenmerken zich door nauwkeurige waarneming en beschrijving.

Bij zijn terugkeer in 1921 naar Indië kreeg Bubberman de opdracht de
reis te maken over Z. Afrika, waar hij een bezoek bracht aan het bekende
Instituut te Onderstepoort, dat onder leiding stond van Dr. Sir Arnold
Theiler, en waar zeer belangrijke onderzoekingen, ook over tropische
ziekten werden verricht.

In Indië teruggekeerd volgt in 1923 een studiereis naar Australië ter be-
studeering van de veeartsenijkundige toestanden aldaar. Als gevolg van
deze reis is een degelijk rapport verschenen, dat vele belangrijke gegevens
bevatte betreffende de ziekten, die in Australië voorkomen en welke van
belang zijn in verband met de import van Australisch vee in Nederlandsch
Indië.

In 1927 ging Bubberman voor de tweede maal met verlof naar Nederland
en keerde in 1928 terug na een dienstreis door Britsch Indië ter bestudeering
van diergeneeskundige vraagstukken te hebben gemaakt. Een uitvoerig
verslag hieromtrent is verschenen. Waardevolle gegevens zijn daarin te
vinden betreffende de bestrijding van veeziekten, de bereiding van sera en
entstoffen te Muktesar en het onderwijs aan de Veeartsenijschool te Cal-
cutta.

Het Veeartsenijkundig Labotatorium kreeg in 1928 de naam van Veeartse-
nijkundig Instituut, waarvan hij tot 1934 directeur bleef, toen hij voorgoed
repatrieerde.

Vanaf 1932 was Bubberman tevens tijdelijk hoofd van de Ned. Indische
Veeartsenschool. Kort daarna zijn zoowel de School als het Instituut
onder den Burgelijken Veeartsenijkundigen Dienst gebracht. Naast zijn
functie als directeur van het Instutuut werd Bubberman toen benoemd
tot onderdirecteur van den Burgelijken Veeartsenijkundigen Dienst. In
1935 werd Bubberman op zijn verzoek gepensionneerd en vestigde zich
te Schiedam, terwijl hij sedertdien werkzaam was als ambtenaar bij het
openbaar slachthuis van de gemeente Rotterdam.

Het Veeartsenijkundig Instituut te Buitenzorg heeft zich onder leiding
van Bubberman ontwikkeld tot een inrichting van den eersten rang. De
werkzaamheden met betrekking tot de diagnostiek van infectieziekten,
bereiding van sera en entstoffen, alsmede de wetenschappelijke onderzoen
kingen op dit gebied en op dat der Zoologie en Entomologie hadden een
zoodanigen omvang aangenomen, dat in 1928 de gebouwen aanmerkelijk
moesten worden uitgebreid; het verbouwde instituut is in 1929 in gebruik
genomen. Het wetenschappelijke personeel bestond toen reeds behalve

uit den directeur, uit 4dierenartsen-bacteriologen, i zooioog, en 4 assistenten.
Bubberman was een goed organisator, die leiding kon geven aan het weten-
schappelijk onderzoek en aan de toepassing daarvan. Dit bewijst het groote
aantal zeer goede publicaties, welke uit het instituut zijn verschenen.
Uit de bijgevoegde lijst van publicaties van onderzoekingen dcor Bub-
berman verricht, blijkt, dat hij naast zijn vele omvattende werkzaamheden
als directeur ook tijd kon vinden voor degelijk onderzoek; alles getuigd van
een enorme werkkracht en toewijding. Van zijn wetenschappelijk onder-
zoek wil ik graag eenige belangrijke zaken memoreeren. Het malleus-
vraagstuk had zijn volle belangstelling: reeds in 1912 deed Bubberman
immunisatie-experimenten betreffende malleus. Later zijn hiervoor door
hem nog meerdere inderzoekingen verricht, welke ontegenzeggelijk hoop-
vol waren, zoodat door Bubberman werd aangedrongen op het nemen
van proeven in de practijk betreffende prophylactische en therapeutische
vaccinatie bij deze ziekten. Ook de diagnostiek van malleus is door hem
voor Indië in betere banen geleid.

De bestrijding van de tuberculose had in het bijzonder zijn aandacht:
verbeteringen in de bereiding der tuberculine en de toepassing daarvan
zijn mede aan hem te danken. De intracutane tuberculinatie, waarover
aan zijn Instituut uitgebreide onderzoekingen zijn verricht, werd in Indië
reeds vroegtijdig algemeen toegepast.

Voor zijn practische en ruime blik pleit een stelling in zijn proefschrift
„Het uitroeien der tuberculose onder het rundvee in Ned. Indië is mogelijk
en noodzakelijk". De nieuwste gegevens betreffende toepassing van sera en
entstoffen werden door Bubberman met de meeste voortvarendheid in
Indië toegepast. Ik herinner aan de succesvolle entingen tegen boutvuur
met formolvaccin, welke in Ned. Indië eerder werden toegepast dan in
Nederland.

De prophylactische en curatieve toepassing van sera en entstoffen bij milt-
vuur en septicaemia haemorrhagica in Indië werden door de activiteit van
Bubberman zeer bevorderd, hetgeen gezien de moeilijkheden, waarmede
men in Ned. Indië te kampen heeft, volle waardeering verdient.
Op het gebied van de Lymphangitis door Saccharomyces en de immuun-
therapie daartegen werd belangrijk onderzoek verricht. Zoo ook wat be-
treft de Surra-bestrijding met naganol en andere geneesmiddelen. Op
het 11 de internationale veeartsenijkundige Congres rapporteerde Bubber-
man over de bestrijding der trypanosomiasen in Ned. Indië. Op het 5de
Pacific Science Congres gaf hij een uitgebreid rapport over het voorkomen
en de bestrijding van de voornaamste dierziekten in Indië. Tenslotte mag
ik nog noemen het onderzoek der Stephanofilariosis bij rund en geit: de
aard en het wezen dezer ziekte zijn mede door Bubberman tot opheldering
gebracht.

Terecht werd bij zijn vertrek uit Indië getuigd van het groote verlies, dat
dit voor Indië beteekende en werd hem dank gebracht voor het vele, dat
hij voor de ziekte-onderkenning en bestrijding heeft gedaan.
Ook buiten het instituut wijdde hij zijn krachten aan de veterinaire be-
langen; in het vereenigingsleven speelde hij een belangrijke rol.
Bubberman was lid van den Natuurwetenschappelijken Raad; nam deel
aan de verschillende natuurwetenschappelijke Congressen en was lid van
de Redactie der Ned. Indische Bladen voor Diergeneeskunde.

Voor de belangen van het Onderwijs had hij een open oog, hij was terecht
voorstander van een volledige veeartsenijkundige opleiding in Indië, zoo-
dat aldaar volwaardig bevoegde krachten zouden kunnen worden afge-
leverd. Met betrekking tot het onderwijs in tropische dierziekten in Neder-
land, nam hij het juiste standpunt in, dat dit theoretisch en practisch zoo
volledig mogelijk te Utrecht moet gegeven worden, aansluitende aan een
practische, clinische cursus aan het Veeartsenijkundig laboratorium en de
Ned. Ind. Veeartsenschool te Buitenzorg.

Op velerlei sociaal gebied was Bubberman werkzaam, zoowel in Indië als
na repatrieering in Nederland. Ook de Nederlandsche veeartsen zijn hem
veel dank verschuldigd: vele goede referaten in het bijzonder van artikelen
uit het Tijdschr. van Geneeskunde en ook uit de Deensche literatuur zijn
door hem geleverd, terwijl hij sedert 1938 lid en secretaris van de Redactie
van ons Tijdschrift was.

In 1933 viel Bubberman de Koninklijke onderscheiding van Officier in
de Orde van Oranje-Nassau ten deel.

Ik heb getracht de beteekenis van Bubberman te schetsen en daarmede
een indruk te geven van het verlies, dat de diergeneeskunde door zijn heen-
gaan lijdt.

Onnoemelijk is het leed, dat over zijn echtgenoote en kinderen is gekomen
door dit smartelijke verlies. De vele blijken van genegenheid en medeleven,
die zij mochten ondervinden, kunnen slechts geringe troost brengen; zij
bewijzen echter, wat Bubberman voor velen is geweest.
Voor zijn gezin was hij alles; de herinnering daaraan zal hen troosten en
het mogelijk maken in zijn geest voort te leven.

Irnmunisatie tegen malleus. N.I.B.D. 24. p. 274. V.M. 6. (met L. de Bi.ieck).
Hoendercholera op Java. N.I.B.D. 24. p. 241. V.M. 4a.

Beschouwingen omtrent de serodiagnostiek van malleus in Ned. Indië. N.I.B.D. 26. p. 13.
V.M. 11.

Twee uitgebreide gevallen van hyphomycosis destruens equi. N.I.B.D. 26. p. 243. V.M.
12a.

De waarde van het opnemen der lichaamstemperatuur tijdens de ophthalmomalleïnatie.

N.I.B.D. 27. p. 403. V.M. 17.
Eenige opmerkingen] naar aanleiding van een mededeeling van L. E. Hinrichs over

pyo-septicaemia neonatorum. N.I.B.D. 27. p. 286.
Langdurige overgevoeligheid voor malleïne bij een van malleus genezen paard. N.I.B.D.

28. p. 356. V.M. 20.
Een geval van dermatitis verminosa pruriens. N.I.B.D. 28. p. 259. V.M. 19D.
Vaccino-therapie bij malleus. N.I.B.D. 28. p. 579.

Penjakit ingoes djahat (kwade droes). Pemimpin Pengoesaha Tanah. 2. pag. 18.
Bijdrage tot de kennis der microsporie, in het bijzonder bij de geit. Proefschr. Utrecht.

Autoreferaat Tijdschr. v. Diergeneeskunde 48. pag. 29.
Over immunotherapie bij saccharomycosis farciminosus. N.I.B.D. 33. afl. 5-6. p. 85.
Rapport omtrent een reis naar Australië ter bestudeering van veeartsenijkundige toe-
standen. Uitgave Dept. v. Landb., N. en H.
Over de toepassing van Bayer 205 bij de surra van het paard in Ned. Indië. N.I.B.D.

37. p. 1. V.M. 50. (met J. B. Douwes en V. E. C. van Bergen).
Over de immunotherapie bij lymphangitis epizoötica van het paard. N.I.B.D. 37. p.

369, 437, en 516. (met F. L. Huber).
Verslag omtrent een dienstreis door Britsch-Indië ter bestudeering van diergeneeskun-
dige vraagstukken. N.I.B.D. 40. p. 392. V.M. 68.

De toepassingen van naganol bij de surra van het paard. N.I.B.D. 40. pag. 332.
Iets over veterinaire Overheidsbemoeienis in Ned. Indië. De Indische Mercuur. 51. No.
5-

De intrathecale injectie in de atlanto-occipitale ruimte bij het paard. N.I.B.D. 41. p.

Enkele opmerkingen naar aanleiding van het artikel van Dr. W. C. A. Doeve: „Gege-,
vens uit de practijk voor de bestrijding van epizoötische septichaemie". N.I.B.D
42. p. 464.

Das Tierärztliche Staatsinstitut von Niederländisch-Indien in Buitenzorg (Java). For-
schungsinstitute. 2. p. 707.
The Control of trypanosomiasis in the Dutch Indies. 11th International Veterinary

Congress. London. 3. p. 610.
Korte beschrijving van het verbouwde Veeartsenijkundig Instituut te Buitenzorg. N.I.
B.D. 43. p. 403.

Report on the prevalence and the measures of control of the principal animal diseases

in Netherlands India. Proceedings 5th Pacific Science Congress. Canada.
Over een besmettelijke peristomatitis bij schapen. Handelingen 6e N.I. Natuurwet.

Congres. Bandoeng, p. 625. (met F. C. Kraneveld).
Over een besmettelijke peristomatistis bij schapen. N.I.B.D. 43. p. 564. V.M. 78. (met

F. C. Kraneveld).
Beschouwingen over onze taak in Indië. Tijdschr. v. Diergeneesk. 59. p. 232.
Korte gegevens over de geschiedenis der trichinosis in Ned. Indië. N.I.B.D. 44. p. 467.
Eenige gegevens over de surratherapie. N.I.B.D. 44. p. 397. (met F. C. Kraneveld).
Cascado. (Voorloopige mededeeling) N.I.B.D. 45. p. 3. (met F. C. Kraneveld).
Over een dermatitis squamosa et crustosa circumscripta bij het rund in Ned. Indië, ge-
naamd cascado. I. Onderzoekingen over de aard en wezen der cascado. N.I.B.D.
45. p. 239. V.M. 80. (met F. C. Kraneveld).
Over een dermatitis squamosa et crustosa circumscripta bij het rund in Ned. Indië,
genaamd cascado. III. Het voorkomen bij de geit. N.I.B.D. 46. p. 67. (met
F. C. Kraneveld).

Stephanofilariosis. IV. Over het voorkomen bij het rund op Java. N.I.B.D. 46. p. 111.

(met F. C. Kraneveld).
Stephanofilariosis. V. Twee zware gevallen bij het rund. N.I.B.D. 46. pag. 149. (met
F.C. Kraneveld).

Een kwart-eeuw van veterinaire arbeid in Nederlandsch Oost- Indië. Tijdschr. v. Dier-
geneesk. 64. p. 1206.

Op 23 Januari 1945 overleed te Bodegraven, na een korstondige ziekte,
Jan Burggraaf in den ouderdom van 76 jaar.

Bij velen onzer was hij bekend, de rijzige, kaarsrechte figuur, die voor het
oog niet verouderde. Integendeel, voor hen, die hem van nabij kenden, was hij
de laatste jaren meer in conditie dan een twaalftal jaren terug, toen hij den
dienst wegens ziekte en tevens wegens het bereiken van den 65-jarigen
leeftijd verliet.

Hij was een mensch met rijpe levenservaring, die rustig en met overtuiging
zijn standpunt bepaalde en ook verdedigde.

Geboren op 14 November 1868 te Zegveld (Utr.) werd hem het veearts-
diploma in 1890 uitgereikt. Voortgekomen uit den boerenstand wist
hij spoedig het vertrouwen van de veehouders te winnen, zoowel in de plaats,
waar hij zich vestigde, Bodegraven, als ver daar buiten.
Zijn practijkgebied besloeg een streek langs den Ouden Rijn en strekte
zich van hier naar Noord en Zuid uit. Afstanden werden met paard en
tilbury afgelegd, waarvan de gemotoriseerde dierenarts uit de vooroor-
logsche jaren zou schrikken.

Zijn vakkennis, vooral wat de paarden betreft, maakte hem tot een gewild
veearts.

De uitvoering van den Veewet en den Vleeschkeuringswet betrokken
hem tenslotte bij het ambtelijk apparaat.

Zijn oudsten zoon, de tegenwoordige Inspecteur van den Veeartsenij-
kundigen Dienst en de Volksgezondheid, die in Ned. Oost-Indië werkzaam
was als dierenarts, repatrieerde, nam de practijk verder waar en Burg-
graaf ging bij de opening van het Openbaar Slachthuis te Bodegraven
in 1927 over in volambtelijk dienstverband.
Tot 1933 heeft hij deze functie mogen vervullen.

Onder de slagers, waarmee hij dagelijks omging, was hij de vraagbaak,
de vertrouwensman, die onbaatzuchtig zijn adviezen, helder en doordacht,
verstrekte.

Onder het personeel een geacht en meelevend patroon.
Op 27 Januari 1945, een heldere, koude winterdag, hebben wij, de collega\'s
van Vugt, Klapwijk en ik, het veterinaire corps mogen vertegenwoordigen
bij zijn begrafenis op Vredehof te Bodegraven.

De herinnering leve bij ons voort als toonbeeld van een waardig mensch
en een goed collega!

Den 24en April 1944 overleed te Harlingen, 66 jaar oud, aan een
sleepende ziekte, Collega Dr. Sytze Ferwerda (geboren 23 December
1878 te Dokkum), in leven rustend Rijkskeurmeester i. v. d. en Keurings-
veearts, Hoofd van Dienst, van de Gemeente Harlingen.

Met Ferwerda (afgestudeerd in 1902 en gepromoveerd in 1912) is
een van de oudere Collega\'s van ons heengegaan, een Collega, die ons
zoowel op veterinair gebied als daarbuiten uitnemende diensten heeft
bewezen.

Na de uitoefening van de praktijk, resp. te Uithuizen, Putten, Augus-
tinusga en Oldebroek, kwam Ferwerda in het jaar 1914, als Rijkskeur-
meester i. a. d. te Harlingen, alwaar hij al spoedig tevens werd belast met
de Keuring van Vee en Vleesch voor Harlingen.

In Harlingen heeft Ferwerda zich ten volle ontplooid, zoowel op ons
gebied, als o.m. een van pioniers van de toepassing van de wetenschappe-
lijke vleeschkeuring, als op ander maatschappelijk terrein. Een verzoek
om in 1919 de functie van Veterinair Inspecteur van de Volksgezondheid
op zich te nemen heeft hij afgewezen ; hij bleef te Harlingen, de stad,
die hem zoo lief was geworden, getrouw. Op het terrein van de vischkennis
en vischkeuring dient Ferwerda als een der pioniers te worden beschouwd.

Het zou te ver voeren in deze korte necrologie, alles wat Ferwerda
heeft gedaan en tot stand gebracht te memoreeren. Zijn veelzijdigheid
moge voldoende blijken uit het hieronder vermelde, hetwelk geenszins
aanspraak kan maken op volledigheid.

Op ons gebied : Cursussen in Hoefbeslag, Leeraar aan de Zuivelschool
te Bolsward, Ambachtschool en Rijks Hoogere Burgerschool te Harlingen,
zijn talrijke publicaties in Ons- Tijdschrift, zoowel op praktijkgebied als
op ander terrein, zijn vele voordrachten voor de Afd. Friesland, het Groene
Kruis, Friesche Maatschappij van Landbouw, zijn schriftelijke cursus
en werkzaamheden voor de Veterinaire Luchtbescherming, zijn onder-
zoekingen in zake de Echinococcosis, enz.

de Malariabestrijding in Harlingen, zijn artikelen in de Friesche Bladen,
over „Uit Harlingen", „Uit Harlingen\'s Historie", „De Afsluitdijk-
Zurieh of Piaam", de oprichting van de plaatselijke Vereeniging voor
Dierenbescherming, waarvan hij Voorzitter was en van de „Historische
Commissie", zijn werken voor het monument van Tjerk Hiddesz, voor
de gedenksteen van de tot standkoming van den Afsluitdijk. Hij was vele
jaren Secretaris van de PI.S.N., van de Prov. Ver. Het Groene Kruis,
Afd. Harlingen, Bestuurslid van het Roode Kruis, Regent van de Alg.
Arm- en Weesvoogdij, Voorzitter van het Crisis-Comité, van de Commissie
van Toezicht op het Middelbaar Onderwijs, van de Comm. van Beheer
v. d. Gereformeerde Kerk en van het Centr. Convent van de Anti-Revol.
Kiesvereenigingen.

Zijn groote werklust, zijn helder verstand, zijn nooit rustende, maar
steeds nieuw werk en arbeidsveld zoekende geest, zijn groote, algemeene
ontwikkeling en zijn vlotte pen stelden hem tot dit alles in staat, maar
het is zijn groote verdienste geweest, dat hij, die ook zoo\'n groote liefde
voor het wel en wee van mensch en dier had, die eigenschappen heeft
willen aanwenden tot groot nut van de gezondheid van mensch en dier
en van onzen stand en wetenschap en van de maatschappij.

Ferwerda was een Fries in den waren zin des woords, eerst stug in
zijn karakter, maar dan later een vriendelijk, hoogstaand mensch.

Gedurende meer dan 25 jaren mocht ik met hem nauw samenwerken op
wetenschappelijk gebied, waarvoor hij zelfs op zijn ziekbed tot het laatste
toe nog groote belangstelling had en nog plannen voor de toekomst maakte.
Heel dankbaar ben ik hem voor zijn groot aandeel en uitnemende hulp
daarin, maar veel dankbaarder ben ik hem voor de oprechte en zoo prettige
vriendschap, die hij mij gedurende al dien tijd steeds zoo gul heeft gegeven.
Het valt mij zwaar hem en dien zoo zeldzaam harmonischen band in het
vervolg te moeten missen, al blijven mij gelukkig de vele mooie en dankbare
herinneringen.

Den 28en April 1944 had te Harlingen onder groote belangstelling de
ter aardebestelling plaats, waarbij een 7-tal sprekers op treffende wijze
getuigden van de groote beteekenis, die Collega Ferwerda voor mensch,
dier, de Maatschappij, ons en onze Wetenschap heeft gehad.

Mogen de daar gesproken woorden en het weten, dat er ook zoo velen
buiten den familiekring door zijn heengaan hard zijn getroffen, zijn
echtgenoote en zijn kinderen eenigszins tot troost strekken in hun zoo
heel veel grooter verlies.

Toen ik in het, zoo merkwaardig gespaarde, Veterinaire Hospitaal
naast de zoo zwaar getroffen Nieuwe Akxander-kazerne te den Haag,
in de Mei-dagen 1940 na onze capitulatie eenige malen den Oud-Chef
van den Militairen Veterinairen Dienst Kolonel Dr. R. H. J. Gallandat
Huet mocht ontmoeten, kon ik weinig vermoeden, dat ik hem nimmer
zou weerzien.

Maar . . . ook zijn naam komt voor op de indrukwekkende lijst van
sedert Maart 1943 gevallen collegae en gaarne wil ik trachten met behulp
van de weinige mij ten dienste staande gegevens een passend levens-
bericht aan onzen overleden, ouderen kameraad te wijden.

In 1874 geboren, verwierf hij in 1905 her diploma van veearts en werd
18 October 1905 aangesteld tot Militair Paardenarts 2e KL (ie Luitenant).

Hij diende als zoodanig bij het 3e Regiment Veld-Artillerie te Breda
en werd in 1909 overgeplaatst naar het 4e Regiment Huzaren te Zutphen,
alwaar hij ook Leeraar was aan de Rijks-Landbouw-Winterschool.

21 Juli 1909 promoveerde hij te Bern op een proefschrift over : „Samen-
blaschen als Virustiager".

In 1913 volgde zijne benoeming tot leeraar aan de toenmalige Rij- en
Hoefsmidsschool.

Hij mocht er in slagen de Hoefsmidsschool als zelfstandig Instituut te
doen verheffen en werd in 1922 de eerste Directeur.

Hier heeft hij wel de langste en ongetwijfeld voor hemzelf meest aan-
trekkelijke periode van zijn diensttijd volbracht, merkwaardigerwijze in
3 rangen : gekomen als ie Luitenant, werd hij 18 Oct. 1915 bevorderd
tot kapitein, terwijl hij zijne werkzaamheden hier eindigde, nadat hij
reeds eenige jaren Majoor was.

Zijne samenwerking met Prof. Dr. H. M. Kroon leidde o.a. tot het
ontstaan van het standaardwerk op het gebied van Hoefkunde en Hoef-
beslag, dat tot den huidigen dag — ook in zijn nieuwe druk, verzorgd
door Prof. Dr. G. M. van der Plank en den overledene — de uitnemende
vraagbaak is voor alle Rijks-gediplomeerde hoefsmeden in Nederland en
vooral voor hen, die dit hopen te worden.

Ook zijn langjarige werkzaamheid als Secretaris der Commissie voor
het Rijksdiploma als hoefsmid en als pl.v. lid der examen-commissie voor
Onderwijzers in practisch hoefbeslag bewijst hoezeer Huet zijn hart aan
het hoefbeslag had verpand.

Als laatste dienstperiode zien wij den overledene als Chef van den
Militairen Veterinairen Dienst met den rang van Luitenant-Kolonel.

In deze belangrijke functie heeft hij zeker ieders hart gewonnen door
zijne gemoedelijkheid en vriendelijke hulpvaardigheid.

Door zijne bemoeiingen werd het mogelijk om voor en door de paarden-
artsen tactische oefeningen te doen houden, welke later werden uitgebreid
tot tactische reizen.

Ook de reserve-paardenartsen, die later daaraan eveneens deelnamen,
zullen daaraan stellig de meest aangename herinneringen bewaren.

Toen dan ook I Mei 1938 zijne militaire loopbaan eindigde en hij werd
gepensionneerd, werd hem op 14 Mei d.a.v. in ,,de Witte" te den Haag
door de oud-, actief dienende- en reserve-collega\'s in een afscheidssamen-
kost der M.V.V. een lunch aangeboden, waar hem welverdiende hulde
werd gebracht, het eere-lidmaatschap der Mil. Veterinaire Vereeniging
werd aangeboden benevens een gouden potlood van de actiefdienende —
en een zilveren sigarendoos van de reserve-paardenartsen.

Dat zijne verdiensten ook op andere wijze werden erkend blijkt o.a.
uit zijne bevordering tot Kolonel-titulair en de door hem ontvangen
onderscheidingen : het Officierskruis in de Orde van Oranje-Nassau en
het Kommandeurskruis in de Danebrogorde.

Op 29 April 1945 is te of bij Lübeck, op het ss. Capaeona, tengevolge
van een bombardement, naar alle waarschijnlijkheid om het leven ge-
komen :

Dr. Geert Geertsema, oud 39 jaar, praktiserend dierenarts, tevens
hoofd van den Vleeschkeuringsdienst te Borger.

Geboren den 20 Maart 1906 te Noordbroek, ontving hij daar zijn lagere
schoolopleiding, behaalde in 1924 zijn einddiploma aan de R.H.B.S. te
Sappemeer en vertrok daarop naar Utrecht om zijn diergeneeskundige
studie aan te vangen. In Juni 1929 werd hij tot veearts bevorderd, waarna
hij een jaar lang op verschillende plaatsen voor collegae heeft waargenomen
en drie weken als reservepaardenarts dienst heeft gedaan.

In November 1930 nam hij de praktijk in Borger over van wijlen collega
Jonker en van den eersten dag af beeft hij zich met hart en ziel gegeven
aan zijn werk, d.w.z. aan de praxis en aan de vleeskeuring, waar hij het
hoofd van was.

Hij was onvermoeid, bezat een groot doorzettingsvermogen en daarbij
een blijmoedige, opgewekte natuur, zodat het werk, hoe zwaar en lang-
durig het soms ook mocht zijn, hem toch nooit zwaar scheen te vallen. De
boeren stelden een onbeperkt vertrouwen in hem en hij van zijn kant stond
ten allen tijde klaar om ze met raad en daad ter zijde te staan.

Naast al zijn dagelijkse beslommeringen heeft hij kans gezien, om een
alleszins lofwaardig proefschrift te schrijven over : Een toxische haemo-
globinaemie en haemoglobinurie bij het rund in Drente. Hiervoor werd
hem op 19 Januari 1939 aan de Rijksuniversiteit te Utrecht den titel
van doctor verleend.

Dank zij zijn onuitputtelijke werkkracht en doorzettingsvermogen zag
hij kans, om ook nog tijd te vinden voor maatschappelijk werk en heeft
hij diverse functies bekleed. In de eerste plaats moeten wij dan noemen
zijn voorzittersschap van het Nederlandse Trekpaard, afdeling Drente
en zijn hoofdbestuurslidmaatschap van het Nederlandse Trekpaard.
Met welk een grote liefde en energie was hij steeds bezig, om de „Trek-

paardbeweging" tot bloei te brengen, hetgeen hem in zijn omgeving in
Drente ook zeker is gelukt. De laatste jaren was hij voorzitter van de
taxatiecommissie voor paarden in Drente. Ook als jurylid bij de stamboek-
keuringen van het Trekpaard speelde hij een rol, evenals bij de geregelde
landbouwtentoonstellingen.

Tenslotte nam hij ook in het verenigingsleven in Borger een vooraan-
staande plaats in : zo was hij voorzitter van het Groene Kruis, voorzitter
van het departement Borger van de Maatschappij tot Nut van het Alge-
meen, voorzitter van de Vereniging voor Vreemdelingenverkeer en consul
van den A.N.W.B.

Voor de ontwikkeling van de jonge boeren heeft hij veel gedaan door
het geven van verschillende cursussen op het gebied van de paarden- en
rundveekennis, enz.

De mobilisatietijd heeft hij doorgebracht in Oss en Heesch als reserve-
kapiteinpaardenarts. In de Meidagen van 1940 heeft hij als volbloed
militair aan het hoofd van zijn afdeling, dus als tijdelijk troepenofïicier,
zijn soldaten geleid en gesteund. Nadat hij eind Juni behouden in Borger
terugkeerde, heeft hij nooit zijn plicht als officier en als burger van ons
vaderland vergeten en steeds mogen werken en strijden om den gehaten
bezetter zoveel mogelijk afbreuk te doen en zijn mede-Nederlanders
naar zijn vermogen te helpen. Van zijn vrouw heeft hij, bij alles wat hij
ondernam, steeds volledige medewerking en steun ondervonden. Vele
bange uren hebben ze samen doorgemaakt. Tenslotte werd hij in het
laatst van Januari 1945 door den landwacht, in opdracht van den Sicher-
heitsdienst, gearresteerd. Tien weken heeft hij moeten doorbrengen in een
cel in Assen, daarna werd hij op transport gesteld naar Neuengamme.

Bij het naderen van de geallieerde legers werd het transport, waartoe hij
behoorde, overgebracht op het schip Capacona, waar ze in de ruimen
werden gepropt, en, ernstig ziek als ze bijna allen waren, zonder dekking,
eten of drinken, enkele dagen hebben moeten doorbrengen.

Bij een bombardement op 29 April is Geertsema vrijwel zeker om het
leven gekomen. Enig officieel bericht heeft zijn familie nooit gehad, maar
er zijn verschillende personen teruggekomen, die alle de verzekering
hebben gegeven, dat hij gestorven is.

Tot het laatst toe is hij voor zijn mede-slachtoffers een voorbeeldige
kameraad geweest, alhoewel hij tenslotte door ziekte en door de onmenselijk
slechte behandeling reeds uitermate zwak was. Wij moeten dus helaas
wel aannemen, dat hij van ons is heengegaan en het stemt ons allen, die
hem hebben gekend, zeer weemoedig, dat ons niet de gelegenheid is
geboden, om hem den laatsten eer te bewijzen. Voor zijn vrouw en kin-
deren is de slag zeer zwaar, bijna niet te overkomen.

Laten zij echter troost trachten te putten uit de wetenschap, dat allen,
die ooit met Geertsema in aanraking zijn geweest, hem steeds zullen
gedenken als een achttienkaraats mens, weliswaar fors en doelbewust door
het leven gaande, maar een sieraad voor de maatschappij en voor de
diergeneeskundige stand in het bijzonder, een rond en rechtuit mens.

Beste Geert, alles zou het me waard zijn geweest, als ik deze regelen
niet had behoeven te schrijven.

In Juni 1942 bereikte ons het treurige bericht, dat collega R. H. van
Gelder in het destijds reeds beruchte concentratiekamp Mauthausen
overleden was.

Hiermede ontviel aan de betrekkelijk kleine groep geheel op het gebied
der melkhygiëne gespecialiseerde Nederlandsche dierenartsen een van de
bekendste vertegenwoordigers, een hard werker, die in Amsterdam veel
en belangrijk werk verricht heeft.

Robert Herman van Gelder werd op 8 Februari 1898 te Amsterdam
geboren en begon in 1918 zijn studie aan de Veeartsenijkundige Hooge-
school te Utrecht. Gedurende zijn studententijd vertoefde hij in verband
met zijn gezondheidstoestand langen tijd in Zwitserland, welke tijd hij
echter voor zijn studie niet onbenut liet.

Met steun van het Schwcizerische Institut für Hochgebirgsphysiologie
und Tuberkuloseforschung in Davos kon van Gelder in 1924 en de eerste
maanden van 1925 in Zwitserland onderzoekingen ten behoeve van zijn
promotie verrichten. Door Dr. Gabathuler, directeur der Allgemeine
Davoser Kontroll und Zentral Molkerei, kwam hij daar tevens in aan-
raking met melkvoorzieningsaangelegenheden.

Na in 1925 te zijn afgestudeerd, was van Gelder eenigen tijd werkzaam
als volontair bij de bacteriologische afdeel ing van den Gemeentelijken
Geneeskundigen en Gezondheidsdienst te Amsterdam en begaf zich al
spoedig, gesteund door wethouder Dr. I. H. J. Vos, op het in Amsterdam
zoo fel omstreden terrein der melkvoorziening. Jarenlang was n.1. het
plan tot instelling van een Gemeentelijk Melkbedrijf in de Amsterdamsche
politiek een belangrijk strijdpunt geweest, doch in 1925 werd door den
Gemeenteraad besloten om met aanmoediging en behoud van het par-
ticulier initiatief en met steun van de Overheid te trachten tot voldoende
verbetering der melkvoorziening te komen.

Als gevolg hiervan werd in 1926 de Vereeniging „Het Melkcontröle-
station Amsterdam en Omstreken" (Me.GA.) gesticht als onderdeel
van de tevens opgerichte Vereeniging tot bevordering van een hygiënische
melkwinning. Collega van Gelder werd directeur van het Me.C.A. en
kon zijn groote activiteit al direct ontplooien in een intensieve propaganda
onder de veehouders om leden te werven.

In Februari 1927 werden de praktische werkzaamheden begonnen,
waarbij vooral ook aan de bestrijding der tuberculose onder het rundvee
der aangesloten veehouders groote aandacht werd besteed. Verschillende
collegae zijn hier bij onder de doortastende leiding van van Gelder
kortere of langere tijd werkzaam geweest en als bijzonderheid dient nog te
worden vermeld, dat hij voor het opsporen der open lijders het sputum
vangen met behulp van de trachea-canule als routinemethode invoerde.

Inmiddels beëindigde van Gelder aan het Zoötechnisch Instituut
onder leiding van Prof. Kroon zijn proefschrift „Blutbeschaffenheit und
Körperbau bei Hochgebirgs- und Nicderungsvieh", op welk onderwerp
hij in October 1927 te Utrecht promoveerde.

In verband met de voorwaarden, waaronder de gemeente subsidie
verleende, moest het Me.C.A. (het contrölestation voor de veehouders)
in 1927 in één gebouw worden ondergebracht met het Melkcontróle-
bureau „Amsterdam" (Me.B.A.), welke laatste instelling, onder leiding
van Dr. A. C. Pliester, zich met de controle op de melkhandel bezig
hield. De samenwerking tusschen de leiders der beide controle-instellingen
liet nogal te wenschen over en een gezondere toestand werd verkregen
toen collega van Gelder op 24 April 1928 eveneens tot directeur van het
Me.B.A. benoemd werd.

Ook in de daarop volgende jaren werd zeer veel van het doorzettings-
vermogen van van Gelder geëischt, daar tengevolge van bezuinigings-
maatregelen het gemeentelijk subsidie steeds minder werd en de kosten
dus in hoofdzaak bestreden moesten worden uit de bijdragen der vrijwillig
aangeslotenen. Toen de gemeente in 1932 in \'t geheel geen subsidie meer
verleende en het Me.C.A. dientengevolge werd geliquideerd, wist Dr. van
Gelder door ingrijpende bezuiniging, o.a. verhuizing naar een goedkooper
perceel en opoffering van een gedeelte van zijn salaris, te bereiken, dat
het Me.B.A. in stand bleef, waarbij tevens de nog overgebleven Me.C.A.-
veehouders werden ondergebracht.

In ditzelfde jaar werd de Crisis Zuivel Centrale gesticht, die van Gelder
de leiding van de Afdeeling Zuivelcontröle in het gebied Amsterdam
opdroeg, terwijl hij voorts een belangrijk aandeel had in de voorbereiding
van de Consumptiemelkregeling, die op 5 Maart 1933 in werking trad.
Daarbij werd de verplichte betaling naar kwaliteit van de door de in het

consumptiemelkgebied wonende veehouders afgeleverde melk ingevoerd
en de melkcontröle bureaux kregen hierdoor een stevige basis voor hun
belangrijke taak. Van toen af kreeg het Me.B.A. de wind in de zeilen
en de controle- en voorlichtende werkzaamheden breidden zich weldra
uit tot het geheele terrein der melkvoorziening, waardoor onder de des-
kundige en voortvarende leiding van van Gelder een groote vooruitgang
kon worden bereikt.

In 1938 betrok van Gelder met het Me.B.A. een nieuw tehuis in de
daartoe volgens zijn plannen aangekochte en verbouwde perceelen Vondel-
straat 50—52.

Dr. van Gelder was een zeer energiek persoon, opvallend besluit-
vaardig en doortastend in zijn optreden, hetgeen conflicten met anders-
denkenden nog al eens in de hand werkte. Hij eischte veel van zijn onder-
geschikten, doch ontzag ook zichzelf in geen enkel opzicht en dwong
respect af door zijn groote werklust en werkkracht. Hij bezat organisatie-
talent en was gewend zijn plannen op grootsche wijze op te zetten.

Een voorbeeld hiervan was ook de geheel door van Gelder opgebouwde
Luchtbeschermings-Veterinaire-Dienst te Amsterdam. Met betrekking
tot dit onderdeel der luchtbescherming was hij de vraagbaak en adviseur
van verschillende instanties en collegae, terwijl hij voorts als medewerker
aan het tijdschrift „De Gasspecialist" verbonden was. In het ter herdenking
van de Luchtbeschermingsdienst te Amsterdam onlangs uitgegeven
boekje wordt Dr. van Gelder dan ook speciaal vermeld.

Uiteraard stond collega van Gelder regelmatig in contact met de
organisaties van den melkhandel en de landbouw ; hij was o.a. secretaris
van de Afd. Amsterdam van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw
en adviseerend bestuurslid van de Vereeniging tot bestrijding van de
rundertuberculose in het Melkwinningsgebied van Amsterdam.

Met groote bekwaamheid wist hij alle middelen te benutten om pro-
paganda te maken en bekendheid geniet vooral zijn film „Melkhygiëne
en Tuberculosebestrijding". Vele malen voerde hij het woord voor ver-
gaderingen van melkveehouders, melkslijters, e.a. en ook sprak hij wel
voor de Diergeneeskundige Kring te Amsterdam, waarvan hij een der
oprichters was en voor het Genootschap ter bevordering van Melkkunde.
Voorts verschenen ook enkele artikelen van zijn hand in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde.

Toen de bezetter ook in ons land zijn menschonteerende rassentheorie
in toepassing begon te brengen, werd het meer en meer waarschijnlijk,
dat collega van Gelder niet ongemoeid gelaten zou worden. Begin Maart
1941 werd daarom een regeling getroffen, waardoor hij tijdelijk op den
achtergrond zou kunnen blijven. Op het laatste moment meende van
Gelder echter, op grond van inlichtingen van N.S.B. zijde, dat er voor
hem nog geen gevaar dreigde en hij kon daarom niet besluiten zijn post,
waaraan hij zoo met hart en ziel gehecht was, in den steek te laten. Op
17 Maart 1941 werd van Gelder echter gearresteerd, aangeklaagd door
één van zijn ondergeschikten, een N.S.B.er, die opgestookt werd door
eenige intrigeerende „kameraden". De ongetwijfeld gefantaseerde be-
schuldiging (beleedigende uitlatingen over den Führer tegen den bewusten
N.S.B.er) had tot resultaat, dat van Gelder 9 maanden gevangenisstraf
kreeg toebedeeld. Na afloop daarvan, enkele dagen voor Kerstmis 1941,
keerde van Gelder zoowaar, geestelijk en lichamelijk ongebroken, uit

een Duitsehe gevangenis terug. Den volgenden dag moest hij zich afmelden
bij de S.D. in de Euterpestraat. Zijn vrouw vergezelde hem, doch werd
op hondsche wijze teruggestuurd, terwijl collega van Gelder naar het
concentratiekamp werd gezonden. Uit Amersfoort ontslagen lotgenooten
brachten nog enkele malen gunstige berichten omtrent het weerstands-
vermogen en de goede, physieke conditie van van Gelder en zijn echt-
genoote klampte zich nog vast aan de hoop, dat hij, met zijn buitengewone
energie, er zich wel door zou weten te slaan, tot in Juni 1942 de naam
van Dr. van Gelder vermeld stond op een lijst van in Mauthausen om-
gekomen slachtoffers.

Ook de zeer intelligente mevrouw van Gelder is later door de mis-
dadigersbende omgebracht, volgens verslag van een ooggetuige in de
gaskamers van Auschwitz, evenals de meeste andere familieleden. Slechts
de kinderen uit* het gezin van Gelder, twee dochtertjes, konden tijdig
in veiligheid worden gebracht en bleven samen over, beroofd van al hun
naaste verwanten.

Het duivelsche nazi-systeem, dat zooveel leed en verschrikking over de
menschheid heeft gebracht, maakte ook een ontijdig einde aan het leven
van den onvermoeiden zwoeger Dr. van Gelder, wiens werk ook voor
onze diergeneeskundige stand van veel beteekenis is geweest. Zijn naam en
persoon zullen niet licht vergeten worden.

Op 19 Augustus 1943 overleed in het ziekenhuis te Maastricht onze
collega P. L. H. Hameleers.

Leon Hameleers werd geboren te St. Pieter-Maastricht op 30 Juli
1890, bezocht aldaar de Hoogere Burgerschool, behaalde het diploma
eindexamen H.B.S. in 1909 en vertrok in datzelfde jaar naar Utrecht.
In 1914 werd hij onder de wapenen geroepen, verkreeg einde 1916 studie-
verlof, en na het beeindigen van zijn studie zien we hem terug als reserve-
paardenarts te \'s-Gravenhage. Na den oorlog vestigt hij zich als prac-
tiseerend dierenarts te Maastricht, vanwaar hij voorloopig tevens de
keuring van vee en vleesch verricht in de gemeenten Eijsden en Valkenburg.

In 1928 wordt hij benoemd tot Keurings-veearts-hoofd van dienst in
den keuringskring Meerssen, hetgeen mede tengevolge heeft, dat hij zich
in de gemeente vestigt als practicus.

Wie Leon Hameleers hebben gekend, kunnen getuigen van zijn onver-
woestbaar optimisme, zijn goedheid, zijn innemendheid.

Wie heeft hem niet gekend altijd bereid hulp te bieden waar hij maar
kon, met wegcijfering van eigen belangen. Bij dat alles was hij een prima
organisator.

Een menschenleven vol goedheid en eenvoud, rijk aan verdiensten voor
Kerk en Maatschappij.

Geen wonder, dat hij als slachtoffer van de Duitsche Terreur als gijzelaar
in het kamp te Haaren terechtkwam.

Oogenschijnlijk had zijn levensblijheid hem zonder nadeel ook door
dien somberen tijd heengeholpen, maar zij, die hem van nabij kenden,
moesten constateeren, dat hij na zijn vrijlating niet meer ,,de oude" was.

Een half jaar na zijn terugkeer is hij overleden. Diepe ontroering bracht
de droeve tijding van zijn heengaan — hetwelk voor zijn echtgenoote en
kinderen een ontzettende beproeving beteekende — in het corps der
Limburgsche Dierenartsen en bij zijn ontelbaar vele vrienden.

Buitengewoon groot was dan ook de deelneming bij de teraardebestelling
op het R.K. Kerkhof te Meerssen.

Bij het neerlaten der met een schat van bloemen bedekte lijkbaar
werden woorden van afscheid gesproken o.a. door den burgemeester,
namens het gemeentebestuur, door een afgevaardigde namens de gijzelaars
van het kamp te Haaren en door den Veterinair-Inspecteur in het district
Limburg.

Moge zijn vrouw en kinderen sterkte vinden in de gedachte ,,het leven
wordt verwisseld," niet weggenomen.

Moge daarnaast onze eerbiedige hulde aan de nagedachtenis van
onze collega en vriend, onze innige deelneming in hun smart, hen
eenigszins tot troost strekken.

Adriaan van Hf.usden werd 22 September 1874 te Zaltbommel geboren,
waar hij het lager onderwijs heeft genoten en de H.B.S. heeft bezocht.
In de 2de klasse zat hij samen met den later zo bekend geworden Philips,
in de derde klasse alleen. Hij deed toelatingsexamen en kwam in 1890 op
de Rijks Veeartsenijschool te Utrecht, waar hij, een bijzonderheid voor die
dagen, extern was. Hij was zeer jong, toen hij student werd en had daarbij
een zeer jong voorkomen. In de lange groentijd van 6 weken moest hij
in een matrozenpakje rondloopen, kwam er mede op college, o.a. bij den
leraar van Esveld, den anatoom, die pret in het geval had. Dat trouwens
ook niet anders te verwachten was, want zo er een met zijn leerlingen mede-
leefde, dan was het zeker van Esveld. De studententijd is voor van Heus-
den een van de prettigste van zijn leven geweest. Hoe gaarne sprak hij
daar niet van ! Hij was een goed student, niet alleen in de studie, die hem
heel gemakkelijk lag, maar ook in het gehele leven van den student van die
dagen. In Absyrtus speelde hij een groote rol en nam een van de voor-
aanstaande plaatsen in. Gemakkelijk en vlot in den omgang, met pret-
tige manieren paste hij zich goed aan en wist het vertrouwen van zijn mede-
studenten te winnen. Na 4 jaren, de tijd, waarin in die dagen het diploma
van veearts kon worden behaald, (hij deed alle examens met lof) werd hij
assistent van den leraar in de chirurgie, W. C. Schimmel. Een jaar later
verhuisde hij naar Nijmegen en bekwaamde zich onder leiding van den
heer Quadekker, directeur van het abattoir, in de vleeskeuring. Maar
de gewone praktijk trok hem en lag hem beter, zodat hij zich vrij spoedig
in een ruim en mooi arbeidsveld mocht verheugen. Hieraan wijdde hij zich
later vrijwel geheel, afgezien van enkele keuringen in de omgeving, die
hem na de invoering van de vleeskeuringswet in 1921 werden toebedacht.
Geleidelijk aan zien we zijn beteekenis toenemen. Hij wist een spheer van
vertrouwen om zich heen te verwekken. Hij komt meer en meer op den
voorgrond. In Nijmegen wordt hij als een bekwaam dierenarts en een
goed burger gekend; in de afdeling Gelderland-Overijssel speelt hij weldra
een eerste viool, wordt verscheidene keren tot voorzitter verkozen en ten-
slotte wordt hem het erelidmaatschap verleend. Een onderscheiding door
collegae gegeven en daarom zo echt verdiend en van hoge waarde ! Weldra
neemt hij zitting in het bestuur van de Maatschappij voor diergenees-
kunde en maakt deel uit van verschillende commissies door die Maatschap-
pij ingesteld. Hij werd een vraagbaak voor iedereen en zelden stelde hij
teleur. Zijn helder verstand, zijn uitzonderlijk goed geheugen stelden hem
in staat een steeds zeer bezonken oordeel te geven. Geen was als hij thuis
in het veeverzekeringswezen. Na het aftreden van ten Thije kon aan niemand
beter dan aan hem het secretariaat van de Maatschappij worden toever-
trouwd. Hij is de voorloper geworden van de full-time secretaris, zoals die
binnen afzienbare tijd door de Maatschappij zal worden benoemd.
Hij kon zich meer dan iemand anders aan dit veel omvattende werk geven,
omdat zijn schoonzoon Bol hem in de uitoefening van de praktijk assis-
teerde. Tergelijkertijd werd hij secretaris, later secretaris-penningmeester

van de redactie van het Tijdschrift voor diergeneeskunde. Onder de voor-
zitters Krediet, Schornagel en van der Plank zijn zijn eigenschappen
als secretaris op den voorgrond getreden. Hij was accuraat tot in het uiter-
ste, stond steeds op de bres voor de belangen der collegae in den ruimsten
zin van het woord, had een scherp inzicht in de verhoudingen in de Maat-
schappij en daarbuiten en was door de ervaring van jaren sociaal werk
in staat dingen te bereiken, die een ander zouden zijn ontgaan.
Gewoonlijk waren zijn inzichten gematigd vooruitstrevend, een enkele
maal kon hij er toe komen denkbeelden te ontwikkelen, die van een voor-
uitzienden blik getuigden, maar soms was hij zo conservatief als er maar
iemand kon zijn. Dan was hij met geen mogelijkheid van zijn standpunt
te krijgen. Dit was het geval als het zaken betrof, die de financiën van
de Maatschappij aangingen. Die werden beheerd alsof het zijn eigen ka-
pitaal was. Daarmede moest voorzichtig worden omgesprongen. Alles wat
niet direct verantwoord was, mocht niet geschieden. Als plannen meer geld
zouden kosten dan de Maatschappij kon dragen, verleende hij zijn mede-
werking niet. Contributieverhoging, die er een noodzakelijk gevolg van
zou zijn, was uit den boze, want dat kon leden kosten en dat moest ten
koste van alles worden voorkomen.

Toen hij ouder werd en het vele werk van de Maatschappij en van de re-
dactie te veel voor hem was, was hij er niet voor te vinden werk aan anderen
over te doen. Of Mevrouw van Heusden hem vroeg het zich wat gemak-
kelijker te maken of als de dokter hem opdroeg zich uit de werkzaamheden
terug te trekken en aan jongeren over te doen, hij was niet van plan
aan de verlangens gehoor te geven. Een vriend mocht eens wat voor hem
doen en daar regel van maken, zijn ijverige natuur en zijn nauwgezet-
heid verhinderden hem iets aan anderen over te laten. Hem was dat werk
toevertrouwd, hij had het aanvaard, dus moest het ook door hem worden
gedaan. Zo is hij temidden van zijn arbeid gestorven. Den 17 Mei 1943
werd hij onder grote belangstelling op de R. K. begraafplaats te Nijmegen
ter ruste gelegd.

Van hem kan getuigd worden, dat hij een lege plaats heeft achtergelaten.
Hij is een figuur geweest, die algemeen gezien was, die zich jaren heeft
laten gelden, niet door schitterende redevoeringen of veel uiterlijk vertoon,
maar door harde en degelijke arbeid met volle overgave van zijn persoon.
Wij dierenartsen hebben hem veel te danken en zullen hem blijven ge-
denken als een der eersten onder ons.

Op 90 jarigen leeftijd is van ons heen gegaan op 3 Aug. 1943 de oudste
veearts van Nederland.

B. J. C. Hubenet, zoon van den veearts L. Hubenet te Dwingelo
geboren op 20 Mei 1853, bezocht de lagere school te Diever, waarna
hij na het nemen van privaatlessen is toegelaten aan de veeartsenijschool,
toen nog een internaat. Op 20 Juni 1874 werd hij met lof tot veearts be-
vorderd. Na enkele maanden bij zijn vader in Hoogeveen de praktijk te
hebben waargenomen, vestigde hij zich in Dokkum, waar ik de praktijk
na een jaar assomatie van hem overnam in 1920. Als rustend veearts
woonde hij enkele jaren in Apeldoorn, doch ten slotte kwam hij terug in
Friesland, waar hij zijn laatste levensjaren met zijn vrouw in Leeuwarden
sleet, de woonplaats van twee zijner kinderen.

Hubenet was veearts in hart en nieren, zijn zeer groote praktijk was
hem alles. Hij begon de praktijk te voet, schafte zich spoedig een paard aan,
welk paard later gevolgd werd door twee anderen, welke zijn wagentje
lange jaren langs de Noord-Friesche wegen voorttrokken. De praktijk
was groot en zwaar, maar Hubenet had een ijzersterk gestel, wat hem in
staat stelde dit uiterst inspannende leven 45 jaren vol te houden.

Hij was een man van de klok, precies 8 uur \'s morgens trok hij er op uit,
en was dan den geheelen dag onderweg. Hij had een zeer groot vertrouwen
bij de boeren, welk vertrouwen hij zich waardig maakte door nauwgezet
werk. Zijn naam als prakticus leeft heden ten dage in deze omgeving nog voort.

De groote vooruitgang in de veterinaire wetenschap heeft hij meege-
maakt en mede beleefd. Hubenet was een der medeoprichters van de
Maatschappij van Diergeneeskunde, en bezocht vooral in \'t begin trouw
de vergaderingen, waar zijn stem vaak werd gehoord.

In het vereenigingsleven bewoog Hubenet zich weinig. Zijn drukke
praktijk liet dit niet toe, de weinige vrije uren waren voor zijn gezin.

Persoonlijk heb ik Hubenet leeren kennen als een man met groote
gaven, een helder verstand en een goed hart.

Wijlen collega Hubenet werd geboren 22 April 1865 te Hoogeveen,
waar zijn vader tot op 85 jarigen leeftijd praktizeerde. Hij studeerde van
1884 tot 1889 te Utrecht aan de toenmalige Rijksveeartsenijschool, vestigde
zich voor korten tijd te Borger om in 1890 na zijn benoeming tot gouver-
nementsveearts naar Indië te vertrekken. Het grootste gedeelte van zijn
Indischen diensttijd was hij werkzaam in de Preanger Regentschappen,
de eerste drie jaren met standplaats Soekaboemie, daarna Bandoeng.
Behalve het voorkomen en bestrijden van besmettelijke ziekten onder den
veestapel der bevolking, was de verbetering van den paardenstapel door
kruising met Sandelhouthengsten aan zijn zorgen toevertrouwd.

In 1906 volgde zijn overplaatsing naar Cheribon, waar hij tot 1914
bleef om daarna wegens langdurigen dienst met verlof naar Europa te
gaan. Na twee jaren keerde hij terug en werd ten slotte belast met den
veterinairen dienst in het Gewest Bantam met standplaats Serang. Hier
was hij nog twee jaar werkzaam en werd in 1918 gepensionneerd. In Holland
teruggekeerd zijnde vestigde hij zich te Hees, waar hij tot 1931 van het
buitenleven heeft genoten. Hetzelfde jaar werd hij overvallen door een
apoplexie, waarvan hij nimmer geheel herstelde en links gedeeltelijk
geparalyseerd bleef. Al spoedig verhuisde de familie Hubenet naar den
Haag, waar zij jarenlang aan de Sportlaan gewoond hebben, van waaruit
Hubenet nog geregeld bij gunstig weer kleine wandelingen maakte naar
de Boschjes van Poot.

Tijdens den oorlog ging zijn gezondheidstoestand achteruit, doch vooral
de evacuatie naar Nijmegen greep hem erg aan, zoodat de levenslust er
gaandeweg uitging. Geen wonder, want aan de gebrekkige huisvesting
aldaar zonder veel accomodatie in een pension kon hij zich heel moeilijk
aanpassen. Daarbij kwam, dat zijn vrouw voor een operatie geruimen tijd
in het ziekenhuis moest blijven.

Toen ik hem voor het laatst bezocht op 7 Februari 1943 was zijn toestand
sterk achteruitgegaan cn verklaarde hij mij in een vlaag van moedeloosheid,
dat hij het onmogelijk lang meer zou kunnen uithouden. Op 1 7 Februari
kwam gelukkig voor hem het einde, heel kalm is hij heengegaan om van
de eeuwige rust te kunnen genieten, na zoovele jaren liefderijk verzorgd
te zijn geworden door zijn vrouw.

Gedurende zijn verblijf in den Haag bezocht ik hem dikwijls en was
het voor hem een opwekking om samen nog eens de herinneringen aan
ons leven in Indië te beleven.

In October 1932 kwam hij met zijn vrouw in Nieuw-Vennep wonen
om daar, waar hij geboren was, zijn laatste levensjaren door te brengen.
Hij had in de nabijheid van dit vredige dorp een keurig landhuis laten
bouwen, van waaruit hij steeds kon genieten van de ruime vergezichten
in deze polder. Toen mijn vrouw en ik hen voor de eerste maal daar
bezochten, lieten zij ons dit huis met groot enthousiasme zien en voelden
deze eenvoudige en hartelijke menschen zich er zeer gelukkig.

In 1934, het jaar waarin hij vóór 50 jaren zijn diploma van dierenarts
haalde, overleed plotseling zijn dierbare vrouw, een verlies, dat hij slechts
moeilijk te boven is gekomen.

Zoo nu en dan, als ik in Nieuw-Vennep kwam, stapte ik eens bij den
Heer de Jong uit om een praatje te maken, waarop hij wel zeer gesteld
was. Hij kon dan ook zéér onderhoudend verhalen over de oude tijd,
vooral over de beginjaren van zijn praktijk in Ryssen (Ries) en Olst, hoe
moeilijk dat was geweest, in het begin te voet, met paard en wagen en te
paard, later per motor en tenslotte met de zoo geriefelijke auto.

De Jong las veel en vooral had ons Tijdschrift voor Diergeneeskunde
zijn volle aandacht, terwijl hij veel genoot van het prachtige radio-toestel,
dat hij zich had aangeschaft. In de zomermaanden kon men hem nogal
eens aantreffen op de landerijen van zijn ouderlijke woning, die nog steeds
in zijn bezit was gebleven.

Na een korte ongesteldheid is hij den 6en Januari 1944 plotseling over-
leden en hebben wij hem den ioden Jan. de laatste eer bewezen.

Met hem is van ons heengegaan een eenvoudige en trouwe collega,
wiens nagedachtenis wij steeds in eere zullen houden.

Lenshoek werd u Augustus 1878 te Zaltbommel geboren, behaalde
24 Juli 1904 zijn diploma van veearts en werd in hetzelfde jaar benoemd
tot Gouvernementsveearts.

Hij werd na aankomst in Indië geplaatst in West-Java, aanvankelijk
toegevoegd aan collega Hubenet, later zelfstandig met standplaats Soeka-
boemie. In 1909 kreeg hij een opdracht voor een dienstreis naar het eiland
Soembawa, waar reeds vele jaren malleus voorkwam onder den paarden-
stapel van de bevolking, zoodat meermalen deze ziekte naar Java werd
overgebracht met uitgevoerde paarden. Na zijn terugkomst werd hij
tijdelijk belast met de waarneming van den dienst in de Preanger Regent-
schappen, totdat collega van der Veen teruggekeerd was uit Britsch-Indië.

Daarna volgde zijn benoeming tot hoofd van den Gemeentelijken
hygiënischen dienst te Soerabaia, voornamelijk omvattende de bestrijding
van t.b.c. in de melkbedrijven, de melkcontröle, de keuring van vee en
vleesch en het toezicht op de paarden der stalhouderijen.

Tezamen met collega Hellemans, die in dezelfde betrekking te Batavia
werkzaam was, maakte hij een dienstreis naar Australië in 1922, in verband
met de vleeschvoorziening en inrichting van vries- en koelruimten te
Soerabaia. Nagegaan werd of het mogelijk was door import van levend
slachtvee, dan wel vries- of koelvleesch in het vleeschtekort van Indië te
voorzien.

Tot 1924 heeft hij zijn betrekking vervuld, om daarna met pensioen
den dienst te verlaten. De laatste jaren liet zijn gezondheid veel te wenschen
over, stoornissen van den kant van het hart noopten hem vaak rust te
nemen. Hij vestigde zich met zijn gezin te Nijmegen en kwam daar al
spoedig in contact met de fokkerij van zilvervossen, werd benoemd tot
administrateur van het Stamboek der Nederlandsche Vereeniging van
fokkers van zilvervossen. Met collega Rab bezocht hij geregeld deze be-
drijven, waarbij deze fungeerde als keurmeester.

Tevens werd hij benoemd tot Commissaris van het Pensioenfonds voor
de Gemeente-Ambtenaren in Indië. Van Nijmegen verhuisde hij naar den
Haag, om daar nog jaren werkzaam te blijven, ondanks zijn wankele
gezondheidstoestand, totdat, geheel onverwacht, plotseling het einde
kwam op 6 Maart j.1. Zonder eenig voorteeken, dat er iets onheilspellends
zou gebeuren, ging hij op weg naar de centrale keuken en zakte enkele
minuten gaans van huis op straat ineen. Voor hemzelf een gelukkig uit-
einde, voor de nabestaanden, zijn vrouw en drie dochters, die hem zoo
liefderijk verzorgden, voorwaar een zware slag, een leegte vormende,
die nimmer kan worden aangevuld en de voortsnellende tijd slechts ver-
zachting kan schenken. Hij ruste in vrede.

In de vroege ochtend van 10 April 1945 werd te Bakkeveen onze collega
N. H. Mulder, met meerdere illegale werkers, door de Duitschers gefu-
silleerd. Het vonnis werd voltrokken op een van de meest afgelegen en
mooiste plaatsen van ons land door menschen, die, alleen door hun ge-
daante aanspraak mochten maken op de betiteling „mensch".

21 Maart van dit jaar werd hij uit zijn bed gelicht door landwachters
uit zijn praktijk en omgeving, waarschijnlijk doordat hij bij de S.D. bekend
was geworden als commandant van de B.S. in Noordbroek.

Mulder werd op 23 November 1903 te Kalkwijk geboren. Na in 1924
de H.B.S. te Sappemeer te hebben afgeloopen, heeft hij eerst zijn dienst-
plicht vervuld en liet zich in Februari 1925 als diergeneeskundig student
inschrijven. In Januari 1930 studeerde hij af als dierenarts. Na eenige tijd
bij verschillende collega\'s praktijk te hebben waargenomen nam hij in
November van hetzelfde jaar de praktijk te Noordbroek over.

Door zijn groote liefde voor de dieren, in het bijzonder voor de paarden,
leefde hij met hart en ziel voor zijn praktijk. De waardeering van de
boeren bleek het treffendst, toen bij de bevrijding van Noordbroek al de
vlaggen werden ingetrokken bij het vernemen van zijn heengaan.

In zijn studententijd trok de drafsport reeds sterk zijn aandacht en ook
in de praktijkjaren was hij een trouw bezoeker van alle draverijen in de
omgeving.

Het veterinaire vereenigingsleven had minder zijn belangstelling. Hij
behoorde tot de slechte bezoekers van de vergaderingen van de afdeeling
en als hij er was, werd hij door zijn bescheidenheid weinig opgemerkt.
Voor de collega\'s, die hem beter kenden, was hij een aangenaam causeur.

Als collcga was Mulder door zijn onbaatzuchtigheid en oprechtheid
een voorbeeld als buurtcolh ga.

Indien noodig, stond hij steeds met zijn hulp klaar, zonder hierbij ook
maar eenigszins aan eventueel eigen toekomstig voordeel te denken.

De boeren en buurtcollega\'s betreuren in hem een plichtsgetrouw dieren-
arts, het vaderland betreurt in hem een plichtsgetrouw soldaat, maar zijn
vrouw en kinderen betreuren in hem niet het minst een goed man en
vader. Toen hij overleed liet hij een vrouw en twee zoons achter, de derde
zoon is na zijn dood geboren. Voor hen is zijn ontijdig heengaan wel zeer
smartelijk, maar het moge hen tot troost zijn, dat zijn nagedachtenis in
vele harten bewaard blijft.

Op 4 October 1945 is overleden onze collega W. C. Neomagus, dieren-
arts te IJsselstein; hij bereikte slechts een ouderdom van 50 jaren. Neo-
magus, die vroeg wees was, werd opgevoed op een boerderij te Vianen en
hij behaalde zijn diploma als veearts op 8 Februari 1917. Daarna moest
hij eerst zijn militaire dienstplicht vervullen.

Op i Mei 1919 vestigde hij zich in IJsselstein als opvolger van collega
H. Veenendaal en werd benoemd als Hoofd van den Vleeschkeurings-
dienst van IJsselstein, Vreeswijk en een gedeelte van Benschop.

Vol ambitie begon hij de practijk en heeft deze steeds met ijver vervuld.
Van \'s morgens vroeg tot laat was hij in de weer en nooit was iets hem te
veel. Ook in het openbare leven bekleedde hij verschillende funcdes o.a.
was hij Secretaris van het Utrechtsch Landbouw Genootschap, Bestuurder
van de Teekenschool. Lid van de T.B.C. Commissie.

Dat zijn arbeid gewaardeerd werd door de inwoners van IJsselstein en
omgeving bleek zeer duidelijk bij zijn 25 jarig jubileum in IJsselstein, dat
hij vorig jaar mocht herdenken.

Het geheele huis was als in een bloemenhof herschapen en talloos waren
de velen, die hem persoonlijk kwamen feliciteeren. Wie had toen kunnen
vermoeden, dat we reeds een jaar later bij zijn graf zouden staan.

Neomagus was iemand met een buitengewoon sterk lichaam en ziek
was hij practisch nooit geweest, maar een ernstige ziekte maakte in 4 dagen
tijds een einde aan zijn werkzaam leven.

Voor zijn vrouw en zijn zeven nog jonge kinderen was Neomagus altijd
vol zorg en ook velen, die dezen winter om hulp vroegen in hun nood,
werden gul door hem geholpen. En dit ben ik eens met zijn vriend die bij
zijn graf de volgende woorden sprak: Het was een ruwe bolster met een
blanke pit.

Franciscus Johannes Nieuwenhuyzen werd 14 Februari 1871 te
Hilversum geboren. Hij studeerde aan de toenmalige Rijks Veeartsenij-
school en werd in Juli 1895 tot veearts bevorderd. Hij is zijn geboorteplaats
trouw gebleven, want hij vestigde zich aldaar als practicus en werd tot
Gemeente-veearts benoemd. Hij heeft zich een uitgebreide praktijk mogen
verwerven, waarin hij groot vertrouwen heeft genoten. In 1938 heeft hij
haar vaarwel gezegd. Tot 4 Maart 1943 heeft hij van een welverdiende
rust mogen genieten. Hij is toen overleden, diep betreurd door zijne
nabestaanden, voor wie hij zoveel heeft mogen zijn. Hij ruste in vrede.

Een groote, uitgestrekte praktijk viel hem ten deel en een periode van hard
werken volgde.

Van der Poel was een zeer vooruitstrevend practicus. Niettegenstaande
zijn drukke werkzaamheden hield hij zich volledig op de hoogte van de
vorderingen der wetenschap en vooral de nieuwe vindingen op therapeu-
tisch gebied werden op critische wijze in de praktijk getoetst.
Van der Poel had een gesloten karakter, het was slechts weinigen gegeven
door te kunnen dringen tot zijn diepere geesteswereld. Bij een totaal gemis
aan humor was het hem onmogelijk met belangstelling dfel te nemen
aan het oppervlakkig gepraat van alledag. Hij hield ervan alléén te zijn,
teruggetrokken in zijn huiskamer, met zijn boeken en tallooze liefhebbe-
rijen .

Een man van weinig woorden, doch deze waren wel doordacht en overwo-
gen. Geen wonder, dat hij een volledig overwicht had op zijn boeren en
dat zijn adviezen onvoorwaardelijk werden opgevolgd. Eerst met paard
en wagen, later met de auto, — hij was een van de eersten in Zuid-Holland
die auto reed, zelf uit Parijs gehaald — heeft hij jarenlang het eiland Voorne
en een gedeelte van Rozenburg van veeartsenijkundige hulp voorzien.
Bij het in werking treden van de vleeschkeuringswet werd hij benoemd tot
keuringsveearts, H. v. D., kring Hellevoetsluis.

Na een ernstige ziekte te hebben doorgemaakt, legde hij in 1934 de praktijk
neer, een paar jaar later werd ook zijn werk als keuringsveearts
beëindigd tengevolge van een reorganisatie van de Vleeschkeuringsdienst.
Als teruggetrokken burger, verzorgd door zijn getrouwe huishoudster,
bleef hij wonen in zijn geboorteplaats.

Doch de vuist van den bezetter wist ook hem te vinden. In Maart 1944
werden de sluizen aan het Haringvliet geopend en het mooie, vruchtbare
Voornsche land ging zijn verwoesting tegemoet. Tot de velen, die huis en
hof moesten verlaten met achterlating van alles wat hen lief was, behoorde
ook Van der Poel. Wel vond hij een goed onderkomen bij een familie-
lid te Rotterdam, doch het is begrijpelijk, dat hij deze diepe ingreep in
zijn leven niet kon verdragen. Reeds twee weken daarna maakte een ziek-
bed van nauwelijks een dag een einde aan zijn leven.
In alle stilte vond de teraardebestelling plaats te Nieuwenhoorn; alleen
de naaste familieleden en de omwonende collegae waren aanwezig om den
overledene de laatste eer te bewijzen.

In November 1942 ontving Mevr. Roos het bericht, dat haar echt-
genoot Prof. Dr. J. Roos op 8 October te Mauthausen „auf der Flucht
erschossen" was.

Deze jobstijding, die voor haar een bijna onoverkomelijk verlies be-
teekende, vernietigde tegelijkertijd ons laatste sprankje hoop, dat wij eens
onzen chef en leermeester weer op het laboratoruim zouden kunnen be-
groeten.

Prof. Roos werd 1 Juni 1887 te Lochem geboren. Na aldaar de lagere
school te hebben bezocht, ging hij naar de H.B.S. te Zutphen om na het
behalen van het einddiploma, te Utrecht voor veearts te gaan studeeren.
In 1910 voltooide hij hier zijn studie en promoveerde in 1912 te Bern.

Na eenigen tijd assistent bij Prof. de Jong in Leiden te zijn geweest,
vestigde hij zich in deze stad als practiseerend dierenarts. Tegelijkertijd
werd hij assistent aan het laboratorium voor Physiologie, waarvan de
wereldvermaarde Prof. Einthoven, die op zijn wetenschappelijke vorming
ongetwijfeld grooten invloed heeft uitgeoefend, directeur was. Hij hield
deze gecombineerde functie, die tengevolge van de geweldige groei van
zijn praktijk buitengewoon veel van hem eischte, vol tot 22 November 1927,
den dag, waarop hij tot hoogleeraar voor Veterinaire Physiologie te
Utrecht werd benoemd. In zijn Leidsche tijd hadden verschillende publi-
caties o.a. over hartaandoeningen bij het paard en de latente periode bij
gladde en dwarsgestreepte spieren, het licht gezien. Tijdens de vorige
mobilisatie diende hij bovendien zijn vaderland als reserve paardenarts,
doch had het geluk als zoodanig te Leiden te worden geplaatst.

Reeds zeer spoedig na zijn benoeming bleek het ons (ik had het voor-
recht tot die studenten te mogen behooren, die het eerst college van Prof.
Roos ontvingen), dat het onderwijs in de veterinaire physiologie aan een
zeer bekwaam docent was toevertrouwd. Glashelder en met veel enthou-
siasme gaf hij zijn colleges. Toen ik mij later tot zijn medewerkers mocht
rekenen, wist ik met welke zorg en nauwlettendheid alle colleges, demon-
straties en practica werden voorbereid. Nooit was hem eenig werk hiervoor

te veel. Ditzelfde geldt trouwens voor het geheele onderzoek, dat onder
zijn leiding in het laboratorium werd verricht. Veel eischte hij van zijn
medewerkers, maar alles van zichzelf. Hij was streng, veeleischend en
zeer critisch, maar strikt rechtvaardig en steeds behulpzaam. Van de
onderzoekingen welke hij met zijn medewerkers, Dr. Romijn en onder-
geteekende, verrichtte, wil ik hier alleen noemen die omtrent de zg.
electrische bedwelming en die der foetale bloedvoorziening. Als waardig
leerling van Einthoven toonde hij steeds zeer groote belangstelling zoowel
voor de normale als voor de pathologische physiologie van het hart.
Zijn publicaties hieromtrent en zijn groote verzameling electrocardio-
grammen getuigen hiervan.

Nadat hij precies gedurende 13 jaren zijn beste krachten aan de
Veterinaire Physiologie had gegeven, werd hij als Joodsch hoogleeraar
op 22 November 1940 op last van de bezettende macht ontslagen. Wat dit
ontslag voor hem beteekende, behoef ik niet te zeggen. Spoedig verhuisde
hij naar Doorn, waar hij nog eenigen tijd betrekkelijk rustig kon werken.
Door een ongelukkige samenloop van omstandigheden werd hij op 2 Juni
1942 te den Haag gearresteerd. Hij werd eerst naar Scheveningen en later
naar Amersfoort overgebracht. Na zeer korten tijd volgde zijn transport
naar Duitschland, waar hij in een kamp bij Mauthausen werd onder-
gebracht en waar hij op 8 October van het leven werd beroofd.

Op 31 Augustus 1944 overleed op ruim 46 jarigen leeftijd collega J.
Seubring te Zweeloo.

Seubring was Drent van geboorte en naar zijn aard. Hij vestigde zich,
nadat hij in 1921 was afgestudeerd, te Zweeloo, een typisch Drentsch
dorp in het Oude Landschap, waar hij zich spoedig volkomen thuis voelde
en waar hij met ijver en opgewektheid de praktijk en de vleeschkeuring
uitoefende. Door zijn grooten eenvoud en zijn bescheiden optreden, gepaard
aan een goed verstand en een praktischen aanleg, won hij spoedig de ge-
negenheid van allen, die met hem in aanraking kwamen en werd zijne
praktijk eene der grootste in Drenthe.

Een paar jaar voor zijn dood kreeg hij maagklachten, die hun oorzaak
bleken te hebben in eene ongeneeslijke kwaal. Hoewel Seubring zelf het
ergste vermoedde, bleef hij toch met het wezen zijner ziekte onbekend
en hoopte hij op herstel, totdat hij bedlegerig werd en zijn lichaam gelei-
delijk werd gesloopt.

In dien tijd heb ik hem herhaaldelijk opgezocht. Hij wilde zoo graag
op de hoogte blijven van alles wat er leefde in onze Maatschappij, van
de euveldaden der Duitschers en hunne handlangers en van de poetsen,
die hun werden gebakken. Fel gekant tegen het moffenregiem, was hij
steeds bereid, met raad en daad hen te steunen, die in gevaar verkeerden.
Hij twijfelde geen oogenblik aan de uiteindelijke nederlaag der Nazi\'s
en had ten slotte nog slechts één wensch: het einde van den oorlog en de
eerste vergadering onzer afdeeling te mogen beleven . . .

Den vijfden September hebben we Collega Seubring naar zijne laatste
rustplaats begeleid. Groot was de belangstelling van de zijde der vee-
houders, die uit wijden omtrek waren opgekomen om hun veearts, die hun
door zijn vakkennis en praktische vaardigheid zulke groote diensten had
bewezen en die zich als mensch door zijn oprecht, eerlijk karakter, zoo
bemind had weten te maken, de laatste eer te bewijzen.

Ook de burgemeesters der gemeenten Zweeloo en Oosterhesselen
bevonden zich onder de aanwezigen, benevens vele vrienden en bekenden.

Behalve het Bestuur van de Afdeeling Groningen-Drenthe en onder-
geteekende gaven meerdere Collegae uit Drenthe door hunne tegen-
woordigheid blijk van hunne sympathie voor den zoo vroeg gestorven,
jovialen collega, die helaas de bevrijding van het Duitsche juk, waar hij
zoo vurig naar had verlangd, niet meer had mogen beleven. Allen voelden,
hoe zwaar mevrouw Seubring, die ondanks haar zwakke gezondheid
haar man met voorbeeldige nauwgezetheid en innige aanhankelijkheid
gedurende de lange maanden van zijn moeilijk ziekbed had verzorgd en
verpleegd, was getroffen en bewonderden de rustige kalmte, waarmede zij
dezen zwaren slag droeg. Zij verloor in haar man een goed echtgenoot,
de gemeenschap een besten Nederlander, de veehouder een uitmuntend
dierenarts, wij een braaf collega, met een hart van goud.

Als reden voor deze arrestatie werd opgegeven, dat hij met de auto
naar een patiënt in Berkel was gegaan en dat hij dit, volgens de S.D., met
de „Eiser.bahn" had kunnen en moeten doen.

Na een verblijf van enkele weken in het toenmaals beruchte Haagsche
Veer te Rotterdam, werd hij naar het nog beruchtere kamp Amersfoort
getransporteerd en vandaar op transport gesteld naar Duitschland.

Sindsdien is geen enkel levensteeken meer ontvangen, zoodat helaas
aangenomen zal moeten worden, dat Max niet meer in leven is.

Marcus Slager werd geboren te Steenwijk den loden Juni 1897,
waar hij in 1912 het einddiploma H.B.S. 3 j.c. behaalde. Hij wilde officier
bij de Kon. Ned. Marine worden, maar gedurende zijn opleiding daarvoor
— op de Marine Machinisten School te Hellcvoetsluis — nam hij het be-
sluit weer naar de H.B.S. te gaan, omdat hij meende, dat zijn roeping
elders lag. Na in 1915 het einddiploma H.B.S. 5 j.c. behaald te hebben,
begon hij zijn studie aan de Rijksveeartsenijschool te Utrecht en behaalde
in 1921 het diploma van veearts.

Als student was hij onder zijn tijdgenooten zeer gezien en maakte hij
zich heel veel vrienden ; het vereenigingsleven had zijn volle belang-
stelling en in den Senaat 1919 van het Veterinair Studenten-Corps
„Absyrtus" had hij als Assessor I zitting.

Spoedig na zijn afstudeeren nam hij de praktijk over van collega Fille-
kes te Hillcgersberg en daar heeft hij de veeartsenijkundige praktijk
uitgeoefend, totdat de bezetter zoo ruw in zijn leven ingreep.

Hij was een allround practicus en als zoodanig was hij in verren omtrek
zeer gezien. Zijn belangstelling ging behalve naar de algemeene praktijk,
vooral uit naar de melkhygiëne. Hij was mede-oprichter van de hyg.
melkstallen „Puritas" en hij had een uitgebreid laboratorium voor melk-
onderzoek. Zijn lidmaatschap van het Genootschap voor Melkkunde was
voor hem zeker geen vlagvertoon ; zijn groote capaciteiten en voorbeeldige

Hij was steeds vol plannen, zoowel ten opzichte van de algemeene prak-
tijk als ten opzichte van de melkhygiëne en hij spaarde moeite noch kosten
om zijn bedrijfsoutilleering uit te breiden en te vervolmaken.

De perfide bezetter van ons vaderland heeft hem als schuldeloos slacht-
offer van het maniakale nazi-systeem weggerukt uit zijn gezin en uit zijn
werk. Wat dit alles beteekend heeft voor zijn vrouw en dochter, voor wie
hij een voorbeeldig man en vader was, laat zich niet beschrijven. Hoe
hij zelf geleden moet hebben onder het besef, dat hij deze dierbaren achter
heeft moeten laten, terwijl zij a.h.w. willoos overgeleverd waren aan de
willekeur van dezelfde belagers, kunnen wij alleen maar gissen, doch
waarschijnlijk zal hem ten minste bespaard zijn gebleven de wetenschap,
dat zijn eenigst kind, zijn dochter, door dezelfde moordenaarshand ge-
vallen is.

De gedachten en gevoelens van zijn talrijke vrienden en collegae gaan
met diepe deernis uit naar zijn vrouw, die op zoo wreede en onverdiende
wijze beroofd werd van het dierbaarste en liefste wat zij bezat : haar man
en haar dochter.

Ook wij verliezen in hem een goede, eerlijke, trouwe collega, die nog
zooveel voor ons vak en voor ons had kunnen doen.

Den 22 Augustus 1942 is Collega van Straaten, na een langdurig
ziekbed te Voorburg overleden. Reeds enkele jaren was hij genoodzaakt
geweest, nu en dan, gedurende längeren of korteren tijd ziekteverlof te
vragen om weer bij te komen van de vermoeienissen, welke een chronisch
lijden veroorzaakte.

Wij allen aan de Rijksseruminrichting hoopten, dat hij de ziekte de baas
zou worden, maar het heeft niet zoo mogen zijn.

Zijn dood beteekent een groot verlies voor zijne vrouw en drie kinderen
(alle drie reeds volwassen) maar ook voor de Nederlandsche Diergenees-
kunde. Daar beteekende van Straatf.n meer dan velen van ons wel
wisten.

Hendrik van Straaten werd den i5en Augustus 1882 te Meppel
geboren. Na de lagere school doorliep hij daar de Rijks Hoogere Burger-
school, waarna hij nog eenigen tijd op de toen bekende kostschool van
van der Waal is geweest.

In 1902 begon hij zijne studie aan de toenmalige Rijksveeartsenijschool.
Kort, nadat hij in 1906 zijn diploma had ontvangen, werd hij benoemd als
bacterioloog aan de twee jaren te voren opgerichte Rijksseruminrichting
te Rotterdam. Oorspronkelijk onder de directe leiding van de Blieck,
na diens vertrek naar Indië zelfstandig. Hier bleek al spoedig welk een
goede keus Prof. Poels had gedaan, toen hij van Straaten had voor-
gedragen voor de benoeming aan zijn instituut.

In 1912 promoveerde van Straaten te Bern op een proefschrift getiteld :
,,Die Spezifität der Drusestrcptococcen", voor welker samenstelling hij
ruimschoots materiaal kon verkrijgen zoowel aan de Rijksseruminrichting
als uit de praktijk.

Naast de bacteriologie ging op pathologisch terrein zijn liefde uit naai-
de pathologische anatomie.

Men kan het betreuren, dat de geregelde afwerking van het dagelijks
ingezonden „ziektemateriaal" en van de vele vragen uit de praktijk zooveel
van zijn tijd in beslag nam, dat voor verdere studie slechts met moeite

tijd te vinden was. Zooveel mogelijk echter werden alle beschikbare uren
hiervoor besteed.

Voor de pathologie in het algemeen en voor de diergeneeskunde in het
bijzonder is het te betreuren, dat van Straaten er niet toe te bewegen was
over zijne verschillende onderzoekingen en de resultaten van zijn bevin-
dingen bij het onderzoek van de ingezonden organen, ziektestoffen enz.
te publiceeren. Uiterst bescheiden als hij was naast zijn gedegen kennis
op pathologisch terrein, vond hij dit de moeite niet waard, naar hij zeide.

Welk een lange lijst van publicaties op bacteriologisch en pathologisch
terrein had ik bij dit in Memoriam aan de Redactie kunnen verzenden als
dit anders was geweest.

Scherpe opmerker als hij was, accuraat onderzoeker met een logischen
gedachtengang zou hij met wat meer eerzucht voor zichzelf en voor zijn
vak, dit laatste meer hebben kunnen dienen.

Naast zijn vakstudie voelde van Straaten zich aangetrokken tot de
geologie, eene liefde, welke een van zijn twee zoons, geolog. stud. zeker
van hem heeft geërfd.

Om van Straaten goed te leeren kennen moest men veel met hem
omgaan. Zeer degelijk van karakter gaf hij zich niet aanstonds, maar zij,
die het voorrecht hadden nader tot hem te komen en met hem bevriend
raakten, waren daarvoor erkentelijk.

Met de Maatschappij voor Diergeneeskunde bemoeide van Straaten
zich weinig, bijna nooit bezocht hij eene Afdeelingsvergadering; het
vereenigingslevcn trok hem niet aan.

Persoonlijk heb ik veel aan van Straaten te danken. Ofschoon vele
jaren jonger dan ik, was hij in vele dingen, vooral in den eersten tijd van
mijne werkzaamheid aan de Rijksseruminrichting mijn leermeester.
Ik was zeer op zijn oordeel gesteld, in vraagstukken van pathologischen
rn bacteriologischen aard was hij mij een betrouwbaar raadsman, waarvan
ik hier graag wil getuigen.

Den 2Öen Augustus 1942 is zijn lichaam op Westerveld gecremeerd.
Hierbij bleek, dat er, ondanks zijn uiterlijk weinig medeleven met zijn
collega\'s, daaronder toch velen waren, die den laatsten gang van van
Staaten wilden meemaken en hem daarmede de laatste eer bewijzen.

Met van Straaten is een eerlijk en oprecht mensch heengegaan, een
der besten onder ons, wiens scheiden thans nog door menschen wordt
gevoeld, dien wij nog dagelijks missen.

Op 23 Mei 1944 overleed te Utrecht onze collega Arie Bastiaan Vaan-
drager. Vaandrager was mijn studiegenoot en één van mijn oudste
en beste vrienden. Onze kennismaking dateerde van de groentijd. „De
studie en vriendenband eens gelegd in Absyrtus, ging hem zeer aan het
hart. Dat uitte zich", zo schrijft me zijn oudste zoon," in de vele enthou-
siaste verhalen, die hij ons deed over zijn studententijd, in de hartelijke
omgang met collega\'s, in zijn trots op de veterinaire wetenschap. Vader
zwoer bij het oude Absyrtus." Geen wonder dat het voor ons beiden een
vreugde was, toen Vaandrager na het neerleggen van de practijk, zich in
Utrecht vestigde, en wij na elkaar bijna in geen dertig jaar meer te hebben
ontmoet, weer in contact kwamen. Het was een genot, hem onze gemeen-
schappelijke herinneringen, uit „die goldene Zeit, so frei und ungebunden,"
te horen ophalen.

Op i Mei 1889 te Charlois geboren, gesproten uit een oud boeren-
geslacht, dat reeds gedurende eeuwen (zeker vanaf 1650) de Barendrecht-
Charloische polders bewoonde, was hij de enigste uit het grote gezin, die
ging studeren en aldus de voorvaderlijke traditie brak. De vier broers
werden boer. De Studierichting van den jongen Arie stond aanvankelijk
niet vast. Eerst was hij een jaar op de normaalschool ; toen M.U.L.O. en
tenslotte H.B.S. Op de H.B.S. hadden de vakken geschiedenis en Neder-
lands zijn voorliefde en ook in zijn later leven bleef deze belangstelling
voor literatuur en geschiedenis bestaan. Vaandrager was een zeer alge-
meen ontwikkeld man en misschien daardoor ook iemand met zeer ruime
opvattingen. Na het beeindigen van de H.B.S. is er eerst ook sprake geweest
om letteren te gaan studeren. Als student nam hij, zonder op den voorgrond
te treden, actief deel aan het verenigingsleven en hij heeft een vrolijke en
gezellige studenten tijd gehad. Hij was lid van Absyrtus, maar ook van
Societas Studiosorum Reformatorum, toen ter tijd nog geen gezelligheids-
vereniging, maar louter confessioneel.

en op i Aug. 1913 werd hij benoemd tot gemeente-veearts te Stad-Delden.
Precies een jaar later kwam de mobilisatie en moest hij als reserve-paarden-
arts onder de wapenen komen. De mobilisatie en zijn 4 October 1917
gesloten huwelijk met Mej. L. T. Lucardie te Charlois, de moeilijkheid
om de Deldense practijk steeds door vervangers te laten waarnemen, zijn
redenen, geweest waarom deze werd overgedaan aan collega Dr. Willems.
Op i Juni 1918 vestigt hij zich te Spijkenis. Vaandrager was een lief-
hebber van paardrijden en heeft hier practijk te paard gedaan.

Toen hij in Rijsoord een practijk met eigen woning kon krijgen vertrok
het gezin op 1 Mei 1919 daarheen. Gedurende twintig jaren heeft hij hier
een uitgestrekte practijk, die ongeveer de oostelijke helft van IJsselmonde
omvatte, uitgeoefend, en hier werden vijf kinderen geboren. Op 1 Juli 1922
volgde zijn benoeming tot Hoofd van de Vleeskeuringsdienst te Ridder-
kerk, Hendrik-Ido Ambacht en Heerjansdam. Met grote ambitie gaf hij
zich aan de practijk en hoezeer zijn werkzaamheden door zijn omgeving
werden gewaardeerd bleek wel, toen na zijn vertrek uit Rijsoord, burge-
meester Crezee van Ridderkerk een prachtig aandenken „van hen
in wier bedrijven hij jarenlang pi actise. rde" kwam aanbieden. Namens
130 landbouwers werd een schilderij, de uitbeelding van een landelijk
gebeuren, het maaien van het koren, aangeboden. Het schilderij werd
vergezeld van een album, waarin naast de namen van de gevers foto\'s
van Rijsoord en omstreken waren opgenomen.

Vaandrager was te Rijsoord zeer gezien en heeft er vele vrienden.
Hoewel hij „een toonbeeld van een huisvader" was en zich met grote
liefde aan de belangen van zijn gezin wijdde, vervulde hij naast zijn
practijk, tal van functies in het openbare leven. Gedurende vele jaren
was hij ouderling en notabel der Nederlands Hervormde Kerk te Rijsoord.
Hij was Voorzitter der C. H. kiesvereniging te Ridderkerk, bestuurslid
van het Groene Kruis aldaar, Voorzitter van de Raad van toezicht van
de Boerenleenbank en eerevoorzitter van de geiten- en konijnenfokver-
eniging Ridderkerk en omstreken. „In deze besturen," aldus zijn oudste
zoon, „werkte Vader bedachtzaam en met begrip voor de mening van
anderen. Dat de eensgezindheid in het Rijsoordse kerkje verbroken werd,
doordat de rechtzinnigen de vrijzinnigen uit de kerkbesturen dreven,
schrijven vele Rijsoordenaars toe aan Vaders vertrek uit de gemeente."

In Aug. 1939 werd Vaandrager, die inmiddels benoemd was tot
reserve dirigerend paardenarts met de rang van majoor, weer gemobili-
seerd. Zeer eigenaardig was dat Vaandrager, die zijn zware practijk
zonder bezwaar had kunnen verrichten nu met hartklachten kreeg te
kampen. De bezwaren namen dermate toe dat zich al spoedig zo\'n
duidelijk beeld van angina pectoris ontwikkelde, dat afkeuring en ontslag
uit den militairen dienst moest volgen. De practijk werd in November
overgedaan aan collcga R. Jaarsma en na zijn ontslag uit het Diaconessen-
huis bleef Vaandrager ook terwille van de studie zijner kinderen te
Utrecht wonen. Bewonderenswaardig was de wijze, waarop hij zich aan
zijn lijden aanpaste. Hij bleef opgewekt en actief en gaf zich vol liefde en
toewijding aan zijn gezinsleven. Hij hielp de jongens bij hun huiswerk
en voerde trouw een uitvoerige correspondentie met familie en vrienden.
Een omvangrijke, genealogische studie van zijn voorgeslacht werd met
ambitie en volharding uitgevoerd.

Hij overleed plotseling zonder enige opmerkelijke, voorafgaande ongesteld-
heid. De begrafenis had op de Nederlands Hervormde begraafplaats te
Charlois plaats. Er was grote belangstelling uit Rijsoord en omgeving
en niettegenstaande de moeilijke verkeersmogelijkheden waren ver-
schillende bevriende collegae aanwezig. Ds. Krijger vertolkte de gevoelens
van omgeving en vrienden en sprak een woord van troost tot de nabe-
staanden.

De geesel van den oorlog, die in 1939 over ons land kwam en ook onze
oude Maatschappij uiteensloeg, is ongetwijfeld de oorzaak geweest dat
de afdeling Zuid-Holland niet officieel vertegenwoordigd kon zijn.

Het is niet aan mij om in het aangezicht van de eeuwigheid Arie Vaan-
drager te wegen, maar ik stel er prijs op om hier te verklaren dat naar de
overtuiging van velen zijner vrienden en collega\'s een warm vaderlander,
een goed burger en een rechtschapen mens van ons is heengegaan.

Van de nog zeer weinig in leven zijnde vertegenwoordigers der oude
garde is ons in 1943 weer een ontvallen.

F. S. J. Veeze, geboren 10 Maart 1860, overleed 9 Augustus 1943 in
den ouderdom van 83 jaar. Zijn wieg stond te Assen, waar hij ook het
voorbereidend onderwijs ontving ten behoeve van het toelatingsexamen
der toenmalige Veeartsenijschool, waar hij in 1885 het veeartsdiploma
behaalde. Praktijken koopen en verkoopen was toen niet aan de orde.
Er werd gesolliciteerd naar vacante plaatsen, waaraan gewoonlijk ge-
meentelijke, soms ook provinciale toelagen waren verbonden. Bij gebrek
aan succes op dat gebied, ging men zich vestigen in gebieden, waar meestal
nog geen wetenschappelijk prakticus werkzaam was geweest. Veeze
volgde den ien weg en na eenigen tijd te Assen gepraktiseerd te hebben,
belandde hij als gemeente-veearts te Geesteren (gem. Borculo) in den
achterhoek van Gelderland. Het begin was in alle opzichten sober. Een
groot vertrek in een boerenhuis met lichtblauwe, gekalkte muren, een
tafel met eenige rieten stoelen en een petroleumlamp als voornaamste
ameublement, was de zit- en slaapkamer van den jongen veearts tevens
apotheek, wacht- en spreekkamer. Als hulpmiddelen bij het uitoefenen
der praktijk langs het hoofdzakelijk zandwegennet, was de keuze tusschen
een stok en de uitrusting van een stalhouder, niet vlak in de buurt, bestaande
uit een oude chais en dito z.g.n. glazen wagentje. Fietsen en auto\'s waren
nog niet in gebruik. Gelukkig was Veeze geen illusionnist, maar toch
trachtte hij dit hoogst primitieve begin zooveel mogelijk op te voeren,
dat in zooverre gelukte door de verplaatsing naar de hoofdplaats der
gemeente t.w. Borculo. Hier genoot hij beter huisvesting, transport-
middelen en omgang met intellectueelen.

Veeze gevoelde voorliefde voor de stad en zoo vond hij een verplaatsing
in 1888 van het eenvoudige Borculo naar het zich in stadsche richting
sterk ontwikkelende Enschede een gewenschte verbetering. Inmiddels
was hij gehuwd met Mej. Hubertina Elisabeth Minis, die hem in 1903
ontviel.

Het huwelijk bleef kinderloos. Een tweede huwelijk werd in 1910 ge-
sloten met Mej. Lameris, (dochter van den oud paardenarts Lameris te
den Haag), die hem een dochter schonk en enkele jaren voor hem overleed.

Alhoewel Veeze zich te Enschedé in een goede praktijk en gezelligen
omgang mocht verheugen, lachte hem toch een ambtelijke positie meer
toe dan de praktijk en gelukte het hem in 1900 een plaats als districts-
veearts te bemachtigen na in 1899 een cursus in bacteriologie te Utrecht
te hebben gevolgd. De ambtelijke loopbaan werd verstoord toen, wegens
wijzigingen in het dienstvak en bezuiniging, eenige districtsveeartsen
overbodig werden, w.o. Veeze.

Na Zutfen was hem als standplaats Arnhem toegewezen en na z\'n
aftreden koos hij Utrecht als woonplaats, verhuisde tijdelijk naar Groningen,
keerde naar Utrecht terug om z\'n laatste levensjaren een buitenhuis te
Bilt te bewonen.

Zoo is Veeze in z\'n lang leven herhaaldelijk verhuisd en ging z\'n pad
niet altijd langs rozen. Toch kan van hem worden getuigd, dat, waar ook
wonende, hij steeds z\'n stand op waardige wijze vertegenwoordigde en
den collegialen band hoog hield. Voor mij was hij een trouwe vriend,
reeds dateerende van onzen studietijd, \'k Was eenige jaren voor hem aan
en tweemaal nam hij m\'n praktijk waar. Gedurende z\'n verblijf te Gro-
ningen, was hij steeds een welkome huisvriend, en wederkeerig een gulle
gastheer, waarvan enkelen met mij ook konden getuigen, toen hij zich in
het meer landelijke de Bilt had teruggetrokken.

In den zomer van 1943 werd hij in het ziekenhuis te Utrecht opge-
nomen om een prostaat operatie te ondergaan. Aanvankelijk leek alles
gunstig te verloopen, bij een bezoek, bevond ik hem hoopvol, totdat een
embolisch proces plotseling den dood bracht.

9 Augustus 1943 wachtte ik met mijn zoon en dochter op het kerkhof
te Assen op een lijkwagen, gevolgd door een drietal menschen. Veeze
wilde te Assen, z\'n geboorteplaats, in het familiegraf rusten. De drie
menschen waren : z\'n dochter, de getrouwe huishoudster Mina, die hem
lange jaren een niet te vervangen hulp was geweest en den executeur-
testamentair.

Met de mijnen sloot ik mij bij de kleine stoet aan, herdacht aan het
graf met enkele woorden den overledene, om, mede namens enkele be-
vriende collega\'s, onzen Folkert een „Requiescat in pace" toe te roepen.

Dr. H. C. F. L. Warnecke werd geboren 22 December 1887 te Utrecht,
behaalde aldaar het diploma van veearts in 1909 en promoveerde in 1911
te Bern.

Na practisch te hebben gewerkt als keuringsveearts aan de export-
slachterij te Hoek van Holland en de Gemeente Slachtplaats te Utrecht,
werd hij op 15 Februari 1913 benoemd als veearts Hoofdkeurmeester
aan het Openbaar Slachthuis van \'s-Gravenhage ; hierop volgde zijn
benoeming tot adjunct-directeur in 1920, waarna hij in 1935 als directeur
de leiding kreeg.

Reeds tijdens zijn studietijd besliste hij, dat hij zijn werk in de Vleesch-
keuring zou zoeken en hij heeft zijn liefde aan dit werk gegeven.

Zijn aangeboren gemak om met menschen om te gaan maakte, dat hij
zonder weerstand zijn beslissingen kon doorvoeren, en zoo werd hij in de
laatste 10 jaar van zijn leven de door allen zeer geziene directeur van het
Openbaar Slachthuis van \'s-Gravenhage.

Hij was er een der belangrijkste oorzaken van, dat het leven aan zijn
bedrijf zoo rustig voortging, zonder schokken, zonder opvallende af-
wijkingen.

Naast de vleeschkeuring had ook de Ned. Vereeniging voor Dieren-
bescherming zijn groote sympathie en als lid van de Commissie A2 heeft
hij veel bijgedragen tot het mooie doel van deze instelling. Zijn sedert
jaren wankele gezondheid ten spijt, werkte hij lange dagen en zijn geest
stond zijn lichaam niet toe de rust te nemen, die het noodig had.

Ook bij het Gemeentebestuur stond zijn persoon in groot aanzien. Zijn
arbeid en persoonlijkheid werden gewaardeerd met de groote gouden
medaille van de Gemeente \'s-Gravenhage.

Een van zijn liefste wenschen was de bevrijding mede te maken en het
is wel zeer bitter, dat zijn overlijden vlak voor dien tijd heeft plaats-
gevonden.

Zijn heengaan op 8 April \'45 heeft een groote leegte achtergelaten,
zoowel bij hen, die het voorrecht hadden tot zijn naaste medewerkers
gerekend te worden als bij zijn personeel en de geheele slagerswereld.

Bij de teraardebestelling was dan ook een ongekend groote belang-
stelling en bloemenhulde. Vele sprekers brachten den overledene dank voor
wat hij had gedaan en allen voelden, dat hier een goed mensch en een
vriend niet alleen van zijn naaste medewerkers, maar van allen, was
heengegaan.

Op deze wijze zal hij tot in lengte van jaren in de gedachten voortleven
van allen, die hem hebben leeren kennen en ik zelf zal hem mijn leven
lang dankbaar blijven voor alles, wat ik zoowel in mijn ambtelijk als in
mijn persoonlijk leven van hem heb mogen leeren.

„Gesneuveld in het harnas, gestorven op het veld van eer". Dat kan met
recht gezegd worden van den man aan wiens nagedachtenis dit kort
„In Memoriam" zij gewijd.

Th. F. Wismans, de rustelooze, harde werker, de allround practicus,
de voortdurende vraagbaak voor alle Land van Cuyksche boeren, de
vertrouwde vriend voor hen, die hem kenden, is niet meer.

Waar bommen- en granatenregen hem niet konden terughouden van
en niet deerden in de uitoefening van hetgeen hij als zijn plicht zag, daar
wordt zijn gang om hulp te verleenen daar, waar de natuur in haar krachten
te kort schiet, zijn laatste tocht.

Bijna de partus getermineerd, nog slechts enkele handgrepen -- helaas,
de lichaamskrachten begeven hem. Dat hart, dat zoo lang geklopt had
met enthousiasme voor het mooie, maar zware beroep, dat hij had gekozen,
is uitgewerkt.

Hoe tragisch dit verscheiden ook moge schijnen, het past als een welis-
waar al te ruw sluitstuk in het werkzaam leven, dat Wismans heeft geleid.
Hoe gaarne hadden allen hem een rustigen levensavond gegund. Wismans
zocht geen vrienden, hij kreeg ze vanzelf. Zijn oprechte eenvoud bracht
hem weinig met andere collega\'s in contact. Hij zag in het „dienen" de
"hooge levensroeping. Alhoewel hij in Brabant woonde, was hij een trouw
lid van de Afdeeling Limburg. Zijn afkomst — geboren 26 Februari 1885
te Venray — verloochende hij dus niet.

Reeds direct na zijn slagen in 1909 vestigde hij zich in Cuyk, waar hij
in 191 o Rijkskeurmeester werd in bijzonderen dienst. Bij de invoering van
de Vleeschkeuringswet werd hij in 1923 tevens Hoofd van den Vleesch-
keuringsdienst kring Cuyk, terwijl hij vanaf dat jaar in de opleiding der
jonge hoefsmeden als leider van den 2 jaarlijkschen Cursus Hoefbeslag
ter verkrijging van het Rijksdiploma een zeer werkzaam aandeel heeft
gehad. Dat hij op sociaal en charitatief gebied zich in dienst van de ge-
meenschap stelde behoeft bij dezen werkzamen man wel niet nader te
worden vermeld.

Zijn werk was hem lief, zijn praktijk was hem alles. Hoe jammer was
het daarom, dat een steeds toenemende doofheid hem zooveel last bezorgde,
die hij evenwel met gelatenheid droeg. Het kwam bij hem toch ook niet
aan op woorden, wel op daden.

Nog lang zal Wisman\'s naam in pieuze herinnering blijven voortleven
onder het eenvoudig landvolk langs de Maas, waarvan het reeds zoo on-
dubbelzinnig blijk gaf bij den gang naar zijn laatste rustplaats.

Moge hij daar de werkelijke rust vinden, die hij zich tijdens dit aardsche
leven slechts zelden gunde.

Op 22 Januari 1943 overleed te Apeldoorn als indirect oorlogsslachtoffer :
Abraham Wolf, rustend dierenarts, aldaar.

Hij werd 30 November 1877 te Borger (D.) geboren. Na de H.B.S. te
Veendam te hebben doorlopen, ging hij in 1897 studeren aan \'s-Rijks-
veeartsenijschool en behaalde in 1901 zijn diploma als Dierenarts.

Spoedig daarna vestigde hij zich te Oldenhove, doch na korte tijd
verwisselde hij deze plaats met Nieuwolda, waar hij tot 1914 zijn practijk
uitoefende. In dat jaar ging hij naar Delfzijl, waar hij 22 jaar zijn beste
kunnen aan de diergeneeskunde heeft gegeven. Naast zijn werkkring vond
hij altijd nog gelegenheid zijn wetenschappelijke kennis te verrijken.
O.a. heeft hij gedurende de eerste wereldoorlog een grondige studie ge-
maakt van de sclerostomiase bij jonge paarden, waarvan de resultaten
destijds zijn gepubliceerd in dit Tijdschrift.

In 1936 legde hij zijn practijk neer en koos Apeldoorn als woonplaats.
Zijn vrouw en hij hielden veel van natuurschoon en genoten dan ook
volop van het vele, dat de „Parel der Veluwe" in dit opzicht biedt.

Eerst in 1938 ontmoetten wij elkander voor het eerst. Wolf had zich
toen reeds geheel uit de diergeneeskundige wereld teruggetrokken, en als
lid onzer maatschappij bedankt. Naarmate ik meer met hem in aanraking
kwam, bemerkte ik, dat hij toch de liefde voor zijn vak niet verloren had.
Hij waardeerde het zeer, wanneer ik met hem een bijzondere patiënt
besprak, waarbij hij dan vaak begon te vertellen over zijn grote ervaring
op operatief gebied.

Aldus had Wolf een prettige en onbezorgde levensavond, waaraan
echter in 1940 een bruut einde kwam.

Hij was Jood van geboorte en gehuwd met Mej. G. Harms (Ned. Herv.),
welk huwelijk kinderloos is gebleven.

Reeds in het begin der Duitse overheersing zag hij de toekomst donker
in, speciaal voor zijn oud-geloofsgenoten. Wat hen werd aangedaan griefde
hem zeer, al was hij door zijn gemengd huwelijk voor veel leed voorlopig
gevrijwaard.

Met enkele andere kennissen hebben wij alles in het werk gesteld om
hem op te beuren en moed in te spreken. Hoe langer echter de oorlog
duurde, hoe meer hij in een mineurstemming geraakte. Dit nam in een
dergelijke mate toe, dat zijn vrouw het raadzaam vond, hem zo min
mogelijk alleen te laten.

Begin 1943 kwam hem ter ore, dat ook de gemengde huwelijken gevaar
liepen en naar Amsterdam zouden worden overgebracht. Vanaf dat
ogenblik was hij geheel een gebroken man.

Toen nu zijn vrouw op 22 Januari 1943 na een korte afwezigheid
terugkeerde, vond zij de gaskraan geopend en had zich datgene voltrokken,
wat wij reeds enige tijd gevreesd hadden.

hem gedeeld had, was dit een buitengewoon zware slag. Aan zijn gelukkig
huwelijk was op wrede manier een einde gekomen.
Hij ruste in vrede.

Jouke de Boer werd op 26 Augustus 1922 geboren te Rinsumageest,
waar zijn vader Hoofd der Bijzondere School was. Hij was de oudste
van vijf kinderen. Na achtereenvolgens in de Achterhoek en Kollum
gewoond te hebben, verhuisde de familie in 1933 naar Sneek. Hier, te-
midden van de wijde meren en vlakke velden, voelde hij zich eerst goed
thuis.

Na in Kollum de U.L.O. te hebben doorlopen, bezocht hij de Chr.
H.B.S. te Leeuwarden en behaalde daar in 1941 het einddiploma.

Al vroeg had hij belangstelling voor plant en dier en dit bracht hem
tenslotte tot het besluit om Diergeneeskunde te gaan studeren. In Sep-
tember 1941 liet hij zich als veterinair student aan de Rijksuniverteit te
Utrecht inschrijven.

Reeds als jongen viel zijn zelfstandigheid op. Hij hield er niet van een
ander na te praten, maar trachtte steeds een eigen mening te vormen.
Verder was hij eerlijk en oprecht en kinderlijk in z\'n geloof. De aanslag
van de Duitschers op onze vrijheid wekte bij hem een geest van verzet.
Reeds in 1940 werden door hem foto\'s verkocht ten bate van de verzets-
beweging. Toen in 1943 de vaderlandslievende studenten genoodzaakt
werden onder te duiken, bezocht Jouke nog heel wat collega\'s om hen te
overtuigen van het feit, dat het tekenen der loyaliteitsverklaring verraad
aan onze wettige regering betekende.

Hierna kwam Jouke al gauw in de verzetsbeweging en bracht het ten-
slotte tot plaatsvervanger van den provinciale leider van de L.O., die zijn
hoofdkwartier toen in Zeist had. Hoewel hij nog jong was, had hij capaci-
teiten genoeg om zelfstandig op te treden en beslissingen te nemen. Tijdens
de spannende dagen na D-dag nam hij het provinciaal leiderschap waar
tot ieders tevredenheid.

In Amsterdam liep hij op 11 Juni met 21 anderen in een door de S.D.
opgezette val en onderging een zeer zwaar verhoor, maar liet niets los.

Via Vught werd hij naar een concentratiekamp in Duitschland over-
gebracht, waar hij kort voor de bevrijding tengevolge van een geallieerd

bombardement overleed. „Zeg tégen mijn geliefden dat ik naar Jezus
ga", waren de laatste woorden, die van hem bekend zijn. En deze
woorden hebben z\'n ouders, zijn verloofde en ons verzoend met zijn heen-
gaan. Zijn nagedachtenis zullen we allen kunnen eren door onze beste
krachten te geven voor de opbouw van een hernieuwd Nederland, het
land, waarvoor hij zijn jonge leven gegeven heeft.

Wilhelmus, Cornelis, Maria de Graaf werd i Februari 1917 te
Utrecht geboren. 1937 behaalde Wim het einddiploma H.B.S. B. en
werd 29 Januari 1943 candidaat-veearts. Toen de kwestie van het tekenen
van de loyaliteitsverklaring aan de orde kwam was hij hiervoor niet te
vinden, evenmin wenste hij voor den vijand te werken en dook onder,
eerst te Zeist als assistent van Noodfr, maar toen het daar te onveilig
werd, ging hij naar Friesland, waar hij als boerenknecht werkzaam is
geweest. Weer later is hij in de Rijp als assistent-dierenarts bij Sieswerda.
Hier is hij in het onder water gezette polderland ziek geworden en na de
bevrijding op 28 Mei in een Engelse Rode Kruiswagen naar huis gebracht.
15 September 1945 is hij op het R.K. kerkhof te Soesterberg begraven.

Hij hield veel van dieren, had zich met volle overgave aan zijn vak
gegeven en wist door zijn prettige manier van optreden vrienden te maken.
Zijn werk deed hij ijverig en nauwgezet.

Inga van Hardenbroek. Ook zij is een van hen, die voor het vaderland
vielen, die in gevangenschap stierven. Is er een triester gedachte dan deze ?
Inga gevangen. Zij, die altijd werkzaam, levendig en behulpzaam was,
die altijd klaar stond voor wie haar nodig had.

Haar grote liefde voor dieren en wel zeer in het bijzonder voor de
paarden, brachten haar er toe de veeartsenijkunde te gaan studeren.

Een groter en mooier werk nog vroeg haar werkkracht en toewijding.
Haar land en volk was in nood. Zo gaf zij zich aan het illegale werk,
totdat ze in Februari 1944 gevangen werd genomen. Maar dit maakte
haar werk niet onmogelijk, integendeel, juist daar was de ellende groter
dan waar ook.

In Vught als assistente-secretaresse van de kamparts vond zij volop
werk en kon daardoor haar gevangenschap vergeten. Altijd opgewekt,
een waarachtige steun voor haar medegevangenen. Nooit heeft zij geklaagd,
al had zij een sterk verlangen naar haar werk en het gewone leven. Maar
zij werd verder gevoerd.

In Ravensbrück begonnen haar krachten snel te verminderen. De ene
na de andere infectieziekte ondermijnde haar, totdat ze in Februari 1945
overleed, tot het laatste ogenblik overtuigd beter te worden en naar haar
vaderland terug te zullen keren. Pas maanden later hoorden we dit ont-
stellende bericht.

We beschouwen het als een groot voorrecht haar gekend te hebben en
als vriendin haar leven te hebben mogen delen.

Jisk de Jong werd op 10 Augustus 1919 te Akkrum geboren als zoon
van een dierenarts. Hij bezocht de Lagere School en de U.L.O. te Akkrum
en ging toen naar de Middelbare Landbouwschool te Groningen, waar hi j
in 1941 het einddiploma behaalde.

Toen hij nog zeer jong was had hij al grote belangstelling voor het dier
en in het bijzonder voor het paard, waar hij zich gedurende zijn verdere,
korte leven altijd mee bezig heeft gehouden. Vooral de dressuur trok hem
aan, dressuur door zachtheid en eindeloos geduld, en met beperkte mid-
delen wist hij hierin veel te bereiken.

In 1941 liet hij zich als veterinair student aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht inschrijven en werd al spoedig in de studenten gemeenschap
opgenomen, waar hij zich heel goed thuis voelde. Hij werd student in de
volle betekenis van het woord. Het paard bleef echter in het middelpunt
van zijn belangstelling en het was vanzelfsprekend, dat hij ging paardrijden.

Tijdens het laatste deel van zijn verblijf in Utrecht heeft hij zich nog
bezig gehouden met het voorbereiden van een dressuurdemonstratie
voor de D.S.K. Hier kwam echter niets meer van toen de studenten moesten
onderduiken.

Ook Jisk dook onder. De mogelijkheid om de loyaliteitsverklaring te
ondertekenen kwam niet bij hem op. Hij zocht en vond gastvrijheid bij
de boeren in Friesland, maar lang heeft zijn onderduikersperiode niet
geduurd. In het laatst van Augustus 1943 kreeg hij kinderverlamming en werd
naar het ziekenhuis te Heerenveen en hierna naar dat van Groningen
gebracht. Hulp mocht echter niet meer baten en na een kort, maar hevig
lijden overleed hij 3 September. \'

Hij was de eerste van de velen, die in ballingschap of inhetverzet,stierven.
Toen we weer terugkwamen in Utrecht en we hun lege plaatsen zagen

wisten we, dat ons leven hier nooit meer zo zou worden als het geweest was
omdat we nu alles zouden moeten doen en beleven zonder hen en ook
wisten we, dat de herinnering aan hen ons in het geheugen gegrift zal
blijven, de herinnering aan hen, die vielen, terwijl ze trouw bleven aan onze
regering.

In 1938 kwam de 18 jarige student Kees Kappelhoff (geb. 5 Januari
1920) aan de Universiteit te Utrecht met de bedoeling dierenarts te worden.
Verder dan het eerste gedeelte doctoraalexamen heeft hij het niet mogen
brengen. De moeilijkheden met den bezetter, die de studenten de loyali-
teitsverklaring wilde laten tekenen, maakten het hem onmogelijk de
Universiteit te blijven bezoeken. Om zijn ouders voor eventuele repres-
sailles te vrijwaren meende hij in \'43 naar Duitsland te moeten gaan, maar
in November van dat jaar was hij terug in het vaderland. Hem was ziekte-
verlof verleend. Hij werd afgekeurd. Ten onrechte beschuldigd van het
gebruik maken van een vals paspoort heeft hij een maand gevangen ge-
zeten in de gevangenis te Scheveningen. Het is te begrijpen, dat een man
van zijn karakter zich uit vaderlandse overwegingen in het illegale werk
begaf. Als „Nico" was hij hier weldra bekend. Hij heeft een dagblad uit-
gegeven, actief deelgenomen aan de verzorging van onderduikers, geholpen
bij het ontzet van gevangenen, waardevolle aanwijzingen gegeven voor
het succesvol bombarderen van het duitse hoofdkwartier en van de S.D.
Vele Nederlandse levens zijn door zijn werken gered. Helaas raakte hij
bij een inspectie van een muniticbergplaats der duitsers op 11 Maart 1945
een bunker aan, waarin een trucbom zat. Een hevige ontploffing was het
gevolg, maar tevens de dood van Kees Kappelhoff. Misschien is hij hier-
door gespaard voor een marteldood in een concentratiekamp.

Eerlijke, dappere jongen, goed Vaderlander, je naam zal met eerbied
worden genoemd.

Juist toen de bevrijding in zicht kwam, ongeveer half April, werd Ton
Kruize ziek. De ontberingen in de oorlogstijd, maar vooral de geestelijke
spanning, gevoelig als hij was voor de onderdrukking en al het onrecht,
dat hij om zich heen zag, hadden zijn gestel ondermijnd. Aan de long-
infectie, die zich toen openbaarde, is hij op 3 September opruim 21-jarige
leeftijd overleden.

In Sept. 1942 begon hij zijn studie in de veeartsenijkunde. Met volle over-
tuiging had hij deze studierichting gekozen. Reeds als jongen bracht hij
bij voorkeur zijn vacantie door bij familie op de boerderij. Vooral de paar-
denfokkerij had zijn belangstelling en hij had een bijzondere gave voor de
juiste beoordeeling van het exterieur van het paard. Toen zijn ouders zich
in 1942 te Houten vestigden, was hij reeds spoedig bekend met de voor-
naamste paardenfokkers in de omgeving; hoe geestdriftig kon hij vertellen
wat hij daar zag.

Een onbezorgde en vroolijke studententijd heeft Ton niet gekend. Reeds
spoedig kwamen de moeilijkheden voor de studenten door de maatregelen,
die de bezetter te hunnen opzichte trof. Na de studentenrazzia in Februari
1943 was verdere normale studie voor hem onmogelijk. Want goed vader-
lander als hij was, met éen fier karatcr kon hij de door den bezetter ver-
eischte loyaliteitsverklaring niet teekenen en verdween van de univer-
siteit. Toen hij later bemerkte dat er ook buiten de toestemming van den
bezetter (z.g.n. „zwart") gestudeerd kon worden, wist hij direct de wegen
te vinden waarlangs dit mogelijk was. Van dien tijd af heb ik hem
goed leeren kennen. Toegerust met een bu tengewoon goed intellect, met
liefde voor de studie en een groote plichtsbetrachting, was het een genot
hem bij zijn studie voort te helpen. Zelfs in de moeilijke winter van 1944-
1945 trotseerde hij alles om in Utrecht de lessen te kunnen bijwonen. Daar-
bij studeerde hij allerminst schools; uit zijn gesprekken na de eigenlijke
lessen trad zijn breede belangstelling en zijn kunstzinnig gevoel duidelijk
aan den dag. Hoe verlangde hij naar normale tijden, waarin het mogelijk

was in een vrij land aan een vrije universiteit te mogen studeeren. Hard
moet het dan ook voor hem geweest zijn, dat toen de bevrijding kwam,
hij aan zijn ziekbed gekluisterd was. Maar hij heeft nog de voldoening
mogen smaken, dat hem toen het getuigschrift van met goed gevolg afge-
legd propaedeutisch examen, waarvan hij de verschillende tentamina
„zwart" had afgelegd, kon worden uitgereikt.

Begin September is hij in het mooie dorpje Houten, dat juist toen ter gele-
genheid van de bevrijdingsfeesten met vlaggen en groen getooid was,
ten grave gedragen.

Voor zijn ouders en zijn verloofde moge het een troost zijn te weten, dat
een ieder, waarmede Tot^ in aanraking kwam, hem waardeerde om zijn
ernstig, eerlijk en openhartig karakter.

Evert Johan de Vries werd 29 Augustus 1921 te Batavia (C.) geboren.
Lager en middelbaar onderwijs genoot hij aan het Christelijk Lyceum
te Zeist, waar hij in Juli 1939 eindexamen deed en zich in hetzelfde jaar
als student aan de Universiteit te Utrecht liet inschrijven. Hij begaf zich
als lid van het U.S.C. in het volle studentenleven. Het was hem niet
mogelijk de loyaliteitsverklaring te tekenen. In Mei 1943 is hij naar Duits-
land getransporteerd en heeft in Oost-Duitsland aan een abattoir moeten
werken. Bij de bevrijding in Maart 1945 is hij den 27sten van die maand
in een schuilkelder door dronken Russen dood geschoten.

Als een vriendelijke, behulpzame, jonge man zal hij in onze gedachten
blijven voortleven. Hij ruste in vrede ver van het vaderland.

In den laatsten donkeren oorlogswinter stierf te \'s Gravenhage in den
ouderdom van 77 jaar Dr. J. van Dorssen, Dirigeerend Paardenarts
met den rang van Luitenant-Kolonel-titulair buiten dienst, oud-directeur
van het Abattoir te Winschoten, drager van het Onderscheidingsteeken
Belangrijke Krijgsverrichtingen met de Gesp, Atjeh. Gaarne voldoe ik
aan het verzoek van de redactie enkele woorden aan hem te wijden.

Johan van Dorssen werd geboren te IJsselstein. Evenals zijn broeders
muntte hij uit door een helder verstand, zoodat het hem niet moeilijk
viel als derde van 33 candidaten te slagen voor het toelatingsexamen
van \'s Rijks Veeartsenijschool. Kort na het verwerven van het diploma
van Rijksveearts in 1890 werd hij benoemd tot Militair Paardenarts der
3c klasse (2e Luitenant). Na een diensttijd van twee jaren in Breda werd
hij op zijn verzoek in 1892 gedetacheerd bij het Nederlandsch-Indisch
Leger. Op 3 September 1894 werd hij te Batavia bevorderd tot Paardenarts
der 2e klasse (ie Luitenant). Na vervolgens te Salatiga te zijn geplaatst,
bracht hij het laatste jaar van zijn detacheering door te Kota-Radja, waar
hij in 1896 na het verraad van Toekoe Oemar volop in de gelegenheid
was oorlogservaring op te doen. (Veeartsenijkundige Bladen voor Neder-
landsch-Indië 11, 19, (1898)). Onze overzeesche gewesten bleef hij ge-
durende zijn verder leven steeds een warm hart toedragen.

Terugkeerend in het Vaderland in 1897 was hij paardenarts in de garni-
zoenen Deventer, Roermond en Milligen en daarna bij het 3e Regiment
Huzaren te Amsterdam, waar hij op 3 Maart 1903 bevorderd werd tot
Paardenarts der ie klasse (Kapitein). Den I2en Juni van datzelfde jaar

behaalde hij te Bern de „Doktorwürde der hohen Veterinär Medizinischen -
Fakultät". Hij was daarmede de iie Nederlandsche dierenarts die in het
buitenland den Doctorstitel in de Veeartsenijkunde verwierf. Het patho-
logisch anatomische gedeelte van zijn proefschrift „Ueber die Genese der
Melanome in der Haut der Schimmelpferden" was bewerkt op het labora-
torium van het Amsterdamsche Abattoir onder leiding van Korevaar.
Het klinische materiaal werd geleverd door 234 schimmels, alle destijds
bij de Amsterdamsche paardentram in dienst. Als volgende garnizoenen
zijn hier nog genoemd \'s Hertogenbosch en Arnhem, het laatste met een
onderbreking door de mobilisatie 1914—1918, waarin de overledene o.a.
in Ede werkzaam was. In 1920 werd hij benoemd tot Dirigeerend Paarden-
arts (Majoor), Chef van het Veterinair Hospitaal te \'s Gravenhage. Als
gast van het Haagsche abattoir zocht hij gelegenheid zich nader te bekwa-
men in de Vleeschkeuring, daar reorganisatie en inkrimping in het Leger
een afvloeien naar de burgerstand wenschelijk maakten. In 1923 verliet
hij den Dienst ingevolge benoeming tot Hoofd van de Vleeschkeurings-
dienst van de kring Winschoten. Hij trad daar in de voetsporen van zijn
ontijdig overleden neef C. A. van Dorssen (Sr.) en mocht het genoegen
smaken diens hartewensch, een naar de eischen des tijds ingericht abattoir,
verwezenlijkt te zien. In 1927 werden zijn verdiensten beloond door zijn
benoeming tot Luitenant Kolonel titulair. In 1933 werd hij gepensionneerd
en vestigde zich metterwoon te Rijswijk.

Zooals zoovele gepensionneerden geraakte hij gedurende de oorlogsjaren
door evacuatie aan het zwerven. In het najaar van 1944 wist hij naar Den
Haag terug te komen, waar hij als slachtoffer van ondervoeding tengevolge
van longontsteking overleed.

Hoewel ik helaas Overste Van Dorssen niet in zijn militaire functie
heb meegemaakt, weet ik, dat hij deze met hart en ziel was toegedaan
en slechts noode den Dienst voortijdig verliet in het belang van zijn toen
nog jonge gezin. Niet alleen als patiënt had het paard zijn belangstelling,
ook de rijkunst had zijn groote liefde. In zijn boekenkast was aan de auteurs
over Fquitation savante van zijn tijd een groote plaats ingeruimd en met trots
kon hij vertellen van den Regimentscommandant te Roermond, die hem,
den paardenarts, aan de jonge troepenofficieren bij het terreinrijden ten
voorbeeld stelde.

Daarentegen mocht ik den overledene als keuringsambtenaar enkele
jaren van nabij medemaken, steeds vol toewijding voor zijn werk, nauw-
gezet en onkreukbaar, eerlijk en humaan, gewaardeerd door zijn meerderen,
geacht door hen, die onder hem werkzaam waren.

Johan van Dorssen leefde van 26 Januari 1867 tot 19 Januari 1945.
Hij was een goed mensch. Dat hij ruste in vrede.

We begeven ons naar den ingang van de schapenmarkt om te zien,
of er onder de aangevoerde dieren ook zijn, die aan schurft lijden. Het
is in den laten herfst, zoodat de kans, dat we succes zullen hebben, vrij
groot is, immers de herfst is de gunstige tijd voor de ontwikkeling en
uitbreiding van dit lijden, vooral als het weer donker en regenachtig is.

Daar komt een koppeltje aan, dat er ccnigszins verdacht uit ziet. Het
woldck is niet mooi gesloten, hier en daar hangt een los plukje wol en de
vachten zijn wat in wanorde. We laten de\'dieren een oogenblik rustig staan
en letten nu goed op wat ze doen. Ze zijn door het loopen wat warm
geworden; hebben ze schurft, dan is daardoor het jeukgevoel toegenomen.
Dan beginnen ze te bijten naar de aangetaste plekken of te krabben met
de achterpooten. Die tegen het hek staan, schuren zich daar tegen. We
pakken nu een der verdachte dieren en betasten dit natuurlijk eerst daar,
waar we het hebben zien bijten, krabben of schuren. Bij dat betasten
zoeken we naar korstvormige verdikkingen en maken daarbij eene knijpende
krabbende beweging. Daar hebben we al een plek, op den ribwand. Het
schaap buigt door in den rug en de achterbeenen, buigt den hals wat op
zij en begint te smekken. Het dier reageert. Nu halen we de vacht ter plaatse
uit elkaar, maken er, als het ware, een scheiding in en krijgen de gelegenheid
de huid te bekijken. We zien een korstje, droog, hard, grauw grijs, iets geel
bruin getint, vastzittend op de huid. die min of meer verdikt is. Aan den

omtrek van de korst is de huid wat hyperaemisch. We tasten vervolgens
het schaap verder af en doen dat stelselmatig, beginnend bij de boegen,
de voorborst, den rug, de lendestreek, de broek en den staart, dat zijn
de praedilectieplaatsen. Is het een ram, dan vergeten we ook het scrotum
niet. De geaardheid der korsten en sterke reageeren doen den geoefenden
onderzoeker met zekerheid de diagnose wolschurft, veroorzaakt door de
psoroptes- of dermatocoptes mijten, stellen. Voor alle zekerheid zullen we
echter niet nalaten, even een praeparaatje te maken. We zoeken daartoe
een paar jonge haardjes, met nog weinig korstvorming — de korsten
ontstaan, doordat de\' lymphe uit de beschadigde huid met epitheel, vuil
en haren indroogt tot eene compacte massa — uit, knippen de wol af tot
op de korst en krabben nu met een mes, scherpen lepel of een blad van een
kromme schaar de korst van de huid, drukken daarbij stevig aan, om de
onderkant van de korst geheel mee te nemen, want daarin zitten de mijten,
nymphen en eieren. Het bovenste uitgedroogde gedeelte bevat de para-
sieten slechts sporadisch. We strijken het verzamelde materiaal af in een
cylinderglaasje of op een stuk papier. Een doosje kan natuurlijk ook dienst
doen. We brengen een deel van het materiaal op een voorwerpglas, spreiden
het daar wat op uit en gieten er een paar druppels kaliloog op ter sterkte
van 10%. Een tweede voorwerpglas wordt er los opgelegd, waarna we de
korst een paar uur laten weeken. Bij jong materiaal is een kwartier al wel
voldoende. Is de tijd om, dan drukken we de voorwerpglazen stevig tegen
elkaar, met een eenigszins wrijvende beweging, om een gelijkmatig dun,
doorzichtig laagje te krijgen. Houden we ons praeparaat tegen het licht,
dan zien we hier en daar kleine, grijze puntjes. Dat zijn de mijten, zooals
ons bij het microscopisch onderzoek — vergrooting 60 tot 80 — duidelijk
wordt.

We zijn in dit geval gelukkig geweest en zijn met het eerste praepa-
raatje klaar. Er zitten mijten, nymphen en eieren in, dus een volledige
cyclus.

We kunnen ook gevallen krijgen, dieren, die reeds lang aan schurft
lijden en daartegen zijn behandeld. Dat zien we aan de kleur van de
wol, die b.v. bruinachtig is, als in het waschmiddel creoline is verwerkt
of geelachtig, als er zwavel in zit. De dieren reageeren dan bij het betasten
weinig of niet; wel is de huid gevoelig en krimpen ze daarbij in elkaar.
De korsten zijn op meerdere plaatsen opgegroeid, zitten dus niet meer
direct op de huid. De huid is echter nog te dik en weinig soepel. We trachten
nu een versch haardje te vinden, wat ons nog al eens lukt in de broek of,
bij schapen met een langen staart, in den staart. We verzamelen weer
op dezelfde manier materiaal, liefst van meerdere plaatsen, en maken een
paar praeparaatjes. We laten ze wat langer liggen, kijken of we grijze
puntjes zien en zoeken dan onder het microscoop het tusschengeklemde
materiaal stelselmatig af. Vaak vinden we dan beschadigde mijten, soms
een chytine-omhulsel van een ei, waar een larve (nymph) is uitgekropen.
Voor de praktijk is deze vondst reeds voldoende. Wil men proces-verbaal
opmaken wegens overtreding van artikel 17 der Veewet (verzuimde
aangifte), dan is het wenschelijk, zoolang te zoeken, tot men minstens
i levende schurftmijt vindt.

Wanneer we de keus hebben, nemen we nimmer materiaal van een
zwait schaap. De korstvorming is daarbij bijna altijd minder sterk en er

zitten gewoonlijk weinig mijten in, zoodat het zoeken er naar zeer tijd-
roovend is, nog te meer, omdat de zwarte wolharen de doorzichtigheid
van het praeparaat sterk ongunstig beïnvloeden.

Waarom wordt een zwart schaap minder sterk aangetast ? In de littera-
tuur vond ik daar niets over. Vermoedelijk is de verklaring deze, dat
bij zonneschijn de vacht van een zwart schaap veel warmer wordt dan
van een wit en dat de hooge temperatuur de mijten in hun ontwikkeling
belemmert. Dat net pigment als zoodanig de oorzaak zou zijn, komt me
onwaarschijnlijk voor.

Het beeld, dat we zagen, n.1. korstvorming ter grootte van een kwartje
tot een gulden, wijst er op, dat het lijden reeds minstens een maand heeft
bestaan, waarschijnlijk reeds zes tot acht weken.

Bij chronische gevallen, die we natuurlijk op de markt niet te zien
krijgen, kan er één groote korst zitten van den schoft tot het kruis, met
inbegrip van den borstwand en de flanken. De wol is dan tengevolge
van het schuren tegen wanden, hekken en palen grootendeels verdwenen.
Hier en daar hangen nog wat lange vlokken wol. De foto geeft daarvan
een goed beeld. Het stellen van de klinische diagnose is daarbij niet moeilijk,
al zijn me meerdere gevallen bekend, dat de dierenarts, omdat hij bij
microscopisch onderzoek geen schurftmijten vond, den eigenaar mede-
deelde, dat het geen schurft was en dat aangifte achterwege kon blijven.

Zijn de schapen pas geschoren, dan is het onderzoek veel gemakkelijker.
We zien de korsten en behoeven niet de geheele vacht af te tasten. De
eigenaar ontdekt het lijden bij en na het scheren ook gemakkelijk. Dat is
de reden, dat er in het voorjaar zooveel schurft wordt geconstateerd; in
werkelijkheid is deze echter terug te brengen tot den vorigen herfst. Vooral
in den paartijd krijgen we altijd sterke uitbreiding, hetzij door aankoop
van een besmetten ram, hetzij doordat de ram besmet wordt door een
aangetast schaap en dan op zijn beurt de volgende ooien, die hij dekt,
aansteekt. En, zooals ik in den aanvang reeds opmerkte, de herfst is voor
de ontwikkeling van de schurft gunstig; het weer is vaak regenachtig,
met weinig zon. Bij schapen, die \'s nachts worden opgehokt, zooals dat bij
heideschapen steeds het geval is, krijgen we daarbij dan nog, dat de dieren
lang in het donker zitten, dicht op elkaar gedrongen. Ze liggen graag
tegen elkaar, de bodem is sterk geïnfecteerd en de besmetting breidt zich
snel uit over den geheelen koppel.

Bijzondere aandacht moet worden geschonken aan de lammeren.
Door hun innig contact met de ooien zijn de besmettingskansen zeer
groot. We vinden bij onderzoek tal van kleine haardjes, over het geheele
lichaam verspreid. De vacht ziet er eigenaardig uit. Geen loshangende
wol —• de wolharen zitten bij lammeren vast, geraken bij het schuren
dus niet gemakkelijk los — maar wel een onregelmatig dek, met overal
saamgeplakte wolpltkken. Deze ontstaan, doordat de lammeren naar de
aangetaste, jeukende plekken bijten, waardoor de wol ter plaatse met
speeksel wordt bevochtigd; de wolharen kleven samen, er komt vuil op
en zoo ontstaat het eigenaardig aspect, dat den kenner opvalt. Den on-
geoefende ontgaat dit, als hij de dieren niet betast, zulks te meer, als ze,
wat vaak gebeurt, onder zaagmeel zitten, doordat de bodem van den wagen,
waarin ze naar de markt worden gebracht, met zaagmeel is bestrooid.

We verlaten nu den ingang en loopen het marktterrein eens over,
blijven af en toe rustig staan en overzien de schapen (en lammeren) in de

nabij gelegen hokken, daarbij nauwkeurig lettend op iedere verdachte
beweging. Op deze wijze zullen ons niet veel schurftgevallen ontkomen.
Geheel safe zijn we echter niet. Een geringe aandoening in den staart
bij een heideschaap, een enkel puntje, als een speldeknop, bij een schaap,
dat de eigenaar — schapenhandelaar of schapenhouder met ervaring —
uit zijn besmetten koppel heeft gehaald om het naar de markt te brengen,
kan ons nog wel zijn ontgaan. Willen we de grootst mogelijke zekerheid
hebben, dan dient elk schaap grondig te worden afgestast. En zelfs dan nog
ontglippen ons de dieren, die voor zeer korten tijd zijn besmet en waarbij
het nog niet is gekomen tot eene waarneembare huidaandoening.

Over de therapie wil ik in deze les niet spreken. Alleen wil ik er van
zeggen, dat men steeds het geheele dier moet behandelen en niet alleen
de zichtbaar aangetaste plekken. Doet men het laatste, dan heeft de
behandeling geen succes. Men komt steeds achter de schurft aan.

Ten slotte zij nog opgemerkt, dat wolschurft bij heideschapen gemakke-
lijker is te genezen dan bij cultuurschapen met hunne veel fijnere wol.

Een beeld, dat veel op schurft gelijkt, krijgen we bij schapen die luizen
(trichodectes) hebben. Daarbij treedt ook jeuk op en dientengevolge
krabben, schuren en bijten. De korsten, die we daarbij krijgen zijn echter
minder groot en dik, meer korrelig en schilverig en lichter van kleur.
Slechts bij groote uitzondering komt het tot uitgebreide korstvorming,
zoodat verwarring met schurft mogelijk is. De luizen zijn met het bloote
oog goed zichtbaar. Omdat luizen en mijten gelijktijdig kunnen voorkomen,
doen we in twijfelgevallen even een microscopisch onderzoek. Dan zien
we de luizen heel gemakkelijk en bovendien gele massa\'s, d.z. de uitwerp-
selen van luizen.

Teeken kunnen ook jeukte veroorzaken. De teeken zijn gemakkelijk
te vinden. Vooral bij zonneschijn zien we ze boven in de wol. Korstvorming
treedt hierbij niet op.

Eene slecht gesloten, onregelmatige vacht zien we wel eens bij hok-
schapen in slechte conditie, waarbij jeukte optreden kan, vooral, als de
dieren hooiresten in de wol krijgen. Mogelijk spelen hooimijten daarbij
ook eene rol. Tot korstvorming komt het hierbij echter niet.

Eene enkele maal namen we knobbels waar, soms ter grootte van een
kleinen aardappel. Ze zitten in de huid, irriteeren deze niet en geven
dus geen aanleiding tot moeilijkheden bij de klinische diagnose schurft.

Uit het laboratorium „Kennis der menschelijke voedingsmiddelen van
dierlijken oorsprong" der Vet. Fac. der Rijks-Universiteit te Utrecht.

De schaarste der levensmiddelen in de afgelopen jaren heeft in ons land
aanleiding gegeven tot een sterke stijging van het aantal konijnen en ko-
nijnenhouders. Dit met het doel door middel van deze dieren plantaardige
voedingsstoffen, die als zodanig weinig of niet geschikt waren voor mense-
lijke consumptie, te transformeren in hoogwaardig dierlijk eiwit. Al is de
rol, die de consumptie van konijnen speelt in de volkshuishouding dan ook
relatief klein ten opzichte van die van sommige andere voedingsmiddelen
van dierlijken oorsprong, ze dient evenmin onderschat te worden. En dit
gebeurt des te gemakkelijker, daar een groot deel van dit artikel niet op de
markt verschijnt, doch als „huisslachting" zijn bestemming vindt. Hier
komt nog bij de sociale factor, dat het voor een groot deel de minder
gegoede standen zijn, die konijnenteelt bedrijven.

Een gepaste belangstelling van de zijde der veterinairen voor bedoelde
diersoort is dan ook wel aan te bevelen. Voor den klinicus betekent dit een
ietwat grotere aandacht aan diagnostiek en therapie, voor de zoötechnicus
een nog grotendeels onontgonnen terrein speciaal op het gebied van de
voeding, en voor degenen, die zich met de keuring van konijnen voor de
consumptie hebben bezig te houden, het vergaderen van meer kennis van
dit speciale onderdeel en het practisch toepassen daarvan.

Dit artikel beoogt een bijdrage te leveren tot de kennis van de keuring
van konijnen voor de consumptie.

Gedurende het tijdvak October \'43 tot Februari \'45 werden aan de af-
deling „Kennis der menschelijke voedingsmiddelen van dierlijken oor-
sprong" een honderdtal konijnen ter keuring voor consumptie aangeboden.

Voor het overgrote deel betrof het hier dieren, die een natuurlijke dood
waren gestorven.

Voor zover het (nog) levende konijnen betrof, werden de dieren afge-
maakt door intraveneuze luchtinsufflatie, 10 cc lucht geinjiceerd in een
oorvene bleek steeds ruimschoots voldoende het konijn in enkele seconden
te doden.

Uit het vervolg zal blijken, dat een zeker deel van de gestorven dieren
niet werd afgekeurd.

We handelen daarmee dus in strijd met de desbetreffende wetsbepalingen,
die gelden voor de keuring van slachtvee in analoge gevallen.

Er waren echter een aantal factoren, die ons deden besluiten hier een
ander standpunt in te nemen.

ie. Eventuele goedkeuring van een konijn (resp. gedeelte daarvan) is,
daar uitsluitend voor particulieren werd gekeurd, in zekere zin gelijk te
stellen met de uitspraak, verkoop in het klein onder toezicht, zoals wij die
bij de keuring van slachtdieren kennen, omdat in beide gevallen de gebrui-

ker weet, dat het genuttigde vlees volkomen onschadelijk, doch niet van een
op normale wijze geslacht dier afkomstig is.

2e. Het consumeren van konijnenvlees in weinig verhitte toestand (bief-
stuk bij slachtvee !) is een figuur, die in de huishouding onbekend is.

3e. Door het directe contact met de consument kon aan deze raad worden
verstrekt inzake de beste wijze van consumptie. B.v. door advies te geven
aangaande de vermoedelijke graad van houdbaarheid.

4e. Het niet uitgebloed zijn van het dier is voor de consument minder een
bezwaar dan bij slachtvee, omdat de hoeveelheid „zichtbaar" bloed veel
minder groot is en hij bovendien daar door de consumptie van wilde
konijnen aan gewend is.

5e. De zeer grote voedselschaarste, vooral in het Westen van ons land,
maakte het noodzakelijk alles, wat maar enigszins voor consumptie geschikt
was, te benutten.

Wat nu de keuring voor de consumptie betreft, komen we in de eerste
plaats te staan voor het verschijnsel van postmortale veranderingen.

Het spreekt vanzelf, dat een gestorven dier zo spoedig mogelijk dient te
worden geslacht en gekeurd.

Overigens is het tijdstip van het eerste optreden van cadavereuze ver-
schijnselen afhankelijk van verschillende factoren. Als belangrijkste daar-
onder kunnen wij noemen de temperatuur van bewaring na de dood. Verder
spelen een rol de voedingstoestand, waarin het dier verkeerde, de vulling
van de darm, de aard der ziekte, de dichtheid der beharing.

Van de 19 konijnen, die niet langer dan enkele uren geleden gestorven
waren, vertoonde geen enkele rottingsverschijnselen.

Van 12 dieren, die een halve dag dood waren, bleken er twee wegens post-
mortale verschijnselen afgekeurd te moeten worden.

Van 6 konijnen, die 1 dag of langer dood waren, was er slechts één, die
niet meer dan geringe, plaatselijke, cadavereuze verschijnselen vertoonde
en gedeeltelijk nog werd goed gekeurd.

De postmortale verschijnselen plegen in het darmkanaal te beginnen.
Gasvorming treedt daar op, de serosae van de inwendige organen verliezen
hun frisse, glanzende tint. Daarna treden door diffusie van gassen chemische
processen op in de spieren en huid van de buikwand, die een groene kleur
aanneemt. Een afwijkende geur gaat vanuit het maagdarmkanaal zich aan
het gehele cadaver meedelen.

Nog later zien we diffusie van het bloed uit de vaatjes in de weefsels, die
rood verkleuren, en autolyse van het weefsel gepaard aan een sterke, cada-
vereuze geur.

Wat de beoordeling voor consumptiedoeleinden betreft, kunnen wij vast-
stellen, dat in uitzonderingsgevallen, slechts dan nog gedeeltelijke goed-
keuring kan volgen, als de afwijkingen zich beperken tot het darmkanaal en
een gedeelte van de buikwand en, na verwijdering \'van deze gedeelten in-
clusief de inwendige organen, geen afwijkende geur of kleur zich van het
vlees kenbaar maakt.

De sectiebevindingen die, eventueel aangevuld met een B.O.¹), ons een
basis moesten geven voor de beoordeling op eventuele geschiktheid voor de
consumptie, waren als volgt verdeeld.

Groep i. Pseudotuberculose ......................................................26 gevallen

Wij zullen deze rubrieken achtereenvolgens de revue laten passeren,
waarbij wij dan de gelegenheid zullen hebben aan de volgende punten
aandacht te besteden.

c. De vereiste keuringsuitspraak, die telkens groepsgewijze zal worden
aangegeven, en waarbij verondersteld wordt, dat geen rottingsverschijnselen
waren aangetroffen. Aan de pathologische anatomie van de belangrijkste,
specifieke konijnen ziekten zal hierbij in het bijzonder aandacht worden
geschonken.

Was de pseudotuberculose bij konijnen vóór de oorlog een betrekkelijk
zeldzame verschijning in de sectiezaal, gedurende de laatste jaren ontwik-
kelde de ziekte zich tot een zeer algemene, gevreesde konijnenziekte. Ge-
durende de onderzoekingstermijn traden,\' in elk geval wat Utrecht en om-
geving betrof, een tweetal enzoötiën op, in de winters van 1943—\'44 en
\'44—\'45. Gedurende de zomer van \'44 en ook tot dusver zomer \'45 werd in
geen enkel geval pseudotuberculose gezien. Het maakt den indruk, dat het

De techniek, die hierbij gebruikt werd, was dezelfde als die, welke wordt toegepast bij
de keuring van slachtdieren. Van spierweefsel (binnenzijde dijbeen) en van lever en
milt (soms ook van nieren of lymphklieren) werden een schuine agar- en een bouillon
buis geënt en vervolgens bebroed bij 37°C.

koude jaargetijde voor deze ziekte een begunstigende factor is. Volledig-
heidshalve dient echter wel te worden vermeld, dat het totaal aanbod van
konijnen voor keuring in den zomer veel geringer is dan in den winter
(vooral omstreeks de Kerst en Nieuwjaar is er een hausse te bespeuren !).
We moeten deze conclusie dan ook onder zekere reserve stellen.

Over het sectiebeeld is het volgende op te merken: De pseudotuberculose
is in wezen een darmziekte, waarbij zich dan secundair metastatische,
necrotiserende processen kunnen vormen in verschillende inwendige or-
ganen.

In 22 goed onderzochte gevallen waren de aandoeningen volgens onder-
staand schema gelocaliseerd:

Darmkanaal (inclusief mesent. lgl.) 22 maal, lever 14 maal, milt 12
maal, nieren 2 maal, waarbij als complicaties: pneumonie 2 maal, perito-
nitis 3 maal, sepsis 9 maal, cachexie 7 maal, alg. oedeem 2 maal.

In het darmkanaal beginnen de afwijkingen als kleine, speldeknopgrote,
necrotiserende ontstekingshaardjes in het lymphoïde weefsel van de ilio-
caecaal klep en het uiteinde van de blinde darm, in zeldzamer gevallen
daarna ook in de Peyerse plaques. Ze zijn grijswit van kleur en in de ge-
noemde plaatsen meest in grote getale aanwezig.

De dunne darm reageert in een zeer groot deel der gevallen met een
catarrhale of necrotiserende ontsteking, welke laatste tot een peritonitis
aanleiding geeft, als het proces voldoende lang bestaat. In de dikke darm
als enigste afwijking een enkele maal enkele zweren in de kop van de blinde
darm.

Bijna steeds vinden we de darmlymphklieren veranderd. Deze zijn dan
sterk gezwollen, vochtig en in goed ontwikkelde gevallen doorzaaid met dof-
grijze, kazige necrosehaarden.

Indien lever en milt bij het proces zijn betrokken, vinden wc kleine ont-
stekingshaardjes, die al spoedig regressie vertonen. In den regel zijn in de
milt de haarden groter en is het proces uitgebreider dan in de lever. Het is
geen zeldzaamheid als de milt 10 tallen malen te groot is en in hoofdzaak
bestaat uit necrotisch materiaal.

Uit de boven verstrekte cijfers blijkt, dat de nieren (evenals trouwens
de longen) slechts zeer zelden zijn aangetast. Komen haardjes in de nieren
voor, dan zijn ze soms wat meer hyalien van aspect en als zodanig niet van
tuberkels te onderscheiden. Op de differentiaal diagnose van deze en andere
ziekten komen we nog terug.

Over de complicaties bij deze ziekte zij nog het volgende opgemerkt.
De 2 pneumoniën, die werden gevonden, waren van sereus-cartarihaal
karakter en vrijwel uitgebreid over het gehele longweefsel. Als zodanig
is het weinig waarschijnlijk, dat de pseudotuberkelbacillen hier verant-
woordelijk voor zijn en zullen we meer moeten denken aan een aspe-
cifieke oorzaak, die de dieren, met sterk verminderde weerstand, de long-
ontsteking bezorgde. De andere onder complicaties vermelde ziekte-
beelden spreken voor zich zelf. Terloops kan nog vermeld worden, dat
de diagnose sepsis bij konijnen meestal moeilijk is vast te stellen, vooral
als de milt als indicator is weggevallen, wanneer dit orgaan reeds uit
andere hoofden sterk pathologisch is veranderd. Petechiën onder de se-
reuze vliezen worden zoo goed als nooit waargenomen in het verloop van
sepsis bij konijnen, terwijl de degeneratieverschijnselen van de paren-

chymateuze organen weinig opvallend zijn en voor een goede beoordeling
veel routine vragen.

Het cultiveren van de bacillen uit de afwijkingen bij deze ziekte vond
een aantal malen plaats en leverde geen moeilijkheden op.

Uit het vlees werd ook gecultiveerd, soms met negatief, soms met po-
sitief resultaat.

De desbetreffende literatuur leert ons, dat de bac. pseudotuberculosis
rodentium niet pathogeen is voor den mens.

We menen op grond van dit feit en bovenstaande gegevens de keuring
van aan pseudotuberculose geleden hebbende konijnen als volgt te
moeten doen plaats vinden.

b. Goedkeuring van het vlees, wanneer alleen weinig uitgebreide,
locale processen te vinden zijn in darm, lgl. en lever en indien de mil tgeen
haarden vertoont, noch ergens in het lichaam verschijnselen van sepsis
worden waargenomen.

c. Goedkeuring van het vlees in die gevallen, die niet onder groep b.
vallen, doch waarbij in het vlees geen andere micro-organismen dan
pseudo t.b.c. bacillen worden aangetroffen.

Opm. Een eenvoudige bacteriologische controle levert ons de eigenschap
van de bacil, bouillon diffuus troebel te maken bij bebroeding op kamer-
temperatuur, terwijl een bebroeding bij 37°C. een bezinksel op de bodem
van de bouillonbuis doet ontstaan. In voorkomende gevallen ent men
dus twee bouillonbuizen.. Eén wordt bebroed bij kamertemperatuur,
de andere bij 37°C. Het verschil in groei, dat te zien komt, is specifiek
voor de bacillus pseudotuberculosis rodentium, wanneer tevens blijkt,
dat we met een gram(-) staafje te doen hebben.

Voor de differentiaaldiagnose bij pseudotuberculose komen in aan-
merking tuberculose, paratyphus infectie (S. typhi murium), pest, tula-
raemie.

Spontane tuberculose (bovine type) bij konijnen is zeldzaam, hoewel
zij toch zo nu en dan in de secticzaal wordt waargenomen. Als regel is
zij wel vrij goed van pseudotuberculose te onderscheiden. Meestal zien
we een duidelijker prolifiratie en een minder snelle regressie bij de ontste-
kingsprocessen. In het merendeel der gevallen zijn de longen sterk aan-
getast, terwijl ook de nieren zeer vaak tuberkels te zien geven. In twijfel-
gevallen kan een eenvoudig bacteriologisch of histologisch onderzoek
(aantonen van de bacillen) ons de weg wijzen. Eventueele gevallen van
t.b.c. bij konijnen dienen voor consumptie steeds te worden afgekeurd,
daar dit proces sterke neiging tot snelle generalisatie vertoont en wij dus
ook t.b.c. bacillen in het vlees dienen te verwachten.

Spontane paratyphus infecties bij tamme konijnen zijn er weinig in
de literatuur beschreven. Voor zover mij bekend tot dusver niet in ons
land.

Voor zover de ziekte niet septichaemisch, doch min of meer chronisch
verloopt, doet zij zich voor als een aandoening van de darm of van de
gravide baarmoeder. In het laatste geval als een diphterische metritis,
in het eerste geval als darmontsteking met zweervorming, vooral in de

kop van de blinde darm en op de praedilectie plaatsen, het lymphoïde
weefsel van de iliocaeeaal klep en het uiteinde van de blinde darm.

Van de overige organen is slechts de lever soms in het bezit van
kleine necrosehaardjes, terwijl de milt septisch gezwollen kan zijn. Wij
kunnen zeggen, dat bij deze ziekte de neiging tot het ontstaan van gene-
ralisatieprocessen minder groot is dan bij pseudotuberculose, terwijl meer
neiging bestaat tot chronische uitbreiding van het proces in het darm-
kanaal. In twijfelgevallen dient cultureel of serologisch onderzoek (agglu-
tinatie met de rest van het hartebloed) uitsluitsel te geven.

Mensenpest en tularaemie komen eveneens spontaan bij konijnen voor,
doch deze zijn tot dusver in ons land niet opgetreden. Bij pest speelt het
konijn blijkbaar slechts een ondergeschikte rol en kan in het verband
van dit artikel wel buiten beschouwing worden gelaten.

De tularaemie (evenals trouwens de mensenpest in vele gevallen)
blijkt volgens de literatuur in wezen een ziekte te zijn, die door ectopara-
sieten wordt overgebracht. Hierdoor staan dan ook niet de
afwijkingen van het maagdarmkanaal op de voorgrond. Verder heeft
de bact. tularense sterke affiniteit tot het lymphklierapparaat waardoor
zich „bubonen" en fistels kunnen vormen. Deze beide punten vormen
een verschil met de infectie met de pseudo t.b.c. bacillen. Gemeenschappe-
lijke hebben zij de haardjesvorming in lever en milt en (in mindere mate)
in longen en nieren.

Mocht de tularaemie zich onverhoopt ook tot ons land uitbreiden,
dan zal nader onder de oogen moeten worden gezien of de verschilpunten
bij de sectie voldoende zijn voor een diagnose. Vermoedelijk zal dit lang
niet steeds het geval wezen en zal het onderzoek van konijnen, die\' met
pseudotuberculose behebt zijn, dan op andere leest moeten worden
geschoeid.

Voorlopig echter lijkt ons dit gevaar voor ons land en zeker wat de
tamme konijnen betreft, niet groot.

In een achttal gevallen werd als doodsoorzaak der konijnen pneumonie
waargenomen.

Hierbij waren 3 gevallen met aansluitende pleuritis en 5 met ver-
schijnselen van sepsis. Deze pneumoniën varieerden in karakter van
sereus tot catarrhaal necrotiserend al naar den aard en den duur der
processen.

Door de tijdsomstandigheden kon niet in elk geval een B.O. plaats
vinden. Voor zover onderzoek omtrent de aetiologie heeft plaats gehad
bleek bij twee gevallen een Pasteurellose gevonden te worden, gepaard
gaande met een bacteriaemie, terwijl in één geval uit longen, lever, milt
en vlees een reincultuur van grampos. coccen werd gekweekt.

Het aspect van de pneumonie was in het laatste geval indentiek met
dat van de pasteurellose pneumoniën, zodat wij bij de sectie daaromtrent
geen aanknopingspunt hebben.

De mogelijkheid is natuurlijk niet uitgesloten, dat we bij deze coccen-
septichaemie en pneumonie met een secundaire infectie te doen hadden,
doch dit is moeilijk achteraf uit te maken.

eventuele beoordeling bij de keuring, die omtrent (pleuro)pneumoniën
als volgt kan worden geformuleerd.

a) Goedkeuring, indien slechts geringe, locale processen in de longen
te vinden zijn en geen uitingen van sepsis worden waargenomen,

b) Goedkeuring van het vlees met afkeuring van de inwendige or-
ganen, als in organen en vlees slechts pasteurella\'s worden aangetroffen.

Een B.O. zal in een groot deel van de gevallen hier dus niet
achterwege kunnen blijven.

1) Abscessen werden in 3 gevallen waargenomen. Het betrof hier dan erwt-
tot knikkergrote abscessen subcutaan of in de melkklieren, duidelijk af-
gekapseld en met een dikvloeibare pus. Het proces ging in twee gevallen
met geringe, septische verschijnselen gepaard, terwijl in alle gevallen
aetiologisch coccen in het spel waren, doch alleen in de abscessen waren
aan te tonen.

2) Colibacillose werd eenmaal waargenomen bij een konijn, dat volgens
de anamnese reeds een wetk ziek was. In de dunne darm van het be-
troffen konijn waren de verschijnselen van een catarrhale enteritis aan-
wezig met roodheid van de mucosa en mucopurulente exsudatie. Het
darmkanaal was niet overvuld met ingesta. De mesent. lgl. waren vochtig
en sterk gezwollen en vertoonden hier en daar haemorrhagische plekken
Er was een uitgesproken sepsis met petechiën onder het epicard, sterke
miltzwelling en degeneratie van de parench. organen (lever en nieren)
Uit lever, milt en mesent. lgl. werden reinculturen van colibacillen ge-
ïsoleerd. Hoewel we bij het isoleeren van colibacillen steeds bedacht
moeten zijn op agonale of postmortale infecties (het dier was ±3 uur
dood) menen wij toch, mede gezien het sectkbeeld, dat reeds op een
bacteriaemie wees, in dit geval wel de diagnose colibacillose als vaststaand
te kunnen aannemen.

3) Endocarditis werd in één geval waargenomen en wel in de. valvu-
la tricuspedalts. Deze was sterk verdikt, gegranuleerd, rood en ruw
van oppervlak, en, vooral aan de boezemzijde, bedekt met korrelig, ne-
crotisch materiaal. Als verdere afwijkingen bij deze sectie werden
gevonden longoedeem en een septisch gezwollen milt.

Uit lever, milt en harteklep materiaal van dit konijn werd een gram-
negatieve bacil geïsoleerd, die cultureel de volgende eigenschappen
vertoonde.

Agar: hyaliene koloniën, die vast op de voedingsbodem zaten. Bouillon:
Slijrr.m ge draden, vooral op de bcdem van de buis. Saccharose: Geen
gasvorming. Licht zuur. Glucose: Zuurvorming. Manniet: Niet omgezet.
Arabinose: Licht zuur. Pepton NaCl: Geen indolvorming. Lactose:
Zuurvorming. Lakmoeswei: Licht zuur. Rhamnose: Niet omgezet.
Dulciet: Niet omgezet. Gelatine: Geen vervloeiing.

Gedurende de laatste oorlogsmaanden is deze bacteriestam afgestorven,
zodat een verdere determinatie helaas niet kon plaats vinden.

Dr. J. Jansen, conservator bij de afdeeling Parasitaire- en Infectieziekten,
mot wien wij deze gegevens bespraken, was echter van oordeel, dat het
hier met grote waarschijnlijkheid een infectie met Shigella equili heeft
betroffen. Deze bacil is aan de afd. Infectieziekten gedurende het laatste
jaar meermalen uit konijnen geïsoleerd, (zie Jansen en v. d. Hurk l.c.).

4) Het geval van Peritonitis betrof een konijntje van ±9 maanden,
dat volgens de anamnese nooit had willen groeien. Door de gehele buik-
holte heen trof men dik, fibrineus exsudaat aan, deels door bindweefsel
vervangen, dat dan als een grijs ietwat korrelig laagje het peritoneum be-
dekte. Adhaesies en verklevingen van de buikorganen. Verder geen af-
wijkingen in het cadaver. Omtrent het ontstaan van deze chronische
peritonitis was niets met zekerheid te zeggen.

5) Puerperale sepsis. In dit geval werd als sectiebeeld waargenomen een
uterus, die in het puerperale stadium verkeerde en verder als uitingen van
sepsis een gering gezwollen milt en degeneratie van de lever.

Culturen uit de organen van dit dier waren positief. Niet nader gede-
termineerd.

6) Enterogene intoxicatie ? Het geval, dat onder deze rubriek is gerang-
schikt, was dat van een flink konijn in goede voedingstoestand, waarbij
bij de sectie alleen werd gevonden emphysemateuze lengen met sub-
pleurale petechiën en een septisch gezwollen milt. Er waren meer dieren
onder gelijke verschijnselen gestorven. Het B.O. verliep geheel negatief,
zodat hier aan een voedingskwestie werd gedacht. Zekerheid was echter
niet te verkrijgen.

Het lijkt ons aangewezen de keuringsuitspraak voor de gevallen uit
Groep 3 als volgt te stellen.

1. Coccidiosis. Slechts een gering aantal konijnen ontvingen we ter keu-
ring, die na onderzoek bleken geleden te hebben aan coccidiosis van lever
en (of) darm. Dat dit getal relatief zo klein was, vindt zijn oorzaak in het
feit, dat volwassen konijnen, hoewel dikwijls drager van coccidiën, zo goed
als nooit aan deze ziekte succomberen. Steeds zijn het de jonge en half-
was konijnen, die in dikwijls groten getale, aan deze ziekte ten offer vallen.

Uit hygienische oogpunt beschouwd behoeft tegen de goedkeuring
van konijnen, die aan coccidiosis gestorven zijn, geen bezwaar te bestaan,
doch meestentijds zijn de dieren nog zo klein, dat ze voor consumptie-
doeleinden niet in aanmerking komen; of ze zijn zoo sterk vermagerd,
dat uit hoofde van algehele cachexia afkeuring volgt.

2. Cysticercosis. Het voorkomend van cysticerci pisiformes onder het
peritoneum en het omentum van konijnen is vrij frequent. In ons ma-
teriaal werden deze in een 13- tal gevallen aangetroffen. Het betrof hier
steeds een toevallige sectiebevinding.

Bij de keuring van deze gevallen kunnen wij volstaan met afkeuring en
verwijdering van de pathologisch veranderde organen en vormsels.

knikkergroot blaasje gevonden, dat een aantal lintwormkoppen bevatte.
Dit bleek te zijn een exemplaar van de coenurosis serialis (Determinatie
aan de afdeling Par. ziekten door collega Abrahamse). Dit is de vin van
de T. serialis, een lintworm van de hond. In andere landen komen deze
parasieten frequent voor bij hazen en konijnen. De localisatie is vooral
intermusculair, waar zij dan in groten getale kunnen voorkomen. Andere
tussengastheren dan konijnen en hazen worden niet gebruikt. Na ver-
wijdering van het afwijkende deel der buikwand werd het konijn goed-
gekeurd voor consumptie.

Synoniemen zijn trommelzucht en tympanie. Het pathol. anatomisch
beeld is gekenmerkt door een meer of minder overvulde maag, die een
dim vloeibare inhoud bevat, soms met enige gasvorming daarbij. Ont-
stekingsverschijnselen van de maag zien wij niet .Slechts een enkele keer
een paar petechiën onder het slijmvlies. De eerste darmlissen zijn in den aan-
vang slap en atonisch en wijd uitgezet. Zij bevatten een dun vloeibare inhoud,
die al spoedig meer gassen gaat bevatten, waardoor dan de darmlissen
meer gespannen worden. Ontstekingsverschijnselen kunnen in den aan-
vang geheel afwezig zijn, doch meestal mengt zich reeds wat muceus
exsudaat met de ingesta, terwijl ook roodheid van sommige darmlissen
niet zelden wordt waargenomen. Het proces kan zich uitbreiden over
de gehecle lengte van de dunne darm, doch meestal zien wij in het ach-
terste gedeelte juist meer obstipatieverschijnselen en indikking van
de ingesta. In enkele gevallen wisselen in het midden en achterste
gedeelte van de dunne darm gedeelten met obstipatie en darmatonie
(met dun vloeibare inhoud in het lumen) elkaar af.

De dikke darm is niet geregeld in het proces betrokken. Er kunnen zich
evenwel enkele gevallen voordoen, waarbij ook hier een gestoorde pe-
ristaltiek aanwezig is, die zich kenmerkt door enige overvulling van de
blinde darm met te dunne inhoud, of juist door indikking van de ingesta,
terwijl een enkele maal ook gelatincus, muceus exsudaat in de dikke darm
wordt aangetroffen als ontstekingsvcrschijnsel.

In 3 van de 40 gevallen troffen wij als complicatie in de dunne darm
aan, het voorkomen van kleine bloedinkjes en (of) necroseplekjcs. Deze
waren beide van een onregelmatige, grillige vorm, doch dikwijls min of
meer langgerekt in de richting van de dwarse musculatuur. De necrose-
plekjes, die ± ¹/₂ cm. in middellijn waren, schemerden aan de buitenkant
van de darm reeds door en bezaten meestal een heamorrhagische randzöne.
In één geval kon worden waargenomen, dat de nccrose begon op plaatsen
waar de bloedinkjes werden gezien. Wij stellen ons de gang van zaken
hier nu zo voor, dat in eerste instantie bloedinkjes ontstaan tengevolge
van de uitzetting van de darmwand door de gasvorming (die in alle drie
gevallen vrij sterk was) gecombineerd met een toxische beïnvloeding
vanuit het lumen van de vaatwandjes in de darmwand. Deze plekjes
worden dan minder resistent t.o.v. de normale darmflora en eventueele
toxinen en giftige afbraakproducten, die bij dit proces in het darmlumen
zullen kunnen ontstaan. Het gevolg kan dan een necrotiserende ontste-
king zijn, die zich ,al dan niet voorzien van een haemorrhagische zóne,
min of meer kan uitbreiden.

zien wij vrij frequent bij deze dieren een lever met een anaemische achter-
zijde, bleke drukplekken, die het gevolg zijn van druk op dit orgaan door
de sterk overvulde maag.

Een maagruptuur is eveneens een niet zeldzaam verschijnsel. Meestal
betreft het dan postmortale gevallen, doch eenmaal werd een maag-
ruptuur waargenomen, die tijdens het leven was ontstaan na een val
tijdens het vervoer. Dat dier was direct daarop gestorven, met het gevolg,
dat een verbreiding van de maaginhoud door de buikholte practisch niet
had plaats gehad.

Meer zeldzame complicaties vormen de paralysis cordis, het long-
oedeem en de subepicard ale pctechiën, die een enkele keer te voorschijn
treden als uitingen van het feit, dat het circulatie-apparaat zijn sterk
overbelaste functies niet meer heeft kunnen volbrengen.

Over het B.O. is hier het volgende op te merken:
Er werden 16 maal culturen aangelegd uit lever, milt en vlees, waarvan
2 maal met positief resultaat uit de lever en I maal positief uit lever en
vlees. Het laatste geval betrof een dier, dat reeds de vorige dag was
uitgeslacht.

b. In geval van maagruptuur slechts goedkeuring als na zorgvuldige
verwijdering van de maaginhoud geen afwijkende geur van het peritonium
wordt waargenomen.

Een viertal gevallen van maagdarmaandoeningen pasten niet in hel
schema der acute indigestie. Het loont de moeite deze elk voor zich af-
zonderlijk te bespreken, daar zich bij het B.O. enige bijzonderheden
voordeden.

Geval 1. betrof een pseudomembraneuze enteritis, waarbij de wand
van de dunne darm stug en stijf was en het slijmvlies bedekt met een
moeilijk te verwijderen necrotisch, geelgroen beslag. Het B.O. was hier
negatief.

Geval 2. betrof een acute enteritis met vorming van mucopus in het
lumen van de dunne darm, die weinig gevuld was. Onder de mucosa en
serosa van de dikke darm werden petechiën aangetroffen. Bij dit (rotte)
cadaver werd geen B.O. verricht.

Er bestond hier een catarrh van de maag met vorming van wat taai
slijm op het slijmvlies van het pylorus gedeelte, op welke plaats ook sub-
muceuze petechiën werden waargenomen. Verder een mucopurulente
enteritis, met roodheid van het slijmvlies gepaard gaande, in de dunne
darm, die slechts gering met ingesta gevuld was. De blinde darm was
iets overvuld.

Het B.O. onderzoek van de lever was negatief. Uit de milt echter kon-
den fijne gram-pos. coccen worden geïsoleerd.

Geval 4. Eveneens een gastritis met taai slijm op, en petechiën onder
de mucosa van het pylorus deel. De dunne darm was weinig gevuld,
doch vertoonde een mucopurulente enteritis met als bijzonderheid bloed-
inkjes, die in de P. plaques waren gelocaliseerd. Er waren verdér geringe
septische verschijnselen in de vorm van miltzwelling en een geringe,
parenchymateuse leverdegeneratie.

Uit de lever, de milt en de spieren werden bij het B.O. fijne gram-pos.
coccen geisoleerd. Hier werd de diagnose coccen-septichaemie gesteld,
die naar alle waarschijnlijkheid ook op No. 3 van toepassing is.

Wat de keuring betreft, blijkt het dus, dat die gevallen, die naast een
mucopurulente gastro-enteritis, bloedinkjes onder de mucosa te zien geven
en met verschijnselen van sepsis gepaard kunnen gaan, verdacht moeten
worden van coccenseptichaemie.

Hier is het aangewezen niet tot goedkeuring over te gaan voordat een
B.O. de aanwezigheid van een bacteriaemie heeft uitgesloten.

Een tweetal gevallen kregen wij onder ogen waar een chronische harts-
dilatatie bestond met secundaire stuwingsverschijnselen in de inwendige
organen.

In een derde geval was het hart zelf normaal op een geringe compensa-
toire hypertrophie van de musculatuur der kamers na. Een bemoeilijkte
levercirculatie als gevolg van een subchronisch, cirrhotisch leverlijden
was hier oorzaak van stuwingsverschijnselen.

In deze gevallen kon goedkeuring volgen, voor zover het niet tot al-
gemeen oedeem van spier- en bindweefsel was gekomen.

Een geval van niersarcomatose valt in deze groep. Metastasen waren
hier niet te vinden, zodat na verwijdering der abnormaliteiten goedkeuring
kon volgen.

Een konijn werd ter keuring aangeboden, dat in beide oorschelpen
streepsgewijze verwondingen vertoonde, vermoedelijk als gevolg van
dierenmishandeling. Uit deze wonden was het konijn verbloed en had
dienovereenkomstig anaemische organen.

Bij een geval werd waargenomen, dat het vet een sterke, gele kleur ver-
toonde. De reactie op galkleurstoffen was negatief. Het zal hier plant-
aardige kleurstoffen hebben betroffen en is als zodanig niet pathologisch
te noemen.

In een zeker percentage van onze gevallen waren er bij de sectie geen
afwijkingen te bespeuren. Voor een deel betrof dit vermagerde dieren,
waarbij onvoldoende of eenzijdige voeding waarschijnlijk wel als de doods-
oorzaak zal moeten worden beschouwd.

Er behoeft dan tegen goedkeuring voor de consumptie geen bezwaar
te bestaan, evenmin als in de overige gevallen waarbij het B.O. negatief was.

De keuring van konijnen voor menselijke consumptie is tot dusver een
gebied geweest, waar algemene normen niet voor gesteld waren. Het lijkt
ons daarom nuttig aan het eind van dit artikel een concept te geven van
een keuringsregulatief op grond van literatuurstudie en eigen onderzoek,
zoals dat zich door de gang van zaken tot nu toe ontwikkeld heeft.

2. indien op grond van het B.O.
blijkt, dat de skeletspieren geacht
moeten worden andere kiemen
te bevatten dan de bac. pseu-
do-t.b.c. rod. of pasteurella mul-
tisepticus.

In die gevallen van pseudotuberculose, waarbij slechts geringe ver-
anderingen met weinig weefselverval worden gezien kan zonder B.O. worden
goedgekeurd, met uitzondering van alle inwendige organen.

§ 4. Ziektebeelden met verschijn-
selen van sepsis, toxinaemie,
bacteriaemie of pyaemie,
pneumoniën en andere ziek-
ten, die geacht kunnen wor-
den met koorts gepaard te
zijn.

Darmontstekingen met nei-
ging tot haemorrhagiën.
Die gevallen, waarbij ziekte
of dood niet kunnen ver-
klaard worden, door de be-
vindingen bij de sectie of
uit anderen hoofde.

2. Wanneer op grond van den
uitslag van het B.O. kiemen
in het vleesch geacht moeten
worden aanwezig te zijn, voor
zoover niet elders in dit concept
vermeld.

Die gevallen, waarbij het tot
necrotiserende processen van
de darmwand is gekomen, tenzij
na B.O. gebleken is, dat het
vleesch geacht moet worden
geen kiemen te bevatten, en
met afkeuring alleen van alle
inwendige organen wordt vol-
staan.

Abscessen, voor zoover zij
niet onder een andere ru-
briek in dit concept gere-
kend moeten worden.

Indien grondige verwijdering
van de afwijkende deelen of
van de bezoedeling der deelen
onmogelijk is.

Organen, die met smetstof of on-
reinheden zijn bezoedeld.
Organen of delen van onbekende
herkomst.

2) Wanneer geen B.O. kan worden verricht in die gevallen, waarin dit ver-
eischt is, dient het geheele dier te worden afgekeurd.

Seifried, Prof. Dr. O.: Die Krankheiten des Kaninchens. 2e dr. 1937.
Jansen, Dr. Jac. Snelagglutinaties met Salmonela-antigenen bij onderzoek op Sal-
monella-infectie (bij kippen, eenden, konijnen en zilvervossen). Tijdschr. v. Dierg. 62,
afl. 23, 1935 blz. 1253.

van Oyen, Prof. C.F.: Keuring van wild en gevogelte. Tijdschr. v. Dierg. Dl 64,
\'937. afl. i.

de Koning K.: De Warenwet in verband met het toezicht op wild en gevogelte.
Tijdschr. v. Dierg. Dl.64, 1937, afl. 1.

Kolle, W.: Kraus, R.: Uhlenhuth, P.: Handbuch der Pathogenen Mikro- organismen
3^e d^r-

Postma, Dr. C.: Mensenpest en tularaemie.
Tijdschr. v. Dierg. Dl. 68, 1941, p. 571.

Postma, Dr. C.: Tularaemie. Tijdschr. v. Dierg. 1937, Dl. 64, afl. 16.
Jansen, Dr. Jac. en v. d. Hurk, C. F. G. W.: O/erzieht der onderzoekingen van
het uit de praKtijk ingezonden ziektemateriaal over 1942. Tijdschr. v. Dierg
^D1 70, 1945. P- \'°6.

OVERZICHT DER ONDERZOEKINGEN VAN HET UIT DE
PRACTIJK INGEZONDEN ZIEKTEMATERIAAL IN 1944.

Het instituut ontving in 1944 de hieronder in een tabel vermelde hoe-
veelheid materiaal.

Met het cijfer wordt bedoeld het aantal dieren, deelen, of se- en excreta
daarvan.

Tengevolge van de oorlogsomstandigheden was het aantal inzendingen
veel lager dan in de voorafgaande jaren; bij het verwerken van het mate-
riaal werden door den oorlog moeilijkhtden ondervonden, waardoor soms
een onderzoek niet zoo volledig verricht kon worden als wij gewend wa-
ren te doen.

Caviae. De voornaamste ziekte bij caviae was avitaminose; door de
oorlogsomstandigheden was de voeding slechter dan vroeger, met als
gevolg het ontstaan van avitaminose; de dieren vermageren en sterven
tenslotte; bij sectie worden dan meestal bloedingen in de bijnieren waarge-

nomen, het beenderenstelsel is dikwijls van een groote broosheid, de lever
is veelal te lichtgeel van kleur. Gecombineerd met avitaminose werd vrij
veel enteritis, soms peritonitis en pleuritis waargenomen. Eenige malen
werd de diagnose pseudo-tuberculosis (Pasleiirella pseudotuberculosis) gesteld.
In een geval van groote sterfte onder de caviae werd paratyphus
(S. iyphi-murium) vastgesteld. Enkele gevallen van pneumonie en
pleuropneumonie werden waargenomen. Bij een belangrijke sterfte
onder caviae werd een microorganisme geïsoleerd, dat eenigszins verschilde,
doch overigens ook veel overeenkomst had met een bacterie beschreven
door Holz (Zeitschr. f. Infektionskrankh. Bd. 59, H. 4. 1943); bij de caviae
waren hersenverschijnselen waargenomen; bij sectie werd gezien: pleu-
ritis, pericarditis, peritonitis, enteritis met bloedingen in de darmwand,
bij vrouwelijke, drachtige dieren abortus en endometritis. In de van het
materiaal gemaakte preparaten, vooral van het peritonitisvocht, werden
micro-organismen gezien die den indruk wekten diplococcen te zijn,
gelegen in een kapsel.

Duiven. Door de oorlogsomstandigheden was het aantal ingezonden
duiven zeer gering. Bij twee duiven werd de diagnose trichomoniasis
gesteld. Bij een duif met vele haardjes in de lever en in de milt kon de diag-
nose tuberculose gesteld worden.

Eenden. Een zestigtal eenden en enkele partijen eendeneieren en jonge
eendjes werden onderzocht.

Reeds in 1934 werd door een onzer (J.) de aandacht gevestigd op het
veelvuldig voorkomen van tuberculose bij eenden. Ook thans kon vele
malen deze diagnose gesteld worden n.1. bij 15 eenden. Over deze ziekte
zal binnenkort een nadere mededeeling gedaan worden. Gezegd kan worden,
dat tuberculose in ons land bij eenden zeer veel voorkomt en met de sal-
moncllose als de belangrijkste eendenziekte in ons land te beschouwen is.

Een ziekte, die ook veel gezien wordt, doch welke waarschijnlijk niet
contagieus is, is salpingitis peritonitis; dikwijls ziet men bij dergelijke die-
ren een met zanderige faeces overvuld rectum en een ontstoken clo-
aca, waarop gele membranen en korstjes te zien zijn. Waarschijnlijk
is de rectum-overvulling de aanleiding tot een iets prolabeerende cloaca,
waardoor cloaca-laesies ontstaan; door infectie ontstaat daarna cloacitis,
salpingitis en tenslotte peritonitis. Voorts werden nog enkele gevallen van
jicht en leucaemie waargenomen.

Ganzen. Bij ganzen blijkt in ons land vrij regelmatig niercoccidiosis
voor te komen. De cöcysten van de verwerkker, Eimeria truncata, zijn zeer
gemakkelijk aan te toonen door een preparaat te maken van de afwijkende
nieren.

Hazen. Een der 2 ontvangen hazen was gestorven aan pasteurellose.
De andere gaf bij sectie afwijkingen te zien, die pasteurellose deden ver-
moeden, namelijk een haemorrhagische trachea en pleuropneumonie;
het onderzoek op Pasteurella verliep evenwel negatief; daarentegen werden
Slaphylococcen aangetoond.

Honden, o.a. hondenziekte en infectie van het urogenitaal apparaat
door Escherichia coli.

Kanaries. In ons land blijkt bij kanaries nog al eens sterfte voor te
komen tengevolge van pseudotuberculosis. Bij drie kanaries werd
deze diagnose gesteld. Vele malen, waarschijnlijk door slecht voer, werd
enteritis vastgesteld.

Katten. Beide ingezonden katten waren gestorven aan pseudoniem -
braneuze enteritis.

Kippen. Bij drie inzendingen werd coryza vastgesteld, bij 5 kippen
(3 inzendingen van een bedrijf) werd neurolymphomatosis waargenomen.
Leucaemie werd 2 maal geconstateerd.

Wat de bacterieele ziekten hetreft werd 4 maal de diagnose tuberculose
gesteld, 2 maal morbus pullorum en 2 maal staphylococcosis. Wat de pa-
rasitaire ziekten betreft was coccidiosis zeer belangrijk, bij ruim honderd
inzendingen werd coccidiosis gevonden; ook vele worminfecties kwamen
voor, dit jaar vooral Capillaria. Van de andere ziekten overheerschten ten-
gevolge van de slechte voeding avitaminose en chronische enteritis.

Konijnen. De voornaamste bacterieziekten, die gevonden werden, wa-
ren: pseudotuberculosis (6 gevallen), staphylococcosus (2 X arthritis, 2 X
abscessen) en necrobacillosis (bij 7 konijnen van één inzender); voorts 1
geval van Treponema cuniculi-infectie. Rhinitis werd 4 maal vastgesteld;
van deze ziekte, die vermoedelijk wel contagieus is, is de oorzaak nog niet
duidelijk. Van de parasitaire ziekten is coccidiosis de belangrijkste; in 42
gevalllen moest coccidiosis als doodsoorzaak beschouwd worden; zoowel
lever- als darmcoccidiosis komt veel en in ernstigen vorm voor; ook enkele
ernstige gevallen van cysticercosis werden gezien. Bij 17 konijnen werd de
diagnose enteritis gesteld. Vier maal\'werd maagbersting en 2 maal darm-
bersting, ontstaan tijdens het leven, waargenomen.

\' Muizen. De voornaamste ziekten hierbij waren pneumonie, infecties
door Corynebacterium kutscheri, paratvphus en een geval van nephritis ver-
oorzaakt door Staphylococcus albus.

Paarden. Een deel der onderzoekingen bij paarden betrof een onderzoek
op brucellosis. Vrij dikwijls kon bij een anamnese luidende: „reciclivee-
rend kreupel", „paard kan moeilijk het hoofd naar omlaag brengen",
„nu en dan te hooge temperatuur", „beginnende schoftbuil, tevens kreupel"
een sterk positieve agglutinatie waargenomen worden. Eén der ingezonden
sera was afkomstig van een stal, waar vele merries geaborteerd hadden,
de agglutinatie met Salmonellla abortus-equi verliep in dit geval positief.
Eenige belangrijke gevallen van S. abortus eaui-infectie bij den hengst(or-
chitis )zullen later vermeld worden. Zeven maal werden toegezonden en
zelf geisoleerde culturen, afkomstig van gestorven jonge veulens, gedeter-
mineerd, welke Shigella equuli bleken te zijn. Eén maal bleek een dergelijke
cultuur streptococcen te zijn, behoorende tot de viridans-groep. Ver-
meldenswaard is nog het onderzoek van hoofd en longen van een paard.
De longen waren normaal, de trachea, larynx en neus gaven volkomen

het patholoog-anatomische beeld van malleus te zien. Het gelukte echter
niet de bacil te isoleeren; geen der vele ingespoten manlijke caviae kreeg
malkus, en ook de complement binding verliep negatief.

Papegaai. Een uit een papegaai verkregen cultuur bleek een Sal-
monella te zijn n.1. het ihamnose negatieve type van S. typ hi-murium.

Ratten. De meeste ingezonden ratten waren gestorven aan avitaminose,
dikwijls werd ook pneumonie vastgesteld.

Roek. Bij een in het wild geleefd hebbende roek werd tuberculose vast-
gesteld; het betrof hier het aviaire type; de geïnfecteerde eend en kip kregen
beide tuberculose, de ingespoten cavia bleef normaal. Uit dit geval blijkt
dus weer, dat tuberculose bij in het wild levende vogels wel voorkomt.

Runderen. Behalve twee gevallen van paratyphus betref het hier vrij-
wel uitsluitend onderzoekingen op brucellosis. Vele positieve agglutinatie-
uitslagen werden waargenomen.

Van een stier met orchitis werd bloedserum en de geëxtirpeerde testikel
ontvangen. Met het bloedserum werd een agglutinatie ingezet tot in een
verdunning van i :2000; de agglutinatie verlie p tot in de hocgste verdunning
positief; ook het testikehccht gaf agglutinatie. Uit de testikel en de epi-
didimis werd geënt op serumagar-platen en buizen met Huddleson-agar;
na bt broeding onder CO2 werd groei van kleine Gram negatieve cocco-
bacillen waargenomen; een suspensie hiervan gaf agglutinatie met bekend
positief Brucella-serum en met serum van den stier zelf.

Varkens, o.a. een aantal gevallen van varkenspest en infecties met
Streptococcus pyogenes (animal type).

Vossen. Vijf ingezonden vossen waren gestorven aan enteritis; bij
één ervan werden veel Amyloslomen ge\\erden. In één geval werd paratyphus
vastgesteld, dit is in ons land steeds een S. duhlin-infectie.

Samenvatting. In 1944 werden 867 inzendingen onderzocht. De voor-
naamste bevindingen waren: bij eenden komt veel tuberculose voor, het
is met salmonellose de belangtijkste eendenziekte. Bij ganzen: niercocci-
diosis (Eimeria truncata); bij een haas pasteurellose; kanaries: pseudotuber-
culosis (Pasteurella pseudotuberculosis); bij kippen coryza, neurolymphoma-
tosis, leucaemie, tuberculosis, mot bus pul lorum, coccidiosis, en vele worm-
infecties vooral Capillaria. Bij konijnen thinitis, necrcbacillosis, Trepo-
nema cuniculi-infectie; bij muizen C. kutscheri-infecties; bij paarden eenige
gevallen van orchitis door S. abortus equi en Shigella equuli-infecties bij veulens;
S. typhi-murium (rhamnose negatief)-ir.fectie bij een papegaai. Tubercu-
lose bij een in het wild levende roek (Corvus frugilegus L.).

In 1944 867 cases were examined. The most important results were: tuberculosis and
salmonellosis are the most important diseases in ducks; in geese coccidiosis (Eimeria
truncata) was observed; in a hare pasteurcllosis; in canaries pseudotuberculosis; in fowl
coryza, neurolymphomatosis, leucaemia, tuberculosis, morbus pullorum, coccidiosis
and many cases of enteritis verminosa, especially caused by Capillaria-wurms; in rabbits
rhinitis, necrobacillosis and infection caused by Treponema cuniculi; in mice C. kutscheri-
infections; in horses some cases of orchitis caused by S. abortus equi and in foals Shigella
^««//-infections; in a parrot infection by the rhamnose negative type of S. typhi-murium;
tuberculosis in a wild rook.

In 1944 heeft er zich op enkele Texelsche schapenbedrijven onder de
lammeren een aandoening gemanifesteerd, wier klinisch beeld tot nog toe
in ons land niet beschreven is.

Medio April werd advies gevraagd voor een lam, dat volgens den eigenaar
vanaf de geboorte in de achteihand verlamd zou zijn. De eigenaar
deelde tevens mede, dat de geboorte van het lam alsmede die van zijn
tweelingzuster (klinisch volkomen normaal) geen bijzonderheden had opge-
leverd.

Bij onderzoek blijkt een goed geproportioneerd vrouwelijk lam aanwezig
te zijn. Voldragen. Maakt een normalen, gezonden indruk. Terwijl het zijn
voorbeenen verticaal gestrekt houdt, zuigt het, en tracht daarbij steeds, zich
in zijn achterhand te verheffen. Dit gelukt niet. Op zijn wervelkolom ter
hoogte van L4—S4 is een kippenei-groot gezwel aanwezig, gedeeltelijk door
de bewolde huid bedekt. Het huiddefect verloopt over het gezwel als een
breede band in cranio-caudale richting en bezit een opvallende, vuilroode
kleur. Bij palpatie blijkt het gezwel eenigszins te fluctueeren. Het huid-
looze gedeelte van de cyste wordt gevormd door een met talrijke bloed-
capillairen doortrokken teer vlies, dat aan alle zijden door de bewolde huid
scherprandig wordt begrensd. De vuilrocde kleur wordt veroorzaakt, door-
dat een aantal capillairen, mogelijk door traumata, tijdens of na de geboorte
verscheurd is geworden, waardoor uittreding van het bloed heeft plaats-
gevonden. Bij palpatie blijkt de wervelkolcm van Cl—L4 geen afwijkingen
te vertoonen. Alle processus spinosi zijn te palpeeren. Deze ontbreekt echter
bij de L5 en wordt daar ingenomen door het craniale gedeelte van de cyste.
Het blijkt nu, dat niet alleen de processus spinosus ontbreekt van L5, maar
dat de arcus vertebrae niet volledig gevormd is. De beenige kam heeft van
L4—S4 plaats gemaakt voor een sleuf, waarin in plaats van een beenige
bedekking een massief aanvoelende streng is te palpeeren. Andere mis-
vormingen zijn bij uitwendige inspectie niet waar te nemen.

Sectie: In de buik noch in de borstholte orgaan- of liggingsveranderingen.
In de eerste plaats gaat de belangstelling uit naar het myelum, temeer daar
dit in vele gevallen van rachischisis afwijkingen zou vertoonen, b.v. als
medullair plaat aanwezig zou zijn (Recklinghausen 1886).

Na huid-subcutis-Mm erectores trunci te hebben afgeprepareerd, konden
de processus spinosi van Li—L4 worden weggenomen, de durazak bloot-
geltgd — ingeknipt en het myelum kwam te voorschijn.

De dura mater spinalis (overigens normaal) vertoont binnen het bereik
van de misvorming een defect. De pia mater spinalis bedekt het defect en
vormt het teere vlies. De te palpeeren streng blijkt het myelum te zijn, dat
macroscopisch den indruk maakt geen afwijkingen te vertoonen. De
spinaalzenuwen zijn goed ontwikkeld, ze treden onder een normalen hoek
uit het myelum. In de cyste bevindt zich een eenigszins visceuse, vrij

heldere vloeistof — eerebro-spinaalvloeistof— Hierin drijft als het ware het
macroscopisch onveranderde myelum, alleen door een dun vlies (area
medulla vasculosa) van de buitenwereld afgesloten. Wij hebben hier te
maken met een z.g. spina bifida, vergezeld gaande van een Myelomeningo-
céle. Macroscopisch zijn aan de hersenen geen afwijkingen waar te nemen.

Deze foto stelt voor het lumbale en sacrale ruggedeelte van eert lam. De achter-
becnen zijn in hun geheel verwijderd. De in het caudo-ventrale gedeelte zichtbare, in
cranio-caudale richting verloopende witte band is de Nervus Ischiadicus. De bcwolde
huid is van haar subcutis omhoog losgeprepareerd en in haar geheel opgeslagen. Daar.
waar bij de klinische beschrijving sprake is van een kippcnei-groote cyste, waarin een
stevige streng te palpeeren, en waarbij sprake is van een wervelkolomdefect, ziet men
duidelijk de spina bifida, die zich uitstrekt van I.4-S4.

De in het craniale gedeelte uit het gesloten ruggemcrgkanaal te voorschijn-
tredende, vrijwel recht omhoog loopende, breedc witte band is het myelum. Dit omhoog
gaan van het myelum is hier eenigszins geaccentueerd, doordat er eenige trekkracht
aan de huid is uitgeoefend geworden, zoodat kunstmatig het geheel iets naar boven is
gegaan, met het doel, het beeld daardoor duidelijker te laten uitkomen.

Het myelum vormt in haar verdere verloop in cranio-caudale richting als het ware
(het hier onzichtbare, achter de omgeslagen huid schuilgaande) een groot gedeelte van
het dak der cyste. Deze zou, wanneer de huid nog verder losgeprepareerd was, over
haar geheele lengte zichtbaar zijn geworden. Het myelum komt alhoewel smallcr-
(cauda-equina-vorming) voor de caudale rand van het wervelkolomdefect als een schuin
naar beneden verloopende zenuw te voorschijn, die weer verdwijnt.

De dorso-ventraal evenwijdig aan elkaar verloopende, uit het myelum stammende
smalle witte strengen zijn de uittredende spinaalzenuwen.

Dergelijke defecten, die volgens literatuurgegevens meestal met misvor-
mingen van het ruggemerg en van zijn vliezen gepaard gaan, komen bij
onze groote huisdieren waarschijnlijk zelden voor. Mededeelingen omtrent
deze aandoening zijn behalve bij den mensch o.a. ook te vinden bij het
konijn, de rat en de muis. Deze aandoening worclt zonder nadere literatuur-
aanduiding in het kort aangeroerd in het „Lehrbuch der speziellen Patholo-
gischen Anatomie der Haustiere" (Nieberle—Cohrs), waarin vermeld
wordt, dat ze sporadisch bij dieren voorkomt en meestal gelocaliseerd is in
het lumbale- en sacrale ruggemerggedeelte.

De wijze waarop, en de plaats waar deze misvorming van het ruggemerg,
haar vliezen en van de wervelkolom zich voordoet, kan verschillend zijn.

1. Door plaatselijke ophooping van liquor cerebro spinalis kunnen de
meningen boven het niet of weinig veranderde ruggemerg zijn uitgezet
— meningocèle. — Klinisch ziet men b.v. in het lumbale of sacrale gedeelte
van de rug een door de huid bedekte cysteuse zwelling.

2. Ontbreekt naast de sluiting van het weefsel, afkomstig uit het meso-
derm eveneens de sluiting van hetgeen afkomstig is uit het ectoderm,
dan is er zelfs sprake van een huiddefect. Men spreekt dan van een ,,open"
spina bifida. Hiertoe behoort de z.g. myelomeningocèle.-Deze vorm wordt
bij den mensch het meest waargenomen. Hier ziet men aan de oppervlakte
van de cysteusezwelling in het midden de roode weefselmassa van het niet
gesloten ruggemerg ,,area medullo vasculosa". Iets verder van het centrum
verwijderd begint de bekleeding met de weeke vliezen -— area epithelio
serosa — welke op haar beurt weer overgaat in de vaatrijke huid, area
dermatica.

3. Tot de z.g. open spina bifida wordt door sommige onderzoekers (C. de
Lange) gerekend de door een dun huidvlies bedekte myelo-cystocèle. In
het centraal kanaal heeft een sterke vochtophooping plaatsgehad, wat tot
gevolg heeft, dat ter plaatse het myelurn tot een dunwandige zak is gewor-
den, die vocht bevat, en zich door\' de spleet tusschen de wervelbogen naar
buiten stulpt.

4. Daarnaast is nog een vorm bekend, n.1. wanneer deze myelo-cystocèle
gecombineerd is met een meningocèle (Myclocystomeningocèle).

De oorzaak van deze aandoening is niet bekend. De misvorming van het
centraal zenuwstelsel of die van de wervelkolom kan primair zijn. Deze
misvorming, in het algemeen rachischisis geheeten, kan zich over de gchcele
wervelkolom uitstrekken. Meestal echter zijn de praedilectieplaatsen het
thoracale en het lumbale gedeelte van de wervelkolom, (ev. het sacrale
gedeelte).

Tengevolge van oorlogshandelingen zijn op één na alle beenpreparaten
verloren gegaan. Het bleek, dat de bouw niet uniform was.

Het samengaan van skelet en zenuwweefselmisvormingen wijst er op,
dat tusschen beide een bepaald verband bestaat. De onderzoekingen der
experimenteele embryologie bevestigen dit. De normale gang van zaken
bij reptielen en amphibieën is in a nutshell het volgende: ei — bevruchting
•— morula stadium — blastula — gastrula (een gedeelte van het bolopper-

vlak wordt naar binnen gestulpt). Het naar binnen schuiven der cellen
gebeurt volgens een vast plan. Op het boloppervlak kan men schematisch
een figuur projecteeren (Vogt), die weergeeft, welke gedeelten van het
boloppervlak later entoderm, chorda, ectoderm etc. gaan vormen. Het
instulpende gedeelte noemt men oerdarmdak; het gedeelte van het
boloppervlak, dat blijft staan ectoderm. Uit het oerdarmdak ontstaan
entoderm, chorda mesoderm, etc. uit het ectoderm o.a. de neutraalplaat.
In de verdere ontwikkeling blijken de orgaange bieden een groote weder-
keerige invloed op elkaar uit te oefenen (inductie). Gaan bepaalde cel-
complexen van de kiem vroegtijdig te gronde of worden ze tijdens hun
ontwikkeling beschadigd, dan kunnen deze secundaire misvormingen in
andere gedeelten van het embryo veroorzaken.

Het is gebleken, dat zonder oerdarmdakinstulping er zich geen neuraal-
plaat vormt, maar tevens, dat er zonder neuraalbuis geen wervelboog
ontstaat. De chorda induceert het ectoderm tot neuraalplaat. Bij een
eventueele chordamisvorming (deze geeft altijd een skeletmisvorming)
komt de neuraalplaat niet normaal tot stand. De omvorming van neuraal-
plaat tot neuraalbuis is autonoom (Roux, Mango ld, Boerema). Een
misvormde neuraalplaat kan het vermogen tot buisvorming niet of ten
deele bezitten. Een misvorming is dus het resultaat van een ingreep, welke
vaak reeds in een zeer vroeg stadium heeft plaatsgevonden. De kiem-
kan in elke ontwikkelingsphase beschadigd, eventueel gestoord
worden. Het is mogelijk, een aantal misvormingen te determineeren of,
zooals Schwalbe aangeeft, de teratologische terminatieperiode te bepalen.
Deze valt b.v. bij spina bifida, amylie, etc. in de eerste ontwikkelingsmaand,
die van Syndactylie, Uvula fissa etc. in de tweede maand, terwijl b.v.
Epispadie, Kryptorchismus, etc. in de derde maand hun teratogenetische
terminatieperiode hebben.

Er zijn verschillende hypothesen omtrent de causale genese van rachi-
schisis. Omtrent het ontstaan van rachischisis anterior is een bekende
theorie, die van Budde. De canalus neurentericus (de verbinding, die men
vindt bij zeer jonge embryonen tusschen oerdarm en neuraalbuis) blijft
als vei bindende streng bestaan, waardoor de wervel lie haamshelften van
beide zijden zich niet kunnen vereenigen. Budde wijst dan ook op het voor-
komen van verbindingen tusschen darmkanaal en ruggemerg bij deze aan-
doening. Van Den Broek vond eveneens een zeer duidelijke verbinding
tusschen de wand van het darmkanaal en het ruggemerg. De formele genese
van de rachischisis anterior et posterior stelt v.d. Broek zich als volgt voor:
Het canalus neurentericus sluit zich weliswaar, maar de verbinding tusschen
darmkanaal en medullairplaat blijft bestaan. De neuraalplaat kan niet tot
buis uitgroeien. Er ontstaat de rachischisis posterior.

Me chanische theorie: De misvorming wordt veroorzaakt door druk op het
embryo. Deze druk, b.v. door tumoren etc. Dareste en anderen zijn van
meening, dat een te nauw amnion de oorzaak ervan zou zijn. Van der
Zwan e.a. zoeken echter de oorzaak in een foutieve inductie van de chorda
en niet in een te nauw amnion. Dit laatste schijnt tevens zelden voor te
komen.

De vergroeiing van het schedeldak en amnion zou de gesloten schedelholte
weer openen. Ook dit kan een typische misvorming van de wervelkolom
niet verklaren.

Morgagni, Haller, e.a. denken aan een druk van binnen uit — uit de
reeds gesloten neuraalbuis — hydrcce phalus theorie.

Vochtblaastheorie van Christine Bonnevie. Deze toont aan, dat uit het
dak van de vierde ventrikel vochlblazcn komen. Drze verplaatsen zich onder
de huid en kunnen op plaatsen, waar ze eventueel blijven liggen door druk
den groei van het daaronder liggende deel belemmeren.

Ontstckingstheorie (Rabaud, Brouwer, e.a.) .De ontsteking als pathoge-
nische factor verklaart ook niet de skeletafwijking. Volgens sommige
onderzoekers zou de ontsteking als aethiolcgisch mement een rol kunnen
spelen. Dareste toonde aan, dat beschadiging van de kiem rachischisis
kan geven. Het kan dus tot de mogelijkheden gerekend worden, dat zoowel
een bemoeilijkte implantatie bij veranderd, ontstoken slijmvlies als een
directe beschadiging van de kiem door ontstekingsvergiften rachischisis kan
geven, b.v. in een vroeg stadium — blastulastadium. Een indruk van deze
werking krijgt men, als men de proeven van HoLZFRETEROver exogastrulatie
naleest. Door verandering van milieu na het blastulastadium heeft geen
normale gastrulatie plaats, d.w.z. er ontstaat niet, zooals in normale ge-
vallen het instulpen van het oerdarmdak onder het ectoderm, maar het
ectodermblaasje blijft buiten de blastula — dus geen inductie van het
ectoderm tot neuraalplaat. In dezelfde geest moet men zich de inwerking
van uitwendige factoren op het embryo voorstellen. Eén van deze, eventueel
meerdere factoren — trauma, druk, ziekten moederdier, etc. (Naujoks)
— zou dan b.v. een niet zoo fraai instulpen van het oerdarmdak veroor-
zaken, hetgeen direct een inductiefout tot gevolg heeft.

De resultaten der experimenteele embryolcgie doen meer licht op de
zaak vallen. Panum cn Dareste (1882) wekten spina bifida bij kuikens op.
Dareste was van meenirg, dat de scheiding van samenhang teweegge-
bracht werd, doordat het amnion de foetus drukte. Hertwig (1892) deed
proeven met kikvorscheneieren over het ontstaan van spina bifida. Een
openblijvende blastoporus bleek monstra te geven met alle mogelijke mis-
vormingen van het spinaalkanaal.

Morga en Tsuda brachten eieren van kikvorschen in verschillende
oplossingen. Zij vonden, dat een oplossing van 0,6 % NaCi. de sluiting van
de blastoporus voorkwam. Hertwig maakte van deze vondst gebruik en
• zag, dat deze oplossing veroorzaakte, dat de grastulatie 12—24 uur later
plaats vond, dat de neuraalbuis daardoor niet zoo snel sloot als anders, en
dat de spina bifida bleef. Hertwig bleef van meening, dat ieder menschelijk
ei zich tot een monstrum kan ontwikkelen, en dat dit niet veroorzaakt zou
worden door abnormale aanleg, maar door uitwendige invloeden, die den
groei van het ei belemmeren. Hertwig vond, dat in een oplossing van
0,7 % NaCi. alle dieren zich tot monstra ontwikkelden met een spina bifida.

In een konijnen inteeltstam van Hammond trad spina bifida op. Hij zag
verschillende graden van rachischisis. De jonge dieren komen meestal levend
ter wereld, maar sterven na eenige uren cf dagen. De juiste gegevens zijn
moeilijk te vergaren, daar het moederdier een dergelijk exemplaar spoedig
consumeert. Contiöle ontbreekt. Hammond zag bij het konijn een groote
variabiliteit van de ancmalie wat betreft, de greotte van het de ftct, en tevens
van de plaats. Dit doet vermoeden, dat het bij vele individuen alleen tot
een z.g. spina bifida occulta komt.

Men spreekt van spina bifida ccculta wanneer, alhoewel er klinisch geen
afwijking kan worden waargenomen, het sluitingsprcces van het mescder-

male weefsel toch onvolledig is geweest — verborgen partieele wervel-
kolomdefecten zonder rachicèle en door de huid bedekt. Deze vorm schijnt
volgens Nieberle bij het kalf voor te komen.

Met deze vraag heeft men zich vooral in Duitschland bezig gehouden.
Lenz deelt mede, dat deze aandoening wel eens bij meerdere kinderen in
één enkele familie is waargenomen en beschouwt haar als een erfelijke mis-
vorming.

Volgens Schamburow en Stilbans zou het voorkomen bepaald zijn door
een erfelijke aanleg, die heterozygoot Spina bifida occulta en homozygoot
Spina bifida aperta veroorzaken zou.

Daar kinderen met Spina bifida aperta spoedig na de geboorte sterven,
kan men volgens de schrijvers spreken van een homozygote letaalwerking.
Er schijnt volgens Schamburow en Stilbans een correlatie te bestaan tus-
schen Spina bifida en het optreden van klompvoet.

Het voorkomen van Spina bifida aperta wordt bij den mensch geschat
op i—2 %, terwijl het aantal gevallen van Spina bifida occulta (in Duitsch-
land) ruim io % zou bedragen. Het komt meer voor bij mannen dan bij
vrouwen. Vaak gaat volgens hem Spina bifida gepaard met misvormingen
van de wervelkolom ter plaatse.

Genetisch zou er verband bestaan tusschen Spina bifida en een andere
afwijking —• anencephalie (Weidenmüller).

Ook volgens Gütt—Rüdin—Ruttke behoort o.a. tot de erfelijke mis-
vormingen Spina bifida met of zonder Klompvoet (Syndactylie-dysraphi-
sche stoornissen). Peretti gaat zelfs zoover, dat hij sterilisatie eischt van
ouders met een verborgen splfetvorming.

Of een misvorming al of niet erfelijk is, kan nog niet geconcludeerd
worden, wanneer er alleen maar sprake is van een familiair optreden. Over
erfelijk kan niet gesproken worden, mits kruisingen, b.v. van aangetasten
zoon met moeder, ev. de misvormige moeder met zoon, etc. kunnen plaats-
vinden, en dit dan in dubbele proefopstelling.

Kruisingen van kinderen, eventueel van neven en nichten zijn de moeite
waard om genomen te worden. Een wetenschappelijke beoordeeling van
het materiaal van deze aandoeningen, die zich bij den mensch manifesteeren
is dan ook zeer moeilijk en men is dan ook vaak genoodzaakt, dergelijke
problemen bij proefdieren te beoordeelen. Bij den mensch kunnen uiteinde-
lijk alleen maar vermeld worden een eventueel familiair voorkomen van
een bepaalde aandoening; uitzonderingen zijn hier natuurlijk aanwezig.

Het schaap, vooral wanneer dat dier zich bevindt in een vrijwel gesloten
fokgebied, kan waardevol materiaal verschaffen.

In 1944 zijn een vijftal gevallen van Spina bifida bij het lam op Texel
waargenomen, in 1945 geene. Het optreden van deze aandoening is nog
te prematuur om uit de weinige gegevens zelfs maar een indruk te krijgen.
Jammer is het feit, dat bij het schaap waarschijnlijk misvormingen vaak
vroegtijdig uitgedreven worden, op het land verloren gaan, en daardoor
zeer gemakkelijk aan een onderzoek onttrokken worden, hetgeen bij een
eventueel erfclijkheidsondcrzoek, dat naar een dergelijke aandoening wordt
ingesteld, een handicap is.

De buitengewone prijzen maken het voorloopig onmogelijk om op eigen
kosten — speciaal op die bedrijven, waar zich deze aandoening gemani-
festeerd heeft — een nader onderzoek in te stellen naar het voorkomen b.v.

van Spina bifida occulta onder de pasgeboren lammeren, of rammen aan
te koopen, die de vaders zijn geweest van de lammeren met de Spina bifida.

Op Texel ligt een groot terrein braak op het gebied van erfelijkheids-
onderzoek van diverse misvormingen, die onder de lammeren optreden.
Naast deze gevallen van Spina bifida komen gevallen voor van Anophthal-
mie (publicatie volgt), entropion, trichiasis, kryptorchismus, prognatie van
de bovenkaak, microkephalie, anencephalie, Synostosen (vooral van de
gewrichten van de achterste extraemiteiten) etc.

Dit materiaal voorkomende in een gesloten fokgebied is een goede basis
voor een wetenschappelijk onderzoek.

LITTERATUUR.
Baur-Fischer-Lenz Menschliche Erblehre i.
•v. d. Broek-van Dam Ned. Tdv. Geneesk. No. 30 1938.
Broman Normale und Abnormale Entwickelung des Menschen.
Bonnevie Pseudoencephalie 1930.

Eckhardt-Osterdag Körperliche Erbkrankheiten 1940.
Hammond r3ef Der Erbarzt No. 4 1937.

Keibel en Mall Handbuch der Entwickelungsgesdhichte des Menschen.
C. de Lange Ziekteleer van de pasgeborene.

Nachtsheim Erbpathologie des Kaninchens Der Erbarzt 1937 No. 4.
Naujoks Mun. med. Woch. 26. 1936.

Beschreven is een geval van Spina bifida bij het lam. Op Texel is in het voorjaar
van 1944 op een drietal bedrijven deze aandoening waargenomen.

Naar aanleiding van het artikel van collega Koens over rachischizis
bij lammeren, kan ik een dergelijk geval mededeelen bij een hondje.

Ik werd bij een nest pasgeboren hondjes geroepen, omdat één der
diertjes „zoo\'n groote wond op den rug had". Bij onderzoek bleek het
geheele lendengedeelte van den rug huidloos te zijn, slechts de fascie
bedekte de diepere deelen. Het geheel promineerde wat en zag er inderdaad
als een versche, bloederige wond uit. Uit een gaatje bij de inplanting
van den staart siepelde wat vocht. De achterpootjes en de staart waren ge-
heel verlamd. Het diertje zoog wel.

Bij sectie bleek het geheele lendenwervelkanaal open te liggen (geen
sluiting der wervelbogen) en het ruggemerg, dat in het thoracale gedeelte
normaal ontwikkeld was, liep hier als een paar dunne strengetjes verder,
bedekt door een zeer dun fascielaagje. De laterale hersenventrikels waren
te wijd. Verdere afwijkingen werden niet gevonden. Het preparaat §tond
ik aan Prof. Krediet af.

Uit het Instituut voor Praeventieve Geneeskunde te Leiden.
Directeur J. P. BIJL.

EEN CYSTE, VERMOEDELIK ONTSTAAN DOOR VAAT-
MISVORMING, «IN DE HERSENEN VAN EEN KAT

Cvsteuze vormsels in de hersenen bij dieren zijn meestal van parasitairen
aard (coenurose, cysticercose, echinococcose) en deze komen, brhalve
de coenurus blazen, b\'ijkens de handboeken zelden voor. Als overblijfsel
van een omschreven bloeding in de hersenen kan een z.g. apoplectische
cyste gevonden worden. In beide gevallen is een duidelijke cellige reactie,
o.a. van de glia aanwezig, terwijl ook bindweefselvorming optreedt.

In de hersenen van een kat troffen wij nu een cyste aan, welke noch met
een parasitaire, noch met een apoplectische cyste overeenkomst toont.
Daar wij zulk een cyste niet in de literatuur vermeld vonden, meenenwij
goed te doen een korte beschrijving er van te geven.

Een 2 jaar oude poes werd op de polikliniek aangeboden in een toe-
stand van spastische paralyse met pathologischen bewegingsdrang naar
voren. Beenen en hals waren stijf gestrekt. Het dier kon niet staan, doch
was wel in staat de beenen te bewegen en trachtte zich op den buik in
voorwaartsche richting te verplaatsen, totdat het zich stootte tegen voor-
werpen, die zich op zijn weg bevonden.

Beide pupillen waren maximaal verwijd en reageerden niet op licht.
Volgens de anamnese bestond de ziekte reeds vele maanden. Oorspron-
kelijk waren epileptiforme aanvallen opgetreden, eerst sporadisch, daar-
na steeds frequenter. Deze aanvallen verdwenen, doch daarvoor in de
plaats traden atactische verschijnselen en toenemende evenwichtsstoor-
nissen op, welke tenslotte leidden tot het stadium, waarin de patiënt nu
verkeerde. Sedert enkele dagen kon het dier niet meer slikken. Besloten
werd, het dier af te maken, waarna onmiddellijk schedelscctic verricht
werd. Hierbij werd het volgende gevonden.

Aan de laterale zijde van de linker hemisfeer, op de gyrus sylvius
posterior, bevindt zich een promineerend rond plekje, dai eenigszins
donkerder is gekleurd dan de rest van de hersenoppervlakte. Dit pro-
mineerende gedeelte is ongeveer 3 mm in doorsnede. Bij insnijding
blijkt zich hieronder een holte, gevuld met helder vocht, te bevinden.
De diepte van deze holte is 3, de grootste lengte, welke vrijwel lood-
recht op de richting van de gyrus sylvius posterior staat, bedraagt
5 mm. De uiterste einden van de holte reiken bijna tot aan de sulcus
sylvius en sulcus rhinicus posterior, welke de grens van de gyrus syl-
vius posterior vormen. Het histologisch onderzoek van de seriecoupes
toont evenwel, dat er geen verbinding met deze sulei bestaat. De holte
ligt juist op de grens van de capsula extrema en van de capsula externa.
Beide capsulae zijn gecomprimeerd, vooral de lateraal gelegen capsula
extrema. Het mediaal van de capsula externa gelegen claustrum en pu-
tamen toonen geen duidelijke drukverschijnselen. De holte is slechts

bekleed door een laagje endotheelcellen. In de onmiddellijke om-
geving er van bevinden zich eenige kleinere, met het bloote oog nau-
welijks zichtbare, eveneens met endotheel b.kleede holten. Tegen
den wand worden sporadische erythrocyten gevonden. Een reactie
van glia- of bindweefsel is niet aanwezig.

Het betreft hier dus een groote en eenige kleine cysten, welker wand
slechts uit een laag endotheelcellen bestaat. In het hersenweefsel nu zijn
alleen de bloedcapillairen voorzien van een, slechts uit endotheelcellen
bestaanden wand (lymphvaten komen in de hersenen niet voor). Doordat
de cysten niet met bloed zijn gevuld, is een directe verbinding met de
bloedvaten niet waarschijnlijk te achten. Men kan dus niet spreken van
een teleangiectasie (cavernoom) cf van een haemangioma cavernosum.
Eerder meenen wij deze cysten als misvormingen van capillairen te moeten
opvatten.

De vorming van de foetale bloedvaten heeft plaats, doordat zich de me-
senchymale angiotheelcelien in strengen rangschikken, waarvan de bui-
tenste laag het endotheel van den primairen vaatwand, de binnenste lagen
de bloedcellen vormen. Voor zoover het de capillairen betreft, differen-
tieert zich de wand niet verder. De verbinding tusschen de capillairen onder-
ling komt door anastomose tot stand. Men zou zich kunnen voorstellen, dat
dit hier niet geschied is, zoodat de cysten dan niets anders zouden zijn dan
capillairen, die niet of in onvolkomen verbinding met het haarvatennet
staan.

Aangenomen moet worden, drt vooral de groote cyste de oorzaak van
de klinische verschijnselen zal geweest zijn. Dat deze verschijnselen niet
direct na de geboorte aanwezig waren, doch pas later geleidelijk zijn
opgetreden en toegenomen, wijst erop, dat de hoeveelheid vocht zich heeft
vermeerderd. Op welke wijze dit geschied is, kan uiteraard niet worden
nag( gaan.

In de hersenen van een 2 jaar oude kat werd een cyste aangetroffen,
welker wand slechts door een laag endotheelcellen werd gevormd. Het
omgevende hersenweefsel was min of meer samengedrukt. Er was geen
cellige reactie aanwezig. De cyste moet wellicht als een aangeboren capil-
lair-misvorming worden opgevat.
Zusammenfassung.

Im Gehirn einer 2 Jahre alten Katze wurde eine Zyste festgestellt, deren Wand nur
von einer Schicht Epithelzellen gebildet wurde. Das umringende Gehirngewebe war
mehr oder weniger zusammengedrückt. Eine zellige Reaktion war nicht vorhanden.
Die Zyste muss vielleicht als eine angeborene Kapillarmissbildung aufgefasst werden.
Summary.

In the brain of 2 years old cat a cyst was found, the wall of which was only formed
by a layer of endothelial cells. The surrounding* brain-tissue was more or less pressed
together. No cellular reaction was present. The cyst must perhaps be taken as a capillar
déformation.

Dans le cerveau d\'un chat de 2 ans, on trouva un kyste, dont la paroi était constituée
uniquement par une couche de cellules endothéliales. Le tissu cérébral avoisinant
avait subi une pression plus ou moins forte. Il n\'y avait pas de réaction cellulaire. Ce
kyste doit probablement être considéré comme une déformation congénitale de capil-
laires.

Tot degenen, die, hoewel geen veterinair zijnde, toch heel veel voor
de diergeneeskundige wetenschap en voor den veterinairen stand zijn
geweest en hebben gedaan, behoorde ongetwijfeld José Vigeveno, Voor-
zitter van den Raad van Beheer van de Nederlandsche Thermo-Chemische
Fabrieken te Amsterdam, die op 13 November 1944 te Westerbork aan een
hartverlamming is overleden.

Een woord te zijner nagedachtenis is daarom in ons Tijdschrift zeker
op zijn plaats.

José Vigeveno, geboren 30 Mei 1891 te Amsterdam, bezocht de open-
bare Handelsschool aldaar, verwierf het einddiploma en was daarna een
paar jaar werkzaam bij Wiegman\'s Bank om het bankbedrijf te leeren.

Vervolgens heeft hij met zijn neef Jacques Goudstikker jarenlang
den Kunsthandel Goudstikker geleid. Hij was bankier, consul-generaal
voor Nicaragua, nam een vooraanstaande plaats in de Theosophische
Verecniging en leidde een Bankiersbedrijf.

In Amsterdam en daarbuiten was Vigeveno zeer gezien, hetgeen hij
dankte aan zijn zoo prettig karakter, zijn goed hart en zijn groote hulp-
vaardigheid, terwijl hij bovendien over een scherpe geest beschikte.

Voor ons dierenartsen ligt zijn verdienste op het terrein van de destructie.
Hij was de eerste, die het aandurfde een destructie-systeem voor geheel
Nederland op te zetten, indien het zou zijn tot stand gekomen, een unicum
in Europa zou zijn geweest. Zijn groote plan is niet tot uitvoering gekomen,
maar hij richtte in het jaar 1926. in Bergum een destructor op voor devier
Noordelijke provincies van ons land, welke bij de oprichting inderdaad
de grootste, fraaiste en uit een hygiënisch oogpunt de best ingerichte van
Europa was. Alles van dien destructor was door Vigeveno zelf tot in de
puntjes uitgewerkt of ontworpen en dat het deugdelijk werk was, heeft wel
de lange duur voordat eenige cardinale wijziging noodig was bewezen.
De geheele opzet van het bedrijf, ook van de ophaaldienst, was wel zoo-
danig, dat de destructie van het begin af perfect functioneerde.

is voor de gezondheid van den mensch en den gezondheidstoestand van
den veestapel. Met veel trots toonde hij aan een ieder, die er belang in
stelde, zijn eenig en keurig grafisch werk en met veel enthousiasme sprak
hij steeds over dit doel van de destructie en het reeds te dien opzichte bij
de echinococcosis bij mensch en dier en bij besmettelijke en andere dier-
ziekten bereikte resultaat. De Regeering erkende zijn verdiensten, door
hem te benoemen tot Ridder in de orde van Oranje-Nassau.

Vigeveno was, als zijnde daarvoor ook de aangewezen man, benoemd
tot lid en Secretaris van de door den voormaligen Hoofdinspecteur van
den volksgezondheid, Prof. Dr. H. C. L. E. Berger ingestelde Commissie
in Zake werkwijze Destructoren. De oorlogstoestanden en de camapgne
tegen de Joden noodzaakten hem tot zijn groot verdriet deze functie neer
te leggen en de bedoelde Commissie moest toen haar kundigen Secretaris
en Lid met zijn groote ervaring, werklust, keurig werk en vele belangrijke
adviezen missen. Zijn belangstelling in het werk der Commissie behield
Vigeveno. Zijn nauwgezette plichtsbetrachting en -opvatting, deden hem
besluiten hier te blijven, maar het overbrengen naar Westerbork, hetwelk
als Consulair-ambtenaar een dubbel groot onrecht was, werd hem, die
zoo fijn besnaard en gevoelig was te veel en op 53-jarigen leeftijd stier
hij, die voor de destructie en ook voor ons nog zoo veel had kunnen doen.

Voor zijn in Amerika verblijvende Moeder, Echtgenoote en. Kinderen,
die Hem bij hun terugkeer in ons land niet meer zullen aantreffen een heel
groot verlies. Ook de vele vrienden, die Vigeveno onder de Dierenartsen
had, zullen hem zeer missen ; de prettige herinneringen aan dien zoo
aangenamen mensch blijven.

Na lange, bange jaren van bijna volledig isolement zullen vele collega\'s na het einde
van de oorlog reikhalzend hebben uitgezien naar het weer verschijnen van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde. Eindelijk op 15 Augustus verscheen de eerste aflevering (Nr. 4)
in haar oude bekende uitvoering. In deze aflevering vindt men een artikel van de Re-
dactie „Bij het weder verschijnen van ons Tijdschrift" en enkele zinsneden uit dit artikel
geven mij de vrijmoedigheid thans na het verschijnen van nog slechts vijf afleveringen
met een verzoek of een vraag te komen.

Wij practici zijn tot op zekere hoogte vrij eenzaam in ons practijkgebied en de gelegen-
heid tot contract is veelal beperkt tot onze onmiddellijke buurtcollega\'s en tot de gelegen-
heid, die de afdeelingsvergadering ons biedt. Overigens leven wij, wat ons vak betreft,
vrij geïsoleerd. Het is begrijpelijk, dat er om deze reden behoefte is aan een contactmiddel
en in de eerste nieuwe aflevering (Nr. 4) noemt het waarnemend Hoofdbestuur het Tijd-
schrift „Het contactmiddel bij uitnemendheid". Wil echter het Tijdschrift „contact-
middel bij uitnemendheid" zijn, dan is een eerste vereischte, dat het Tijdschrift actueel
is en juist het gebrek aan actualiteit van het Tijdschrift dringt mij tot het schrijven van
dit ingezonden stuk. Om goed te doen voelen wat ik bedoel, wil ik enkele voorbeelden
geven.

1) Kort geleden trad plotseling sterfte op onder eenden, eigendom van een erkend
fokker in mijn practijkgebied. Mijn advies werd gevraagd, sectie werd door mij verricht
en ik meende de diagnose „Vogelcholera" te moeten stellen, alhoewel ik van het optreden
van cholera in de laatste jaren nimmer iets had vernomen. Wie beschrijft echter mijn
verbazing toen ik bij mijn terugkeer op het betreffende bedrijf van den eigenaar vernam,
dat de Inspecteur van het Bedrijfschap voor Pluimvee en Eieren, die inmiddels gewaar-
schuwd was, hem had medegedeeld, dat de dieren vrij zeker aan cholera waren gestorven,
daar deze ziekte de laatste maanden op vele plaatsen in ons land werd waargenomen.
Toen ik dit vernam heb ik mij afgevraagd: „Waarom weet die Inspecteur dat wel en
ik niet". De verklaring is eenvoudig. Hij rijdt door zijn beroep daartoe aangewezen
telkens door half Nederland en komt zoodoende met veel menschen in contact. Ik rijd
niet door half Nederland (mag dat zelfs niet van de Verkeersinspectie) maar ben om op
de hoogte te blijven aangewezen op ons contactmiddel bij uitnemendheid 11.1. het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde. Over het voorkomen van vogelcholera in ons land (op
vele plaatsen!) is in de thans verschenen vijf afleveringen echter nog niets vermeld.

2) Eenigen tijd geleden werd door de Gezondheidsdienst voor Vee in Gelderland te
Zutphen in een rondschrijven aan de dierenartsen o.a. gemeld, dat het niet zeker is
of in de komende winter het t.b.c. onderzoek wel zal kunnen plaatsvinden wegens ge-
brek aan tuberculine. Mijn vraag is: „Waarom moet ik nu het eerste bericht over een
mogelijk te kort aan tuberculine vernemen van een Gezondheidsdienst voor Vee. Waar-
om wist ik dat niet?" En het antwoord luidt ook ditmaal: Omdat het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde dienaangaande nog niets berichtte.

Het Tijdschrift heeft in binnen- en buitenland steeds een goede pers gehad. Het is ook
voor de practici dringend noodig, dat voor de wetenschappelijke artikelen een zeer
ruime plaats wordt ingeruimd. Wil echter het Tijdschrift het door het waarnemend
Hoofdbestuur genoemde contactmiddcl bij uitnemendheid zijn, dan is het noodig, dat
naast de wetenschappelijke artikelen meer actueele berichten worden opgenomen.
Eén dezer dagen heb ik deze bezwaren ook naar voren gebracht in de afdeelingsvergadering
te Arnhem. Op de vraag: „Hoe maken wij het Tijdschrift meer actueel" kon in deze
vergadering geen bevredigend antwoord worden gegeven. Dit probleem in het Tijdschrift
als ingezonden stuk te plaatsen heeft de bedoeling door het bereiken van een grooter
aantal collega\'s misschien van één van hen een oplossing te mogen vernemen.

Het is een goede gedachte van Prof. Dr. G. Krediet zijn voordracht „Aan den Slag"
in ons Tijdschrift te plaatsen; dit geeft het voordeel, dat men een zoo belangrijk stuk,
waarin zooveel rake en pittige opmerkingen voorkomen, thuis rustig kan li zen en over-
denken.

Bovendien kan er alsdan in ons Tijdschrift een gedachtenwisseling over ontstaan,
welke door het kenbaar maken van de verschillende meeningen een vruchtbaar resultaat
kan afwerpen.

Na lezing en overdenking van het artikel kan men, evenals ik. tot de conclusic komen,
dat het in de groote lijnen geheel af is en dat wij Prof. Krediet erkentelijk mogen zijn
voor zijn initiatief in dezen.

Het artikel geeft mij aanleiding tot het maken van enkele opmerkingen en dan begin
ik met zijn eisch, dat alle dierenartsen in Nederland lid van onze Maatschappij moeten
zijn.

Inderdaad dat moet. De Centrale Raad van onze Maatschappij weet uit ervaring,
hoe broodnoodig dit is om te geraken tot goed sociaal en collegiaal in alle opzichten
voldoend werk. Ik behoef dit hier niet te betoogen.

Langs den geheel vrijen weg is het tot op heden nog niet gelukt. Dwang? Dit is wat
al te Duitsch en te Dierenartsenkamcr-achtig. En toch zal het moeten worden bereikt.
Wij zullen dus alles in het werk moeten stellen om te bereiken, dat een ieder vanzelf-
sprekend lid van de Maatschappij wordt.

Onze Maatschappij geeft den leden toch voor de maximale jaar-contributie van
ƒ 30.—• niet alleen ons Tijdschrift, de wetenschappelijke vergaderingen en voordrachten
en de gelegenheid tot gezellig samenzijn, maar bovendien nog wat een vakvereeniging
aan haar leden kan geven. Er wordt nu wel eens gezegd, dat de contributie niet te hoog
moet zijn; laten zij, die er zoo over denken eens rustig nagaan, welk bedrag een arbeider
aan zijn vakvereeniging contribueert.

Maar ook al zou laatstbedoelde weg niet naar het gestelde doel voeren, dan is er
m.i. nog een andere weg.

Prof. Krediet raakt in zijn voordracht ook het mogelijke rangschikken onder de Tucht-
wet aan en is dit misschien het middel om wel te komen tot het gestelde doel ? Ik meen
dit bevestigend te mogen beantwoorden. Immers als het plaatsen onder de Tuchtwet
geschiedt, vervalt voor die Collega\'s, die thans geen lid zijn om hun lust tot ongebonden-
heid te kunnen botvieren of langs ongeoorloofden weg in hun bestaan te voorzien en
waarvan wij den meesten hinder ondervinden, deze reden geheel.

Zij zijn dan via de Tuchtwet tot rede te brengen en zullen m.i. daarom wel eieren
voor hun geld kiezen en zich terdege bedenken, voordat zij de beslissing nemen geen lid
van de Maatschappij te zijn.

De Centrale Raad van onze Maatschappij zal trouwens t.z.t. wel voorstellen om
rangschikking onder de genoemde Wet te vragen. De Centrale Raad is altijd als een
soort overgangsmaatregel opgevat en van het begin af aan is het altijd de bedoeling
geweest om via den Centralen Raad te komen tot een rangschikking onder de Tuchtwet.

Maar ook bij een rangschikking onder de Tuchtwet ben ik de meening toegedaan,
dat het dan toch goed zal zijn de Centrale Raad te behouden, omdat deze dan als een
om het maar zoo te noemen ,,Sus"-Collcge, hetwelk kleinere onderlinge geschillen
oplost en bijlegt, zeer nuttig werk kan blijven doen.

Prof. Krediet brengt voorts de vorming van Gezondheidsdiensten naar voren en
terloops zij hieromtrent medegedeeld, dat die Diensten al worden gevormd, voor elke
provincie een, met een laboratorium cn een technischen Leider en daarmee is inderdaad
een heel groote stap in de goede richting gedaan, een stap, welke spoedig zal blijken
van heel groot nut voor den gezondheidstoestand van den veestapel te zijn. In dit
opzicht is derhalve reeds aan den wensch van Prof. Krediet voldaan en ten volle.

Ten slotte nog een enkele opmerking over het voorstel van Prof. Krediet in zake
het Bestuur van de Maatschappij, waarmede ik, wat zijn opvattingen omtrent het
H.B. en het A.B. betreft, geheel accoord ga.

Eén H.B. met een Voorzitter en 3 of 4 deskundigen, maar dan bijgestaan door een
Secretaris-ambtenaar (het voorstel van de Secretariaats-Commissie) is m.i. meer dan
voldoende.

Het instituut van het A.B. heeft, hoe goed ook bedoeld, in de praktijk niet aan de ver-
wachtingen beantwoord en de ervaring heeft wel geleerd, dat het allerminst een econo-
misch instituut is, dat het te langzaam werkt en dat de spoedeischende zaken toch reeds
zijn afgedaan moeten worden, voordat het A.B. eraan te pas komt. Het A.B. is derhalve
onnoodig, wanneer de Vaksecretaris er is. Deze laatste kan echter niet in alle vergade-
ringen van alle Afdeelingen steeds tegenwoordig zijn, welke vergaderingen als regel
in een korte zelfde tijdsperiode worden gehouden.

Mede daarom, maar ook om het zoo goede en nuttige contact van de Afdeelingen
met het H.B. te behouden, en zeer zeker als overgangsmaatregel totdat is gebleken,
dat de Vaksecretaris aan alle behoeften voldoet, acht ik het nuttig, dat het H.B. met
de Voorzitters van de Afdeelingen of met de hiervoor aan te wijzen Afgevaardigden
van de Afdeelingen minstens éénmaal per jaar en zoo noodig meerdere malen(b.v.
bij zeer belangrijke aangelegenheden) bijeenkomt ter bespreking van de Maatschappij-
zaken.

Blijkt later, dat door den Vaksecretaris die besprekingen niet meer noodig zijn, dan
komen zij vanzelf te vervallen.

Met groote belangstelling las ik in het Tijdschrift van 15 Sept. het artikel van Prof.
Krediet. Dit artikel geeft een plan voor de organisatie en practische uitvoering van de
diergeneeskunde in de toekomst. En het is goed alvorens aan den slag te gaan een dergelijk
plan te maken. Echter is het m.i. gewenscht alvorens de plannen voor morgen te maken
de problemen van vandaag op te lossen. En dit punt wordt door prof. Krediet wat
al te gemakkelijk afgedaan, wat begrijpelijk is, aangezien hij als niet-practicus, niet
aan den lijve, met deze vraagstukken in aanraking komt.

Ik lees: Wij van onze zijde moeten in staat zijn goede service te bieden. Als eisch
hiervoor stelt Prof. Krediet terecht: ingrediënten voor onderzoek en behandeling.
En dan wordt ons medegedeeld, dat wij aan deze eisch kunnen voldoen, aangezien
de Rijksseruminrichting en binnen- en buitenlandsche firma\'s ons hiervan voorzien.
En helaas is dit laatste vandaag aan den dag in geen enkel opzicht het geval. F,r zijn
geen sera, er zijn geen geneesmiddelen, er zijn geen injectiespuiten, geen entnaalden
en geen instrumenten, er zijn geen boeken en er zijn geen buitenlandsche tijdschriften.
En wat het belangrijkste is, vooruitzichten op een betere voorziening zijn er voorloopig
niet. Het overgroote gedeelte van onze geneesmiddelen kwam uit Duitschland, evenals
al onze instrumenten. Onze Nederlandsche firma\'s vertrouwden zoo op hun Duitsche
relaties, dat zij geen verbindingen met fabrikanten in andere landen bezitten. Een
vlugge omschakeling is dus niet te verwachten. Bovendien kent de Nederlandsche
dierenarts, noch de Fransche, noch de Engelsche, noch de Amerikaansche geneesmiddelen
hij kan dus ook zijn leveranciers niet voorlichten omtrent hetgeen hij wenscht. En ten-
slotte is er nog een deviezenvraagstuk.

Dan is er nog een Rijksbureau voor Geneesmiddelen, belast met de distributie van het
volkomen ontoereikende beetje geneesmiddelen, dat er nog is of weer komt. Ik prijs
Prof. Krediet gelukkig, dat hij niets te maken heeft met deze instelling. Ik wil er slechts
van zeggen, dat de belangen der dierenartsen daar niet in goede handen zijn.

Wanneer wij ons dus gaan bezinnen op onze toekomst, is er voor mij maar één vraag-
stuk: het materieel vraagstuk. Wanneer dat vraagstuk is opgelost, kunnen wij aan den
slag gaan, maar ook niet eerder. Hier ligt een taak voor de Maatschappij, zoowel als
voor de Faculteit. De Maatschappij verdedige onze belangen bij het Rijksbureau voor
Geneesmiddelen, de Maatschappij dringe bij groothandel en overheid aan op import
van al datgene, wat wij noodig hebben, en de Faculteit geve ons voorlichting, welke

geneesmiddelen wij moeten nemen ter vervanging van al het oude vertrouwde, dat wij
altijd uit Duitschland kregen en waar wij nu niet meer op kunnen rekenen. Het Ko-
ninklijk woord: Geef ons hamer en spijkers en wij zullen de rest doen, geldt ook voor
de Nederlandsche dierenarts. Terecht zegt Prof. Krediet, dat de Nederlandsche dieren-
arts goed onderlegd is, maar zonder zijn gereedschap is ook de beste dierenarts machteloos

Het artikel „Aan de Slag" van Prof. Krediet in aflevering 5 van ons Tijdschrift
heb ik met belangstelling gelezen.

De hierin ontwikkelde gedachtengang stemt een oogenblik tot nadenken of de M. v. D.
inderdaad voort moet gaan op de voor den oorlog bewandelden weg of dat zij gewijzigde
of geheel nieuwe wegen moet inslaan.

Een openhartig oordeel over dit onderwerp van zooveel mogelijk collegae is wensche-
lijk, opdat misschien ook eens nieuwe en frissche ideeën te voorschijn komen instede
van het weer oppakken van de draad, die voor de M. v. D. in den oorlog is afgebroken
Zonder dat ik er ook maar een oogenblik aan zou willen denken de vroegere M. v. D.
er van te betichten, vóór den oorlog haar taak niet te hebben willen verstaan, waren er
toch vooral onder de jongere collegae velen, die na hun afstudeeren meer uit sleur,
dan uit overtuiging lid werden van de M. v. D. Voor zoover zij te laken is geweest,
is dat niet haar schuld, doch ons aller schuld, want de M. v. D. zijn wij zelf.

Laat ik beginnen te verklaren, dat, wat mij persoonlijk betreft, ik het met de M. v. D.
als vakvereeniging nooit eens heb kunnen zijn. Ik zelf zou volledig genoegen kunnen
nemen met de M. v. D. als zuiver wetenschappelijke vereeniging. Ik oefen het beroep
con amore uit, om het even of het een rund is van een veehouder of de hond van een
dame. Het gaat mij om het beroep zelve, niet om de wijze hoe een ander of ik dat beroep
uitoefent. Mochten daarbij soms afwijkende ideeën ontwikkeld worden en uitgevoerd
worden, door wie dan ook, al zijn anderen het daarmede niet altijd eens, dan nog voel
ik, dat men niet schuldig is aan zaken strijdig met beslissingen der M. v. D. of wat nog
veel erger is: aan oncollegiale handelingen, voor zoover men voor zichzelf naar eigen
geweten er van overtuigd is niets onoirbaars te hebben verricht nog een ander opzettelijk
te hebben benadeeld.

Doch ik weet, dat er tallooze collegae zijn, die zoodanige vereenigingsmenschen zijn,
dat zij eenvoudig niet meer zonder een „vak"vereeniging kunnen en wier grootste
genoegen het is, dit apparaat zoo feilloos mogelijk te maken met een legio aantal voor-
schriften en dwangmaatregelen.

Mijn voorgaand standpunt wil echter in het geheel niet zeggen, dat het wel en wee
der M. v. D. mij niet aan het hart zou liggen. Ik schreef reeds: de M. v. D., dat zijn
wij zelf. Echter ik meen een wat vrijzinniger geluid te moeten laten hooren, dan het
wel wat autocratische standpunt, ook al noemt hij het dan democratisch, van Prof.
Krediet.

Democratie is een woord, dat in de afgeloopen jaren veel gebruikt is, maar nog meer
misbruikt wordt.

Prof. Huizinga schrijft in zijn laatste, onlangs verschenen werk „Geschonden Wereld",
dat het woord democratie hem nooit erg gelukkig is voorgekomen. Wanneer wij rondom
ons kijken, zullen velen het met hem eens moeten zijn. Het toppunt las ik tenminste
laatst, n.1.: „wie geen democraat is, is een collaborateur." De democratie, die wij momen-
teel beleven, is een socialistische, dat wil zeggen: de helft plus één legt zijn dwang op
aan de helft min één. Het heele systeem van vakvereenigingen is daar een uitvloeisel van.
Wel is waar kan de minderheid zijn stem vrij laten hooren, toch door de disciplinaire
partijgeest drijft de meerderheid zijn wil door. Dit is een zuiver autocratisch standpunt.

Wanneer wij dan ook in het artikel van Prof. Krediet lezen: „verplicht lidmaatschap
van de M. v. D., niet willende collega\'s op hun nummer zetten, contracten en bindende

besluiten waaraan allen onderworpen zijn, M. v. D. een vakvereeniging", dan is in dit
alles de ware democratische geest verre te zoeken. Om nu vooral het eventueele poli-
tieke element buiten beschouwing te laten gebruik ik liever voor Prof. Krediet\'s ge-
poneerde ideeën het woord collectiviteit. In de collectiviteit is eveneens het woord vrijheid
absoluut zoek en leidt direct tot autocratie. Het was mij, toen ik het artikel nog eens goed
gelezen had, alsofi k de dierenartsenkamer hoorde spreken.

Men moge dan niet in alles een vrijzinnig denker zijn en het met mij oneens zijn,
dat de M. v. D. een zuiver wetenschappelijke vereeniging moet zijn, dit neemt echter
niet weg, dat waar wij de persoonlijke, geestelijke en economische vrijheid zoolang hebben
moeten ontberen en wij ons in eerste instantie verzet hebben tegen de dwang (b.v.
aanmeldingsplicht) van de dierenartsenkamer, wij toch bezwaarlijk het eens kunnen zijn
met een dwang tot lidmaatschap van de M. v. D. Immers wil men iemand daartoe
dwingen, dan sluit dit automatisch in, dat bij weigering de uitoefening van de dier-
geneeskunde vervalt. Ik meen hierover te mogen opmerken, dat men dierenarts wordt
door een universitaire opleiding, dat men na gebleken geschiktheid hiervoor een bul
ontvangt, die de bevoegdheid, bij de wet bepaald, verleent de diergeneeskunde uit te
oefenen. Men is dan te allen tijde dierenarts, hiervan kan men niet vervallen verklaard
worden, zonder op een grove wijze de persoonlijke vrijheid aan te tasten. Een dergelijk
aantasten vverp.ik verre van mij. Een andere zaak is of het wenschelijk is, dat een ieder
lid wordt van de M. v. D. Dit feit onderstreep ik ten volle. Deze M. v. D. moet echter
zoodanig geregeld zijn, zoodat een ieder daar zonder bezwaar lid van kan worden.

Ik wil thans het artikel verder doornemen om bij enkele punten stil te staan en om
tenslotte te komen tol hoe ik mij de reorganisatie voorstel.

Ik kan mij volledig vereenigen met Prof. Krediet\'s suggestie, dat wij in de toekomst
nieuwe wegen moeten bewandelen bij de uitoefening van de praktijk. Wij moeien
niet stil zitten, maar alles in het werk stellen het onze tot het Nederlandsch herstel bij
te dragen, daarbij in het oog houdend onze kennis en kunde zoo hoog mogelijk op te
voeren.

Jammer vind ik het echter, dat het heele artikel doorspekt is met de woorden: vee,
veeteelt en veehouderij. Zeker, het grootste gedeelte van onze collegae beoefent de prak-
tijk der groote huisdieren, doch moeten de kleine huisdieren-practici hierbij vergeten
worden? Wanneer wij graag willen, dat allen lid worden van de M. v. D., dan zal
het wel en wee van de kleine huisdierenpractici ook door die M. v. D. nauwkeuriger
onder het oog genomen moeten worden, anders heeft het lidmaatschap voor deze
laatsten geen zin. Tot de nieuwe wegen, die bewandeld moeten worden bij de uitoefening
van de praktijk, behoort zeer zeker een wat intensievere bela\'ngstelling voor de genees-
kunst van het kleine huisdier. Vele malen heb ik inde afgeloopen jaren brieven ontvangen
van geëvacueerde Hagenaars, die om raad vroegen, omdat de dierenarts ter plaatse
of niet genoeg belangstelling toonde of zelfs weigerde het kleine huisdier te behandelen.
Zoo iets doet ons geen goed.

Daarnaast vallen talloozc ziekten als schurft en luis, ziekten waarvan in den oorlogstijd
gebleken is, hoe erg zij door de kleine huisdieren worden overgebracht, evenzoogoed
onder onze kennis van hygiëne, pathologie, therapie, prophylaxis en zootechniek als
deze punten vallen onder het hoofdstuk veestapel. Waar Prof. Krediet schrijft: „om
dus saneering en in stand houden van een goede gezondheidstoestand te verkrijgen,
is samenwerking van veehouder en dierenarts noodig", dan moeten wij daar achter
voegen: en van dierenarts en kleine huisdierenhouder (hond, kat, kip, duif, gevogelte,
konijnen en pelsdieren). Pas wanneer wij en de faculteit en de veeartscnijkundige dienst
aan beiden evenveel aandacht besteden, pas dan kunnen wij zeggen, dat de Neder-
landsche dierenarts volledig in staat is alle ter behandeling aangeboden dieren van
diergeneeskundige bijstand te voorzien.

Terecht deel ik de meening van Prof. Krediet waar hij schrijft, dat er een ruimere
voorlichting moet komen. Het verheugt mij dit te lezen, daar ik vóór den oorlog wel
eens een ander standpunt onder de jonge dierenartsen heb vernomen. Toch ook hier
nemen wij een niet te eng standpunt in. Elke dierenarts, die lust gevoelt tot voorlichting
in zijn praktijk, moet daar geheel vrij in zijn, hoewel ik reeds vanwege dc angst voor

de vrije concurrentie, die er bij talloozen heerscht, h t bindende besluit hiertegen al
op den achtergrond zie.

Een afwijkend standpunt moet ik zeker innemen bij de zinsnede „niet goed willende
collega\'s op hun nummer zetten". Dit is een slecht begin, wanneer wij nieuwe wegen
willen gaan bewandelen en ik voorspel een dergelijke Centrale Raad, die dit moet
doen, niet veel vrede en rust en daarbij veel onmin in en om de M. v. D.

In de allereerste plaats hebben alle dierenartsen een universitaire opleiding genoten.
Wanneer er bij deze opleiding gefaald is, dan geldt dat niet de veterinaire opleiding,
maar wel het vormen van den mensch, die belast wordt met het bekleeden van een
officium nobile. Hierbij kunnen, feilbaar als ieder mensch is, fouten gemaakt worden
en zelfs wanneer deze fouten ernstig zijn, moet steeds getracht worden op deze fouten
te wijzen, en gezamenlijk trachten ze in de toekomst te vermijden. Het op zijn nummer
zetten geeft alleen maar oppositie. En wie bepaald wat „niet goed willend" is? Onze
eigen collegae ? Momenteel wel, toch dit is doch wel een zeer subjectieve beoordeeling.

Combineeren wij nu deze twee feiten, verplicht lidmaatschap en het op zijn nummer
zetten van collegae, dan blijft er van de schoone en veel begeerde geestelijke vrijheid
niet veel over. Ik voel heel goed, wat er met dit niet goed willend wordt bedoeld. Wanneer
wij de verslagen doorlezen van de uitspraken van de Centrale Raad van de vooroor-
logsche jaren dan heeft mij daarin steeds getroffen, dat het rechtsgevoel niet bevredigd
wordt. Men doet hierin een uitspraak tusschen schuldig en onschuldig, alsof er een
misdaad geschied is. Doch bijna steeds is het een geschil tusschen twee buurtcollega\'s
waarbij in den grond der zaak de ééne zich in zijn bestaan bedreigd voelt door den
ander. Afgezien nu van het feit of het wel in overeenstemming is met onze begrippen
van economische vrijheid uitspraak te doen tusschen iwee buurtcollega\'s, die elkaar
op een of andere wijze „beconcurreeren", dan nog is een raad van dierenartsen niet
bevoegd een schuldig uit te spreken. Aan een dergelijke raad stel ik den eisch, dusdanige
capaciteiten te bezitten, dat zij bij deze geschillen de partijen tot elkaar weet te brengen.
Verder gaat haar bevoegdheid niet. AI het andere ligt op het gebied der civiele recht-
spraak. Het treft mij trouwens hoe onverstandig een dergelijke uitspraak van schuldig
in een geschil is. Is daarmede de animositeit, die in principe aan het geschil ten grondslag
ligt, opgeheven! Nee natuurlijk, deze is alleen erger geworden en de mogelijkheden
van ,,een hak zetten" zijn altijd zoo talrijk, dat de verhouding er alleen maar slechter
op wordt. Dit moet ten allen tijde -worden vermeden.

Een tweede ernstige fout is haar geslotenheid. De waarheid moet het daglicht kunnen
verdragen. Het voorondei zoek kan eventueel met gesloten deuren plaats vinden om in
lustige sfeer te trachten partijen tot elkaar te brengen. Lukt dit niet, dan is een openbare
behandeling noodzakelijk. Bij een werkelijk ernstige fout is dit op zichzelf al een straf.
In ieder geval moet de zaak openbaar behandeld worden als een van beide partijen
dit absoluut wenscht.

Ten derde heb ik er bezwaar tegen, dat een Centrale Raad alleen uit dierenartsen
bestaat. Deze kunnen onmogelijk alleen objectief zijn .Een buitenstaander, b.v. een jurist
kan vaak een veel objectievere kijk op de gang van zaken hebben, ook al, omdat daardoor
als het ware de stem van onze cliënten gehoord wordt.

Het behoeft nu verder geen beloog, dat ik het instellen van een tuchtwet als on-
gewenscht beschouw voor ons dierenartsen. Wanneer wij op geen andere wijze de col-
legiale verhoudingen beter weten te scheppen dan door instelling van een tuchtwet,
dan is ook hier een ware democratische geest verre te zoeken en kunnen wij alleen
ons met te meer klem van redenen verzetten tegen een verplicht lidmaatschap.

De staat moet helaas tegenwoordig, zelfs de meeste verstokte vrijhandelaar moet dit
toegeven, bindend en coördineerend optreden. Doch overal, waar het eenigszins mogelijk
is, blijft de vrije concurrentie gehandhaafd. Dit woord concurrentie klinkt in de medische
beroepen velen onaangenaam in de ooren. M.i. ten onrechte. Men kan volkomen
collegiaal zijn met zijn buurtcollega\'s, maar toch zijn zij eikaars concurrenten.

Deze vrije concurrentie is voorwaar niet de weg der minste weerstand. Zij vergt
meer energie, meer arbeid en het nooit verslappen van de aandacht. Velen zullen dit
echter niet prettig vinden. Zij vergeten echter één ding. In de jaren vóór den oorlog

waarde ook het spook der werkeloosheid ernstig rond onder de jonge intellectueelen.
Velen moesten genoegen nemen met uiterst zuinig betaalde baantjes, waarbij veelal
armoe troef was. En dat voor menschen, die vele jaren studeeren er voor over gehad
hadden om te trachten wat te bereiken. Alleen de vrije concurrentie bood uitkomst
voor allen, die genoeg energie hadden om te werken, daarbij vaak niet altijd even
scrupuleus te werk konden gaan en daarbij noodzakelijk in conflict kwamen met de
ouderen in hetzelfde beroep. Dat deze ouderen hun beroepsorganisatie daarbij gingen
versterken met verordeningen en bindende besluiten, is vanuit hun gezichtspunt gezien
volkomen begrijpelijk. Ook het idee tuchtwet stamt uit dit gezichtspunt.

De vrije concurrentie biedt de jonge intellectueel de eenige mogelijkheid om uit
de impasse, zooals wij die voor den oorlog gekend hebben te komen, of men moet een
voorstander zijn van het leunen tegen den staat, zooals momenteel weer erg in zwang
is, met de heele bureaucratische rompslomp daaraan vast.

Zeer treffend beschrijft Walter B. Pitkin de mogelijkheden der vrije concurrentie
in zijn Amerikaansch boek ,,New Careers for Youth." Het „mensch durft te leven"
komt er weer eens in naar voren.

Uitgesloten is het dan ook, dat ik een voorstander zou kunnen zijn van een Veterinaire
vakvereeniging, afgezien nog van het feit of bekleeders van een officium nobile, d.w.z.
zij die voorbeeld moeten geven, zij die leiding moeten geven, af moeten zakken tot
een vakvereeniging. Voor den arbeider is het een onmisbaar instrument, doch wij
moeten betere banden weten te smeden om onze belangen te verdedigen.

Het is ook onze fout altijd over „vak" te praten. Een vak leer je op de ambachtsschool.
Wij hebben een be„roep". Dit is ook beter, er zit nog iets in van roeping.

Een andere netelige kwestie is de vrije dierenartsenkeuze. Wij hebben dit woord
nu wel op papier gezet en er een bindend besluit over gemaakt, maar dat wil nog
niet zeggen, dat het in de praktijk bestaat. Wij moeten er naar streven, dat is juist.
Vanuit het gezichtspunt van het publiek bestaat zij echter in vele gevallen allang niet
meer. Een enkel voorbeeld zij hier genoeg en dat is de t.b.c. bestrijding bij ons en de
kwestie der steeds moeilijker wordende overschrijvingen bij de menschelijke ziekenfond-
sen. Wanneer de C.R. meent, dat de dierenarts, die de t.b.c. bestrijding verricht, ook
alle andere ziektegevallen op dat bedrijf moet behandelen, dan is dat geen vrije dieren-
artsenkeuze, doch klantenbinding. We moeten oppassen met bindende besluiten te
maken, als ze in wezen niet houdbaar zijn.

Ook bij de kwestie der specialisatie is natuurlijk vrije dierenartsenkeuze gewenscht.
Doch ook hier is de praktijk anders. Vroeger.was het ongetwijfeld zoo, dat de specialist
alleen te consulteeren was, als de huisdokter de patiënt er heen gestuurd had. In vele
gevallen is dit nog zoo, maar hoe langer hoe meer, vooral bij de verloskunde, de gynae-
cologie, de chirurgie en reeds ook bij maag-darmklachten wendt het publiek zich recht-
streeks tot den specialist. Deze tracht zich hier tegen wel te verzetten, al is het dan ook
maar vaak quasi.

Evenzoo in ons beroep. Zoolang er dierenartsen zijn, die, als ze zelf b.v. niet opereeren
of er niet toe in staat zijn, de aan hun zorgen toevertrouwde dieren liever afmaken
dan door te sturen, dan hoeft het publiek daar geen rekening mee te houden. Het stellen
van een verplichting tot doorsturen (weer een bindend besluit) blijft natuurlijk te allen
tijde een papieren woord, en uit dien hoofde uit den booze.

Toen in de oorlogsjaren de medici een prachtig staaltje van geestelijk verzet te zien
gaven, door op een goeden ochtend hun beroep „neer te leggen" en als demonstratie
hun borden van de deur schroefden, is het een onvergefelijke domheid van ons geweest,
ons niet met hen solidair te hebben verklaard. Op het publiek heeft dit een zeer vreemden
indruk gemaakt en men heeft dit ook vaak laten blijken. Het waren voor ons beschamende
oogenblikken.

Het was toen zonneklaar duidelijk hoe „men" in het algemeen artsen, tandartsen
en dierenartsen als een geheel opvatte. Voor „men" waren het slechts gradueele verschil-
len in wat men behandelde.

In dit laatste ligt ongetwijfeld een groote kern van waarheid. Van een legio aantal

ziekten is bekend, dat zij bij mensch en dier voorkomen. Van tallooze andere ziekten
zal blijken, dat mensch of dier de directe of indirecte overbrenger is van het ziektemakend
agens. Andere piekten vragen wat dit betreft om een oplossing, zooals b.v. influenza
bij paarden, angina bij honden en carcinoma mammae bij den hond, waarvoor een
doodelijken angst bij den mensch bestaat.

Wanneer er dus een vereeniging noodig is, naast de zuiver wetenschappelijke M. v. D., ter be-
hartiging van al onze belangen t.o.v. van de overheid of van die maatregelen, die wij noodig vinden,
dat genomen moeten worden in verband met een gezond Nederland, dan moet dat zijn, nu of in de
toekomst, een vereeniging van artsen, tandartsen en dierenartsen. Dat een dergelijke vereeniging
krachtig kan zijn, blijkt uit de werkzaamheden van b.v. de V.V.A.A. die op velerlei
gebied de prachtigste resultaten voor ons allen weet te bereiken. Ook de O.D.T. is hiervan
een voorbeeld.

Ongetwijfeld zullen er velen zijn, die meenen, dat in een dergelijke organisatie hun
beroepsbelangen niet voldoende behartigd worden, vooral wat betreft „wat mag en
wat niet mag". Ik ben er in het geheel niet tegen, dat er een raad ingesteld wordt,
die de intercollegiale verhoudingen regelt. Zij stelt dan vast, wat oorbaar is en wat niet,
zij tracht geschillen te beslechten, zij maakt melding van alles en van allen, die handelen
in strijd met de beroepseer, waaronder ik versta al datgene wat de (dieren)artsenstand
ontsiert t.o.v. de buitenwereld. Zij spreekt en geeft advies namens de organisatie, wanneer
er sprake is van ernstig déraillement, dat voor de civiele rechter beslist moet worden.
Deze zaken moeten echter altijd van algemeenen aard en algemeene strekking zijn.
Zij onthoudt zich echter ten allen tijde van uitspraken tusschen buurtcollega\'s, waaraan
practisch altijd naijver ten grondslag ligt. Zij handhaaft volledig het principe van de
vrije concurrentie. Zij zorgt er voor, dat zij steeds is een college van jonge menschen, die
de nooden en de verlangens van den tijd kennen en laat het ,,in onzen tijd" over aan
de ouderen.

Of men in deze organisatie nu veel of weinig afdeelingen, veel of geen groepen des-
kundigen (in dit laatste geval naast een groep deskundigen practici groote huisdieren
ook een dito kleine huisdieren) veel of weinig bestuursleden laat ik gaarne over aan hen,
die geheel in zoo iets opgaan. Dit wisselt trouwens met de jaren.

De aanleiding van dit artikel was het „Aan de Slag" van Prof. Krkdiet. Het artikel
is het overdenken de moeite waard. Het is trouwens ook geschreven om andere meeningen
naar voren te roepen.

Ik onderstreep dit „aan de slag" ten volle, doc h laten wij zorgen ook in de toekomst
aan den slag te kunnen blijven en niet weer vervallen in het vooroorlogsche en thans
weer hoog opgeld doende systeem van ver doorgevoerde beïnvloeding van het individu
van boven af. Dit verfoeilijke systeem van collectiviteit, waarin elk persoonlijk initiatief
gedood wordt en de mogelijkheid tot vrije ontplooiing van persoon en geest te niet
wordt gedaan.

Hoewel de bij den Veeartsenijkundigen Dienst binnenkomende mede-
deelingen omtrent den stand van het mond- en klauwzeer in ons land op
dit oogenblik geenszins verontrustend zijn — men zou eerder hec tegen-
overgestelde kunnen beweren — vestigde een alarmeerend bericht over een
heerschende epizoötie in Zuid-Frankrijk, welke gepaard zou gaan met een
hoog percentage sterfgevallen nog eens onze aandacht op de noodzakelijk-

heid om ten aanzien van deze ziekte steeds de noodige waakzaamheid te
blijven betrachten. Een vorige invasie in 1937 uit Noord-Afrika via Zuid-
Frankiijk is er om te bewijzen in welk snel tempo het mond-.en klauwzeer
zich over een enorme uitgestrektheid kan verbreiden.

Den meesten lezers van dit tijdschrift is het wel bekend met welk goed
resultaat de vaccinatie tegen mond- en klauwzeer kan worden ter hand
genomen. Velen hebben zich op de hoogte kunnen stellen van het werk
van de entploegen, die door het Staatsveeartsenijkundig Onderzoekings-
instituut werden uitgezonden naar die plaatsen,\'waar de betrokken Inspec-
teurs van den Veeartsenijkundigen Dienst de enting noodzakelijk of ge-
wenscht achtten.

In de gebieden, waar geënt werd, als hoedanig in de eerste plaats door
mond- en klauwzeer bedreigde gebieden werden uitgekozen, trokken de
gunstige residtaten alspoedig ook de aandacht van de veehouders.

De belangstelling groeide „met den dag". Het aantal verzoeken tot
vaccinatie werd dientengevolge zóó groot, dat gezien de beschikbare
entploegen, hieraan niet kon worden voldaan, hetgeen er toe leidde, dat
naast de entploegen ook de practici werden ingeschakeld, en wel met
alleszins bevredigend resultaat.

De uitvoering van de entingen door de entploegen van het Staats-
veeartsenijkundig Onderzoekingsinstituut zal voorloopig wel tot het
verleden behooren, maar het in groote lijnen blijven volgen van de door
deze gevolgde werkwijze zal voor een onvatbaar maken van den vee-
stapel op een eenigszins uitgebreide schaal noodzakelijk blijken.

De organisatie werd in overleg met den Inspecteur van den Veeartse-
nijkundigen Dienst geregeld door een dierenarts van het S.V.O.I. en de
zuivelfabrieken. Deze laatste stelde uit liet ontworpen schema de detail-
regeling op. De fabriek verzocht de aangeslotenen opgave van het aantal
dieren, dat geënt moest worden. Naar aanleiding van de binnengekomen
berichten werden verschillende rayons vastgesteld en werden daarvoor
de dagroutcs bepaald. De veehouders werden tevoren in kennis gesteld
met dfn dag en ten naaste bij met het uur, dat hun vee zou worden geënt.
De entploeg, voorzien van entstof, instrumenten en ontsmettingsmiddelen,
werd met behulp van een rijtuig of karretje van de eene boerderij of weide
naar de andere gereden. Aan de entploeg ging een gids per fiets vooraf
(een controleur van de zuivelfabriek of een lid der jonge boerenstand),
die met een opzichter van het S.V.O.I. de betrokkene veehouders ging
waarschuwen, dat de entploeg binnen korten tijd zou komen. Voor zoover
destijds nog natronloog werd verstrekt was dit vooraf gedistribueerd door
den melkrijder der fabriek.

Waar geen zuivelfabrieken het gebied bestreken, ging de organisatie
niet zoo gemakkelijk, doch daar nam een der landbouworganisaties het
werk over, dat elders de zuivelfabriek deed.

Nu bij de thans ingeleide campagne d.e practici overal worden ingescha-
keld, zullen deze zich voor de organisatie in verbinding dienen te stellen
met de plaatselijke zuivelfabrieken, veehoudersorganisaties, etc. Ook de
hulp van de jonge boerenbond kan ingeroepen worden. Verschillende
dierenartsen zijn thans reeds met de organisatie begonnen. Fabrieks-
directeuren zenden circulaires aan de bij hunne vereenigingen aangesloten

leden en houden een enquête omtrent het aantal dieren, dat moet worden
ingeënt.

Samenwerking met de organisaties is voor een goede uitvoering Onont-
beerlijk. Daarnaast is samenwerking tusschen de dierenartsen een zeer
belangrijke factor.

Mij is bekend, dat op een plaats, waar twee dierenartsen zijn gevestigd,
door dezen een regeling is getroffen, waarbij op een bepaalde dag de een
ent, terwijl de ander beider practijk waarneemt. Elders wordt in het werk-
gebied van een zuivelfabriek geënt door 3 practici. Twee ervan enten,
terwijl no. 3 zijn eigen praktijk doet en beschikbaar is voor noodgevallen
in de praktijk van zijn collegae.

Het is uiteraard niet mogelijk — en ook niet noodzakelijk —, dat elke
veehouder door zijn eigen dierenarts wordt geholpen.

Het ligt in de bedoeling in de allereeiste plaats de gebieden langs de
Belgische g.ens te hulp te komen. Bij voldoende vaccin -— hopelijk kunnen
we dit nu in ruime mate gaan aanmaken — ook het overige gedeelte van
het land.

Het vaccin wordt gratis beschikbaar gesteld, mits leege fleschjes aan het
S.V.O.I. worden teruggezonden en entrapporten aan den Inspecteur
van den Veeartsenijkundigen Dienst worden doorgegeven, terwijl gedacht
is, dat den veehouder een gulden per dier in rekening wordt gebracht.

Mij is de vraag gesteld of het vaccineeren niet zonder bezwaar gelijk-
tijdig kan geschieden met de tuberculinatie. Dit zou voor zeer veel dieren-
artsen, die beide manipulaties hebben te verrichten bij grotendeels dezelfde
dieren, een belangrijke tijdsbesparing beteckenen. Op de door mij daarover
gestelde vraag hebben de specialisten mij nog geen bevredigend antwoord
kunnen geven.

Een nader onderzoek daaromtrent zal worden ingesteld. In afwachting
van het resultaat daarvan zal van een gelijktijdig vaccineeren tegen mond-
en klauwzeer en tuberculineeren moeten worden afgezien.

Wel zou een en ander aldus kunnen worden geregeld, dat het vacci-
neeren zou kunnen samenvallen met het aflezen der reactie op de tuber-
culinatie. Dit kan reeds leiden tot veel tijdbesparing, terwijl het resultaat
der tuberculinatie door de vaccinatie niet kan beïnvloed worden.

De Directeur van het Staatsvccartsenijkundig Onderzoekingsinstituut
adres: Gr. Kattenburg 7. (Marine-etablissement) te Amsterdam is steeds
gaarne bereid betreffende een en ander nadere inlichtingen te geven en
van voorlichting te dienen.

Rijks Instituut voor Pluimveeteelt te Beekbergen, tel. 241. Afd. Gezond-
heidsdienst voor Pluimvee.

In verband met de Teeltregeling 1946 voor pluimvee, uitgevaardigd door het
Bedrijfschap voor Pluimvee en Eieren, vestig ik speciaal de aandacht op het volgende:

Om de pluimveestapel zo spoedig mogelijk weer op peil te brengen zullen het aan-
staande voorjaar zoveel mogelijk eieren uitgebroed moeten worden; meer dan door wat
er over is van de fok- en vermeerderingsbedrijven geproduceerd kan worden.

goede tomen kippen van de boerenbedrijven in te schakelen. Hieraan is echter het
grote gevaar verbonden, dat verschillende pluimveeziekten, welke op de fok- en ver-
meerderingsbedrijven vrijwel uitgeschakeld zijn, de kop weer op zullen steken door
verspreiding via de broedmachines. Om dit zoveel mogelijk te voorkomen is voor-
geschreven, dat alleen broedeieren geraapt mogen worden van dieren, welke ingeënt
zijn tegen pokken, diphtherie en onderzocht op Salmonella pullorum-infectie.

Het door de dierenartsen te verrichten pullorum-onderzoek is dus om twee redenen
nog belangrijker geworden dan andere jaren : in de eerste plaats, omdat het ditmaal
gaat om de opbouw van een nieuwe, gezonde pluimveestapel en ten twede, omdat
deze opbouw noodgedwongen moet plaats vinden onder moeilijker omstandigheden,
n.1. met behulp van gedeeltelijk tot nu toe ongecontroleerde dieren.

Hiermee stijgt dus de verantwoordelijkheid van dengeen, die het onderzoek verricht
en enkele gevallen van slechte uitvoering maken het nog steeds noodzakelijk er opnieuw
met klem op aan te dringen, dat men zich dit goed bewust zij.

Al mag dan de kip een onbelangrijke rol spelen onder de patiënten van den dierenarts,
het algemene belang ervan is groot genoeg om er zijn beste krachten aan te besteden.
Ter demonstratie hiervan diene b.v. dat de totale pluimveestapel in ons land in 1940
nog uit 18 millioen stuks bestond, welk getal op \'t ogenblik ± 3 millioen bedraagt,
terwijl b.v. in 1931 de waarde van onze export van eieren en eiproducten ƒ 52.000.000,—
bedroeg, wat meer was dan de exportwaarde van boter, melkproducten of kaas van
datzelfde jaar!

Wilt U eraan meewerken, dat volgend jaar de eieren weer zonder bon verkrijgbaar
zullen zijn, begint dan met de nodige zorg te besteden aan de uitvoering van het pul-
lorumonderzoek!

Volgens de laatst ontvangen opgave van de Rijksseruminrichting is echter de anti-
geen-voorraad op het ogenblik slechts toereikend voor ± 400.000 dieren, zodat om
te beginnen nog alleen de dieren der fok- en vermeerderingsbedrijven — welke vóór
dienen te gaan — onderzocht kunnen worden. Zodra meer antigeen verkrijgbaar is,
wat spoedig verwacht kan worden, zal dit nader bekend gemaakt worden.

Van het onderzoek op de fok- en vermeerderingsbedrijven dient door den pluim-
veehouder tenminste, schriftelijk, 7 dagen, of telefonisch, 2 dagen, van te voren bericht
te zijn gestuurd aan ondergetekende, opdat desgewenst het onderzoek kan bijgewoond
worden.

Verder is bepaald, dat evenals andere jaren van de uitslag van het onderzoek door
den dierenarts een getekende verklaring moet worden afgegeven.

Voor de uitvoering van het onderzoek verwijs ik naar het artikel van Dl\'. Jag Jansen
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1943, Afl. 3, bldz. 71—79: „Pullorum-
onderzóek in de practijk." Bij ernstige, technische moeilijkheden kan men zich echter
met ondergeteekende in verbinding stellen.

Het bestuur van de Veterinaire Rijvereeniging ,,De Solleijsel" heeft zich voor het
jaar 1945—1946 als volgt samengesteld : J. A. J. M. Peters, voorzitter; P. Kleinjan,
secretaris ; Mej. J. Th. Halberstadt, penningmeesteresse ; P. Plaizier, commissaris
van materiaal ; C. J. Vermeulen Jr., commissaris van paarden.

In het nummer van j November is abusievelijk medegedeeld, dat het Alsemeen
Bestuur de heer G. S. E. Vegter tot secretaris van de Redactie had beno\' ml.
Dit is niet h t geval. Aangewezen als tijdelijk lid van de Redactie heeft deze aan
den heer Vegter verzocht de functie van secretaris op zich te willen nemen,
hetgeen hij heeft aanvaard.

(Uit het Instituut voor Praeventieve Geneeskunde te Leiden
Directeur: J. P. BIJL

Uit het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid, te Utrecht
Directeur: Dr. W. AEG. TIMMERMAN).

In 1939 slaagde Mohler (6) erin bij de cavia een doodelijk verloopend,
gegeneraliseerd ziekteproces op te wekken, door dit dier intraperitoneaal
in te spuiten met een in vloeibare paraffine geëmulgeerde cultuur van
JoHNE-bacillen. Wanneer deze afwijkingen regelmatig optreden en speci-
fiek zijn, zou de cavia als proefdier voor het paratuberculose-onderzoek
belangrijke diensten kunnen bewijzen.

Nu is uit recente onderzoekingen, vooral van Fransche zijde, bekend,
dat verschillende zuurvaste saprophyten, wanneer zij met vetten, vaseline
of paraffine worden ingespoten, eveneens een gegeneraliseerd ziektebeeld
bij de cavia kunnen doen ontstaan. Het is zelfs niet eens noodzakelijk,
dat deze bacteriën levend zijn. Ook doode saprophyten, tuberkelbacillen
en B.C.G. kunnen zulke processen veroorzaken na inspuiting met de
genoemde stoffen. (Laporte (2) (3) (5), Voiculescu (ii) Saenz c.s.
(7) (8) (9))- Mede naar aanleiding van een nieuw, door Bekker (i)
uit een van tuberculose verdachten patiënt geïsoleerd zuurvast staafje
(Mycobacterium Bekkerii) hebben wij de pathogene eigenschappen van
deze bacterie en van eenige andere levende en doode mycobacteriën,
waaronder ook de bacil van Johne, voor de cavia onderzocht (10). Ten-
einde de invloed van paraffine na te gaan, hebben wij de eene helft van
onze proefdieren met bacteriën in physiologische keukenzoutoplossing en
de andere helft met eenzelfde hoeveelheid (5 mgr) bacteriën in een gelijk
volume (1 cc.) chemisch zuivere en gesteriliseerde paraffinum liquidum
ingespoten. Tevoren was reeds vastgesteld, dat de paraffine alleen geen
specifickc veranderingen veroorzaakt.

Met 5 mgr van een levende cultuur zijn 40 cavia\'s ingespoten en wel:
ie. 10 cavia\'s subcutaan (binnenvlakte dij) met bacteriën in 1 cc NaCl-
oplossing.

2e. 10 cavia\'s intraperitoneaal met dezelfde suspensie.
3e. 9 cavia\'s subcutaan met bacteriën in 1 cc. paraffine.
4e. 11 cavia\'s intraperitoneaal met deze suspensie.

Voor zoover de dieren niet spontaan stierven, zijn ze op verschillende
tijden na de infectie afgemaakt (zie tabel). De organen zijn histologisch
en bacterioscopisch onderzocht, na kleuring met haematoxyline-eosine,
van Gieson en volgens Ziehl-Neelsen.

Slechts bij twee na 14 dagen afgemaakte caviae zijn de regionnaire
lieslymphklieren veranderd, n.1. bij één cavia oedemateus gezwollen,

bij de andere geabscedeerd. De absceswand bestaat uit granulatieweefsel,
dat vrijwel uitsluitend is opgebouwd uit epithelioide cellen en fibroblasten,
waaromheen zich een bindweefselkapsel bevindt.

De lever van twee caviae bevat een aantal haardjes, die bestaan uit
epithelioide cellen, omgeven door een rand van lymphocyten.

In de lever van de meeste caviae (70%) bevinden zich haardjes van
epithelioide cellen, omgeven door lymphocyten. Bij twee dieren worden ook
in de milt haardjes aangetroffen, die bestaan uit epitheloide en reuzencellen.

Bij alle caviae zijn de regionnaire lieslymphklieren gezwollen, vergroeid
met de huid en met het onderliggende spierweefsel, terwijl vele geabsce-
deerd zijn. Bij histologisch onderzoek blijken de klieren veranderd te zijn
in granulatieweefsel, dat bestaat uit epithelioide cellen, reuzencellen,
lymphocyten en fibroblasten. Deze cellen liggen in haarden bijeen en zijn
omgeven door bindweefsel. In vele dezer haarden is aanvankelijk een
centrale opeenhooping van leucocyten waar te nemen, welke abscesjes
in latere stadia kunnen conflueeren en doorbreken. Tenslotte kan genezing
optreden door sterke bindweefselvorming.

De lever bevat bij 50% van de dieren de boven beschreven haardjes
waarin nu ook reuzencellen voorkomen. Dergelijke haardjes zijn ook bij
één cavia in de longen waargenomen. Zij zijn omgeven door niet-specifiek
pneumonisch weefsel.

Terwijl van de vorige groepen geen enkel dier is gestorven, stierven er
van deze groep 4 en wel 1 na 19, 2 na 30 en 1 na 75 dagen. De overige dieren
zijn afgemaakt na 13, 28, 42 en 56 dagen.

Bij één cavia is een lieslymphklier gezwollen, welke bij histologisch
onderzoek blijkt te zijn veranderd in een epithelioidcellig granulatieweefsel.

Bij 3 caviae is de milt en bij 8 caviae is de lever doorzaaid met haardjes,
welke opgebouwd zijn uit epithelioide cellen, reuzencellen en lymphocyten
(fig. i en 2).

Bij 8 caviae heeft zich een hevige peritonitis ontwikkeld, welke meestal
gepaard gaat met ascites. Milt, lever en nieren, doch vooral en in de eerste
plaats de milt, zijn bedekt met fibrinebeslagen, waardoor deze organen
met elkaar verkleefd zijn. Spoedig wordt dit fibrineuze exsudaat doorgroeid
met granulatieweefsel, dat opgebouwd is uit epithelioide cellen, plasma-
cellen, enkele lymphocyten en fibroblasten. Dit weefsel, dat een dikte
van 4—5 mm kan bereiken, bevat talrijke kleine holten, waarin zich
paraffinedruppels bevinden. Tengevolge van deze weefselnieuwvorming
geraken milt, lever en nieren met elkaar en met de buikwand vergroeid.
De darmserosa blijft evenwel onaangetast.

Bij 5 caviae zijn in de longen haardjes, bestaande uit epithelioide cellen
en lymphocyten, soms ook reuzencellen, gevonden. Deze haardjes zijn
omgeven door niet-specifiek pneumonisch weefsel.

In het darmkanaal zijn bij geen enkel dier in deze proefreeksen af-
wijkingen gevonden, die ook maar eenigszins aan paratuberculose doen
denken.

Fig. 1. Cavia 2191 Lever. Intraperitoneale infectie met den bacil
van Johne in paraffine. Vergroot 400 maal.

Fig. 2. Cavia 2185 Milt. Intraperitoneale infectie met den bacil
van Johne in paraffine. Vergroot 400 maal.

Fig. 4. Cavia 479 Lever. Intraperitöneaal gedoode B. C. G. in
paraffine. Vergroot 400 maal.

De bacil van Johne is dus niet volmaakt apathogeen voor de cavia.
Vooral na de intraperitoneale infectie worden veelvuldig afwijkingen in
de lever aangetroffen. De haardjes zijn echter zoo klein, dat ze gewoonlijk
eerst! bij het histölogisch onderzoek opgemerkt worden.

I Wanneer de bacteriën gemengd met paraffine worden ingespoten, is
de neiging tot generalisatie sterker, vooral na intraperitoneale toediening.
Bovendien is ook de locale reactie (peritonitis) hevig. De haardjes in de
léver : zijn wel talrijker, maar niet grooter dan na de infectie, zonder ge-
bruikmaking van paraffine. Waarschijnlijk zijn de leverhaardjes identiek
met die, welke Houthuis (ii) vond in de lever van aan paratuberculose
lijdende runderen en die hij beschreef als „miliaire, op proliferatieve
tuberkels gelijkende haardjes.\'\' Inderdaad gelijken zij hierop, zooals ook
de andere afwijkingen gelijken op proliferatief tuberculeus weefsel. Alleen
in de lymphklieren in het gebied van de infectieplaats toont dit weefsel
neiging tot verkazing.

Overal waar dit weefsel aangetroffen wordt, kunnen in de volgens
Ziehl-Neelsen gekleurde coupes zuurvaste staafjes aangetoond worden.
Hierdoor wordt de opvatting van Houthuis, dat de leverhaardjes bij de
runderen door de paratuberkelbacillen veroorzaakt worden, gesteund.

Zijn de boven beschreven afwijkingen bij de cavia specifiek voor para-
tuberculose ? Wij meenen op deze vraag een ontkennend antwoord te
moeten geven. Het is ons n.1. gebleken, dat het Mycobacterium Bekkerlii
al of niet tegelijk met paraffine bij de cavia subcutaan of intraperitoneaal
ingespoten, afwijkingen in dezelfde weefsels en organen veroorzaakt en
dat deze niet te onderscheiden zijn van die, welke door den bacil van
Johne worden opgewekt, (fig. 3). Verder bleek ons, dat de B.C.G. zelfs
wanneer hij door verhitting gedood is en met paraffine bij de cavia wordt
ingespoten, in het bijzonder na de intraperitoneale inspuiting, volkomen
analoge veranderingen kan opwekken (fig. 4). Het eenige verschil is, dat
de uitzaaiing in de lever minder dicht is dan na infectie met de bacillen
van Johne en van Bekker het geval is. Wellicht is dit een gevolg van het
feit, dat de gedoode B.C.G. zich uit den aard der zaak niet kan vermeer-
deren.

Een vraag, die zich onmiddellijk bij het voorgaande aansluit en die
van groot belang is voor de diagnostiek van paratuberculose met behulp
van de Johnine-reactie, is deze: Is de huidreactie met Johnine specifiek?

Zooals uit den tuberkelbacil het tuberculine en uit den bacil van Johne
het Johnine te bereiden is, zijn ook uit verschillende zuurvaste saprophyten
stoffen („paratuberculines") te bereiden, die in staat zijn, huidreacties
bij dieren, welke met die saprophyten zijn gesensibiliseerd, te veroorzaken.
Volgens Laporte (4) geeft een „paratuberculine", dat uit een bepaalde
mycobacteriumsoort bereid is, alleen bij die dieren een specifieke reactie,
welke met die bacterie zijn gesensibiliseerd. Zijn de dieren met een ander
mycobacterium gesensibiliseerd, dan kan toch het heterologe „para-
tuberculine" wel een huidreactie veroorzaken, doch deze reactie is gering
en niet specifiek.

Hoewel de cavia dus voor het diagnostisch paratuberculose-onderzoek
geen geschikt proefdier is, zou het van belang zijn bij dit dier na te gaan
of aan de Johnine-reactie voldoende specificiteit mag worden toegekend.

De bacil van Johne is niet volmaakt apathogeen voor de cavia, maai¹kan bij dit dier soms eenige veranderingen in lymphklieren, milt en lever
veroorzaken. Een duidelijke generalisatie treedt evenwel op, door de
bacteriën, gemengd met v loeibare paraffine in te spuiten. De afwijkingen,
die vooral in de lever op den voorgrond treden, bestaan uit talrijke miliaire
tot submiliaire haardjes, die op proliferatieve tuberkels gelijken. Na intra-
peritoneale inspuiting treedt tevens een, aanvankelijk fibrineuze, later
proliferatieve peritonitis op, terwijl na subcutane inspu\'ting verkazende
processen in de regionnaire lymphklieren ontstaan. De bacteriën kunnen
in de veranderde weefsels worden aangetroffen. In het digestie-apparaat
zijn geen afwijkingen gevonden. De veranderingen zijn niet specifiek voor
den bacil van Johne, daar identieke afwijkingen ook door een bij den mensch
nieuw ontdekt zuurvast staafje (Mycobacterium Bekkerii) en door gedoode
B.C.G., mits laatstgenoemde met paraffine wordt ingesproten, worden
opgewekt.

Het C. B. bericht, dat voor schurftbestrijding bij vee nog geen zwaveldioxyde in
cylinders is aangekomen. Ter vervanging wordt aangeboden vloeibare zwavel, waarmede
men de schurftplckken onverdund insmeert, dan wel spuit in een verdunning van 1 deel
vloeibare zwavel op 2 deelen water. Het middel dient vorstvrij bewaard te worden en
kost incl. bemande fiesschen voor 5, 10 en 25 kg resp. ƒ 10.—, ƒ 18.50, en ƒ 42.50 af
opslagplaats.

Wie meent, dat het paard in de Ver. Staten geheel of vrijwel geheel door den tractor
verdrongen is, kan door de volgende cijfers een beter inzicht verkrijgen. Volgens Farmer
en Stockbreeder wordt in den staat VVisconsin 80% van het gras gemaaid en bewerkt
met behulp van werktuigen met paardentractie. Wel wordt 80% van het hooi machinaal,
geladen en gelost, maar 62% van het vervoer geschiedt met paarden en slechts 2.7%}
met motortrekkers. Merkwaardig is, dat 90% van het hooi in schuren geborgen wordt
en slechts 1% ^van h^et gras wordt geënsileerd. De Amerikaansche landbouw is blijkbaar
ook nog niet zóó verindustrialiseerd als men soms geneigd is te gelooven.

Merkwaardig is ook een waarschuwende stem in het Engelsche landbouwblad The
Daily Farmer. Deze betoogt, dat het met den Engelschen landbouw den verkeerden
kant opgaat, wanneer men doorgaat met de „verindustrialiseering". De trekkers, de groote,
ingewikkelde machines en „efficiency" zijn niet alleen-zaligmakend; landbouw is geen
„industrie", maar een „cultuur"; .het is niet de.eenige taak van den landbouw om
voedsel voort te brengen, maar ook om gezonde en tevreden menschen, vertrouwde
en gelukkige gezinnen te maken. ⁰

OVER DE MOGELIJKE BEÏNVLOEDING VAN DE LEG BIJ
KIPPEN DOOR GESLACHTSHORMONEN EN PLANTEN-

The possible influence of sex-hormones and auxines on the pro-
duction of layinghens. (Summary p. 348.)

Inleiding. Daar de productie van eieren bij kippen door samenwerken van
hormonen geregeld wordt, ligt het voor de hand, dat het in de laatste
decennia niet aan pogingen heeft ontbroken, deze leg door kunstmatig
toedienen van hormonen te beïnvloeden.

Alvorens de gedurende het laatste jaar op „De Schothorst" gehouden
proeven te bespreken, lijkt het gewenscht op de belangrijkste reeds elders
gehouden onderzoekingen in het kort in te gaan. Een kritische bespreking
van de tot nu toe bereikte resultaten wordt wel zeer bemoeilijkt door de
vaak zeer tegenstrijdige uitkomsten van verschillende auteurs, vaak ten-
gevolge van het werken met een te gering aantal kippen, vaak ook ten-
gevolge van het feit, dat de resultaten eigenlijk in \'t geheel niet te verge-
lijken waren, doordat men werkte met kippen, welke bij de verschillende
proeven niet in het zelfde stadium van de leg verkeeren. Ook kan reeds
nu opgemerkt worden, dat bij positieve resultaten meestal gewerkt werd
inet dieren, waarbij de eierproduclie tengevolge van een of andere oorzaak
slecht genoemd kon worden, terwijl voor de praktijk een verbetering van
normaal leggende kippen van veel grooter belang zou zijn.

Reeds in 1914 poogden Pearl en Surface door een injectie van corpus
luteum materiaal, dat van rundvee afkomstig was, de leg gunstig te beïn-
vloeden bij reeds goed leggende kippen; echter met negatief resultaat.
Hetzelfde resultaat had de eerste door voedering van gedroogd hypophyse-
materiaal ¹), dat van kalveren en lammeren afkomstig was. Volgens Clark
³) zou dit echter wel een positief effect opleveren.

In 1933 gelukte het Wehner²) de leg van hippen door voedering van
prolaan, een uit urine gewonnen preparaat, dat in vele opzichten dezelfde
werking heeft als het gonadotroop hormoon van de voorkwab der hypo-
physe, te verhogen.

De noodzakelijke hoeveelheden waren echter zoo groot, dat een op deze
wijze verbeteren van de leg niet economisch was. In 1934 gelukte het
Koch ³) •) om door een injectie van kleine hoeveelheden prolaan de leg
te verhogen. Deze bewerking zou in tegenstelling met het per os toedienen

1 *) Bij de oriënteerende proeven, vermeld op blz. 337, is nog medewerking verleend

3 *) W. Koch, Klin. W.schr. 13, 1647 (1934).
*) W. Koch, Zeitschr. Züchtung B 36, 259 (1936).

van grote hoeveelheden, wel economisch zijn. Het ging hier om kippen,
welke van de leg waren geraakt (110 dieren). Van deze dieren ontvingen
er 57 op de negende dag na het van de leg raken een injectie van 12.5 R.E.
prolaan. In de 34 dagen na deze behandeling legden deze dieren 1073 ei-
eren, terwijl de productie van de overige 53 kippen in hetzelfde tijdsver-
loop uit 847 eieren bestond. Door de behandeling was het legpercentage
dus van 47% op 55% gebracht, dus een iets vlugger herstel van de leg bij
de behandelde dieren. Het gelukte Koch echter niet, om door middel
van een prolaan-injectie de leg bij normaal leggende kippen te verhogen:

Ook WoDZiCKi ¹) (1935) bewerkte door het toedienen van prolaan bij
kippen een vervroeging van het begin van de leg.

In 1936 gelukte het aan Prufer ²) niet om door toediening van het
follikelhormoonpreparaat „Provetan Ol", de leg bij kippen te beïnvloeden.
Het volgende jaar ³) werden deze proeven herhaald met een ander fol-
likelhormoonpreparaat („Unden"), en wel met hetzelfde negatieve re-
sultaat. Met dit „Unden" gelukte het aan Koch ⁴) in hetzelfde jaar in een
enkel geval de leg gunstig te beïnvloeden. De invloed wordt echter door
hemzelf lang niet zeker genoemd.

Volgens Koch zouden er geen bezwaren aan het per os toedienen van
follikelhormoon bij vogels verbonden zijn, terwijl bij planteneters, waar
de vertering zooveel langer duurt, het grootste deel van dit hormoon in
het darmkanaal ontleed wordt, voordat het in het lichaam zijn werkzaam-
heid kan ontplooien. In 1939 beschreef Eufinger ^u) een\'poging, om de
eierprod.uctie van kippen door injecties met prolaan gunstig te beïnvloeden.
Uit zijn proeven, welke met een groot aantal dieren werden uitgevoerd,
komt deze auteur, (evenals Koch) tot de conclusie, dat het bij geen enkele
van zijn proeven mogelijk was gebleken, de leg van reeds goed leggende
kippen door middel van prolaan-injecties nog te verhoogen. Integen-
deel: deze dieren zouden na hun behandeling vaak een geringe verslech-
tering vertonen. Rij slecht leggende dieren zou door een prolaan-injectie
echter een verbetering van de leg op te merken zijn; een dergelijke behan-
deling wordt door Eufinger zelfs economisch verantwoord genoemd.
Ook hier lijkt een injectie net 12.5 R.E. nog het gunstigst.

In 1940 gingen Vacek en VlSek ⁵) de invloed na, welke het toedienen
van gemalen, gekookte uterus en van eierstokken met de follikilvloeistof
van slachtrunderen had op jonge hennen van 10 weken. De dieren bleken
door deze behandeling op een vroeger tijdstip met de leg te beginnen,
terwijl de geproduceerde eieren zwaarder waren dan die van decontröle-
dieren. Wij konden van dit artikel echter slechts door middel van een
referaat kennis nemen.

In het hierboven gegeven overzicht hebben wij afgezien van het behan-
delen van die proefnemingen, welke slechts de invloed van het toedienen

5 \'*) T. Vacek en J. Vlcek, Sbornik Ceske Akad. ZSmSdelske 15, 110 (1940) (ref.
Chem. Z. bl. 1941 I, 1102).

van geslachtshormonen op de groei of ontwikkeling van de geslachts-
organen naging, zonder over de eierproductie gegevens te verschaffen.
Ook de proefnemingen over de invloed van hormoonbehandelingen op
broedresultaten zijn hier niet verwerkt.

Als eenig vaststaand, positief resultaat ten opzuchte van de eierproductie
komt slechts het feit naar voren, dat een prolaan-injectie bij slecht leggende
kippen (en alleen bij deze) de leg gunstig kan beïnvloeden. Met follikel-
hormoonpreparaten kon in geen enkel geval een vaststaande productie-
verhooging aangetoond worden. Slechts in één geval kon een aanwijzing
hiertoe verkregen worden, ook hier echter bij zeer matig leggende kippen¹⁰).

Eigen proeven. Reeds van tevoren ging in hoofdzaak onze belangstelling
uit naar eventueele resultaten, welke voor de praktijk misschien van be-
lang konden zijn. Steeds hebben wij dan ook behoorlijk leggende dieren
als proefmateriaal gebruikt. Behalve een absolute verhooging van het
aantal gelegde eieren onderkenden wij ook nog de mogelijkheid, dat een
resultaat naar voren zou kunnen komen, door het in een korter tijdsver-
loop afzetten van een aantal eieren of door het afzatten van een aantal
eieren op een tijdstip van relatief gebrek er aan, dus door een verschuiving
van de rui. Onze hoofdproef zijn wij dan ook begonnen, enkele weken,
voordat de rui normaal zou gaan beginnen. De hormoonpreparaten,
welke voor de proef werden toegediend, waren:

b. Keo-Hombreol. Eerst werden tabletten toegediend, welke m:thyltes-
stosteron bevatten; daar deze tabletten na een week op waren en onze
voorraad niet meer kon worden aangevuld, zijn wij verder gegaan met
het toedienen van neo-hombreol door middel van druppels, welke het
testishormoon testosteron bevatten.

Deze bovenstaande preparaten werden beschikbaar gesteld door N- V.
Organon te Oss. Voor de verleende medewerking betuigen wij gaarne onze
dank.

Naast en tegelijk met het toedienen van geslachtshormonen hebben
wij bij een aantal dieren ook plantengroeistoffen in het rantsoen opge-
nomen. Hoewel over den invloed van deze verbindingen op de leg van
kippen niets vaststaands in de literatuur vermeld wordt, schijnen de auxi-
nen normaal in eieren voorkomende verbindingen te zijn¹³)¹). In dit ver-
band moge opgemerkt worden, dat eventueel in Amerika in de oorlogs-
jaren verschenen publicaties op dit gebied niet door ons geraadpleegd
konden worden.

Naast een bestudeering van dit probleem leek het ons gewenscht, diverse
synthetische plantengroeistoffen nog eens grondig te testen op een even-
tueel schadelijke werking. De op dit gebied bekende resultaten deden
wel vermoeden, dat men voor het gebruik van de schillen van met groei-
stoffen bespoten aardappels voor de veevoeding niet al te bang behoeft
te zijn, voor de praktijk is echter een gedurende langen tijd opnemen
in het rantsoen belangrijker om een definitief uitsluitsel hieromtrent te
krijgen, dan het bepalen van een letale dosis, zooals tot nu toe is geschied²).

1 •") T. W. Robinson en G. L. Woodside, J. cell. comparat. Physiol. g, 241 (1937)-

2 ) Vgl. J. H. M. van Stuivenberg en H. Veldstra, Landbk. Tdschr. 54, 611(1942).

In het kader van onze proeven kregen de kippen vaak gedurende maanden
zeer groote hoeveelheden van deze verbindingen toegediend.

Wij hebben bij de verschillende proeven gewerkt met a-naphtylazynzure-
aethyl ester en met de kaliumzouten van /3-indolylazijnzuur en a-naphty-
lazynzuur, welke laatste beide verbindingen als Kresiviet-A en Kresiviet-B
door de Kon. Ind. Mij. v.h. J\\foury en van der Lande in den handel worden
gebracht. De groeistof, welke wij voor onze hoofdproef gebruikten, was
een kaliumzout van a-naphtylazynzuur met een 95 procentige zuiverheid.
Dit laatste preparaat was afkomstig van de firma Trouw & ( 0.

Deze proef werd uitgevoerd met 5 witte leghorns, goed leggende en ver-
gelijkbare dieren; broed 1943. De dieren werden in de batterij geplaatst,
waardoor individueelc v oedering mogelijk was. Ze kregen resp. o, 3, 14, 29
en 57 mg van de groeistof per dag. De a-naphtylazynzure ester werd in
het hardvoer gemengd toegediend. Teneinde een goede menging te be-
werkstelligen, hebben wij de groeistof eerst in een weinig aether opgelost
en deze oplossing door het hardvoer geroerd. Het mengsel werd hierna
gedurende 1 uur dicht bij de verwarming geplaatst, waardoor het oplos-
middel verdampte. Bij de kip (no. 5), welke geen groeistof kreeg werd een-
zelfde hoeveelheid aether door het hardvoer geroerd, teneinde eventueele
invloeden van niet verdampte aetherrestjes uit te schakelen.

De proef duurde van 27 December 1943 tot en met 4 April 1944. De
resultaten zijn af te lezen uit onderstaande tabel I.

Zooals direct uit tabel I is af te lezen, is geen enkele correlatie aanwezig
tusschen de hoeveelheid toegediende groeistof en de productie. De dieren
leken in \'t geheel geen invloed van het toedienen van de groeistof te onder-
vinden.

1 Wij willen niet nalaten der heer E. J. Verbeek, bedrijfsleider van het pluimveepark
op „De Schothorst", te danken voor de accurate wijze, waarop hij ons bij de uitvoering
van deze proeven behulpzaam is geweest.

B. Oriënteerende proef met Kresiviet A en Kresiviet B.
Rresiviet A = K-zout van /3-indolylazijnzuur.
Kresiviet B = K-zout van a-naphtylazijnzuur.

Deze proef werd uitgevoerd met 24 witte leghorns (8 groepen van 3);
broed 1943. Ook hier goed leggende en vergelijkbare dieren. Ook bij deze
proef werden de groeistoffen door het hardvoer gemengd, terwijl, ten-
einde een goede menging te verkrijgen, de groeistoffen eerst in wat water
werden opgelost en deze oplossingen door het hardvoer werden geroerd.
Door de bussen eenige uren bij de verwarming te plaatsen werd de hoofd-
hoeveelheid van het water weer verdampt.

De proef nam een aanvang op 19 Januari 1944 en eindigde op 4 April
1944. Ook deze proef werd in de batterij uitgevoerd.
De resultaten zijn af te lezen uit onderstaande tabel II.

Net als bij proef A is hier geen verband te onderkennen tusschen het
toedienen van de groeistoffen en het aantal gelegde eieren. Ook hier
leken de dieren in \'t geheel geen invloed te ondervinden.

C. Hoofdproef over de invloed van geslachtshormonen en plantengroeistoffen op de
eierproductie.

Deze proef werd uitgevoerd met 114 goed leggende kippen, welke wer-
den verdeeld in 8 vergelijkbare groepen van 18 dieren. Het schema, dat
de opzet van deze proef weergeeft, is af te lezen uit onderstaande tabel III,
waarin vermeld wordt, welke bestanddeelen naast het grondrantsoen
nog aan de dieren van de verschillende groepen werden verstrekt.

Alvorens de proef op 8 Augustus 1944 een aanvang te laten nemen,
hebben wij de groepen ingedeeld, waarbij er voor gezorgd werd, dat de
dieren zoodanig over de 8 groepen werden verspreid, dat deze, zoowel wat
afkomst als wat productie in de voorafgaande maanden betreft, zoo goed
mogelijk vergelijkbaar mochten heeten. Voor deze proef werden slechts
goed leggende kippen gebruikt, terwijl er voor gezorgd werd, slechts die
dieren in te deelen, welke aan het begin van de proef in eeen goede con-
ditie verkeerden *).

De bijzonderheden over deze groepindeeling zijn uit de tabellen 5, 6, 7
en 8 af te lezen. De kippen van de serie 112000 waren witte leghorns,
broed 1943; van de serie „groen", witte leghorns broed 1941, terwijl de
dieren van de serie 574000 R. I. Reds, broed 1942 waren.

Het gemengd graan, dat in deze proef werd verstrekt, had de volgende
samenstelling (in procenten): haver 40, gerst 40, gele mais 20.

geel maïsmeel 30, grintzemelen 20, gerstmeel 10, havermeel 7.3,grasmeel 10,
diermeel 7.5, vischmeel 7.5, gestandaardiseerd melkpoeder 5, mineralen
voor pluimvee ¹) 2.5, dohyfralolie 0.2.

In het ochtendvoeder was 5% melkpoeder opgenomen, teneinde het
eiwitgehalte iets op te voeren, zoodat een eventueel niet verhoogen van de

1 ) Samenstelling mineralen voor pluimvee: geslibd krijt 78,65%; ijzeroxyde of
ijzersulfaat 1 %; mangaansulfaat 0,35 %; keukenzout 20 %.

productie niet aan een te krap gehalte aan eiwitachtige stoffen geweten
kon worden.

Het resultaat van de scheikundige analyse is in onderstaande tabel 4
weergegeven.

De eierproductie gedurende de proef werd beoordeeld vanaf 8 Augus-
tus 1944 t.m. 31 Maart 1945 en kon individueel worden nagegaan met
behulp van een valnestcontróle.

De dieren van de groepen 6A en 6B werden gezamenlijk geplaatst in
hok 6, van 8A en 8B in hok 8, van 9A en gB in hok 9 en van 11A en 1 iB
in hok 11.

Gestyl. Per kip per keer werd ingespoten van dit gonadotroop hormoon-
preparaat i ampulle a 200 int. eenheden, en wel om den anderen dag,
in totaal 6 maal, steeds in de borstspier. De inspuitingen vonden plaats op
7, 9, 11, 13, 15 en 17 Augustus 1944. De dieren van de groepen 6B, 8B,
9B en 11B kregen dit preparaat toegediend. Teneinde deze dieren van de
B groepen uit het totaal aantal dieren van de hokken 6, 8, 9 en 11 uit te
zoeken, moesten natuurlijk alle kippen op die dagen door de handen gaan.
Alle 144 dieren werden dan door de behandeling in vrijwel dezelfde mate
verontrust.

Neo-hombreol. Alle dieren van de groepen 9A, 9B, 11A en 11B kregen
eerst om den anderen dag 1 tabletje neo-hombreol, dat 5 mg kristallijn
methyltestosteron bevatte, toegediend; in totaal 5 maal, en wel op 7. 9, 11,
13 en 15 Augustus 1944. De verstrekking van deze tabletten viel dus samen
met de Gestylinspuitingen, hetgeen de situatie vergemakkelijkte, daar
hiervoor toen alle kippen afzonderlijk, door de handen moesten gaan.
Daar na 5 toedieningen onze voorraad aan tabletten was uitgeput, en niet
meer aangevuld kon worden, hebben we verder gewerkt met een Neo-
hombreol-oplossing, welke 5 mg testosteron per cm³ bevatte. Hiertoe werden
36 cm³ aan de dieren (36 stuks) van hok 9 en hetzelfde volume aan die
van hok 11 verstrekt. Deze 36 cm³ werden daartoe onder roeren over het
hardvoer gesprenkeld. Onder schatting, dat de kippen vrijwel allen de-

zelfde hoeveelheid aan hardvoer opnamen, kan dus gerekend worden,
dat per kip per keer i cm³ werd toegediend. Ook deze toediening vond
om den anderen dag plaats, in totaal 13 maal, en wel op 17, 19, 21, 23,
25, 27, 29 en 31 Augustus, 2, 4, 6, 8 en 10 September 1944.

Kaliumzout van a-naphtylazijnzuur. Met de toediening van deze groeistof
werd op 9 Augustus 1944 een aanvang gemaakt. Voor de 36 dieren van hok

8 (groepen 8A en 8B) werd 2.52 gr. afgewogen en deze hoeveelheid werd
opgelost in een portie drinkwater, welke dien dag geheel verbruikt werd.
Hetzelfde werd gedaan voor de dieren van hok 11 (groepen 11A en 1 iB).
Gerekend, dat alle dieren gemiddeld evenveel van deze verdunde groei-
stofoplossing tot zich namen, komt dit neer op een opname van 70 mg
groeistof per dier per dag. Elke dag werd aan de dieren van de hokken 8
en 11 deze hoeveelheid a-naphtylazijnzuur-K verstrekt en wel vanaf

Verloop van de proef. Zooals reeds vermeld, werd de controle op de eier-
productie nagegaan tot en met 31 Maart 1945, dus nog lang, nadat met de
toediening van de hormonen en (of) groeistof was opgehouden. Alle bi-
zonderheden over het verloop van de proef zijn uit de tabellen 5, 6, 7 en
8 af te lezen; in deze tabellen zijn ook de gegevens, welke tot het samen-
stellen van de groepen hebben geleid, vermeld. Tabel 9 tenslotte, is als
overzichtstabel voor de geheele proef bedoeld.

De meest opvallende feiten, welke uit de tabellen over de eierproductie
zijn af te lezen, zijn het zich aan de top bevinden van de groep, welke
slechts het grondrantsoen kreeg toegediend en de uiterst slechte leg van
van alle vier de B-groepen, de groepen dus, welke met Gestyl waren inge-
spoten.

De totale leg van 862 eieren voor de controlegroep 6A steekt inderdaad
zeer gunstig af; is duidelijk hooger dan de cijfers 722, 700 en 666 voor de
groepen 8A, 9A en 1 iA, welke onderling slechts zeer weinig verschil ver-
toonden.

De totale producties van 523, 415, 321 en 410 eieren voor de B(Gestyl)-
groepen was soms minder dan de helft van die voor de A-groepen. Dit
uitermate groote verschil wordt voor een zeer belangrijk gedeelte door de
zeer slechte leg van deze groepen gedurende de eerste maanden .van de
proef veroorzaakt. Duidelijk komt dit verschil naar voren bij een beschou-
wing van de cijfers, welke de gemiddelde periode van niet-leggen per kip
in dagen voor de verschillende groepen weergeven. Deze cijfers, welke
in de overzichtstabel zijn opgenomen, zijn voor de „Gestyl-groepen"
zonder onderscheid aanmerkelijk hooger dan voor de andere groepen.
Duidelijk is, dat tengevolge van de Gestyl-behandeling een vervroegde
rui is opgetreden. Op 7 September 1944 hebben we trouwens voor de
kippen van alle groepen nog nagegaan, welke dieren zich in een stadium
van rui bevonden. Dit waren voor de B-groepen alle dieren, behalve kip
112065 iⁿ de groep 6B, waarover wij twijfelden.

Voor de A-groepen was op 7 September het aantal zich in de rui bevin-
dende dieren lang niet zoo groot. De cijfers voor deze laatste groepen
waren: 6A(5); 8A(s); gA(7) en iiA(7). Nu is een bekend feit, dat men

t Kip no. 112318 gestorven op 12-3-45 (stuk ei in de buikholte).
Kip no. 112065 gestorven op 23-10-44 (buikvliesontsteking).
Kip no. groen 535 gestorven op 7-10-44 (vocht in het hartezakje).

f) Kip no. 112316 gestorven op 27-1-45 (buikvliesontsteking).
Kip no. 112285 gestorven op 28-12-44 (buikvliesontsteking).

t) Kip no. 112013 gestorven op 3-10-44 (stuk ei in de buikholte).
Kip no. 112269 gestorven op 8- 1-45 (buikvliesontsteking).
Kip no. 112311 gestorven op 21-12-44 (verlamming).
*) Serie van 7 eieren in deze niet-leg periode voor kip no. groen 522.
Serie van 16 eieren in deze niet-leg periode voor kip no. 574891.

f) Kip no. 112286 gestorven op 14- 1-45 (gezwel in de buik).
Kip no. 112298 gestorven op 7- 3-45 (verlamming).
Kip no. 112062 gestorven op 16- 3-45 (verbloeding).
Kip no. 112325 gestorven op 20-12-34 (verlamming).
*) Serie van 4 eieren in deze niet-leg periode bij kip no. 112120.
Serie van 5 eieren in deze niet-leg periode bij kip no. 112164.

met het trekken van conclusies over de gevolgen van injecties op de pro-
ductie bij kippen wel zeer voorzichtig moet zijn. Steeds moet men toch
aan de mogelijkheid denken, dat de werking niet een specifieke behoeft
te zijn van het ingespoten product, maar louter van de handeling zelf.
Ook in ons geval moet men op een dergelijke verklaring bedacht zijn.
Het zij ons vergund hierover nog enkele opmerkingen te maken.

Zooals reeds eerder vermeld werd, gingen op de dagen, waarop de
injecties plaats vonden, alle 144 kippen ons door de handen; alle kippen
werden dus op dezelfde wijze verontrust. Ook hadden we een aantal witte
leghorns 4 maanden vroeger ter oriënteering reeds een Gestyl-injectie
toegediend. Toen vonden wij geen enkel effect, terwijl in deze proef,
waarbij de dieren zich dus veel dichter bij het tijdstip bevonden, waarop
normaal de rui zou moeten optreden, reeds na de eerste van de 6 injecties

Na dit ophouden met leggen en na dit vervroegd optreden van de rui
hebben we aanvankelijk gedacht aan de mogelijkheid van een verschuiving
van de rui, welk verschijnsel nog een mogelijkheid tot economische conse-
quentie zou kunnen inhouden. Met het verloop van de proef is ons echter
duidelijk geworden, dat van een loutere • verschuiving van de rui geen
sprake is. De zoo vroeg met het leggen opgehouden kippen van de B-
groepen zijn n.1. niet eerder met de productie begonnen dan de dieren van
de A-groepen. Er is hier dus wel degelijk sprake van een aanmerkelijke
uitbreiding van de periode van niet-leggen bij de kippen, welke Gestyl
kregen toegediend.

Wanneer we van de geheele proefduur (236 dagen) voor de verschillende
groepen de gemiddelde perioden van niet-leggen aftrekken krijgen we
een achttal cijfers, welke zich vrij nauwkeurig verhouden als het gemiddeld
aantal eieren per kip, berekend voor dezelfde kippen, waarover ook de
gemiddelde niet-legperiode is berekend.

Uit deze tabel komt wel zeer duidelijk naar voren, dat de productie-
verschillen voor de verschillende groepen vrijwel uitsluitend hun oorzaak
vinden in de verschillen in duur van de niet-legperiode.

Zooals reeds werd opgemerkt heeft de controle-groep (6) duidelijk het
best gelegd; een toevoeging van a-napthylazijnzuur of van Neo-hombreol
of van beide in het rantsoen heeft dus geen enkel gunstig effect gehad.

Het uitblijven van eenig gunstig effect van de toediening van de planten-
groeistof kan natuurlijk in geen enkel opzicht verklaard worden door een
achteruitgang door verontrusten van de kippen. De dieren van de groepen
6A en 8A zijn volkomen eender behandeld (een gelijk aantal keeren door
de handen gegaan); er was slechts het verschil in rantsoen, doordat de
kippen van de laatste groep van 9 Augustus tot en met 16 October 1944
70 mg a-naphtyl azijnzuur K per dier per dag via hun drinkwater kregen
ingediend.

1 Dus: gemiddelde leg per kip per dag over het gedeelte van de proef, waarin ge-
legd wordt.

• Het verschil in productie tusschen de groepen 6A en 8A is betrekkelijk
gering; tusschen de groepen gA en i iA is echter ook een, zij het nog veel
geringer verschil aanwezig. Ook hier heeft de toediening van de groeistof
naast Neo-hombreol een kleine achteruitgang in het aantal gelegde eieren
veroorzaakt. In dit laatste geval is natuurlijk van significantie geen sprake.

In de inleiding wezen wij reeds zijdelings op het feit, dat men met een
interpretatie van de uitkomsten van proeven, als hier gehouden, wel zeer
voorzichtig moet zijn. Het uitblijven van eenig gunstig effect op de pro-
ductie, tengevolge van het toedienen van groeistof of (en) Neo-hombreol
Sluit dus niet volledig de mogelijkheid tot een effect onder andere proef-
omstandigheden uit.

In dit verband wijzen wij echter op onze oriënteerende proeven B en C,
welke met dieren gehouden werden, die in een geheel ander stadium van
de leg verkeerden. Ook hier konden wij bij onze groeistoftoediening geen
enkel gunstig effect constateeren. Aanvankelijk hadden wij het voor-
nemen, de proefopzet nog aanmerkelijk uit te breiden, door ook zeer jonge,
nog niet volwassen dieren in te schakelen; tengevolge van de tijdsomstan-
digheden hebben wij hier echter voorloopig van af moeten zien.

Met behulp van een aantal kippen werd de invloed nagegaan, welke
opneming van de plantengroeistof a-naphtyl-azijnzuur en van het ge-
slachtshormoon testosteron (ev. methyltestosteron) in het rantsoen op de
eierproductie hadden. Geen enkel gunstig effect kon worden geconstateerd,
ook niet bij combinatie. Injectie van een gonadotroop hormoon-preparaat
uit serum van drachtige merries, enkele weken voor het tijdstip, waarop
de rui van de kippen zou moeten optreden had een direct ophouden van
de leg tengevolge. Het resultaat was niet slechts een verschuiving van de
niet-legperiode, maar een aanmerkelijke verlenging hiervan. De hierdoor
verkregen achterstand in productie werd bij het weer beginnen van de
leg niet ingehaald, integendeel, nergens in deze proef was sprake van een
\' concentratie van een grooter aantal eieren in een bepaalde periode.

With 8 groups of 18 laying-hcns the influence of additions of mehtyltestosterone
(testosterone) and of a-naphtylacetic-acid to a protein-rich basal ration on the egg-
production was examined.

We also examined the influence of injections of „Gestyl", a gonadotropic hormone-
preparation from the serum of pregnant mares.

The control-group yielded the best results. The total production of this group (862)
was higher than of the groups 8A, gA and 1 iA (722, 700 and 666). The addition of
a-naphtylacetic-acid and of methyltestosterone proved to have no positive effect on
the egg-production.

The groups, which got the Gestyl-injections were very low in production: 6B (523);
8B (415); gB (321) and 11B (410). In consequence of these injections the period of
non-laying was strongly increased.

Bij een raskonijn, Vlaamsehe reus, deed zich dezen zomer een geval van
huidziekte voor, gepaard gaande met haaruitval aan de binnenzijde der
achterbeenen en op de rug, terwijl de resteerende haren in elkaar gedraaid,
als plukjes, bleven staan.

De voeding liet niets te wenschen over; hooi, haver en volop groenvoeder.
De huisvesting en verpleging waren ook uitstekendd.

Het geval deed zich voor in den zomer, dus buiten den physiologischen
ruitijd in voorjaar en herfst. t

Toch trad met Davitamon A-D. van Organon, een half theelepeltje per
dag, direct een volledige genezing op, zoodat het betreffende dier nu weer
prijkt met een mgoie, dichte pels.

Ik vind dit zoo\'n typisch geval van avitaminose, dat ik het de moeite
waard vind te publiceeren, opdat andere collega\'s deze therapie ook eens.
kunnen toepassen.

In 1933 werd door Ir. Koeslag een organisatie in het leven geroepen tot het ver-
richten van phaenologische waarnemingen aan granen, erwten en vlas. Het belang
daarvan is nog niet tot iedereen doorgedrongen.

Phaenologie beteekent verschijnselleer, de wetenschap, die zich bezighoudt met
het tijdstip van optreden van de periodiek zich herhalende levensverschijnselen van alle organismen
in verband met de weersomstandigheden en den toestand en de temperatuur van den grond.

Door de phaenologische waarnemingen in verband te brengen met meteorologische
gegevens kan nagegaan worden waarom een bepaald gewas in een zeker jaar afwijkingen
in de ontwikkeling vertoont. De kennis hiervan kan van zeer groote economische be-
teekenis zijn. Vooral granen stellen zeer bijzondere eischen aan het weer gedurende
de kritische phasen. Van groot belang is bijv. de toestand van het weer gedurende
den bloei.

Teneinde de afhankelijkheid van het weer te kunnen bepalen, zijn lange reeksen
van phaenologische waarnemingen gewenscht. Op het oogenblik wordt op het KNMI
te De Bilt een onderzoek ingesteld naar den invloed van het weer op de opbrengst
van wintertarwe. Hierbij wordt het gemis van lange reeksen van phaenologische waar-
nemingen heel sterk gevoeld. Daarom is hel zaak, dat de reeks, in 1933 begonnen, niet
afgebroken wordt.

Na het overlijden van Ir. Koeslag werd het onderzoek voortgezet door het CILO
onder leiding van Mej. Ir. Eversmann, later onder die van Dr. W. H. van Dobben.

Behalve lange reeksen van jaren -is een groot aantal waarnemers in elk landbouwgebied
noodzakelijk. Door de oorlogsomstandigheden is het aantal waarnemers sterk verminderd.

Thans is de onderafdeeling voor Landbouwmeteorologie, in 1943 toegevoegd aan
de Klimatologische afdeeling van het KNMI te De Bilt, zoodanig uitgebreid, dat d<*
overname der phaenologische waarnemingen aan landbouwgewassen door dit Instituut
van het CILO kon plaats vinden\'. Er kan nu met kracht worden begonnen aan het
opnieuw verzamelen van phaenologische gegevens. Wij vragen daarvoor vrijwillige mede-f
werkers. Veel werk is er niet aan de waarnemingen verbonden. Wie dagelijks de ont-
wikkeling der gewassen volgt, behoeft slechts het begin van elk stadium (zaaidatum, op-
komst, in aar komen, bloei, rijpheid, oogst) op te teekenen. Wij verwachten een stroonj
van nieuwe waarnemers. Opgaven worden gaarne spoedig ingewacht, daar de waar-
nemingen voor het seizoen 1945—\'46 reeds zijn aangevangen, bij hetKon.Ned. Meteoro-
logisch Instituut te De Bilt, dat tevens alle gewenschte inlichtingen geeft.

Ook in mijn praktijk zeer frequent vóór de oorlog, uiterst zelden tijdens
de oorlog.

Verreweg het grootste deel der patiënten met blaasgruis en cystitis
waren in zeer goede, vaak overmatige voedingstoestand, met prachtig
glanzende vacht en meerendeels zwarte dieren. Behalve bij gecastreerde
katers zag ik deze aandoening éénmaal bij een ongecastreerde kater en
éénmaal bij een poes.

Cystitis zonder blaasgruis zag ik ook meermalen bij poesen, eenige keeren
na de partus en ook wel zonder eenig verband daarmee; éénmaal met ob-
Structio urethrae door een fibrinestolsel.

Ook bij gecastreerde katers zag ik wel obstructie door fibrine, dat als
een dunne staaf de geheele urethra opvulde. Meestal bestond zoo\'n pijpje
echter uit tripelfosfaatkristallen, al of niet met fibrine gemengd.

Bijna steeds bestond de voeding uit kattebrood en/of visch, vaak in
overmatige hoeveelheden (een schelvisch of eenige harderwijkers per dag)
en dat gedurende jaren meestal. Ik meen dan ook, dat, behalve de praedis-
positie, zoowel de door Kirk, als de door Ojemann genoemde fouten in
het dieet een rol spelen. Dat deze drie factoren niet steeds in even sterke
mate aanwezig behoeven te zijn, is begrijpelijk. Het optreden van het
ziektebeeld bij een dieet, dat slechts één of zelfs geen van beide fouten ver-
toont, evenals het uitblijven bij een dieet met beide fouten, is verklaarbaar
door het aannemen van een verschil in praedispositie.

Kan echter de obstructie door tripelfosfaatkristallen, die alleen in al-
calische urine optreden, de primaire oorzaak van de cystitis zijn, terwijl
de alcalische reactie het gevolg moet zijn van de cystitis ? Onze klinische
ervaringen mogen een aanwijzing in bepaalde richting geven, een uit-
voerig wetenschappelijk onderzoek, dat een betere kennis van de stof-
wisseling van de kat, dan wij bezitten, voorop stelt, zal pas een inzicht iri
dit probleem kunnen brengen.

De wijziging in de voeding der katten tijdens de oorlog in Rotterdam
kwam vooral neer op een sterke vermindering en later vrijwel geheel op-
houden van het verstrekken van visch en kattebrood en daarentegen een
veel meer voeren van vleeschafval (pens, baarmoeder). De allerlaatste tijd
echter kon meestal slechts een vrijwel geheel vegetarisch dieet gegeven
worden.

Bij een dieet van rauw vleesch, brood en veel groenten zag ik zeer zelden
deze ziektegevallen en ook vrijwel nooit recidief bij wijziging in dezen zin.
Bij voortzetten van het verkeerde dieet, trad vrijwel zonder uitzondering
recidief op.

Dezelfde foutieve voeding vormt een aetiologische factor bij het optreden
van chronisch eczeem bij katten, dat ook in de oorlog minder voorkwam,

waarbij het groote percentage gecastreerde katers wellicht alleen ver-
oorzaakt wordt door het feit, dat deze catagorie het meest vertegenwoor-
digd is. Dit eczeem, dat zeker niet minder voorkomt bij cypersche teeke-
ning, zien wij meestal juist bij magere dieren. Ik ben ook geneigd de katten,
die langdurig op een dieet van kattebrood en/of visch moeten leven, te
verdeelcn in twee groepen, de magere met chronisch eczeem em de dikke,
glanzende met blaasgruis, al is dit wel wat te kras geformuleerd. Ook bij
de eczeempatiënten geeft dezelfde dieetwijziging een zeer gunstig effect
en terugkeer op het foutieve groote kans op recidief. Soms zag ik ook na
één keer visch direct weer jeuk en huidveranderingen en bestond blijkbaar
een allergische toestand.

M.i. steeds gunstig in die gevallen (de meeste), waarin het gelukt de
obstructie zonder ernstige laesie van het urethraslijmvlies op te heffen en
waarin nog geen ernstige ureamie bestaat (subnormale temperatuur,
erge sufheid en braken). Ook gevallen, die enkele dagen bestaan of een
meer chronische verloop hebben en waar de blaaswand reeds verdikt is,
genezen meestal. Parese van de blaaswand kan zich ook herstellen, indien
de blaas regelmatig door druk wordt geleegd en de verstopping niet te
vaak recidiveert. Parese van de sphincter vergemakkelijkt de afvloei der
urine en dus het herstel, doch geeft bij langere duur bezwaren, vooral van
hygienische aard.

Een ernstig nadeel van urethralaesies is niet alleen de kans op urethra-
retracties, maar meer nog de direct optredende spasmus der urethra,
die de mictio verhindert, ook zonder obstructie en zelfs bij normale urine.

Het verwijderen van de obstructie is op verschillende manieren mogelijk
en deze kunnen afwisselend geprobeerd worden. Lukt het op de eene wijze
niet vlot, dan geeft een andere soms verrassend effect en in een ander geval
omgekeerd. Bij localisatie in het distale einde van de penis is soms het met
de vingers verwijderen van het met de urethraopening verkleefde en in-
gedroogde gedeelte van het staafje gruis voldoende om de rest met de
krachtige straal urine te zien uitgespoten worden. Ook massage van de
penis kan het loskomen bevorderen, doch hierbij moet men zeer voorzich-
tig zijn om beschadiging van het slijmvlies te voorkomen.
Een geleidelijk toenemende, vrij krachtige druk op de blaas kan ook vol-
doende zijn en is steeds noodig bij blaasparese. Voor het sondeeren van de
urethra gebruik ik veelal een traankanaalsonde No. i of een zeer dunne,
elastische bougie. Bij het terugtrekken van de bougie kan aanklevend gruis
echter het urethraslijmvlies laedeeren.

Goede diensten bewijst vaak een gewone speld, met de punt in een houder
voor een entnaald gevat; met de knop kan men, bij een distale localisatie
van de obstructie, meestal kleine beetjes hiervan afpeuteren, totdat plot-
seling de rest door de urine wordt uitgeperst.

Voor het terugspuiten in de blaas gebruik ik meestal een recordspuit
met paraffinum liquidum gevuld. Ik vond deze methode destijds aange-
geven in een Engelsch tijdschrift. Als aanzetstuk neem ik een traankanaal-
canule, die conisch is, waar de urethra dus steeds goed om sluit en waarvan

het einde dunner is dan de urethradiameter en dus weinig gevaar van
laesies oplevert.

In gevallen, waarin al deze methoden mij in de steek lieten of te veel
risico meebrachten, zag ik vaak een verrassend goed resultaat van blaas-
punctie, eventueel gecombineerd met blaasspoeling door de gebruikte
lange, dikke injectienaald.

Behalve de directe verlichting en vermindering van het gevaar van
uraemie, is het groote voordeel de ontspanning en de ingeklemde prop
spoelt soms direct of later zonder moeite met de urine weg. Bij de poes met
obstructie, waarbij sondeeren van de urethra moeilijker is dan bij een
kater, was dit prompt het geval. Ook deze methode vond ik in een Engelsch
tijdschrift.

Als verdere therapie noem ik nog eventueele injecties van psysiologische
NaCl-oplossing, per os, hexamethyleentetramine of meestal beter, in ver-
band met de alcalische reactie der urine, loco-Helmitol, en een melkdieet.

Het laatste veroorzaakt echter bij langere duur meestal diarrhee en wordt
daarom door mij slechts gedurende de eerste dagen, zoolang het dier ziek
is, gegeven.

Ook de vaak begeleidende obstipatie moet niet worden vergeten. Bij
een individueele en zeer zorgvuldige behandeling ligt naar mijn ervaring
het genezingspercentage belangrijk boven de 75%, die collega Gajentaan
noemt, de gevallen die reeds met ernstige uraemie in behandeling komen,
uitgezonderd.

Het resultaat van het onderzoek van het C. B. voor de Statistiek is, dat aanwezig
waren in Juni:

Uit de cijfers blijkt, dat er een niet onbelangrijke vermindering is aan paarden,
een zeer belangrijke aan melk- en kalfkoeien en varkens. Bovendien is de teruggang
in de verschillende deelen des lands zeer ongelijk; alles bij elkaar genomen zijn we er
echter op dit gebied na 5 jaar bezetting nog genadig afgekomen. Het had immers nog
veel erger kunnen zijn. Thans is plicht er door samenwerking van allen en volle mede-
werking van wie niet of niet noemenswaard getrofTen werden, de zwaar getroffen collega\'s
afdoend te helpen. Zoo heeft Overijssel Limburg geholpen en zijn de Limburgsche
roodbontfokkers, naar Ir. Keyzer in het Overijsselsch Landbouwblad meedeelt, zeer
erkentelijk voor de goede kwaliteit van hetgeen ze ontvingen.
„Nieuwe Veldbode" 7-u-\'45.

PRODUCTIVITEITSVERBETERING VAN DEN VEESTAPEL
EN HET STREVEN NAAR KWALITEITSPRODUCTEN

Directeur van den „Gezondheids- en Melkcontróledienst
voor Vee in Zuid-Holland" gevestigd te Gouda.

Nog tijdens de bezetting werden plannen voorbereid om de bestrijding
van veeziekten zoo doelmatig mogelijk te kunnen uitvoeren en door een ieder
werd het oprichten van „Gezondheidsdiensten" bepleit. Een rapport
verscheen van de Onderafdeeling Gezondheidsdiensten van de Studie-
commissie (Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1941, No. 15, blz. 756),
welke Studiecommissie door de Maatschappij voor Diergeneeskunde was
ingesteld. In Zuid-Holland had dit vraagstuk ook reeds de aandacht en
het is ons bekend, dat een verstrekkend rapport door een werkcommissie,
gevormd door de samenwerking van alle belanghebbende organisaties
in deze provincie, werd samengesteld en bij de betriokken instantie in-
gediend.

De omstandigheden noopten tot werkeloosheid. Nu na het eindigen van
den oorlog aan den algemeenen opbouw alle aandacht moet worden ge-
schonken, treedt voor den Nederlandschen veehouder de noodzakelijkheid
van een doelmatige ziektenbestrijding in vollen omvang aan het licht.
Hopelijk zijn door de mutaties, welke in den loop van den laatsten tijd in
ons bestuursapparaat optraden, de reeds uitgewerkte ideeën niet in het
vergeetboek geraakt en verspilde energie geworden. Het kan in ieder
geval dienstig zijn dit vraagstuk nogmaals aan te snijden en het tegelijk
uit een breeder gezichtspunt te bezien.

De noodzakelijkheid van „Gezondheidsdiensten", met het doel een doel-
matige ziektenbestrijding, vond zijn oorsprong in de gedachte om den vee-
stapel zoo productief mogelijk te maken, door dus den schadelijken invloed
van ziekten te elimineeren. Deze noodzakelijkheid werd kracht bijgezet
door de wetenschap, dat bepaalde veeziekten gevaren opleverden voor
den mensch.

Na het lenigen van den nood, waarin verschillende landen verkecren
na de totale uitplundering (wij hier in Nederland eten nu b.v. Amerikaan-
sche kaas,) zal de Nederlandsche veehouder dan voor de moeilijke taak
staan om verloren afzetgebieden voor zijn producten te herwinnen en om
zoo mogelijk nieuwe te veroveren. Hoe de economische ontwikkeling in
de wereld ook zal zijn, als één van de zuivellanden zal Nederland kwali-
teitsproducten moeten kunen aanbieden tegen concurreerende prijzen
om zich op dit gebied een plaats te heroveren. Voor den binnenlandschen
afzet gelden tevens dezelfde eischen.

Wanneer we dus een goedkoop product willen hebben dan moet er naar
gestreefd worden om den kostprijs te verlagen. Sprekende over den kost-
prijs zouden we vraagstukken moeten aanroeren, welke ver buiten onze
competentie liggen, zooals b.v. loonpeil en grondlasten. Eén vraagstuk
echter kunnen we wel aanstippen en dat is de bron van het product. Een
middel om den kostprijs te verlagen is een winstgevende koe, dus een

hoog productieve veestapel. De eerste maatregel, welke nu hiertoe moet
leiden, is de productiecontróle met de daaraan verbonden teelikeus. De over-
heid erkent de groote waarde van deze productiecontróle cm verbetering
van den veestapel te bereiken, n.1. door heffingen op melk en zuivelpro-
ducten is een fonds gevormd met behulp waarvan het deelnemen, aan de
productiecontróle wordt gesubsideerd. Het doel van de overheidsmaat-
regelen is o.a. om de uitbreiding van de productiecontróle te bevorderen.
Getracht wordt dit te bereiken door het verleenen van een subsidie. Deze
controle is dus reeds gedeeltelijk een overheidszorg. De praktijk vraagt
nu den besten weg welke naar dit doel leidt.

Zooals het bij zelfstandig werkende contrólevereenigingen het geval is,
betaalt de veehouder eerst de volledige onkosten voor de controle en ont-
vangt een volgend jaar de hem toekomende subsidie. Of de veehouder
betaalt belangrijk minder n.1. de werkelijke kosten van de controle vermin-
derd met de subsidie en in dit geval wordt de deelneming gestimuleerd.
Dit laatste principe nu kan door een centrale organisatie van de productie-
contróle worden toegepast. Bij een eventueel verplichte deelneming aan
deze controle, wat we als eisch moeten stellen om een over de geheele
linie productieve veestapel te verkrijgen, zal een centrale organisatie on-
misbaar zijn.

Nog andere argumenten pleiten voor een dergelijke organisatie, welke
we slechts even aanstippen. Groote propagandistische waarde gaat van
een centraal, over een grooter gebied werkend, instituut uit. Intensiever
en economischer kan propaganda worden gemaakt. Tot het vormen van
genoemd fonds draagt iedere veehouder bij, dus iedere veehouder, die aan
de productiecontróle wil deelnemen, heeft het recht om onder dezelfde
voorwaarden hiervan te profiteeren. Voor hetzelfde bedrag per dier per
jaar kunnen zij bij een centrale organisatie de werkzaamheden voor de
controle laten verrichten. Aan een onbillijkheid, dat de kosten voor de con-
trôle hooger zijn per dier bij verecnigingen met een kleinere gemiddelde
bcdrijfsgrootte, wordt dan tegemoet gekomen. Het streven bestaat om de
toch al belangrijke kosten van de contrôle zoo laag mogelijk te houden,
hetgeen in het algemeen gaat ten koste van het melkcontiólepersoneel.
Verecnigingen met een grooter bedrijfsgemiddelde verkccren in een gun-
stiger positie. De zeer uiteenloopende voorwaarden, waaronder het per-
soneel in verschillende plaatsen het werk verricht, is wel een gevolg
hiervan. Door een centraal werkend instituut kan ook deze materie in de
gewenschte verhoudingen worden gebracht.

Voorkomen moet worden, dat het gevoel van het behartigen van eigen
belangen bij de veehouders niet verflauwt, het werk zou hieronder kunnen
lijden. De organisatie van een centraal werkend lichaam moet daarom
zoodanig zijn, dat er voor het particulier initiatief plaats is.

In een groot gebied van de provincie Zuid-Holland wordt de productie-
contróle reeds centraal uitgeoefend door den „Gezondheids- en Melk-
contrôledienst voor Vee in Zuid-Holland" gevestigd te Gouda. Het werk-
gebied is verdeeld in districten, elk met een districtsbestuur en een melk-
contrôleur verricht met zijn personeel de werkzaamheden.

Een andere maatregel, welke tot ons doel, een productieve veestapel,
moet voeren, is de bestrijding van veeziekten tevens met de bedoeling om het
gevarenelement voor den mensch uit te sluiten, zocdat gelijktijdig de kwa-
liteitsverbetering wordt aangeroerd. Immers onder het begrip kwaliteit

vat men tevens samen ongevaarlijk voor den mensch. Aan de noodzakelijk-
heid van dierziektenbestrijding, in verband met productieverbetering en
volksgezondheid door middel van op te richten „Gezondheidsdiensten",
is in de diergeneeskundige wereld al de noodige aandacht besteed. Zijn
deze diensten er en vooral, ontbreken dan de geldmiddelen niet, dan be-
hoeven de verdere organisatie geen moeilijkheden in den weg te staan.
In het streven naar een productieven veestapel door middel van de pro-
ductiecontróle schuilt het gevaar van een afnemend weerstandsvermogen
van den veestapel, zoodat de zorg voor den gezondheidstoestand ook vanuit
dit gezichtspunt bezien niet verwaarloosd mag worden. Productiecontröle
en dierziekten-bestrijding gaan dus parallel.

Het reeds eerder genoemd fonds is tevens bestemd om ten behoeve van
de dierziekten-bestrijding te worden aangewend. De kwestie „Gezondheids-
diensten" staat dus op het punt om overheidszorg in de praktijk te worden.

Als volgende maatregel moet genoemd worden de toepassing van de kennis
op het gebied van de veevoeding. Voederen bevordert de productie, doch tot
een zekere grens. Wanneer voldoende krachtvoer ter beschikking is, wordt
al gauw te overvloedig gevoederd, een teveel, dat de productie niet ten
goede komt en dus verlies beteekent en niet past in een economische bedrijfs-
voering, waarbij dan komt de invloed van een doelmatige voeding op den
gezondheidstoestand. Ook op dit gebied moet de veehouder zoo ruim mo-
gelijk worden voorgelicht en geholpen. Belangrijk werk wordt reeds ver-
richt, doch de practische toepassing berust nog te veel op het initiatief
van den vooruitstrevenden, individueelen veehouder. De verworven kennis
op dit gebied behoort algemeen toegepast te worden. De overheidszorg
dient dus ook extensief te zijn door middelen beschikbaar te stellen om ook
dit terrein, tesamen met de productiecontiöle en dierziekten-bestrijding,
zoo doelmatig mogelijk aan den veestapel dienstbaar te maken.

En tenslotte moet de hygiëne genoemd worden. Niet voor het laatst
gehouden, omdat dit van minder belang zou zijn, doch omdat de orga-
nisatie hiervan niet direct duidelijk is afgebakend. Althans wat het westen
van ons land betreft; wij zijn alleen op de hoogte met de aldaar bestaande
toestanden, immers we betreden dan een terrein, waar reeds particuliere
bslangen liggen. De hygiëne, zoowel de productiviteit als den gezond-
heidstoestand beïnvloedend en tevens de kwaliteit van de producten
bepalend, dient bevorderd te worden door intensieve voorlichting en de
hulp van bedrijfsinspecties cn kwaliteitscontrole van de melk kan niet
worden ontbeerd. Deze laatste maatregelen moeten invloed uitoefenen
ep den prijs van de producten, zoodat bij de veehouders dan een krachtige
stimulans aanwezig is om de noodige verbeteringen aan te brengen. In
het westen van het land zijn nu de bekende melkcontrólebureaux werk-
zaam ten behoeve van de geleverde consumptiemelk om een uitbetaling
van de melk naar kwaliteit mogelijk te maken. Door hun werk raken dus
deze bureaux het terrein van de hygiëne, een begrip, dat dus evenals de
hierboven genoemde maatregelen past in het schema om te bereiken een
productieven veestapel en kwaliteitsproducten.

De gewijzigde omstandigheden, de heroriënteering op alle gebied en
de noodzakelijkheid tot het inspannen van alle krachten voor een spoedigen
wederopbouw pleiten ook hier voor coördinatie. Een „dienst", welke de
besproken maatregelen in een alles omvattend verband zou kunnen uit-
voeren, door de overheid financieel in de gelegenheid gesteld om het om-

vangrijke werk te verrrichten, zou voor onzen veestapel de meeste vruchten
afwerpen en maakt dan in den ruimsten zin van het woord aanspraak op
den titel „Gezondheidsdienst".

De copie van mijn artikel was gereed toen in het Tijdschrift van 15 Sep-
tenber j.1. „Aan den slag" verscheen, waarin Prof. Krediet o.a. de nood-
zakelijkheid bepleit om al het kunnen op veeartsenijkundig gebied in dienst
te stellen tot opbouw van een productieven en gezonden veestapel en in
dit verband verschillende onderdeelen van ons vak in één adem noemt.
De geest van mijn artikel is dezelfde en de eerste gedachte was dan ook:
het vraagstuk is aangeroerd door een autoriteit in de diergeneeskundige
wereld, verder commentaar is dus overbodig. Spoedig echter verdween
deze gedachte: ten eerste eischt de urgentie van het aangesneden vraag-
stuk een zoo breed mogelijke belichting en de belangstelling ervoor moet
levendig gehouden worden. Ten tweede mag het niet onkundig blijven,
dat in Zuid-Holland reeds een stap in de beoogde richting is gezet door
de oprichting van den „Gezonheids- en Melkcontróledienst voor Vee in
Zuid-Holland" gevestigd te Gouda. Door dezen dienst wordt verricht de
productiecontröle van het rundvee, de bestrijding van enkele ziekten
(tuberculose, besmettelijk verwerpen, Streptococcenmastitis en schurft)
georganiseerd, veevoederadviezen verstrekt op verzoek van de aangeslo-
tenen en een kwaliteitscontrole van de melk verricht. Voorts wordt in woord
en geschrift (een eigen mededeelingenblad) propaganda gemaakt en voor-
lichting gegeven. Van de J^l/_t bestaansjaren waren er 5 oorlogsjaren met de
daaraan verbonden moeilijkheden, zoodat een beoogd perfectionneeren
van het werk niet mogelijk was. Trouwens, willen we bereiken datgene,
wat we voor oogen stellen, dan is er veel geld noodig en dit is in onze streken
moeilijk te krijgen. Er bestaat n.1. geen veehoudende bevolking met dezelfde
belangen en vandaar geen eenheid, want we kennen consumptiemelkers,
industriemelkers en den zelfkazenden boer en deze laatste valt in tijden
van een melktekort in één van beiden eerste groepen. Er is getracht om toch
ook voor Zuid-Holland de gewenschte grondslagen te verkrijgen door een
provinciale samenwerking van alle betrokken organisaties op landbouw-
gebied. Zooals in den aanvang van het artikel werd medegedeeld had dit
een verstrekkend rapport tot gevolg en is het hierbij gebleven. Voor den
Zuid-Hollandschen veehouder ware het gewenscht, dat hem alle noodza-
kelijke maatregelen zoo spoedig mogelijk deelachtig werden.

In de Mededeelingen van het C.B. wordt meegedeeld, dat de regeering zich ten doel
gesteld had het eerste jaar van de bevrijding in te voeren 770.000 ton voedergraan,
170.000 ton veekoeken en 45.000 ton dierlijk eiwit. Het begin was hoopvol, maar het
resultaat was, dat eind October nog slechts waren aangekomen ± 90.000 ton voergraan,
24.000 ton cattleflye (een mengvoeder) en 38.000 ton veekoeken en -voeders. Naar
Ir. Keyzer in het Overijsselsch Landbouwbl. meedeelt, zal er dan ook dit seizoen geen
350, maar slechts 100 a 150 kg per koe kunnen worden gedistribueerd. De wereldmarkt-
positie van veevoeder is zeer onbevredigend.

G. A. Kruize, geboren 9 October 1921 te Termunterzijl, overleden 9
Februari 1945 te Rastatt (Baden).

Men heeft mij gevraagd een korte levensschets te geven van Geert
Kruize, aan welk verzoek ik gaarne voldoe.

Nog levendig herinner ik mij den indruk, die hij op mij maakte bij onze
eerste kennismaking in Rastatt, waar hij, na achtereenvolgens, door zijn
weigering de loyaliteitsverklaring te onderteekenen, in Hamburg en in
Silezië werkzaam te zijn geweest, als assistent van een dierenarts was te
werk gesteld. Zijn uiterlijke verschijning verraadde al dadelijk zijn Gro-
ningschc afkomst; een groote, forsche verschijning, helblond haar. Zijn
uiterlijk was een weerspiegeling van zijn innerlijk: door en door eerlijk,
eenigszins ruw, maar met een hart van goud, trouw in zijn vriendschappen
en gehecht aan zijn ouderlijk huis. Een van de dingen, die onmiddellijk
bij Geert opviel, was de liefde voor zijn vak. Die liefde bleek uit alles;
uit de wijze, waarop hij met de boeren omsprong, uit de wijze, waarop
hij snel en deskundig handelde, en eveneens uit het enthousiasme, waarmee
hij \'s avonds in de studiekring, welke wij, eenige intellectueclen door toe-
doen van den vijand in Rastatt beland, gevormd hadden, van zijn vak
verhaalde. Geert had ook voor na den oorlog groote plannen. Zoo droomde
hij na voleindiging van zijn studie van een laboratorium voor wetenschap-
pelijk onderzoek en had hiervoor vele plannen ontworpen, die, al dan
niet voor verwezenlijking vatbaar, zijn liefde ook voor de wetenschap-
pelijke zijde van zijn vak, deden uitkomen. Aan dit alles is abrupt een einde
gekomen. Op 8 Februari 1945 werd Geert bij een bomaanval op Rastatt
zwaar gewond en stierf den volgenden dag in het ziekenhuis in Baden-
Baden. Zijn dood maakte op ons clubje van toch reeds sterk op elkaar aan-
gewezen vrienden, een diepen indruk. Hij liet een pijnlijk gevoelde leegte
achter, die wij des te heviger voelden, toen wij kort daarop bevrijd werden.

Onze deelneming gaat uit naar de ouders, wier geheele leven gewijd
was aan hun zoons, naar zijn broer, die thans in de voetstappen van Geert
is getreden, ook al omdat Geert hem bijna in eiken brief uit Duitschland
aan zijn broer gericht, op de schoonheid van het door hem gekozen vak
wees en tenslotte naar zijn meisje, dat slechts voor kort het geluk gekend
heeft.

Uit de candidaten, die door de afdeelingen waren opgegeven, heeft het wnd. hoofdbe-
stuur de zuiveringsraad als volgt samengesteld:

Afd. Friesland.
Afd. Gron.-Drente.

Afd. Overijssel
>>

Afd. Gelderland-
Overijssel.

Afd. Utrecht

) J

Afd. N.-Holland.
Afd. Z.-Holland.

Afd. N.-Brabant.

De penningmeester der Maatschappij verzoekt de leden der algemeene afdeeling.
voor zoover deze hun contributie over 1945 nog niet hebben voldaan, deze zoo spoedig
mogelijk over te schrijven op girorekening 288906, ten name van den penningmeester,
H. J. Odé te Heemstede, ten bedrage van ƒ 25.—.

Door het Wnd. Hoofdbestuur der Maatschappij voor Diergeneeskunde werd als
lid aangenomen: Dr. H. J. Weekenstroo, Pomonaplcin 20, \'s Gravenhagc.

Rectificatie. In het Tijdschrift van 15 October 1945 werd de toedracht omtrent
de benoeming tot Waarnemend Secretaris der Redactie van dit tijdschrift niet juist
vermeld. Deze benoeming had plaats door de Redactie zelf, nadat het Algemeen Bestuur,
overtuigd van de urgentie ter vervulling van deze functie, de Redactie tot deze tijdelijke
maatregel machtiging had verleend.

De Maatschappij-contributie bedraagt voor 1945 voor alle leden ƒ 25.— en die van
onze afdeeling ƒ 5.—. Den leden wordt dringend verzocht het verschuldigde bedrag
binnen 14 dagen over te maken op de girorekening 141769 van J. T. Heeg, penning-
meester.

De penningmeester der Afd. Overijssel verzoekt den leden dezer afdeeling om de
over 1945 verschuldigde contributie ad ƒ 30.—, (ƒ 25.— voor de Maatschappij en ƒ 5.—
voor de afdeeling), zoo spoedig mogelijk op zijn girorekening 148903 te willen overmaken.

Aan die leden, die hun contributie over de jaren 1943—\'45, in totaal ƒ 25.—, nog
niet hebben voldaan, verzoek ik, dit bedrag ten spoedigste over te maken op mijn
postrekening 26338 bij de Rotterdamsche Bankvereeniging te Utrecht.

Het adres der Diergeneeskundige Studentenkring luidt: W. J. Nyhof, abactis, Van
der Duinstraat 11, Utrecht.

De Zuiveringsraad der Maatschappij voor Diergeneeskunde maakt, bekend, dat tot
10 Januari 1946 de gelegenheid is opengesteld om klachten in te dienen omtrent de
houding van dierenartsen-leden der Maatschappij voor Diergeneeskunde gedurende
den bezettingstijd der Duitschers.

De klachten moeten schriftelijk en onderteekend door minstens twee leden der op-
genoemde Vereeniging, eventueel met vermelding van getuigen, worden gezonden
aan den secretaris der Zuiveringraad, dierenarts A. van Keulen, Heerengracht 17,
Purmerend (N.H.).

De klachten kunnen betreffen de houding als Nederlander, zoowel als de houding
als dierenarts in engeren zin; zij zullen strikt vertrouwelijk blijven. Indien de Zuiverings-
raad zulks noodig mocht achten zal slechts met speciale toestemming van de aanklagers
de namen van dezen bekend gemaakt kunnen worden.

De vaste kern van den Zuiveringsraad heeft de functies als volgt verdeeld:
Voorzitter: Dr. J. Stael te Assen, Secretaris: A. van Keulen te Purmerend.

Aan de oproep door de Redactie gedaan in het nummer van 15 Sept, en waarin
verzocht werd aan alle dierenartsen, de gegevens zoo spoedig mogelijk te willen zenden
aan den heer H. A. Kroes, Oostersingel 14 te Groningen, is slechts door een klein
aantal voldaan. Mogelijk berust dit op een misverstand en hebben de meesten gemeend,
dat zij niets behoefden te doen, wanneer er geen verandering is gekomen sedert de
verschijning van het laatste Jaarboekje (1942).

Toch moeten ook zij dit melden, daar anders een goede contrôle onmogelijk is. Mogen
wij dus iedere dierenarts, die dit leest, verzoeken aan den heer Kroes op te zenden
alle gegevens, die noodig zijn voor de samenstelling eener nauwkeurige adreslijst?
Is er sedert 1942 niets veranderd, dan kan men volstaan met deze eenvoudige mede-
deeling.

Denk vooral aan het juiste telefoonnummer; daarin schuilden nogal enkele fouten.
De secretarissen der afdeelingen alsmede de ambtenaren van den Veeartsenijkundigen

Dienst brengen wij ook nogmaals gaarne ons verzoek van onzen eersten oproep in
herinnering. Stelt men prijs op een volledige adreslijst, die toch voor zoovelen van
groote beteekenis zal zijn, dan moet iedereen zijn medewerking verleenen. Denken
ook de sedert 1942 afgestudeerde collegae er aan even te schrijven?

De Secretaris van de Commissie voor het post-universitaire onderwijs heeft de volgende
mededeling aan de secretarissen der afdelingen verzonden.

Nu er weer normalere toestanden heersen is het mogelijk een post-universitaire cursus
te organiseren in de eerste maanden van het jaar 1946. Na overleg is besloten als onder-
werp de ademhalingsziekten der huisdieren te nemen. Aan de cursus zal worden deel-
genomen door prof. Beijers, prof. de Blieck, prof. Hartog en door mij. De beide laat-
sten zullen het chirurgische gedeelte voor hun rekening nemen, met dien verstande, dat
ik in een voorafgaand college de anatomische gesteldheid van de boezems en van de la-
rynx zal trachten uit te leggen, terwijl prof. Hartog het eigenlijke chirurgische gedeelte
verzorgen zal. De beide andere heren behandelen tezamen de interne ziekten, n.1. prof.
de Blieck de aetiologie en prof. Beijers de diagnostiek en de therapie.

Er is zo afgesproken, dat twee vergaderingen van de afdeling voldoende zijn. Op de
eerste verschijnen prof. Hartog en ik en op de tweede prof. de Blieck en prof. Beijers.

Zo Uwe afdeling met dit plan instemming kan betuigen, verzoek ik U mij te willen
mededelen welke dag U bij voorkeur samenkomt, waar de bijeenkomst het beste kan wor-
den gehouden en op hoeveel deelnemers ongeveer kan worden gerekend. Overleg ware
te plegen met naburige afdelingen, opdat de leden tot de ene afdeling behorende de voor-
drachten op de andere kunnen volgen, wanneer de plaats van samenkomst van de laat-
ste gunstiger gelegen is. Ook kan overleg gewenst zijn met het oog op de dag van samen-
komst. Als Friesland bijv. Vrijdags vergadert en Groningen-Drenthe den dag daarop of
daaraan voorafgaande, kan met één lange reis naar het noorden worden volstaan. Ook
in het Zuiden zouden Zeeland, Noord-Brabant en Limburg samen kunnen overleggen.

Door de sprekers wordt geen honorarium verlangd, wel reis- en verblijfkosten. Voor
20 December 1945 wordt antwoord verwacht.

Het Hoofdbestuur van de Mij. voor Diergeneeskunde heeft het minimumtarief
voor pullorum bepaald op f 0.10 per kip plus f 2.50 per visite.

In zijn vergadering van 26 November, de eerste vergadering van den tijdelijken
gemeenteraad na de bevrijding, heeft de Raad der Gemeente Enschede het besluit
genomen tot de stichting van een Laboratorium voor Pathologische Anatomie en Bac-
teriologie. Dit instituut, vrucht van een regionale samenwerking op zeer breede basis,
(ook gemeenten uit Oost-Gelderland dragen tot de kosten bij), zal onder leiding komen
te staan van Dr. J. Zeldenrust te Leiden en wordt voorloopig ondergebracht in eenige
lokalen van het Openbaar Slachthuis te Enschede. Ook de dierenartsen in het Oosten
des lands zullen van zijne diensten gebruik kunnen maken.

Een bekend woord, dat herinnert aan de zeer droevige jaren, die achter ons
liggen, maar een vreemd woord in een landbouwblad. Toch willen wij het hier ge-
bruiken, zij het dan in figuurlijken zin, want wij zouden geen betere uitdrukking kunnen
bedenken.

tot saneering van den paardenstapel. Hierbij is o.a. voorgesteld om bepaalde merriën
van de fokkerij uit te sluiten. Dat zouden dan zijn de merriën van afwijkend extérieur
en type, merriën met erfelijke gebreken, merriën van vreemde herkomst (Litauers,
Canadeezen, Ieren), enz. Het plan beoogde een tweeledig doel:

1. Verbetering van het in Nederland gefokte paard door uitschakeling van de
rommelfokkerij.

In de oorlogsjaren was een massaproductie van urgente beteekenis, maar in normalen
vredestijd is de vraag naar paarden in het gewone bedrijfsleven veel kleiner. Hoe die
toestand zich in de naaste toekomst ontwikkelen zal, kan natuurlijk niet met zekerheid
worden voorspeld.

Maar toch mag aangenomen worden, dat het in hoofdzaak het goede landbouw-
bedrijfspaard zal zijn, dat zijn plaats in het wereldhuishouden zal bewaren. Met nadruk
wordt op de kwalificatie „goed" gewezen. Dit is trouwens niets nieuws. Mijn oud-
leermeester, wijlen prof. dr. H. M. Kroon, schreef in het Tijdschrift voor Diergeneeskun-
de in 1929: „De inkrimping van de paardenfokkerij is zeer logisch: deze moet zoover
gaan, dat er geen surplus is, doch het aanbod zoodanig wordt, dat loonende prijzen
kunnen worden bedongen. Daar het aantal goede fokdieren betrekkelijk groot is, zal
men verstandig doen om bij de vermindering der fokkerij vooral te letten op het over-
houden van goed fokmateriaal."

Naast dezen geleerde laat ik een gerenommeerd practicus aan het woord, den heer
H. F. Bultman Hzn, die het volgende heeft gezegd: „Alleen een goed paard beloont
de kosten en moeiten van het grootbrengen; het fokken van een middelmatig of slecht
paard kost den fokker geld. Wanneer iedere fokker dat begreep, dan zouden wij reeds
veel gewonnen hebben en de paardenfokkerij zonder twijfel een veel betere toekomst
tegemoet gaan. Hoe noodzakelijk het is te waarschuwen voor het gebruik van slechte
merriën voor de paardenfokkerij kunnen alleen zij begrijpen, die in onze verschillende
provinciën de merriën hebben gezien, welke bij den hengst gebracht werden en zich
overtuigd hebben van de verkeerde begrippen over paardenfokkerij, welke bij velen
bestaan."

Ik zal het bij deze aanhalingen laten; zij onderschrijven mijn inzichten volkomen.
Wij bevinden ons momenteel in een overgangsperiode en ik zou het ernstig betreuren,
wanneer die niet werd benut om door doelmatige maatregelen ons paard voor de toe-
komst zeker te stellen. Dit kan niet aan het eigen oordeel der fokkers worden (Overgelaten.
Ook van intensieve voorlichting kan geen voldoend resultaat worden ve rwacht. De
eenige weg is, dat er van Overheidswege bindende voorschriften ten aanzien der ter dekking toe-
gelaten merriën worden uitgevaardigd. Dan is het doel spoedig bereikt. Hier dus een voorbeeld
van geleide economie, waar onze Regeering niet vijandig tegenover staat. In de echte
fokkerskringen bestond dan ook de gerechtvaardigde hoop, dat het bovengenoemde
Plan verwezenlijkt zou worden.

Zoover is het echter nog niet gekomen. Alvorens den Minister te bereiken, heeft
de nieuwe Stichting voor den Landbouw advies moeten uitbrengen. Het Plan is be-
handeld in de Organisatie-Commissie Veehouderij, die het na rijp beraad heeft afgewe-
zen. Naar verluid, is die afwijzende houding hoofdzakelijk gebaseerd op het standpunt,
dat de boeren zoo gauw mogelijk moeten worden verlost van alle overheidsmaatregelen
en dat het opleggen van een nieuwen band, hier dan de verplichte merriekeuring, on-
gewenscht is.

Ik kan die houding begrijpen en waardeeren. Zij is echter in haar algemeenheid
gevaarlijk. In elk geval is zij in strijd met het algemeen belang der paardenfokkerij
(tevens landsbelang) en met het persoonlijk belang der fokkers. Het besluit is dan ook
alleen te verklaren uit de onbekendheid der Commissie met de geschiedenis van en met
de hedendaagsche stroomingen in de paardenfokkerij. Onze hoop is nu gevestigd op den
Directeur van het Veeteeltwezen, onder wiens zorgen ook de paardenfokkerij ressorteert.

In 1943 werd in Engeland in hexachlorocyclohexome een nieuw middel ontdekt,
dat veel werkzamer is dan D.D.T., Derris kan vervangen en onder den naam Gammexane
in den handel werd gebracht. Het heeft in Frankrijk zeer voldaan tegen den Colorado-
kever. \'t Is niet alleen een zeer goed insecticide gebleken voor land- en tuinbouwdoel-
einden, maar bovendien ook te gebruiken tegen kakkerlakken, krekels, wandluizen,
vliegen e.d. Aan de gestegen behoefte kan worden voldaan; het zal in 1946 in Nederland
worden beproefd.

Aan de Economische Hoogeschool te Rotterdam slaagde Collega C. Bergsma, aldaar
woonachtig, voor het doctoraal examen in de economische wetenschap.

J. A. R. Avis, van Sleedoornstraat 27 naar Sneeuwbalstraat 222, den Haag.
L. C. Baas, van Rijnlaan 180, Utrecht naar Lischdoddestraat 39, Emmeloord (N.O.P.).
Prof. Dr. D. L. Bakker, naar Rijksstraatweg 54, Wageningen.

H. C. Bottelier, van Dickmanstraat 68, Haarlem naar Oosterstreek 255, Noord-
wolde (Fr.).

H. Brunt, van Rietveld bij Woerden naar Havenrak 136, Broek in Waterland.
D. Frieling, van Erica naar St. Jacobstraat 15 I, Kampen.

D. W. de Groot, naar Valeriusstraat i44huis, Amsterdam.
Dr. Th. de Groot, naar Adm. de Ruijterlaan 12, Groningen.
Dr. J. van der Hoeden, naar Joh. Willem Frisostraat 22, Utrecht.
A. van Houwelingen, naar Almkerk.

Dr. F. W. K. de Moulin, van Burg. Ie Fèvre de Montignylaan 37 naar Voorschoterlaan

J. J. M. Ooms, van Burg. Snappertlaan 252 naar Warande 177, Schiedam.
A. A. Oskam, van Berkenwoude naar Benedenkerk C 113, Stolwijk.
Dr. W. K. Picard, van van der Aartstraat 82 naar Meloenstraat go, \'s Gravenhagc.
R. Post, van Hellendoorn naar J. v. Ghestellaan 20, Rotterdam (N.).
Dr. C. J. Rab, van Jagerskamp 28, Oosterbeek naar Prins Hendrikkade 90, Zaandam.
W. J. C. Reininch, naar Valkenstraat B 1, Teteringen (N.B.).
W. J. Rof.pke, van P. J. Troelstralaan 7, Amersfoort naar Loenenscheweg 80, Beek-
bergen.

J. P. van der Slooten, van Amsterdamschestraatweg 281 naar Homeruslaan 26 I,
Utrecht.

A. A. Smorenburg, van Oudelandscheweg 7 nâar Oostam 2, Woerden.
K. de Vink, van Weissenbruchstraat 233, den Haag naar Prins Hendriklaan 7, Rijs-
wijk (Z.H.).

E. Voûte Jr, naar Noorder Amstellaan 120 II, Amsterdam (Z.).
E. Vroom, van Heerenweg 18 naar Heerenweg 23, Groningen.

H. J. E. Wensink, van van Leeuwenhoeksingel 20 naar Oude Delft 37, Delft.
H. S. van Zwol, van Warga naar Westerbork.

Inleidend woord van den heer E. J. A. A. Quaedvlieg, Wnd. Directeur van
den Veeartsenijkundigen Dienst van de Directie van den Landbouw, ter gelegen-
heid van de vertooning van de film „De Bonte moet er uit!\' op Zaterdag 17
November 1945 in Metropole Palace te \'s-Gravenhage.

Het is mij, als waarnemend Directeur van den Veeartsenijkundigen Dienst een ge-
noegen U allen hier een hartelijk welkom te mogen toeroepen. Het is mij een voorrecht
dit in het bijzonder te mogen doen tot Zijne Excellentie, den Minister van Landbouw,
Visscherij en Voedselvoorziening, den heer S. L. Mansholt, die door zijn aanwezigheid
alhier getuigt van zijn belangstelling voor het werk van den Veeartsenijkundigen
Dienst en in het bijzonder voor den strijd, die onzerzijds gevoerd wordt tegen een ziekte,
die zoo rampzalige gevolgen met zich meesleept voor onzen zoo kostbaren veestapel,
voor onze veehouders, voor den Nederlandschen Staat, en de bestrijding waarvan
indirect ook van groot belang is voor de gezondheid van ons volk. nl. de tuberculose
bij het rundvee.

Voor deze hooge belangstelling zijn wij zeer erkentelijk. Het zij mij vergund gedu-
rende enkele oogenblikken Uwe aandacht te vragen voor een korte inleiding van de te
vertoonen film. Aangezien deze grootendeels voor zichzelf spreekt kan ik hierbij zéér
kort zijn.

Met de organisatorische bestrijding van de tuberculose bij het rundvee werd het
eerst een aanvang gemaakt in Friesland in de jaren 1919-1920. In 1927 werd zij ter hand
genomen in het overige gedeelte van Nederland, waarbij werd uitgegaan van het stand-
punt, dat voor een succesvolle bestrijding de volle medewerking der veehouders van
dermate groot belang is, dat het gewenscht is haar in handen te leggen van de belang-
hebbenden zelf, waarbij van de zijde der Regeering voorlichting en steun, zoo mogelijk
ook financieelen steun, zou worden verleend.

Op dezen grondslag kwamen de Provinciale Centrale Vereenigingen ter bestrijding
der tuberculose bij het rundvee en andere veeziekten tot stand.

Gedurende de campagne 1942-43, de laatste waarover betrouwbare gegevens ter
beschikking staan, werden in ons land onderzocht bijna een millioen runderen verdeeld
over ruim 86.000 veebeslagen. Het rcacticcijfcr, dat aanvankelijk rond 36 lag, werd
teruggebracht tot beneden 10, terwijl ruim 60.000 veebeslagen tuberculosevrij werden
gemaakt.

Met recht kan derhalve wel gezegd worder, dat de behaalde resultaten voor zichzelf
spreken.

En tóch zijn wij niet geheel voldaan en wel om de eenvoudige reden, dat nog tè veel
veehouders hetzij omdat zij het groote belang van aansluiting nog niet inzien, hetzij
oir. andere reden nog steeds afzijdig blijven staan.

Ware het zóó, dat zij door deze houding alleen zichzelf schade berokkenen, dan zou
men daarmee desnoods nog genoegen kunnen nemen, maar het kan op den duur toch
niet toelaatbaar zijn, dat zij, door dit afzijdig blijven het werk van de goedwillenden
doorkruisen en nadcelig beïnvloeden en dat hun dieren aldus een blijvend gevaar be-
teekenen van die van hun, een beter inzicht toonende vakgenooten, zulks tot schade
van het algemeen.

Wij hebben daarom, voor het voeren van een nog meer intensieve propaganda,
gegrepen naar het geprojecteerde beeld, hetwelk voor velen duidelijker en veelal begrij-
pelijker is dan redevoeringen en dat ongetwijfeld beter wordt vastgehouden dan het
gesproken woord.

Voor het filmpje, dat U zoo dadelijk zal worden vertoond, is een voorbeeld uit de
practijk genomen. Het is zeer eenvoudig gehov.den, niet gechargeerd. Bij de beoordeeling
dient in het oog te worden gehouden, dat het niet speciaal geproduceerd is voor op film-

gebied verwende stedelijke bioscoopbezoekers, maar dat het in de allereerste plaats
duidelijke taal moet spreken voor de veehouders, óók voor de eenvöudigsten onder
dezen.

Wij vertrouwen ten volle, dat het dit zal doen. In dit vertrouwen moge ik den wensch
uitspreken, dat het er in ruime mate mee toe zal bijdragen, dat wij in Nederland, in niet
al te verre toekomst erop mogen bogen, dat de deelneming aan de bestrijding der tuber-
culose bij het rundvee algemeen is.

Tot slot, Dames en Heeren, wil ik op deze plaats dank brengen aan allen zonder
uitzondering, die hun medewerking aan de totstandkoming van deze film, in welken
vorm ook, hebben willen verleenen. In het bijzonder richt ik mij ten dezen tot de Afdee-
ling Voorlichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening.
Ik kan de Heeren Breunis, Stoppelenburg, Sartori en De Vries de verzekering
geven, dat wij hen allen ten zeerste erkentelijk zijn voor het vele en keurige werk, dat
vooral zij ten dezen hebben gedaan.

Ik moge thans het woord geven aan den Heer Leicnes Bakhoven, waarnemend
Directeur-Generaal van den Landbouw.

Rede, uitgesproken door den Heer Ir. H. G. A. Leignes Bakhoven, Directeur
van het Veeteellwezen en Wnd. Directeur-Generaal van den Landbouw, op
Zaterdag 17 November 1945, ter inleiding van de film ,,De bonte moet er uitl"
(een film ten dienste van de bestrijding der rundertuberculose, in opdracht van
den Veeartsenijkundigen Dienst, vervaardigd onder leiding van de Afdeeling
Voorlichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoor-
ziening).

De Afdeeling Voorlichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedsel-
voorziening heeft mij verzocht U een kort overzicht te geven van de beteekenis van
onze rundveehouderij. Daar er onder U verschillenden zijn, die niet volledig in den
landbouw georiënteerd zijn, heb ik gemeend aan dit verzoek te moeten voldoen.

Het doel van mijn uiteenzetting is een poging U duidelijk te maken, dat alles, wat
wij kunnen doen ter bevordering van de verbetering van onzen rundveestapel, het
nationale belang in hooge mate dient.

Het is ongetwijfeld bekend, dat meer dan de helft van onzen cultuurgrond bestaat
uit blijvend grasland en dat het overgroote deel van deze oppervlakte zich voor geen
ander doel leent. Daarnaast hadden wij in normalen tijd een 45.000 ha suikerbieten,
waarvan kop en blad slechts voor veevoeder kunnen worden benut; bovendien werden
ⁿ°g 50.000 ha met voederbieten bcteeld en 40.000 ha met groenvoedergewassen.

Onze maalindustrie, suikerindustrie, zetmeel- en glucosebereiding, olie-industrie,
onze bierbrouwerijen en gist- en spiritusfabrieken, zij allen leveren belangrijke hoeveel-
heden bijproducten, die eveneens slechts door middel van het vee tot waarde gebracht
kunnen worden.

Het is U bekend, dat onze rundveestapel tijdens den oorlog in aantal verminderd
is en dat vooral de geteisterde gebieden in dit opzicht ernstig geleden hebben. De Neder-
landsche veehouders hebben deze gedwongen inkrimping benut om het peil van hun
veestapel, zoowel wat exterieur en productiecapaciteit als wat gezondheidstoestand
betreft, zooveel mogelijk te verheffen. Door den ruimen aanfok, die in de laatste oorlogs-
jaren, mede op sterk aandringen van Nederlandsche zijde, mogelijk was, zijn wij thans
in het bezit van een zoodanigen jongveestapel, dat het herstel in aantal zich snel kan
voltrekken. Indien het Nederlandsche volk voorloopig met een matig rantsoen vleesch
genoegen neemt, zal dit het herstel ten goede komen en kan de door onze veehouders
zoo vurig verlangde volledige bezetting van hun bedrijven in 1947 werkelijkheid worden.
Indien wij afgaan op de resultaten van de in 1945 gehouden tellingen, waarvan de

betrouwbaarheid echter aan ecnigen twijfel onderhevig is, mogen wij voor 1946 een
rundveestapel verwachten, die ongeveer overeenkomt met die van 1930. Hierbij aan-
sluitend meen ik goed te doen U een overzicht te geven van wat deze rundveestapel
in dat jaar produceerde. U kunt zich dan ongeveer een denkbeeld vormen van wat
er verwacht kan worden. Ik moge er met nadruk op wijzen, dat op het woord „ongeveer"
wel een klemtoon mag worden gelegd. Immers, het is uiterst moeilijk te schatten welke
invloed nog zal uitgaan van de verarming van onzen bodem door gebrek aan kunstmest,
hoe de veevoedervoorziening zal zijn, in welk tempo het herstel zal plaatshebben van
de gebieden, die ge\'nundeerd waren, om maar niet te spreken van de weersomstandig-
heden, die eveneens van zeer grooten invloed kunnen zijn. Bovendien moeten wij
er rekening mede houden, dat onze bevolking zich inmiddels van 8 millioen tot ongeveer
9J millioen zielen heeft uitgebreid.

In 1930 produceerde onze rundveestapel, volgens de daartoe ter beschikking staande
gegevens:

129.000 ton vleesch; 855.000 ton consumptiemelk; 87.000 ton boter; 137.000 ton
kaas en 135.000 ton gecondenceerde melk plus 15.000 ton melkpoeder. Dit beteekent
per hoofd der bevolking per jaar, gerekend met de thans geldende bevolkingsdichtheid:
rfc 13J kg rundvleesch; 90 kg consumptiemelk; ruim 9 kg boter; ± 14^ kg kaas en
ongeveer 15 kg melkproducten.

Het is misschien te optimistisch deze productie voor 1946 aan te nemen. Ook dient
U de onderlinge verhouding der zuivelproducten niet als iets gefixeerds te zien. Immers,
de techniek maakt het mogelijk daarin aanzienlijke verschuivingen te weeg te brengen.
Dit is een zaak van beleid, waarop ik hier niet verder behoef in te gaan.

De beteekenis van onze rundveehouderij kan ook belicht worden door haar productie-
waarde. Deze werd door de Commissie-ebels voor het jaar 1930-1931 in totaal be-
rekend op 384 millioen guldens. Dezelfde Commissie berekende voor de waarde der
akkerbouwproducten een bedrag van 142 millioen guldens. Hoe deze verhoudingen
in de toekomst zullen zijn, is niet te voorspellen.

Het zal U inmiddels bekend geworden zijn, dat de rundveehouderij van haar keurslijf
van „crisismaatregelen" grootendeels ontdaan is. Slechts de verplichte levering ten bate
van de vleeschvoorziening is gehandhaafd.

Het is nu van het grootste belang, dat het herstel in aantal niet gepaard gaat met
achteruitgang in kwaliteit. Ik moge in dit verband nog enkele opmerkingen maken.

Voor kwaliteitsverbetering en ziektebestrijding leent zich het groote bedrijf veel
beter dan het kleine. Hoewel tal van omstandigheden voor onze rund veefokkerij in
Nederland bij uitstek gunstig zijn, vormt het groote aantal kleine bedrijven een moeilijk-
heid. De verhouding tusschcn het aantal landgebruikers met minder dan 10 ha tot
het totaal aantal is ongeveer als 100 : 170. Wij hebben dus in verschillende gebieden
van ons land een groot aantal kleine veehouders. Deze menschen hebben een zwaar
en moeilijk bestaan en beschikken niet over ruime middelen. Hoewel velen van hen
overtuigd zijn van de juistheid van het gezegde, dat de kost voor de baat uit gaat,
zijn zij daartoe niet altijd in staat en moeten zij op de een of andere wijze over een
zeker dood punt heen geholpen worden. Ik wijs hier in het bijzonder op en verzoek
U vooral in dit licht de strekking van de film te willen zien, die U straks zal worden
vertoond.

De bezwaren in het verband van de veeverbetering, eigen aan het kleinbedrijf, kunnen
slechts worden overwonnen door georganiseerde samenwerking. Daarom moet in een
land als het onze hieraan veel meer aandacht geschonken worden dan in vele andere
landen en is het een plicht van de overheid daaraan mede te werken. Op dit gebied
is reeds veel bereikt, maar wij zijn er nog niet.

De stamboekorganisaties, die de pijlers zijn, waarop onze veeverbetering rust, hebben
een zoodanigen omvang, dat zij onze veehouders op bevredigende wijze van goed
mannelijk fokmateriaal kunnen voorzien, dat zoowel ten opzichte van de productie
als ten opzichte van het exterieur in staat is het gemiddelde peil te verheffen. De
kunstmatige inseminatie zal er, vooral ook ten opzichte van de kleine bedrijven, toe

kunnen bijdragen, niet alleen de verbetering in sneller tempo te doen verloopen, maar
kan ook belangrijk bijdragen tot bestrijding van die besmettelijke ziekten, die het
niet tijdig drachtig worden veroorzaken en daardoor zulk een groote schade aanrichten.

De productiecontróle van melk en vet kan nog aanmerkelijk worden uitgebreid.
De leidinggevende organen daartoe zijn aanwezig; de middelen om in deze stimuleerend
te werken staan ons, dank zij het hcffingsfonds, ter beschikking; de goede wil is, vergissen
wij ons niet zeer, bij de veehouders aanwezig. Indien het fietsbandenprobleem is opgelost,
mag worden verwacht, dat de uitbreiding in versneld tempo zal plaatshebben, ja, bet
laat zich aanzien, dat Nederland binnen afzienbaren tijd, wat het percentage uit vrijen
wil en met volle medewerking gecontroleerde koeien betreft, met Denemarken aan de
spits zal staan. De film zal U toonen wat ten opzichte van de t.b.c. reeds bereikt is. Ook
hier zijn, evenals bij de productiecontróle, de organen en de middelen aanwezig om
tot een intensieve controle te komen. Dat propaganda hier nog meer noodig is dan bij
de melkcontröle, is een gevolg van het feit, dat een bedrijf, dat geen productiecontróle
toepast, geen gevaar oplevert voor een bedrijf, dat dit wel doet, terwijl de t.b.c.-bestrijding
alleen dan volledig effect kan sorteeren, wanneer zij algemeen is.

Men is het in deskundige kringen van den landbouw er wel algemeen over eens, dat
de Nederlandsche landbouw zich zooveel mogelijk zal moeten toeleggen op het voort-
brengen van kwaliteitsproducten. Dit geldt voor onzen akkerbouw, onzen landbouw,
onze veehouderij en voor onze zuivelproducten. Willen wij fok- en gebruiksvee expor-
teeren, dan zal dit niet alleen van goed exterieur moeten zijn en veel melk en botervet
kunnen produceeren, maar dan zullen wij ook garanties moeten kunnen geven van
gezondheid, niet alleen ten opzichte van het individu, maar ook ten opzichte van het
milieu, waaruit het komt. Ook is het niet denkbeeldig, dat voor onzen kaasexport een
intensieve t.b.c.-bestrijding zal blijken van beteekenis te zijn.

Tenslotte is het goed er nog eens den nadruk op te leggen, dat onze veehouders,
evenals alle Nederlanders, slechts dan ten volle medewerking verleenen, indien zij
overtuigd zijn van het nut resp. van de noodzakelijkheid van het werk, dat van hen
verlangd wordt en van al datgene, wat ik hier als noodzakelijk voor de verheffing van
het peil van onzen veestapel heb aangegeven, komt niets terecht, wanneer die mede-
werking niet met volle overtuiging gegeven wordt. Onderwijs, voorlichting en propa-
ganda zijn de middelen om het doel te bereiken.

De film, die U vertoond zal worden, is een poging in deze richting. Wij hebben met
het gebruik van films voor dit doel nog weinig ervaring. Wij vertrouwen, dat U bij Uw
oordeel daarmede rekening zult willen houden.

De film „De Bonte moet eruit!", vervaardigd in opdracht van den Veeartsenijkun-
digen Dienst ten dienste van de bestrijding der rundertuberculose, blijkt sterk de aan-
dacht te hebben getrokken.

De Afdeeling Voorlichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedsel-
voorziening, onder wier leiding deze gespeelde, documentaire film werd vervaardigd,
organiseert in overleg met den Veeartsenijkundigen Dienst een groot aantal voorstellingen
voor hen, voor wie deze film in de eerste plaats is bestemd, nl. de nog niet tot vrijwillige
bestrijding aangesloten veehouders. Bij deze vertooningenreeks zijn de provinciale
en plaatselijke bestrijdingsvereenigingen ingeschakeld.

Het groote aantal aanvragen om voorstellingen, buiten het kader van het eigenlijke
vertooningsplan, is aanleiding geweest tot besprekingen tusschen den Veeartsenijkundigen
Dienst en de Afdeeling Voorlichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en
Voedselvoorziening. Hierbij is besloten ook aan leden van andere landbouw-organisaties,
vereenigingen van oud-leerlingen van land- en tuinbouwscholen e.d. de gelegenheid
te geven deze film te zien, voorzoover het eerder genoemde vertooningsplan dit toestaat.
Dit brengt met zich mede, dat elke aanvraag afzonderlijk zal moeten worden bekeken.

Aanvragen kunnen binnen veertien dagen na plaatsing van dit bericht worden
gericht aan de Afdeeling Voorlichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en

Voedselvoorziening, Oostduinlaan 2, Kamer 111, den Haag. Alle aanvragers zullen
ten spoedigste over de mogelijkheden tot vertooning worden ingelicht.

Radiorede van den heer E. J. A. A. Quaedvlieg, Directeur van den Veeartsenij-
kundigen Dienst, op Donderdag 8 November 1945 te 20.30 uur in de ,,Rubriek
ten behoeve van den Landbouw".

In de Rubriek ten behoeve van den Landbouw, verzorgd door de Afdeeling Voor-
lichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, zal nu
spreken de heer E. J. A. A. Quaedvlieg, Directeur van den Veeartsenijkundigen Dienst,
over: ,,De gezondheidsdiensten voor ons Vee".

In art. 1 van de wet van 20 Maart 1920, lezen wij, dat het Veeartsenijkundig Staats-
toezicht onder meer omvat de zorg voor den algemeenen gezondheidstoestand van
onzen veestapel. In het daaropvolgend artikel vinden wij bepaald, dat dit veeartsenij-
kundig Staatstoezicht wordt uitgeoefend door de ambtenaren van den Veeartsenij-
kundigen Dienst. In dit verband behoeft het wel niemand te verwonderen, dat ik,
waarnemend het Directoraat van den Veeartsenijkundigen Dienst, vanavond enkele
oogenblikken Uw aandacht vraag voor een onderwerp, dat op dit oogenblik in hooge
mate de belangstelling heeft van de Nederlandschc Veehouders, nl. de oprichting van
Gezondheidsdiensten voor vee.

Wij kennen in ons land reeds de Centrale Provinciale Vereenigingen tot bestrijding
der tuberculose en andere veeziekten. In dit verband is de uitdrukking ,,de oprichting"
van Gezondheidsdiensten allicht niet geheel juist en ware het misschien beter te spreken
van ,,den uitbouw" van de bestaande provinciale vereenigingen ter bestrijding van de
tuberculose bij ons vee tot volledige provinciale Gezondheidsdiensten, met aan het
hoofd een Directeur-dierenarts, die ten behoeve van de voor den dienst te verrichten
onderzoekingen en proeven een eenvoudig ingericht laboratorium tc zijner beschikking
heeft.

Het antwoord op de vraag of wij hier met iets nieuws te doen hebben luidt: integendeel.
Reeds sedert jaren wordt — hier met meer elders met minder succes -— gestreefd
naar de totstandkoming van deze diensten.

Reeds in 1919 werd in de provincie Friesland door samenwerking van het Friesche
Rundveestamboek, het F.R.S. en den zoo machtigen Bond van Coöperatieve Zuivel-
fabrieken in dat gewest, een Gezondheidsdienst voor vee in genoemde provincie opge-
richt, welke dienst onder leiding werd gesteld van den helaas te vroeg overleden dierenarts
Dr. A. H. Veenbaas. Aan de initiatiefnemers en aan de nagedachtenis van Dr. Veenbaas
breng ik ook hier gaarne een eeresaluut. Hoewel de doelstelling van dezen Gezondheids-
dienst van veel ruimere strekking was en hij zich later ook op veel uitgebreider terrein
bewoog, was toch zijn eerste taak de bestrijding der tuberculose onder het rundvee in
de provincie Friesland. Ofschoon wij ons niet in alle opzichten kunnen vereenigen met
de wijze, waarop deze bestrijding werd gevoerd — we denken hierbij in het bijzondcr
aan den ongecontroleerden verkoop van z.g. reactiedieren naar elders en de gedeeltelijke
uitvoering door leeken — valt het toch moeilijk te ontkennen, dat zij, voor wat de pro-
vincie FYiesland zelve betreft, een groot succes is geweest. Zulks moge blijken uit de
volgende cijfers:

In 1919-1920, het seizoen waarin de gezondheidsdienst met zijn werkzaamheden
begon, werden ongeveer 15.000 runderen onderzocht, waarvan niet minder dan rond
36 % werd bevonden lijdende te zijn aan tuberculose. De aansluiting ging snel crescendo.
In de bestrijdingscampagne 1942-1943 werden onderzocht 214.517 runderen toebe-
hoorende aan 14.456 veehouders. In weerwil van dezen grooten aanwas daalde het
reactiepercentage van rond 36 tot 6.1, terwijl van de 14.456 onderzochte veebeslagen er
11.039 tuberculose-vrij werden bevonden.

Jn het overige gedeelte van Nederland werd de organisatorische\' bestrijding der
tuberculose onder het rundvee in 1927 volgens een geheel nieuwen opzet ter hand
genomen. Het was nl. overduideiijk gebleken, dat voor een succesvolle bestrijding van
een ziekte als de tuberculose de medewerking der veehouders zelf van dermate groot
belang is, dat het aanbeveling verdient, ja, dat het zelfs noodzakelijk is, haar in handen
te leggen van de belanghebbenden zelf. Zij worden daarbij terzijde gestaan en voor-
gelicht door deskundigen, i.c. de inspecteurs van den Veeartsenijkundigen Dienst.

Getracht werd op deze wijze in alle provincies tot stand te brengen Provinciale Centrale
Vereenigingen tót bestrijding der tuberculose onder het rundvee en van andere vee-
ziekten. Een inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst in algemeenen dienst kreeg
tot bijzondere taak de organisatie van deze vereenigingen, het voeren van een intensieve
propaganda en het bevorderen van de uniformiteit in de wijze van bestrijding in de
verschillende provincies.

Het moet dezen Inspecteur, met name den heer P. J. \'t Hooft, ongetwijfeld tot
groote voldoening strekken, dat ook hier op groote successen kan worden gewezen.
Weer enkele cijfers.

In 1928-29 werd met de bestrijding een aanvang gemaakt door de Vereeniging Zuid-
Nederland, welke vereeniging de provincies Limburg, Noord-Brabant en Zeeland omvat
en die in Noord-Holland. Van deze beide vereenigingen werden in genoemd seizoen
onderzocht ruim 36.000 runderen toebehoorende aan 3.785 veehouders. Van de onder-
zochte dieren bleek bijna 21 % te reageeren op de tuberculineproef.

In 1936 werd de laatste provinciale vereeniging in de provincie Zeeland opgericht,
waarmede een dergelijke organisatie in alle provincies was tot stand gekomen.

Gedurende de campagne 1942-43 werden in alle provincies tezamen, met uitzondering
van Friesland, 696.513 runderen onderzocht van in totaal 72.363 veehouders. Niet-
tegenstaande deze geweldige uitbreiding is het reactiecijfer gedaald van 21 tot 9.3 %,
terwijl van de 72.363 onderzochte veebeslagen er niet minder dan 49.019 vrij van tuber-
culose werden bevonden. Beter aanbeveling is nauwelijks denkbaarl

De oprichting der vereenigingen geschiedde in de verschillende provincies door
samenwerking van de organisaties op het gebied van Landbouw, Zuivel en Veeteelt.
Het bestuur werd geformeerd door de vertegenwoordigers dezer organisaties. De inspec-
teur van den Veeartsenijkundigen Dienst in het betrokken district had eveneens zitting
in dit bestuur, terwijl de bovengenoemde inspecteur in algemeenen dienst als bijzonder
adviseur voor alle vereenigingen optrad. Uitgaande van het principe: vrijwillige be-
strijding van de zijde van de veehouders met voorlichting en steun -- zoo mogelijk ook
financieelen steun van de zijde der regeering - was de deelname geheel \\ rijwillig.

De Veeartsenijkundige Dienst heeft hierbij steeds een tweeledig doel nagestreefd:
in de eerste plaats om de tuberculosebestrijding, zooveel mogelijk los van alle ambtenarij,
in handen te leggen van de veehouders zelf, die hebben leeren inzien, dat hun eigen
belang de deelneming aan de organisatorische bestrijding meebrengt; in de tweede
plaats om - en hier kom ik geheel op he t torrein van de gezondheidsdiensten — in elke
provincie een vereeniging, een organisatie te hebben, aan welke met medewerking van
den Veeartsenijkundigen Dienst, de bestrijding kan worden toevertrouwd van die vee-
ziekten, welke beter organisatorisch dan indiv idueel bestreden kunnen worden.

De Veeartsenijkundige Dienst ziet hierin een buitengewoon belang voor den gezond-
heidstoestand van onzen veestapel en derhalve ook voor onze veehouders zelf.

De organisatie van een en ander hc< ft gedurende de achter ons liggende oorlogsjaren
groote moeilijkheden ondervonden. Ook op dit terrein hebben de bezetter en zijn hand-
langers getracht door te dringen en de leiding volgens hun principes in handen te krijgen.
Prachtig is de reactie daarop geweest. Vrijwel overal werd alle inmenging afgewezen,
met als gevolg: stagnatie en plaatselijk zelfs stillegging van elke activiteit.

Een en ander kan slechts een rede zijn om thans met des te meer kracht en voort-
varendheid aan te pakken.

Ook vóór den oorlog was men vol goeden wil en voornemens. Voor de oprichting
van gezondheidsdiensten is nu eenmaal geld noodig en daar de inkomsten van de vee-

houdersbedrijven in dien tijd niet erg rooskleurig waren, bleek helaas het financieele
vraagstuk een groot struikelblok bij de totstandkoming van deze diensten. In den laatsten
tijd echter is een zeer geringe heffing gelegd op de in ons land geproduceerde melk.
De opbrengst hiervan is ten decle bestemd voor de oprichting en exploitatie van de
erkende provinciale gezondheidsdiensten van vee. Doordat nu in het z.g. Tuberculose-
besluit, naast andere bepalingen, ook de toekenning van een finantieele bijdrage werd
vastgelegd, is ook dit struikelblok uit den weg geruimd.

De situatie is thans zoo, dat voor genoemd doel een aanzienlijk kapitaal ter beschikking
staat en dat thans tot de oprichting van de gezondheidsdiensten voor vee kan worden
overgegaan, zonder dat hiervoor nieuwe financieele offers van de veehouders behoeven
te worden gevraagd. Een gelegenheid als deze heeft zich nog nooit voorgedaan en zal
m.i. ook wel niet meer terugkeeren. Waar straks zal blijken, dat alle zeilen moeten
worden bijgezet om het veehoudersbedrijf loonend te maken, zal het noodzakelijk zijn,
dat alles in het werk wordt gesteld om ziekten bij het vee zooveel mogelijk te weren.
Laten daarom de veehouders in alle provincies deze gelegenheid met beide handen
aangrijpen!

Men zal mij vragen: Hoe heeft U zich de inrichting van dezen dienst dan gedacht?
Ik wil er met den meesteh nadruk de aandacht op vestigen, dat deze diensten moeten
worden Vereenigingen van en voor de veehouders zelf, baas in eigen huis, waarbij elke
gedachte aan „ambtenarij" verre moet worden gehouden. De belanghebbenden zelf
zullen hun diensten hebben te besturen. Het is vanzelfsprekend, dat aan het hoofd zal
dienen te staan een deskundige, derhalve een dierenarts, maar even vanzelfsprekend is
het, dat er een nauw contact en samenwerking zal moeten bestaan tusschen de Gezond-
heidsdiensten en den Veeartsenijkundigen Dienst. Zooals ik reeds in het begin zeide,
behoort tot de taak van den Veeartsenijkundigen Dienst, naast de bestrijding van in
de Veewet met name genoemde besmettelijke ziekten, ook de zorg voor de gezondheid
van onzen veestapel in algemeenen zin.

Het was mg aangenaam om in dit verband op een onlangs gehouden vergadering
uit den mond van een der boerenleiders de opmerking te hooren: „Wij kunnen in dezen
nu eenmaal niet buiten den Veeartsenijkundigen Dienst, maar zelfs als dit kon, dan zouden
wij er nog niet buiten willen".

Het bestuur wordt samengesteld of gekozen door en uit de vertegenwoordigers van
de oprichtende organisaties. Onder dit bestuur is de leiding opgedragen aan den directeur,
die een eenvoudig ingericht laboratorium voor het doen van onderzoekingen te zijner
beschikking heeft. Hij staal in voortdurend contact met de practiseerende dierenartsen
in de provincie en werkt ten nauwste met deze samen, teneinde bij uitstek georiënteerd
te zijn met de nooden en behoeften op het gebied der veeziekten en vceziektenbestrijding.
De practici kunnnen voor nadere onderzoekingen gebruik maken van het laboratorium,
terwijl de directeur voor bepaalde onderzoekingen, die riet op zijn laboratorium zouden
kunnen geschieden, op zijn beurt weer hulp kan krijgen van de Rijksscruminrichting
te Rotterdam.

De directeur geeft voorlichting en leiding bij de organisatorische bestrijding van be-
paalde veeziekten. Ik kan de veehouders de verzekering geven, dat tal van deze ziekten
om een bestrijding op groote schaal roepen: zoo b.v. het besmettelijk verwerpen, de
streptococcose, de steriliteit, de z.g. opfokziekten enz. enz.

Uit de uitlatingen, die worden vernomen, krijgt men den indruk, dat de veehouders
niet altijd even aangename ervaringen hebben opgedaan met de maatregelen die hen
door „Den Haag" werden voorgeschreven. In dit verband behoeft het geen verwondering
te wekken, dat de kopschuwheid ten aanzien van hetgeen door ambtenaren wordt be-
pleit, ook nu de vrijheid op hun bedrijven weer eer.igszins is teruggekeerd, nog niet
geheel is verdwenen.

Ik hoop U echter duidelijk te hebben gemaakt, dat daarvoor in het onderhavige geval
geeen enkele reden bestaat. Met klem zou ik den veehouders — en dit geldt ook voor

hen en hun organisaties, die het misschien zonder financieelen steun kunnen stellen —-
willen toevoegen:

Verleent Uw volle medewerking, opdat dit prachtige en zoo noodige instituut „de
gezondheidsdiensten voor vee" op zoo kort mogelijken termijn in de verschillende pro-
vincies tot stand moge komen. Gij dient daarmee Uw eigen belang, dat van Uw vak-
genooten, dat van het geheele Nederlandsche Volk.
Hier kan inderdaad „gebouwd" worden.

In de Rubriek ten behoeve van den Landbouw, verzorgd door de Afdeeling Voor-
lichting van het Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, sprak
tot U de Heer E. J. A. A. Quaedvlieg, Directeur van den Veeartsenijkundigen Dienst,
over: „De gezondheidsdiensten voor ons vee".

De Directeur van het Staatsveeartsenijkundig Onderzoekingsinstituut te Amsterdam
deelt mede:

Van diverse zijden bereiken mij mededeelingen, dat hazen en herten zouden lijden
aan mond- en klauwzeer. Tot nu toe is dit door proeven aan het Staatsveeartsenijkundig
Onderzoekingsinstituut nog niet bevestigd, ook al door te weinig onderzoekingsmate-
riaal.

Het is van groot belang voor de kennis van de verspreiding van het mond- en klauw-
zeer, dat deze materie terdege wordt onderzocht.

In verband hiermede roep ik de gewaardeerde medewerking in van allen, die bereid
zijn hun ervaring in dezen te mijner beschikking te stellen.

Zieke dieren, deugdelijk verpakt, met het oog op eventueele verspreiding van smet-
stof, worden gaarne door mij ontvangen, waarbij de gemaakte verzendingskosten zullen
worden vergoed.

Het adres is: Staatsveeartsenijkundig Onderzoekingsinstituut, Groote Kattenburger-
straat 7 (Marine Etablissement), Amsterdam-C.

Gelet op de bepalingen van het Besluit Rechtsherstel ontslagen ambtenaren (Staats-
blad No. E 94);
Besluit:

den Heer A. Risseeuw te Heinkenszand.
te herbenoemen tot plaatsvervangend inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst,
zulks met ingang van 1 April 1945.

	14 Mei	15 Mei	17 Mei
Trichonema........	42%	32 %	21.8%
Trm. i)..........	54%	63 %	• 74-6%
Str. vuig..........	4%	5%	1.8%
Str. edent.........	—	—	ó co
Str. equin.........	—	—	—
Paard No. 2.
	19 Mei	20 Mei	21 Mei
Trichonema........	27%	29 %	22.8 %
Trm. \')..........	3%	4%	1.6%
Str. vuig..........	53%	49 %	57-2 %
Str. edent.........	\'7%	18%	18.4%
Str. equin..........			—
Paard No. 3.
	1 Juni	2 Juni	4 J^uni
Trichonema........	Zeer vuil sedi-	49.6 %	39-2 %
str. vuig...........	ment. Niet mo-	24-4 %	43-2 %
Str. edent.........	gelijk te tellen.	25 6 %	\'7-2%
Str. equin..........	—	—
Trm. \')..........	—	0.4 %	0.4 %
Paard No. 4.
	16 Juli	\'7 Ju\'\'	18 Juli
Trichonema........	73-8 %	75-5 %	75%
Trm. !)..........	4-7 %	11 %	2%
Str. vuig..........	\'5-2%	"•5 %	16.2 %
Str. edent.........	6.3 %	5%	6.8 %
Str. equin.........

Datum	Hgb	roode bloed - c.	witte bloed- c.	p. neutr leuc.	lym- phoc.	eos.	bas.	mono	bilirubine in mg p. 1.
20/9	12.8	₇.,8	7750	60	37	2		i	12.3
				(56-4)
22/9	12.4	6.72	7350	68	3°	i	—	i	■5-6
				(68—0)
23/9	12.4	7.00	10250	61	36	2	—	i	19.1
				(60-.)
25/9	12.4	6.68	9850	64	30	4	i	i	16.5
				(61-3)
29/9	\'3-4	7-44	8050	64	32	3	—	i	■5-7
				(64-0)

Datum	Hgb.	roode bloed- c.	witte bloed- c.	p. neutr. leuc.	lym- phoc.	eos.	bas.	mono.	bilirubine in mg p. 1.
29/9	13-4	7-44	8050	64	32	3	_	I	\'5-7
				(64- 0)
2/10	12.0	7-56	7750	90	8	2	—	—	11.9
				(72-18)
3/¹⁰	13.0	8.86	8800	62	30	8	—	—	11
				(58- 4)
4/10	12.0	9-32	7800	76	■4	8	2	—	12.i
				(70- 6)
5/i°	12.0	7.26	6700	72	18	6	2	2	12.4
				(68- 4)
6/10	12.0	6-54	6500	64	28	—	6	2	u.8
				(61- 3)
13/10	12	5-9°	675°	64	36	—	—	—	12
				(58- 6)
16/10	12.8	7.86	7300	62	34	4	—	—	12.3

Data.	Aantal eieren per gr. faeces	Procentueele larvenverhouding	Waarnemingen in de gedeponeerde faeces.
26 Mrt.	3443	Trichonema . . .81.5% Trich.m. \') . . . . 12.2 % Strong, vuig. ... 6.3 %
27 Mrt.	40 gram phenothiazine per os verstrekt.
28 Mrt. 12 uur na in- geven.			Geen parasieten in de faeces.
24 uur n. i.			Enkele kleine strongyliden.
36 uur n. i.			Meerdere kleine strongyliden en enkele ex. van Strong.vulgaris
48 uur n. i.			Talrijke kleine en eenige groott strongyliden. Per 40 gram faeces ongeveer 30 exemplaren.
72 uur n. i.			Gering aantal exemplaren.
90 uur n. i.			Sporadisch een parasiet.
i April			Geen parasiten aangetroffen.
4 April	100	Niet gekweekt.	idem.
12 April	0	In totaal 4 Trich. en 13 Str. vuig. larven.	idem.
17 April	0	—	idem.
21 April	75	Trichonema . . .31.6% Strong. vuig. . . . 68.4 %	idem.
i Mei	250	Trichonema . . . 22 % Strong. vuig. . . . 78 %	idem.
15 Mei	400	Xiet gekweekt.	idem.

Voor de kuur.	5 Dagen na het ingeven van phenothiazine.
Veulen B. Eigetal :	Procentueele larvenverhouding :	Eigetal :	Procentueele larvenverhouding :
3755	Trichonema . . 14.2 % Trich.m. \') . . . 54.4 % Strong, vulg. . . 31.4%	500	Trichonema . . 49.6 % Trich.m.....0.8 % Strong, vulg. . . 49.6 %
Paard R. Eigetal :	Procentueele larvenverhouding :	Eigetal:	Totaal aantal larven in in een Baerman sediment:
\'299	Trichonema . . 26.3 % Trich. m. . . . 2.8 % Strong, vulg. . . 53.1 % Strong, edent. . 17.8%	0	Trichonema . . 4 Strong, vulg. . . 0 Strong, edent. . 3
Paard W Eigetal :	Procentueele larvenverhouding :	Eigetal:	Totaal aantal larven in een Baerman sediment:
4166	Trichonema . . 83.6 % Trich. m. . . 0.2 % Strong, vulg. . . 13 % Strong, edent. . 3.2 %	0	Geen larven waargenomen.
Paard H. Eigetal :	Procentueele larvenverhouding :	Eigetal :	Totaal aantal larven in een Baerman sediment:
55	Trichonema . . 32 % Trich. m. . . 63.8 % Strong, vulg. . . 3.6 % Strong, edent. . 0.6 %	0	Trichonema . . 6 Trich. m. . . . 1 Strong, vulg. . . 25 Strong, edent. . 7

Ingestelde Therapie	Dieren met ontstekings- verschijnselen	Dieren zonder ontstekings- verschijnselen
Irrigatie met phys. NaCl oplossing......	11,\' ± 9,9% graviditeit	37,7 ± ⁶>2% graviditeit
Irrigatie met Lugolsche opl. gevolgd door phys. NaCl opl. . . .	\'3,6 7,2% graviditeit	40,0 ± 8,8% graviditeit
Irrigatie m^t phys. NaCl opl. en pregnyl subcu- taan .......		25,0 ± 10,5% graviditeit
Irrigatie met Lugolsche opl. gevolgd door phys. NaCl opl. en pregnyl subcutaan	3⁶>4 ± I3\'9% graviditeit	31,0 ± 8,4% graviditeit
Totaal	17,9 ± 6,1 % graviditeit	34,6 ± 4,0% graviditeit
Pregnyl subc. gecombi- neerd met irrigatie .	4\'.6 ± 13=7% graviditeit	27,9 ± 6,8% graviditeit
Geen pregnyl, enkel irri- gatie........	10,3 ± 5,5% graviditeit	3⁸>3 ± 5>\' % graviditeit

Leeftijd . .	2 t/m 3	4 t/m 5	6 t/m 10	10 t/m 15	16 t/m 24
	jaar	jaar	jaar	jaar	jaar
Percentages
drachtig	58,8 ±",6	45,⁶ ± \'°,4	47,4 ± 6,5	20 ± 5,9	3\',i ± \' i,2

Leeftijd......	2—10 jaar	boven 10 jaar	2 t, m 24 jaar
geveulend in het zelfde jaar . . .	59.4 ± 8,7% (drachtig)	46,2 ± 13.3% (drachtig)	55.8 ± 7.5% . (drachtig)
geveulend voor 1 jaar	42,9 ± >o,6%	17.7 ± 9-0%	30,6 ± 7,6%
geveulend voor 2 jaar	45.5 ± \'4.5 %	41.7 ± \'3.-7%	42,9 ± 10,5%
geveulend voor 3 jaar		22,2 ± 13,1%
geveulend voor meer jaren . . .		18,2 ± i i,i %	\'5.4 ± 9,6%
nooit geveulend . .	37.8 ± 7,8%	16,7 ± 14.1%	34,2 ± 7,3%

No.	Ziekte	Sublimaat-titer	No.	Ziekte	Sublimaat-titer
Serie	Serie
I	II	III	I	II	III
2	Vlekziekte	2,4	2,4	3,\'	74	Vlekziekte	2,5	2,5	2,6
9		2.5	2,6	2,4	106	Miltvuur	2,6	2,6	2,7
11	»,	2,9	2,7	2,6	108	,,	2,6	2,6	2,9
12	»,	2,5	2,4	2,5	104	Bacillaire pest	2,4	2,4	2,5
i8	»	2,6	2,8	2,9	>13	Pneumonie strept.	2,5	2,5	2,3
■9	))	2,7	2,4	2,8	114		2,5	2,7	2,4
22	»	2,7	2,4	2,8	"5		2,5	2,4	2,3
24	,»	2,5	2,9	2,6	116	„	2,9	2,8	2,4
29	n	3>\'	2,7	2,6	¹¹7		2,5	2,8	2,0
31	3 ;	2,5	2,4	2,7	¹ \'9	Staphylococcen	2,6	2,7	2,9
33	,»	2,7	2,7	2,6	121		2,4	2,8	2,9
34	•>	2,9	2,5	2,7	122	Goedaardige droes	—	2,4	2,6
38	1}	2,8	2,8	2,7	123	„	2,9	2,9	3,0
40	) 9	2,9	2,9	2,6	124	»»	—	2,6	2,7
4\'	,,	2,6	2,6	2,7	!25		—	2,4	2,4
44	»	2,9	2,6	2,9	127	M	—	2,4	2,8
47	i)	2,3	2,4	2,5	128		—	2,4	2,4
5"		2,7	2,4	2,4	130	Viscosus equi	2,6	2,6	2,6
57	»,	2,7	2,7	2,7	134	Abortus	2,7	2,6	2,8
58		2,5	2,5	2,7	135	Borstziekte	2,7	2,5	2,7
59	>»	2,4	2,7	2,7	136	,,	2,9	2,8	2,9
62	»>	2,5	2,5	2,6	140	Coli	2,3	2,4	2,5
65	>1	2,7	2,4	2,6	141	„	2,5	2,4	2,6
67		2,3	2,4	M	146	Ovale bacillen	2,9	3,2	2,9
68	»»	2,3	2,4	2,5	147	„	2,6	2,8	2,9
69	»)	2,5	2,7	2,8	150	Viscosus equi	—	2,6	2,8
71	ï)	2,8	2,9	3,0	\'5\'	„	—	2,4	3>¹
72	»»	2,5	2,7	2,8	\'52	,»		2,7	2,7

Paardenseru m ............	Serie I	Serie II	Serie III
Gemiddeld :.............. gelegen tusschen : .........	2,59 2,3 en \'3,1	2,60 2,4 en 3,2	2,66 2,3 en 3,1
Runderserum ...........	Serie I	Serie II	Serie III
Gemiddeld :.............. gelegen tusschen : .........	1,76 1,2 en 2,2	1.75 1,1 en 2,1	1,80 1,4 en 2,2

	Albumine	Globuline	Quotiënt
Hammarsten	2.67%	4,56 %	0,59
v. Deseö	2,74%	4,\'6%	0,66
	proc. v. totaal	proc. v. totaal
	eiwit	eiwit
Schermer	40—60 %	60—40 %	± ■,—
Keese	55—40 %	45-6o%	± i,—

				<u	»	4j	V	Percentage v.
				G	c	G	c	totaal	eiwit
No.	Ziekte	v	—	e ^ 3 0-	3 v 0 XI	fcs 3	3 .0
		h	a	XI	O	X	0	Albu-	Glo-
			0 H	<	O	<	3	mine	buline
7\'	Abortus ...........	1.4	8,91	2,87	6,04	0,48	32,2	67,8
8	Sept. Pleuropneumonie	".5	7.43	3.45	3.98	0,87	46,4	53,6
60	Para coli...........	1,6	7,26	2,76	4,50	0,6l	38,0	62,0
24	Miltvuur...........	1.7	7,22	2,74	4,48	0,6l	38,0	64,0
\'9	Borstziekte .........	1,8	7-23	3.44	3.79	0,91	47,6	-52,4
5	Septicaemie ........	1.9	7,26	3.57	3.69	0,97	49,2	50,8
12	Coli...............	2,0	6,56	3.77	2,79	\',35	57-4	42,6
17	Coli...............	2,1	6,56	3.23	3,33	0,97	49.2	50,8
26	Miltvuur...........	2,2	6,79	3.20	3,59	0,89	47.1	52,9
	Gemiddeld :........	1,8	7.25	3.23	4,02	0,80	45.0	55,o

					Albu-	Percentage v.
No.	Sublimaattiter	Totaal	Albu-	Globu-	mine	totaal	eiwit
eiwit	mine	line	Globu-
	0/	Albu-	Globu-
		/o			line	mine	line
I	i,6	8,32	3,62	4,70	o,77	43,5	56,5
2	1,8	7,\'4	3,81	3>33	1,14	53,4	46,6
3	1,8	7,2>	3,44	3,77	0,9\'	47,7	52,3
4	1,8	7,26	3,00	4,26	0,70	4\',3	58,7
5	1,8	7,46	3,\'7	4,29	o,74	42,5	57,5
6	¹,9	6,75	4,18	2,57.	>,\'59	61,9	38, J
7	\',9	6,95	3,4i	3-54	0,96	49,1	50,9
8	\',9	7,38	3,02	4,36	0,70	40,9	59,\'
9	1.9	6,75	3,oo	3,75	0,80	44,4	55,6
10	2,0	7,59	4,10	3,49	i,\'7	54,o	46,0
11	2,0	7,i3	3,24	3,89	0,83	45,4	54,6
12	2,1	7,16	4,18	2,98	1,40	58,4	41,6
Gemiddeld : 1,9	7,26	3,5\'	3,74	o,97	48,5	51-5

I	II	III	IV
\'94\' maand	Aantal voor de eerste maal toege- laten	Eenmaal gedekt	Drach - tig	Meer- malen gedekt	Drach- tig op I Juni >942	Later door een anderen stier gedekt	Drach- tig op I Juni 1942
Jan. Febr. Maart April Mei	\'4 6 16 9 16	9 3 8 4 11	9 2 8 3 11	5 3 8 5 5	3 I 3 I 3	I	I
Juni i 11	8	5	5	3	i	I	I
	69	40	38	29	12	2	2

I	II	III	IV
¹94¹maand	Aantal voor de eerste maal toege- laten	Eenmaal gedekt	Drach- tig	Meer- malen gedekt	Drach- tig op 1 Juni 1942	Later door een anderen stier gedekt	Drach- tig op 1 Juni \'942
Juni 111 Juli	29	7	7	22	12	4	4
Juli	35	4	4	3\'	\'9	3	2
Aug.	26			26	\'3	2	2
Sept.	6			6	3	i	i
Oct.	3			3	i
Nov.	i			i
Dec.	1			i
	101	11	11	9°	48	10	9
	170	5\'		"9

				ij	t;	V		Percentage v.
				c	C	c	G	totaal	eiwit
No.	Ziekte	u	— rt 0	g ^ 30--	3 vP _Q O\'	fci 3	3 .n
		H	re		O	-Q	0	Albu-	Glo-
			0 H	<	O	<	O	mine	buline
\' 17	Pneum. strept.......	2,0	6,39	2,48	3,9\'	0,63	38,8	6 1,2
I \'3	,, ,» ......	2.3	6,21	2,36	3,85	0,6l	38,0	62,0
\'15	,, ,, ......	2,3	7,oi	1,96	5,05	0,39	28,0	72,0
114	,, ,, ......	2,4	6,25	2,5\'	3,74	0,67	40,2	59,8
104	Bacill. pest.........	2,5	6,79	2,13	4,66	0,46	31,4	68,6
14 r	Coli...............	2,6	8,20	2,19	6,01	0,36	27,0	73,°
130	Viscosus equi.......	2,6	6,—	2,63	3,37	0,78	43,8	56,2
106	Miltvuur...........	2,7	6,84	2,68	4,16	0,64	39,2	60,8
134	Abortus ...........	2,8	7,42	2,26	5,>6	0,	44	30,5	69,5
136	Borstziekte .........	2,9	7,10	2,89	4,21	0,69	40,7	59,3
123	Goedaardige droes.. .	3,0	6,80	3,⁶9	3,\'"	0,84	54,2	45,8
151	Viscosus equi.......	3,1	7,44	3,64	3,80	I,	04	48,9	5\',i
	Gemiddeld :........	2,6	6,87	2,62	4,25	0,62	38,3	6.,7

					Albu-	Percentage v.
No.	Sublimaattiter	Totaal	Albu-	Globu-	mine	totaal	eiwit
eiwit %	mine	line	Globu-	Albu-	Globu-
					line	mine	line
I	2,0	6,50	3,62	2,88	1,26	55,7	44,3
2	2.5	6,98	3>⁶9	3-29	1,12	52,9	47,¹
3	2,6	8,22	4,24	3,98	1,07	5¹,⁶	48,4
4	2,6	7,98	3,92	4,06	o,97	49,\'	50,9
5	2,6	7,61	4,23	3,38	1,25	55,7	44,3
6	2,6	7,54	4,60	2,94	1,56	61,0	39,o
7	2,6	7,04	2,94	4,10	0,72	41,8	58,2
8	2,9	6,73	3,58	3,15	1,14	53,2	46,8
9	2,9	6,63	3,36	3,27	1,03	5o,7	49,3
Gemiddeld : 2,6	7,25	3,8o	3,45	1,10	52,4	47,6

Nr.		pH-be Glas- electrode	paling Lyphan	Verschil
I. 669	M 35	L 669	M 35
1	18.2	7.05	6.8	7.7	—0.25	0.65	M	35	zeer onduidelijk
2	18.2	7.23	6.9	7.7	—0.33	0.47	M	35	„ „
3	18.2	7.24	6.8	7.8	—0.44	0.56	M	35	_M „
4	18.2	7.27	6.9	7.8	—0.37	0.53	M	35
5	18.2	7.54	7.2	> 8.1	—0.34	—
6	18.2	7.35	7.0	ca. 8.1	—0.35	0.75	M	35	vaag
7	18.2	7.14	6.9	7.9	—0.24	0.76	M	35	„
8	18.2	7.06	6.9	7.8	—0.16	0.74	M	35	niet vaag
9	18.2	7.01	6.9	7.8	—0.11	0.79	M	35	vaag
10	18.2	7.26	7.1	8.1	—0.16	0.84	M	35	niet vaag

Tijd na toediening van alcohol		pH-bepaling Glaselectrode	Lyphan L 669	Verschil
vóór	18	7.20	. 7.0	—0.20
5 min.	18	7.68	7.2	—0.48
15 „	18	7.20	7.0	—0.20
45 „	18	7.42	7.2	—0.22
60 ,,	18	7.48	7.3	—0.18
90 „	18	7.45	7.3	—0.15
120 ,,	18	7.17	6.9	—0.27
vóór	18	6.65	6.7	0.05
5 min.	18	7.27	6.7	—0.57
		7.32	6.7
15 „	18	7.47	6.6	—0.87
		7.53	6.6
30 „	18	7.26	6.9	—0.36
45 ,,	18	7.01	6.9	—0.11
60 ,,	18	6.89	6.8	—0.09
120 „	18	7.82	7.8	—0 02

No.	Naam van den eigenaar	Signalement of oormerk	1 X	2 X	3 x	4 X	5 X
i	H.B.	G. 5007	14 Oct.	14 Nov.	5 Dec.
2	H.B.	Dora 2	22 Mei
3	E.C.	Aaltje 15
		S 109513	30 Mei	24 Juni	10 Aug.
4	W.B.	AW 2953	\'4 J^un\'	3	3 ^AuS-
5	P.M.	H.M. 282	29 Juni	21 Juli	13 Aug.	22 Sept.
G	L.H.	AW 286	27 Juni	10 Sept.
7	H.B.	Diena 2	27juli	21 Aug.	11 Sept.
8	W.S.	AW 3621	1 Aug.	19 Aug.

	pH-bepa!ing
Nr.		Glas- elec- tiode	L 620	L 652	L 656	L 662		Verschil «)			Voeder
1 \')	17.2	1.95		2.2	_		I. 652:	0.25	vóór melkmaaltijd; had hooi gegeten.
2	17.6	2.96	—	—	3.3	—	L 656:	0.34	2 uur na	toediening van melk-{- water meel
3\')	19	4.49	—	—	—	4.3	L 662:	—0.19	1 uur na toediening van melk
3	19	3.25	—	—	?	—	L 656:	niet te vergelijken	2		ii ii ii
3	17.6	4.32	—	—	—	4.3	L 662:	—0.02	2	,,	U ii ii
3	20	3.52	—	—	3.7	—	L 656:	0.18	3		ii ii
3	19	4.04	—	—	—	4.2	L 662:	0.16	3\'/.	11	ii ii ii
3	20	3.17	—	—	3.5	—	L 656:	0.33	4	ii	ii ii ii
3	19	3.56	—	—		3.9 of lager	L 656:	niet te vergelijken	4\'/,	"	" »
3	20	2.70	3 0	—	—	—	L 620:	0.30	5	11	a ii ii
3	21	3.36	—	—	ca. 3.5	—	L 656:	ca. 0.14	6	11	ii ii a
3	21	2.27»)	ca. 2.8	—	—	—	L 620:	zeer onduidelijk	7		a a ii
3	21	2.22	2.6	—	—	—	L 620:	0.38	8	))	ii li ii
3	21	1.96	ca. 2.5	—	—	—	L 620:	ca. 0.54	9		11 ii ii
3	21	2.27")	ca. 2.8	—	—	—	L 620:	zeer onduidelijk	9	11	ii ii li
3	21	1.59	. >	—	—	—	L 620:	niet te vergelijken	9		ii 11 li
3	21	1.56	?	—	—	—	L 620:	niet te vergelijken	9"/.		11 11 ll
3	21	2.80	2.9	—	—	—	L 620:	0.1	10
3	20	4.18	—	—	—	4.2	L 662:	0.02	19	11	ii 11 li
3	22	3.11	—	—	ca. 3.6	—	L 656:	zeer onduidelijk	1 uur na toediening van havermeelpap
3	22	1.98	ca. 2.5	—	—	—	L 620:	zeer onduidelijk	2		li ll 11
3	21	2.52	—	—	2.6	—	L 656:	0.08	2\' tuur na	toediening van havermoutpap
3	21	2.75ⁿ)	—	—	2.9	—	L 656:	0.15	3\'/.	r na toediening van melk en water (3:1)
4	22	4.77	—	—	—	ca. 4.5	L 662:	ca. —0.27	1\'/.i
4	22	4.38	—	—	—	4.2	L 662:	—0.18	2	11	ii ii ii ii ii ii
4	22	3.76	—	—	?	ca. 3.9	L 662:	ca. 0.14	3	11	ii ii ii ii ii ii
4	22	3.38	—	—	ca. 3.5	—	L 656:	ca. 0.12 ¹)	4	ii
4	22	2.18	ca. 2.9	—	—	—	L 620:	ca. 0.72 \')	5	,,	ii ii n ii ii ii
4	22	2.09	ca. 2.5	—	—	—	L 620:	ca. 0.4 \')	6	ii	11 31 11 11 11 11
4	22	1.83	ca. 2.3	—	—	—	L 620:	ca. 0.47\')	7		11 11 11 11 11 11
4	22	2.08	ca. 2.8	—	—	—	L 620:	ca. 0.72 \')	8		11 11 11 11 li 11
4	22	2.86	>3.1	—	3.2	—	L 656:	0.34	9	j,	11 11 11 11 11 11
4	22	2.50	>3.1	—	ca. 2.8		L 656:	ca. 0.3	97.		ll ll :i ii ii ii

Nr.		pH Glas-, electrode	-bepaling	Lyphan		Verschil	Titratie-zuurgraad (cm\' 0.1 NaOH/100 cm\')
L 652	L 656	L 662	L 652	L 656	L 662	„vrij zuur"	„gebond. züur"
1	18.2	3.59	3.6	3.6		0.01	0.01		0	27
2	18.2	3.80	—	3.7	—	—	—0.10	—	0	—
3	18.2	4.68	—	—	4.5	—	—	—0.18	0	28
4	18.2	3.82	—	3.8	—	—	—0.02	—	0	20
6	18.2	4.78	—	—	4.5	—	—	—0.28	0	29
6	18.2	3.06	3.1	3.3	—	0-04	0.24	—	0	38
7	18.2	4.40	—	—	4.3	—	—	—0.10	0	23
8	18.2	3.94	—	3.8\')	—	—	—0.14	—	0	33
9	18.2	4.13	—	4.0	4.1	—	—0.13	—0.03	0	27
10	18.2	4.00	—	3.9\')	—	—	—0.10	—	0	36

Tijd na toediening v. alcohol		Glas- elec- trode	pH-bepaling Lyphan	Verschil
L 620	L 651	L 652	L 656	L 620	L 651	L 652	L 656
vóór	19	1.80	1.6	1.6	1.7		—0.2	—0.2	—0.1
15 min.	19	1.95	1.6	1.9	2.0	—	—0.4	—0.05	0.05	—
30 „	19	3.70	>3.1	_	>3.7	3.8	_	_	_	0.1	hoeveelheid
											zeer gering.
60 „	19	1.73	1.9	1.8	1.7	—	0.17	0.07	—0.03	—
90 „	19	2.16	1.3	2.2	2.0	—	—0.86	0.04	—0.16	—
			1.3	2.2
120 „	19	1.86	1.7	1.8	1.8	—	—0.16	—0.06	—0.06

	■939/\'94°	«940/I94¹	I94I/I942
Aantal leden......	249	\'943	6569
Onderzochte dieren. . .	2811	20225	61738
Reactie %......	14.8	"■5	9-4
T.b.c. vrije stallen . . .	\'52	1087	4\'57
Percentage.......	61	56	64.8

J. Anema,	Zuidhorn
B. van den bergh,	\'s Gravenhage
A. de Boer,	Noordwolde
G. W. Brink,	Deventer
B. van den Brink,	Vianen
Dr. C. Bubberman,	Schiedam
J. Burggraaf,	Bodegraven
Dr. S. Ferwerda,	Harlingen
R. P. H. Fischer,	Amsterdam
Dr. R. H. J. Gallandat Huet,	\'s Gravenhage
Dr. G. Geertsema,	Borger
Dr. R. H. van Gelder,	Amsterdam
P. L. H. Hameleers,	Meerssen
A. van Heusden,	Nijmegen
F. Hiemstra,	IJIoemendaal
B. J. C. Hubenet,	Leeuwarden
D. Hubenet,	\'s Gravenhage
B. de JONG,	Nieuw Vennep
P. Kooijman,	Zierikzee
Dr. F. Lubberink,	Helmond
A. A. van Mansfeld,	Bergen op Zoom
N. Mulder,	Noordbroek
M. C. van der Poel,	Nieuwenhoorn
Prof. Dr. J. Roos,	Doorn
A. J. M. Rutgers,	Utrecht
J. Seubring,	Zweel 00
Dr. S. Simons,	Haarlem
M. Slac.er,	Hillegersberg
Dr. H. van Straaten,	Voorburg
A. B. Vaandrager,	Utrecht
F. S. J. Veeze,	de Bilt
Dr. H. C. F. L. Warnecke	\'s Gravenhage
Th. E. Wismans	Guyk
A. Wolf,	Apeldoorn

	^Bij den Gemeentelijken Dienst van Veemarkt en Abattoir^ te Amsterdam kunnen geplaatst worden TWEE KEURINGSVEEARTSEN in vast, volledig dienstverband. Leeftijd bij voorkeur beneden 35 jaar. Salarisgrenzen f4.075.--f5.975.— met tweejaarlijksche verhoogingen van f450.— (eventueel toepassing van 3% ongehuwdenaftrek); tijdelijke toelage 4-,3 %, kindertoeslag f90.—voor het eerste en f150.— voor ieder volgend kind beneden 18 jaar. Aanstelling boven het minimum is mogelijk. Gegadigden kunnen hun gezegelde sollicitatiebrieven met volledige vermelding van levensloop en verkregen ervaring op het gebied der Vleeschkeuring binnen 10 dagen na het verschijnen van dit Tijdschrift richten tot den Adjunct- Directeur van den Gem. Dienst der Personeelsvoorziening, ^Sarphatistraat 92, Amsterdam (C.). ^

GEMEENTE AMELAND Het Gemeentebestuur van Ameland maakt bekend, dat de mogelijkheid bestaat tot vestiging van een DIERENARTS in de gemeente AMELAND. Bij vestiging van een dierenarts alhier zal deze worden benoemd tot Keuringsveearts, Hoofd van Dienst en Gemeente-Veearts (Jaarwedde resp. f 1.500.— en f 600.—). Tevens wordt aan dezen opgedragen de tuberculosebestrijding. Gegadigden worden verzocht zich met genoemd Gemeente- bestuur in verbinding te willen stellen.

Voor zoover thans is bekend geworden zijn de onder-
staande studenten in de diergeneeskunde in bezettingstijd
gestorven.
J. de Boer	Sneek
S. B. Cohen	Zuidlaren
R. Franken	Amsterdam
W. C. M. de Graaf	Huis ter Heide
Jonkvrouwe A. I. I. Baronesse
van Hardenbroek van Ammerstoi. Haarlem
J. E. de Jong	Akkrum
C. Kappelhoff	Dordrecht
A. C. Kruize	Houten
G. A. Kruize	Amsterdam
W. C. Marsman	Leiden
M. Pronk	Scheveningen
P. Stevens	Ruinerwold
E. J. de Vries	Apeldoorn
Het is de Redactie helaas niet	mogen gelukken van
allen een necrologie te verkrijgen.	Wel zijn enkele bij-
zonderheden bekend. Cohen, Stevens en Franken zijn
vermoedelijk in een concentratiekamp gestorven, Pronk is
gefusilleerd, G. A. Kruize is bij een bombardement van
Berlijn om het leven gekomen, van Marsman is niets
bekend.

				Afwijkingen					Afwijkingen
				M								Dood
O	Cavia	Ziekteduur	Dood	J3 a S		Ui V	tld s		u	Cavia	Ziekteduur	.c 0. £		Ui V >	M C
J n				>. J		c J	0	\'4; e-					►J	i	V J		0 Ou
Im « 0. u	21 12	14 dagen	afgemaakt		_		_	_	Ul CS a	2172	13 dagen	afgemaakt		_		_	_
■o	2113	\'4	n		—	—	—	—	S	2173	"3 ..	11		—	—	—	—
O	2114	28 „	n	—	—		—	—	a	2174	28	11		—	—	—	—
	2115	28 „	11						S 01	2175	28 „	11		—	—	—	—
3 rt	2116	4»	II						3	2176	42	11		—			\' —
3	2117	42 »	II						■O 3	2178	5⁶ »	11		—		—	—
XI	2118	56 „	II						GO	2179	56 „	11		—		—	—
c/3	2119 2120 2121	5⁶ » 9° ,» 90 „	II II II							2180 2181	90 .» 90 »	11 11		—		—	—

										2182	13 dagen	afgemaakt
	2122	14 dagen	afgemaakt						Im cj	2183	\'3 ..	11	—	—	—	—
a Q.	2123	14 »	11							2186	19 11	gestorven	—	—
N ■	2124	28 „	11	—	—		—	—	s	2184	28 „	afgemaakt		—		—	—
2125	28 „	11							2185	28 „	11	—
2126	42	11	—	—		—	—		2190	30 „	gestorven	—	—		—
c O	2127	42	11	—	—		—	—	O	2191	30 „	i>	—
\'C	2128	5⁶ ..	11	—			—	—	Ut O	2177	4² »	afgemaakt	—	—
a	2129	56 „	11	—			—	—	a, M	2187	42	i>	—	—	—	—	—
Ui	2130	90 .»	11	—	—		—	—	c	2188	56 1,	11	—
HH	2131	90	11						M	2189	75 ..	gestorven

No. Batterij	mg groeistof per dag	Aantal gelegde eieren
27 3\'	Dcc. \'43 t/m Jan. \'44	Fabr. \'44	i Maart \'44 t/m 4 April \'44	Totaal
i	57		16	7	20	43
2	29		23	12	\'5	50
3	14		18	2	18	38
4	3		12	0	11	23
5	0		\'9	5	18	42

No. groep	mg groeistof p. dier p. dag	No\'s Batterij	aantal gelegde eieren
■9 t/m 3\' Jan. \'944	i t/m 29 Febr. >944	i Mrt t/m 4 Apr. \'944	Totaal	Totaal per groep
^3-indo lylazyn zuur kalium	a-naphtyl azijnzuur kalium
1		—	49 64 65	8 6 7	\'9 15 \'5	20 \'7 24	47 38 46	\'3\'
2	3	—•	55 63 66	8 4 8	0 7 11	0 "7 21	8 28 40	76
3	\'4	—	5i 62 67	0 6 7	5 \'5	20 21 16	25 42 34	101
4	7i	—	52 61 68	7 0 4	20 5 >4	0 \'5 6	27 20 21	68
5	—	—	53 60 69	0 3 9	0 2 \'7	22 21 24	22 26 50	98
6	—	3	54 59 70	9 9 i	18 \'7 \'4	25 \'5 20	52 41 35	128
7	—	\'4	55 58 7i	3 0 0	15 7 6	23 21 16	4\' 28 22	9\'
8	—	7¹	56 57 72	6 5 9	8 \'5 16	16 24 16	3° 44 4\'	"5

Hok	6	%	9	11
Groep	6A	6B	8A	8B	9A	9B	11A	i iB
a-naphtylazijnZuur-K .	_	_				_	-
Neóhombreol ....	—	—	—		—
Gestyl........	—•		—			—		—

No.	Aantal gelegde eieren	Periode van niet leggen (dagen)
Voorproef	Proef
Juni \'944	Juli \'944	- 01 co - J> f <	Sept. \'944	Oct. \'944	> $ I ?	Dec. \'944	Jan. \'945	Febr. \'945	« m s 2¹	Totaal proef
			Groep 8a	grondrantsoen	f groeistof
112007	20	18	0	0	0	0	0	0	0	9	9	221
031	\'9	18	\'5	I	0	0	0	0	3	21	40	\'73
033	\'7	\'9	I	0	0	0	0	0	4	0	5	182
050	21	22	12	14	0	0	0	0	6	18	50	\'34
082	20	18	8	I	0	0	0	5	8	\'7	39	\'45
098	20	21	15	4	0	0	0	0	6	\'3	38	164
\'44	24	20	9	3	0	0	0	0	10	18	40	148
\'95	\'7	21	5	\'3	6	0	0	0	5	\'4	43	120
256	24	\'9	\'7	I	0	0	0	4	\'3	20	55	136
261	18	20	9	7	0	0	0	0	4	11	3\'	156
316	17	\'7	6	0	0	0	0	ot)	—	—	6	—
356	18	\'5	9	0	0	0	0	\'5	22	20	66	\'33
360	21	22	\'4	\'7	0	0	0	0	0	11	42	168
groen 516	16	24	11	0	0	0	0	0	2	\'9	32	\'79
groen 548	24	22	16	\'3	0	0	0	0	0	20	50	\'57
5 74557	\'5	\'3	11	8	0	0	3	12	0	\'3	.47	93
810	\'9	23	\'7	\'5	\'3	0	8	\'4	6	23	96	55
815	10	\'9	9	5	0	0	0	0	0	\'9	33	169
Totaal . .	340	35\'	184	102	\'9	0	11	50	90	266	722	2533
		Groep 8b:	grondrantsoen groeistof Gestyl
i12022	7	\'3	I	0	0	0	0	0	0	I	2	235
024	20	22	0	0	0	0	0	0	0	11	11	219
042	22	\'9	2	0	0	0	0	0	0	10	12	215
061	22	21	I	0	0	0	0	0	0	0	I	236
102	21	23	I	0	0	0	0	0	9	22	32	\'89
"5	22	26	0	0	0	0	3	\'3	\'7	23	56	136
116	22	16	3	0	0	Q	0	0	0	\'9	22	\'89
141	20	21	4	0	0	0	0	0	0	\'3	\'7	198
\'54	23	22	I	0	0	0	0	7	10	\'9	37	\'58
207	24	\'5	2	0	0	0	0	0	0	6	8	206
267	18	22	6	0	0	0	0	0	0	18	24	188
285	23	16	I	0	0	0	of)	—	—	—	I	—
295	22	21	6	0	0	0	0	0	10	\'9	35	165
groen 528	\'7	18	6	0	0	0	0	0	0	\'9	25	188
groen 542	\'7	22	3	2	0	0	0	0	\'3	\'5	33	177
574577	23	\'7	3	0	0	0	2	18	16	20	59	132
821	22	23	3	0	0	0	0	0	0	0	3	232
899	22	\'9	2	0	0	0	0	10	8	\'7	37	\'43
Totaal . .	367	356	45	2	0	0	5	48	83	232	4\'5	3206

Hok............	6	8	9	11
Groep............	6A	6B	8A	8B	9A	9B	11A	11B
Groeistof..........	_	_			_	J_
Neo-hombreol........	—	—	—	—
Gestyl............	—		—		—		—
Gein. prod. voorproef
Juni 1944.......	20,3	\'9.3	18,9	20,4	\'9,4	\'9.7	20,4	\'9.9
Juli 1944.......	19,8		\'9.5	\'9,8	\'9.7	\'9.9	\'9.6	\'9.7
Aantal kippen op 8-8-1944 • ■	18	18	18	18	18	18	18	18
Aantal kippen op 31-3-1945	\'7	16	17	\'7	16	\'7	16	16
Productie proef
8—31 Aug. 1944......	\'93	3\'	184	45	\'35	24	127	3\'
Sept. 1944.......	108	i	102	2	160	i	94	0
Oct. 1944 ......	24	0	\'9	0	39	0	28	0
Nov. 1944......	0	0	0	0	10	0	0	0
Dec. 1944.......	9	5	11	5	\'7	3	12	\'5
Jan. 1945 .......	66	96	5°	48	3\'	34	58	67
Febr. 1945 ......	162	126	9°	83	101	65	«5	54
Maart 1945......	300	264	266	232	207	\'94	262	243
Totaal........	862	523	722	4\'5	700	321	666	410
Gem. eigewicht (gr.)
Sept. 1944.......	62,9	—	62,4	—	6\',7	—	60,7	—
Jan. 1945.......	63.9	63,0	67.3	66,8	62,3	67,5	65.3	66,2
Febr. 1945......	64,4	63,6	65.3	65,\'	64,0	66,1	63,6	<>5,3
Maart 1945......	66,0	62,8	64,0	63.7	63,1	64,1	63.0	62,9
Gem. periode van niet-lcggen
per kip (dagen) ......	142	\'70	\'49	188	156	\'9\'	162	183
Aantal kippen waarvoor deze
periode berekend :.....	18	16	\'7	\'7	16	\'7	16	17

Groep.............6A	6B	8A	8B	9A	9B	11A	11B
i Verschil tusschen totale proefduur en gem. periode van niet-leggen......	94	66	87	48	80	45	74	53
2 Aantal kippen, waarop deze cijfers betrekking hebben	18	16	17	17	16	\'7	16	\'7
3. Totale productie hiervan	862	5\'9	716	414	673	318	624	410
4. Gem. per kip......	47.9	32.4	42,1	24.4	42,1	18,7	39.0	24,1
5- 4/ : \'/ ¹) ........	0.51	0.49	0,48	0,5\'	o,53	0,42	0.53	o,45