mm C A S - w

S N I 3 DER.
ID IE 1F01RMIA "Nil ATMS

CILTN11 3 M IF AMT IE
SIEIDIEMTM AIPIUID
AMTIIQIUOS

. V

■ ■ • .•

DE FORMA
MATRIS CUM INFANTE SEDENTIS
APUD ANTIQUOS

1125 9714

DE FORMA MATRIS
CUM INFANTE SEDENTIS
APUD ANTIQUOS

SPECIMEN LITTE RAR I U M INAUGURALE

QUOD

EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

GUILIELMI VOGELSANG

DOCT. PHILOS. ET IN FAC. LITT. ET PHIL. PROF. ORD.

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU
NOBILISSIMAE FACULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE DECRETO

PRO GRADU DOCTORATUS

SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA
HONORIBUS AC PRIV1LEGIIS IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA
RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS FACULTATIS EXAMINI

SUBMITTET

GEERTO AEILKO SEBO SNIJDER

GELRUS E PAGO WINTERSWYK

DIE XII. MENSIS NOVEMBRIS ANNI MCMXX HORA IV

VINDOBONAE MCMXX

PARENTIBUS CARISSIMIS

I am mihi civi academiae valedicendi Almae Matri tempus adest, iam studiis meis disser-

tatione hac pro gradu litterarum humaniorum doctoratus finem impositurus sum. Quod hunc
gradum archaeologica praesertim dissertatione impetrare mihi licet, Tibi imprimis, Clarissime
Bolkestein, promotor aestimatissime, acceptum refero, qui eius argumentum mihi com-
mendavisti. Per curriculum meum academicum semper studii mei proprii rationem habuisti,
quamquam satis longe interdum a partibus litterarum historiaeque antiquorum aberrabam. In
componenda hap disputatione eadem erga me liberalitate usus meo modo studiis me in-
cumbere passus es, semperque eruditione Tua atque auxilio semper parato frui mihi licuit.
Pro his omnibus necnon humana Tua erga me benevolentia gratias Tibi ago quam maximas.
Persuasum Tibi habeas me semper grato animo doctrinae Tuae atque institutionis memorem
futurum.

Occasionem mihi gratani atque iucundam libellus hie obtulit, Vobis quoque, Professores
mei, Viri Clarissimi f J. C. Vollgraff, Damsté, C. W. Vollgraff, Ovink, van
G e 1 d er, S c h r y n e n, O b b i n k, L i g t e 11 b e r g publicas agere gratias pro magna Vestra
educationis meae atque eruditionis cura. Viri Doctissimi Rutgers v a 11 d e r L 0 e f f, van
Hoorn, permultum me Vobis pro institutione archaeologica debere memori mente profiteor.

Librum hunc parentibus sacrum volui, quo animum meum gratum erga Vos significarem,
carissimi parentes, qui tacito affectu, magnis interdum difficultatibus viam academicam mihi
aperuistis.

Gaudium mihi praecipuum duco, Clarissime Vogelsang, quod occasio mihi oblata
est publice Tibi verbis dicendi, quod animo meo praesens semper et vivum scis. Quam fir-
missimo reverentiae atque amicitiae nodo Tecum coniunctus sim intellegere tantum qui bene
norunt utrumque possunt. Lyceo Tuo historiae artium sodalem me assumpsisti, mox coti-
diana consuetudine Tibi assistere me voluisti. Quantum Tibi quod ad rationem generalem
ac viam scientiae attinet debeam, studiis meis quondam significaturum me idoneis iudicibus
spero. Si quid doctrinae Tuae multiplicis, si quid Tui ardentis animi impetus mihi tradi-
disti, fore ut numquam Tc poeniteat spero atque credo. Iuvenem me imperitum nil nisi
promptam meam voluntatem afferentem per liosce annos in fidem Tuam atque in amicitiam
recepisti. Mundutn mihi patefecisti, viam mihi monstrasti qua me ipse paulatim cognoscerem.

Posthac quoque quod duce Te in artibus ingenuis versari potero, etiam atque etiam
gaudeo. Persuasum Tibi sit numquam me haec omnia obliturum et si laetus hodie ex
Tua auctoritate, Rector Magnifice, gradum doctoratus appeto, scito me summum honorem
mihi ducturum discipulum tali magistro dignum inveniri.

Restât ut pauca dumtaxat de ipso libello dicam. Non sponte me linguam latinam optasse
sed lege coactum ea usum esse libenter confiteor. Ab argumento enim meo prorsus abhorret.
Omnes fere notiones, usitatissimae in artium historia, a bona latinitate alienae sunt, ita ut,
cum eas in linguam latinam inducere vellem, barbare loqui iure viderer. Sin autem per
ambitum verborum expressionem antiquis ignotam eleganter reddidero, fieri poterit ut nullus
quamvis benevolus lector, quid haec sibi velint saepe vix enucleet. Qua de re nova verba
interdum adhibere non contempsi; quae cum forma sua facile sensum praebeant, accuratius
significanda non putavi. Cum verebar ne verborum ambagibus sententia periret, uncis in-
clusam belgice significationem adieci.

In componendo hoc libello BibliothecaRheno-Traiectinamaximopere usus sum. Summam
comitatem eorum qui libros studiosis procurant et gratissimis officiis me prosecuti sunt,
grata memoria teneo.

I.

Introductio.

Ex iis, quae longe nostram temporum rationem antecedunt, saeculis relicta nobis cernimus
monumenta, peritissima profecto manu facta, licet hominum illius aevi vitam, consuetudines,
societatem, religionem penitus ignoremus. Inde quid liaec monumenta significent,quid valeant,
qui sit in artis historia eorum locus definiri nequit; digna propterea quae speciali animi
attentione considerentur, quod generationum illarum longinquarum, quae nostram longe
praecesserunt, historiae sola indicia extant. Haec inter nunc imprimis indicamus ea mu-
lierum simulacra, quae extraordinaria se distinguunt crassitudine. Ubera, venter, nates,
femora ultra normam extenta videmus, ita ut forma quaedam exhibeatur, quam in aliis artis
historiae periodis vix inveniri licet. Rarus quidem artifex talem mulierem quandoque exem-
plum (model) sibi elegit\'); hie illic in caricatura typum ilium obviam habemus,sed communi
corporis feminei canoni haud confortnis apparet, quod eo magis notatu dignum videtur, quod
in antiquissimis istis artis sculpturae conatibus typus ille steatopygus fere unicus existit.
Ita partes genitales, ubera, quidquid mulierem exprimit, prominent, ut intentio ipsum sexum
ilium exhibendi manifesta videatur\'-). Exemplar, quod tempore neolithico in Aegypto factum
reputatur, i. e. quinto a. Chr. 11. millennio haue opinionem possit confirmare. Mulierem cer-
nimus steatopygam, formis plenis atque mollibus, stantem et infanti mammam praebentem.
Infans, qui pedibus varicatis matris prominenti ventri insidet, ambabus manibus pectori ad-
movetur³). Tales figurae cultum quendam mihi attestari videntur, quem „cultum matris"
(moederdienst) vocaverim, et societatem arguere in qua ius quoddam maternum valebat.
Frazero \') assentiens ius illud non intellego instar „matriarchatus", sed ius dico secundum
quod consanguinitas iuxta lineam matris computatur („motherkin"). Quod ius obtinere poterat
ubicumque paternitas incerta manere solebat, investigation!\' subrepta. Suspicari licet matri-
monium illis temporibus nondum legibus moderatum fuisse, ita ut polyandria inter consue-
tudines vigeret; immo nexum fortasse intra copulatn et partum ignotum fuisse, ut etiam nostris
diebus apud gentes quasdam barbaras reperitur •\'■). Nondum sermo est de relatione individui
ad individuum, qua familia constituatur; alter alteri nonnisi corporali necessitudine aut ratione
quadam oeconomica copulabatur, muliere nihiloniinus honorem quendam assequente, quippe

\') e. g. Dürer, Frauenbad. ^s) Huius typi excmpla quae in Europa inveniebantur, periodo ut vocant
quaternario adscrlbuntur, cf.e. g. Venus de Brassempouy, _c. a. quae Ho ernes, Urgescli. d.b. Kunst in Eur.,
p. 48 enumeravit signa. ³) cf. Schuchardt, Alt-Europa, tab. XXV. 2. ⁴) cf. Adonis, Attis, Osiris;
p. 384 sqq., Hoerites, 1.1., p. 88 sqq. ») cf. Frazer, 1.1., p. 80 et 391; Dieter ich, Mutter Erde, p. 32.

cui propaginis procreandae alendaeque cura incumbered Mulier centrum est familiae, here-
ditas sequitur lineam maternam. In iis, quibus ius hereditarium moderatur, legibus etiam
apud gentes, ceteroquin ius paternum agnoscentes, vestigia non obscura huius antiqui matri-
archatus instituti inveniri plures viri docti consentiunt¹). Ilia autem de quibus supra dixi
simulacra cum hac mulieris in praehistorico aevo condicione praevalente quodammodo
cohaerere mihi persuasum est. Attamen nec tota eorum ratio nec prima hie quaerenda est.
Hoc nempe vetat eorum, ut ita dicam, nota sexualis. Haec quidem et alteram suggerit hypo-
thesin. Realisticisferarum adumbrationibus, quas in praehistoricorum venatorum cavernis in-
venerant, magicam quandam vim subesse opinati sunt ethnologi: figendo nempe simili-
tudinem ipsa fera putare se magica vi potiturum venatorem. Nonne quam cupiebat mulierem
eodem modo suae potestatis facere conabatur vir praehistoricus ? Ad quod quo stimulo sit
actus ipsa ilia simulacrorum „sexuali nota" satis manifestum. Nec videor mihi hac hypo-
thesi fines illos excedere, ultra quos scientifica methodus procedere non sinit. Quidquid id
est, intra virum et mulierem relatio fere tota erat in sexus differentia et inde nato appetitu.
Testes quidem sunt mores barbararum gentium ²).

Ex quadam analogia licet fortasse inferre praehistoricos homines, cum agros colere coe-
pissent, mysterium nativitatis et mortis intellexisse ut circulum quendam, quem percurrere
videbant arborum folia et agri fructus et ipsas hominum generationes. Omnes suos Terra
mater genuit, aluit, tandem denuo in sinum recipit infantes. „Homo" et „Natura" non tarn
penitus separata fuisse videntur quam nostro aevo, ubi homo, naturae quasi oppositus, de
ea cogitat, de ea loquitur quasi ipse extra earn, non ut eius pars existeret. Haec ingenua
idearum vis, quae homini praehistorico attribui posse videtur, apud gentes incultas obser-
vari potest, immo viget in ea societatis nostrae parte, quae contactum non intermissum cum
natura retinere potuit^s).

Post haec praeambula transeamus ad antiquissima historiae tempora, ad gentes quae
Mediterranei maris oras orientales colebant \'). In terra Aegypti iam inde a primis temporibus
nuda videbis mulierum simulacra, quae tarnen non steatopygum typum referunt. In Chaldaea
et in terra Elam apparent circa a. 2800 iterum atque iterum parva e terra cocta signa, quae
circa a. 2350 formam certam atque fixam retinent, deae nudae nimirum Babylonis, stantis,
cruribus cohibitis, brachiis in modum crucis supra pectus positis aut manibus ubera pre-
mentibus. In cylindris sphragisticis hie typus nobis frequenter occurrit. Inter gentes Syro-
Hittiticas — ex auctoritate (invloed) baud dubie a partibus Babylonis et ab oris Aegaeis —
hanc deam circa a. 2300 notam fuisse ex cylindris constat. In ipsis terris niari Aegaeo
adiacentibus invenimus tempore neolithico (3000) nudas steatopygas repraesentationes,
quae tamen durante periodo Mycenaeo ad formam rediguntur normalem: hic igitur „idoli"
videmus quasi evolutionem ^r\').

Haec dea nobis etiam occurrit infantem brachiis portans ; exempla praebent duo splira-
gistici cylindri, quorum alter in Museo Britannico, alter in Museo c. t. Louvre servatur").
Hisce cylindris exhibetur dea sedens, ex obliquo situ (de profil) et veste induta; infans ex

1 cf. F raze r, 1.1., p. 390 sqq. et eiusdem, Magic Art and Evolution of Kings, II, p. 271, 284.

2 ) cf. Dieterich, 1. 1., p. 94 sq.³) cf. Dieterich, 1.1., cap. I. passim; Frazer, Adonis, e.q. _s., p.34; Spirits

3 of the Corn and Wild, I., p. 197. ") cf. Contenau, La déesse nue babylonienne. ⁶) cf. Dussaud, Civil.

obliquo item situ et pro aetate nimis grandis exhibitus laevam matri admovet manum, caput
toto orbe ad earn vertens. In museo Constantinopolitano servatur quoddam in Mesopotamia
inventum signum e t. c., quod posterioris quidem aevi et auctoritatem Graecae artis satis
manifestans, aperte tarnen typum refert Deae Babylonicae; stat haec nuda, parvulum gestans,
qui dextrorsum se vertens mammam dextram sugit; mater laeva manu infantem sustinens,
dextra umerum eius laevum tangitIn pago Tello inventum est aliud, Parisiis (Louvre)
conservatum, signum e t. c. deae indutae veste, quae hinc inde late pandens ad terram
usque pertinet. Brachio laevo infantem neglegenter adumbratum tenet, dextraque manu
sustentat²).

In Aegypto iam tempore neolithico matris ubera praebentis effigiem extitisse novimus,
quam a priscis temporibus iterum atque iterum ars Aegyptiorum finxit. Antiquissima quam
cognovimus, oriunda videtur exAbusir, ubi nempe invenitur exsculpta in sepulcro Sahu-re:
stans dea Nehbet stantem coram se regem lactat³). Quia rex saepe repraesentatur sub specie
Hori sugentis, hanc formam ex eiusmodi Isidis, regi ubera praebentis, repraesentationepen-
dere constare videtur\'). Isis etiam occurrit in textibus pyramidibus insculptis (dyn. VI), quos
textus antiquiores profecto reputare licet tempore, quo pyramidibus inscribebantur. Unde
eruere licet typum deae stantis atque lactantis — dico nunc Isidis —ipsa Aegyptiacacultura
non esse seniorem et sine interruptionepraehistoricamtraditionemcontinuare. Antiquissimum
Isidis sedentis Horum lactantis simulacrum ex aere factum Berolini asservatur, Dea repraesen-
tatur sedens in terra, altero genu levato et Horum in sinu tenens sedetitem. Adscribi debet
anno circiter 2000; typus autem antiquior esse potest. Inde ab a. 1600 a. Chr. n. saepe
occurrit Isis lactans atque in throno sedens; praeterea et aliae deae reges in sinu tenentes
inveniuntur •"\'). Licet antiquiora huius generis exempla non — quod sciam — supersint, tarnen
negare non ausim ea reapse extitisse; rarissime enim fit ut nova in Aegypto deorum forma
prodatur; quin potius unumquodque genus deorum antiquissimum se exhibet. Quidquid id
est, typum de quo nunc agitur post annum 1600 ubique in Aegypto certo notum esse infitiari
non possumus.

Ars etiam Hittitica matrem cum infante nobis exhibet. In monumento quo dam (stele) in pago
Mar\'asch⁶) invento, exsculptam habemus matrem sedili humili insidentem etgremio infantem
gestautem, qui matrem respicit. Opus hoc, rusticum licet et neglegenter exaratum, satis clare
tarnen sequitur exemplar Aegyptiacum. Nemo non affirmabit nexum eius cum operibus huius
generis Aegyptiorum, quorum subiectum aeque ac stiluni imitatur. Huiusmodi opera tuto
adscribas antiquiori periodo artis Hittiticae, i. e. a. 1500.

Pauca sufficiet dicere de arte Phoenicea, quippe quae ab arte externa tota paene depen-
deat.^:) Elementorum Aegyptiacorum, Assyriacorum atque origine Syriacorum mixtio vix
sinit discernere quid proprie Phoeniceum dici possit. Exemplo sint duae paterae quarum
altera, ex aere facta, Olympiae inventa, in Museo Nation., Athenis asservatur⁸), altera vero
argentea ex Praenestina necropoli effossa est \'•\'). Haec quater Isidem demönstrat inter lotos
stantem et Horo similiter ante earn stanti ubera praebentem; ilia Isidem exhibet in solio

sedentem et Horum parvulum lactantem. Eadem patera et nudam deam sua ipsius ubera
prementem praebet. Elegantia artis Aegyptiacae magnam partem periit; deficit artem Phoeni-
ceam, etiam ubi imitatur, imprimis compositionis vigor et concordia et unanimitas, quae inter
singulas partes requiritur.

Haec industriae magisquam artis obiecta eo fine etiam lectori attento proposui, ut alteram
quaestionem tangere possem, sc. num in exhibenda matre cum infante ars Graeca depen-
dere dicenda sit ab Aegypto vel Oriente¹). Talis ab Aegypto dependentia „a priori" non
neganda videtur. Repraesentationem enim deae matris cum infante per totam Aegyptum inde
ab a. 1500 notam fuisse compertum est. Attamen considerandum existimo repraesentationem
hanc occurrere unam ex permultis vitae Aegyptiacae descriptionibus quasmira et inexhausta
varietate composuere sculptores. Quarum rerum, sive ad historiam, sive ad domesticam vel
ruralem vitam pertinent, nullam sibi assumpsit ars Graeca; itaque nee matrem cum infante
assumpsisse dicenda est. Concedendum saltem est form am certo priscis illis temporibus
non esse mutuatam. Et quantum ad ideam matris cum infante — haec ipsa tam communis
est ut mutuari haud necesse fuerit. Reipsa, ante quam in Graecia Aegyptiaca ars quid potuerit,
idea ista ibi assignari potest. Nec artis Phoeniceae monumenta, quae in terris Graeciae in-
venta sunt et VIII. sive IX. saec. a. Chr. n. adiudicantur, recta via vim suam in typum matris
cum infante exercuisse videntur. Mihi saltem nulla nota sunt, quae iure comparari possint
cum figura ilia Isidis in patera Olympica. Negare quidem nolumus artem Aegypti et Asiae
certis in locis fecundasse artem Graecam iuniorem; auctoritas earum interdum in curotrophi
repraesentationibus ostendi potest. Verum tarnen typum de quo nunc sermo habetur arti
Graecae proprium esse mihi persuasum est.

In terra Aegaea iam plures huiusmodi nobis occurrunt repraesentationes et primum qui-
dem mentio facienda videtur marmorei cuiusdam signi²) quod ubi inventum sit ignoratur,
iterumque ex oculis elapsum est, ita ut nonnisi ex imaginibus nobis nottim restet. Mater
nuda brachio laevo tenet infantem, in gremio sedentem, cuius lumbos matris amplectitur
dextra. Infantis crura in altum retracta, ita ut pedes ultimam sedis marginem tangant. Sic
compositio congrua est lapidis structurae. Vultus fere triangularis, oculi altius quam par est
locati, nasus longus et tenuis, membra quasi a carpentario colligata, in memoriam revocant
„idola Carica" quae vocantur, i. e. parva e marmore simulacra nudarum plerumquemulierum
quae circa a. 2000 a. Chr. n. orta esse videntur et saepe in Cycladibus in sepulcris inventa
sunt. Monumentum autem nostrum periodo ulterioris evolutionis adcensendum arbitror et
hoc loco id comtnemoro tamquam argumenti mei in Graecia continentali antiquissimis
temporibus acute expressum exemplum ³). Vim atque auctoritatem, quam ars Aegyptiaca
exercuerit, iam supra reieci. Exiisquae nobis servataexistuntmonumentis ante alia citandum
est signum in urbe Karlsruhe \') asservatum. Deae corpus non ut membrorum compago sed
potius ut lignum insculptum se exhibet; oculi tantum et nasus levi incisionenotantur; brachia
informia amplectuntur infantem, quem giganteum dixeris, brachio laevo matris insidentem
et scapulam eius capite excedentem. Monumentum hoc III. a. Chr.n. millennio adiudicandum

•) sic apud Heuzey, Cat. fig. t.c. du Louvre, p. 9; Pottier, Rev. Arch. 1887, p. 134; E.Gardner, Nau-
kratis, II, p.55.²)cf. Le Bas, Voyage arch.tab.123; Reinach, Rép. Stat. II. 259.³) cf. eiusmodi signa e t. c.,
Tegeae inventa; Martha, Cat. de Fig. en t. c. d\'Athènes, 544; Lenormant, Gaz. Arch. 1878, p. 44.
⁴) cf. Winter, Typenkatalog I, p.II,3; Ohnefalsch-Richter, Kypros, tab. 87, 7.

esse opinor, periodo igitur quae dicitur aenea *). Inferioris aetatis est aliud e t. c. signum in
Museo Britannico (A 133), deam exhibens stantem cum duobus infantibus, quorum quidem
alterum pectori admotum, alterum dorso inhaerentem portât²). Ipsa mater, columna, latiore
basi instructa est, quae rota figulari formata est. Vultus forma est impressus et brachia sunt
adiuncta³). Infans vero vix non informis argillae massa, columnae adiecta, maternum illud
corpus amplectitur. Hoc signum totum Phoeniceam artem indicat et ultimo a. Chr. n. millennio
adscribendum videtur. Similis huic, quod ad corporis compositionem attinet, est dea cum
infante, quaeParisiis (Louvre) asservatur \'), sed nuditate magis ad typum appropinquatorien-
talem. Stili certo Cyprii est signum e t. c. in Palaestina inventum, etiam Parisiis (Louvre)
expositum⁵). Dea nuda est et faciem in modo avis rostri informatam (vogelbekprofiel)
exhibet. Infantem, simili facie praeditum et, brachiisadiectisexceptis, corpus habentem quasi
virgam, brachio laevo mater pectori admovet. Typum hunc circa a. 1500 a. Chr. n. ponere
libet. Alterum eius specimen exhibet figura e t. c., quam invenies apud Perrotet Chipiez,
III, fig. 376. Matris laevum brachium sustentât infantem, dextra autem vas capiti impositum
detinet⁶).

Praeter lias priscas figuras stantes, sedentes etiam occurrunt, infantem gremio portantes.
Aetate vix inferior quam figura supra memorata (Karlsruhe) est sedens mater in coll. Cesnola
(New York) asservata⁷), cuius os et nasus et oculi levi incisione indicata sunt; aurium
quaedam rudimenta apparent; brachiorum et manuum massae informes et parvae eminent.
Infans sinui matris incubât a sinistra ad dextram versus, rigidus, cylindri speciem referens,
nisi quod capite instructus sit (fig. 1). Schliemann^s) talis „idoli" invenit fragmentum
Tirynthe, tempori igitur Mycenaeo adscribendum. Mater infantem brachio laevo tenuit.

Seriem redigere omnium quae inventa sunt mulierum nudarum simulacrorum \'•\') necesse
hand putavi: quae memoravi sufficient. Compertum enim est tales figuras uniuscuiusque
gentis culturae incunabula circumstetisse et ubicumque eandem fere ideam expressisse. Qua
re demonstratur has figuras non esse unius determinatae gentis determinatam inventionem,
quam ceterae mutuo accepissent, sed potius expressionem ideae universe viventis, naturae
humanae quasi innatae, ideoque certo culturae stadio ubique et sponte se manifestantis¹⁰).
Ut aliis verbis utar: agnoscendum est formam cum nudae mulieris, tum matris cum infante
propriam esse cuique populo, apud quem iam temporibus remotissimis invenietur¹¹). Singuli
suo modo typum hunc elaboraverunt, non exclusa hie illic mutua auctoritate, qua peculiares
inter se congruentiae fortasse explicandae sunt¹-). Nec obscuratn puto significationem huius
deae simulacri. Sive sola exhibetur, nuda, manibus subter pectus positis, aut ubera premens,
sive cum infante — dubitandum non est quin deam genetricem et nutricem repraesentare
intendat, virtutem quandam generantem, generataque nutrientem, verbo: matrem"). Quem
ipsum sensum forma matris, typus curotrophi, maiore etiam vi affirmare videtur. Eiusdem

1  _cf. Ohnefalsch-R ichter, 1.1., p. 273 et Intern. Monatschr. 1912, p. 994 sqq. ^s) cf. Catal of Terrae.
Brit. Mus. ³) cf. Journ. Hell. St. 1897, p. 165. ⁴) cf. Con ten au, 1. 1., fig. 120. ^B) ibid., fig. 78. «) cf. etiam M.
Ohnefalsch-Richter, Intern. Monatschr. 1912, p. 994 sqq.⁷) cf. Cat. C c s n o 1 a coll., p. 334. ⁸) cf. T i r y n s,
p. 175, fig. 85. cf. ad banc rem Contenau, La déesse nue. ^,0) Forma matris deae lactantis in Mexico
quoque invenitur; cf. Bull. 28, Bureau Amer. Ethn. Mexican Antiquities, p. 369. ") cf. Contenau, 1.1.,
p. 103sqq.; Dussaud, Civ. Préh., p. 868sqq. ") cf. Contenau, 1.1., p.122. "j cf.Contenau, 1.1.,
Dussaud, 1.1., Pcrrot et Chipiez, III, p. 351.

videtur aetatis ac mulieris nudae figurae esse. De cuius quidem cultu in terris Aegaeo mari
adiacentibus pauca novimus, sed eius hie mentio fit proptereaquod a priscis inde
temporibus effigies eius invenitur in sepulcris et ideo nobis indicium praebet hanc deam
inter et mortem, aut mortuos saltern, nexum quendam extitisse¹). Vita et mors extrema sunt
inter quae hominis versatur existentia et omnis natura movetur. Magnam matrem quae
generat omnia, ad quam omnia revertuntur, non tam abstracte „Naturam" dicas, quam potius
„Terram Matrem". Ideoque mihihaudincautusvideordicensinistisantiquissimiscurotrophis
expressam esse ideam Terrae Matris; quod eo verisimilius affirmari posse reor, quia in cultu
earum, quae postea ut matres deae venerabantur, dearum — Demetera imprimis in memoriam
revoco — non rara reperiuntur ritus huius chthonici vestigia.

Quidquid id est, iam satis est statuisse formam matris cum infante sedentis ad populos
Aegaeos non ab aliis advenisse, sed ipsis esse propriam.

1  cf. W. A. Müller, Nacktheit und Entblößung, e. q. s., Diss. Lips. 1906; quamquam concedit figuram
nudam orientalem deam quandam effingere posse (cf. p. 52 sqq.), ut mere humanuni typum illum ponit, et
collatis concubinarum repraesentationibus Aegypliacis, typum illum feminam quoque mortalem significare
posseputat. Nudas feminae figuras Aegaeae originis potius ut concubinasquam ut deas considerat. Utcunque
se habet res, cogitatum fertilitatis signis iis expressum esse credit (cf. p. 59 sqq.). Meo iudicio non satis
earum matris cum infante repraesentationum rationem habet, quae quidem manifeste aliter inter-
pretandae sunt.

II.

De formae „repraesentativae" praehellenicae continuatione in arte

Graeca.

Obscuris illis temporibus quae cultum Mycenaeum et Cretensem secuta sunt, ars non
est oblita typi matris cum infante. In ipsa geometrica arte exenipla nonnulla inveniuntur.
Nota quidem mater cum infante in testa Dipyli, Athenis servata¹). Mater gestus dolentis facit;
infans ab ea repiotus, extremis genibus eius insidens spectatorem respicit et brachia libere
agit. Quodsi hic forte mater mere humana agnoscenda foret, aliter res se habere videtur si
consideretur Signum e t. c., Tanagrae repertum, geometricum stilum exhibens, quod Berolini
in Antiquario (8361) ostenditur²), et aliud quoque quod, ut Winter docet, Parisiis (Louvre)
invenitur et eiusdem originis censendum est. Matris lato gremio sedentis brachium laevum
tenet infantem, qui in sinu eius stare videtur. A dextra eius alter infans cernitur. Qui autem
brachio tenetur infans, caput ornatum habet voluto quodam, quod auctoritatem Aegyptiacam
denotare possit³). Quam auctoritatem adstruere quidam conati sunt etiam quod ad testam
Dipyli supra memoratam attinet\'); minus recte, meo iudicio, nam quantum video nulla inter
exemplum ibilaudatum (cf. etiam Perrötet Chipiez, I, fig. 175) etnostram repraesentationem
existit relatio. Totus habitus atque modus se exhibendi prorsus inter se dissimiles sunt nec
necesse puto ullam externam auctoritatem ponere. Statuimus enim tales figuras inde a priscis
temporibus praehellenicis in usu fuisse, easque cum Graecis curotrophi repraesentationibus
perpetuo contextu considerandas esse puto. Profecto non nego Aegypti artem nonnumquam
auctoritatem quandam habuisse. Quod conspicuum est in signis e t. c. in Museo c.t. Louvre^:>)
et in Mus. Britann.^fi) (A. 134) asservatis, e Cypro oriundis. Sed bene notes velim auctoritatem
banc Saitici temporis Aegyptiacam se manifestare in rebus minoris momenti, ut e. g. in faciei
forma, in capitis ornamento, non in ipsa re. Hoc quidem matris cum infante thema longe
antehac notum, nec quidquam in componendi ratione habet cum Aegypti simulacris commune.
Antiquiorum figurarum matris cum infante Cyprus imprimis specimina reliquit. Quamquam
omnes quae in Europae museis dispersae sunt figuras dicere nolo, quarum maior pars huc-
usquenondum édita est, Seriem tarnen fingere licet, quae quem cursum evolutio secuta sit satis
apte demonstret. E. gr. Signum e t. c., quod in Mus. Constantinopol. servatur, e Lindo in

1 \') cf. Annali 1872, tab. 1.3. ⁵) cf. Winter, 1.1., 1.5. 1., Ephem. Arch. 1888, t. IX; Hagae Comitis in

2 coll. C. W. Lunsingh Scheurleer eiusdem schematis atque ornamentl Signum e t. c. asservatur.

3  cf. Arch. Anz. 1895, p. 127. ⁴) cf. Jahrb. D. A. Inst. I, p. 118. ⁶) cf. Perrot et Chipiez, III, fig. 144;

4 Winter, I. 16. 5. «) cf. Cat. of Terrae.

insula Rhodo oriundum (Cat. Mendel 10),typuin matris cum infante exhibet, qui si descriptioni
credere licet, saec. VIII. adscribi possit et cum arte Cypria nexum quendam manifestare
videtur. Ibi enim eadem forma invenitur, quae per ornamenta figurae adiecta, e. g. pectoralia
(pendeloque op de borst) se distinguit. Antiquissima quae e Cypro insula cognovimus
specimina matrem exhibent in cathedra sedentem : exemplar e t. c. servat Museum Neo-
Eboracense *), aliud e lapide factum inventum est in area templi Aphroditae Naucratidi²),
aliud e lapide calcario in pago Marion-Arsinoe³), aliud in Cypro insula item in area templi
AphroditaeTotum matris corpus, natura voluminosius, circumdatum cernimus veste, quae
caput quoque velaminis instar involvit. A collo monile in pectus dependet. Infans potius
maiorem se exhibet. Et quidem Neo-Eboracense (New-York) specimen infantem monstrat
omnino rigidum, superius erectum, inferius quasi immobilem et pannis involutum per matris
genua stratum. Specimen autem quod conspicitur apud Ohnefalsch-Richter, t. 214, 9, ex-
hibet infantem tam sinuoseflexum ut ossaturam ei denegaveris; in forma litterae S corpus sinui
matris insidens superiore parte erigitur a laeva, dum crura a dextra matris dependent. Haec
laeva manu dorsum infantis sustinens dextram genibus eius imponit. Melius infantem exhibet
specimen Naucratidi repertum, quod stilo quidem Cyprium censeo, sed per formam con-
cinniorem et modum quo vestis a genibus ad pedes usque tractata est, Aegyptum sentire videtur.
Laevam porrigit manum, dextraque matris umerum arripit, quod quidem ipsum Aegyptiacam
auctoritatem significare videtur. Omnia haec opera VII. saec. tuto adscribuntur. Inferioris
aetatis autem signum, quod in pago Marion-Arsinoe inventum est in tumulo VI. saec. Superior
pars materni corporis nuda; risus qui vulgo „archaicus" dicitur, rnagis indicatus quidem
quam expressus, clare cum arte archaica nexum manifestat. Infans iniuria temporum multa
passus est, sed nemo non videt eum flexis paulum genibus matris in gremium eo modo
reclinari et ab ea sustentari quo in illis quae praecedunt figuris.

Documenti valor inest in XIV e lapide calcario signis, Cypri inventis, Athenis servatis in
Museo¹), matrem cum infante exhibentibus. Matrermhimation vestit et velaminis instar — ut
supra iam invenimus — peplus; infans in gremio sedet. Artem Graecorum auctoritatem
quandam exercuisse negari nequit, sed ad res minoris momenti (bijkomstige details), ut ita
dicam, hanc auctoritatem restringi concedendum est. Re vera hisce in signis antiquum ilium
et venerabilem typum fidelissime servatum esse agnoscimus. Cuius rei ratio alia non videtur
esse quam ipsorum, qui talia sibi emebant signa desiderium, qui uno illo typo divinitatem
expressam voluere. Hac de causa signum e t. c., Rhodi inventum °), quod inspectis rebus cum
invento cohaerentibus (vondstomstandigheden) antiquius saec. V. haberi nequit, antiquiorem
tamen typum exhibere constat²). Mater simplici insidet sedili et capiti „polum" *) impositum
habet, velamenque dependens. Brachio matris laevo sustentatus, gremio infans insidet,
brachium in articulo flexum sublevans sinistrum,\'et crura, quibus dextra matris manus cir-

1 Kypros, t. 214. 8. ³) ibid., t. 37. 8. <) ibid., t. 214. 9. ³) cf. Rev. Arch. 1869 (XIX), p. 341 sqq.

2 Mendel 3365). \') cf. ibid., p. 94 sq. ⁴) „Polos" ille, quem saepe invenimus in statuis recensendis,

3 ) cf. Bull. Acad. R. Sc. et Lettres, Copenhague 1905, p. 98; nunc asservatur in Mus. Constantinopol. (Cat.

4 affirmare videtur nos deam quandam ante oculos habere, quae summam (principe) Terrae Matris re-
ceperit, aut saltern cum eiusmodi repraesentationibus cohaereat; cf. V. K. Müller, Der Polos, Diss.
Berol. 1915, imprimis p. 68.

cumponitur, a dextra dependent. Infans pro aetate satis niagnus figuram puerilem minime prae
se fert. Quodsi ex una parte „polos" Orientem désignât, ex altera parte matris vultus, oris
angulis levatis, naso forti, mento lato quasi sigillum priscae illius archaicae artis impressum
ostendit. Hie tarnen memores simus oportet Phoeniceam etiam artem huius aevi eadem exhibere
argumenta¹). Signum e t. c. Ephesi inventum, nunc Constantinopoli servatum (Cat. C. 463) hue
recensendum videtur, si descriptioni fidem habere licet. Antiquum typum penitus Graeco
stilo expressum agnoscimus in parva e lapide calcario statua in Glyptotheca Ny-Carlsberg
asservata, ad Paphum inventa²). Eiusdem stili ac corporis habitus, salvo infantis situ, hie facie
ad spectatorem adversa redditi, est signum quod Magda Ohnefalsch-Richter communi-
cavit, sed locum aut alia non désignât³). Mater artisellio insidet, himatio et peplo, capiti im-
posito, induta. Habitum et formam infantis ab antiquissimo typo haud differre puto, sed infor-
mitas eius dissimulata est eo quod, excepto vultu, totus peplo circumdatur, quo matris quoque
crura teguntur. Modus autem quo infans a matre sustentatur idem prorsus, quem in antiquis
observavimus repraesentationibus. Caput infantis operit conicum quoddain tegumentum
modo natis graecis infantibus solitum (fig. 3). Difficile sane talibus coram copiis (copieen)
qualia haec duo signa se exhibent, tempus definire, quo facta sint. Vultus autem, oculorum
praesertim factura indicare videntur modum, qui stilo archaico iam provectiori proprius est \').
Si descriptioni fidere possum signum et. c. ex Undo in Museo Constantinopol. (Cat. Mendel
3412) ibidem collocare velim, una cum duobus signis e Coo, quae cum aliis multis, quae in
Demetris sacrario inventa sunt, curotrophis Constantinopoli asservantur. (Cat. Mendel 1703,
1704\'\'). Utrumque typum antiquum curotrophi exhibet, sed infans nudus gremio incubât.

Hic iam Graecae proprie dictae artis attingimus limitem. Vidimus qua ratione primaevus
curotrophi typus temporum decursu sit evolutus, quern typum „repraesentativum" evol-
vendum saeculorum quae sequunturars semper prosequetur. Hoc autem demonstrare nollem,
nisi ad alteram seriem lectorem adduxissem, cui hunc locum reservavi, cum maior eius pars
non ea chronologica ratione tractari qua quam exhibuimus series potuit. Hie nonnisi secun-
dum typum classificare possum. Et primo loco ostendam signum e t. c., quod inventum est
in tumulo Cyprio, aevi quod aeris dicitur (bronsperiode) et quod Neo-Eboraci servaturⁿ).
Infantem pannis circumvolutum voluminis instar matris genibus impositum videmus. Matris
brachia iudicata tantum sunt. Iam Capuae inter ea quae in sepulcris, alibi inventa sunt, etiam
signum defectum est e t. c. (Brit. Mus. Cat. D. 229, fig. 71) stili omnino primaevi. Mater late
cathedrae insidens, infantem involutum brachio laevo sustinet, dextramque eius cruribus
imponit. Vultus forma, oculi sc. amygdalacei obliqui deorsum positi, genae satis plenae,
nedum rusticae, similitudinem cum typo Cyprio indicant. Ratio autem qua monile collo im-
positum, quo sinus pannorum infantis vestisque, quae genua matris obnubit, elaborata sunt,
non tarn serium artificis animum quam potius officinae opus désignât, ideoque hoc signum
inferiori aetati adiudicare cogit. Documenti tantum valor liuic signo inest. Iterum manifestât,
quam supra iam memoravimus ementium voluntatem, servandi scilicet eum quem cultus
sacravit typum antiquum. Religioni sicut commercio fides quaedam mutua subest. Unde et

\') cf. Perrot et Chipiez, III, p. 471. *) cf. Katalog 7. ³) cf. Gr. Sitten und Gebr. auf Cypern,
tab. 18. 2. *) lniuria aut cerle incautius M. Ohnefalsch-Richter hanc statuam ineunti IV. saec.
(„um 320 v.C.") adscribendam putavit. ^ft) cf. Arch. Anz. 1901, fig.4. 14. ®) cf. p.5; Cat. Cesnola-coll.
New-York, p. 334.

Athenis quae IV. saec. signata est moneta typum exhibuit, quern Pisistrati tempore iam
induerat.

Eadem de causa multa quae Capuae inventa sunt signa e t. c. et e lapide multum adhuc
e typis antiquioribus ostendunt servatum in habitu praesertim corporis, prorsus alienum ab
iis, quae tempus quo ficta sunt requirebat. Quod tempus ut vultuum formae ostendunt aliud
non estatque Hellenisticum. Prorsus antiquum dixeris, si habitum matris et infantis adspicis, id
quod Rein ach (Rep. Stat. IV, p. 157. 5) affert Signum et valde Cyprio aevi aeris typo simile
(fig. 2). Omnia talia sigilla eodem tempore orta esse nec negare, nec affirmare ausim et a
chronologicis investigationibus abstineo. Sed Capuae evolutio ad typum Hellenisticum satis
se manifestat. Vide sis Reinach, R. S. IV, 187, 4, ubi mens Graeca (de Grieksche geest)
clarius se exprimere conatur in veste, quae matris crura circumsinuat, quamquam schema
antiquum nondum penitus deseritur. Quod et observatum vides apud Reinach, 1. c. 157, 1.
Sed ilia qua vestis elaborata est ratio sicut et sed.is dorsum decussatis angulis instructum,
artem denotantHellenisticam. Hue addueo et statuam e lapide calcario, quam in fano Aphro-
ditae Idalii inventam Museum Cyprium asservatDeam matronalem in cathedra sedentem
videmus, quae more consueto infantem pannis involutum et supra memorato capitis tegumento
munitum in gremio stratum tenet. Laeva fructum, utvidetur, ad umerum allevat. Alter maioris
aetatis infans a dextra matris adstat, ¹/., adversa spectatori facie; mater eum dextro brachio
collum amplectitur. Ipsius matris caput et collum desunt. Vultus typus et plicatae vestis ratio,
praesertim matris, manifestant nexum technicum cum provectioris aetatis archaica arte, immo
V. fortasse iam saec. incipientis. Tamen — iterum dicere liceat — cum sinuum parallelismus
in vesta matris, tum alter infans stans, sicut et alterius infantis elaboratio indicant antiquiorem
prototypum hie quasi repetitum. Conferatur curotrophus in Rev. Arch. 1869, XIX, t. VI. 1
(a dextra). Hoc quoque schema Capuae invenimus, sed Hellenistico sensu traditum (ut
habitus et brachiorum motus stantis figurae indicant) in signo quod Reinach producit 1. 1.,
p. 157, 6. Hie infantem, qui gremio incubat, ad laevam eius extremam partem relatum
cernimus. Reinach, I.e.,p. 156, 6, demonstrat aliam statuam in qua magis remoto altero in-
fante alteri locus fit, quorum corpora strenue ligata, alterum alterum obducit (oversnijdt).
Hie autem typus eo tandem evolvitur et tamquam schema certum atque fixum servatur, ut
infantes symmetrice matris latis genibus incumbant, ita ut utriusque pedes alterius pedes
contingant, dum dorsum brachio matris sustentatur. Exempla reperies apud Reinach, 1.1., IV,
p. 157, 3; 157, 2; II, 260, 6.²)

Praeter hanc quasi reduplicationem curotrophi compositionis aliam iterum duplicatam
compositionem videmus Berolini, secundum stilum Capuae etiam attribuendam, quam com-
parare licebit cum typo Cyprio cum infante stante et cum Capuensi eiusdem subiecti. Videmus
nempe(cf.Reinach, R.S.II, 260,4) matremthronoHellenisticoinsidentem, ambobusbrachiis
infantem involutum tenentem, dum utrique eius lateri insuperpuer adstat. Numerus infantium
pro re multiplicatur; Reinach, III, 80, 7; II, 260, 3; III, 80, 9; curotroplium exhibet cum 4, 6,
12 in modum flabelli distributis infantibus, qui pannis involuti partim in brachiis, partim in
sinu matris retinentur.

1 ») cf.M. Ohnefalsch-Richter, Kypros, t. 37. 4; Magda Ohnefalsch-Richter, Gr. Sitten u.
Gebr. auf Cypern, t. 19.3. ^s) Hoc Signum e t. c. Berolini asservatur; unde sit ignotum est, sed stilus
totus Capuam demonstrat. Cathedra Hellenisticam artem clare indicat.

Inter haec et supra memorata signa e t. c. tertia series collocanda est, cuius specimina
exhibent Musea Cataniae¹), Parisiis (Louvre)²), Neapoli (in Mus. Nat. 6513 et 6099)³).
Duo priora antiquum schema fideliter repraesentant, posteriora iam Hellenisticam artem
désignant.

Antiquissima matris cum infante forma imprimis repraesentativa erat: incorporatio quae-
dam ideae matris, infantem brachiis et gremio tenentis, relationem artiorem inter matrem et
prolem exprimere nolens. Ars ilia ad spectatorem se vertit, aliquid monstrat et demonstrat.
Nihil istis temporibus invenimus, quod consilium aut conceptum artificis prodat matris
exhibendae, quae tota infanti intenta non spectatorum gratia sed propter suam circa prolem
sollicitudinem composita esse videtur et ipsi materni amoris voluptati tota debetur. Typum
ilium matris informem infantem, sive pannis involutum, sive nudum a laeva ad dextrum sinui
rigide incubantem tenentis in Graeca quoque arte, et ultra inveniri videmus. Nec multum
differt typus, qui infantem nudum exhibet, qui gremio matris ex obliquo situ insidebat aut
incumbebat eiusque corpus in modo litterae S obducebat, ut inter alia „idolum Caricum" ^l)
iam demonstravit.

Hae duae formae — unius potius varietates — solae artisGraecae proprie dictae tempora
praecesserunt. I^m videndum utrum et quomodo perstiterint et evolutae sint, et quaenam
novae formae ab ipsa Graecorum arte creatae sint atque perfectae.

\') cf. Winter, 1. I., I. 146. 1. ^J) ibid., I. 146. 4. ³) cf. ibid., I. 147. 4 et 6; alia eiusdem generis
specimina enumerantur. ⁴) cf. Le Bas, Voyage archèol., tab. 123.

III.

De evolutione formae matris cum infante sedentis in arte Graeca.

Cum forma matris antiquissima, quam in praecedente capite repperimus, modus quo
ars Graeca earn expressit atque perpetuavit, satis congruit. Formam illam mutata veste
GraecisHellenisticisquetemporibususque ad I.a.Chr. n. saec. conspicuam prosequi et per-
censere potui. Nunc, quomodo earn ars Graeca receperit, renovaverit, evolverit accuratius
anquirendum.

E sepulcro ad Syracusas invento (med. V. saec.) signum e t. c. in lucem rediit¹), anti-
quam formam satis immobiliter rigido, archaico modo reddens. Fulerum a posteriore parte
affixum, ut artifex mulierem sedentem exprimere potuerit, efficit. Cathedra singularis, latum
gremium, corporis formae ponderosae, brachia informis speciei, lassa, non amplius cernun-
tur. Hoc quidem opus, parum diligenter confectum atque celeriter, manifeste propriam quandam
atque prorsus aliam totius contentionem (spanning van het geheel) demonstrat. Signum
quoque e t. c., Berolini in Antiquario (7413) \'-) asservatum, e Capua oriundum, antiquam
formam valde imbutam Graeco spiritu monstrat. Huius speciei exemplum IV. fere saec. mihi
adscribendum videtur, quamquam de vero tempore, quo hoc praesertim signum ortum sit
nil certius affirmare ausim. Infans prorsus pannis involutus a vere viventis specie discrepat •\').
Matris figuracompactani illam antiqui curotrophi typi formam in nientem revocat. Quinto quo-
que saec. signum et. c. (Berolini in Ant. 8348)\') e Boeotiaoriundum, adscribendum videtur.
Mater ambabus manibus infantem in gremio quiescentem nudum, parvi adhuc homuneuli
speciem reddentem, amplectitur⁵). Hic quoque forma antiqua prorsus Graeco modo expressa
est. His enim temporibus ubique iuxta fideliorem antiquae formae reproduetionem eadem ad
rationem atque inclinationem temporum conversa apparet. Signum laesum matris cum infante,
adultae pupae instar, Cypri in sepulcro inventum est^c). Sinuum duetu, neenon molli corporis
feminae mobilitate, IV. saec. adscribendum videtur. Quamquam commune tantum artificium
ante oculos habemus, characteristica eius ad opinionein de tempore originis formandam
sufficiunt. Mater infantem suum amplectitur eodem modo quem apud signum praecedens

>) cf. Kekulé, Terrak Sizil., p. 8; eiusmodi signum in Coll. Lunsingh Scheurleer, Hagae Comitis
(Cat.205) asservatur. ²) cf. Winter, I. 147.5. ³) Quod cohaerere fortasse suspieimus cum illa pupas
in curotrophi gremium deponendi consuetudine; cf. Heubach, Das Kind in der griech. Kunst (Diss.
Heidelb. 1903), p. 6. *) cf. Winter, 1.29.6. ⁸) Quomodo ars Graeca propriam illam puerilem speciem
paulatim ad veritatem effigere didicerit, Heubach, 1.1. exposuit. cf. Jour. Hell. St. XII (1891), p.315.

animadvertimus. Inferioris aetatis et quod ad formam attinet, III. potius saec. adscribenda
signa e t. c. sunt, e Capua oriunda, ibique in Mus. Provinc.et in Coll. Pasquale asservata.
Quamquam corporis habitus idem fere est atque in aliis operibus supra commemoratis,
infantem tarnen mobiliorem videmus, laevaque matris vestem captantem. Compositionis
coartatio, omissa nota repraesentativa, manifestius apparet in signo e t. c. ex Asia oriundo,
nunc in Museo Centrali asservato -). In gremio matris infans recubat, cruribus suis dextro
matris brachio impositis; matris autem laeva caput eius fulcitur. In corpore fingendo infantis
naturam reddere conatus est artifex, quod partim tantum ei successit, nam dimensionum
moderatio adhuc quasi adulti videtur. Mater nudo ubere dextro (liaec nos repraesentatio ad
formam matris lactantis perducit), capite leviter sinistrorsum inclinato tenere infantem de-
spicit. Alteram Hellenisticae artis partem prodire videmus, non pathos, non magnum gestum
reddentem, sed modestam atque intimam felicitatem exprimentem. Manifestius fortasse id
ipsum nos tangit in gracili illo sigillo Tanagraeo (Brit. Mus. C 278)³) quod describens iure
Hutton „a Greek Madonna" appellat; sine dubio imprimis ei in mentem venerunt modestae
atque intimae humanitatis exempla, quae magistri inferioris illius aetatis, qua litterae, ars,
vita humanioresrenatae sunt, utLuca dellaRobbia, e. a., nobis reliquerunt. In artisellio sedens,
mater, capite leviter ad dextram inclinato tenere despicit infantem, nudum, micantem, manus
pedesque agitantem, virium suarum distributionis parum compotem. Caute eum utraquemanu
mater sustentat. Parisiis (Louvre 126) e Cypro asservatur signum e t. c.\'), rustici operis,
quod forma autem satis manifeste schema illud matris, cui infans in S litterae modo impositus
est, reddit. Faciei forma, modus quo vestimenta sunt disposita, necnon singulae res (details),
sicut monile e frustulis argilae impositis compositum, hunc typum ortum esse archaico tem-
pore cotnprobant •\'■). Cohaerentia cum habitu tradito apparet, sed in reddendo infante, qui
forma ac dimensionum moderatione omnia prisci temporis propria significat, artifex brachiis
sublevandis, vitam fortius se profitentem exprimere conatus est. In Hellenisticum modum
conversum eundem reperio typum in signo e t. c., Paesti invento \'•). Mater, in cathedra
sedens, chitone induta est ac peplo, qui capiti impositus amplis sinibus per brachia des-
scendit. Utraque manu amplectitur infantem, a sinistra in gremio sedentem, amiculo indutum,
quod caput eius contegens a tergo descendit et longo panno crura velat. Manibus infans
fructum tenet. Parvum aeneum sigillum Parisiis (Bib. Nat. 146.) asservatum, ex aetate impera-
toria ut videtur, idem schema significat⁷). Succinctus chiton Doricus, cothurni, pharetra ex
umero pendens, Dianam (Lucinam) expressam esse approbant. Infans rigide in gremio eius
sedet, a laeva sinistrorsum versus. Rude atque sine pretioofficinaeopus (fabriekswaar) esse
videtur. Aliud signum e t. c. quod Agrigenti asservatur^s), nobis in mentem revocat illud e
Paesto oriundum, adiecta autem nova re. Mater dextram ori admovens, laeva mamma in-
fantem Iactat. Hac re autem ad formam matris lactantis perducimur. Parisiis (Louvre)
asservatur signum e t. c.⁹), matrem cum infante prorsus peplo amictam reddens, dum caput
tantum infantis e sinibus surgit. Hellenistico modo satis rigide hoc mihi signum idem atque

«) cf. Winter, I, p. 148. 2. ^s) cf. ibid., I, p. 142. 2. cf. Hutton, Greek terrae, stat., fiß. 25;
Winter, I. 141. 1. Eiusdeni forinac exempla cf. Petropoli (Eremit. 891E) ac Cypri in Museo.
⁴) cf. Winter, I. 141. 9. ⁶) cf. signum e t. c. Athenisln Polyt. 1087; Winter, I. 139. 5. ⁴) Ger-
hard, Ant. Bildw., t. XCVI.; Gaz. B. Arts. 1880, I. p. 223. \') cf. Cat. e. q. s. p. Babe Ion et
B 1 a n c h e t, 146. ^H) cf. K e k u 1 é, Terrak. Sizil. II., p. 19, fig. 39. *) W i n t e r, I. 146. 5.

id, quod Hafuiae in Museo asservatur, antiquum ilium archaicum typum reddens, exprimere
videtur (cf. p. 9).

Prorsus Hellenisticum et a tradito modo fere plane solutum erat Signum e t. c. cuius -
fragmentum Parisiis (Louvre), Cypri inventum, asservatur^l). Infans nisi quod caput nimis
parvum videtur propria ilia puerilia plane reddens, liber atque infultus in gremio matris sedet,
a laeva parte. Itemque mediocre illud Signum e t. c., Smyrnae asservatum²) non solum docet,
quo modo ars Graeca problema corporis propriique puerilis reddendi solverit, sed etiam
quomodo industria (kunstnijverheid) magnae statuariae artis imaginem receperit. Ut in illo in-
fantis parvo corpore decussatim inter se directiones (bewegingsassen) obviae sunt, ut motus
procedunt atque redeunt (gang en tegengang) ita vi intima atque ipsa natura eadem modeste
se indicant, quae tarn giganteo modo Pergami in Gigantum zophoro quasi coagulata sunt.

Altera monumentorum series, quorum evolutio initium quoque capit a typo, quem priscis
Graecae artis temporibus adscribere debemus, „curotrophos" complectitur, quae adversa
facie infantem prae se tendunt. Meo judicio ut primas huius typi repraesentationes con-
siderare debemus permulta ilia signa e t. c., matrem stantem reddentia, dum infans umero
eius laevo insidet³). Hoc autem schemate antiqua „xoana" expressa erant; in arte statuaria
nulla nobis exemplaria huius formae servata sunt; eo frequentiusautem aetas inferior antiqua
ilia templi simulacra denuo generavit. W i n t e r in catalogo typorum multa exempla affert, quae
quidem omnia citare haud ad rem videtur, proptereaquod omnia fere signa e t. c. stantem
matrem reddunt. Initium faciam asigno e t. c. Roma oriundo (nunc Berolini in Antiq. 8313)\').
Ut ex attributis, sc. columba et Erote, apparet, Aphroditam ante oculos habemus, modo
saeculi IV. arte expressam. Infans umero eius laevo insidet, brachiis decussatim in pectore
positis. Juxta earn ara et thymiaterium locata sunt. Templi simulacrum, xoani formam clare
reddens, hie denuo reproductum esse videtur, quod nobis documento sit formam illam in
arte Graeca non mutatam mansisse. Magnopere autem illam mutatam quoque esse alia sigilla
e t c. docent. Conferatur e. g. Signum e t. c. in Museo Cataniae asservatum <-), quod matrem
semi-recubantem reddit, dum Eros laeva eius sustentatus in laevum umerum reclinat. Hie
quomodo priscum atque rigidum schema Hellenistice conversum sit clare agnoscimus. Stilum
rudern Capuensem, iam notum, Signum e t. c. in Antiquario (7147) Berolini ostendit^G). In-
fans, adversa facie laevo" sublevato matris insidet brachio. Ipsa in sella humili sedet.
Signorum e t. c. magna series ⁷) matrem monstrat, lato artisellio insidentem, tunica indutam.
In velaminis modo peplus capiti impositus infantem quoque circumdat, qui a laeva iuxta earn
in solio stat adversa spectatori facie. Archaicum paulum, propter habitum modumque quo
feminae coma pertractata est, Signum e t. c. quod Athenis in Polytechnio asservatur *), e
Megaris probabiliter oriundum, videtur. Mater habitu depresso atque immobili, oculos defixos
ante se tenet, in gremio a laeva parte adversa facie infantem sedentem laeva sua amplectens.
Eodem stilo idem schema reddit Signum e t. c. Athenis oriundum nunc Hannoverae (Mus.
Kestner.⁰) asservatum. Modus quo mulier sedet, in mentem illas Branchidarum statuas gra-
viter in sellis haerentes revocat.

») cf. Winter 1.141.6; cf. eiusmodi exempla Berolini, Ant. 6682. 44 et 0 h n e f a 1 s c h-R., Kypros,
tab. 205. 5, et 37. 5. ») cf. W i n t e r, I. 142. 5. ⁸) cf. H e u b a c h, 1.1., p. 5. *) cf. W i n t e r, II. 6. 3.
^c) ibid., II. 200. 9. «) ibid., I. 147. 3. •) cf. Gerlur d, Ant. Bildw. XCVI. *) cf. W i n t e r, I. 139. 3.
⁹) ibid., I. 139. 1.

Haec quoque forma ipsa per se in arte Graeca evolvitur. Signa e t. c. Parisiis ac Berolini
asservata matrem monstrant chitone indutam, arete peplo amictam, infantem, hie quoque
conicum capitis tegumentum gestantem, laeva amplectentem. Alvum quoque et crura infantis,
plane adversafacie visa, peplo involuta sunt. In Coll. Calvert (Dardanellen) signum e t. c. e
Troade oriundum²) eiusdem schematis asservatur. Infans paulum ex obliquo situ faciem
plane ad spectatorem convertit. Partim himatio, matris capiti imposito, tegitur. Eandem
formam, si descriptioni fides habenda est, signa e t. c. 1040, 1927 (Cat. Men del) in museo
Constantinopolitano asservata, e Lindo et ex Epheso oriunda, exhibent. Adscribenda videntur
exeunti V. vel ineunti IV. saeculo. Hellenistico modo signum e t. c. 1928 (ibid.) eundem
typum repetit. Hellenisticae quoque artis exemplum fragmentum in Museo Tergestino ³)
ostendit, ubi infans, himatio|partim tectus, adversa ³/₄ facie redditus est. Eundem habitum
signum e t. c. Cyprium in Museo c. t. Louvre\'), faciei forma Cypriae propria artis signi-
ficans, et illud in Mus. Brit.^r>) asservatum, quod stilo evolutae artis archaicae factum est,
exhibent. Hoc parum tantum discrepat cum infans ad matrem magis se convertat, dextra
Collum eius amplectens, adversa tamen spectatori facie⁶).

Quamquam signum et. c.in Polytechnio Athenis⁷) asservatum ipsum Hellenisticae aetati
adscribendum est, continuationem tamen antiquioris archaici typi monstrat; mater infantem
pannis involutum prae se tenet, ad medium corpus admotum, parum tantum sinistrorsum
versum. Manifestius etiam formam hanc archaicam exhibet signum e t. c., eMyrina oriundum,
nunc Parisiis (Louvre) asservatum^s). Quamquam ipsum II. a. Chr. n. saec. adscribendum videtur
signum,forma eius priscis archaicis temporibus orta est⁰), et cum xoani forma arete cohaeret.
Mater sellae insidens dependente himatio caput velata utraque manu infantem plane facie eius
adversa prae se in gremio tenet.

Forma prisca hieratica liuius typi, ut signum e t. c. Praenestinum quoque docet¹⁰), ubi
mulier a laeva parte sedens infantem adversa facie sinibus himatii involutum tenet; Helleni-
sticis quoque temporibus innnutata mansit, sed nihilominus ars Graeca earn recepit atque
retractavit. Antiqua ilia forma compositionis Christianae, quam „Thronum Dei" postea voea-
verunt, admonet¹); vix earn reperies in humano signi e t. c. habitu, Panormi asservati¹²).
Intimam imprimis inter matrem et infantem relationem reddere conatus est artifex. Fragmen-
tum quoque stelae funerariae Atticae, Hellenistica aetate (III. saec.) factae, nunc Athenis in
Museo Nationali asservatae, idem schema eodem modo tractatum exhibet¹³).

Singularem traditae pompae atque ad temporuni rationem accommodations mixtionem signj
e t. c. fragmentum in museo c. t. Louvre, e Cypro oriundum significat. Paulisper notam humanio-
rem putes matrem dextra pomum teuere, quasi cum infante ludentem, nisi severus ac rigidus
deae habitus, itemque quod sola fructum quoque tenet, vetaret ^u). Revera, si accuratius
aspicis nulla inter matrem et infantem relatio existit et Hellenistica videtur nota tantum, corpus
infantis tam implicatis motus directionibus confusum esse.

») Winter, I. 141. 2. *) ibid., 1.142.4. ^a) ibid., 1.146. 7. «) ibid., I. 139. 7. ^e) ibid., I. 139. 6. *) cf. eiusm.
signa e t. c. in Museo Constantinopol. (Cat. Mendel 382—384). \') cf. Winter, 1. 142. 3. ^H) cf. ibid.,
I. 142. 6; ad ea, quae enumerat exempla, adiciantur signa e t. c. in Mus. Constantinopol. (Cat. Men de 1₍
2630-34,2984—87). ^v) cf. Pottier et Reinach, Myrina, p. 154 sq. ^ln) cf. Gaz. B. Arts 1880, p. 219;
signum in Mus. Brit. D 231. ") cf. Kekulé, Terrak. Steil., fig. 38. \'*) ibid., fig. 52. ") cf. Conze, Att-
Grabrel. 1855. ^u) cf. Winter, I. 90. 1.

Adhuc in typis tantum, quorum evolutionem usque ad tempora praehellenicae culturae
prosequi potuimus, versati sumus. Nunc autem quas formas ars ipsa Graeca novas crea-
verit, earumque mutationes quae sint, recensendum videtur. Imprimis ilia artis statuariae
opera consideremus, quae tantum inter se cohaerent, quod omnes a sepulcris proveniant,
sive ut ectypa funeraria, sive in sarcophagi\'s. Ectypon Leucotheae^x), ut vocatur, archaici
stili ectypon funérarium egregii operis, exeunti VI. vel ineunti V. saec. adscribendum, exhibet
nobis matrem ex obliquo situ in solio sedentem, pedibus scabello sustentatis, chitone ac
himatio indutam. Ambabus manibus infantem amplectitur, qui pedibus in gremio eius se
adminiculans, manibus eius insidet, dextramque blandus ad earn protendit. De pedisequis
non agendum videtur. In arte statuaria hie primum repraesentationem ex obliquo situ, ubi
infans in matris gremio stat (nam stare quamvis sustentatus videtur) videmus. Inferioris
aetatis artifices hunc typum mox dimiserunt. Sic ectypon funérarium Thessalicum archaici
stili, sed paulo inferioris temporis, quod in pago Tyrnavo inventum est²), matrem iam
exhibet infantem sedentem adversa ab ea facie, ex obliquo situ in gremio tenentem. In ectypo
funerario III. saec., Athenis in Mus. Nat. asservato³) idem schema reperimus; infans autem
adversa facie in matris gremio sedet, eiusque mentum blande permulcet. Aliud ectypon fun.
Atticum, ibidem asservatum⁴), saec. IV., inter accedentes figuras mulierem sedentem exhibet,
ex obliquo situ, utraque manu infantem tenentem, qui ex obliquo quoque situ visus, ad earn
conversus gremio insidet, manusque ad earn protendit. Hic igitur schema antiquum liberius
quam in ectypo praecedente tractatum est. Eidem feretempori ect. fun., ibidem asservatum*)
adscribendum videtur, ubi mater ex obliquo situ expressa utraque manu infantem jacentem
in gremio suo tenet; ex adverso magnum vas funérarium positum est. Mirum est tam paucas
in ectypis funerariis Atticis, quae vulgo tot cotidianae vitae res depictas (scènes) reddunt,
matres cum infantibus inveniri, quin etiam numquam matrem lactantem expressam esse.
Valorem videlicet generalem hisce operibus inesse communis opinio fuisse videtur, actio-
nemque lactandi, quamvis propriam quod ad relationem matris cum infante attinet, in figuris
exprimendis ut nimis fortuitam evitaverunt artifices. In recensenda matris lactantis forma ad
earn rem redibimus.

Adhuc pro certo semper affirmare potui matrem cum infante mortalem repraesentatam
esse. Nunc autem ad alteram monumentorum seriem, sarcophagorum scilicet, pervenimus,
mythologicis praesertim repraesentationibus instructorum. Sic sarcophagi fraginentum, Romae
in Villa Albani asservatum^fi), Dionysi a Nymphis Nysenis educationem nobis ante oculos
ducit. Una ex iis cum parvo Dionyso ludit, qui adversa ei facie, sinistra mentum eius per-
mulcet. Quod ad schema atque habitum attinet, conféras velim Conze, Att. Grabrel. 471. Hoc
idem schema in sarcophago Romano collect. Walters (Baltimore)^T) conspicitur.

Cum iis repraesentationibus cohaerere videtur infantis tradendi actio, cuius exemplar
ectypon votivum Romanae originis, ineunte aetate imperatoria ortum, nobis exhibet. Com-
positio ipsa ex originali Atticae aetatis florentis artis statuariae ducta esse videtur "). Figura
mulieris ex obliquo situ sedens utraque manu infantem pannis involutum accipit, qui ei
porrigitur.

In arte quoque in usum versa (gebruikskunst) schema, de quo agitur, reperimus. In vase
argenteo, in Thessalia invento, nunc Athenis in Museo asservato¹), prima Dionysi pueritia
in terra Nysa caelata est. Sub arbore in saxo sedetnympha, cuius alvusatque crura, genibus
in altum retractis, pedis digitis tantum in solo positis, ex obliquo situ redduntur, dum thorax
chitone indutus, pectore nudo, ³/_t adversa facie, adspicitur. Sinistra Dionysum in genibus
eius stantem sustentât, dextra gremio suo imposita. Opus circ. a.\'200. a. Chr. n. ortum esse
videtur. Non solum autem ad Septentriones, in Occidentem quoque schema, ex obliquo situ
figuras reddens, pervenit. In speculo Etrusco²) ineuntis V. saec. ut videtur, id invenimus.
Repraesentatio Aphroditae cum Erote fortasse, tortuosius reddita est. Imprimis enim artifex
effectum decorativum appetivit. Cum compositionem in planum proiecerit (in het vlak pro-
jecteeren), infantis quoque habitus peculiaris factus est. Ad matrem se convertit, transverse
in gremio sedens. Sinistra mater infantis crus dextrum retinet, laevum autem sinistra matris
brachio impositum est. Thorax adversa facie redditus est, facies autem ex obliquo situ.
Dextra infantem a tergo sustentât.

Vasorum pictura saepius in hoc schemate exprimendo versataest. Oenochoe, Vindobonae
asservata³), Athenae nativitatem exhibet. Athena pusilla bellicosae deae figura stat, ab eo
aversa in genibus summi dei, qui Graece Zeus vocatur, sellae plicatili insidentis. Interdum
Eros sic fingitur. In vase Petropoli asservato \') eum videmus molliter gracili corpore incur-
vato procedentis instar, in mulieris gremio stantem, respicientem ad earn, sinistra umero eius
imposita. Pronus in juvenis genibus stat in vase Berolini asservato⁵) (2706), et invitum se
avertentem ad suam sententiam perducere, ad aurem ei argumenta sua insusurrare conatur.
Sic innocens alatus puer Helenae gremio insidet, adversa ei facie, cruribus praeter laevum
eius latus dependentibus, dum arte dolosa lubricaquecum ea ludit, in vase Berolini (3182)^f)
asservato. Hermes quoque cum Dionyso hoc schemate repraesentatus est in vase Nolano,
Londinii in Mus. Brit.⁷) asservato. Saxo insidens ambabus manibus Hermes parvum
Dionysum sustentât, qui adversa ei facie in genibus sedet et se convertens manus protendit.
Commemoro tandem gemmam, Vindobonae asservatam^s), quae Herculem exhibet saxo insi-
dentem, Telephum parvum detinentem, dum is cum grue ante se staute ludit.

Ubi phantasia, ut hisce in operibus, religiosa traditione non vincta est, videmus quam
libéré ars Graeca illam materiam tractaverit atque evolverit. Ectypi aut vasorum picturae plani
sua natura definiti ratione habita, omnes, quae fieri possunt, huius ex obliquo situ schematis
compositiones expressae sunt.

In arte statuaria V. saeculi matris cum infante schema raro invenitur. Adumbratio, quam
fecit Carrey a. 1674 \'), nobis affirmat eo tempore in Parthenonis fastigio occidentali figuram
mulieris cum duobus infantibus conspectam esse. Veste in medio cincta induta, humili sedili
insidens, pedibus cohibitis, genibus passis adversa spectatori facie, dextra in gremio stantem
puerum nudum sustentât, ³/< adverso spectatori pectore; sinistra autem manu corpuspueri mi-
noris, iuxta earn stantis amplectitur. Quam quidem figuram GesCurotrophi repraesentationem
esse¹⁰) paruin probatum mihi videtur, quamquam alteram, quam Furtwängler¹¹) inter-

\') cf. Reinach, Rép. Rel. III, p. 530; Ath. Mitt. 1912, t. 2—3. ») cf. Gerhard, Ges. Akad. Abh., t. LV. G.
ⁿ) cf. Rei nach, Rép. V. P. II, p. 207. *) cf. Rein ach, Antiq. Bosph. Cimm. Ill, p. 104, t. 52. cf. Rei nach,
Rép. V. P. I, p. 44; Arcli. Ztg. 1873, t. 4. ibid. II. p. 113. \') cf. Rein ach, Bib. mon. fig. II, p. 51. ⁸) cf. Reinach,
Pierresgrav.,p.7 ⁹) cf. C o 11 i gn o n,LeParthénon,t.54.¹⁰) cf. R o s c h e r, I, p. 1577.¹ \') cf. Meisterwerke, p.236 sq.

pretationem commendat, quasi sit Orithyia cum duobis Boreadis expressa, procerto affirmare
nolim. Adhuc quaestio ilia nondum soluta videtur. Item quae sit ilia mater cum infante, quam
Erechthei zophorus exhibet, nondum certo explanatum est. Saxo insidens ad dextram versa
ex obliquo fere situ femina himatio induta apparet. Gremio eius a laeva ad dextram opposito
axis momento (in tegengestelde richting van de as) adultus fere puer nudus insidet¹). Opus
artem Phidiae valde designat et cum eius discipulo Agoracrito nexu quodam cohaerere vi-
detur²). Aliud ectypon Eleusini inventum, nunc Athenis asservatumⁿ) cognati schematis ac
stili esse videtur. Quod Eleusini ortum est, compositionis in Erechthei zophoro fortasse inter-
pretationem indicat. Nam Eleusini in centro Demetris venerationis donarium parvum inventum
est, Demetera Coren in gremio tenentem reddens Hie quoque Demetera infantem Bacchum
in gremio tenentem, ortam esse eiusdem mentis videtur. Anathema Eleusinium, valde laesum
(capita desunt) mulierem humili insidentem saxo reddit, dum alteram adultam iam mulierem
in gremio tenet. Relationem matris et infantis hic expressam esse mihi constare videtur, et
Demetris ac Corae nomina certo in promptu sunt. Opus ut videtur, maius arte statuaria factum
repetens, IV. saeculi stilum designat.

Hoc contextu duas in vasis, rubris figuris ornatis, repraesentationes omittere nolim. In
vase quod vocatur „Vivenzio" Neapoli in Museo asservato¹) postTroiam captain casus re-
praesentationem invenimus. Omni specarens, manibus supra caput compositis Priamus arae
insidet, quem Graecus miles necaturus est. In genibus eius, membris laxe remissis, capite
resupino Astyanax mortuus iacet. Nudum adulescentis corpus, abdomine ac thorace incusto-
dite inter se discompositis (met ongecontroleerde verschuiving van borst en buik tegenover
elkaar), egregie expressum est. Est vas exemplum huius severi, rubris figuris decorantis stili.
Aliud quoque vas, Neapoli olim servatum, quod nunc autem nusquam comparer-), figuram
sedentis mulieris, iuvenem semiadultum in gremio tenentem, dorso ei adverso, exhibet. Puer
reclinat et laeva se sustentans, dextra matris caput amplectitur, eamque ad se attrahit atque
osculatur. Educatione sua Nysena Dionysus perfecta domum rediit, matremque Semelen
consalutat²). Hellenisticis tantum temporibus liane repraesentationem ortam esse tam com-
posite implicata quam singulorum habitus approbant.

Curotrophum ipsam proxime reddens repraesentatio, sc. matris cum infante lactantis,
quodam modo repraesentativi, quod adhuc tractavimus schematis, quo idea matris cum in-
fante quasi incorporata est, varietas fortuita, in arte severioris stili Graeca 11011 invenitur.
Omnino mirum est quam paucas matris cum infante repraesentationes in arte statuaria inve-
nimus; sed repraesentatio praesertim maxime naturalis matris et infantis relationis rarissima
est, praeeipue in V. saeculi arte atque superius⁸). Exeuntis V. saec. in pictura et industria
primum inveniri videtur. Nonnumquam totus operis stilus superius tempus indicat; iam vi-
dimus Hellenistico quoque tempore formas archaicas iterum atque iterum repetitas esse. Sin
autem lactandi actionem apud lias repraesentationesjnvenimus, inferiore aetate archaico stilo
earn adiectam esse putemus oportet. Nihil enim est cur ponamus lactandi actionem ante
V. saec. arte expressam esse. Ars quidem Aegyptiaca iamdudum earn novit; attamen vix

1 p. 24 sq. ^s) cf. Reinach, Rép. Stat. III, p. 202. 1. «) cf. Reinach, ibid., II, p. 517; Ath. Mitt. XX (1895),

2 ) cf. Heydemann, Geb. d. Dionysos, p. 57. ») cf. Furtwänßler, Coll. S a b o u r o f f, ad t. 71.

credibile est arteni Graecam inde typum ilium petivisse. Nam prorsus aliter idea expressa est;
inter Graecae atque Aegyptiacae artis formas nullam necessitudinem hoc tempore existere
statuamus oportet. Est quidem Graeca ars liisce temporibus multo fortior, quod quidem
auctoritas eius in arte Aegyptiaca semper crescens clare affirmat. Cogitatum autem ipsum
omnibus hominibus nimis commune, nimis cotidianum, quam ut aliunde id translatum credas.
Multo magis eo hie typus in artem Graecam prodit, quod ipsa alias regulas (richtlijnen) se-
quitur, quod aliud in ea studium se manifestat. Per IV. saec. atque Hellenistico tempore
realistica quaedam studia (belangstelling) rerum nos undique cingentium, ita ut oculis nostris
obveniant, magis magisque apparent. Iuxta cursum (strooming) ilium „patheticum", ingentia
atque violentia opera creantem, quae vocabulo „barok" appellamus, modesta quaedam ars
intimam atque tranquilli animi partem vitae sibi elegit, eamque artificiis reddit, quae quasi
supplementum formalis atque repraesentativae artis se exhibent; biformitas ilia in litteris
quoque clare se manifestat¹).

Antiquissima lactantis matris forma valde cum archaico tradito typo repraesentativo
cohaerere mihi videtur. Quam ob rem illam lactantis formam ex alio typo evolutam esse
accipiamus oportet. Exemplo sit signum e t. c. in Antiquario Berolini (7150)²), e Capua
oriundum. Statura matris compacta atque obesa, modus quo late throno insidet atque in-
fantem laeva sustentat, dextra cruribus imposita, omnia insignia atque peculiaria sunt typi
archaici bene nota. Novum tantum, quod mamma laeva matris nudata est, dum infans paulum
ad matrem conversus lactatur. Quomodo autem id fiat artificis curam 11011 movit. Idem ad
signum et. c., in NummothecaParisiisasservatum (5163)^:i), pertinet. Mater cathedrae insidens
plane veste sua induta est. Laeva tantum mamma, cui infantem admovet, insigniter nudata est.
Neque hoc, neque aliud eiusmodi signum e t. c., Tanagraeum, nunc Athenis (in Polyt. 822)
asservatum¹), relationem tam teneram matris et infantis ullo modo premit. In signo autem
Parisino commodissime expressum est, quomodo infans laevam protendat, cupideque
matris mammam arripiat. Minus rigidum signum e t. c. e Capua oriundum, nunc Berolini (in
Ant. 7023)⁵) asservatum videtur. Typus repraesentativus plane omissus est, quamquam
habitus dimensionumque concinnitas antiquas formas in mentem revocat. Capite leviter in-
clinato mater infantem despicit, laeva mammam eius arripientem. Eiusdem generis opus,
quamquam rusticius informiusque, Romae in Esquilino inventum est\'^;). Mentem quasi pro-
vincialem designat. Subtiliore auxilio artifex signi e t. c. in Museo Berolini (7148) usus est^T).
Gracilius apparet neque tam certo motu aut corporis liabitu quam expolitione (verfijning)
quadam generali, totum corpus permanante, melior expressio quaesita est. Hoc nos signum
plane ad Hellenisticas formas expressionemque reducit. Eiusdem fere characteris atque ex-
pressionis atque illius sunt ea e Undo oriunda signa e. t c., nunc Constantinopoli in Museo
asservata (1033,1034,1036). Signum quoque e t. c. in coll.Calvert (Dardanell.)⁸) e Troade
oriundum idem subtilius animi exprimendi ingenium exhibet, nescioquid vix accuratius de-
finiendum; totius signi lineamentum, quomodo caput gestetur \'-\'), cautius manus prehendant,
diligentius genua sustentent, ex his omnibus et aliis rebus compositum videtur. Audacioris,

\') cf. Wilamowitz, Gr. Literatur, p. 146 sqq. ^s) cf. Winter, 1.147.7; eiusdem generis signa, Neapoli
(Mus. Nat. 6517 et in coll. Pasquale) utrumque e Capua oriundum, asservata. ³) cf. Winter, I. 147.8.
<) ibid., I. 139.4. ⁶) ibid., 1. 148.4. ^a) cf. Bull. Commun. XV. 1887, t. X, XI, p. 197; Winter, I. 149. 1
⁷) ibid., I. 148. 6. ⁸) ibid., I. 142. 1 ^fl) cf. Déonna, L\'Expression des sentiments, p. 270 sqq.

validions stili specimen, modo quo caput et thorax inter se disposita sunt, totoque corporis
habitu erecto aliam originem prodens signum e t. c. in Esquilino inventum, nunc Romae
(in Pal. Conservât. 2466) *) asservatum, videtur. Simplici et magno lineamento, clara dispo-
sitione multo magis hoc opus indicat nos maioris sculpturae operis, templi fortasse simulacri
deminutionem, ante oculos habere.

Hanc operum seriem, quae omnia cum prisco typo repraesentativo cohaerent aut ex eo,
ut supra demonstravi evoluta sunt, claudam duo memorando signa e t. e., quae hue pertinent,
quamquam discrepante paulum modo composita sunt. Alterum e Myrina oriundum nunc
Constantinopoli in Museo (2635) asservatur -). Stilus ac expressionis vis valde mediocris.
Animi autem attentione dignum est quomodo infans surgens volubilis inter matris nianus ad
laevam mammam sugat. Hoc ceteroquin parvi momenti opus nos docet, quomodo nudum,
mobile corpus reddere posterioribus a. Chr. n. saeculis communis res facta sit. Alterum e
t. c. sigillum Parisiis (Louvre) servatum ³), optimae notae opus, typum huius compositionis
perfectum exhibet, quamquam hic quoque infans paulum surgit. Parvum opus artis, si ima-
gini fides habenda est, III. saeculo adscribendum videtur. Absoluta certitudine intimam
matris et infantis relationem reddit, dum ilia felix, taciturna labori intenta, infantem sugentem
summa teneritate amplectitur.

Altera quoque monumentorum series, quam nunc recensebo, quod ad typum pertinet a
prisca forma repraesentativa derivanda videtur. Semper hic infans ad laevam matris mammam
admotus est, sed matris cura actionis, nova re significata est: dextra eius non amplius
cruribus infantis imposita, sed peculiari illo gestu, quo mater in sugendo infantem adiuvat,
laevae mammae imponitur. Infans autem nunc, ut iam vidimus, manum sinistram ad mammam
admovet, nunc manu aut brachio matris nititur. Relationem praesertim matris et infantis in
omnibus his operibus premere artificis intentio fuisse videtur, qua de causa banc formain
priscam illam longius evolvisse puto. Nihilominus hac quoque in serie opera nonnulla extant,
arete cum archaico typo cohaerentia. Conferatur e. g. signum e t. c. in Museo Britannico
(D 245), ex Italia oriundum. Mater noto illo gremio lato, pedibus longe dispositis repraesen-
tatur. Catalogi descriptio ceteroquin nulla insignia praebet. Signum e t. c. in Museo Provin-
ciali Capuae servatum \'), ibidem repertum latam illam latae cathedrae insidentem matrem ex-
hibet. Iterum me certa signa certo saeculo vindicare nolle dico : immo quando sit typus ipse
ortus difficile dictu. Hic quoque commoneo hanc satis magnam monumentorum seriem variam
Graecae artis evolutionem monstrare. Eadem ilia minora sigilla e t. c. iuniora iuxta antiquiora
indicia exhibent. Conferatur e. g. in Antiquario (7145) Berolini signum et. c.^r>), e Capua
oriundum. Species, sc. quomodo crura, thorax, vestis sinus tractata sint, priorem stilum iiidi-
care videtur, sed ut celeriter ac neglegenter confectum est signum, inferiorem aetatem in-
dicat ^c). Notanda est curotrophi repraesentatio, Praeneste ut videtur oriunda ^;). Femina,
quae nudato thorace infantem eo quem novimus modo lactat, velut revelata apparet : vestis
eius velut picturae partem posteriorem (achtergrond) efficit. Ab utroque eius latere anguis
surgit. De hisce attributis diligentius inquiremus.

Ea, quae e terra Italica oriunda artis opera cognovimus, semper fere ruditate quadam
ingrata conspicua sunt, quasi essent pessinio sensu reproductiones. Quid, non quomodo
repraesentetur artificem commovit. Ea autem, quae arcte cum Graeca arte cohaerent signa,
quamquam officinae opera habenda sunt, vulgo clariorem artis intellectum, subtiliorem animi
eruditonem exhibent et in reddendo suo themate uberiore fere qua sensum exprimant facultate
uti solent artifices. Sic signum e t. c. in Museo Britannico (C 478) \') asservatum mundum
prorsus alium nobis patefacit. E Calymna oriundum, componere, quod ad tempus et typum
attinet, id licet cum signo supra citato Berolinensi²). Sed quanto levior, quanto maiore vi
elastica praedita apparet, quanto magis expressiva, quanto magis in unum contracta tota
figura videtur. Idem pertinet ad signum quod in privata collectione in urbe Atalante asser-
vatur, e Locride oriundum³). Notandum ceteroquin crus laevum leviter in altum retractum
esse, quod documento sit hanc compositionem iterum iterumque ab artificibus pertractatam
esse, eosque gradatim didicisse quomodo mater tota infanti vacet. Signum e t. c. Petropoli
asservatum (Eremit. 879 F) \') e Chersonneso Taurica oriundum etiam demonstrat quam bene
Hellenisticae aetatis ars parva, intima, fortuita fere, perfecta certitudine reddere et ad
communem paene auctoritatem (iets algemeengeldigs) attollere sciat. Hunc typum denuo ob-
viam habemus in signo e t. c. invento ad pagum Mamurt-Kaleh⁵), inter Templi Magnae
Matris donaria, officinae opus Hellenisticae aetatis. Templi simulacrum hoc signo non effictum
videmus; Magna Mater enim leonem in gremio tenens, interdum quoque nullis additis attri-
butis effingi solet^c). Si hoc signum cum iis ex Italia oriundis comparamus, multo magis
exclusis fortuitis compositum id videmus. Lineamentum ad medium conducitur, ubi princi-
palis lactandi infantis actio fit. Arti propius sumus quam industriae et quid ars possit, quamvis
non sibi pepererint artifices ipsi, tamen quod ad meutern attinet, sibi arripuerunt. Eodem
modo arcte compositum signum e t. c., Atlienis oriundum, ibique in Museo Acropolis asser-
vatum ⁷), apparet. Matris caput deest, pars inferior signi magnopere laesa est, sed media
pars infantem lactantem exhibens, intégra quam clare atque aequilibriter problema matris
brachiorum, tenera infantis membra amplectentium solutum sit, monstrat. Signum e t. c.,
Roma oriundum, nunc Berolini in Antiquario (8217, 206)^s) asservatum notandum propter
infantis habitum videtur: resupinus, pedes agitans a laeva matris mamma nutritur. Nobis
monstrat, quam perfecte posterioribus a. Chr. n. saeculis ars infantis corpus eiusque niobi-
lium membrorum peculiaria exprimere sciat.

Specialem in hac serie locum tenet vas Corinthium (in Antiq. 2913, Berolini)¹\'). Quam-
quam non proprie est signum, hic id cito, proptereaquod alvus eius tota in modo sigilli e
t. c. tractata est. Sedili, quattuor rosis decorato, mulier insidet, partes inferiores et crura veste
induta, quae semicirculi modo dorsum circumdat. In gremio adultum fere puerum tenet, eo
modo quem novimus, eumque lactat. Corona hederacea earn unam ex Nymphis Nysenis esse
dénotât, pueri Dionysi nutricem. Hoc opus eo gravius est, proptereaquod bona arte factum
est ac certo primo IV. saec. dimidio adscribi potest. Parvum aeneum signum, Vindobonae
asservatum¹"), posterions Hellenisticae aetatis, propter corporis habitum notandum videtur.

Mulier huniili sedili insidens, laevum crus protendit, dextrum autem paulum retractum, post
laevum crus pedem dextrum monstrat. Corpus circum coxas sinistrorsum versum paulum
pronum inclinatum est. Quae contrapositio satis manifesta mitigatur et quodam modo reci-
pitur infantis corpore, quod in brachio laevo tenetur et utriusque motionis cursum (bewe-
gingsas) coniungit, quo perpetuus quidam motus in forma litterae S oritur. Cum alia signa
vulgo intimum magis quaerant, hac compositione problema statuariae magis artis solvere
conatus est artifex.

Inter artis industriae opera hic tandem vas argenteum e pago Ingolstadt, Hellenisticae
aetatis opus, nunc Monachii in Antiquario^l) asservatum commemorare velim. Inter res post
captam Troiam arte expressas, nonnullas mulieres cum infantibus Troianas invenimus. Ex-
citata anxietate sortem futuram inter se iactare videntur. Paulum a latere femina, infantem
lactans, humi conquiniscit. Summa autem animi attentione quae aliae pertractant, auribus captat.
Optime hic matris actionis duplicitas expressa est. Solito modo infanti satisfaciens, cogitatis
suis anxiis procul errat. Animi atque actionis aequabilitas (eenheid) rupta egregie efficta est.

In arte quoque statuaria nonnullas invenimus matris cum infante eiusmodi compositiones,
quamquam rarae sunt et Hellenistica aetate factae. Statua nunc Cairi asservata, cuius caput
deest, laesis quoque inferioribus partibus infantisque capite, parva tantum imagine apud
Reinach (Rép. Stat. IV, 256) mihi innotuit. Isis cum Horo infante appellatur, quamquam
dubium mihi nomen illud videtur, nisi noduin illum vestis in pectore, Isidi proprium, docu-
mentum putes, quem quidem imago apud Reinach agnoscere vix sinit. Alibi de hac statua
fusius agam. Quidquid id est, certo opus Graecum Hellenisticae aetatis ante oculos habemus,
quod quamvis non egregie factum, compositione sua, cum typo pertractato plane congruente,
dignum videtur quod hic commemoretur. Vide sis crus laevum in altum paulo retractum,
quo infans sustentetur. Magni momenti compositio illa matris cum infante, in Vaticano asser-
vata (Mus. Chiaramonti 241) -) est (altit. 1.63 M.) Quamquam satis depolita (afgepoetst)
atque in novum restituta est (nova sunt umerus dexter cum cirris, brachium et mamma d.
(manus autem antiqua), laevi brachii pars inferior, infantis nasus, tergi pars, clunis laeva,
pes et talus 1.) compositionem nobis gravem clare exhibet. Dea, quae videtur esse, sellae
insidet, paulum ad sinistram versa. Nudata laeva mamma, quam dextra premit, infantem
genui suo laevo insidentem lactat. Is laeva sua manu eius articulum comprehendit, dum
caput laeva matris sustentatur. In coma diadema gestat, post quod in capite parvum foramen
rotundum conspicitur. A tergo statua rudis neque capitis pars superior caelata est, quod
indicare videtur statuam factam esse ut adversa facie ac paulum ex imo contempletur. Templi
fortasse simulacrum servatum habemus. Et re vera omnibus, quae mythologia praebuit,
nominibus praedita fuit statua, do nec generali illo curotrophi vel deae nutricis nomine
acquieverunt archaeologi. Non dubium quin opus manifesta Graeca auctoritate ortum sit.
Furtwängler³) Graeco-Campanum saec. I. vel II. esse putat. Amelung \'), mollis formarum
pertractationis, faciei formae, comarum ratione habita, cum Alexandria id cohaerere potius
affirmat. In foramine capitis loti florem aeneum defixum fuisse verisimile putat, qua de causa
fieri possit, ut Isis cum Horo infante Graeco stilo expressa sit.

\') cf. Brunn, Kl. Schriften, III, p. 101; Baumeister, Denkm. I., t. 14; Reinach, Rép. Rel. II. 77.
²) cf. Amelung, Valik. Skulpt. I., t. 43, p. 471 sqq. ^:1) cf. Coll. Sabouroff, ad tab. 71. *) cf. Bull. d. comm.
Arch. Comm. 1897, p. 110 sqq. et 134 sqq.

Compositionem paulum mutatam signa e t. c. nunc tractanda exhibent. Hic quoque infans
laeva mamma nutritur et generale schema idem. Sed mater dextra non premit mammam sed
vestem separat. Thorax vulgo magis vestitus apparet, ubere tantum nudato. Nostrae formae
Hellenisticae sine dubio varietas est. Primo enim loco omnes huius schematis signa e t. c.
manifestum stilum Hellenisticum indicant, deinde autem tantopere cotidianae vitae res (genre-
achtig) videtur, ut schema illud vix ante Hellenisticam aetatem ortum esse possimus putare.
Primum hic signum et. c. in Coli. Trau (Vindobonae) asservatum¹) laudo, mulierem exhiben-
tem, quae saxo vel neglegenter perfecto sedili insidens, crura partesque corporis inferiores
himatio induta, dextra chitona separat ut infantem, pannis involutum, in brachio laevo
iacentem laeva mamma lactet. Eiusmodi signum e t. e. in Antiquario Berolinensi (4996)²)
asservatur. Corona comae imposita unam ex nymphis Nysenis designat, Dionysi nutricem ³).
Si descriptioni fides habenda est signum quoque et.c. inMuseoConstantinop.(cat.Mendel
1033) hue pertinet. Signum e t. c. in Antiquario Berolinensi (7388)\') asservatum mulierem
exhibet cathedrae, scabello instructae, insidentem, laevum pedem protendentem, capite insuper
imposito himatio velato. Infans nudus, pedes agitans in gremio matris iacet, cruribus et
corpore valde contrapositis (in sterke contrapost). Hoe ipsum nos docet opus illud Capua
oriundum, etiam quod ad schema attinet, Hellenistica plane aetate factum esse. Conferas
velim signum e t. c. Musei Constantinopolitani (1922 d) eiusdein temporis et Amiso oriun-
dum : implicatius enim infans, crus dextrum dextro matris brachio imponens, quam altera
statua expressus est. Signum e t. c. in Museo academico artis, Bonnae asservatumfeminam
sellae humili insidentem, dextra manu vestis orae imposita, pedibus cohibitis exhibet. Laeva
mamma infantem lactat manumque eius dextra sua continet. Infans ad pectus se abscondit,
aversa a spectatore facie. Notandum est alam in umero infantis laevo elare agnosci posse,
ita ut pro certo liane compositionem Apliroditae atque Erotis esse affirmare possimus.

Rarius mater infantem ad dextram mammam admovens invenitur. Compositionem matris
cum infante a laeva parte iam vidimus evolutam esse ex antiquo typo repraesentativo, ubi
infans, capite laevae matris imposito, directus in gremio eius iacet, dum mater dextram suam
infantis cruribus imponit. Ordine verso, i. e. capite infantis dextrae matris imposito, nullum
inveni exemplum. Typi evolutionis ratione habita, formam ubi infans ad dextram mammam
admovetur varietatem puto per analogiam alterius typi ortam. Exemplo sit primo signum
e t. e. in Polyteclmio (734) Athenis asservatum^fi), quod Athenis oriundum videtur. Quatn-
quam non certo discernendum est, utrum infans lactetur necne, opus tarnen totacompositione
ae stilo proprium huius antiquis iam temporibus peractae conversionis exemplum est. Typum
repraesentativum videmus mulieris, quae dextra infantem ad pectus admovet, laeva autem
crura eius amplectitur. Artioris atque privatae relationis matris et infantis nulla vestigia
inveniuntur. Matris facies typum fere operum statuariae artis, Olympiae repertorum exhibet,
dum summa plane frontaliter expressa est. Haec statua igitur nos docet formam matris a
dextra parte lactantis eodem fere tempore ortam esse atque illam magis solitam matris a

\') cf. Winter, 1.149.6. ^s) cf. Gerhard, Ges. Akad. Abh, t. 80. 2. ^s) cf. Heydemann, Hall.
Winckelmannprogr. 1885, p. 44. ⁴) cf. Winter, I. 148. 5; cf. èlusdem generis opera Berolini (Ant. 71-14),
Neapoli (Mus. Nat. 6508,6509, 6511), Parisiis (Louvre, Cab. d. Méd. 5162; cf. Biardot, Terres-c. funèbres,
t. 20. 1) asservata. ") cf. Winter, I. 148. 3; cf. eiusmodi signum, Capua oriundum, in Mus. Comm. Rhegii
asservatum ^fi) cf. ibid., I. 139. 2.

laeva parte lactantis. Multo rarior, ut iam diximus, est illa forma, sed nonnulla eius exempla
posterioris, praesertim Hellenisticae aetatis tarnen enumerari possunt. E. g. invenitur in Mus.
Nat. Neapoli signum e t. c., quod matrem cruribus veste, per dorsum descendente, indutis,
nudo pectore, insidentem cathedrae reddit*), dum dextra mamma infantem nutrit, qui crure
dextro paulum retracto in gremio matris iacet, dextramque matris uberi imponit. Laeva mater
dextrum infantis brachium complectitur. Eundem nobis exhibet habitum fragmentum signi
e t. c. in Museo Constantinopolitano (1037) asservatum et e Lindo oriundum. Sigillum
Tanagraeum e t. c. in Coll. Lecuyer²), matrem exprimit noto illo Hellenistico throno, cuius
anguli palmae foliis (palmetten) decorati decussatim secantur, insidentem. Mater laevam
sub mamma dextra, qua infantem lactat, habet, dum ille laevo brachio dextram suam inipo-
suit. Hellenisticae prorsus mentis signum quoque e t. c., ex Italia oriundum, nunc Parisiis
(Cab. d. Méd.) asservatum, est¹). Mater sellae insidet, dextraque infantem, dextram mam-
mam sugentem, sustentat. Vestimentum quo crura eius corpusque infantis circumdantur, ab
umeris matris] delapsum, magnis sinibus in sede iacet. Laeva cruribus infantis mater iin-
posita, tenera cura puerulum paulisper quiescentem despicit. Signum in sepulcro Apulico
inventum est, sed quid sibi velit repraesentatio difficile est dictu. Feminae capilli colligati
sunt, sed incertum utrum capillorum reticulo 2n velo. Quod si velo factum esset, fortasse
nutricem expressam esse putandum. Sed cur illud signum in sepulcro inventum sit, non
perspicuum est.

E vasis pictis quoque nonnulla hue pertinentia exempla nobis servata sunt. Hydriam
Atticam exeuntis V. saeculi, nunc Berolini in Antiquario (2395) asservatam commemoro \').
Eriphyle Alcmeonem dorm Amphiarai Iactans efficta est. Repraesentationem iam notam
matris, infantem gremio suo insidentem laeva mamma nutrientis videmus. Ne proiectione in
planum vasis lineis sibi suprapositis obscurior repraesentatio fieret, pectus matris ad spec-
tatorem conversum est, dextrumque brachium paulum retro retractum. Ceteroquin nihil novi
nos docet hoc opus. Eiusdem plane stili, ex obliquo situ matrem reddentis, repraesentatio
in lamina plumbea, Myrinae inventa, nunc Parisiis (Louvre) asservata⁶), conspicitur. Intra
circulos nonnullos parallelos feminam effictam videmus, sellae insidentem. In gremio infantem
tenet, quem laeva mamma lactat. Laeva sua, quam laeva mater includit, se sustentat infans
contra matris mammam. Ad crura matris caniculus insilit. Thema e cotidiana vita sumpta,
totiusque operis stilus hoc opus secundo fere saeculo adscribendum esse indicat.

His signis recensendis praecipuas curotrophi formas, i. e. eas mulierem sedentem, in-
fantem lactantem reddentes, pertractavisse videor. Non dico iuxta eas alias repraesentationes
non inveniri. Nutricibus omissis stantibus, hoc loco e. g. Aphroditae, Erotem adultum lactantis,
repraesentationem commemorare possum. Earn in cratere Attico IV. saec., in urbe Würzburg
asservato, invenimus ^G). Aphrodite, saxo insidens, Erotem septem fere annorum puerum,
magnis suis alis insignem, lactat. Genibus eius acclinatur. Eandem repraesentationem gemma,
Petropoli (Eremit.) asservata⁷), opus Ionicum sub exeunte V. saec. factum, exhibet. Hie illic
Eros laeva mamma nutritur. Quod quidem nobis novum quid ac mirabile videtur; regionibus
autem meridianis saepius pueri, adulti fere, lactantur, quod nostris quoque diebus videre

1 ^l) cf. Winter, I. 148. 1. «) ibid., I. 140. 2. ³) ibid., I. 149. 4; Biardot, Terres-c. fun., t. 20. 2.

licet. Ad liunc autem typuin conferantur, quae Pausanias (X. 25. 9) dicit, ubi apparet Poly-
gnotum in Iliupersi sua Astyanactem parvum stantem lactantem depinxisse. Parvulum heroem
pannis involutum effingere ars fortasse vetuit, sed gremio matris eum iuvenem imponere (ut
e. g. in Erechthei zophoro fit) dignitas aeque non passa est Amphora Apulica, Dionysi
pueritiam reddens, denuo formam rariorem praebet²). Nympha cathedrae insidet, cruribus
partibusque corporis inferioribus prorsus ad dextram conversis, dum dextra Dionyso, qui
iuxta earn a laeva parte cathedrae anaclinterio insidet, laevaque eius sustentatur, mammam
laevam ministrat. Schema matris, infantem laeva mamma nutrientis et manuin pectori suo
imponentis pupa e Myrina oriunda in Museo Constantinopolitanoasservata(Mendel2673)^:\')
reddit. Notandum est feminam plane nudam effictam esse.

Haue Seriem concludere libet, si opus notatu dignum, in Mus. Acad. Bonn, asser-
vatum¹) commemoro. Est exemplar nostris diebus e forma antiqua, circa a. 1860 Athenis
reperta, nunc denuo ex oculis elapsa, expressum. Fragmentum paulum ineurvatum est. In
vasis eetypis ornandis fortasse eo usi sunt artifices. Feminam exhibet valde resupinam,
chitone multicio peploque lato indutam. Inter genua eius nudus stat Eros alatus, quem
cruribus complectitur, cum pedes cohibiti sint. Dextra Eros dextrum manus articulum mulieris
retinet, quae inter caput alasque umeris eius imposita est. Secundum descriptionem, quam
Kekulé\'¹) dedit, laevum Erotis brachium dextro mulieris tegitur, dum manus eius laeva
umero mulieris imposita est. Laeva autem velamen a capite dependens femina reicit. Alter
alterum intente aspiciunt. In imagine photographica non perspieuum num Erotis manus feminae
umero imposita sit. Thorax quoque quomodo se habet vix laevum brachium tantopere in
altum porrectum esse sinit, ut habitui descripto necesse sit. Quidquid id est, valde intima
relatio videtur. Comparatae Aphroditae statuae Berolini et Neapoli asservatae⁽ⁱ) primo loco
docent mulierem sine dubio Aphroditen repraesentare, deinde exemplum eius Aphroditae
typum V. saec., sc. Parthenonis temporis fuisse. Amelung quidem, stili atque habitus ratione
habita, non dubitat huius ectypi formam V. quoque saeculo assignare eamque a. fere 435
a. Chr. n. factam esse putat. Quam totam documentis instruetam argumentationem hie repetere
longum est. Schema huius operis a meae disputationis argumento proprie discrepat. Sed
satis notatu dignum mihi videbatur proptereaquod mentem (geestesgesteldheid), qualem potius
Hellenistica aetate expectamus, expressif. Mae autem repraesentationes magna ex parte
rariores typum proprie dictum non efficiunt. Diligentius eas examinare non necesse puto.

1  1, 1. 142 10 ⁴) ibid. II. 198. 8; W. Amelung, Aphrodite u. Eros; Bonn. Jahrb. 101 (1897), p. 153 sqq.
⁶) cf. Arch.-epigr. Mitt. aus österr. 1897, p. 11 sqq. ") cf. Bonner Jahrb. 1. 1.

IV.

De evolutione matris cum infante formae in arte Hellenistica.

In iis, quae praecesserunt investigationibus saepius mihi copia fuit loquendi de monu-
mentis Hellenisticis, quotiescunque eorum secundum typum ordinatio poscebat, ut non se-
paratim considerarentur, sed potius ut typorum antiquiorum continuatio. Aliam mentem, quam
ars illa manifestât, iam breviter indicavi¹). Huius autem periodi culturam examinare, quaeque
eam praecesserint aut quomodo se evolverit demonstrare profecto meum non esse puto. Hic
imprimis quaenam ex Hellenisticis temporibus opera supra memoratis adicienda sint, quos
typos ipsa ars Hellenistica creaverit, anquirendum videtur. Florentiae (Giard. B o b o 1 i) in-
venitur statua marmorea feminae cum infante, natura maioris (meer dan levensgroot). Mulier
nonnisi inferiore parte corporis vestimento induta, saxo insidens, leviter inclinata ad puerum
se vertit parvulum, nudum, in genu suo laevo crura pedesque agitantem et brachio matris
laevo sustentatum. Dextra matris sublevata puero arcuin ostendit, quem hic arrepturus
videtur. Dextrum autem brachium restauratum est, sicut et pueri brachium dextrum, laeva,
crura. Infantis corpus, quamvis laesum atque fractum, sicut laevum brachium authentica sunt.
Matris caput, licet antiquum sit, ad corpus non pertinet-). Quamquam ex eo, quod puer
nebridi insidet, erui posse videtur banc statuam Dionysum cum nympha repraesentare³), alae
dorso eius implantatae Aphroditen cum Erote potius désignant¹). Inveniebatur eiusmodi
statua Romae (pal. Lante), quam semper interpretabantur ut Dionysum cum Nympha, quae
autem sicut illa, Aphroditen cum Erote repraesentare videtur \'¹). Nam hie quoque partes non
parvi momenti in novum restauratae sunt: nec caput, nec superior pars corporis infantis,
inde ab umbilico authentica sunt. Unde intellegas habitum eius a solito diversum, quippe
quem potius sedere quam recubare dicas ; neque alae num adfuerint affirmari potest. Difficile
profecto est, tempus determinare, quo statuae huius exemplar (origineel) factum sit. Pueri
quidem habitus similis puero, quem Hermes ille Praxitelis gestat, est ideoque statuam
nostram post Praxitelem ortam esse statuamus oportet, in eius artis genere. Contra opinionem,
quasi compositio ilia Praxitelis fere tempore orta sit, argumentum praebent imprimis cutis
sub pectore feminae graves rugae, dein vestimenti subtilis ratio, dum modus quo ludit cum
infante, quo sedet mulier in saxo illo fortuito Hellenisticam iam artem praedicit. Quibus de
causis huius compositions exemplar exeunte IV. saec. ortum esse multo magis puto. Quo-

i) cf. p. 19. ^s) cf. Arndt-Amelung, E. A. 283-4. ³) sic Hey demann, 1. 1., p. 44 et A. d. Seta
Vita d\'Arte, II., p. 167 sqq. ⁴) cf. quae hac de re observantur in textu apud Arndt-Amelung, E. A.
⁶) cf. Reinach, Rép. Stat. 1. 374; A. d. Seta, 1. I., ubi imaginem photographicam invenies.

modo vera Hellenistica ars eiusmodi thema tractet, compositio illa Aphroditae cum Erote et
Psycha, Dresdae asservata¹) nobis monstrat. Exempli gratia earn laudo, licet mater filium
non in gremio teneat. Hic manifeste illud genus artis, quod hodie „genre" vocamus, prodire
videmus. In statuis illis, Romae atque Florentiae asservatis, de authentica compositione in-
certi, illud quod hic „genre" sapit restauratori potius quam artifici adscribere velim.

Hellenistici plane characteris est statua — artis Graeco-romanae opus I. p. Chr. n.
saeculi — quae Pana cumDionyso repraesentat²); quod opus hue affero proptereaquod idem
fere argumenti genus (motief) exhibet. Ludens enim Pan parvulo Dionyso aliquid dextra sua
obtendit, quod hic arripere sibi conatur. Quibus statuis etiam adiungere possum eas quae
Romae (Mus. Chiaramonti, cf. p.22) et Alexandriae (cf. p.22) asservantur et iam praeeipua
Hellenisticae periodi opera, quae matrem cum infante exhibent, enumeravi. Numerus quidem
parvus est; eo longior autem est series signorum e t. c. huius periodi, quorum tarnen ea, quae
alibi tractavi, hue repetere nolo. Sufficiet ea adicere, quorum notitia non neglegenda videtur.

Berolini Antiquarium (7651) servat specimen ex Asia (Kirkagatsch) oriundum³), eiusdem
stili, quo elaborata videmus permulta ea Myrina oriunda signa e t. c., et exeunti III. vel
ineunti II. saec. adscribendum. Mater sellae pulvinari instruetae insidet, laevo crure retracto,
scabello imposito; laevo brachio infantem nudum sustentat, quem lactavisse videtur mater.
Laeva enim mamma adhuc nudata est. Infantem inquiete atque turbide pedes manusque agi-
tantem mater vix ambabus manibus retinere potest. Ita autem matris superior pars corporis
ad laevam vertitur ut angulum rectum cum infantis corpore efficiat. Vcstimentuni circa pectus
et crura ita agitur ut ad puerum omnes sinus concurrere eorumque motus ibi requiem invenire
videantur. Verum magistri hoc dicas opus, qui aequa ratione partes omnes in unum com-
ponens et tenera manu subtilem animi motum exprimens, typicum Hellenisticae artis specimen
exhibuit, artem dico, quae altissima quaeque cordis ideo tarn clare exprimere poterat, quia
suam quisque vitam fortiter tunc temporis vivere audebat. Similem etiam pueri corpusculi
amorem, et quo animi impetu regatur, nobis monstrat aliud fragmentum, Berolini in Anti-
quario (6413)⁴) servatum, ex Asia oriundum et tertium, ibidem (6228) asservatum, e Cypro
oriundum \'). Hoc autem artificis voluntatem potius indicare quam manifestare videtur. Sed
sinuum vehemens motus et velamen quasi vento actum nulluni circa tempus originis dubium
admittunt. Derivatio tandem typi repraesentativi, ubi mater infantem iuxta se tenet (cf. e. g.
Winter, I. 139. 1) fragmentum illud 6682. 45, Berolini in Ant. asservatum, e Cypro oriun-
dum, esse videtur¹\'). Ad spectatorem versus puer stat in genu matris laevo, cuius brachium
eum sustentat. Sed incerto illi suppedaneo parum fidere videtur, quippe qui matris brachium
et vestimentum quaeritet. Haec vero caput ad dextram partem leviter inclinat, dextraque manu
fructum(?) ante pectus elevat, quasi cum puero ludere velit. Sic ilia exhibetur inter matrem
et infantem relatio intima, quae animum spectatoris movet. Hue etiam spectat fragmentum
e Smyrna oriundum, Berolini in Ant. (6412) asservatum⁷).

Inter eos, de quibus hueusque tractavimus typos et quos antiquior Graeciae ars nobis
reliquit, aliquis saltern, licet remotus, nexus interfuit. Hellenistica enim ars hoc quoque thema
semper retinuit, sc. matris infantem in gremio tenentis. Sed liberius quoque illa thema illud
et quasi per se aggressa est. Satis erit, ne longius ab argumento meo aberrem, nonnulla

\') Reinach, R<§p. Stat. I. 351. -) ibid.. III. 21, Esperandieu, 111,2663; Arndt-Amelung, H.A. 1421 •
\') cf. Winter, I. 142. 8. *) ibid., 1.141. 7. ⁴) ibid., I. 141.10. «) ibid., I. 141. 4. \') ibid., I, 141. 3.

afferre exempla. Athenis in Museo centrali (248) invenitur Signum e t. c., Hellenisticae
aetatis, Aphroditen exhibens cum Erote¹). Dea lapideo insidet scamno, quod dorso alto
instructum est. Crura ad dextram versa sunt, quod reliquum est corporis ad spectatorem.
Velamen, lato post earn sinu elatum — quasi vento, qui hanc artem „baroccam" agitare
solet — dextra manu removens, laeva, sedi imposita, se sustinere videtur. Iuxta earn, ge-
nibus materais dimidio celatus stat Eros alatus ; puer in eo est ut cruribus etiam matris vesti-
menta retrahat, ut eius tota mox appareat divina venustas. Vides qualem et quantam haec
ars attingere potuerit dramaticam atque eroticam virtutem! Multa sunt quae Aphroditen
in delphino equitantem exhibent opera. Quorum quod Antiquarium (8191) Berolini²)
conservât, exempli gratia hue affero, quo demonstretur quomodo ars hoc quoque modo
matri potuerit associare infantem. Exemplum quidem hoc qualitatis inferioris, aperte tamen
ipso suo motu quo tempore factum fuerit, manifestat. Idem pertinet ad Signum e t. c. in coll.
Nervegna Brundisii asservatum³), quod Aphroditen anseris dorso vehentem exhibet, Erote
comitante, qui eadem se gerit infantili audacia, quam pueris Hellenisticae artis propriam
esse scimus.

Una cum matris amore exprimitur mulieris placendi Studium signo e t. c. quod Athenis
inventum, ibidem (in Mus. Acropol.) asservatur \'). Sedens mater in genu dextro tenet in-
fantem pannis involutum ; pallium, caput et crus dextrum tegens, reliquum corpus nudatum
exhibet. Sed quasi inopinatus advenerit spectator, mater vultum a puero avertens, quo
nuditatem protegat, pallium gratioso pudore in suum locum restituere eonatur. Haec matris,
si dicere licet, et mulieris mixta exhibitio facilius quam in hoc, in illo signo e t. c. intellegitur
ubi Aphrodite cum Erote repraesentatur aut e. g. in fragmento gemmae, quod Hannoverae
(Mus. Kestner.)⁵) invenitur; opus hoc classicisticum, exeuntis aevi Hellenistici, Psycham
ostendit, quae umeris et cruribus vestimento tecta, in nudo ^remio dormientem tenet puerum
Erota. In signo Atheniensi id potius miramur. Quasi derivatum quoddam a vasis Iliupersis
repraesentatione ornatis, vas quod dicitur Lasimi, (in Mus. c. t. Louvre) apparet⁶). Sedili
Hellenistico pedibus torsi\'s instructo et scenographica (perspectief) ratione descripto, insidet
Hecuba (?), maerentis prae se ferens speciem: in gremio eius iuvenis filii Astyanactis (?)
cadaver brachio matris laevo sustentatum iacet. Collata cum altera eiusmodi repraesentatione
in vase, c. t. Vivenzio (Neapoli asserv.)⁷) nihil praebet quod latius de ea disseram. Opus
est quod Italograecus quidem artifex, aevi imperatorii initio, manu potius imitante quam
creante, satis apte exaravit.

Novum vero typum ars Hellenistica creavit: nutricem dico. Iam hide ab Homeri tempo-
ribus saepius fit eius mentio ; in tragoedia partes non minores agit, et farnilias, quae meliore
condicione gaudebant, saec. V. utilitate eius frui scimus. Plerumque e servis sumpta, maie
audiebat:ligurritioni indulgebat, intellectu carebat, garrulitas eiusproverbii loco celebrabatur.
Distinguebatur vero a proprie dicta nutrice ea, quae non lactabat, assa. Quid niirum, si
Hellenistici aevi artifices, quibus domesticae vitae intima ratio tantopere placebat, simplici
illo et prope rustico movebantur nutricis aut tutricis agendi modo, earumque cum stabilitate
infantuli labilitatem componere studebant. Funebria Attica monumenta iunioris aetatis taies

\') Winter, II. 201. 5. ²) ibid., II. 195. 5; cf. Arch. Anz. 1889, p. 90. 8. ³) ibid., 11. 193. 9; Bernoulli,
-Aphrodite, p. 407; Arch. Ztg. 1858, p. 234, n. 1. ⁴) cf. Winter, I. 140.7. cf. Furtwängler, A. G.
XLII. 36. ⁶) cf. Rein ach, Bib. mon. fig. II., p. 64. \') ibid., II., p. 18.

iam mulieres quandoque exhibent. Exemplum praebet stele funeraria, saec. IV., quam olim
Le Bas vidit Athenis, quaeque postea autem nusquam comparuit Nutricis characterem
désignant capilli velo collecti. Hie tarnen adhuc nihil illius expressum habemus characters,
qui postea spectatori placebit. Nihil enim ilia mulier curare videtur quid agat, quidve
patiatur infans quem pannis rigide involutum brachio laevo tenet. Ulterius procedit Signum
e t. c., Athenis (Polyt. 1493)²) asservatum. Nutrix, cuius characterem désignât capitis tegu-
mentum infantem lato sustinet gremio et brachiis caute circumdat. Clarius etiam nutricis
naturam Signum et. c. (in expositione 1911—12, Roterodami exhibitum in scrinio 0. 30)^;t),
opus Alexandrinum saec. III. aut II. a. Chr. n., significat. Mulier provectioris aetatis, quae
infantem lactat eique curam impendit, re vera tutrix, scite composita est cum infante cuiusvis
generis auxilio tantopere egente. Notes velim quam acute observaverit artifex vultum nutri-
cis, quem nitidum circumornavit cirrorum copia. Eiusdem qualitatis sunt signa e t. c., quae
servantur Londinii (in Mus. Brit. C 279) \'), Parisiis (Louvre), Berolini (in Antiquario) ubi
nutricis lata facie quasi speculo redditur animi erga infantem physicus fere affectus. Hinc pro-
fecto transitus facilis ad „caricaturam" ! Vide sis Signum e t. c., in museo c. t. Louvre asser-
vatum ^r>), et statim leges quid pectus moveat illius servae, quae ponderis sui bene sibi con-
scia atque necessitatis, invidiose alumnum suum brachiis retinet. Audias quae de gula rapaci
parvum e t. c. Signum — opus ex Italia meridionali oriundum — in Museo Tarentino (454)^(!)
asservatum narrat. Videas veterem domesticam servam, quam vita laborque curvatam
declinavere, parvulum dominum portantem, dum caniculus ad earn insilit (Athenis in coll.
Societ. archaeologicae)⁷). Facere non potes quin miserearis vetulae, quae corpus exsiccatum
atque caducum proclinans, grato certe animo colligit signa desiderii sui, quae puer ei dat,
feliciter conscia puerulum nec videre, nec abhorrere vultum rugis aratum, spoliatum capillis
cranium (Berolin. in Ant. 7094)⁸). Opus non est seriem nutricum aut tutricum augere. In
componendis typologicis ordinibus iam passim nonnulla hue pertinentia opera enumeravi,
e. g. signa e t. c. Berolini in Ant. (7023, 7145, 7147, 7150) asservata °). Quorum tamen
originis locus — Capuam dico — dubium movere potest an iure tamquam nutrices inter-
pretentur. Mentem Hellenisticam huius quoque generis opera penetrare manifestum est. Hie
etiam mentio fieri potest signorum e t. c., quae Romae¹⁰) et Parisiis ⁿ), fortasse et quod ibi-
dem in Nummotheca^1S), asservantur. Videtur enim mulieris caput proprio illo panno tegi.
Stilo autem operibus melioris notae Tanagraeis potius similis videtur.

Nec minus frequenter paedagogi quibus puerorum a septimo fere anno incumbebat cura,
Hellenisticis artificibus ansam praebuere et thema variorum operum. Quia proprie extra huius
libelli fines sunt, eorum hie mentio tantum fiat propter habitus similitudinem. Vide sis spe-
cimen ex Eretria oriundum, quod a. 1869 apud mercatorem opera et artificia venditantem
comparuit¹), et alterum e Corintho, nunc Berolini in Ant. (4435) asservatum ^u). Sileni quo-
que Signum e t. c., Dionysum portantis commemoro: extat Parisiis (Louvre)^ir>) et curotrophi
speciem corporis habitu exhibet.

1 1911, p. 321. ⁴) cf. Winter, 1.154. 4. ») ibid., I. 153. 8. «) ibid., 1. 153. 7. ⁷) cf. S c h o e n e, Gr. Rel.,
t. XXXVI, fig. 138. ") cf. Winter, I. 154, 1. cf. ibid, I. 148. 4; 148. 7; 147. 3; 147. 7. ">) ibid.,
I. 149. 1. ^ll) ibid., I. 147. 8. ^lï) ibid., I. 149. 4. ^,3) ibid., II. 403. 11. ») ibid., 403. 9. ^,8) cf. P o 11 i e r
et R e i n a c h, Myrina, t. XLIV.

Praeterire profecto non licet Hellenisticae artis proprium typum, quem Alexandriae, in
huius artis igitur centro, evolvi videmus: Isidem dico Horum puerum in gremio portantem.
Haec una Isidis repraesentatio est, quaeadmeum argumentum pertinet; sed addere necesse
est earn minime esse frequentiorem. Multo plures existunt statuae, quae vario utique modo
sol am Isidem sine Horo filio exhibent. Testis est Reinach, cuius Repertorium 120 ferelocis
solius Isidis repraesentationes enumerat, dum ea, quam hie spectamus figurarum coniunctio
raro invenitur. Idem docet Laf aye in catalogo suo methodico, quem libro c. t. Histoire d.
culte des Div. d\'Alexandrie, adiunxit. Iseum Pompeiis inter plura eaque varia Isidis simu-
lacra nullam Isidis ut Dei matris exhibuit repraesentationem. Nec Beneventi, nec Romae in
Campo Martio eiusmodi exemplum, quod sciam, inventum est. Quidquid id est repraesen-
tationis huius „ubique dispersae" argumenta desunt. Certis tantum locis, et quidem in
Aegypto, illam matris cum infante repraesentationem generalem fuisse ponere licet. Museum
Cairi testimonia nobis abunde praebet *); posteris quoque temporibus mater cum puero
saepius ibi occurrit²).

Isis cum Horo infante antiquum ilium, quem in introductione iam attulimus typum, Helle-
nistica arte transformatum reddit (cf. p. 3). Inde a temporibus, quibus terra Nilo adiacens
Graecis mercatoribus patuit, Graecorum quoque artem vestigia relinquere necesse fuit. Anti-
quam autem matris cum infante typum stilo quidem mutavit Aegyptus, sed compositione et
mutua ratione ad Hellenistica usque tempora servavit intactum ³). Est eniin Isidis cum Horo
puero typi communis descriptio haec: Isis exhibetur, stilo Aegyptiaco inferioris aetatis, in-
sidens sellae," spectatorem aspiciens. Laeva manu sustinet Hori occiput, qui genui matris
laevo insidet, eique dextra mammam praebet. Horus transverse in gremio sedens, ex obliquo
situ conspicitur et quod unum apparet brachium Iaevum praeter corpus tantum habet. Ipsa
traditio, quae typum fixit stabilemque reddidit prohibet quominus tempus originis accuratius
designetur. Dici tantum potest Hellenismum regnante Ptolemaeo I et postea magis magis-
que se manifestare \').

Quattuordecim specimina, quae museum Cairi servat, reproductareperies apud Daressy,

I. 1., sed alia innumerabilia museum idem asservat. Sex praeterea dicuntur esse in Museo
Borgiano (§ 55, 105—110); in Museo Vindobonensi 50 fere communis typi sigilla aenea
exhibentur. Quid multa, vix ullum museum reperies, ubi noil unum alterumve eiusmodi opus
ostenditur. Ubi autem plura collecta vides, ut e. g. Vindobonae, Graecae et Hellenisticae
artis auctoritatem crescentem clare prosequi possis. Nutrix quidem nostra in typum ilium
priscum vim suam exercuisse videtur^:\').

Hue referri potest Isidis cum Horo statua, quam saec. VI. exeunte vel V. ineunte Deae
dedicavit Graecus quidam Pythermus, Nelonis filius, qui Naucratidi habitabat^G).

Ars statuaria proprie dicta nullam statuam — si supra memoratam Cairi (cf. p. 22) ex-

cipimus ⁷) — typi Aegyptiaci in Hellenisticum versionem nobis reliquit, quae saltern certo

ut talis agnosci queat. In statua Cairi asservata antiquum quidem schema, brachiorumque

habitum agnoscere credas, sed deficientibus determinantibus attributis Isidem earn vocare
_ t

») cf. D a r e s s y, Stat. d. Divin. e. q. s., t. LXI-LXIII. ²) cf. ibid., 39369-70, ubi Maut et Horus et
39376, ubi Rannut et Horus redduntur. ") cf. Rosche r, s. v. Isis, p. 368 ; Pe r r o t et C h i p i e z, I.,
p. 87. ⁴) cf. Weber, Aeg. Gr. Terrak., p. 36. ⁶) cf. sigillutn Vindobonae asservatum (Saal V., Wandschr.

II., 23). •) cf. Journ. H. Stud. XXIV., p. 337. \') cf. R e i n a c h, Rép. Stat. I. 256.

temerarium videtur. Nullus ibi hieraticus rigor, nihil ibi, quod Deam matrem Aegyptiacam
designet ; matrem eernimus humanam idealem, quae tota est in lactando suo infante ¹). Inter
ea, quae Berolini collecta sunt signa e t. c., duo inveniuntur, quae cum hoc typo conferri
debent (cf. Weber, 1. 1., t. II. 17 et 18). Isis, habitu et veste typo nostro simillima, alto
insidet throno, cuius dorsum, quadratis (cassetten) ornatum, margine pauluni eminente (ge-
profileerde rand) tegitur. Fieri potest ut signa ea a celebri quadam templi statua derivata
sint²). Praeterea mentio facienda videtur matris cum infante, quae genibus passis in scirpea
quadam sedet (cf. Weber, 1. 1., t. II. 25). Utrum Isidein cum Horo artifex exprimere voluerit
necne, nescio. Si quis dicat repraesentationem ab Iside cum Horo inter papyros derivatam
esse, verum fortasse sentiat. Alius typus arete cum prisco, ex obliquo situ, schemate Aegyp-
tiaco cohaerens, quem etiam in pateris Phoeniceis, Olympiae et Praeneste reperds (cf. Perrot
et Chipiez, III, p. 97 et 783) novimus (cf. p. 3), reperitur in gemma quae in urbe Cagliari
asservatur (cf. Furtwängler, A. G., t. XI. 7). Isis humili insidens sedili, parte corporis
superiore more Aegyptiaco ad spectatorem versa, mammam praebet Horo, qui ut Dominus
utriusque regionis rubrum portât et album capitis insignia. Hellenistica eiusdem typi elabo-
rate cernitur in gemma, quae Hagae Comitis (cf. Furt wangler, A. G. XXXIV. 3) asservatur.

Nunc a Graeca ad Romanam transeamus Hellenisticam artem, cuius per prolepsin iam
plura monumenta monstravimus, cum singulorum typorum evolutionem prosequeremur. De
quibus iterato sermone loqui non libet. Duo adhuc restant : primum investiganda sunt ea
monumenta, quae vel subiecto, vel forma considerari possunt tamquam monumenta artis
stricto sensu Romanae, artem dico Urbis vel ab Urbe dependentem. Deinde qui typi in pro-
vinciis occurrant quaerendum est, quantum sc. in proposituni nostrum cadunt. Inaequabiliter
per singulas provincias liaec opera distributa esse videbuntur, protereaquod quaequaerimus
partim tantum et in actis periodicis, ubi difficulter inspici possunt, in lucem sunt édita et quia
maior provinciarum parsnondum satis explorataremansit. Adaequatam igituradumbrationem
ne expectes.

Primo loco nonnulla monumenta origine certaltalica, quae autem nil novi docent, afferam.
Museum Clusii asservat statuam matris infantem lactantis³). Exemplum typi quem repraesen-
tativum dixi est. Observes velini locum pueri ad partem dextram, quod rarius occurrit. Vix
ullum inter matrem et infantem expressum vides nexum psychicum : mulier, cuius capillos
ornât diadema, oculos rigide defixos habet. Mater infantis pondéré, ut ita dicam, pressa,
late insidet throno, qui attentione dignus est, quippe qui sphingibus sustentetur. Signum
e t. c., Capuae asservatum\'), typum nobis exhibet nutricis Hellenisticae, proportionibus
potius ponderosum et ad repraesentationem „naturalisticam" vergentem. Sarcophagus in
coll. Walters (Baltimore)•\'\') Nympham Dionysum lactantem ostendit, quae typum iam ab
Hellenistico aevo notum, parum tantum mutatum, exhibet. Sigillum aeneum Parisiis (Bib.
Nat.)^G) servatum, Romanae artis specimen, statuam quam supra descripsi in Museo Cliiara-

monti (cf. p. 22) in memoriam revocat et cum nummis, inscriptione Iunonis Lucinae instructis,
comparari potest¹). In ectypo ineuntis aetatis imperatoriae, e Caere oriundo, nunc Hafniae
(Glyptothek 138)²) asservato, Iovem infantem cum nutrice expressum videmus inter duos
tutores Corybantes. Compositio Hellenisticae nutricis cum infante typuni refert. Fragmentum
clipei e t. c. (terracottamedaillon) in Museo Lugdunensi³) repraesentatam exhibet Danaen,
in eo ut in area includatur. In labro arcae inconstanter sedens, laevo brachio infantem, umerum
suum arripientem, detinet. Satis apte hoc thema, area praesertim scenographice descripta,
expressum est. Multas matrum cum infantibus repraesentationes liberorum sarcophagi nobis
servaverunt, in quibus tam frequenter vitae infantis curriculum fictum videmus. Insarcophago
musei Kircheriani bis infantem cum parentibus videmus in reda mulis iuncta\'). Nunc uberi
matris dextro admotus quiescit, nunc in genibus eius sedens, quam praetervehitur regionem
aspicit, eo quod schema repraesentativum ex obliquo situ dicere possis, sed in cotidianum
usum versum. In alio infantis sarcophago in Museo Vaticano (Loggia scop. 987)^r\') ilium
pannis involutum in brachiis nutricis laevam mammam sugentem aspicimus, dum ilia
cathedrae insidet. Eandem ostenditrepraesentationem sarcophagus in Mus. c. t. Louvre asser-
vatus, tempore fere Hadriani imperatoris confectus. Rigidae autem rusticitati gratia quaedam
facilis subiit. Utrumque opus ex officina videtur prodiisse, ad unum schema adumbratum.
Inscriptione.tantum adiecta monumenta haec funeraria ei, cui opus erat, adaptari plerumque
solebant.

Obscurum quoddam monumentum Romae in Mus. Vaticano (Loggia scop. 8)^fi) con-
spicitur. Ectypi fragmentum nudani superiorem corporis partem feminae exhibet, quae
capillis vinculo colligatis, nudam puellam ad dextram mammam lactat, e parvacupaquadam
surgens: cupa autem magno floris calyci similis est. Quid sibi velit illud fragmentum adhuc
obscurum est. Comparanda cum eo fortasse sunt monumenta quaedam matronarum ut
ectypon illud, quod in pago Roedingen inventum est et tres matronas e calycibus surgentes
exhibet⁷). Mirum quoque sarcophagi fragmentum in Museo c. t. Louvre videtur esse¹).
Operis factura posteriorem aetatem imperatoriam indicat, dum ipsum thema iam exeunte
V. a. Chr. n. saec. ortum est. Centaura infantem a tergo eins stantem dextra mamma lactat:
iam Zeuxis eiusmodi tabulam depinxit \'■\'). Aliud antiquum schema duo sigilla aenea Parisiis
(in Bib. Nat. et in Mus. c. t. Louvre) asservata reddunt, matris sc. cum infante cubantis.
Archaico modo hunc typum iam expressum videmus signo e t. c. in urbe Karlsruhe ^lfl). Hie
illud conspicimus attributis nonnullis perplexis instructum. Signum, quod inBibl.Nat. asser-
vatur¹¹), feminam exhibet in humili lecto recubantem, laevoque brachio se sustentantem. Ad
dextram mammam infantem nudum admovet, inlectimarginesedentem. In margineeaseptem
foramina conspiciuntur, quae cum septem diebus hebdomadis cohaerere suspicati sunt

cf. Overbeck, Kunstmyth., Hera, Münzent. III. ^s) cf. Rohden, Arch. TonreL, t. X., p. 245.
³) cf. Dechelette, Vases cer. orn. II., p. 279. 78; cf. Roscher, s. v. Danae, p. 948; Daremberg et
Saglio, s. v. area, p. 362. *) cf. Reinach, Rep. Rel. III., p. 269; Heibig, Führer,. 11. p. 3, n. 1645.
^e) cf. R. Rochette, Mon. Ined., t. 77; Wernicke, Arch. Ztg. 1885, p. 216. cf. Amelung, Vat. Skulpt.
II., t. 82. 8; fortasse loti floris calyx est et Dea Isis repraesentatur, sed p u e 11 a m expressam esse
obstat, cf. Orcurti, Cat. illust. d. mon. egiz. Mus. di Torino, 1852, p. 180.6 et Mus. Borgiano, 52,423;
Doc. Ined. I., p. 381 sq. \') cf. Ihm, Bonner Jahrb. 83 (1887), t. III. 2. ») cf. Reinach, Rep. Stat. I. 42.
⁹) cf. eiusmodi repraesentatio in gemma, in Mus. Florentino asservata; v. Daremberg et Saglio, s.v.
Centaurus, fig. 1286. ¹⁰) cf. Kekule, Terrak. Siz., fig. 38. ») cf. Babelon et Blanch et, Catal. 57.

Babelon et Blanchet. Qua de causa IunonemLucinam hie expressam esse putant. Eundem
typum exhibet sigillum in mus. c. t. Louvre*) quod de Rid der caute ut „Déesse mère allai-
tant" interpretatus est. Mulier, in laevo latere Cubans, infantem pannis involutum laeva
mamma lactat. In margine lecti hie novem conspiciuntur foramina, ut loti flores fortasse inter-
pretanda. Insuper autem addita sunt rana, cornix (aut potius accipiter), testudo, lacerta, dum
anguis post puerum serpens ad mulieris caput surgit. Attributorum horum exoticorum ratione
habita, deam quandam orientalem expressam esse putesetinpromptuest, ut cum Iside Signum
illud cohaerere suspiceris.Mirum quoque typum Signum et. c. LondiniiinMus. Brit. (D 252)²)
exhibet: femina provectioris aetatis, in medio sedens, laevo atque dextro brachio figuras minores,
masculinam et femininam amplectitur. Opus Praenestinutn Hellenistica aetate factum esse
videtur. Quid autem sibi velit, collato alio signo e t. c.³) Praenestino (cf. p. 15) suo loco
diligentius anquiram. Veram Romano-hellenisticam artem désignât ectypon, quod vocatur
Telluris, Florentiae (Uffizi) servatum⁴); pars ut videtur Arae Pacis Augusti, mulierem
sedentem exhibet, laevo crure paulum in altum retracto. Caput eius velamine dependente
tegitur; laevo et dextro brachio puerulum ludentem sustentât gremiumque eius floribus
fructibusque completum est. Opus hoc egregium exemplum nobis exhibet compositionis
illius liberae atque facilis, quam Hellenistica aetate ars sibi peperit. Minoris pretii est
repraesentatio quam in basi, quae dicitur Casali, inveninius (Romae, in Mus. Vaticano) ■\'•),
qua Romae conditae fabula tractatur (II. p. Chr. n. saec.). Altrix, quae alumnos suos Romulum
et Remum in gremio fovet, rigido schemate, adversa facie reddita est. Utroque brachio
infantem sustentât. Minus expedite compositio expressa est, sed graphice fere atque ut ita
dicam „impressionistice" adumbrata est descriptio. Eodem modo, sed maiore arte (technisch
kunnen) sarcophagus turbide Adonidis mythum exhibens, Biedae in ecclesia asservatus⁶),
tractatus est. Apud mortuum Adonidem femina assidet (Aphrodite ?) cuius genu dextrum
cruribus amplectens puerulus conspicitur (Eros?). Florentiae (Uffizi) asservatur latus angustum
sarcophagi valde laesum quod hie tamen compositionis matris cum infante causa afferre
velim. Cathedrae insidet Rhea, dum Iovem puerum lactat^T) ; Hermes, puerum ad altricem
ducturus adstat; is autem ad matris pectus se abscondit, manibusque earn arripit.

Ut Seriem expleam hie tandem peculiarium repraesentationum genus afferam, sc. earum
quibus victi barbari exprimuntur in monumentis sollemnibus publicis aetatis imperatoriae.
Eundem semper typum exhibentes, semper fere secundas partes agunt in compositione.
Typum in iis lliupersin tractantibus monumentis iam novimus. Mantuae e. g. sarcophagus
aetatis imperatoriae asservatur ^s), in quo Iliupersis efficta est. Documentum nobis est totam
repraesentationem aetate quoque imperatoria nondum relictam esse. Matrem videmus, laevo
genu nixam, dum in dextro genu ambabus manibus infantem ex obliquo situ visum, firme
amplectitur. Barbarae midieres vulgo magis in sorte acqtiiescunt, minus perturbatae apparent.
Multo magis inter fortunae socias symbolicae fere figurae esse videntur. Sic gemma ectypa,
Parisiis in Nummotheca asservata "), eas exhibet. Iconographica de causa ponere licet earn

\') cf. Reinach, Rép. Stat. II. 423; de Ridder, 1.1., 744. ») cf. Daremberg et Sagli o, s. v. Ceres
fig. 1307. ^a)cf. Gaz. B.-Arts, 1880.1.,p. 219. ⁴)cf. Reinach, Rép. Rel. I. 23G; ectypa idem schema repetentia
in Museo c. t. Louvre (R ein ach, ibid., 11.260) et Carthagini asservata. ^a) cf. Gusman, Art déc.deRome, t.80.
^a) cf. Robert, III, 1-3,14; Rein ach, Rép. Rel. 111. 7. •) cf. Wernicke, Arch. Ztg. 1885, p. 230. *) cf. Robert,
1.1., Il, t. 26. •) cf. Furtwängler, A. G., t. LX; cf. Vol. II., p. 268 et Wiesel er I. 2, in textu p. 91.

factàm ésse circa a. 30.p. Chr. n. Muher humi.cjonquiniscit, cruribus paulum in ältum. ret\'rac\'tis,.\'
nudumque puerum in gremio tenet, qui summa vi evadere conatur. In diptychis quoque con-
sularibus infimae imperatoriae aetatis barbarorum repraesentationes saepius inveniuntur. In
thesauro ecclesiae in urbe Halberstadt diptychon saec. V. vel VI. p. Chr. n. asservatur, quod
matrem conquiniscentem exhibet, quae ambabus manibus infantem manus ad se porrigentem,
a solo tollit¹); altera sedens ad laevam reclinatur et infanti iuxta se ad gremium stanti,
laevam mammam praebet²). In columna quoque Theodosii, a.. 386 Constantinopoli erecta,
quae a. 1517 corruit, eiusmodi repraesentatio fuisse videtur.: Adumbratio ignoti cuiusdam
Itali artificis, quam Museum c. t. Louvre asservat, triumphum, ibi expressum, stilo quidem
XV. fere saec. reddidit. Inter barbaros captos reda vehitur, in qua femina conspicitur ex
obliquo situ, in laevo genu nudum infantem, adversa facie tenens. Adumbratio autem plura
de ea dicere non sinit³). Statua quoque quae in oppido St. Gervais asservatur, quamque
Reinach⁴) ut „suspectam" in Repertorium suum recepit, quod ad compositionem ethabitum
attinet hue pertinens, accuratius lractari nequit.

In provinciis nimirum multa artis industriae opera occurrunt, quae arcte cum Romae arte
Hellenistica cohaerent. Ut demonstrem typum matris cum infante hue quoque pervenisse,
duo tantum exemplaafferam. Fragmentum clipei et.c. (Vienne, Coll. C hau mar tin)⁵) parvum
Dionysum reddit, quem genibus nixum in gremio suo sedentem, nympha dextra mamma
lactat. Ectypon Hellenisticum Avenioni asservatum^G), ex obliquo situ nutricem cum alumno
exhibet.

Sed praeter ea opera, quae nisi importata sunt, stilum profecto Italicum désignant, per-
multa alia inveniuntur, quae clare characterem provincialem exhibent. Plerumque femina red-
dita est, infantem a laeva parte in gremio tenens. Conferatur e. g. signum e terra samia c.,
inferioris operis specimen, quod servatur in coli. Tu dot (Champ-Lary)⁷). Typum Helleni-
sticum in provincialem modum versum ante oculos habere puto, quem compositio plerum-
que arta et capitis inclinatio hie illic ostendit. Multa eiusmodi signa e t. c. ad pagos
Moulins-s.-Allier et Toulon inventa sunt. Formae, quae ibidem reperiebantur et inscriptio-
nibus incisis Gallicam originem profitentur, industriam indigenam hie floruisse affirmant.
Typum quam maxime pervulg\'atum Tudot nomine „Veneris Anadyomenae" adornavit. Praeter
eum crebrae curotrophorum repraesentationes nunc uno cum infante, nunc cum duobus in-
fantibus, inveniebantur. Mirum et notatu dignum est capitis tegumentum, quod saepe feminae
gerunt: non sunt capilli, sed quaedam tiara (tulband), eius temporis, ut videtur, vestitus
popularis⁸). Exempli gratia affero haec: signum e t.c. in coli. Oppermann, Parisiis asser-
vatum, e pago Tarquinpol oriundum^,J); duo signa e t. c. in coll. Tudot¹⁰) et alia eiusmodi
opera eBurgundia, in pago Moulins in museoasservata¹¹). In provinciis Celticis et Germanicis
saepissime compositiones trium dearum, quae vocantur Matres aut Matronae, inveniuntur. Una
ex iis interdum infantem in gremio tenet, quamquam compositio etiam sive nullis omnino
cum attributis, sive cum aliis, velut fructibus, cornucopiis, catulis, e. a. saepius reperitur.

cf. Mitt. d. k. k. Zentralk. Wien, XV (1870), p. 22; Molinier, Les Ivoires, p. 34. • *) cf. Reinach,
Rép. Rel. 11.65. Vcf. Reinach, ibid., I. 105. *) cf. Reinach, Rép. Stat. 11.516. ⁸) cf. Déchelette,
1.1., IL, p.384. 156. ^fl) cf. Reinach, Rép. Rel. II. 215; Espérandieu, 1.67. ^:ï cf. Tudot, Coll. fig. en
afg., t. 28. «) cf. H. Lehner, Führer ant. Abt. Prov. Mus. Bonn, 1915, p. 190. «) cf. Tudot, 1. 1., t. 30.
^lu) ibid, t. 25 et 27. ») ibid., t. 26 et 30.

Exempla: praebent signa in museo Lugdunensi ^.in urb.ib.us Chatillon Beaune.³), Autün⁴),
asservata. Modo, cum femina cum infante a laeva parte compositionis conspicitur, infantem
dextra mamma lactat, nunc cum medium locum tenet, ad laevam eius mammam infans ad-
motus est. Plerumque infans plane pannis involutus est. Compositiones omnes indigenae
industriae opera sunt, ut stilus, lapis quoque e quo factae sunt, indicant. Singulae quoque
hae deae inveniuntur. Exempla praebent signa rustice et provincialiter facta, quae Musea
in urbibus Saintes³) et Nantes^fi), omnia valde laesa, conservant. Hoc apud pagum Rezey
(Loire inf.) in larario inventum, figuram femininam neglegenter adumbratam reddit. Femina
brevi tunica induta est, quae crura brachiaque non tegit et in umeris duobusfibulis colligata
est. Christiano quoque aevo diu dea ilia viguisse videtur. In pago Epinal earn reperimus in
ara expressam, qua ad XIX. usque saec. baptisterii loco utebantur in ecclesia pagi Virecourt^T).
Peculiare hie agnoscimus deae capitis tegumentum. Ipsius deae superior tantum corporis
pars conspicitur ; infra in canem abit. Brachiis tenet duas minores figuras, quarum altera
barba atque mystace ut masculina designator. Quamquam repraesentationem illam singillatim
interpretari non licet, verisimile mihi videtur hoc signo matronarum typum continuatum esse.
Merovingico tempore ortum esse videtur.

In Belgia quoque matronae illae occurrebant; fragmenta nonnulla in urbe Arlon in Museo
asservantur⁸).

Quaestio nondum soluta est, utrum matronae sint Celticae an Germanicae originis.
Tempore, quo Romani in Galliam venerunt, vernaculas eas fuisse, figuramque earum externam
tamquam vestem mutuatam a victoribus esse constare videtur. In provincia quoque Rhenana
magna eiusmodi monumentorum vis in lucem rediitetsaepe matrona utcurotrophusredditur.
Iam Dorow^,J) imaginem mulieris cum infante depictam dedit, eo quem novimus scheiuate
expressam. Isidem cum Horo repraesentatam esse putavit. Ex illo tempore multa et alia
inventa sunt monumenta atque ordine descripta. Meum non puto haec omnia colligere. Satis
erit nonnulla exempla afferre. Conferantur ea quae in Mus. Prov. Bonnensi asservantur signa
e t. c. (U 253 et 2920) et fragmentum lapideum 24960, omnia deam cum infante reddentia.
Vulgo hoc modo repraesentantur: in scamno très sedent feminae, vestimentis indutae et
peculiari, minime Romano velamine (shawl) amictae, quod umeris impositum est et fibula in
pectore continetur. Plerumque monile quoddam in modum torquis in collo portant. Maxime
inirum est capitis tegumentum, quod iam indicavimus. Dum media figura undo capite con-
spicitur, aliae semper hoc tegumento, vestitu ut videtur populari, instructae sunt. Suo loco
accuratius anquiram, quid sit atque valeat illarum dearum cultus.

Nonnulla digna quae notentur monumenta in pago Pettau ad Dravum fluvium (1895)
inventa sunt. Inscriptiones votivae nos docent sacrarium Nutricum Augustarum ibi fuisse.
Monumenta, quae ad nostrum argumentum pertinent¹⁰), valde interdum laesa, nutricem
expressam exhibent. Duo quidem exemplum Romanum Hellenisticum redolent, duo
autem alia rudis atque certo vernaculae facturae sunt et propriam traditionem provin-
cialem indicant.

Seorsum mentione digni nummi illi videntur, quibus imago matris cum infante impressa
est. Non Romae sed prius in Provinciis Orientalibus occurrunt, ubi eiusmodi repraesenta-
tiones notas et receptas fuisse ponere licet. Primo loco nummos affero, qui aetate impera-
toria Alexandriae cudebantur et in latere verso Isidem Horum infantem in gremio tenentem
exhibent. Traiani, Hadriani, Sabinae, M. Aurelii, Faustinae Iunioris, L. Veri, Lucillae multi
huius typi nobis innotuerunt¹). Quamquam alibi quoque, ut Cumis Aeolicis²), Isidis in
nummis repraesentatio nonnumquam invenitur, Alexandriae proprii esse videntur, quod
novum nobis documentum est, quantopere repraesentatio ilia populari gratia gauderet.
Quotiescunque compositio, Hellenistico semper sensu quem iam novimus, redditur, hie
silentio earn praeterire licet. In nummis proprie Romanis stantis matris cum infante
repraesentatio, sc. Fecunditas Augusta inter duas puellas, primum in nummo Faustinae,
M. Aurelii tam multiparae uxoris, inveniturModus, quo superiore parte corporis adversa
spectatori, dum pars inferior exobliquo situ conspicitur, femina expressa est, Isidis ex obliquo
situ repraesentationem in mentem revocat. Nympha Nysena Dionysum in gremio tenentem
in Zacynthiorum nummo ⁴) conspicitur, eandemque nummus Cassandriae in Macedonia,
temporis Philippi Arabis, exhibet ^:>). Ut Pietas Augustae repraesentatio in nummo Faustinae,
Constantini Magni uxoris, occurritInfantem autem hisce in repraesentationibus numquam
lactari expressis verbis hie statuo. In nummis demum Juliani II Apostatae, haec repraesen-
tatio invenitur. Ut Vota Publica Isidem, loto aliisque attributis conspicuam, lactantem mani-
feste expressam videmus ⁷). Eodem modo postea in nummis Helenae, Ioviani, Valentiniani I,
Valentis⁸) invenitur. Quamquam Isis alio habitu,multo superiore tempore occurrit in nummis,
lactans demum c. a. 360 p. Chr. n. invenitur. Mater auteni infantem in gremio tenens c. ann.
150. p. Clir. n. primum in nummis conspicitur. In nummis tractandis paulo diutius moratus
sum proptereaquod artis industriae minuscula opera typum quendam optime tradere possunt,
ut sunt mobiles et facile e manu ad manum transeuntes.

Hie repraesentationes antiquas matris cum infante tractandi finem imponam. Nequaquam
plenam atque absolutam Seriem, quam explicui, esse perbene scio. Praesertim quod ad pro-
vincias attinet, multae lacunae extant. Hispaniae nomen omnino non occurrit. Africa uno
tantum exemplo repraesentatur. Quod ad Orientem attinet, baud necesse putavi me tradi-
tionem diutius prosequi : in recensendis Hellenisticis artis operibus iam satis apparuit, quam
pervulgata in Oriente matris cum infante repraesentatio esset. Hoc mihi propositum fuit
statuere legiones Romanas, earumque mercatores comités, aliis verbis : cultum Romanum, in
eas quas sibi adsumpsit terras artem, omnibus Hellenistico tempore communeni, secum
portasse, victasque gentes docuisse quomodo cogitata sua, quamvis interdum imperfecte,
arte exprimerent.

») cf. Roscher, s. v. Isis, p. 506 sq. -) cf. Head, H.N. 2, p. 554. *) cf. Cohen, Vll, Suppl., p. 424,
t.4.45. ⁴) cf. Müller-Wieseler, H. 410. ⁸) cf. Imh oof-Bl umer, Monn. Gr., t. 68, 35. ⁿ)cf.Kenner,
Jhrb. kunsth. Samml. Wien, IX, tab. 4. 270. -) cf. Cohen, VI., t. 11, p. 371. ") cf. Roscher, s. v. Isis, p.507.

V.

Repraesentationes matris cum infante quid valuerint apud Antiquos.

Multa ex iis quae praecedentibus capitibus tractavi monumenta propter iconographicas
rationes facile explicari possunt. In descriptionum textu vulgo iam attributa commemoravi
et quid significent monumenta indicavi. Quam ob rem breviorein esse hoc loco mihi licebit.
Monumenta tantum enumerabo et quantum opus erit generaliter ea retractabo.

Una ex iis quae facillime agnoscuntur compositionibus est Aphroditae cum Erote. Erota
lactat ac ceteroquin aliis attributis rebus, velut columba, delphino, ansere, e. a. facile cogno-
scetur. Hac serie continentur: Gemma Petropoli servata (cf. F u r t w ä n g 1 e r, A. G., t. XIII. 4);
repraesentatio in Attico cratere, qui Würzburg in urbe asservatur (cf.Monum. d. Inst. X. 3);
gemma in Mus. Brit, asservata (cf. Furt w angler, A. G., t. X. 31); Signum et. c. in Museo
Acad. Bonnensi (cf. Winter, I. 148. 3); repraesentatio in speculo Etrusco (cf. Gerhard,
Ges. akad. Abh., t. LV. 6); Signum e t. c. in Antiquario Berolinensi (8313; cf. Winter, II.
6. 3); repraesentatio in vase picto, Petropoli (Eremit.) asservato (cf. Reinach, Ant. Bosph.
Cimm. III. 52); Signum e t. c. in Antiquario Berolinensi (8191; cf. Winter, II. 195. 5);
Signum e t. c. in coll. Nervegna, Brundisii, asservatum (cf. Winter, II. 193.
9); compositio Aphroditae cum Erote et Psycha, Dresdae asservata (cf. Rei nach, Rep.
Stat. I. 351); fortasse duae quae Romae (Pal. Laute) etFlorentiae (Giard. Boboli) asservantur
conipositiones matris cum infante (cf. Reinach, Rep. Stat. I. 374; Amdt-Amelung, E. A.
283, 284). In omnibus his compositionibus Aphroditen cognoscere licet Erote adiecto, et
ratione quae inter eos est. Difficilius earn agnoscimus in iis quas nunc enumerabo compo-
sitionibus. Ectypon e t. c. in Mus. Academ. Bonnensi asservatum, quod est peculiariter
eroticum (cf. Bonner Jlirb. 101, t. 6), Aphroditen quoque exhibcre videtur. Typus enirn
plane cum Aphroditae statuis Berolinensi atque Neapolitana congruit^l). Internus hie ectypi
sensus deficit et ad typorum comparationem nobis confugiendum est. Haec autem in aliis
operibus symbolicis eroticis, ut signis e t. c., Cataniae in Mus. Biscari (cf. Winter, II. 200. 9)
et Athenis in Museo Centrali (248; cf. Winter, II. 201. 5) asservatis et vase picto in Coll.
Hope (Deepdene) asservato (cf. Reinach, Rep. V. P. II. 315) nos non adiuvat, et quam-
quam alis suis Eros semper satis conspicuus est, utrum Aphroditen an mulierem mortalem
ante oculos habeamus, affirmare 11011 possum. Immo vero in vasis laudati repraesentatione
feminam mortalem potius videre velim, comparatis imprimis repraesentationibus in vasis
pictis, Berolini (in Antiq. 3182 et 2706; cf. Reinach, Bib. mon. fig. II., 113 et Rep. V.

\') cf. Bonner Jahrb. 101, p. 156 sq., tab. VI, 2 et VII.

P. I. 414) asservatis. Hie Eros genibus iuvenis, illic Helenae gremio insidet. In Erote totus
amoris impetus expressus est, blandissime victimis suis persuadens ut sibi indulgeant. Con-
feratur quoque gemma Hannoverae in Mus. Kestner (cf. Furtwangler, A. G., XLII. 36)
servata, ubi Psyche alis suis insignis parvum dormientem Erota in gremio tenet.

Alia praecipuo studio ab antiquis artificibus expressa repraesentatio, Nymphae sc. Ny-
senae cum Dionyso infante, secundae seriei monumentis exhibetur¹). Nympham vulgo ephe-
drae corona, comae imposita, statim cognosces. Alibi, ut in sarcophagis tota figurarum com-
positio satis perspicua. Exempla affero haec : Vas in modo "signi e t. c. perfectum, nunc
Berolini in Antiquario (2913; cf. Furtwängler, Coll. Sabouroff, t. 71) asservatum; vas
argenteum in Thessalia inventum (cf. Ath. Mitt. 1912, t. 3); signum e t. c. Vindobonae in
coll. Trau servatum (cf. Wiliter, I. 149. 6) ; signum e t. c. in Antiq. Berolin. (cf. G er hard,
G. A. A., tab. 80); vas pictum Neapoli in coll. Castellani servatum (cf. Reinach, Rép. V
P. I. 132); vas pictum olim Neapoli, nunc ex oculis elapsum (cf. Rei nach, Bib. mon. fig.

II., p. 707); sarcophagi fragmentum, Romae in Villa Albani servatum (cf. Reinach, Rép.
Rel. III. 136); duo sarcophagi in coll. Walters (Baltimore) servati (cf. Reinach, Rép.
Rel. II., p. 196 et 198); fragmentum clipei (medaillon) e t. c. in coll. Chaumartin, Lemo-
vici servatum (cf. Déchelette, Vases cér. orn. e. q. s. II., p. 384. n. 156); nonnulli aetatis im-
perato\'riae riummf Zakynthi et Macedonicae Cassandriae (cf. Mülle r-W i e s e 1 e r, II. 410 ;
I\'m h o of-B 1 um er, Monn. Gr., tab. 68,"35). ■

Iuxta has, multae et aliae e mythologia Graeca ductae repraesentationes inveniuntur. Vas
pictum, Vindobonae asservatum (cf. R ei n ach, Rép. V. P. II. 207) quomodo Athena e patris
femore nascatur, exhibet -). Figuras in hydria Attica V. saec. ut Eryphilen, domi Amphiarai
Alcmeonem lactantem inscriptiones dénotant (in Ant. Berolin. 2395; cf. Rei nach, Rép. V.
P. I. 461). Vas pictum in coll. Hope (Deepdene) (cf. R e i n a c h, Rép. V. P. II. 354) aeque ac
fragmentum clipei e t. c. in Museo Lugdunensi servatum (cf. Déchelette, 1! 1., II., p. 279)
tragoediam Danaae, cum infante in area inclusae reddunt. Vas pictum Nolanum in Museo
Brit. (cf. Reinach, Bib. mon., fig. II., 51). Hermen cum Dionyso infante saxo insidentem ex-
hibet. EctyponRomanum, quomodo a matre infans pannis involutus feminae sedenti tradatur
reddens (cf. Reinach, Rép.\'Rel. III. 174) donarium ex voto Artemidi curotroplio esse vide-
tur: sedens saltem femina pharetrae balteo ut Artemis designatur³). Sarcophagus fabulam
Adonidis reddens Biedae in ecclesiaservatus(cf. Robert, Sarkoph. III. 1 —3, 14; Reinach,
Rép. Rel. III. 7) iuxta Adonidis corpus feminam sedentem exhibet, dum Eros pedibus vari-
catis genui eius insidet. Aprodite dolens videtur. Silenus quoque et Pan hoc modo cum
Dionyso infante expressi sunt (cf. P o 11 i e r et R e i n a c h, Myrina, t. 44 ; Espérandieu,

III. 2663; A r n d t-A m e 1 u n g, E. A. V. 1421).

Ex historia aeque atque e mythologia artifices materiam matris cum infante effingendae
duxerunt. Graecorum quidem Troiae excidium iterum atque iterum cogitationem excitavit
et Hellenistica atque Romana quoque aetate-tam arti quam industriae argumentum saepe
tractatum fuit. Identidem autem repraesentationes exhibentur, quae ad argumentum nostrum
pertinent. E. g. vas pictum, quod vocatur Vivenzio, Neapoli in Museo asservatum (cf.

>) cf. Heydemann, Dionysos\' Geburt und Kindheit, Hall, Winckelm. Progr. 1885. ^s) cf. Sehneider,
Die Geburt der Athena, p. 14. ³) cf. Weiszhäupl, Das Telephosrelief der Villa Borghese; Rom. Mitt.
1891, p. 177.

Rein ach, Bib. mon. fig. II., p. 18). Priamum senem arae insidentem, nepotis Astyanactis
mortui corpus in genibus tenentem, praebet. Eiusmodi repraesentationem, sc. Hecubae mor-
tuum nepotem foventis, vas pictum quod Lasimi vocatur, Parisiis servatum (cf. Rei nach,
ibid., II., p. 64) exhibet. Realistico modoargenteum vasHellenisticumin Antiquario Monacensi
servatum (cf. Baumeister, Denkrn. I., tab. 14, p. 742) nonnullas cum infantibus mulieres
stipatas depingit. Sunt Troades, novum dominum expectantes, variis modis infantibus intentae.
Eodem fere modo sarcophagus aetatis imperatoriae, Mantuae servatus (cf. Robert, 1.1.,
II., t. 26) eventa reddit. Postquam autem Romani suam gloriosam historiam arte exprimere
coeperunt, inter barbarorum repraesentationes, quae gemmas ectypas repraesentativas,
diptycha consularia interdum ornant, Hellenisticum Troadum typum denuo invenimus. Sic
matrem cum infante in magna imagine Tiberii, Liviae, Germanici ectypa, quae Parisiis (Cab.
d. Méd. ; cf. Furt wangle r. A. G., t. 60) asservatur, sic earn in utraque parte diptychi con-
sularis saec. V. vel VI., quod in urbe Halberstadt in ecclesia servatum est (cf. L. v. Sybel,
Chr. Antike, II. 68) videmus. Earn, quam fecit saec. XV. Italus artifex adumbrationem columnae
Theodosii, quae olim Constantinopoli fuit (cf. Rei nach, Rép. Rel. I. 105) sicut suspectam
statuam in urbe St. Gervais asservatam (cf. Reinach, Rép. Stat. II. 516), ne quid omittam,
hic tantum laudo.

Ad ea, quae mortales repraesentant maires, monumenta perveni, qua de causa hoc loco
apte monumenta funeraria, matrem infantem in gremio tenentem repraesentantia, coinme-
morare possum. Primo loco ectypon funérarium, Romae in Villa Albani servatum affero
(cf. Brunn-Bruckmann, 228; Heibig, Führer, II. 1863) plane archaici stili. Infans in
matris genibus stat. Huius temporis monumenta matris cum infanterarissima sunt; in ectypis
quoque funerariis Atticis paucae tantum matres, infantes in gremio tenentes, inveniuntur.
In lapide funerario, qui olim fuit Athenis, nunc autem ex oculis denuo elapsus est (cf.
Reinach, Voyage arch., Le Bas, t. 69.1; IV. saec.), repraesentationem feminae cum infante
invenimus, quam propter comam velo colligatam ut nutriceminterpretandam esseputo. Eandem
effictam esse in duobus ectypis funerariis Athenis in Mus. Nat. asservatis (cf. Conze, Att.
Grabr. 1855 et 471) pro certo habeo. Hic enim inter accidentes figuras femina recepta est.
Ipsa mater expressa videtur in ectypo funerario feminae Milesiacae, Athenis asservato (cf.
Conze, ibid., 1854), IV. vel III. saec. a. Chr. n.; eademque in alio funerario ectypo Athenis
servato (cf. Conze, ibid., tab. 27), ubi feminam cum infante redditam videmus; ex adverso
ei magno funerario vase staute. In ectypo tandem inferioris Hellcnisticae aetatis, Avenioni
servato (cf. Rei nach, Rép. Rel. II. 215; Espérandieu, I., p. 67), quo epulutn fiinebre
redditur, iuxta mariti lectum feminam, infantem in gremio detinentem, effictam videmus. In
cistis quoque funerariis Etruscis saepius matris cum infante repraesentatio in iis composi-
tionibus, ubi coniuges valere sibi dicunt (cf. e. g. Rei nach, Rép. Rel. II. 34) invenitur. Tota
forma ex arte Graeco-Hellenistica pendet. Eodem modo matrum cum infantibus in liberorum
sarcophagis Romanis repraesentationes tractatae sunt. Plerumque ordinaria officinae opera
ante oculos habemus, nullum novum aspectum afferentia, sed notatu digna proptereaquod,
quam diffusa atque nota Romana quoque aetate matris cum infante forma fuerit docent.
Exempla liaec affero : Sarcophagus Hadriani aetatis ^l), nunc Parisiis (Louvre) servatus

\') cf. Arch. Ztg. 1885, p. 209.

(cf. Reinach, Rep. Rel. II. 289); sarcophagus Romae in Mus. Kircher. asservatus (cf. ibid.,
III. 269; Heibig, Führer, II. 1447); sarcophagus Romae in VillaPamfili servatus (cf. Matz-
Duhn, II. 3087); sarcophagi fragmentum in Museo Vaticano (Loggia scop. 987; cf. Wer-
nicke, Arch. Ztg. 1885, p. 216). Novis observationibus locum non dant. Matrem cum in-
fante effictam esse contextus plerumque affirmat.

Specialem tenent locum repraesentationes nutricum atque assarum. In alio contextu de
iis iam supra egimus neque ad eas reverti necesse est (cf. p. 28). Itemque ibi complura
signa e t. c. commonstravimus, quae stilo atque expressione arcte cum iis realisticis, paene
depravatis nutricum imaginibus (caricaturen) cohaerent, quae autem attributis deficientibus
aut inveniendi loci ratione habita, nutricis nomine appellari non potuerunt. Generali curo-
trophi nomine ea complexi sumus. Suo loco ea collecta invenies (cf. p. 29).

Ad maximam servatorum monumentorum seriem, quae a prisca antiquitate usque ad
infimam imperatoriam aetatem exempla sua habet, pervenimus. De singulis operibus fusius
agere longum est. Satis erit, nonnullis, quae documento sint exemplis citandis, ea quae dixi
affirmare. Primo loco id ago, ut primam priscae curotrophi, quae vocatur, Graecae reprae-
sentationis significationem diligentius explorem. In introductione nonnulla de ea re observavi
(cf. p. 2 et p. 5) quae barbarorum priscorum monumentorum proprium (karakter) \'satis
illustraverunt. Ad enucleandam priscorum operum Graecorum significationem primo me iis,
quae Cypri inventa sunt, monumentis continere praestare videtur. Magno enim studio, quam-
quam non semper critica ratione, insula perscrutata est magnaque materia tarn priscorum
quam inferiorum temporum in lucem rediit. Accedit quod certis locis haec omnia inventa
sunt, quod insuper traditio de Dea Cypri culta omnino constat. Cyprus Aphroditae insula
est: a Cypro cognomen suum Cypridis sumpsit. Profecto Herodotus (I. 105) templum eius
ad exemplar templi Aphroditae Uraniae, quod Ascaloni in Palaestina conspiciebatur, exstruc-
tum esse narrat (hic quoque, ut in diis Aegyptiacis, Herodotum operam dare, ut externis diis
Graecos aequet videmus: ex Astarte Syriaca fit Aphrodite Urania!), idque antiquissimum
omnium Aphroditae fanorum esse, sed ne inducamur in errorem Aphroditen Cypriam e Syria
oriundam esse. Nam diu antequam auctoritatem Syro-Phoeniceam ponere licet, Cypri iam
documenta deae praesentiae invenimus, simplicia sc. signa e rubra terra cocta, argili bracteas
tantum, capite informi, gravi monili indicatis tantum, instructas. Tertio a. Chr. n. millennio
adsribenda videntur. Hie illic bracteae e t. c., duobus capitibus instructae inveniuntur. Dea
quidem cum infante reddita est. Iam priscis igitur temporibus ut dea Mater intellecta est haec
dea, ut curotrophus. Sic earn expressam videmus signis e t. c., quae in Museo in urbe Karls-
ruhe et Neo-Eboriaci asservantur (cf. Winter, I. 11. 3; Cat. Cesnola-coll. New-York, p. 334),
periodoqueaeneae(bronsperiode),i. e. ante a. 1200, adseribenda videntur. Aetatis Mycenaeae
ea sunt signa e t. c., quae ex obliquo situ avis rostrum imitare videntur (cf. Co n ten au,
1.1. fig. 78; Winter, I. 14. 3). Tempore Mycenaeo ad oram Syriacam e Cypro adacta
esse videntur. Nuditate quodammodo se cum „dea nuda" orientali cohaerere affirmant
(cf. p. 5).

Temporibus demum postmycenaeis externa ars auctoritatem suam magis interponit.
Elementa Assyriaca\') atque Aegyptiaca -) in repraesentationibus clarius prodeunt et partim

.. \') cf. P o u 1 s e n, Orient und Früh-gr. Kunst, P- 71 sqq. (de capillis pennis ornatis). ⁴) cf. D u s s a u d,
L\'Aphrodite chypriote, Rev. Hist. Rel. 1916, p. 256. - ....

in attributa Aphroditae, nunc Graecae, abierunt. Haec autem ad nostram argumentum non
pertinent. Primo loco, quomodo prisca Dea mater Cypri evoluta sit ad Aphroditen Uraniam,
ad deam cum morte sepulcrisque coniunctam, quaeritur. Cum morte earn coniunctam esse
innumerabilia in sepulcris inventa signa e t. c. clare demonstrant.

Post eas, quas Dieterich in libro suo „Mutter Erde" instituit inquisitiones, hic non repe-
tendas, satis constare videtur priscorum illorum temporum deam Cypriani ut Terram Matrem
intellegendam esse. Utrum Cypri terrae conformationem (personificatie) ante oculos habe-
amus, an abstracta iam Terra Mater ut omnis creaturae mater culta sit, pauluin refert. Sub
Aphrodita Urania primam Terram Matrem latere constat. Nonne novimus ritum quendam
fertilitatis in antiquis Paplii mysteriis usitatum : mystis in initiamentis phallus paulumque salis
in manus dabatur¹). Et quomodo Phoeniceus Adonis, elementum masculinum, quod iuxta
Astarten et cum ea in Syria colebatur, tam libenter in Cyprium cultum receptus esset, nisi
fertilitatis deae Astartae, Terrae Matri Orientis, eadem propria infuissent ac deae Cypriae²).
Terra Mater autem est, qua omnis creatura nascitur, quae creata sua nutrit, tandemque omnia
in sinum suum recipit. Homo primitivus cum morte ac nativitate earn coniunctam esse credit,
ad verbum ei Mater est, quae mortuos in sinum recipit, ut ad novam vitam eos repariat³).
Proprio sensu Pythagorea ilia metempsychoseos doctrina nil nisi vetustissima haec popularis
religio, ad logicae artis formam redacta, erat. Sic multa in sepulcris inventa signa e t. c.
prisci huius temporis, optime ut Terrae matris, in gremio mortui „animam"⁴) detinentis
effigies explanari posse mihi videntur, quasi sit novae vitae promissum. Hoc modo explicata,
signa e t. c. novum mihi documentum afferre videntur Aphroditen Uraniam principio Terram
Matrem fuisse. Quae opinio eo quoquefirmatur, quod ex antiquis Aphroditae cognominibus
apparet principio earn mortis deam habitam esse. Hanc etymologicam, semasiologicam ar-
gumentationem repetere longum est (cf. H. Giintert, Kalypso (1919), p. 185 sqq.).

Mori autem non solum in sinum Terrae Matris est redire. Fides popularis ac spes maiorem
hic atque aliam beatitudinem quaesivit, mortemque quasi coniugium cum deo vel dea
inferorum accepit\'•>). Non solum apud Graecos sed etiam apud septentrionales gentes
in lias incidimus opiniones, quae fabulis Germanorum nunc quoque vivunt. Freyja, amoris
atque pulchritudinis dea, eadem est dea mortis⁽ⁱ). Sic Aphrodite, ut prisca Terra Mater,
hoc modo cum mortuis cohaerere videtur. Conféras velim Persephonen, mortis sponsam.
Sed viventibus quoque, modo natis, auxilio eius ac pace ut pulchritudinis deae opus
est : curotrophus per totam antiquitatem Aphrodite appellatur (cf. e. g. Sophocl. ap. Athen.
13. p. 592A; Epig. Nicod., Antliol. Pal. VI, 318). Cognomen „Matris" eandem fere vim
habet ac .deae nativitatis". Terra Mater, fertilitatis dea, infantem modo natum fortuna
prospéra ac valetudine ut fortunet, optant, et quid mirum deam illam ut pulchram et
sanam feminam cogitatione depingi⁷). Ita fortasse, quomodo Aphrodite Urania cum
Terra Matre cohaereat intellegetur. Non dico Aphroditen Cypriam his proprietatibus
separatim disputatis explicatam esse. Multa et alia Aegyptiacae et Syriacae originis ele-
menta, neenon ipsa mythologia Graeca per saeculorum cursum primam eius naturam

\') cf. N i ! 1 s o 11, Griecli. Feste, p. 365. ") cf. Dussau d, 1/1., p. 251. ³) cf. D i e t e r i c h, 1.1., p. 38.
ibid., p. 31, n. 2. * ) cf. G ü n t e r t, 1. 1., p. 83 sqq. ^e) cf. ibid., p. 98 sq. cf. pulchrae eae
divae septentrionales (schoone fee), quae proprio sensu nil nisi fertilitatis ac nativitatis deae sunt,
v. G ü n t e r t, 1.1., p. 244.

valde mutaverunt. Et multa inferioris aetatis signa-e t. c. tam artificibus quam iis qui ea
emerunt profecto non eandem habuerunt significationem quam priscis illis signis attribuimus.
More pristino antiquum symbolum saepe mortuis in sepulcrum dari solebat. Ex longin-
qua memoria vetustaque autem traditione granatum illud servatuin videtur, quod mater
aliquoties, velut infantis oblectamentum, manu tenet (cf. e.g. Winter, I. 141, 8),.granatum
non minus Aphroditae quam Perseplionae sacrum¹).

Adhuc nos continuimus in Cypriis monumentis, cum res ita bene se habeant quod
ad materiam archaeulogicam attinet.. Sed in reliqua quoque Graecia, in Cycladibus, in
continenti crebra vestigia, tam archaeologica, quam quae" litteris ser.vata sunt innotuerunt,
priscam matris religionem clare affirmantia. Maxime manifesta sunt in terra Attica²),
quamquam alibi minime desunt. Nee mirum! Nam^-semper vidimus e reliquiis archaeolo-
gicis effici posse typum almae deae matris fertilis ab initio in priscis culturis indigenam
esse. Qua quidem re Diéter ich i opinio affirmatur, qui omnem humanam cogitationem
religiosam hinc proficisci putat. Haec quidem informatio nimis generalis, parum per se
constans erat, quam quae amplius evolvi posset: statu suo semel occupato stabat, in
religione populari vox quaedam austera personat, sed quodammodo aliis magis definitis
deis concedit, quae antiquae religionis vires recipiunt, eamquenova specie perpetuant.
Ipsa autem occulta quaedam.potentia fit, cui .vix appropinquare licet, quae horrore tantum
appellator. Paucis tantum locis a cultu remotis prisca sua forma se exhibet, \'venerabili
occultorum mysteriorum nebula circumdata. Dodonae, Aegis oracula eius adhuc sonabant,
in . Achaea,. haud ita proeul a flumine Crethide (cf. Pausanias VII. 25. 13) in templo
eius xoanon priscum adhuc conspiciebatur. Tegeae in foro ara eius erat (cf. ibid., VIII.
48. 8). Signa ut illud, cuius imaginem tantum apud Le Bas, Voyage arch., tab. 123, no-
vimus, aliaque eiusmodi e t. c. Tegeae inventa³), cum hac dea cohaerere credas, eaque
ut repraesentationes cum iis, quas in Cypro invenimus, congruentes interpretari licet. Sed
hypothesis tantum extat.. Signum quoque e t. c., Berolini in Antiquario (8361) servatum\')
aenigma manet. Arte geometrica mortales quoque matres cum infantibus expressas esse
scimus (cf. p. 7). Sed hic deam cum infante fictam esse potius credo. Gremium fere
symbolice latum, placida totius tranquillitas, dum tota plane actio deest, approbare id
videntur. Quae autem dea hoc Tanagraeo signo reddita sit difficile dictu. Demetera
effictam esse vix credas et denuo quaeritur, deane illa mater, quae cum mortuis inferis-
que cohaeret, repraesentetur. Cum niagni Graeciae dei in certam formam redigerentur,
una tantum dea e Terrae Matris religione praecipuas proprietates tantopere recepit, ut
nova quoque forma magnae auctoritatis partes agerent, sc. Demeter. Primitus dea fertili-
tatis Thracia, „frumenti mater" fortasse, Eleusini cum Persephona se coniungit, cum dea
propinqua chthonia arcte cum inferis cohaerente: postea inde relatio matris et filiae
intima orta est qua semel tantum in Graecia religiosus matris amoris sensus in
mythologia se manifestavit. Nee in solam filiam amorem suum Demeter contulit. Quis-
que mysta eius particeps fiebat, et luie potissimum mysteria Eleusinia intenderunt: deae
progenies fieri, hoc ipsum initiandi petiverunt, ut olim, cum in sinum eius, in Matris

. »)\'Cf..etiam quae observavi ad p..8, n..8, de „polo". \') cf. Dieterich, 1:1., cap. II. ³) cf.\'Martha,
Cat. d. figurines en t. c. d\'Athènes, 544. *) cf. W i n t e r, I. 5, 1. ., ;

Terrae sinum rediissent, ad novam vitam renascerentur. Intiumerabiliane ex omnibus
Graeeiae pärtibus nobis servata signa e t. c. cum Demetere, cum Matre Terra quodam-
modo, ut dea mortem vincente, cohaerere ponamus oportet? Multae arehaici schematis
figurae, polo¹) capiti imposito (cf. e. g. Winter, I. 139. 4; 139. 1; Bull. Acad.
R. Sciences et Lettres, Copenhague, 1905, p. 98) profecto dearum effigies esse videntur:
saepe eas in sepulcris inventas esse scitnus. Equidem, quamquam semper Demetris nomen
pronuntiare nolim, liaec signa et. c. ut effigies deae vitae ac mortis, aeternae fertilitatis,
quae in gremio mortuum ut modo natum, ut denuo pariendum potius tenet, interpretari
velim, eo magis cum e sepulcris certo proveniant. Ut dea illa certo nomine appelletur,
plerumque fieri non potest. Nonnumquam nominis coniectura probabilis esse potest, cum
constat ubi et quoniodo signa inventa sint, eoque probatur deae, nonnumquam fortasse
Demetris, nomen, quae partes quas descripsi agere posset. Quod Eleusini autem nihil
fere inventum est, quod hisce cum notionibus congruat, cautius progrediamur admonet.
Statuaria ars Demetera et Koren ràro intime coniunctas expressif et hoc quidem semper
ut matrem cum filià adulta. Et si feminam nimis grandem puerum in gremio tenentem,
-quae in Erechthéi zophoro ficta est²), ut Demetera curn Dionyso iuvene interpretamur,
haec compositio nequaqüam cum iis quas tractavi cohaerere mihi videtur. Compositio
quoque in Parthenonis fastigio oceidentali, quam adumbrationé tantum a Carrey confectaⁿ)
novimus, ad tempus non liquet. Gen curotrophum, i. e. Terrain Matrem, non expressam
esse puto. Salvis iis, quas Furtwängler >) attulit eausis, non verisimile mihi videtur,
proptereaquod Ge in publica religione V. saec. Athenis non eas partes egit, ut iure cons-
picuo hoc loco ficta esset.

Difficilior etiam fit quaestio de illis IV. saec. et Hellenisticae aetatis signis e t. c. Tain
subtiliter, tam vere humane compositiones illae confectae sunt, ut haesites quare ad eas
fingeudas perductus sit artifex rogare; adeo sua ipsarum causa factae videntur. Opera ut
ectypon parvum Athenis asservatum (cf. Winter, I. 140. 7) vel caelata plumbea lamina,
Myrinae inventa (cf. Pottier et Reinach, Myrina,p.210,f.22) cum mortuis parum conveniunt.
Attamen considerandum laminam earn plumbeam certo in sepulcro inventam esse, multaque
et alia opera, arcte cum illis 1 anagraeis cohaerentia, e sepulcris necropolis Myrinensis in
lucem rediisse. Vix fieri potest ut subtilem religiosam mentem cum iis repraesentationibus
coniungamus et more maiorum potius eas in sepulcra demissas esse ponere libet. In ipso
potissimum mortuoruni ritu pristina sollemnia tam diu persistunt. Cui enim gravis Antigonae
austeritas in mentem venit, cum nostris quoque diebus polite cognatis mortui facultatem
faciat fossor officio, perfungendi, dum palam terrae in sepulcrum mittunt. Et ubi pristinus
maiorum mos venerabilis in vanam consuetudinem abiit, nulla causa erat cur prisca exempla
hieratica sequeretur artifex. Suo consilio utens secundum temporum inclinationem opera sua
informare potuit. Fieri tarnen potest, ut nonnulla huiusmodi signa 11011 sepulcris ac mortuis
facta sint. E. g. nobis servatum est signum e t. c. votivum, repertum in tetnplo Magnae Matris
ad pagum Mamurt-Kaleh (cf. Con ze etSchazmann, Mamurt-Kaleh, Jlirb. d. Arch. Inst. _;
Ergli. 9, p. 40) fèminam reddens, quae infantem laeva mamma lactat. Effigiem deae ibi

1 ) cf. quae de ,.polo" observavi ad. p. S, n. S. cf. Schoen e, Gr. Rel., t. II et R e i n a c h
Rép, Stat. III. 202. ") cf. Collignon, Le Parthénon, t. 54. <) cf. Meisterwerke, p. 236 sq.

cultae non esse constat; scimus enim earn fictam esse cum duobus leonibus ab utroque
latere ei appositis, interdum quoque catulum in gremio tenentem. Figuram ex voto dedicatam,
pro suscepta prole fortasse, nos ante oculos habere, grataeque precantis personam expri-
mentem ponere libet. Neque stilo neque expressione a ceteris discrepat. Hie ut plerumque
vulgare Hellenisticae aetatis officinae opus videmus. Tutissimum esse videtur non certo
nomine has repraesentationes appellare,ne de as quidem curotrophos eas vocare. Usudemum,
quem singulae habuerunt, nomen quoque designatur. Et quo consilio factum sit, ubi inventum
sit quodque opus accuratius perscrutandum est, si caute hypothetico nomine singula signa
instruere volumus. Raro autem singulas eas res perspicere possumus. Hoc tantum statuimus
Hellenisticam artis industriam permultas matris cum infante compositiones creavisse, quod
ad stilum attinet, „realisticas" vocandas, quantum formam matris mortalis cum infante reddant.
Exotica Graecia scilicet patriae Graeciae non cedit. Sicilia insula, ager imprimis frumentarius,
magnas in mytho Demetris partes egit. Multae profecto e sepulcris repraesentationes matrum
cum infantibus prodierunt. E. g. Signum e t. c. affero, Syracusis in sepulcro (a. fere 450 a.
Chr. n.) inventum (cf. Kekule, Terr. Siz., p. 8, fig. 2c), quod Kekule inter crepundia ducit.
At certo pupam earn esse non puto. Multo magis Signum illud cum iis, quas tractavi, reli-
giosis rebus cohaerere mihi videtur. Quod idem pertinet ad alia iam tractata signa e t. c.,
in Sicilia vel in Italia meridionali inventa. Ea tantum, quae Paesti inventa sunt signa e t. c.
(cf. Gerhard, Ant. Bildw., tab. XCVI) fortasse secernenda sunt. Fieri potest ut-templi
simulacrum iis reproductum sit. Hoc certo thronus altus, schema matris et infantis prorsus
repraesentativum, mirum profecto hac aetate, significant. Cum Gerhard autem Demetera
curotrophum deam illam appellare nimis incautum mihi videtur. Memores simus nos in ex-
tremis Graeci cultus finibus versari. Curotrophos deas illas, speciei ratione habita, appellare
possumus, sed generale tantum nomen illud esse bene conscii simus. Ge imprimis, sicut
Demeter curotrophus vocatur, sed Artemis, Aphrodite, Leto, Irene, Athene, dei quidem
Hermes,Apollo, flumina, regioneshoc nomine omnesappellantur¹). Posterioribus temporibus,
„infantium patronae", valorem hoc nomen habuit, „in pariendo adiutrix" quoque valuit.
Hoc enim sensu Leto, Irene, Hermes fortasse eo nomine appellantur. Ubi Pallas autem, Atticae
terrae patrona, Aphrodite (cf. p. 41), Demeter, Ge imprimis id nomen gerunt, subtiliorem ac
priorem sensum habet. Priscum Matris Terrae religionis reliquum tunc videmus. Quatenus
curam infantium atque educationem tuetur, curotrophus appellanda est, eoque munere deae
ei succedentes plus minusve manifeste funguntur. Ea igitur, quae iam tractavi signa e t. c.
et quae ut Terram Matrem infantem, sc. mortuum in gremio tenentem interpretatus sum, non
proprie curotrophi appellari possunt, quamquam considerandum est, quantopere hae
notiones altera in alteram abeant. Redire in sinum Terrae, infantem denuo Terrae Matris fieri
ad verbum fere cogitandum est\'-).

In Graeci mundi extremis finibus difficilius fit monumentis nomina adstruere. Eo quo
monumenta nostra orta sunt tempore omnia exaequantur, undique nova recipiuntur et iis
quae sunt assimilantur. Demetris cultus, ne loquar de Magna Matre, Isidis venerationeni
iam sibi assumpsit eoque novum quoddam sibi elementum assimilavit. Utriusque mysteria
iunguntur. Isis quoque omnium hominum mater erat; magis etiam conspicua in ea fuit

M cf. Rosche r, s. v. \'-) cf. D i e t e r i c h, I. 1., p. 55 sqq.

relatio matris et infantis, quippe quae artissimo vinculo cum Horo coniuncta erat. Non
dubito quin haec Graeco-Orientalis religio potentior fuerit. Sed priscos Italicos deos,
quos hisce in finibus inveniebat, auctoritate quid apud earn valuisse mihi persuasum
habeo. Qui Itali novos deos venerati sunt, multa in eos priscis deis propria, quae dilexerunt,
sine dubio reduxerunt. Huius rei nobis ratio habenda est in recensendis permultis signis e t. c.,
matrem cum infante reddentibus, Capuae inventis. Denuo satis certiores facti sumus de
loco, quo monumenta ilia inventa sunt, quamquam traditio de nomine deae cultae, qua
Cypri niti potuimus, plane deest. Ii, qui primum de hoc invento egerunt¹), de templo
tantum inatronalis deae, II. a. Chr. n. saeculo exusto neque denuo restructo loquuntur.
Priscam deam Italicam, deae Terrae Matris similem ante oculos habere videmur. Ad latus
templi septentrionale multae (fere 150) statuae e lapide calcario inventae sunt, quae omnes
feminam sedentem, unum vel plures (ad 12 usque) infantes in gremio tenentem reddunt.
Interdum mater infantem lactat. Nonnullarum inscriptionum ratione liabita ponere licet
has statuas ex voto ibi positas esse²) pro suscepta prole. Quod quidem varius infantium
numerus affirmare videtur. Utrum figura feminae sit gratae donatricis effigies an ipsius deae,
incertum autem manet. Equidem curotrophum, infantium patronam, potius expressam esse
credam, eo magis, quod nonnulla monumenta inventa sunt, quae stilum valde primitivum
monstrant (cf. e. g. Cat. Terrae. Brit. Mus. D 229, fig. 71; Rei nach, Rep. Stat. IV. 157).
Hue accedit, quod multa signa in sepulcris inventa sunt, alia autem, attributis, e. g. granato,
clare designata sunt ut cohaerentia cum cultu deae cuiusdam fertilitatis ac mortis. His e
sepulcris repraesentationibus deam expressam esse supra iam fusius exposui. Mihi quidem
constare videtur nos priscam Italicam deam ante oculos habere, quae quamquam a Graecis
partibus auctoritatem subiit, manifeste tarnen originem suam a Dea Terra Matre indicat.
Figurae feminae hie vulgo divinam quandam vim infuisse puto. Ad nostrum argumentum
imprimis pertinet nos typi matris evolutionem in hac ingenti copia monumentorum, quorum
magnam partem officinae antiquae apparatus contribuit, eodem modo prosequi posse ex
forma valde primitiva usque ad typum posterioris Hellenisticae aetatis, atque Cypri nobis
licuit. Antiquane ilia Italica dea eadem fortasse fuerit atque ilia in media Italia culta dea
Iovia Datnusa, cuius veneratio cum ea Iovii Flagii et Veneris Genetricis cohaerebat, quae-
stionem non solvere possum \'). In urbibus mediae Italiae Hellenisticis cultum deae Matris non
ignotum fuisse templi simulacrum, iam tractatum, affirmat (in Mus. Vaticano; cf. Amelung,
Vat. Skulpt., I., t. 48). Suo loco de interpretatione probabili deque stilo Campanam artem
fortasse indicante iam egi (cf. p. 22). Hoc loco eo redeo, ut indicem fieri posse ut in
Capuae vicinitate matris deae veneratio floruerit, purum Graeco-Hellenisticum characterem
exhibens.

Templi simulacri quoque reproductio Signum e t. c., in Pal. Conserv. Romae asservatum
esse videtur (cf. Winter, I. 149. 5). Quae autem sit dea expressa, dicere non possim.

Ad Romam nunc pervenimus, ubi Jiominem" iure Jiumi filium" voces, quamquam,
quomodo cognatae sint voces „humus" ac „homo" Romani ipsi ignorarunt ^l). Roma
Tellurem matrem, quae idem fere, restrictius quidem, valuit atque in prisca Graecia antiqua

1 ) cf. Bull. d. Inst. 1873, p. 145 sqq. \') cf. Lenormant, Gaz. B. Arts 1880, I, p. 105 sqq., 218 sqq.
») cf. ibid., p. 220 sq. ⁴) cf. Dieterich, 1.1., p. 76.

Terta Mâter_rhiediam deàm expression eo./monumerito," quod, quasi.:summi fortunae-suae
culminis symbolum exstruxit, sc. in Ara Pads. Roniae vestigia minime dubitanda invenirnus
priscae Terrae Matris venerationis¹), quae moribus antiquis ac consuetudinibus se mani-
festant, quae cognoscere licet in antiquis diis, ad mythologiam Graecam adaptatis, Venere,
Gerere, Fortuna, Magna Matre. Omnes Terrae Matris hereditatem ceperunt. Iuno quoque,
Regina Coeli, primitus minime caelestis ingenii erat. Est femina ac mater, in cuius favore
omnia posita sunt, vitae ac mortis domina, dea mater quaedam chthonica-\'), cum Terra
Matre arete cohaerens. Complures matronalis deae repraesentationes Romanae aetatis nobis
servatae sunt. Ectypon e t. c. tantum affero, Rheam cum love infante reddens (cf. v. Rohden,
Archit.TonreI.,t.lO),quam repraesentationem in sarcophagi fragmento, Florentiae (inOfficiis)
servato (cf. Wernicke, Arch. Ztg. 1885, p. 230) reperimus, eandemque in nummis nonnullis
imperatoriae aetatis (cf. p. 36). In mentem revoco duo signa aenea (Parisiis in Bib. Nat. 146
et 56,cf. Cat. Babelon et Blanchet), quorum alteram attributis ut Diana Lucina significatur;
deinde eas repraesentationes difficiles interpretatu, quae Isidem fortasse exprimunt (cf. p. 32),
matronalem illam re vera magnae in imperio Romano auctoritatis deam. Imaginum in
nummis expressarum mentionem facio, dico Fecunditatem Augustam, Saeculi Felicitatem,
Pietatem Augustae, Vota Publica, quae inde ab a. 150 p. Chr. n. divinae matris cum infante
imaginem longe lateque diffuderunt. Notatu dignum est, pro notionibus illis abstractis
Juliano II Apostata imperatore demum deam propriam venisse, Isidem cum Horo infante,
ut Vota Publica (cf. Cohen, VI, t.XI. 97); sed iuxta eas divinarum matrum repraesentationes,
quarum nomina indicare plerumque contigit, nonnullae aliae innotuerunt, difficiliores definitu.
Nulla mihi probabilis interpretatio nota est statuae deae, solio insidentis, infantem in gremio
tenentis. Ab utroque latere sphinx ei apposita est (inventa est Clusii; cf. Gerhard, Ges.
Ak. Abh., t. 49, 4/5). Gerhard earn ut Cererem aut Bonam Deam Curotrophum interpretatus
est, deam quandam inferorum, nativitatis, liberorum patronam. Modus, quo positae sunt
sphinges, Magnae matris leones potius in mentem revocat, sed interpretationem probabilem
non affert. Signum quoque e t. c., quod Gerhard, 1. 1., affert, non ut Cererem curotrophum
interpretari licet. Angues, qui ab utroque Deae latere ficti sunt, cum inferis cohaerent,
cuius réi ratione habita, infantem, quem dea lactat, cum inferis quoque componendum
esse puto. Considéra denique anguem Iunonis quoque sacrum esse, e. g. Lanuvii. His
omnibus perspectis rebus Iunonem Lucinam deam illam potius vocare velim. De nonnullis
signis et.c. Praenestinis (cf. Lenormant,l.l.,p.219; Gerhard, Ant.BildwerkeIV. 1; Darem-
berg et Saglio, s. v. Ceres, p. 1062) maiore fortasse certitudine agi potest. Cicero, de
divin. II. 41, nonnulli et alii scriptores ^:1) nobis narrant Praenesti templum atque oraculum
Fortunae Primigenae fuisse, quae cum duobus infantibus love et Iunone exprimebatur. Nonne
in proniptu est eas apud Daremberg et Saglio et Gerhard, 1.1., depictas compositiones
ut triadis huius repraesentationes considerare ? Equidem alia nomina quaerere nolim \'),
cum auetores de deae nomine consentiant. Infitiari nolo priscam illam deam Italicam aliarum
dearum auetoritate, imprimis Cereris et Demetris, affectam esse. Hoc ipsum Signum e t. c.
Praenestinum (cf. Lenormant, 1.1.) designare videtur, ubi Fortuna, Iovem infantem in gremio

\') cf. Die te rich, Caput IV. *) cf. W. Otto, Juno, Philol. LXIV ( 1905), p. 161 sqq. et 220.
*) cf. F e r n i q u e, Etude s. Préneste, p. 86 sqq. ⁴) quod quidein conantur, e. g. Gerhard, Prodr.,
p. 66 ; Daremb. et Saglio, 1.1.

tenens, iuxta Iunonéra.iam :aduLtam\' expressa. est-.NoiV solum aucioritas triadis Demetris,
Persephonae, Iaqchi infantis in .mentem venit, sed etiam priscae illius Iunonis figurae
vestigia animadvertere videmur. Quae iuxtapositio non plane a Demetris cultu desumpta,
sed parallela quadam evolutione orta esse videtur. Fortuna enim, quamquam Magnae
Matris mythi auctoritatem subiit, nil nisi prisca Terra Mater; Iuno autem ipsa, antiqua
chthonia dea mortis ac fertilitatis est.

Priscum illud nativum ingenium Iunonis procul a Roma, a publico cultu reperimus in
Celticis, Germanisque provinciis, ubi miles legionarius, homines quoque humili loco nati
nego.tiantes, in. diis matribus ibi cultis ea quae e sua ipsorum religione propria noverunt,
reppererunt. Matres, Matronas, sed etiam Iunones antiquas illas deas matres Celticas etGer-
manicas, „Sulevias", priscas loci genios, diversa specie semper Terrain Matrem, vocabant.
Et sicut Terra Mater, Matronae illae non tantum fertilitatis dead erant, sed ut Nornae, Parcae
illae septentrionales, vitae ac hominum morti consulebant^J). Innumerabilia huius cultus mo-
numenta in museisFranco-Galliae, Provinciae Rhenanae, Hispaniae asservantur, quae quam-
quam artem Romanam clare manifestant, liaud minus priscae originis vestigia prae se ferunt.
Interdum una e matribus expressa est, infantem in gremio tenens, ut curotrophus, recens na-
torum patrona.

Speciali animi attentione sunt digna monumenta deae Nehalenniae, quae attributis toties
IsidiRomanae assimilata videtur. Haec autem assimilatio naturae similitudinem indicat: Isis

>

cum Demetere iuncta, imprimis Dea mortis est. Et mirum: in multis Nehalenniae aris e.g.
canem invenimus, symbolum evidens septentrionale inferorum -). Cuius rei habita ratione
deam ignotam, in ara quae in pagoEpinal asservatur (cf. Rev. Arch. 1883,1.1 —4) expressam
fortasse melius explicare possumus. Brachiis suis puerum atque puellam detinet, pannis in-
volutos, quorum autem facies ut adultorum sunt. Feminae abdomen in canem abit. Peculiare
capitis tegumentum in mentem revocat matronarum capitis ornamentum in forma tiarae (tul-
band). Infimae aetatis deductionem matronarum cultus ante oculos habere videmur (cf. p.35).

Accuratius tandem consideremus inventuin notatu dignum, quod Poetovioni factum est
(cf. p.35) ³). „Nutrices Augustas" repraesentari inscriptionibus probatum est. Easdem in
provincia Africa novimus (cf. Rev. Arch. 1876, II, p. 127) quam aetate imperatoria totam fere
agrum imperatorium fuisse scimus, et Romae quoque eiusmodi inscriptio votiva servi impera-
torii inventa est. Quarum rerum ratione habita monumenta cultus domus Caesaris ante oculos
nos habere ponere licet. Inde ab a. 180 p.Chr. n.vectigal Illyrici ad Caesaris aerarium trans_
latum est. Vectigalia ilia imperatoriis servis exercenda delegata erant. Ab iis cultum nutricum
Augustarum Poetovionem inductum esse puto; quod vulgo autem ties inveniuntur Nutrices,
altera ex parte eas cum cultu matronarum cohaerere indicat, quae in Austria superiore quo-
que cultae esse videntur. \') Proprio sensu cultus nutricum nil nisi matronarum cultus paulo
magis in Romanam formam redactus esse videtur.

Multae ex iis repraesentationibus provincialibus graviter signa ilia et.c. Hellenisticae
aetatis in mentem revocant, sicut ea quae Capuae novimus •\'■), et provincialia ilia artis indu-

\') cf. Gün tert, 1. 1., p. 243 et 57. ■) cf. Giintert, ibid., p. 55 et 61. ^:l) cf. Gurlitt, Pettauer Antiken;
Arch. Epig. Mitt. a. Oesterr. 1896 (XIX), p. 1—25. ⁴i Vindobonae in Museo, itemque in Museo in pago.
Deutsch-Altenburg nonnulla signa e t. c. mihi inno;uerunt, quae e Gallia importata esse terra samia.
qua facta sunt, affirmat. cf. Dieterich, 1. 1., observ. ad p. 79 (p. 133).

striae direete ex Italicis dedueta esse videntur. In officinis, quas novimus in Provincia Rhenana
et in Franco-Gallia*) hi typi recepti sunt et longius evoluti, prout pia ementium voluntas
poscebat.

Ubique igitur in imperio Romano, ante et diu post Christum natum divinarum et morta-
lium feminarum cum infantibus repraesentationes repperimus; ubique ante populi oculos
erant, in manibus versabantur. Et praecipue notandum est has repraesentationes non solum
principibus proprias esse, sed etiam et imprimis infimo loco natis, i. e. maiori populi parti
notas atque caras esse. Non tam earum arte gavisi sunt simplicis cordis homines quam
eo quod exprimitur. Religiosae suae necessitudini iis satisfecerunt, religiosas suas notiones
hisce manifestis repraesentationibus sustinuerunt.

^l) cf. Tudot, Coll. de Fig. en argile e. q. s. Parisiis, 1860.

De forma matris cum infante sicut ab artificibus priscis Christianis

efficta est.

Falso fortasse artem Christianam per se considerabimus. Historice enim nee loqui possu-
mus de Christiana religione nisi earn consideremus una cum reliquis religiosis aetatis im-
peratoriae phaenomenis, nisi earn yelut anulum ultimum fortasse catenae animi evolutionis
totius antiquitatis spectemus, nec artem Christianam velut solani per se ipsam factam con-
templari licet. Profecto autem falsum est priscam Christianam artem gentili eiusdem tem-
poris arti prorsus opponere; immo vero Jongius etiam progrediendum: priscam Christianam
et paganam artes ut duas et inter se diversas considerare non licet, ne ei quidem, qui artem
Christianam ab eiusdem temporis gentili arte pendere suscipit. Ars Christiana et gentilis ars
initio una et eadem est proptereaquod primaevi Christiani et gentiles unum tantum popu-
lum, magnum illud Nomen Romanum efficiunt, in eadem societate et inter se vivunt. Nonne
scimus Christianos interdum artifices deorum signis fabricandis victum quaesivisse\'-)? Ra-
tionem autem inter ambas si definire aceuratius velis, artem priscam Christianam partem
esse artis, quae aetate imperatoria viguit, dicas, partem primo humilem quae in obscuro tan-
tum occultam vitam agens, paulatim crescit, vivendo vires acquirit. Tandem autem spiritu
suo omnia complet, totam et opulentam artis gentilis hereditatem formarum, per multa saecula
indagando et laborando comparataruni, sibi assumit et ad Christianas repraesentationes
reddendas adhibet. Re vera, novas formas quaerere haud necesse! Praecedens nostra di-
sceptatio iam satis id nos docuit. Vix fieri potuit ut post infinitos modos, quibus antiquitas
gentilis matrem infantem in gremio tenentem reddidit, novi quidam crearentur.

Iam observemus quas repraesentationes, ad nostratn disputationem pertinentes, arsprisca
Christiana nobis reliquerit. Primo loco niinirum nobis in meutern venit Maria Mater, Christum
puerutn secum habens, compositio ilia quae per saeculorum cursum in cultu Christiano at-
que religione locum tam insignem obtinebat. Hisce autem priscis temporibus cautius nobis
inquirendum, quid valeant eiusmodi compositiones. Etiamsi apparet plurimas earum Mariam
cum Christo infante reddere, raras tantum mortalis matris effigiem effingere, nihilominus
constat non eandem vim religiosam hisce atque inferioris aetatis repraesentationibus inesse.

Cum pervolveris librum Herrmanni, c.t. Denkmäler der Malerei des Altertums, evolventi
tibi Wilperti librum, c.t. Katakombenmalereien, praestantesque imagines attente inspicienti
peculiaris sensus obrepit. Si enim signifieationem iconographicam omittas, gentilis artis mo-

numenta ante oculos te habere credas. Re vera, quo melius appelles nomine ea, quam illo
„Christliche Antike" ! Unum tantum inter gentilia Christianaque monumenta interest: haec,
coemeteriorum picturae, vulgo picturis muralibus in palatiis Romanis reperds longe cedunt:
penicilli ductus saepe incompositus, rudis, propositum parum assequens. Fusius per latas
lineas pingendi genus ex impressionistico pingendi genere, tunc temporis vigente, evenire
credas, sed eo modo nullum singularem effectum pictor peragit. Nil maius, nil vero aliud,
si rationem iconographicam negligas, Christianus artifex appétit quam gentilis, neque negare
possis hunc vulgo illo melius destinata sua collineavissë. Picturae in coemeteriis repertae
magna parte a mediocribus, saepe humilibus artificibus confectae sunt. Christianos autem
operibus suis arte factis haud elegantiam, haud speciem quandam externam imprimis peti-
visse bene scio. Coemeteriorum pictura funeraria ars est: repraesentationes eius in Paridisi,
beatorum sedis descriptionibus versantur. Homo autem ea quae fore sperat atque credit,
quae oculorum sensum tarnen prorsus effugiunt, cogitatione tantum visibilis huius mundi
formis animo concipere potest; itaque in formis gentili quoque arte usitatis ars no vi argu-
menti floret, ita prisca symbola sententia nova complentur. In formis imprimis Christianae
artis, quae ad argumentum meum pertinent, ad tempus me continebo. Primo loco quae nobis
vetustissimae in coemeteriis picturae matres cum infantibus, praesertim Mariam cum puero
suo reddentes, servatae sint inquirendum est.

In coem. S. Priscillae pictura muralis, cuius pars superior tantum servata est, Mariam
³/i adversa ad spectatorem facie sinistrorsum spectantem praebetManu dextra Christum
puerum nudum uberi dextro admovet; is autem caput retro flectens dextra ricam eius occiput
tegentem, per umeros brachiaque dependentem prensat. Maria, plane veste induta, leviter
puerum circum corpus sustinet. A sinistra philosophus stellam supra Mariae caput surgentem
monstrat. Sive eum ut Isaian, Messian e virgine nascentem praedicentem (cf. Is. 7, 14) inter-
pretamur, sive Bileam prophetam eum putamus (cf. Num. 24,17; haec interpretatio mihi pro-
babiliorvidetur, Stella praesertim tam clare expressa, cum ßileam propheta quoque in circuitu
picturae coemeterialis saepe occurrit; vide Wil pert, Katakombenmal. in textu p. 199 sqq.),
certe Mariam cum Christo puero hie compositam cum alia figura esse statuere licet. Longe
antiquissima haec muralis pictura; primo II. saec. dimidio orta esse videtur.

In aliam compositionem recepta Maria cum infante in coem. Petri et Marcellini invenitur²).
Ad earn in cathedra sedentem, ³/₄ sinistrorsum adversa spectatori facie, utrimque Magus
accedit. Christus puer a matre, ambabus eum manibus amplexa, aversus, tunica indutus,
erectus in gremio eius sedet, paulum sinistrorsum, spectatorem intuens. Minus manifestum
est, in quam compositionem Maria cum infante recepta sit in pictura murali, altero III. saec.
dimidio in coem. S. Priscillae facta³), ita ut Kraus⁴) primam hie Mariae cum Christo
per se constantem repraesentationem ante oculos habere putet. Wil pert⁵) autem explicite
demonstravit formam Mariae cohaerere cum compositione a dextra parte, ubi sacro capitis
velamine virgo Christo despondetur. Maria formae ipsi e Coem. Petri et Marcellini similis,
³/₄ad dextram adverso corpore, caput sinistrorsum ad spectatorem convertit; bracliiis suis
Christum puerum nudum tenet, aetate atque habitu puerum antiquissimae illius in eodem
coemeterio muralis picturae in mentem revocantem. In coemeterio S. Domitillae (fig. 11) matrem

cum Dei filio in compositionem adorationis magorum denuo receptam videmus, qui numero
quattuor, bini utrimque Mariae appropinquantquae in cathedra sedens, paulum sini-
strorsum ad spectatorem versa, dextram porrigit. Laeva autem Christum puerum ab ipsa
aversum, tunica indutum, erectum in gremio sedentem amplectitur. Pictura primo IV. saec.
dimidio orta videtur. Paulo antea (e III. saec. fine) in eodem coemeterio pictura, valde
laesa, facta videtur. Maria sicut in coem. S. Priscillae cum propheta depingitur. Is autem
veste, ut a sanctis geritur, indutus est; Maria adversa facie a sinistra sedens, Christum
puerum, tunica indutum, ab ipsa aversum ambabus manibus complecitur²). In coem.
quoque S. Calixti magorum adoratio matrem nobis Mariam ex obliquo situ a dextra de-
pictam, ad magos tres appropinquantes dextram tendentem, monstrat³). In gremio eius
Christus puer, in laevum brachium reclinans, sedet, manus tendens (prim. IV. saec. dimid.).
Paulum tantum ab hac compositione, matris in utraque epiphania, in coem. maiore ^J)
reperta, habitus discrepat. Christus puer recubat supinus in brachio laevo matris, dextra
eum amplectentis. Incunabulis adhuc tectus videtur. Utraque repraesentatio ex obliquo
situ reddita, ex altero IV. saec. dimidio oriunda videtur. Eiusdem generis cuin tribus magis
compositionem in coem. ad Vigna Massimo, ut dicitur, medio IV. sac. oriundum invenimus⁵).
Maria, ³/₄ adversa facie in cathedra sedens, dextro genu Christum puerum tunica vestitum,
plane adversa facie, manum ad magos tendentem tenet. Obscura atque non clara in coem.
Domitillae pictura e IV. saec. fine^fi) eodem modo nobis matrem puerumque praebet.
Tandem in Domitillae quoque Coemeterio ex eodem tempore trium magorum adorationem
ordine converso expressam videmus⁷). A dextra picturae parte Maria ³/< adversa facie
depicta Christum puerum aversum ambabus manibus sedentem in gremio tenet, ad
magos dona afferentes manus tendentem.

Christiani nimirum argumenti repraesentationes per longum temporis spatium latebris
se occultare debebant. Sixtus III papa (432—440) quantum scimus primus monumentis
suam Mariae virginis vencrationem significavit. In apside ecclesiae S. Mariae Maioris
coronationem Mariae effingi iussit idemque Mariae reginae informationem primus concepisse
videtur⁸). Iam hie Mariam cum Christo infante solam per se constantem post concilium
demum, Ephesi habitum (431), solitam factam esse observabo. Nulla autem ex iis priscis
monumentis, quoad ad Mariae cum Christo repraesentationem pertinent, nobis servata
sunt. Mente tantum ilia fingere possumus, inferioris aetatis arte facta opera intuentes.
E. g. in ecclesia S. Mariae Antiquae pictura muralis magnopere laesa, secundum Wil pert
e V. saec. oriunda, conspicitur\'-\'). Sin autem cum simili repraesentatione in ecclesia funeraria
SS. Felicis et Adaucti¹⁰), secundum inscriptionem a. 528 orta, earn componimus, maxima
inter utramque convenientia picturam muralem in eccl. S. Mariae Antiquae potius VI. saec.
ortam esse nos docet. Maria plane adversa facie in cathedra gemmata, veste imperatoria
induta sedet, in gremio Christum infantem, adversa quoque spectatori facie, manu codicem
gemmatum tenentem, dextra sua umerum, sinistra femur eius amplectens, secum habet.
Altera muralis pictura nullo modo nisi vestimentis a repraesentatione in eccl. S. Mariae
Antiquae discrepat. Maria purpureo talari induta, palla super occiput eius obducta, pur-

*) ibid., t. 116, 1 et 141, 6. ^s) ibid., t. 83, 1 et in textu p. 191, fig. 14. ³) ibid., t. 144, 1. «) ibid.,
t. 166 et 172. ^A) ibid., t. 212. ibid., t. 231. \') cf. Wilpert, 1.1., t. 239. «) cf. VVilpert, Mosaiken und
Malereien, in textu p. 1128 sqq. >\') ibid., t. 133-134. \'«) ibid., t. 136.

pureis calceamentis calceata, manifeste a mortalium mulierum habitu distineta est. Christus
pro codiee volumen obsignatum tenet manu. Haec forma ut „Byzantina" quae dicitur
manet, quamquam Maria hac inferiore aetate alio quoque modo efficta est. De his autem
post saec. V. ortis formis, quarum quae dicitur Hodegetriae passim tantum formam
commemorabo, accuratius non agam.

Notandum vero monumentum, pictura muralis in coem. maiore inventa (e IV. saec.
fine), accuratius mihi explicandum videturⁱ). Imago clipeata nobis matrem adversa plane
facie manus in orantis modo attollentem monstrat. Ante earn, adversa quoque facie, puer
apparet, non orans. Ab utraque parte monogramma Christi expressum est. Quam ob rem
Wilpert²), considerans quoque puerum non orantem effictum esse, formamque earn
in arte Byzantina ut Dei matris imaginem permanere, hic Mariam cum Christo puero in
orantis modo pictam esse putat. Secundum eum haec pictura muralis Mariam priscis iam
ecclesiae temporibus deprecatricis partes egisse comprobat eiusque in ecclesia catholica
positionem natura sua iam eandem fuisse priscis atque posterioribus saeculis. v. Sybel³)
iure, ut opinor, huic argumentationi repugnavit, picturamque ut matris mortuae cum filio
interpretatus est. Nonnullas et alias matrum mortalium cum infantibus repraesentationes
hoc loco omittere nolim, quamquam stantes effictae a proposito meo proprie procul
sunt. Inveniuntur in opere musivo, caedem innocentium exprimente, in eccl. S. Mariae
Maioris (e primo V. saec. dimidio), matresque infantes suos sedentes in brachio laevo
tenentes reddunt¹). Eodem loco eiusdem temporis similem matris Mariae cum infante
repraesentationem videmus⁵): forma „Hodegetriae" est, cuius antiquissimum exemplum
mihi innotuit in: Bauer et Strzygowski, Alexandr. Weltchronik, fragm. 8 C vers,
ex ineunte V. saec. Postea aetate Byzantina haec quidem forma late pervulgata est.

In tractanda pictura libris egregiis usus sum, qui imaginibus fidelibus facultatem mihi
iudicandi de tempore, quo factae sint picturae, praebebant. Materia ea insuper summa
cura saepius pertractata est. In rebus minus secundis sum, cum in arte statuaria quae
repraesentationes ad propositum meum pertineant mihi investigandum est. Artis statuariae
aetatis imperatoriae historiam stilisticam, si disputationes nonnullas speciales neglegimus,
non habemus^G). Quod ad artem statuariam Christianam attinet paulo meliore condicione
utimur. Haec perpetua atque cohaerente cum arte gentili comparatione tractanda sit, qua
quidem ratione a nonnullis adhibita, normae generales iam in chao elaboratae sunt⁷).
Maxima nobis negotia sarcophagi praebent. Quos hic sarcophagos persequemur, magna
ex parte imaginibus tantum minus commodis, a Garucci in lucem editis, cognovimus, ita

ut plerumque quando confecti sint difficile dictu. Satis igifur mihi erit ea monumenta,
quibus matres cum infantibus repraesentantur, ordine enumerare. Summatim post saec. IV.
peractum sarcophagos illos ortos esse enuntiare licet. Vulgo Maria cum Christo puero
repraesentatur, semper quidem in compositionem magorum adorationis vel in alium con-
textum recepta. Forma creberrima Mariam matrem ex obliquo situ, sedentem in artisellio
ex arundine nexo, cuius storea interdum significatur, reddit. Plerumque velata, aversum
ab ipsa Christum puerum ex obliquo situ manus extendentem, ut magorum dona accipiat,
in gremio tenet. Hanc repraesentationem in compluribus sarcophagis reperimus, Romae
in Laterano asservatis (cf. G a r u c c i, V. 358, 1 ; 359, 1 ; 365, 2 (fig. 12) ; 384, 5 ; 398, 3 et 4)
et in Vaticano (cf. ibid., VI. 435, 7); Syracusis (cf. ibid., V. 365, 1), Parisiis (cf. ibid.,
VI. 447,2). In sarcophagis, qui in oppidis Ravello et Tolentino asservantur (cf. ibid., V. 398,16
et Kraus, Chr. Kunst, I, p. 152) Maria dextram porrigit; sarcophagus Romae in Vaticano
asservatus (cf. Garucci, V. 377, 1) puerum stantem in matris gremio reddit. Sellam
paulum discrepantem, plicatili interdum sella vel saxo subeunte, sarcophagi Arelati et
Tolentino in oppido asservati praebent (cf. ibid., V. 317, 4; 303, 3). Paulo magis adversa
facie Mariam in ectypo, nunc propylaeis eccl. S. Marci Venetiis affixo, videmus. Quod
ectypon Syriaca déterminante auctoritate ortum esse apparet. Hic quoque Maria cum Christo
adorationis magorum partem efficiunt \'). Indicem hunc plenum atque perfectum non esse
scio. Nonnullos VI. vel VII. saec., sarcophagos omisi. Satis autem demonstrat repraesen-
tationes Mariae cu minfante in arte statuaria decorativa locum quendam specialem atque
peculiarem obtinuisse. Plerumque cum adoratione Magorum cohaerent, numquam per se
solae constantes inveniuntur²).

Eiusmodi formam adversa autem facie et in nonnullis sarcophagis et in aliis artis
statuariae operibus interdum invenimus. Ectypon in Mus. Kircher. asservatum Romae,
magorum adorationem nobis niatrisque eiusmodi formam ostendit; puerum autem non
prae se tendit mater, sed nudus in gremio cubans in laevam matris, dextra sua corpus
eius amplectentis, reclinatur³). Secundum imaginem hoc opus magnopere cum repraesen-
tationibus gentilibus antiquis cohaeret, ita ut ineunte saec. IV. factum videatur. Sarco-
phagus Carthagini asservatus, quamquam valde laesus, Mariam cum Christo infante in
maiorem compositionem, detrimento autem ambiguam, receptam ostendit \'). Maria paulum
sinistrorsum sed adversa fere facie, in sella, scabello instructa, sedens, ad nonnullas
figuras, a dextra parte appropinquantes se convertit. Christumque puerum, ab ipsa aver-
sum ambabus manibus in gremio detinet. (V. saec.) Hanc formam quasi praecursoriam
formae illius Byzantinae, plane adversa facie, considerare velim. Cuius exempla picturas
murales in eccl. S. Mariae Ant. et SS. Felicis et Adaucti iam novimus (cf. p. 51). Quo-
modo forma ilia evoluta sit hisce monumentis observare licet:

Reliquiarium asservatum in eccl. S. Nazarii, Mediolani^:>). Mater prorsus adversa facie
efficta est magi philosophorum veste induti, puer nudus valde agilis expressus est. Opus,
auctoritate Orientali vigente, exeunte IV. saec. ortum videtur. Evangeliarium de E t s c h-
m i a d s i n ^fi). Magorum adorationem in infima tabula expressam silentio praeterimus, animum

\') cf. Wulff, Altchr. u. Byz. Kunst, p. 132 sq. \') cf. ceterum quem dedit conspectum Liell, in Maria-
darstellungen, p. 224sqq. ") cf. üarucci, VI. 427.6b. *) cf. Liell, 1.1., fig. 56. cf. Wulff, 1.1.,
fig. 200. ibid., fig. 185 ; S t r z y g o w s k i, Byz. Denkm., I., 1895.

autem intendimus in repraesentationeMariae cum Christo, omni maiore compositione soluta,
adstantibus duobus modo angelis ministris. Maria plane adversa facie, passis genibus,
cohibitis pedibus sedens expressa est. In genu dextro ³/i adversa facie, Christus puer,
reclinans in laevam, dextra eius fultus sedet. Opus exeunte saec. V. ex auctoritate Syriaca
ortum esse apparet.Fragmentum suggestus (ambo), Thessalonicae inventum, eodem tempore
ex ead\'em auctoritate ortum¹), in aedicula Mariam cum infante ostendit, plane formam
Byzantinam secutum. Utraque figura adversa prorsus facie redditur; puer medio gremio, a
matre aversus, erectus sedet, ambabus manibus sustentus. Maria ab adorantibus magis
aedicula sua divisa, quodammodo per se sola constans videtur. Venerationis autem Mariae
per se constantis haec compositio pro documento afferri non potest.

Coptica quoque ars huius formae exemplar nobis reliquit: in Museo Cairinensi eiusmodi
ectypon e lapide calcario asservatur, Thebis repertuin, saec. VI. ut videtur ortum ²). In arte
Byzantina identidem et fere sola haec forma nobis obvam fit. E.g. diptychon R uf iani,
Berolini in Museo Fredericiano asservatum, hoc loco significo³).

Semper fere, ut supra commemoravimus, opera matrem cum infante exprimentia
Mariam cum Christo reddere constat. In arte statuaria unum tantum monumentum mihi
innotuit, quo mater mortalis cum infante suo exprimitur; sc. in ectypo in sarcophagi
operculo, in Museo Germanici Campi Sancti Romae, asservato⁴). Ante parapetasma, a
Cupidinibus sustentum, familiam videmus,maritum, uxorem, puellam, thoracis modo effictam.
Mater proprio oris habitu (met individueele gezichtsuitdrukking) a sinistra expre ssa, ad
dextram se convertit, % adversa ad maritum facie, gremioque puellam ab ipsa aversam
detinet, umerumque eius dextra sua amplectitur. Haec repraesentatio quod ad formam attinet
maxime cum solita adversae faciei forma ex adoratione magorum congruit.

Colligamus et breviter quibus de rebus verba fecerimus commoneamus. Quinque prae-
sertim formas repraesentationum matris cum infante describere possumus. Formam vetu-
stissimam in coem. S. Priscillae invenimus : mater ³/₄ adversa spectatori facie, infantem
brachiis ad se tenet. Altera forma prima invenitur in coem. SS. Petri et Marcellini : mater
eodem modo expressa, infantem ab ipsa aversum ambabus manibus prae se tenet in gremio.
Tertia videtur forma ex obliquo situ esse: mater ex obliquo situ reddita puerum aversum,
ambabus manibus sustentum in gremio tenet. Nonnumquam infans incunabulis involutus
con picitur. Quartam formam puto illam prorsus adversa facie redditam, cui in partibus
praesertim Orientalibus imperii Romani mature occurrimus, quae deinde forma Byzantina
perpetuabitur. Passim modo quintae formae, „Hodegetriae" quae dicitur, mentionem feci.
Sequenti capite harum atque artis gentilis formarum necessitudinem atque cohaerentiam
accuratius definire conabor.

Nunc autem quaerendum mihi videtur, quid Maria priorum saeculorum Christianis valuerit,
quem sensum eius effigies iis praebuerit. Spinosa loca me ingredi bene scio neque quaquam
in controversiam theologorum catholicorum et reformatorum evangelicorum, qui utrique
opinionem suam theologico-dogmaticam Christianorum monumentorum testimonio fulcire
volunt, inserere me velim. Qui cupidus controversiae huius, specie iniucundissima, cogno-

\') cf. K r a u s, Chr. Kunst, I., fig. 189 ; W u I f f, 1.1., p. 135 sq. \') cf. S t r z y g o w s k i, Koptische
Kunst, f g. 161. ³) cf. Beschr. der Bildwerke, e. q. s.: Die Elfenbeinwerke, tab. II., 2. *) cf. v. S y b e 1,
Chr. Antike, II., fig. 13, p. 18? sq.

scendaejegatquaesolntroductionem atque ultimacapitalibri Lielli, Die Darstellungen Mariä,
(Freiburg i. B. 1887). Quamvis utilis sit liber rerum congestarum copia, charactere suo
polemico, personam magis quam rem aggrediente, propositaque voluntate certa comprobandi
ea, quae multo magis fidei quam.scientiae sunt, saporem a scientia alienum relinquit (cf.
praesertim Introd. p. 15!). Mea opinione non porro progrediendum quam Lehn er¹)
disputatione sua cauta progressus est, qui S. Scripturae textu nisus, hanc Mariae imaginem
adumbravit: „Maria ist Jungfrau, Mutter des Messias, Josephs Weib. Sie ist gläubig und
tugendhaft und genießt der Gnade Gottes. Sie wird selig gepriesen"²). Prioribus duobus
saeculis his praesertim rebus Mariae informatio constitisse videtur. Iam evangelia apocrypha
uberiorem Mariae speciem describunt³) ; paulatim nunc controversiae illae de immaculata
conceptione aliisque rebus magis magisque surgunt⁴). Quaestio utrum Iesus Dei filius an
Deus ipse sit ardenter inter patres ecclesiae disputatur; quomodo autem solvatur magni
nimirum momenti est in definienda Mariae in ecclesia positione. Magis magisque Maria
eminet, honorisque eius amplificatio eodem modo, quo Christus fit Deus, increscit. Qui cum
Deus transcendens factus sit, Maria imprimis, deprecatricis, mediatricisque partibus functa
est ""). Accedit quod iiide a medio saec. IV. Studium virginitatis, cui nimium profecto tribue-
batur, continenter augebatur. Quis autem magis exemplum venerandum esset quam virgo
Maria^fi), quam virginem immaculatam fuisse ante partum, in partu, post partum populus si
non e dogmate ecclesiae, attamen ut sententiam saepe enuntiatam credebat. Concilium
Nicaeae habitum (325) homousian Patris et Filii constituit: concilium Ephesi habitum (431)
conclusit tantum et confirmavit sanxitque praedicatum illud Mariae, „Theotocus", per
IV. saec. magis magisque usitatum. Ita Mariae venerationem, ratione primitus SS. Martyrum
venerationis simillimam, longe earn superare videmus atque profectam a patrum ecclesiae
considerationibus de Theotoco nomine, proprium cursum perficere, quo tandem specialem
atque fere per se constantem in ecclesia catholica honorem atque munus adepta est.

In difficilibus ill is atque tortuosis contemplationibus diutius mihi versari non licet, hoc
loco autem monere non praetermittam magnum illud atque acre de Maria certamen,
quamvis toti ecclesiae patribusque aeque ex Occidentis partibus cordi esset, Orientis im-
primis in partibus dimicatum esse; concilium de Maria Ephesi habitum esse, in prisca
illa Astartae urbe, deae virginis gentilium, cuius templum quidem in Mariae ecclesiam com-
mutatum videtur⁷) conciliique decretum incredibili animi permotione coram populo pro-
nuntiatum esse; clarumque „Theotoci" propugnatorem Cyrillum illum, Alexandriae, priscae
Isidis urbis episcopum fuisse. Verisimile igitur est initia Mariae venerationis per se con-
stants circa med. V. saec. quaerenda esse, quamquam primordia fortasse antiquiora sunt.
Quid monumenta quae memoravi hac de re docent? In coemeteriis nulla exempla Mariae
cum Christo compositions per se constantis invenimus. Semper fere Maria in adorationis
magorum compositionem recepta erat. Et Christum puerum, non Mariam, a magis adorari
considérés; verba in Ev. Matthaei (II. 11 — 12) hac de re satis plana atque clara sunt. Cum
in hisce compositionibus Mariae cum Christo forma inveniatur, nequaquam cum Mariae

\') cf. Die Marienverehrung, e. q. s., Stuttgart 1881. ") ibid., p. 7. ⁸) cf. imprimis Protev. Jacob i.
*) cf. H a r n a c k, Dogmengesch., I., p. 152. ") cf. Ren an, M. Aurele, p. 144. «) cf. Lucius, Anf. d.
Heiligenkults, p. 422 sqq. \') cf. R o e s c h, Astarte-Maria, Theol. Stud, und Krit., 1888, p. 282; Woo d,
Discoveries at Ephesos, p. 190 et 259.

veneratione peculiari cohaerere earn constat. Mariae praesentia primo loco textus verbis
explicatur, deinde autem, proptereaquod quasi necessaria est ad compositionem claudendam.
Alius sensus proprius Mariae non attribuebatur. Hoc apparet ex opere¹ musivo in eccl.
S. Mariae Maioris (a. 435 p. Chr. n.)¹), ubi Christus solus in solio sedens, magorum laudes
recipit. Si in repraesentatione Mariae cum infante ilia proprium locum teneret et speciali
quadam veneratione coli soleret, talis repraesentatio, in qua Maria prorsus supprimitur,
medio V. saec., eo ipso tempore, quo Mariae veneratio formaliter agnita atque affirmata
esset, oriri non potuisset. Hoc loco liceat magnam illam differentiam, quae inter deas
matres a gentilibus cultas et Mariam extat verbo statuere. Dum illae semper primas partes,
ut ita dicam, agunt et ipsae praesertim coluntur, Maria filio cedit. Prioribus post Christum
n. saeculis nonnisi „Thronus Dei" est et hunc, Christum, imprimis adorant Christiani,
hunc praecipue repraesentationibus honorant. Ut concise iam praecipiam quod sequenti
capite fusius tractabo: hie apparet, quare Mariae venerationem e cultu matrum dearum
gentilium, imprimis Isidis, ortam esse ponere non liceat. Multa profecto munera a paganis
deis recepit, sed tunc demum id facere potuit cum ipsius Christianae fidei evolutione locum
maioris auctoritatis sibi peperisset. Tunc Mariam aliarum dearum auctoritatem expertam esse
non nego. Quomodo autem id factum sit, accuratius exponere suo loco conabor. De mytho
quoque magorum adorationis oriundo²) hoc loco uberius tractare non possum; de tota
autem compositione, deque forma matris cum infante, proximo capite fusius again.

Vetustissima Mariae cum infante repraesentatio in coem. S. Priscillae invenitur, ubi
coram propheta Isaia (sive Bileam) conspicitur. Hanc quoque picturam re vera illustrativam
esse mihi persuasum habeo. Haec pariter atque aliae repraesentationes picturae coeme-
teriorum decorativae partes ordinariae sunt locisque inveniuntur, quae per se Mariae
venerationem parum probabilem reddunt. Mariae autem miraculosam historiam, quae ubi
orta sit, ignoramus ³), II. iam saec. sermonibus atque animis percelebratam esse insuper
scimus⁴). Prophetam autem, si recte eum interpretati sumus ut Bileam, in duabus pic-
turis coemeteriorum reperimus. Bileam ibi repraesentatur solus, sine Maria cum infante,
dum stellam digito monstrat⁵), quod novo documento sit Mariae formam nullam propriam
atque venerabilem vim habuisse.

Peculiarem dispositionem in alia pictura murali in coem. S. Priscillae⁰) invenimus,
ubi Christi mater componitur cum velatione virginis Deo promissae (ex altera III. saec.
parte). Hac imagine, ut opinor, mature iam expressum est quod evangeliis apocryphis,
quod patrum ecclesiae scriptis vi atque semper crescente gravitate monetur: Mariam ante
omnia Dei ancillam, in terris exemplum, deprecatricem autem ac patronam in coelo esse
virginum Deo promissarum⁷). Ut exemplum imprimis hoc loco depicta est, exemplum
virginis mundum relinquentis, se ipsa totam Deo promittentis. Hie fortasse peculiarem
Mariae venerationem verecunde in lucem prodeuntem aspicere licet, quamquam longe
abest ut iam vulgata sit.

In recensendis picturis earn, quae in coem. maiore (e medio IV. saec.) reperta est⁸),
mortalis matris, in modum „orantis" effictae, effigiem me habere iam exposui. Hac de

1  cf. Wilpert, Mosaiken, t. 62—63. ^Jj cf. A. Dieterich, Kl. Schriften, p. 272 sqq. ³) cf. H arnack,
Dogmengesch., I., p. 152. ⁴) cf. Lucius, Anf. d. Heiligenk., p. 422sqq. ⁸) cf. Wil pert, Katakombenmal.,
1.158, 2 et 165. «) ibid., t. 81. \') cf. Lucius, 1.1., p. 431 sq. ⁸) cf. W i I p e r t, 1. 1., t. 163, 1; 207-9.

re non pluribus verbis agam, praesertim quia incertum adhuc, utrum „orantes" ut „adorantes",
i. e. ut mortui in Dei magnificentia defixi¹), an ut „orantes" proprio sensu, i. e. ut animae
eorum qui in Deo mortui sunt, imprimis SS. Martyrum, precibusque apud Deum viventium
deprecatores esse possint²). Etiamsi hac pictura repraesentatio Mariae ut „orantis" (eatho-
lico sensu!) redderetur, haud quaquam revera peculiarem Matris Mariae cum Christo
venerationem comprobaret: Mariam tantum ut unam e permultis „orantibus" in coemeteriis
depictis, considerare possim.

Quae veram Mariae cum Christo puero venerationem attestantur repraesentationes tem-
poribus post concilium Ephesi habitum (431) modo occurrunt. Sixtus III papa (432—440)
ut supra dixi, primus qui venerationem suam Matris Dei magnifico modo significavit fuisse
videtur. Opus illud musivum, (nunc sublatum) in eccl. S. Mariae Maioris, Mariae coronationem
reddens, documento sit. Quamquam suscipitur eundem formam quoque Mariae Reginae,
quam in Eccl. S. Mariae Antiquae novimus (ex ineunte VI. saec.)^s), creavisse, in partibus
Occidentalibus VI. demum saec. earn tenemus. Nempe coram picturis muralibus, in eccl.
S. Mariae Antiquae et in eccl. funeraria SS. Felicis et Adaucti repertis, non amplius dubitandum
quin compositionem prorsus repraesentativam, solam per se constantem videamus.

In partibus Orientalibus repraesentationem Mariae cum Christo paulo priorem esse
videmus, quasi concilii Ephesiaci décréta populus festinans opperiri non potuerit. Revera
notabile bic primum nos formam illam Hodegetriae invenire (ineunte V. saec.) \')> quae deinde
in artis evolutione tantam vim vitalem comprobavit. In arte statuaria magorum adorationem
repetitione perpetua in sarcophagis conspicimus, satis copiose pertractatam. In compo-
sitione per se constante Maria cum Christo puero primum in Evangeliario de Etschmiadin^r\')
occurrit (V. saec.). Mariam videmus cum infante in solio sedentem inter duos angelos, dis-
positionis formam, quam in ampullis unguentariis de Monza e VI. vel VII. saec. reperimus^G).
Wulff⁷) earn cohaerere cum ilia illustri, fabulosa autem adhuc, ut opinor, Mariae statua
Bethlehemi putat. Quam ignoramus, ita ut Wulf fi opinio ad tempus hypothesis loco tantum
habenda videatur. E monumentis fortasse efficere possis in Syria quoque ante concilium
Ephesiacum Mariae formam in usu fuisse, et summa cautione comprobare possis formam
„Throni Dei", ut monumenta nunc primum tractata nobis osstenderunt, ex auctoritate Syriaca
gravi ortam esse. In arte Byzantina forma ilia nobis ut maxime usitata atque longe lateque
pervulgata occurrit.

Si breviter quibus de rebus verba fecerim colligo, nionumentorum testimonia omnino
fere cum iis, quae litteris eruenda erant congruere video. Ante V. saec. Mariae venerationem
proprio sensu indicare nullo pacto possis"). A definitione Mariae naturae, concilio Eplie-
siaco constituta, veneratio eius profecta, deinde paulatim evoluta est.

VII.

Gentilium atque Christianarum matris cum infante repraesentationum

inter se comparatio.

Initio praecedentis capitis de ratione inter gentilem et priscam christianam artem,
imprimis quoad in coemeteriis conspicitur paulum audacter locutus sum (cf. p. 47). Haud
abs re mihi videtur," quae sit vetustissima ilia „Christiana" ars, quid praesertim adiectivum
illud „Christiana" hoc contextu valeat, paulo accuratius examinare¹). Primi theologi fuerunt
qui in his monumentis versati sunt. Eodem modo, quo archaeologi antiquae artis, cultus
ac vitae antiquorum cognitionem dilatare conati sunt, theologi e priscae artis Christianae
monumentis indicia quaesiverunt, quibus doctrinam suam de fide Christiana augerent.
Initio tantum, quae monumenta a Christianis artificibus confecta in usum Christianum
versa sint, quid significaverint, quando orta sint, quid doceant ad intellegendam historiam
volutionis fidei Christianae, cognoscere in animo habebant; itaque vocabulum „Christianae"
ad usum Christianum tantum, non ad valorem quendam internum aestheticum pertinebat.
Iuxta autem eos, inter archaeologos Christianos erant qui artis historiae generalis ratione
habita monumenta consideranda esse putarent. Nunc autem prima illa „Christianae" artis
notio atque nomen illud retinebantur. Christiana ars gentili opponebatur, utraque quo-
dammodo orbem suum conficere putabatur. Eo modo fortasse iudicare possis, si argu-
mentum consideres, sed historiae artis ratione habita, ubi formae magis contemplandae
sunt, severa illa distinctio reicienda videtur. Utriusque artis enim artifices cum inter se
in una regione atque societate viverent, historiae artis studiosus non potest quin eorum
opera arctissimo quodam vinculo inter se cohaerere comprobet. Utraque opera sub specie
evolutionis, quoad formalis est, consideranda sunt. Historia enim artis imprimis quomodo
formis artifices cogitata sua expresserint enarrat. „Christianae" autem artis historia, ut
certa pars generalis historiae artis, nonnullis seriis conatibus exceptis, nondum conscripta
est. Suo loco (cf. p. 52) iam significavi hoc ex ea re ortum esse, quod opera arte facta
huius temporis, tam gentilia quam Christiana, nondum ita pertractata sunt, ut ea stilisticae
evolutionis ratione habita complecti iam possint. Nihilominus quin examinetur, quomodo
„gentilis" ars atque „Christiana" inter se cohaereant, nihil obstat. Hac in re autem quam
maxime cavendum est ne fine excidas.

Quare primo loco quaerendum est, num ars Christiana non solum argumento, sed
etiam fortasse formis suis, stilo ab arte gentili differat? Si artem „gentilem" ut Graeco-

romanam vel Hellenistico-romanam, angustiore sensu, interpretaris, earn quaestionem
affirmare tantum potes. Sin autem „gentilem" earn intellegis artem, quae per totum im-
perium Romanum exercetur, eiusque geographicas atque ethnographicas varietates accipis
et per saecula earn evolvisse perspicis, haudquaquam affirmandam esse quaestionem
positam puto. Hoc modo in arte „gentili" eadem elementa reperies, quae in arte
„Christiana" nova atque peculiaria esse videntur. Cum certae artis cursum validiorem
fieri videmus, quibus causis id fiat profecto nobis inquirendum est. Et fieri potest ut
inveniamus fidem Christianam magnas in ea evolutione partes egisse. Persuasum mihi
habeo auctoriatem Syriacae artis, quam aetate imperatoria semper crescentem videmus,
nexu quodam cum auctoritate Christianae fidei crescente cohaerere. Huius autem artis
formae non „Christianae", immo vero „Romanae" sunt, si generalem illius vocabuli sensum
accipis. Si post longum tempus huius artis cursus ad artem Byzantinam se evolvens,
vincit, ne victoriam artis „Christianae" id consideremus. Multo magis ars „gentilis" eo
progressa est, sicut historice Christianae religionis victoria consideranda est „paganae"
antiquitatis evolutionis ratione habita. Nec „Christiana", nee „pagana" ars ut unitatem
se exhibet. Ea quae prima Romae novimus inonumenta nihil commune cum Syriacae
artis operibus habent. In considerandis monumentis hoc ne obliviscaris. Utrum sit diffe-
rentia inter artem antiquam et „modemam", ut ita dicam, (i. e. „Christianam") \'), hoc loco
accuratius inquirere nequeo. Eo de quo agimus tempore tam parum inter se discrepant, tam
subtilis est transitus et quod novum est tam cunctanter se manifestât ut eas differentias gene-
raliter exponere non ausim. Oblata occasione in monumentorum comparatione hue redibo.

Repraesentationes Mariae cum Christo puero ad quinque formas redegi (cf. p. 54).
Cum autem antiquissimae earum semper in compositionem quandam receptae sint, falso
eas cum typis paganis matris cum infante compararem, nisi compositionis quoque, in
quam receptae essent, rationem haberem. In consideranda autem prima forma hoc non
opus est, cum singula eius specimina ut partes fere per se constantes compositionis
videantur. Primo loco earn, quae in coem. S. Priscillae²) inventa est, Mariae repraesen-
tationem affero, antiquissimam et optimam picturam muralem. Duplicitas quaedam in
compositione inest: mater, paulum prona, infantem nudum ad se tenet, velut lactatura.
Veste autem plane induta est et puer ipse ita respicit, ut spectator adesse videatur.
Formam vere Hellenisticam ante oculos habemus, rupta tantum imitate: elementuin re-
praesentativum additum est. Ante omnia cum hac repraesentatione conferatur pictura
muralis, Romae inventa⁵), ubi Dionysus puer in terra Nysa redditur. Nymplia, habitu
satis congruens cum Maria matre, Baccho puero mammam praebet; is autem, gremio
eius insidens, caput avertit. Eundem pueri habitum e. g. signa e t. c. in Mus. Acad. Artis
Bonnensi (Winter, I. 148. 3) et in Mus. c. t. Louvre (ibid., I. 149. 3) exhibent. Conferatur
quoque ectypon illud Arae Pacis, ubi infans Telluris in dextro brachio recubans, eodem
schemate redditus est. Non dico cohaerentiam atque perpetuitatem esse inter haec anti-
quae artis opera atque picturam illam muralem in coem. S. Priscillae ; ne pendere quidem
banc ex illis affirmare velim. Sed „gentilis" atque „Christianae" artis formas easdem
esse hic et ubique demonstrare tantum volo.

Antiquissima in coem. S. Priscillae pictura imprimis in puerum oculos spectatorum
convertit, eumque quodammodo principem locum tenere dénotât. In altera eiusdem coem.
pictura muralis, exeuntis III. saec.¹), Maria magis eminet. Repraesentationem hie receptam
esse in compositionem virginis velationem reddentem in mentem revoco. Infans proxime
cohaerens cum illo in altera pictura expresso, spectatorem quendam non intuetur, sed
placide recubat in Mariae brachiis. Ilia autem parum ei intenta, cogitatione et oculis alio
errat: compositionem a laeva aspicit, ubi nunc ipsum virgo velamine induitur ab episcopo,
qui Mariam virginem intuetur, „quasi diceret: ,Hanc imitare, filial\'²)". Maria ipsa caerulea
tunica manicata angiclavia induta est³); opus rude neque arte neque expressione
aesthetica excellet. Quod ad schema attinet, quo bipartita animi attentio redditur, conféras
velim vas illud argenteum in Ant. Monacensi asservatum (cf. B aumeister, Denkmäler,
I, p. 742, t. 14) quo eventus post Troiam captam expressi sunt. Mariae habitus comparari
tantum potest cum signis e t. c. et statuis provincialibus. Modus quo superior corporis
pars prorsus ad spectatorem versa est in aetatis imperatoriae sculptura post II. saec.
minime ignotus est: e. g. in ectypis columnae M. Aurelii adhibetur. In pictura autem
huiusmodi problemata hisce temporibus plerumque optime solvuntur.

Secunda forma qua mater redditur, dum ³/i adversa facie, puerum a se aversum
ambabus manibus prae se in gremio tenet, semper fere (compositione in coem. Domitillae⁴)
cum propheta tantum excepta) in adorationem magorum recepta est. Hoc idem pertinet
ad formam ex obliquo situ redditam, quam tarn in coemeteriis quam in sculptura deco-
rativa, praesertim in sarcophagis continua fere repetitione repperimus. Infans hie quoque
ex obliquo situ a matre aversus et ambabus eius manibus sustentatus in gremio sedet.
Adorationis compositio hunc habitum quodammodo poscebat. Secundum Matthaeum
magos unum tantum Christum infantem adorare iam supra memoravi. Cum picturae illae
murales praesertim illustrativae sint, nil mirum est huius de Christo opinionis evangelicae
rationem habitam esse in vestiendis coemeteriis picturis Christumque puerum repraesen-
tative depictum esse. Vix manifestius fieri id potuit quam formis II et III, ubi Mariam
fere ut „Dei Thronum" acceptam esse videmus. Ordine nunc examinabo num ars gentilis
compositiones noverit, cum adoratione magorum comparandas et repraesentationes matris
cum infante creaverit, quae cum formis illis II et III, habitu atque expressione congruere
videantur. Primam quaestionem, quippe quae longius ab argumento me removeret, fusius
tractare non possum. Quomodo orta sit fabula magorum ex Oriente, siquis quaerat, ad
Dieterichi inquisitionem iam laudatam (Ztsch. f. Neut. W. 1902; Kl. Sehr. p. 272sqq.) eum
revoco. De ipsa in arte repraesentatione fusius egerunt: H. Kehrer, Die Heiligen drei
Könige, I/II, (1909); P. Biehkowski, De prototypo quodam Romano adorationis magorum,
(Eos, 1911, p.45sqq.); P. Fornari, Delia origine del tipo dei magi nell\' antica arte
cristiana (Boll, di Arch. Crist. 1911, p. 69sqq.); egregie de iis disquisitionibus disseruit,
suamque de ea re exposuit opinionem L. v. Sybel, Die Magier aus Morgenland (Rom.
Mitt. 1912, p. 311 sqq.).

Primo loco parvam inter Matthaei textum atque repraesentationes discrepantiam signi-
ficare velim. Quamquam Matthaeus ipsis verbis nobis narrat magos genu posito

Christum infantem adoravisse, perV. priora saecula semper s tan tes eos reddi videmus,
dum dona ferentes accurrunt. Matthaeus autem eos procumbere et adorare dicit, deinde
gazam aperire et dona offerre.

Bienkowski cum magis illis accurrentibus et dona offerentibus ectypon in basi
columnae, in villa Borghese asservata¹), contulit, quo duo magi, peculiari ilia, quam
e Christianis monumentis novimus, veste Persica induti expressi sunt. Ectypon illud
I. saec. adscribendum esse putat et a sculptore, memore itineris, quod magno agmine
Tiridates rex per Imperium Romanum fecit -), ut Romae Neronem consalutaret, ectypon
illud confectum esse credit. Notatu est dignum Dieterichum e plane diversa parte pro-
fectum, hoc ipsum eventum materiam praebuisse magorum ex Anatolia fabulae comprobat.
Re vera similitudo inter magos illos „gentiles" et „Christianos^1, tanta est, ut typologice
inter se eos cohaerere putes necesse sit. Ulterius etiam L. v. Sybel progressus est: magos
illos ut exempla directa considerandos esse non accipit, sed ectypi eburnei, quod vocatur
Barberini (Parisiis in Mus. c. t. Louvre) ratione habita, compositionem archetypam
recomposuit: Barbari victi scilicet Caesarem consalutant. Ut in ectypo laudato, barbaros
utrimque appropinquare putat, dum media inter eos stat Victoria. Hanc autem composi-
tionem prototypum magorum adorationis esse putat. Quae quidem hypothesis affirmari
mihi videtur fragmento operculi sarcophagi, Vindobonae asservato (Kunstli. Mus., Ant.-
Abt., luv. 349), quod nondum in lucem editum est. Est lapis marmoreus (80/35-5 c. M.),
in Musei indicem ut „festlicher Aufzug" relatus et ex Africa oriundus (fig. 13).
Quamquam valde laesum est ectypon, compositionem satis clare reddit. A dextra, in
angulo lapidis, magnum Solis caput, radiis ornatum apparet*), a laeva parte lapis fractus
est, sed totam compositionem nihilominus in integrum restituere licet. Sediii, scabello
instructo insidens, medium tenet locum figura plane ad spectatorem versa. Dextram
sublevat, ita ut palma conspiciatur. Laeva autem tenet sphaeram, quae imperatorem eum
esse indicat. Utrimque ei bini viri appropinquant, quorum proximi exomide induti sunt
et calceati, dum postremi chlamyde induti, nudis pedibus, incedunt. Omnes manu ad
spectatorem versa concham marinam, ut videtur, gestaut, qua quidem barbari et rustici
pro bucina \') utebantur, dum quisque altera manu equum, in ectypo parte posteriore
apparentem, loris ducit. In capite alas gestare videntur, aut cornua fortasse tauri pellis,
capite impositae ■\'\'), quamvis ipsam tauri pellem agnoscere non possis. Caesaris consalu-
tationem (Keizerhuldiging) a barbaris victis vel aliam eiusdem generis compositionem ex-
prcssam esse puto et quidem in sarcophago IV. saec. propter stilum adscribetido. Hypo-
thesis, quam v. Sybel concepit, hanc praesertim difficultatem attulit, quod schema adora-
tionis magorem Christianuni duo fere saecula ante illud gentile consalutationis expressum
videmus. Haec autem difficultas nostro ectypo sublata mihi videtur. Antiquissimae adora-
tionis magorum repraesentationes (et notatu dignum lue magos utrimque Mariae appro-
pinquare!) exeunti III. vel ineunti IV. adscribendae videntur. Et quamquam in adscribendo
Wilpert semper secutus sum, minime mihi constare videtur picturas illas re vera illo,
quo putat Wilpert, tempore ortas esse. Evolutionis artis ratione habita, aetate multo

inferiores eas esse suspicor, sed antequam ipsa monumenta conspexero a propria opinione
abstinebo. Quidquid id est, Caesaris consalutationem et magorum adorationem eodem
fere tempore ambas conspectas esse nunc iam statuere licet. Et per se intellegitur ab
hac illam non pependisse, sed Caesaris consalutationem aevo imperatorio constans schema
fuisse, ante id, de quo agimus tempus usitatum. Utrum typus ille, ut nonnulli volunt,
Syro-palaestinensem aut certe Orientalem originem habeat necne, dum alia et manifesta
monumenta non innotuerint dici non potest. Nec necesse est schema illud a Tiridatis per
imperium Romanum itinere originem duxisse. Multo magis hoc eventum compositione
iam diu nota expressum esse videtur. Negari igitur non potest compositionem huius
formae, i. e. magis in schema receptis, gravem auctoritatem exercuisse in Christianam
magorum adorationis compositionem.

Antiquissimae magorum adorationis repraesentationes in coemeteriis hoc affirmant.
Quod stantes semper magi redditi sunt, ex gentilis repraesentationis auctoritate expli-
candum mihi videtur. In coem. SS. Petri et Marcellini¹) utrimque magum Mariae matri
appropinquare videmus. In coem. S. Domitillae²) bini ei utrimque appropinquant. In ea
compositione difficultas autem quaedam oritur. Maria, itemque Christus puer paulum ad
laevam se vertunt, itaque dorsum quodammodo monstrant magis a dextra accedentibus.
Posterions aetatis artifices hanc sustulerunt difficultatem, cum alteram compositionis
partem supprimèrent, alteram autem, quam servaverunt, ad très magos extenderent.
Maria cum infante paulo magis ad magos accedentes circumvertebatur (cf. e. g. Wilpert,
t. 212, 231, 239) aut prorsus ex obliquo situ conspiciebatur. Hoc modo earn novimus
in coemeteriis et praesertim in sarcophagis. Nunc dextram nunc laevam magorum pompae
partem suppresserunt artifices (cf. Wilpert, t. 239, 231).

Formae II et III, quodammodo IV quoque, qua Maria plane adversa facie redditur,
natura unum tantum typum efficiunt, repraesentativum scilicet, ad usum immutatum.
Ilium dico typum, qui spectatorem supponit atque poscit, sive in totius compositione, ut
in adoratione magorum, sive per se constans: colentem spectatorem tunc poscit. Iam
prisca antiquitate eum novimus, et suo loco (cf. p. 7 et p. 12) fusius de eo egi. Hie
satis erit nonnulla enumerare signa e t. c., quae typi repraesentativi evolutionem e forma
archaica hieratica ad formam Hellenisticam humaniorem elucidare possint: asservantur Han-
noverae in Mus. Kestner (Winter, I. 139. 1; fig.5), Parisiis in mus. c. t. Louvre (Winter,
I. 142. 6), Athenis in Polyt. (Wint er, I. 139. 3), Parisiis (Louvre; Winter, 1. 141. 2),
Panormi (Winter, I. 146. 8), in coll. Calvert (Dardanellen; Winter, I. 142. 4), Athenis
in Polyt. (Winter, I. 142. 3), Tergestae (Mus. civ.; Winter, I. 146. 7), Berolini in Antiq.
(Winter, I. 141. 4). Notes velim omnes hos typos in aevo quoque Christiano inveniri,
ne maxime archaicis quidem exceptis. Conferatur e. g. fragmentum ectypi, quod in pago
Pettau inventum est (cf. Gurlitt, Pettauer Ant.; Arch. Ep. Mitt. a. Oesterr. 1896, p. 1 sqq.)
et III. p. Chr. n. saec. typum repraesentativum nobis exhibet, quamvis rustice atque pro-
vincialiter arte expressum.

Pauca dumtaxat hisce adiungere velim. Raro ars proprio sensu statuaria nobis re-
praesentationes formae Mariae cum infante similes praebet. Imtno vero, continuo con-
fugiendum est ad sigilla e t. c., artis industriae opera vilis pretii, unicuique com-

1 ») cf. Wilpert, Katakombenmal., t. 60. *) cf. ibid., t. 116. 1.

paranda, quae cuiusvis in possessione fuisse ponere licet. Nec vulgo sunt inter ea
meliora specimina, quae quamvis parva sunt, tarnen nova semper magnae artis problemata
non minus clare repercutiunt quam grandia sculpturae opera, sed primo loco typi vulgares
matris antiqui, opera, quae non tarn pulchritudine quam argumento aestimabantur. Est prisca
ilia archaica forma, verisimiliter cum religiosis cogitationibus cohaerens, quam semper
reperimus, quam simplicissime atque quam vilissimo pretio arte expressam: documento
nobis est haec atque talia destinata fuisse humili loco natis, qui magna expensa erogare
non poterant. Inter eos autem multum adhuc priscae illius primitivae religionis vivebat,
quod diu publico cultu repressum, posterioribus a Chr. n. saeculis paulatim solvebatur,
in lucem prodibat, tandem quidem Christiana religione dominabatur\'). Hac re explicandum
fortasse est tam matres cum infantibus a Christianis artificibus mature iam expressas esse,
dum ars vere statuaria pauca tantum exempla exhibet, quam formas illas Christianas tam
arete cum archaico typo hieratico cohaerere. Profecto Christianarum repraesentationuni
Mariae cum Christo puero certum „exemplar gentile" quaeramus non oportet. Opera ut
e. g. Reliquiarium illud in eccl. S. Nazarii, Mediolani (IV. saec.) \'), salvis indiciis externis
velut vestimentis philosophorum, quae magi gestaut, tam clare characterem Hellenisticum
indicant, ut certum exemplum quaerere stultum fere videatur. Non solum cum tota gentilium
operum serie cohaeret, sed etiam pars eius est. Eo tantum modo, quo v. Sybel notionem
suam „Christliche Antike" concepit, difficultatem illam tollere licet, et quomodo revera
res se habeant exponi potest³). Neque Schlossero assentieris, cum typum Dei Matris,
quem novimus in Evangeliario de Etschmiadin \') cum nummo Faustae, Constantini Magni
uxoris (cf. Kenner, Rom. Med.; Jhrb.Kunsth. Sfnl. Wien, IX, t. IV. 270) cohaerere contendat.
Accedit quod re vera hoc opus cum illo parum tantum congruit. Evangeliarium enini nobis
clare exhibet typum repraesentativum, dum in nummo Fausta infantem ex obliquo situ
visum, in gremio tenet, cum corporis habitus plane liber atque mobilis est. Profecto non
dicain fieri non posse ut imagines nummis impressae in alias repraesentationes, fortasse
et Christianas, vim suam exercuerint. Immo vero, verisimile id puto, nam nullum opus
artis tam universe et uniforme pervulgatum est, quam nummus, nulla profecto hieroglyphica
nota tam facile in memoria liaeret. Sed nummi illi non seorsum considerandi sunt, sed
ut generalem quandam traditionem continuantes. Hoc modo, ut opinor, repraesentationes
Isidis cum Horo infante considerandae sunt, quas toties dixerunt vim gravem exercuisse
in Mariae cum Christo repraesentationem^ö). Ad tempus excipiamus similitudinem cultus,
quae sine dubio inter Mariae et Isidis venerationem extitit et in monumentis tantum nos
contineamu;-. Repraesentationis Aegyptiacae Isidis nulla ratio habenda videtur. Hoc primum
indico Isidem semper lactantem effictam esse, dum iis, de quibus nunc agimus temporibus
Mariam prorsus numquam lactantem repraesentatam esse scimus. Inter repraesentationes
Isidis cum Horo, sicut ars Aegyptiaca eas expressit, et Mariae cum Christo nihil commune

») cf. A.Dieterich, Unterg. d. ant.Relig.(Kl.Sehr., p.272sqq.) ») cf. Wulff, 1.1.,fig.200. ³) cf. v. Sybe 1,
Rep. f. Kunstw. 1916, p. 118 sqq. et Rom. Mitt. 1912, p. 319 sq. cf. Beil. z. Allg. Zfg. 248, p. 6 sq. et
249, p. 4. ^s) cf. Pauly-Wissowa, R. E. s. v. Isis, p. 2125; Piehl, Sphinx III (1899), p. 172; Petrie,
Rel. of anc. Egypt, p. 44; Er man, Aeg. Rel., p. 245 sq.; Lomnitz, Solidarität d. Mad.- u. Astartekults,
p. 73, quasi summam fixam religionis historiae idem statuit; Ad. Schreiber, Mutterschaft, p. 716,
München 1912.

esse invenimus (cf. ea, quae enumeravi signa Isidis, p. 30), nisi forte utraque feminam
cum infante reddant. Nihilominus Wulff¹) Mariae cum Christo repraesentationem, eamque
in coem. Priscillae, Romae, inventam laudat, componit cum repraesentatione Isidis cum
Horo puero, „die sich in Alexandria dem Blicke der christlichen Maler aufdrängen mußte."
Quid sibi velint „Christiani" illi pictores nescio, sed ceterum quoque ilia inter Alexandriam
atque Romam cohaerentia satis quaesita mihi videtur. Quod ad formam Isidis cum Horo
Hellenisticam attinet, ne haec quidem cum repraesentatione Mariae cum Christo cohaerere
video : monumenta hue pertinentia iam alibi composui (cf. p. 30) eaque facile cum Mariae
repraesentationibus conferri possunt. Ea quae existit affinitas generalis quaedam est, quam
eandem cum omnibus eiusmodi operibus Hellenisticis esse statuere licet. Quod satis mani-
festum est, quoniam forma Isidis cum Horo, per se rara, nulla re, nisi attributis ab aliis
Hellenisticis matris cum infante repraesentationibus distinguitur. Attributa autem, sicut ea
novimus in arte gentili, Maria ad tempus non gerit.

Forma V, Hodegetriae scilicet, non fusius tractanda videtur, quippe quae stantem Mariam
reddens in propositum nostrum non cadat. Catalogum typorum, quem Winter composuit,
inspicientes, abunde exempla reperiemus (cf. I. 143—5; 150—53). Hunc typum iam antea
quoque occurrisse stele funeraria, in oppido Kertsch inventa\'²), demonstrat. Facere non
possum quin mirum quoddam exemplum auctoritatis Graecae in artem Aegyptiacam indicem.
Isis stans, infantem in brachio tenens, in arte Aegyptiaca mihi non occurrit. Hellenistica
aetate hunc typum prodire videmus³). Isis incedentis schema reddens, Horum infantem
in laevo brachio portans apparet, dum dextra levata sistrum tenet. Auctoritatem Graecam
hie videmus, dum forma Graeca Hellenistico tempore in artem Aegyptiacam translata videtur.
Denuo documentum hie habemus artem Aegyptiacam prioribus a. Chr. n. saeculis infirmiorem
Hellenistica fuisse et potius auctoritatem eius récépissé, quam suam exercuisse. Quae
quidem relatio prioribus nostri aevi saeculis inter propriam artem Aegyptiacam atque
Hellenisticam fuerit, monumentorum quae pertractavi ratione habita vix accuratius describere
possum. Ne opiniones quidem aliorum recensere, quippe quae valde inter se dissimiles
sint, atque ut in quaestione de arte Syriaca atque Orientali minime congruant, hoc loco
conabor. Neque quas partes egerit Orientis ars non Graeca, imprimis Persarum, in evolutione
artis antiquae posterions aetatis, fusius tractare possum. Monumenta nostra ex icono-
graphica praesertim ratione collecta non sinunt nos statuere num stilus Byzantinus ex
his imprimis cursibus novis ortus sit. Constat autem saeculis posterioribus gravem Orientis
auctoritatem in imperio Romano valuisse, quae, quamquam in arte adhuc non semper
manifesta videtur, triumpho religionum orientalium, imprimis ipsius Christianae religionis,
luculentissime se manifestavit. Nec subito stilum mutari videmus. Paulatim mutationem
earn praeparari tam in gentilibus quam in Christianis monumentis persequi possumus.
Cuius rei ratione habita difficile dictu est ubi et quomodo Byzantinus ille typus elatus,
repraesentativus ortus sit, quem novimus in eccl. S. Mariae antiquae (cf. Wilpert, Maler.,
t. 133—4). Una tantum re peculiarem, quamvis non directam auctoritatem Orientalem
significabo: Mariae vestimentum dico. Imperatricis veste induta est et Byzantinae aulae
apparatum natura Orientalem esse scimus. Angeli quoque, qui ministri ad thronum Mariae

\') ci. 1.1., p. 72. cf. Compte -Rendu, Comm. imp. Archéol. 1882, 8, p. 19 sq. •) cf. Weber,
Aeg.-gr. Terrak., II., p. 36.

adstant, satellites iniperatorum Byzantinorum in mentem revocant. Sed apparatum iam
ante primum imperatorem Christianum, Constantinum Magnum, in Orientis modum mutatum
esse consideremus oportet. lam Diocletianus totam vitam aulicam in Orientalem formam
redegit. Hie quoque liquet nos artis Christianae indicia Orientalia ut cohaerentia cum artis
generalis Hellenistico-romanae evolutione considerare debere.

In capite praecedente de significatione Mariae, quod ad sensum dogmaticum attinet \'
paucis verbis locutus sum (cf. p.54). lam vidimus earn primum Dei filii matrem, ut talem
atque in Deo mortuam inter sanctos atque martyres, quamvis praecipuo loco, receptam
esse, deprecatricisque partes pro viventibus apud Deum et Filium suum agere potuisse.
Cum in Concilio Nicaeae habito (325) Patris et Filii homousia agnita esset, ex ea re ne-
cessario sequebatur Mariam nunc matrem Dei, Theotocum appellari (in conc. Ephes.431)
et honor eius atque auctoritas crescebant: coronabatur regina coeli et iuxta Filium divinum
locum obtinebat. Per se intellegitur venerationem eius hac re magis etiam crescere debuisse.
Fit magis etiam quam sancti, quorum quidem partes per saecula quoque graviores fiebant,
mediatrix. Christus, Dei filius a terra magis recedit, non amplius inter hominem et Deum
mediator fuit, sed ipse Deus factus est. Maria quodammodo ei succedit. Veneratio eius
una cum crescente auctoritate increscit, quin etiam quodammodo per se colitur, sicut
idem ipsum in sanctorum veneratione perspicere licet. Quaniquam dogmatico sensu haec
veneratio ita consideranda est, ut auxilii invocatio via tantum sit, qua perveniatur ad
Deum transcendentem, in usu cotidiano preces illas longam viam perfecisse non puto et
cogitatione ad Mariam vel Sanctos tantum pervenisse credo. Humilibus, quibus vita multa
negabat preces illae ratio tantum erat, qua supra cotidiana efferrentur, qua novas vires
sumerent, qua auxilium peterent in ardua saepe vitae via.

Consideremus Mariae venerationem praecipue crescere eo tempore, (IV. saec.) quo
transitum ad Christianam religionem frequentiorem fuisse quam antea scimus. In mentem
revoco edicta ilia de tolerantia, quae a. 311 partibus Occidentalibus, a. 313 Orientalibus
dabantur. Eo tempore mox Christianum esse utilius atque commodius fuit, quam paganum.
A. 382, Gratianus edicto suo gentili religioni eiusque ministris subsidium publicum ademit;
a. 392 Theodosius plane earn prohibuit. Nonne in promptu est, quaerere num Christianae
religionis incrementum fortasse cum nova hac condicione cohaereat? Antequam Christiana
atque antiqua religio pares erant, aut saltern ante sacra prohibita accipere licet Christianam
ecclesiam e hominibus, qui ab origine atque ex animo Christiani essent, constitisse. Sed
postea multos in ecclesiam receptos esse puto, nullo animi iudicio cogente, multos quo-
que qui facilitate, quam polytheisticus cultus secum fert, religionem Christianam non
ut novum quid antiquis contrarium, sed aliud tantum accipiebant. Quaniquam aetate im-
peratoria religio magis magisque ad henotheismum vergebat, numquam tamen alias opi-
niones excludebat. Quid mirum multitudinem illam, qua subito fere acies Christiana augetur
in religione Christiana, ea quaerere, quibus satisfacerent desiderio suo auxilii divini. Nam
hoc auxilio egebat et vere religiosus vivebat populus — in mundo quoque pagano. Cum
certi semper auctores tantum legerentur, neque satis ratio liabita esset aliorum fontium,
ut e. g. inscriptionum, imago quaedam aetatis imperatoriae orta est — nunc quoque im-
peritis cara — quae cum certis, principibus populi Romani partibus tantum, urbar.is
praesertim, congruere videtur. „Populi" autem, humilium multitudinis litterae mentionem

nullam îaciunt. Is tantum apud auctores Christianos prodit. Nunc autem inscriptionibus,
papyris inventis docti, alia mente eosdem libros legimus et hic quoque videmus populum
non tarn „perditum" fuisse ut credidimus. Vitam suam vivebat, laborabat — et orabat¹).

Religio Christiana non orta est in mundo irreligioso — oriri ibi non potuit. Sed quaeri
potest, num religio ut ita dicam antiqua, (melius fortasse humanam dicas!) cum doctrina
Christiana, doctrina ilia Evangeliorum simplici congruere possit. Et satis vis Vitalis ei
inerat, satis varia et multiplex erat, ut cum elementis nonnullis antiquae fidei coalescere
posset. Nempe habebat Mariae et Sanctorum venerationem, dogmatis ortam, quae hue evolvi
potuit. Theologis altercari licet, num fortasse in reeipiendis elementis sine dubio paganis,
ecclesia liberalius se praestiterit, quam ei conduceret et primigenam Christi doctrinam hac
re turbaverit, sed nescio an, si quis sie putaret, doctrinae Christianae facultatem evolu-
tionis denegaret. Hoc autem nostrum non est.

Anquirendum tantum est, num huius accommodationis vestigia in Mariae veneratione
indicare liceat. De accommodatione loquor, non de mutuatione. Nequaquam materia, quam
hoc loco afferam, uti velim ut ex ea theologicas deducam conclusiones, nec problema
illud exhaurire in animo habeo. Exempli gratia venerationes Isidis et Mariae inter se
conferam. Conspicua inter eas similitudo, tarn quod ad formam, quam quod ad sensum
venerationis attinet, multos induxit ut rationem aretiorem quam ut natura quadam congrua
explicaretur, inter eas aeeiperent. Notionibus ex altera ad alteram venerationem trans-
ferendis, hoc exprimere voluerunt et de Isidis „vespero" locuti sunt, illam quidem
„Madonnam" vel „Matrem dolorosam" voeaverunt. Haec autem methodus, quantavis
cogitata suggerens, periculosa mihi videtur²). Similitudine externa sive interna, mutuatio
concluditur, cum revera cognatio illa saepe tantum ex communi basi explicanda videatur³).
Non solum Isidem sed etiam alias deas, Astarten, Aphroditen, Cybelen, Demetera, Iunonem,
Freyjam quidem et alias cum Maria cohaerere suspicati sunt varii auctores. Ne longius
aberrem in Isidis veneratione me continebo, quippe quae aetate imperatoria maximi
momenti fuerit et eodem modo, quo Mariae veneratio per totum orbem terrarum per-
vulgata sit. Hoc quoque commune habent, quod neutrius natura clare delineata est, quod
generales adiutrices ambae, laboribus omnibus atque desideriis animae humanae benevolas
aures praebere potuerunt. Quae quidem facultas Mariae magis fere propria erat quam
Isidis.

^x) cf. Deissmann, Licht v.Osten, p.204sqq.; Schul tze, Unterg.d.gr.-röm.Heident., p.342sq.; Renan,
M. Aurèle, p. 144. ^s) cf. Cumont, Rel. Orient, e. q. s. in praef., p. XIII sq. ³) Hoc contextu opera tantum
significabo ut: Mussard, Conformités des cérémon. mod. av. les anc.; e. q. s. Leydae, 1667; Trede,
Paganism in the Roman Church (quo opere in German, converso usus sum); Ren and, Christianisme et Paga-
nisme, Bruxellis 1861; opera quidem ampliorem auctoris conspectum profitentia, ut Renan, Origines du
Christianisme; Réville, Die Religion in Rom unter den Severern; Reitzenstein, Zwei religionsgesch-
Fragen; Pétrie, Religion of anc. Egypt; Schneider, Kultur u. Denken d. alten Aeg.; Reichel, Dissert, de
Isidis apud Romanos cultu; Lomnitz, Solidarität d. Madonna-u. Astartekultes; Conyers Middleton.
Misc. Works V, p. 1 sqq., e. a. plus minusve Mariae venerationem directe aliarum auctoritatem expertam
esse putant, idque annominatione ilia significant. Totum revera difficile atque implicatum problema syn-
cretisticum amplectuntur opera ut: Harnack, Ausbr. d. Christentums; Deissmann, Licht vom Osten;
Schultze, Untergang des gr.-röm. Heidentums; Benrath, Zur Gesch. d. Marienverehrung (Theo!. St. u.
Krit. 1886); Rösch, Astarte-Maria (ibid., 1888); eodem modo sed parum leviter fortasse idem thema tractavit
R. de Gourmont, Le paganisme éternel (in libro suo c. t. La culture des idées).

Apparatum igitur templorum atque ecclesiarum, aris atque statuis instructarum similli-
mum esce videmus. Eodem modo quo Mariae intcrdum statuae eriguntur, ita ut eae tantum
corporis partes, quae visibiles sunt informentur, dum vestimenta informem quandam
ligneam structuram tegunt, Isidis quoque simulacrum in Iseo Ponipeiis instructum esse
videtur¹). Isidis sacerdotes tonsi Mariae pontifices, tonsura praeditos, in mentem re-
vocant²). Isidis venerationis pompa sollemnis, florum atque turis sacrificia, in Mariae
veneratione reperimus. Precibus eadem petuntur¹¹), litaniae utriusque simillimae sunt.
Peregrinationes sacras et processiones uterque cultus novit, agmenque iocosum ac
petulans Carrus navalis in festo illo quem „Carneval" vocamus fortasse continuatur\').
Fabula quidein Isidis fortasse similitudinem quandam cum ilia Mariae praebet. Plurimas
de Maria fabulas ut populus eas novit, ductas esse ex evangeliis apocryphis consideres
velim, quae quidem quodammodo ex mythologia Alexandrina de Iside et Osiride pendere
possint.

In Isidis veneratione me continere volo sed facere non possum quin unam tantum
rem seorsum indicenl: templa dico in ecclesias mutata et ecclesias in loco antiquorum
templorum exstructas. Vulgo traditionis documentum id habetur, cum ecclesiae Christianae
templum paganum locum cedere putetur: Maria ei, quae earn praecessit Deae subiit\'\').
Non fortuito multas ecclesias in loco templorum gentilium aedificatas esse persuasum
mihi habeo sed traditionis documentum non videtur esse. Multo magis Ecclesia trium-
phans de gentibus eas exstruxit quasi symbolice victoriam suam profitens. Plerumque
quando ecclesia pro templo substituta sit, statuere non potui. Eo magis notatu dignus
est casus, ubi certiores sumus facti. Ecclesia S. Mariae Aegyptiacae nostris quoque
diebus in antiquo Fortunae Virilis templo locata est. Scimus autem IX. demum saec.
aedem illam in ecclesiam mutatam esse ^fi). Tune temporis nulla Dea Fortuna Virilis erat:
domus eius conclave fuit, quo utebantur, sicut sumptuosum Agrippae Thermarum prin-
cipale atrium in usum ecclesiae architecti verterunt. Alibi quoque saepe id factum esse
suspicor.

Historia Christianae doctrinae dogmatica iniquam atque mancam nobis praebet
notionem vitae religiosae per quinque priora p. Chr. n. saecula. Continua concilia, polemici
libelli, animosi apologetae, implacabilis atque per se constantis Christianitatis imaginem
nobis relinquunt. Sed neque ars Christiana secernere se potuit a sui temporis evolutione
artis, neque doctrina Christiana per se constare atque varias opiniones negare tantum
potuit. Cotidianus usus atque necessitudo non tam implacabilis erat quam doctrina for-
tasse poscebat. Non frustra Ecclesia a Civitate politicam artem didicit!

Quid tandem sibi voluut hae analogiae, quid nos docent? Quid significat, si sanc-
torum etiam in fabulis mythologia interlucet, gentiliumque dei reviviscere videntur. Nonne
hoc: animam hominis semper eandem remanere, labores eius atque desideria semper

>) cf. Lafaye, Hist, du Culte des Divin. d\'AIexandrie, p. 187 sq. ^s) cf. Trede, I. I., I, p. 17;
Otto, Priester und Tempel, e. q. s. II, p. 236, 3; Zimmermann, Die Ar. Religion und die Kirchen-
väter, p. 154 sqq; Mussard, Conformités e. q. s. Levitas quoque tonsa capita habuisse commonet,
p. 160. ⁸) cf. c. g. CIG. 4724 et Cyrillus, Encomium ... in conc. Ephes. 4. ⁴) cf. Dieterich, Unterg.
d. ant. Relig. (Kl. Schriften, p. 465). \'•) cf. Mussard, I. 1., p. 165 sq.; ConyersMIddleton, Mise.
Works V, p. 117 sqq. cf. J. v. Schlosser, Beil. z. Allg. Ztg. 248, p. 3.

eadem esse? Doctrina Christiana prorsus discrepat a pagana vitae ratione. Animus
autem religiös us Christianis atque gentilibus idem fuit, seque manifestavit eo modo,
qui omnium hominum communis est, sive sancte, grato animo veneratur quis illud semper
ignotum, Deum, sive vanitatis suae conscius religiose misericordiam atque auxilium depre-
catur. Sie Augustini, ingenii humani intime periti, verba, quibus breviter, sed alte atque
subtiliter hoc idem expressisse videtur, accipiamus, ubi dicit (Retract. I. 13):

Nam res ipsa quae nunc Christiana religio nuncupatur erat apud antiquos,
nec defuit ab initio generis humani, quousque ipse Christus veniret in carne,
unde vera religio, quae iam erat, coepit appellari Christiana.

Theses

i.

De oudste voorstellingen van Maria met het kind Christus hangen samen met liet
algemeen-antieke type der moeder met kind en vertoonen niet, zooals in de litteratuur
dikwijls aangenomen wordt (vgl. o.a. Pauly-Wi ssowa, R. E. s. v. Isis, p. 2125; en
als voorbeeld, hoezeer deze meening reeds ingang heeft gevonden in de populaire litteratuur,
A. Schreiber, Mutterschaft, München 1912, p. 716), een bijzondere overeenkomst met
de voorstellingen van Isis met Horns.

II.

De voorstelling van de aanbidding van het Christuskind door de magiërs uit het Oosten
heeft tot prototype een voorstelling uit den vroegen Keizertijd van een keizerhuldiging
door overwonnen barbaren.

III.

De oostersche kleeding der magiërs in de oudste voorstellingen der aanbidding van
het kind Christus wijst er op, dat de christelijke kunstenaars gestreefd hebben naar het
weergeven van „couleur locale" (vgl. de tegenovergestelde meening by Leclercq,
Manuel d\'Archéologie chrétienne, II, p. 173 sqq.).

IV.

Het ambt van apx^wv \'ⁿ den Boeotischen en Thessalischeii bond, in de 4e en
3e eeuw v. Chr. draagt een zuiver representatief karakter en moet beschouwd worden
als een overblijfsel van den oligarchischen regeeringsvorni.

V.

Aescli. Prometh. 153, lectio codd. mss.: ti\'c èntyavrov Täprao&v. contra Wilamo-
witz, qui legit dniparov, textui vindicanda est.

VI.

Plutarch de superstit., VII., p. 168, E.; codices: itpäy dcocdatjtxovux; legendum esse
puto: <T6ctw£.

VII.

Aelius Aristides rlietor non anno 129 p. Chr. n. (cf. Christ, Gesch. d. gr. Literatur,
II. 2. 1913, p. 538), sed potius anno 120 p. Chr. n. natus esse videtur.

Contra Lundström, Ciceros öfversättning af Xenophons Oikonomikos, Eranos, XII
(1912), p. 6, qui Xenoph. Oec., 20. 4 inter verba: ouSè ïïaicv oüoi aOxa. et eya àvióp
vocabula où8i [wla intereidisse eonieeit (cf. Macrob. Sat., III. 20. 4), textus codicum
mss. vindicandus videtur.

IX.

Iure Th. Ebert, Zur Frage nach der Beendigung des Herodoteischen Geschichts-
werkes, e. q. s. (Diss., Berol. 1911), \'Aoovpioig Uyoig, ab Herodoto annuntiatis, non per-
fectis, locum post praesentem Historiae operis finem assignat, eoque opinionem Herodoti
opus imperfectum esse valde confirmavit.

X.

Vocabulum replug (e. g. Hom., II. XVI. 803; Od. XIX. 242) non ut solet inter-
pretari: „longus, usque ad pedes pertinens, „«Sf^c", sed „ora instructus" significare
videtur, tam linguae scientiae, quam artis monumentorum ratione habita.

XI.

Tacit., Annales, II. 52: spe victoria inducti sunt ut vincerentur. Emendandum est:
vincerent.

XII.

Tacit., Annales. XII. 65 i. f. legatur cum 11. mss. : Haec atque talia dictitans (Narcissus)
amplecti Britannicum, robur aetatis quam maturrimum precari, modo ad deos, modo ad
ipsum tendere manus, adolesceret, patris inimicos depelleret matris etiam interfectores
ulcisceretur.

Verbum adolesceret textui vindicandum est (cf. Hartman, Anal. Tacitea, p. 223).

XIII.

Tacit., Hist., I. 1.: uberiorem . . . materiam.

Vocabulum uberiorem non intellegatur, ut Ritter (ed. London 1848) et Brotier (ed.
Paris 1771) volunt de temporibus, de quibus plures atque meliores fontes extant, ita ut
rerum scriptor facilius verum tradere possit, sed potius de temporibus magnis rebus
gestis abundantibus.

XIV.

C. Val. Flacci, Argon., 1. V., v. 6 sq., verba: caelata . . . velämina, non ut acu picta
intellegenda sunt (cf. P. Langen, C. Val. Flacci, S.B.Argon, 11. VIII. ; Berliner Studien
f. kl. Philologie, 1896) sed ut „aurata, sigillata", i. e. bracteis insutis ornata.

XV.

C. Val. Flacci, Argon., 1. V., v. 269: verba: ipsum qui, cum Sudhaus emendanda
videntur in: ipsumque ut.

XVI.

Charisius, 1., p. 106 sq. Keil (frg. 12): alvaria neutro genere pluraliter tantum dicun-
tur . . . quamvis Cicero in Oeconomico singulariter dixerit: „apes in alvarium concesserant".

Corrigendum est cum Victorio : congesserant.

Ten onrechte meent Lange (Dürers Meerwunder, Ztschr. f. bild. Kunst, XI, 1900,
p. 195 sqq.), dat Dürers „Meerwunder" niet in verband moet worden gebracht met het
Amymone-verhaal bij Lucianus (Dial. mar. 6), maar moet worden beschouwd in ver-
band met Dürers afbeeldingen van andere „wonderen", zooals het varken met de zes
pooten, de vergroeide tweelingen, de neushoorn enz., en als zoodanig gelden moet.
Naar mijn meening is de tekst van Lucianus aanleiding geweest voor de compositie,
terwijl voor de voornaamste groep invloed van antieke monumenten zeer waarschijnlijk is.

XVIII.

Het zg. portret van Maximinus Thrax in het Antiquarium te München (vgl. Furt-
wängler, Münch. Jahrb. 1907, p. 8 sqq.) behoort in lateren tijd thuis en is veeleer een
portret van Constantius Chlorus (vgl. Sieveking, ibid., XI, 1919, p. 44 sqq.).

XIX.

Het is wenschejijk, dat een analytisch-stilistisch vormonderzoëk eener litteratuur-
periode (vgl. b. v. de onderzoekingen van Zielin ski over Cicero) worde voorafgegaan
door een dergelijk onderzoek van de werken der kunst, in het bijzonder der bouw- en
decoratieve kunst van dezelfde periode, en dat de resultaten van dit laatste onderzoek
ten grondslag worden gelegd aan het eerste.

XX.

Het is wenschelijk, dat in de hoogste klassen van het Gymnasium, althans facultatief,
onderwijs worde gegeven in de classieke archaeológie.

Legenda ad imagines.

1. Metropol. Mus, New-York, Handb. Cesnola — coli. 2007 (cf. in textu p.

2. Reinach, Rép. Stat. IV. 157 (cf. in textu p. 10).

3. Glyptothek Ny Carlsberg, Cat. I. 7. (cf. in textu p. !>).

4. Winter, 1. 141. 1 (cf. in textu p. 13).

5. „ I. 139. 1 („ „ „ p. 14).

6. „ I. 142.6 („ „ „ p. 15).

7. „ I. 139.4 („ „ „ p. 19).

8. „ I. 148.5 („ „ „ p. 23).

9. „ I. 154. 4 („ „ „ p. 29).

10. Erinan, Aeg. Relig.p. 246 (cf. in textu p. -iO).

11. Wilpert, Katakombenmal., 116.1 (cf. in textu p. 51)

12. v. Sybel, Chr. Antike II, fig. 37 (cf. in textu p. 53).

13. Sarcophagi fragm. Vindobonense (cf. in textu p. 01).

Index

Pag.

I. Introductio.......................................1

1. Observationes generales................................1

2. de repraesentationibus matris cum infante e regionibus orientali Mediterranei maris parti
adiacentibus tempore Graecum cultum antecedente; de forma „repraesentativa"......2

II. De formae „repraesentativae" praehellenicae continuatione in arte Graeca..........7

1. in arte geometrica....................................

2. Cypri, alibi Graeciae.................................8

3. Capuae.......................................10

4. Comprehensio.....................................11

III. De evolutione formae matris cum infante sedentis in arte Graeca .\'.............12

1. de evolvenda ac transformanda forma „repraesentativa".................12

2. de continuanda atque evolvenda „xoani" forma.....................14

3. de novis Graecae artis formis.............................16

a) in prostypis funerariis, adiectis eiusdem repraesentationis sarcophagis.........l(i

b) in artis industriae artificiis.............................17

c) in arte statuaria..................................17

4. de forma matris infanti mammam praebentis......................18

a) de forma vetustiore; mater formam repraesentativam reddens, laeva mamma infantem lactat 19

b) de forma posteriore; mater sua dextra infanti laevam mammam praebet........20

c) de forma per analogiam expressa; mater infanti dextram mammam praebet.......23

5. de repraesentationibus similibus............................21

IV. De evolutione matris cum infante formae in arte Hellenistica................2r>

1. in arte Graeco-hellenistica...............................26

a) de operibus Hellenisticis arte factis, cohaerentibus cum formis iam tractatis, necdum alio
contextu commemoratis...............................26

b) de formis Hellenisticae aetatis novis, ratlone imprimis nutricis formae habita......27

c) de Isidis cum Horo infante forma..........................30

2. in arte Romano-liellenistica . ...............................

a) de operibus arte factis, cum Roma Italiaque proxime cohaerentibus . . \'........31

b) de operibus provinciali arte factis.............................

c) de nummis.....................................36

V. Repraesentationes matris cum infante quid valuerint apud Antiquos...............

1. de repraesentationibus attributis suis definiendis ....................37

2. de repraesentationibus vetustissimis non accuratius definiendis..............10

a) de repraesentationibus Cypri inventis disceptatio specialis earumque interpretatio probabilis 40

Pag.

b) de repraesentationibus e Graecia oriundis disputatio generalis earumque interpretatio
probabilis.....................................42

c) de repraesentationibus ex Italia oriundis ad artem Graecam pertinentibus.......41-

3. de repraesentationibus cum Roma proxime cohaerentibus disquisitio explicativa......45

4. de repraesentationibus e provinciis oriundis disquisitio explicativa, matronarum nutricumque
augustarum imprimis ratione habita..........................47

5. Comprehensio.....................................4-8

VI. De forma matris cum infante, sicut ab artificibus priscis Christianis efficta est........49

A. de arte antiqua, sicut a gentilibus Christianisque artificibus culta est..........4-9

B. de repraesentationibus matris cum infante a Christianis artificibus factis.........50

1. in picturae arte...................................50

a) de repraesentationibus Mariae cum Christo infante.................50

b) de mortalium feminarum eiusmodi repraesentationibus ...............52

2.. in arte statuaria ......................................52

a) de repraesentationibus Mariae cum Christo infante ex obliquo situ.........53

. .b) de repraesentationibus Mariae cum Christo infante adversa facie..........53

c) de feminae mortalis cum infante adversa facie repraesentatione...........54

C. Comprehensio quinque formarum tractatarum......................54

D. de sensu praesertim dogmatico repraesentationum Mariae................54

1. de opinione de Maria enuntiata usque ad concilium Ephesi habitum (431).......55

2. opinionis huius ratione habita quid monumenta figurata nos doceant..........55

VII. Gentilium atque Christianarum matris cum infante repraesentationum inter se comparatio . . 58

A. Ars prisca „Christiana" quid sit............................58

B. De priscae artis Christianae formis matris cum infante.................59

1. de formis in maiorem compositionem receptis aut solis per se constantibus......59

2. de forma I, eiusque cum antiquis repraesentationibus cohaerentia...........59

3. de formis II, III, IV, earumque cum antiquis repraesentationibus cohaerentia......60

a) quomodo in adoratione inveniantur; unde compositio ilia derivanda sit.......60

b) formae Christianae „repraesentativae" cum gentili „repraesentativa" forma comparatio (12

c) observationes generales de cohaerentia certarum gentilium formarum cum Christianis,
sicut ab auctoribus nonnullis comprobatur, imprimis nummorum, Isidisque cum Horo
formae ratione habita.............................62

4. de forma V eiusque cum antiquis repraesentationibus cohaerentia...........64

5. de forma vulgo „Byzantina" dicta.........................64

C. De honore Mariae per quinque p. Chr. n. saecula........•..........65

1. de Mariae veneratione in ecclesia Christiana.....................65

2. de Mariae veneratione cum gentili religione comparata . . . \'.............66

3. de Mariae veneratione cum Isidis cultu comparata, adiectis nonnullis hue pertinentibus

observationibus................................67

D. Conclusio......................................67

Theses ..........................................69

Legenda ad imagines...................................72