316
J

17

CENTRALE OUD-KATHOLIEKE
BIBLIOTHEEK.

Universiteits-bibliotheek, Utrecht.

A

j: A ^

èk

^^ .li

"" \' NADER BERIGT

VOOR

D\'E E N V O U D ï G E N,

Wegens het Lezen der

H. SCHRIFTURE

In de inoederlijke tale.
Door A. V. S.

(SÄ--

fe--.

Ü

VOORREDEN.

Pcendragt en de liefde onder de geloo-
vige lidmaten der Kerke van Je^us
Chriftus is een zoo heilzaem pand ,
zoo wenfchelijk en dierbaer goedt,
dat de Heiland uit deze wereld tot den Vader
gaende,ons geen beteren of waerdigeren fchat
liad na te laten: weshalven hy op zijne afrei-
ze , den genen welke hy ten einde toe bemindcy
zoo nadrukkelijk toefprak, en zeide: * Ikjaet
u vreedena^en geef u mijne vreede. En: Dit
is mijn gebodt, dat gj eikanderen lief hebt ^ ge-
lijk^ik^u Itefgehadt heb. En voor hen tot den-
Vader fpreekende: t Ik bid niet dieen voor heUy
maer ook^ voor de genen ^ die door hnn iveord
in my gelooven zjillen: o^ dat zj^ alle een zjjn^
gelijk gJ Vader in my, en ik in tt, dat zy 00}^
in ons mogen een zjjn: op dat de uiereldgeloo-
ve^ dat gj mf gezjonden hebt. Des kan\'t niet
anders wezen, of de genen die door den Geeft
van Chriftus bezield zijn, moeten met een ge-
voelig hertewee aengedaen , en door inner-
lijke droefheit getroffen worden,200 dikmaels
als die hefde en eendragt onder zijne belijders

A z cn

txy.12, fKYUao-^i.

cn leerlingen geftoord of %\'erhinclerd word.

Sederd dat\'het onweer van de beroerten der
voorgaende eeuwe wat geftild was, en de Kerk
des Heere in deze landen allengskens weder a-
dem begon te fcheppen, zoo begonnen ook
de Katholijken den laft hunner geeftelijkebal-
linfchap door de vertrooftinge der H. Schrif-
ture op nieuw t\'onderfteunen: voornamelijk
naer dat hunne doorlugtige Herder, Johan
vs.nNeerkafel roerawaerdiger geheugenisfe, in
zijne boeken op dit ftuk in \'t Ugt eegéven,
hen zoo herteiijk en nadrukkelijk daer toe aen-
gemoedigd en- vermaend had. De goede vrug-
ten, die oogfchijnlijk onder onze Geloovigen
uit het lezen van \'t heilzaem woord van Jefus
Chrißus opgefpsooten zijn, en nog dagelijks
voordfpruiten, doen genoegfaem blijken, dat
de heilige yver der Priefters, die op het fpoor
van den hooggemelden Bisfchop voordgaende,
het naerilig lezen der goddelijke Boeken den
eenvoudigenaenpiijzen,van den Hemel goed-
gekeurd en begunl>.igdword. Enoyerzulkskan
\\ niet anders dan droefheit baren, als zyin\'t
betragten van een oeffeninge, die zoo heilig,
200 nut en zalig, zoo lofwaerdig en_by alle
d\'Oudvaders zoo hooglijk en cenpaerlijk aen-
geprézen is, tegengelprooken, benauwd, ont-
ruft, gequeld en beknibbeld worden: cn dat

door deze onverftandigebeknibbcljnge de zoe-
te eeadragt en lieve vreede ia \'t huisgezin van

4en Heere Jefus beroerd en ontfchakeld word^
\'T is zeker dat de bruidt van ChrißuSy on-^
ze moeder de H. Kerk, noitde gedagten ge-
hadt heefc van het lezen des woords van ha-
ren Bruidegom aen zijne kinderen te willen
verbieden of befnoeven: en dat zy door de
voorzorge, in de voorige eeuvve omtrent dit
lezen aengewend, niet anders beoogd heeft,
als de misl^ruiken van die tijden te weeren ea
uit te fluiten: dat is, te beletten dat de Ka-
tholijken geen onregtzinnige vertalingen zou-
den lezen, nog ook aen \\ lezen van Gods
woord zouden vallen met die laetdunkende cn
verwaende inbeeldinge, als of zy van zejfs
bequaem waren om het gene den Godsdienft
en "t geloove betreft, daer uit te vinden, t*
onderkheiden cn te bepalen, zonder hunnen
zin en oordeel aen de iecrc of vcrklaringe der
H. algemeine Kerke t\' onderwerpen, Dit ge-
brek was zeer gemein onder \'t ligtgeloovig
volk ten tijde der opkoomfte van de zooge-
naemde Hervorminge, cn in den acnvang der
Scheuringe , die door dit middel aldermeeß;
voordgezet en geftaefd wicrd: \'t welk dan de
geeftelijke Overigheit voor dien tijdt bewoog
om te gebieden, dat de H. Schriftuer in de
gemeine tale niet anders dan met verlof ca
goedvinden der Herders zoude gelézen wor-
den. Dog hare mcining is noit ge weeft dit ge-
bodt algemeia te maken; of,gelijk fommigea

A 3 zig

zig fchijnen in te beelden, over alle tijden uit
te breiden.

De Kerk wenfchte van toen af, dat de betere
tijden, in dewelke men op het voorbeeld der
heilige Vaderen het lezen der H. Schrifture
wederom vry en onbekommerd konde aenprij^
zen, mogten wederkeeren. En , geloofd zy
Godt, die tijden zijn nu voor de Katholijken
wedergekeerd: gelijk de hoogvvaerdige Bisfchop,
genaemd van Kaflorien^ ons ter plaetfe, die
wy flus in \'t breede zullen aenhalen, duide-
lijk en plegtelijk verklaerd heeft. Zoo dat
hetj gdijk hy daer betuigt, met den geeft,
met den wenfch, en met de meininge der H.
Kerke ganfch overcenkoomt, dat zy althans de
heilige Bladeren met geen minderen yver en
naedHgheit behandelen, dan zy ten tijde van
den H. Johan Guldemond, cn van d^andere
Oudvaders gedaen hebben. Als de bovenge-
melde misbruiken vermijdt worden , is de Ka-
tholijke Kerk zoo verre daer vandaen, dat zy
iemand van hare kinderen jn het lezen van de
Woorden des eemvigen levens zoude willen ftoo-
ren of verhinderen: dät zy wel in tegendeel
niets met meerder luft en genoegen aenziet,
dan dat zy zig allenthalven met een onver-
moeyde wakkerheit daer in bevlijtigen; en "t
is zoo baerblijkelijk dat die Herdersen Leer-
aers, welke dit lezen wederfprecken of belet-
ten, de regte bevattinge van haren geeft op

dit

dit ftuk niet en hebben aengetroffen; dat zy
reden hebben om op het oordeel Gods over
dusdanigen handel met ernft te denken. Im-
mers dit is zeker, dat de Kerk dit misverftand
nimmermeer zal goedkeuren, zy die met dea
H. Johan Guldemond van gevoelen is, Dat
* d\'onwestendheit der heilige Schrifture d\'oor"
zaek^if van alle onzje ellende: en dat het niet
anders ivez^en k^n, of iemand die gedurig eu
aendagtig de Schnfture leeß, moet veele vrdg"
ten daer uit rapen. Om nu niet te melden \'tge-
ne die H. Leeraer elders zeit: Dat het de Vyand
is onzer zaligheit, die de Chriftencn van het
lezen der heilige Schrifture zoekt af te trek-
ken.

Dog om naer deze voorreden te verklaren ,
wat ons nu bewoogen heeft om dit Gefchiift
aen den dag tc geven: \'t is om de ruft en vree-
de te bewaren in de gemoederen der eenvoudi-
ge Katholijken, die nu met vrugt en genoe-
gen het woord Gods lezen, en daer in mis-
fchien mogten ontruft worden door \\ lezen
van een Boekje, onlangs door iemand in dit
geweft uitgegeven , onder het opfchrift van
Korte Onderrigtinge zioor alle op\'
regte Katholijken^ voornamelijk. Holland,
C^c. aengaende het lezjen der heilige Schriften
in de gemeene tale. Want de reft van den Tij-

A 4 tel,

Preehred. over Kollos, iii. tin*
Preehred, over dm armsn Lazarus.

td, zoo wel als den inhoudt van het Boekje
daer onder begreepen, flaen wy ov^er: dewijl
het buiten ons beftek is. Ook is de Schrij-
ver, dien\'t betreft, in wezen, en gelijk men
zeit, vol van leven.

De Maker van die Korte Onderrigtinge wilt
ons onbekend zijn. ^T is nogtans waerfchij-
nelijk, dat wy van de zelve hand federd eeni-
ge jaren nog verfcheiden andere Twiftfchrif-
ten gezien hebben. Want hy maekt zig ce-
nigfins bekend door \\ gebruik van zeker Ne-
derduitfch woord, \'t welk hy in een averegtfe
betekeninge opvat, cn dat zoo geftadelijk en
met zoo zonderling genoegen, dat men \\ voor
cen kenteken van zijne Schriften zoude m<ï-
gen aen merken : \\ en ware het ook gebeuren
konde, dat d^een den anderen in dit wange-
bruik had nagevolgd. "T is het woord on be-
SCHEIDEN, waer van ik fpreeken wil. Hy
fchijnt te meinen dat onbefcheiden zoo vcel te
zeggen is, als onz.ijdig of onpanydig. Onbe-
fcheidenheit is by hem een deugd, of lofwaer-
dige gefteltenis; en onbe(cheideUjk handelen,
telt hy onder de zaken, die een vroom en op-
regt man wel voegen. Daer egter by de tael-
kundigen deze woorden geheel wat anders, jae
iets \'t welk daer verre van af is, en daer tegen
ftrijdt, betékenen: gelijk wy voorhenen nog
elders opgemerkt hebben. Befcheidenheit is by
ons een deugd, maer onbefcheidenheit is\'t ge-
brek

brek of d\'ondeugd, die daer tegen aenloopt.
Een befcheiden man betékent ons wat \'goeds:
maer cen onbefcbeiden menfch noemen wy, een
menfch die onbezadigd,reukeloos,ios en on-
getemd, meer met drift dan met oordeel te
werk gaet: kortom onbefcheidelijk handelen,
is buiten \'t fpoor van de reden loopen. Im-
mers zoo bevatten wy het: en ik weet niet of
iemand, die regt Nederduitfch geleerd heeft,
andere denkbeelden aen deze woorden gehegt
vind. Edog die Man verftaet het anders. \'IC
laet Hoordeelen, onbescheide Lezer: zeit
hy op\'t einde der 11. Afdeelinge. ii.deei..
En zoo doorgaens. ^T gene wy voor een fmaed-
naem zouden opneemen, voegt hy den Lezer,
dien hy vriendelijk begroet, voor een eernaem
toe. Maer dewijPt hem aldus bevalt, zullen-
vvy \'t zoo laten. Op ßnbe[cheiden Schrijvers
paflèn ook wei onbefcbeiden Lezers. Dezeaeri-
tekening\'is anders in haer zelve van klein be-
lang , en dient flegs om eeniger wijze te doen
gisfen, van wat landacrd onze Onderrigter is
"t welk men ook anderfins uit dc gebrookcn cn
halfgefchaefde tale door \'t geheele Boekje ge-
noeg befpeuren mag.

_ Dop \'t zy dan met des zelfs Schrijver zoo het
wilt: \'t heeft een Man in deze Kerke gevon-
den, die zijnen naem daer aen geleend, die
het uitgegeven, cn zig als voorftandcr van het
zelve ingefteld heeft. Wy zullen alhier totbe-
A 5 veftin-

veftinge der goede Katholijken vijf of fes Be-
merkingen ter neder ftellen, die onder Gods
zegen bequaem en genoegfaem zullen zijn, om
hen in het vreedzamig lezen, mitsgaders in het
ootmoedig en lieflijk bevroeden, der hemel-
fche woorden van onzen alwijzen Godten Za-
ligmaker, en van zijne heilige Afgezanten , tc
verfterken cn te trooften : op dat zy zie door
geen Ongegronde Onderrigtingen van het be-
naerftigen eener zoo Chriftelijke en heilrijke
oefTeninge immer laten afleiden of beletten.
D\'eerfte Bemerking of Hoofddeel zal zijn over
den ooifprong van\'t bevél van den Boekenlijft.
3 I. Over\'t ge voelen der Katholijken in Vrank-
rijk,rakende \'t lezen der heilige Schriften m.
Over de vryheit der Katholijken in Duitfch-
land, in hct lezen van den Bijbel. Daer ook
iets van Italien zal gemeld worden, iv. Overdc
Keizerlijke Ordonnantiën in Nederland v. O-
ver de verklaringe van den Bisfchop van Ka-

forien. vi. Over het ligtvaerdig veroordeelen
van deftige Mannen. En vii. Over de verta-
linge der woorden van Paulus i.Kor.xv. lo.
De genade Gods die met mj is, Laet ons alles
op het beknoptfte tragten af te handelen.

L Hoofd-

Wegens het lez.en der H. Schrifture 11
I. Hoofddeel.

T\'^afJ den eorjprong des Bevels^ gevoegd by den
Lijfi der verbooden boeken. Uitweiding ever
de nuttigheit van dit Gefchrift.

In het Boekje van Mijnheer A. v. JV. mt
even gemeld, niet verre van \'t begin, word
gezeidt: Dat G. Lindanus, berugte Leer aar der
Leuvenfche hooge School, en doorlugtigße Bis-
fihop Van Rmrmunt, in zjjne Provinciale ver-
gaderingen verklaarde, dat d\' Jlanwyz.er j of
Lijft der verbooden boeken, was gemaakt ^uit
het Oordeel van xiTi. deruitver^orenßeBis-^
fchoppen: en namaals door het gezaag van alle
de V^ders „ die in de Kerkvergadering van
Trcnten waren vergaderd „ goedgekeurd •
de ook^ zekere Regelen en Geboden allerwijzje-
iijkß voorgefchreven.

"T is waer dat het Koncilie van Trente aen
fommige Vaders laß gegeven heeft om f over-
leggen , wat\'er te doen ßond omtrent ver(chei~
den ßrafvonnisfen en boeken, die of verdagt of
fchadeljk. waren, en om het H. Koncilie daer
vm te verwittigen: gelijk wy onder\'topfchiift
Van den Boekenlijß enz. in de laetftc Zittin-
ge lezen. Edog om andere bemerkingen, die
onze zaek niet eigenlijk betreffen, nu voorby
te flaen, is ^t genoeg alhier aen te merken, dat
de Vaders alleenlijk laft geven om verdagteen
fchadelj\'ke boeken te dempen, maer niet om

hcE

het lezen der H. Schrifture, in eenige talc te
verbieden, of te bepalen : waer van hier in het
minfte geen gewag gemaekt word. Want nie-
mand kan oit zoo blind cn buitenfpoorig zijn,
dat hy zig de gedagten zoude laten invallen, als
pf de Hv Schriltuer, Gods geheiligd woord,
in zijne heilige Kerke op de rolle Acxverdagte
en fchadelyke hoeken konde gefteld worden. D\'
Onkatholijken die met veelc vreemde en on-
gerijmde vooroordeelen tegen de Kathoiijke
Kerke opgevoedt en ingenoomen zijn, zou-
den zig moogelijk diergelijke inbeeldingen
kunnen te binnen brengen: maer \'t zal noit
in \'t verftand van opregteKatholijken vallen y
die den geeft en den handel van hunne moe-
der wel beter kennen.

Schadelijke boeken zijn, die den geeft van
de wereld keren , die bygeloovigheit Vhel-
zen, die de leere van "t Évangelie door quade
uitleggingen ontfenuwen en verdrayen, die de
reine en gezonde grondftukken van "t Katho-
iijk geloove betwiften, en dwalingen tegen de
leere der H. Kerke zoeken in te voeren. Ook
moet men d\'onregtzinnige vertalingen der hei-
lige Schriften op den lijft der fchadelijke boe-
ken ftellen; maer egter zig wel wagten ligtvaer-
delijk op dit ftuk zijn oordeel te vellen, cn
geen plaetfe geven aen onweetende driften,
die het gene regtzinnig is, niet zelden als on-
regtzinnig doen yeragten en verwerpen. Om

zul"

zulke boeken te verbieden heeft de Kerkverga-
dering van Trente laft gegeven: maer niet om
te verhinderen, dat de Kathoiijken Godswoord
zuiver en opregt vertaeld , elk in zijne tale*
zouden mogen lezen. Zoo dat het vaflblijft^
\'t gene Pater Feron , een braef Schrijver
en geleerd yefiiiet , in de Voorreden van
het nieuwe Teftamem, door hem in \'t Franfch
vertaeld, al overlang gefchréven heeft r Dat
het Koncilie van Trente den Bijbel noit verhoo-
den heeft ^ nog ook zoodanig verlof om die te
mogen Uz.en ^ g^^hj^ fommigen althans nog
aendringen, vereifcht heeft: nog eenig verlof
gegeven heeft om z.nlk verbodt te^laten uitgaen ^
of om daer van te handelen. Dat vermaerd
gebodt dan, waer door het lezen der goddelij-
ke Boeken in de gemeine talen, niet voor al-
tijdt, maer voor een tijdt, niec verbooden,
maer alleenlijk met verlof toegelaten word,
is niet gemaekt door laft, nog goedgekeurd
door \'t gezag van het KonciUe ym Trente,
maer door "t bevel cn gezag van Paus Pim ly»
om redenen in die verwarde tijden yoor<Teval-
len, maer nu geen ftandnog plaetfe grijpende.
En dit zy genoeg van ons eerftc hoofddeel

Terwijl ik deze dingen fchrijf, koomt. my
t\'clkens een twijfeling in gedagten, of het
ook al redelijk cn dienftig is, dat men zijnen
ïijdt en arbeidt. die men anders tot oefteningen
«uttighdt mogt aenkggen, be-

ftce^

fteedc om het gene zoo meenigmael en ten o-
vervloedt aangetoond is, gedurig van nieuws^
op te halen, zoo dikwijls als \'t den eenen oi
den anderen in ^t hoofd koomt, hetverbroo-
ken wapentuig weder op te rapen, en met de
ftukken een nieuwen ftrijdt aen te regten. \'T
geneterftond van Pater Ver on met een woord
gemeld is, was in het Heiligdom ontjiooten
al overlang wijdloopig aengetékend: alwaer

die Schrijver zig met verwonderingc en met een

zonderlingen yver aenkant tegen d\'onbedagt-
heit der genen, die het volk van het lezen der hei-
Hee Schriften nog durven aftrekken enweder-
houden. In\'t zelve Boekje als ook in de Be-
weerde Vryheit, in de Zendbrieven en \'t Be-
riQt wegens het Gefchrift van Vader Alexan^
der k S. T. en in meer andere Boeken, is de-
ze gehe ele zaek zoo bondig opgehelderd, en

\'t lezen der H. Schrifture zoo door d\'Oudva-
ders, als door Schrijvers van deze latere tijden,
daerenboven ook door kragt van reden, zoo

kragtig aengeprézen, met overtuigende weder-

legginge van al wat\'er tegen mag opgeworpen
worden : dat ik dit bemerkende,gedagteakrij-
ge om dit Gekh\'rift te ftaken, en twijfclewat
beter is, daer mede nu nog voord te gaen, of
plotfelijk af te breeken. _

\'Waerlijk heeft het niet zijn bedenken m,
of onze tijdt in \'t beantwoorden van zulke

Schiiften al wel bcftcedt is, als wy bemerken

oat

JVegem het lez.en der H. Schrifture 15
tlat wy geen meefter van dien tijdt zijn, maer
dat hy den Heere toekoomt, tot wiens eere ea
dienft hy moet aengeleidt worden, niet alleen
ingoede, maer in de befte dingen? Miffchien
2al iemand ook niet zonder reden denken, dat
men te veel agtinge voor die Schriften toont,
als men ze vereert met een wederlegginge:
en dat zy hier door als eenig aenzien krijgen,
daer zy anders terftond van zelfs onder de don-
kere Ichaduwe der vergeetinge zouden vallen.
Voords die eenvoudig is, en niet anders dan
de waerheit zoekt, kan in d\'aenftondsopgemel-
de Boeken volkoomen onderregtinge wegens
de vryheit, nuttigheit en heiligheit der H.Schrif-
ture vinden: dog die twiftziigtig, by^eloovig en
cigenhoofdig is, zal men te vergeeft tot onder-
wijzinge fchrift op fchrift aenbieden. Die
onder den fchoonen naem van gehoorzaemheit
d\'eigenzinnigheit voor zijne wet en regel houdt,
hoe zeer gy daer uw hoofd mee breekt, zal
door zulke geneesmiddelen befwaerlijk van
zijne ziekte ontlaft worden.

Deze redenen konden ons docn twijfelen,
of \'t niet beter was den arbeidt van deze Ver-
antwoordinge te fparen. Edog van den an-
derenkant Wmerkende\'t gene de H.^ug-^fti"
nm zeit, dat het goed is datier van de zelve
zake verfcheiden boeken verfchijdenlijk ge-
fchreven worden: op dat de gene die door d*
??nc wijxe, op wci^« 4e 4üigeß verhandeld zijn;

niec

i6 Nader ber igt

niet geraekt word,door d\'anderc nog maggc-
raekt en verbéterd worden: zoo denk ik dat
wy danditkleinGefchrjftjOver deze ftofFenog
mogen wagen: egter in dier voege, dat wy
alleenlijk daer in verhandelen \'t gene by \'t
voorverhandelde kan bygevoegd worden, of
t\'eenemael ter zake noodig is, en dat zoo be-
knoptelijk als \'t immers gefchieden mag. Mits
ook dat ik, wat my belangt, een voornecmen
daer nevens voege, van het in "t toekoomende
hier hy te laten beruften, hoopende dat geen
noodfakelijkheit verhinderen zal dit goed be-
fluit altijdt te houden. Immers indien het nog
mogt voorvallen, dateenig boekje ofgefchrift,
van den aerd der Korte Onderrigtinge, cen te-
gengiftje fcheen te vereifchen: zoo dunkt my
met onderwerpingc aen beter oordeel, dat\'er
niets bequamer zoude zijn,dan t^elkens op hetal-
derbeknopfte een deftige leerreden van eenigen
Oudvader, met byvoeginge van eenfpreuke
twee of drie uit een Schrijver van gezag van
deze tijden, zonder iets meer daer by, in het
ligt te geven. Door ^t helder ligt van die hei-
lige en gezaglijke mannen zoude de nevel van
alle opkoomende knibbelfchriften terftond ver-
dwijnen. De ftoffe is rijk, en zal ons noit
onbreeken. Wy zullen een ftaeltje daer van
hier agter byvocgen. Nu laet ons eindelijk
naer deze uitweidinge onzen weg vcrvoorde-
ren.

Wegem het lezen der H. Schrifture. 17
iL Hoofddeel.

JVat de Katholijken in Frankrijk gevoelen van
het lezen der H. Schrifture ?

De vraeg is niet, hoc verre of hoe algemein
het lezen der H. Schrifture in Vrankrijk
onder \'t gemeine volk in het dadeli^ gebruik
is: hoewel de meenige duizenden derSchrif-
tuerboeken, voornamelijk der nieuWeTefta-
menten, 200 van d\'oude, als van de nieuwe:
Vertalingen, van Leuven^ van den hooc^-
waerdigen Heere A. Gödern Bisfchop van
Verne., van den Abt van Adarolles^ van Ber-
gen in Henegouwe, van Vader Amelot prie-
fter van \\ Oratorie, van Vader F. Veron, en
van Bouhours, beide Jefmeten; en eindelijk
van \'t gene met zedelijke bemerkingen, door
laft van den Heere Felix, Bisfchop en Grave
van Chadlons, Pair van Vrankrijk, te Parijs
gedrukt is; zulks in dier voege te kennen ge-
ven, dat wygeen ander bevvijs hier toe van
noode hebben. Maer dit is de zaek of de
vraeg niet, wat de Katholijken in Vrankrijk
doen : maer wat hen van de Bisfchoppen,
Leeraers en Herders, geleerd en voorgehou-
den word , waer 2y toe vermaend worden ,
en wat zy moeten doen! om zig naer die

leere

leere en veermaningen te dragen.

De heilige Bisfchop Johan Guldemond ver-
maende immers "t volk van Konflantinopolen
genoeg tot het lezen derH.Schrifture: nogtans
klaegt hy zeer, dat zy \'t zoo weinig deden, gelijk
wy flus zullen hooren. Alfchoonhet zoo was,
dat de Katholijken in eenige landen omtrent het
lezen der heilige Schriften hunne pligt nalie-
ten, zoude men daer uitbeflüiten dat het hen
niet vry fl:ond die pligt waer teneemen, wan-
neer zy immers door de Herders daer van niet
afgehouden, maer ernft ig toe aen geleidt en
genoodigd wierden? Dit gefchiedt inVrank-
rijk met grooten yver. De Maker van de Kor-
te Onderwijz.inge geeft voor, uit meenigvuldi-
ge getuigeniffen van verfcheiden Franfche Schrij-
vers te kunnen aenwijzen, dat hetverhodtvan
Pim den IV. ook in Frankrijk flaets grijpt, en
onderhouden moet worden: dog hy brengt\'er niet
een van die meenigte voor den dag, en als of
ftout fpreeken bewijzen was, hy laet het by
dat ydel pochen ftillekens blijven. Wy zul-
len hem op dien trant niet navolgen, maer
onze getuigen tegen zijn geblaes en verwaen-
de opftellingen kennelijk en duidelijk doen
fpreeken.

Vader Veron hebben wy ten deele reeds ge-
hoord. Hy ftelt deze vrage voor: Of\'er ee-
nig verlof, toelating of bez.ondere magt vm
mode ki ten minße voor d\'ambagtsluiden en

dc

de vrouwen, of andere eenvoudige geloovigen,
orn den Bijbel te mogen lez,en\': of -wel dat het
gemeine volk. 1 ook^felfs de vrouwen, den zei-
ven kunnen lez.en, z,onder daer toe oorlof van
den Bisfihop , of ook van den Pajloor of Biegt-
vader te verz.oeken} En naer dat hy wel na-
drukkelijk geklaegd heeft, dat dit gevoelen
by d\'Onkatholijken tegen de Kerke misbruikt,
en \'t volk daer door in de Scheuringe geftijfd
en beveftigd word: naer dat hy ook onze Lee-
raers kragtelijk vcnnzGnAhccït,dezenjiruikel-
Jieen, daer d\'eenvoudigen z^ig aen Jlooten^ uit
den weg teneemen: zoo befluit hy, gelijk wy
gezien hebben, dat het Konciiie van Trente
Z.oodanig verlof om den Bijbel te mogen lezen,
noit vereifcht heeft, nog eenig verlof gegeven
heeft om fulk^een verbodt te laten uit ff aen of
om daer van te handelen. Naer dat hy wij-
ders bewézcn heeft door een bondige fluitre-
dcn, die hier en elders, zoo wclalsin Vrank-
rijk, moet geiden , dat het verbodt van den
Index of Boekenlijft, waer over men nu nog
gefchil verwekt, en ons volk koomt ontru-
Iten, in dat Koningrijk geen plaetfe grijpt,
zoo vcrkbxrt hy duidelijk uit; Dat j der een
onder \'t volk aldaer den Bybel, door de Ka-
tholijken in het Franfch vertaeld, mag lezen:
en dat hy door geene Kerkelijke wet of regel
verpligt is om daer toeeenig verlof te vragen.
Hy voegt\'er wijfelijk envoorzigtelijk by, dat
B 2 in

in geval van bezondere onweetendheltenfwak-
heit in \'t geloove, de geloovigen zig op dit

ftuk aen de beftieringe hunner geeftelijke Leids-
mannen moeten gedragen, om alle gevaer te
vermijden : dog dat\'er buiten dit voorval,
(reen verbintenis is, om eenig verlofd , toeUtin-
of bejliennge te verxen, tot het lezen
%r H. Schrifture, die door Kaïholijk^nunnen
vertaeld ts: maer dat alle Geloovigen van jongs
af aen , op het voorbeeld van Ttmothem ,
door Baulus met lof geroemd, worden aenge-
maend tot deze lesfen. Dit is dan onze eer-
fte getuigen. Edog wy moeten niet vergeeten
op te merken , dat hy deze dingen fchrijft
in de Voorreden zijner Vertaelinge van het
Nieuwe Teftament, aen de Vergaderinge der
Geefteiijken van Vrankrijk opgedragen. Zoo
dat men zeggen mag, dat de Bisfchoppen en
aenzienelijke Kerkvoogden van die dooriugti-
<Te Vergaderinge zijne opdragt aenvaerdenae,
Soor hunne toeftemminge ook zijne redenen
en gevoelen bekragtigd hebben.

De tweede Franfche Schrijver, die ons hier
tot «\'etuigen dient, is de Heer Michtel de
Mar olies., Abt van FtUelom. Hy heeft insge-
lijks eens en andermael zijne Vertalinge des
Mieuwen Teftamcnts opgedragen de hoog-
waerdige en doorhgtige Bisfchoppen der Fran^
fche Kerke: dewelke hy aldus acnfpreekt: Eer-
waerdige Kaders, \'tisgrootelijks te hoopen dat
^ mv

uw volk uit deze Vertalinge vrugten trekken
zal, indien gj hen wilt aenprifzen dezelve te
lezen. Want wie k^n loochenen of het is nut
en zalig., dat het woord Gods hen voorgediend.
worde tn een tale die zjy verßaen kunnen: ae-
merkt hunne fwakheit dikmaels uit geen andere
oorzaek^ ontflaet, dan uit gebrek, dit geeße-
Ijlz^voedfel? En\'t is geu>isfelij^<ide gemeine uit-
werking van dit goddelijke woord, dat het de
genen die het lezen, of die het aenhooren met
\' de behoorlijke eerbiedigheit en ootfxoedigheit,\'al-
tij dt beter maekt. \'Tipelk den Paus Johan v 111.
eertijds bewoog om een Vrnalinge des Bijbels in
de Slavonifche tale ^ die omtrent het jaer Dccc.
L.XKx.door den godvrugtigenjver van een Fbrß
van Moravien gemaelit was, aen te prijzen:
Op dat , zeit hj, de Keer geloofd worde, niet
alleen in drie talen, maer in alle talen, volgens
hetgene\'er gefchréven ftaet: Loofd den Hee-
re, alle ges^lagten der AKRT>E,En \'t is
ookzeJ^r, EervMerdige FWiders, dat d\'Apoflelen,
vervdd zijnde met den heiligen Geeß, de
grootdadigheden Gods in alle tden verkundig-
den. Want de gene die de drie voornaemfle
talen gemaekt he^t, is ook^d\'inßelder van alle
d\'andere, tot z\'jnen lof eneere. Wijders moet
men bekennen dat de Chrißelijke godvrtigtig-
heit op geen ander grondwerk^, dan op het woord
fi^n Jesus Christus, ons door zijne roem-
waerdige Leerlingen verkundigd, gebouwdis.

B 3 Acn

Aen den Heere van Milletiere, Raeds-
lieer des Konings, die door het naerftig lezen
en bevroeden der H. Schrifture tot dc fchoot
Abt der iieilige Kerke wedergekeerd was,en hem
van Vaieloin in\'t verbéteren en voltrekken zijner
Vertaiinge zeer geholpen had,betuigt hy vooraf,
dat hy die F\'ertalinge gemae^ had op d\'Over-
z.ettinge van Er af mus : diemj dogt, zeithy,
dat den z.in van den ^Griekfchen text vry eer-
htedelijl^irevolgd had: en zviens -werk door de
Leer aers van :Üjnen tijdt goedgekeurd, van]den
Paus Leo x. \'hooglijk geprèz^en is. Daer om
fpreekthyhem onder Widere reden aen op deze
wijze: Gy zijt wel overtuigd. Mijnheer, dat
„ Gods gefchréven en ongefchréven woord de
„ voedfamefpijs is,v/aer door deGeloovigen,
„ te famen met de Sakramenten , gevoedt
j, woorden ten eeuwigen leven. En de genen,
die die voedfel den Chriftenen weigeren,
als een heilige zake die men aen d\'Onheili-
gen niet en mag mededeelen, quetfen d\'
eerbiedigheit, die men aen de waerdigheit
daer zy toe geroepen zijn, en aen d\'uitmun-
.tendheit van hunnen ftaet fchuldig is: want
daer is niets zoo ftrijdig, dan een Onhei-
lig en een Chriftenmenfch. Ik zeg niet.
Mijnheer, dat het niet fomtijds dienftig is
hct zelve te verbieden, aen de genen die
hetKOuden mogen lezen of ook aenhooren, in
wat tale het ook wezen mögt: gelijk ik wel

weet

JJ weet dat de Kathoiijke Kerk dikwijls zoo
3, gehandeld heeft, cn nog handelt, doorliet
5, verbieden van de heiligfte zaken, aen de
j, genen die zy flaet om ze te gcneezen : en
„ die zy zelfs verbant om ze zalig te maken.
,, Edog dit raekt geen andere dan de genen
j) die ze openlijk misbruikt hebben: gelijk\'
j, fommige menfchen die zig aen de wellu-
„ ften van de wereld overgeven, of eenige
„ quaedaerdige bothoofden. Aldus laet men
„ ook niet altijdt het eeten en drinken toe aen
„ de genen die ziek zijn, hoewel beide deze
„ dingen heilzaem zijn voor de gezonden,
5, Ikagt, Mijnheer, dat het eveneens met
5, het goddelijk woord is: \'t welk niet gevaer-
„ lijk is dan voor de genen die waerlijk on-
„ heilig zijn, macr niet voor d\'ootmoedigen
„ en de kleinen, die gezond van geloove
„ zijn, alfchoonzygeenLatijnverftaen, nog
„ kenniffe van de grondtalen der heilige Boe-
5, ken hebben.

Maer in zijne Voorreden breidt hy zig we-
gens deze zake veel wijder uit : D\'algemeine
KerkvergaderingenyZtit hy, hebben het lez.ender
heilige Boeken in gemeine tale noit verbooden,
maer -wel d\'onregtz.innige Vertalingen van on-
weetende of quaedaerdige Overzjgtters, Hy
telt een overgroot getal van Bijbels op, die
van alle tijden in aller volkeren talen en fpra-
ken overgezet zijn, veel te lang om hier te

B 4 mei-

melden. Dan gaet hy een meenigte van Oud^
vaders en Leeraers aenhalen: om in een z.ake
van foo groot gevolg, gelijk hyfpreekt, alwaer
de vooringezjoogen inbeelding zjoo veel cjuaeds
veroorz.aekt heeft , niet de minjie fwijfelmge
over te laten, Hy begint met den heiligen
^nfelmus Hoogbisfchop van Kantelberg, den
heiligen Thomas van Aquinen, en den Lee-
raer d\'Ej^ence. " Waer van de laetfte over 11.
Tim. 11 r. i (S. aldus fchrijft:: Hoewel de da-
den en H leven der Hetligen wel gefchréven
zwijnde f bequaem z.i]n om goede heweegingen in
ons te verivel^n: z.00 is dit egter mets hy het
gene \'t lezjen der H.SchrftHrez.oudeuitwerkeny
indien het met de behoorlijke naerfligheit en y~
ver wierd waerqenoomen: ivant Godt in de"
Z.elve fpreekende met de godlievende ziele,, laet
aldaer den damv zyner z^egcningenmet een z.a~
lige overvloedigheit neder druppen. En elders.
J)e godltjke Schriftuer is als een fcherpe fchigt
die de ziele doortreft. Xj trekt af van het
^uaedt, en leidt aen tot het goedt. Zy baert
in ons de liefde Gods: zy fiortd\'ootmoedigbeit
in V herte i zy doet de godvrugtigheit daer in
aenwapn, en eindelijk ^J queekt de liefde aen
tot alle deugden.

De geleerde Abt merkt aen, naer den H.
Paus Gregorius, dat de tael der heilige Schrif-
ten ligt en gemeinzaem is, en dat het gene daer
op d^eene plaetfe onder bedekte fpreejkwijzcn

ver-

■

verborgen is, op andere plaetfen duidelijk ver-
klaerd word: zoo dat\'er niets van "t gene
noodfakelijk tot het geloove is , onder een
geheimen zin beflooten word, of het is daer
elders duidelijk in een letterlijken zin helderen
klaer te vinden. \'T wcY^Johan E. Piek van
Mirandula doet zeggen, dat\'er niets- aengena-
mer voor Godt, nog zoo dienftig voor een
Chriftenmenfch is, dan dat hyde H. Schrif-
ten geftadig bladere, Deivelke^xmXyj, een ze-
kere kemelfche k^agt bevatten , dJe \'t gemoedt
van den Lezer door een jvonderlij\'i^ vermaogen
overvoert tot de goddelijke hef dei mits dathj
dezelve zuiverlj\\ en ootmoedelijk^behandele.
Waer by wel te pas koomt het gene de Je~
fuiet A kofta zeit: De gene die de H. Schrifture
met een zuiver gemoedt leeß , z^l meer vrug-
te doen, dan of hy de geheimenisfen der zelve
door veele uitleggingen wilde ontdekken.

Dan gaet de Heer van Marolies voord, en
wijft aen uit den H. Jeronimus, dat Godt de hei-
lige Schriften ook aen het voik_ gegeven heeft:
dat d\'Apoftel Pauluó zijne Brieven ook aen
het volk fchreef: dat Timotheus , cn andere
Heiligen geprezen worden, wegens dat zy van
jongs op in de H, Schrifture geoefïênd wa-
ren, Hy toont wijdloopig hoe nadrukke-
lijk ^choog\'gQmdèiC Jeronimus, hoQ Augußi-
nm en Chryfoßomu^ , hoe Gregorim en Ber-
nardu^., nevens de ganfche rey der heilige Va-
B 5 ders

ders de Geloovigen tot die heilzame oefFeninge
yermaend hebben. ^T welk de jefuietenj/Co/dr
in zijn Handboek i. H. Gregorim van Vdence
in zijne Ontleedinge des Geloofs ,de Kardinael
Beliarmijn in \'t iv. Boek van het
"Woord Gods xr. Hoofds. Pojfevijn in zijne
Bibliotheek, en andere latere Schrijvers, ook.
toeftcmmen en bekennen. "T waer te lang
hier aen te halen al wat hy deftigs uit den bo-
ven gemelden Johan F. Piek van Adirandula,
wiens werken met begunftinge van PausL£\'ox,
in "t ligt gebragt zijn, ter zake invoert: waer
uit blijkt wat gevoelen ook in die tijden, on-
der d^oogen en de goede gunfte van dien be-
roemden Paus, wegens \'t lezen der H. Schriftu-
re geleerd wierd: namelijk Dat alle d\'oude
Godgeleerden tot het lez.cn der heilige Boeken
•vermaenden: en dat de latere, als Johan Ger~
fon, en meer andere, willen dat men zj-g met
een groot e neerftigheit daer inbevlijtige: te wee-
ten, niet alleen de Pr ie ft er s en de Geeßelijken .y
maer ook. alle ßav van menfchen , van wat
flaet of geleegendheit\'z,]/ mogenwez-en.

De getuigeniflen van den Heere Nikole^
en van den Heere Fleury in zijne Zeden der
Chrißenen, goedgekeurd door den beroemden
en doorlugtigen Bisfchop van Meaux : als
ook die van Vader Amelot, en van den hoog-
waerdigen Heere Godeau Bisfchop van F\'.nee-.
zijn in onza voorgenoemde Schriften, meeft

zeer

zeer langwoordig, vertaeld en acngetékend:
en \\ zoude noodlooze tijdfpilling zijn, dezel-
ve hier wederom uit te ichrijven. Die zugt
tot waerheit heeft, kan ze daer gaen lezen.

De hoogwaerdige Heer Felix , ßisfchop van
Chadlons, in zijnen Bevelbrisf, voor het
Nieuw Teftamcnt, \\ welk met deftige zeden-
leiTcn doormengeld, op lijn bevel gedrukt is,
zeit; Dat buiten twijfel een der voornaemße
pligten van het Chrißelijl^leven hier in gelecgen
is, dat men.het heilig boek^ van \'t Ev an geils
Z,onder ophouden voor ooge hebbe, om daer uit
het voedfel onzer zielen, en de regels tot beßie-
ringe onzes levens te neemen: en dat ook^dezc
noodjakelykheit de Geloovigen in \'t al^emdn
betreft, dewelkebe^^uaem z.ijn om die z.aligma-
kende waerheden nasr den geeß der fj. Kerles
te leeren: alhoewerer de Herders en Leeraers
nog veel meer toe verpligt zijn : die hy daer
toe dan hertelijk vermaent, befluitende eg-
ter zijne aenfprake met deze woorden: Het
z,al ook^goed z.ijn, dat gy de genen die onder
uwebef.ieringe leven, tot zßo nutte lézingeaen-
raedt, naer mate van hunne be^iu^emheit, en
van de geßeltenisß in dewelke zjy zig zjdlen
bevinden om vrugte daer uit te trekken. Hoe
verre is dat van den handel der genen, die de
Geloovigen van Chrißm van die nutte lézin-
ge wederlaouden, verhinderen, aftrekken, de-
zelve verbieden, en daer tegen roepen cn fchrij-
ven! Nu

Nu moeten wy den Heere Bisfchop van
Meaux^y die alleen konde genoeg zijn, oni
te betuigen, u\'at de Kerk van.Vrankrijk over
de zake in gefchil leert en vafthoudt, hier nog
by voegen. Jn zijne Fliflorie van de F\'erande-
ringen der Proteßantfche Kerken, v [ i. Boek
N.Lxiv.d\'Onkatholijken van Engeland weder-
leggende, bevat hy zijne uitfprake kort en bon-
dig in deze woorden : Als het volkzig in de uit-
legginge der H,Schrifture voegt naer de Kerke en
naer hunne Herders^ zoo l^otnen wj overeen, dat
het lezenvm ditgcddeiijk^Boek.niet anders dan
zeer heilzaem konde wezen. Aldusfpreekthy
zelfs van die tijden, als de Scheuring in En-
geland onder Hendrik VIII. aenyang nam,
wanneer \\ gevaer van misbruik meeft te vree-
zen was, en \'t verbodt aldermecft fcheen te
pas te koomen: tot cen duidelijk blijk dat ook
toen het zelve niet algemein konde wezen,
maer alleenlijk voor de genen die in prijkel
waren , vap ^t woord Gods tot onrruftinge
van de Kerke, en tot hun eigen verderf te
misbruiken.

VVy konden \'t hier by laten, dewijl het o-
vertallig fchijnt iets meer acn tc halen, om tc
bewijzen wat men in Vrankrijk onwedcrfpreekc-
lijk gevoelt over de yryheitvan^t lezen der heili-
ge Schriften: "t en ware wy^t gezag van den
Kardinael van Perron tot overwigt nog wil-
den bywerpen: wiens gevoelen de Heer Pel-

Hf

Itfon, deftig Schrijver in de gefehillen tegen
d\'OnkathoIijken, en die zelf door een lang-
durige lézinge en bevroedinge der heilige en
kerkelijke Boeken van Onkatholijk Katholijk
geworden was, in een Gefchrift genaemd.
Opmerkingen over het tweede Gedenlzsehrift van
Jldijnheer van Leibnits, N. x i v aldus voordraegt
en bekragtigt : Gy zMlt z^eggen dat men "t le-"
z.en der H. Boeken fonregt aen het volk^ ver-
booden heeft. De Kardtnael van Perron z^d
u antivoorden, dat het als een broodt is, \'t
7velk^ men den zieken ontneemt, om het hem
•weder te geven, als zijne heete eni^uaedaerdi-
ge koorts z,al over zijn. Heb een weinig ge-
duld : dit verbodt, welk^ voor een tijdt tot
de goede tugt behoort, maer geen v afblijvend
leerfiuk^ maekt, z,al niet altijdt dueren. De tijdt
z^al eens koomen, en hj is nu. alreeds verfches-
nen, dat de koeken der heilige Schnfture in
de handen van al het volk, z.ullengezjen word,e\'a.
Hoort gy wel, \'t verbodt mag niet altijdt due-
ren? Wy moeten d^onverftandige Genees-
meefters niet navolgen, de zieken en de ge-
zonden niet op eene wijze handelen. Het
heilzaem broodt moet den kinderen niet ont-
houden worden,als zy bequaem zijn omvoed-
fel daer uit te neemen. Hier toe word geen
geleerdheit, nog hoog vernuft vereifcht: maer
ootmoedigheit, en zuivere liefde tot de za-
lige lelfen van den Geeft der waerheit. Zoo

lang

lant^ Augupnus door weetenfchap en künfti-
ge ^welfpreekendheit opgeblazen was, voor
zijne bekeeringe, had hy geen fmaek in de
heilige Boeken: maer als hy in nede-

rig en klein geworden was, vond hy zijn rein
vermaek daer in. Laet ons dan, Broeders, d\'
eenvoudigen nict onbequaem agten , om het
WGord van Jesus, \'t woord der zaligheit, \'t
woord des eeuwigen levens te behandelen: maer
ons verblijden dat wy zoo gelukkige tijden
mogen beleven ,datde boeken der heilige Schrif-
ttere inde handen van al het volk^geüen wor-
den, cn daer over eendragtelijk den Hcerc
danken.

lil Hoofddeel.

JtJoedanige vryheit de Katholijken in Duitfch-
land tn het lezen der H. Sclsrifture gebrai-
ken ? Ook tets van Italien.

laet het my geoorlofd zijn dit Hoofdftuk
te beginnen met de Lefle die wy heden
in den heiligen Dienft uit den Brief vanP^?«-
lus aen die van Romen xv.H. lezen. Al wat
\'er gefchréven is, is tot onze leennge gefchré-
ven: op dat wf door de verduldigheit, en de ver-
trooßingeder Schrifturen,hope zouden hebben.De
Godt der verduldigheit en der vertrooßingegeve
u^dat gj al eens gezind zijt cndsr eikanderen,
* " vol\'

volgens Jefus Chrißus: op dat gy eendragtig
met eenen mond moogt verheerlijken den Godt,
en Vader onz.es Heere Jefus Chriflus.

Dat de KathoHjken in Duitfchland geen
ander gevoelen over de vryheit van het lezen
der Bijbelfchriften dan in Vrankrijk hebben,
zullen wy door de heldere getuigenifien van
drie Jefuieten, voorheen by ons in eeii Latijn-
fchen brief van ■\'t jaer m. dc. xci. en elders
aengetékend. D\'eerfte is de geleerde Serarius^
die van de Katholijken in Duitfchlant fpree-
kende , aldus duidelijk en regt uit betuigt: Wy
zjen dat de Bisfchoppen, Herders en Biechtva-
ders, niet alleen niet en berifpen de genen die
de BuitfchcVertalingen des NieuweTeßaments
van Ek]^Hs of Dietemberg lezjen, z^onder dat
z.y daer toe verlof gevraegd hebben: maer dat
zy- zulks ook__^feenemael goedvinden , en hen
daer over prijzen. Zoo fpreekt die Vader in
\'t III. Vraegftuk van het 11. Hoofddeel der
Bijbelfche inleidingen.

De tweede Schrijver van "t zelve land en gee-
ftelijk Gezelfchap, wiens naem niet onbekend
is, want wie heeft Layman niet hooren noe-
men Deze Schrijver, zeg ik,, geeft zijne
uitfprake dus kort en helder : Bet verbodt,
dat de Geloovigen den heiligen Bijbel in de ge-
meine tale, zonder verlof van den Bisfchop of
van den Geloofsonderzoeker, niet en zouden
mogen lezen of hebben^ is in deze onzegewep\'

ten

ten in geen gebruik^, of , niet aengenoometti
^T is in zijne Zédcnleerei. Deel XV. Hoofdftuk
N.vni.dat hydit te boek ftelt. En hoewel wy
in het ftuk van zedenleere op Vader Laymari
niet en zouden aengaen , of niet veel ftaet
maken op het zeggen van Schrijvers van zoo-
danig gewigt en agtinge: egter kan hy ons
hier tot een goeden getuigen dienen van het
gene in zijn land omging en in gebruik was,
voornamelijk by de genen die ons volk alsnog de
vryheit van het Bijbellezen willen betvviften:
en te meer, nadien hy zijne getuigeniffe met de
bovengemelde van SerariushtNt^\\^t.

De derde Jefuiet is Vader Nikolaes Scha-
ten, mede een Hoogduitfcher, in zijn Boek
genaemd, Karei de Groote, Keizer der Ro-
meinen , en Koning van Franhrijkj, Roomfch-
katholijk^ Hy wederleit aldacr in\'t i. Boek,
in de Verhandelinge van de Grondftukken des
geloofs, IL Hoofddeel, cenLutheraen: cn hy
vraegt hem af, indien ons volk den Bijbel niet
en mogt lezen, JVaer toe dan diende de H oog-
dmtfche vertaling die\'er al voor Lnither was\\
Waer toe de gemeine Overzetting van Dietem-
herg ? Waer toe die van ülenberg^ die by ons, zeit
hy,in eenjders handen is?JVaerom heeft d\'Arfch-
bisfchop van Ment.s den Bijbel, onlangs in
Dtiitfch vertaeld en op nieuw gedrukt, in het ligt
gegeven, Dan hack hy ook acn het gene wy ter^
ftond uit Serarius gemeld hebben. En ein-
de-

^delijk wijft hy zijne wederparty mannelijk en
iiftig af in dezer voege : De borgers van Pa-
derborn , zeit hy, en alle d\' inwoonders van
het Bisdom y lezen by ons den Bijbel al zoa
vrj, als by u Lutheranen en Kalviniflen ge-
daen -u-ord : dog alleenlijk^ van opregte over-
zet tinge, en die met geen ketterij e befmet is.
\'En terivijl gij z.iet dat zulks in Nederland, en
door geheel Duitfchland gefchiedt, luat onbe-
chaemdheit van liegen gaet u over, datgy durft
ch rijven en roepen by \'tgemeine volk., dat het le-
zen van den Bijbel den Katholijken verbooden

Laet dit dan aldus aengaende Duitfchland
door den mond van drie getuigen genoec^ be-
veftigd zijn. Anders zouden wy den overzet-
ter der Vertalinge van Ments, dien van den
Poolichcn Bijbel, op beyel en met goedkeu-
ringe van den Paus vertaeid : waer van by
PoiTcvijn op "t woord Jacobus Viecius gemeld
word : en moegelijk meer andere fefuietenhkv
kunnen bytellen. :

Wat Italien belangt, wy hebben reedsge-
looord dat een vermaerd Schrijver, ten tijde en
met believen van Paus Lt-o X. aldaer verklaerd
heeft ƒ Dat het lezen der heilige Schriften al-
tijcit in de Kerke is aengeprézen, niet alleen
voor Prießers engeeßfUjke perfoonen, maer ook.
voor alle flag van merifchen, ban watißaet e?t\'
geleegendheit zy mogen wezen. "Tis wel. waer
^at hy dit voor deg tijdt van dea béwuften

Regel fchreef: dog ondertusfchen blijkt hier
uit, dat het naderhand opkoomende bevel van
dien Regel, volgens den geeft en de leere der
Roomtche Kerke, niet anders zien kan dan
op de misbruiken, en geenfms mag misduidt
worden om aen de poede Geloovigen te ver-
bieden, het gene de heilige Paulen en Lee-
raers van die Kerke hen al van ouds zoo her-
telijk hebben aengeprézen.

Wat zal ik wijders melden van d\'Italiaen-
fche Overzettingen der H. Schrifture, door
Takob de Voragine Arfchbisfchop van Genua,
cn naderhand door MJherbe Benediktijner
Abt, of andere Vertaelders op^^efteld? Waer
toe zouden zy dog gemaekt zijn, dan om van
de genen, die geen Latijn verftaen, gelezen te
worden? De gemelde Abt geeft zijn doelwit
en beweegreden openlijk genoeg te kennen,
zeggende dathy dit werk ondernoomenheett,
OM de niet kleine , maer wel groote en zalige
nuttigheit, welke de Katholijken , die liefheb-
bers der eeuwige goederen zijn , daer mt ßon-
dm te halen. Conssderata la non pmca,
anzi magna , cr faluttfera utthta^ che ne con-
feguirebhono gU Catholiciveri amatori degU

eternt beni.

Dos om iet naders en van verfcher geheu-
geniffe^hier by te voegen, d\'uitmuntende Kar-
Sinael Jphan Kafimir Denhoff, Bisfchop van
Cefeite , in zijae HsM \'tjk Ondsrwijz^inge

over het Sakrament van Penitentie, niet lang
geleeden in het ligt gebragt, ziet het als een
oorzaek der hedendaegfche wanzeden aen, Dat
men de regte hevattinge van het Chrißelijl^le^
ven verlooren heeft: om d^t zjj niet meer ge-
z.ogt word in de H. Schrifture, alwaer zy
troHweltjk^door den H. Geeß afgetekend te vin-
den is. Essersi perfa l\' idea del vivere Chri-
ßiano, per non cercarfi ptii cjueßa nelle Sagre
Scrmure » dove fi trova fedelmente delineata,
dallo Spirito Santo: Zoo fpreekt hy in de
Vooréden , of in zijnen Zendbrief aen de
Herders en Biegtvaders van zijn Bisdom. Doo-
op dat wy niet en denken dat dit alleen op d?
Leeraars ziet, en dat hy niet en zoude goed-
vinden dat ook andere menfchen het woord
Gods lezen , zoo beveelt hy zelfs aen de Biegt-
vaders, dat zy den genen die weinig wezen
of gevoelen van Godsdienft toonen , onder
andere oeffeningen ook het lez.en van het woord
Gods tot Penitentie zullen opleggen II leg-
gere , 0 l\' udire ia parola di Dio. Zoo ver-
^^ is \\ van daer dat die Bisfchop, en Kardi-
nael der Roomfche Kerke, het lezen der god-
delijke Boeken, als het met een godsdienftig
gemoedt gedaen word, ook aldaeryoor het
Volk ongeoorlofd zoude agten.

IV. Hoofddeel.
Van de Kei;^riijk^ Ordenantien of Bevel-

G %

brieven in Nederland , wegens het lezen
der Heilige Schrifture.

nder andere werktuigen, die tot het on-
dermijnen van \'t lezen der goddelijke
Boeken onder het volk door fommiger woe-
lendedriften worden aengevoerd, vmdenook
de Keizerlijke bevelbrieven hunne plaetie. De
hoogberoemde Keizer, en Koning van Spaen-
ien. Karei V. als Opperheer der Nederlp-
den\' heeft op dit ftuk in den eerften ophef
der Scheuringe cenige bevélen rakende dat le-
zen doen afkundigen. Edog vermits de be-
vélen der Vorften en wereldlijke Magten om-
trent de pligten van den Godsdienft, als zijn
het gebruik der Sakramenten, het lezen der
heilige Schriften , cn diergelijke geeftelijke
oefteningen , niet anders mogen aengezien
worden , dan als uitvoeringen der Kerkelijke
wetten en tugtregels: en dat die Keizerlijke
bevelbrieven gegeven zijn, aleer mennogee-
nig befluit deswegens in de Kerke gemaekt
had: zoo volgt dan zekerlijk, dat dezelve op
wat anders moeten gezien hebben, als men nu
wel zoude willen voorgéven. En om der zei-
ver ooemerk niet verder op te zoeken, kun-
nen wy \\ in \'t gene de Schrijver der
Onderrigtinge van die Bevelbrieven zeit in-
voert , duidelijk genoeg bemerken.

In ä\'Ordenmie van \'t jaer M D L. verbiedt

de Keizer het verhandelen en twiflen over de
Schrifture, zoo in \'t heimelijk^als in \'t open-
baer: of die aen anderen voor te lezen, of uit
te leggen, \'f en zy het ten winßeGodgeleerden
zijn^ goedgekeurd in eenige Hooge(choole ^ die
zulks onderneemen: en dat met bedreiginge
tegen d\'overtreeders van als muitmakers, en
verßoorders van den lande, en van de gemee-
ne rufl, met de doodt te zullen geilraft worden.

Maer wat raekt dit het eenvoudig lezen der
H. Schrifture onder de Kathoiijken.^ Jmmers
niet in het alderminfte. "Wie heeft oit zoo
dom en onverftandig geweeft, dat hy \\ enkel
lezen van den heiligen Bijbel zoude uitkrijten,
als een werk van muitmal<^rs , en verßoorders
der gemeene rufl van den lande: en \'t welk
men op lijfflrafFe zoude kunnen verbieden?
Wie heeft oit in zijne gedagten laten koo-<.
men, dat men van \\ getal der Godgeleerden^
en in eenige Hoogefchoole goedgekeurd moet
zijn , om het Evangelieboek te mogen lezen?
"Waerlijk die de wiilekeuren van Keizer Ka-
rei zoo onbcdagtelijk tot hun oogwit misbrui-
ken , denken niet hoe zeer ^t ontzag en d^eer-
biedigheit, welke zy dien wijzen Vorftfchul-
dig zijn , hier door benadeeld en gequetil:
word. De zaek is te flegt om wededeidt te
worden, en die ons met zulke Ordenantien
voor den dag koomen, behooren zelf welbe-
ter te weeten. Waerom doet men die dan

^ 3 g^i-

gelden in een zake, daer zy ter wereld niette
pas koomen ? By gebrek van wat beters, tragt
men zijne pijlen van alderhande hout te ma-
ken, Want, met een woord gezeidt, deze
bevélen, gelijk yder woord van der zeiverin-
houdt baerblijkelijk te kennen geeft, zien al-
leenlijk op de nieuwe Leeraers van die ramp-
zalige tijden , die onder de Geloovigen in-
kroopen , en door verhandelen en twiflen
over de Schrifture, zj>o in het heimelyk als in
^t openbaer, Aoox het voorlezen , uitleggen tn
lïiisduiden der zelve,d"eenvoudige menfchen
van "t geloove , en van d^ eenigheit der H.
Kerke zogten af te leiden , en tot hunne ge-
meinfchap over te halen, Zy zien op een
deel menfchen van jeukerige ooren , en van
onweetende laeddunkendheit, die onder fchijn
van Hervorminge hun eigenbelang en onge-
bonden levenswijze zogten te begunftigen,
en zig derhalven lig»-elijk lieten bepraten en
verlokken. Maer zy raken geenfins de Ka-
tholijken , die naer den geeft van de Kerke
tot hunnen trooft en ftigtinge de H. Schrif-
tui\'e lazen.

Het Plakaet van "t jaer mdxxix. zag ook
op geen andere, dan op de genen die zig aen
de nieuwigheit vergapende, voor Hervormers
van de Kerke op ^t tooneel quamen, en door
middel van nieuwe vertalingen , en eigenzin-
nige uitleggingen van den Bijbel, hunne rol-
le

Ic poogden uit te fpeelen : nog \'t is niet an-
ders aengeleidt , dan om zoodanige vertalin-
gen en misduidingen te vveiren. Want dat
men de goede en regtziiinige Vertalingen zelß
ook in voorige tijden noit afgewézen heeft j
blijkt uit d\'oude Leuvenfche Overzettinge,
uit de Vertaiinge des N. T. door Franciskus
Koßerus uitgegeven, en uit meer andere.

"Wat het ander Plakaet, namelijk van "t
jaer mdxxvi. belangt, \'t is zoo klaer als dë
heldere zon op den middrig fchijnt, dat het
geen anderen beoogt, dan de genen die dè dwa-
lingen diet tijden opperden en voordqueekterij
niet door het eenvoudig lezen der H. Schrif-
ture , maer door dezelve naer hm gering ver-
ft and uit te leggen : en die andere menfeheil
door dat lokaes ligtelijk verleidden. ^T bê-
fluit van Ordenantie is t Dat niemand z.ig
z.al laten vinden in eenige vergaderingè huiten
de gewoonlijke tijden en plaetfen : om daer het
Evangelie, de Brieven van den H Paulus, óf
andere hoeken der H. Schrifture te lezjn.., of
eeniger tvijzje daer van te ffree\\én, of te han-
delen : namelijk in zoodanige afgezónderdé
vergaderingen, als de Nieuwgezinden in dien
tijdt pleegen aen te leggen.

Zeker die anders niet heeft in té bréngért
tegen "t heilig cn aloud gebruik van \'t lezen
der heilige Boeken , voor het volk van onzé
tijden en landen , dan zoodanige ßeyelbrie.^
C 4 ven,

ven, die ahlians de Katholijken nog in "tkort
nog in het lang betreffen , doet al t" openlijk
blijken hoe flegt het met den voorraedt zijner
bevvijsftukken gefield is. Als men zoo kom-
merlijk en armoedig voor den dag koomt, en
zoo verkeerde wapenen bézigt om goede din-
gen te beftrijden , wat doet men dog anders
dan zijne eigen naektheit tentoon ftellen? Ay
dog, lieve Broeders, laet ons eikanderen met
geen onnutte twiffredenen het hoofd moede
maken. Waer toe de menfchen , die niet
beter weeten , aen het oor geleld met Bevel-
brieven , eeftijds tegen d" afvalligen en tegen
d\' Onkatholijke leeraers gemaekt , als of die
aengeleidt waren om d\' onderdanige en ge-
hoorzame kinderen der Katholi|ke Kerke het
lezen der H. Schrifture te verbieden ? Het
twift:en , mishandelen en eigenzinnig uitleg-
gen van Gods woord, en diergelijke onrufti-
ge betfagtingen, ftrekkende om zig en ande-
ren tot fcheuringe en verdeeldheit aen te zet-
ten , worden door de gemelde Bevelbrieven
geftuit.en verbooden. Nu dat zoodanig mis-
bruik der gewijde Schriften verdient tegenge-
gacn en belet te worden, is immers een zaek
waer in wy alle eendragtelijk overeenftemmen.
Laet ons dog niet min hier in eensgezind zijn,
dat men het godvrugtig lezen en bevroeden
der zelve den Geloovigen met ernft cn yyer
behoort aen te prijzen. ;

Fra»\'

Franziskus Koßerus, Priefter van ^t Gezel-
fchap der Jefuieten , die ■\'t Nieuwe Tefta-
ment , met eenige verbéteringen in de Ver-
talinge, en met uitleggingen , in het jaer
MBcxiv. t\' Antwerpen heeft aen den dag
gegéven, beantwoord in. zijne Voorréden de
genen die zijn werk mogten tegenfpreeken,
betuigende dat terwijl d^Onkatholijke leeraers
het volkmet hunne nieuwe vertalingen en uit-
leggingen van Gods woord zoeken te verlei-
den , wy niet en moeten ftilzitten, maer de
Geloovigen door goede overzettingen , en
regtzinnige verklaringen, in \'t geloove en in
d\'eenigheit der H. Kerke tragten te bevefti-
gen. Wijders betuigt hy dit Nieuwe Tefta-
ment uit te geven met goedvinden en belie-
ven der geeftelijke Overften: gelijk het ook
uit bevel van den Apoßolifchen Stoel door ver-
fcheiden Hoogleeraers te Leuven overzien en
onderzogt, en vervolgens goedgekeurd is, ook
met toeftemminge der wereldlijke Overfien:
tot een overtuigend beu\'ijs, dat het hunne mei-
iiing niet en was, het lezen van dit heilig
Boek door hunne Plakaten geheel en al te ver-
bieden ; maer enkelijk het misbruik der on-
weetende en onbeveßigde. menfchen, daer de
H. Apoftel Petrus ii/Pet. iii. I(>.^van fpreekt,
te beletten.

"Wel is waer dat die Vader ter zeiver plaet-
fe vermaent, dat het elkeen niet en betaemt

C 5 de

Nader berigt
de H. Sclirifture te lezen, als\'ef reden is om
te vreezen dat zy die naer hunnen eigen zin,
en tegen de leere der algemeine Kerke mög-
ten misduiden: maer hy geeft ook duidelijk
genoeg te kennen, dat zy zulksvryelijkmóo-
jen doen , wanneer die vrees geen plaetfe
leeft: zonder dat hy dan,ook in die tijden,
van eenig verlof hiér toe te vragen gewag
maekt. Zoo moet hy ook verftaen worden,
als hy op d\'Evangelifche wóórden Jóan. V. 59.
Onderzoekt de Schrifturen , zeit dat het een
dooling is te leeren, Dat alle man behoort de
Schrifturen te tezxn, ende de u/aerheit daer in
f onderzoeken: namelijk elk op zijne eigen
hand, en zondef noodige onderwerpinge aen
\'t oordeel en den zin der Kerke. Want o-
ver de woorden van Philippus tot den Moor-
fchen kamerling Handel, vni. 30. Meint gj^
dat gj ook \'iDel verßaet het gene gj leefi ? geeft
hy zijne meininge volkoomelijk te kennen,
als hy regt uit en zonder eenige bewimpelin-
ge aentékent tegen d^ Onkatholijken: Dat het
niemand verbooden word de H. Schrift are tc
tezen, als hy dat profijtelijk doet, te weeten,
die niet uitleggende naer zijn goeddunken^ maer
die verfiaende naer d\' uitlegginge der H. Ker\'
kf , die ons haren zin verklaert door Philip-
pus ^ dat is, door geeßelijke Leeraers yons daer

toe van haer gezonden.

Ik heb dit van Koßerus wat breeder aenge-

haeld.

haeld, om dat deze Schrijver , die nu over de
Lx. jaren Jefuiet geweeft was, die nog eeni-
ge jaren by den H. Ignatius gewoond en ge-
leerd , de tijden van ^t Koncilie van Trente
beleefd, en alle de beweegingen in "tomkee-
ren van den Godsdienft, in Nederland byge-
woond en gezien had , ongetwijfeld van de
Keizerlijke Ordenantien aldaer betere kennisfe
moeft hebben, dan de genen die dezelve al-
thans opdringen om het volk het lezen der hei-
lige Schriften te verbieden , \'r welk Koßerus
verklaert aen niemand verbooden te zijn, als
het gedaen word op die wijze, gelijk alle yve-
riqe en wijze Herders de menfchen keren dat
het gedaen moct worden.

Wy konden hier, niet t\'ongeleegener plaet-
fe j aenhegten de veelvuldige leerredenen van
nog een anderen Nederlandkhen Jefuiet, die
zeer dikmaels en y verig het lezen en betragten
der goddelijke Boeken uit de heilige Oudva-
ders aenraedt : ik wil zeggen, van Adriaen
-Mangotius. Edog dewijl die reeds in onze ta-
le overgezet, en in een boekje vergaderd in
veeier handen zijn, inoogen wy hier althans
die moeyte fparen. "Wy behoeven ook geen
andere Keizerlijke Bevéibrieven op te zoeken,
die ^t lezen van den Bijbel nog meer begun-
ftigen, welke miskhien niet befwaerlijk zou-
den te vinden zijn : dewijl het dog ten vollen
bekend ftaet, dat de nu opgemelde de zake der

ge-

44 Nader ber igt

genen die ze hebben acngevoerd, veel eer om-
verre ftooten, dan dat zy die in hetaldermin-
fte zouden onderfchragen.

V. Hoofddeel.

Van de Verklaringe van den Bisfchop van Ka-
ßorien , aengaende de vryheit der Katholij-
k^en hier te lande , in \'t lezen der heilige
Schnfture. Optvek^ng voor de Leeraers en
Herders, om op dit fpoor de Geloovigen tot
yver in \'t betragten van Gods woord aen te

e hoogwaerdige Bisfchop van Kafiorien,
Johan van Neerkaffel, zaliger geheuge-
nifle, die het Bisfchoplijk ampt en bedienin-
ge veele jaren in deze landen, als Apoftoli-
fche Zendeling en Kerkvoogd, met roem be-
kleedt heeft, was volgens zijne openhertigheit
niet traegjOm aen zijne vrienden en die met
hem omgingen te verhalen, hoe hy te Ro-
men zijnde den Paus zelf aendiende, dat de
Geloovigen in deze gevveften de heilige Schrif-
ten lazen, zonder dat zijne Heiligheit zulks
tegenfprak of verhinderde. "Waer hy by-
voegde, dat het bezonder oogmerk van zijn
Boek Van \'t Lezen der H. Schrifture, en de
vrugt die hy door ^t zelve beoogde, was de
Katholijken tot het naerilig en godvrugtig le-
zen

Wegens het lezen der H. Schrifture.
zen der zelve aen te voeren. Welk voornee-
men hy dan naderhand ook door cen tweede
Boek heeft voordgezet, wederleggende met
ernft en nadruk het gene een Onbekende te-
gen zoo heilzame oefteninge onverftandelijk
had opgeworpen.

Ten dien einde was \\ ook, dat die Bis-
fchop verfcheiden Pricfters van deze Kerke
tot het vertalen van den Bijbel aenmoedigde:
en wy kennen iemand, die alhoewel hy dezen
raedt niet in den wind gellagen heeft, egter
wcl wenfchte den zeiven met vlijtiger eerbie-
digheit cn geftadigcren yver opgevolgd te heb -
ben: en die "t althans nog zijn genoegen agtj
al wat hem van Godt genadelijk gegéven is,
tot nadere uitvoeringe van zoo loffelijke zake
getrouwelijk te mogen aenleggcn. Dog om
dit af te breeken, laet ons de plegtelijke Ver-
klaringe van onzen Kerkvoogd, fchoon eens
ai andermael voorbenen aengehaeld, hiervoor
de derde mael nog eens ter neder ftellen: na-
dien men thans zig niet en ontziet in twijffel
te trekken , of die Verklaring ook waerlijk
door dien hoogwaerdigen Schrijver in zijn
Bock gefteld is. My dunkt dat de zaek van
genoegfaem belang en nafleep is, om alhier tc
worden opgehelderd: hoewel zoodanige twijf-
feling niemand, die eenige kennisfc van de-
ze dingen heeft, oit konde in gedagten val-
ien.

In "t IX. Hoofdftuk van \'t aenftonds ge-
melde Boek ftaet dan, om kort te gaen, al-
dus te lezen. Men moet dan bejluiten, zeit
de Bisfchop van Kaftoricn,<:^^ï? het gebodt van
Pius den Fier den, rakende hetlezjen der heilige
Schrifture in gemeine talen, de Chriftenen nu
niet langer verbind, niet meer dan die andere
inßellingen van dewelke wj nu gefprooken heb-
ben : namelijk van geen bloedt , of vleefch
van verftikte dieren t^ eeten, Handel, xv. en
diergelijke: naer dat niet alleen -welgeleerde en
Ka^olyks Leeraers in de Hoogefchoole van
Leuven en elders, den geheelen Bijbel, inde
gemeine tale overgezjet , hebben in het ligt ge-
géven: maer oo^z.eer beroemde Schrijvers, die
d\'Onhatholijkcn weder leidt hebben, en heilige
JBisfchoppen, de Katholijken niet alleen wegens
d\'opregiigheit van fommige hertalingen des
Bijhls in de moederlijke tale verz.ékerd, maer
hen daerenboven tot het lez.en der zelve hebben
aengemoedigd: wel weet ende dat men daer uit
die ongemakken, voor dewelke Pitts de Fier de
in zjjnen t§dt bekommerd was,nu niette vree.
zßn heeft: jae dat men in tegendeel moet be-
tranwen , dat de Geloovigen tegenworrdig uit
het naerftig gebruik, en de liefde der H. Schrif-
ture de z.elve vrugten zullen rapen, die de H.
yohan Guldemond en d\' andere Oudvaden in
hunties tijden geleerd hébm dat mm udt dez^el-
<ve ks^d^ halen,

pez€

W\'egms het leX^en der H. Schrifture 47

Deze verklaringe wilde de Schrijver der
Onderrigtinge , naer verloop van twintig ja-r
ren, geern in twijffel trekken. Onder andere
ongerijmdheden vraegt hy , fpreekende van
den doorlugtigen Bisichop Johan van Neer-
kalfel: In wat boek dan heeft hy dit verlof yOra
de H. Schrifture in de gemeine tale te lezen,
z,oo onhefcheidentlijk^ gegeven} Is ^t misfchien
in \'t geen hy heeft gefchr even van \'t lezen der
H. Schriftuur ? Hier is \'t, 6 Onderrigter:
dewijl \'t u dog behaegt na den bekenden weg
te vragen. Hier is \'t, zeg ik, dat hy deze
verklaringe , ter plaetfe boven aengewézen,
niet onhefcheidenlijk^, maer wijslijk gedaen heeft.
Dog hier kannen \'t zoramigen , zeit hy, die
ikjiier van hshhe gefproken, ook niet in vinden^
ten minften niet in de eerjle Latijnfche Druk^
Maer kon dan uwe naerftigheit dit zelf ter aen-
gemelde plaetfe niet vinden, en lezen in de
Franfehe en Duitfche vertalingen? Jae , maer
ik weet wel , gaet hy voard , Dat de heden-
daegfrhe nieuwe Leeraers gene zwarigheid ma~
ken, om n^ haer believen te veranderen, byte
voegen, agter te laten verfcheide dingen in de
boeken, die zy doen herdrukken, en\'er even-^
wet dfi eigenfle op fchrift en , namen der Au-r\'
tkeurs, en goedkeuringen voor opflellen ,
als \'tn verfcheide voorvallen bewezen k^tn wor»
den.

Indien gy dit wel weet, en zulks, geli|k

gy voorgeeft, in verfclieiden voorvallen kunt
bewijzen, zoo moeft gy dan ten minfte eeni-
ge blijken hier van opgeven: op dat men zien
mögt of uw zeggen geloofwaerdig, dan oC\'t
-verwerpelijk en zonder grond is. Zoo lahg
gy dit weigert, en in gebrek blijft van uwe
bewijsftukken op \'t tapijt te leggen, zoo is het
redelijk dat alle,. die zig niet aen ligtvaerdig
oordeel willen fchuldis; maken, uwebetigtin-
ge tegen de genen, die gy t^onregtden fmaed-
naem van nieuu\'e Leeraers geeft, als ydel,
los en ongegrond verwerpen, Ondertusfehen
koomt deze verdagtmaking alhier geheel niet
te pas, \'t cn zy gy zegs^en wilt.dat "er reden
is om te twijfieleu, of\'er niet iet zulks aen
\\ Boek van hooggemelden Bisfchop mag ge-
pleegd zijn , en of\'er de bovenverhaelde ver-
klaring niet buiten zijne kennisfe door ftoutc
handen ingelaft is.

Edog indien gy dit wilt zeggen;, zpö weet
dat gy uwe zaek zeer qualijk Meldt hebt, als
gy zoo ongegrond een agterdogt durit invoe-
ren, terwijl de genen die op dit ftuk voor de
waerheit getuigen kunnen, nog in wezen zijn.
Alle die met den Bisfchop van Kaftprien om-
gang hadden, ten tijde als de Franfche verta-
ling van zijn \'Rook Van \'t Lezen der U. Schrif-
ture in \'t ligt quam, weeten dat dit niet al-
leen met zijne kennisfe en toclatinge , maer
onder, zijii beleidt,en jnet yolkoomen ge-
noegen

Hoegen en goedkeuringe gefchiedt is. Dewijl
ik in dien tijdt \'t geluk had van in zijn gezel-,
fchap televen, zoo kan ik van die zaek oofc
uit eigen kennisfe fpreeken : dog indien mijn
woord misfchien by u niet fvvaer genoeg mogt
weegen, daer zijn nog anderePrieftersin deze
Kerke, welker getuigenis door hun gezag ea
aenzien dezelve t\'eenemael buiten twijfel kun-,
nen ftellen , cn die niet weigeren zullen voor
de waerheit te getuigen.

\'T was dan met believen van den Bisfchop
dat de Franfche vertaelder dc verbéteringen
die in zijne Ovcrzettinge tc lezen zijn, daer in\'
gevoegd heeft: jae \'t was de Bisfchop zelf,die
ze daer heeft doen invoegen, gelijk die Ver-
taelder voor in zijn boek betuigt, alwaerhydit
Bertgt ftelt. Zoo V

vertalinge gevonden worden, die van\'tLati/n
\'verfchillen, ef wat uitgebreidt zijn: H kaam
hier by toe, dat Mijnheer de Bisfchop van Ka^
ßonen , weetende dat ik beezig was met zijn
Boek m t Franfch over te zetten, my eeniac
pentekeningen toegezonden heeft, dtehybeaeir-
de dat fk^zoude volgen: op dat deze overzet-
ting mogt overeenkomen met zijn Latunfchboek
^00 gelijk^hy voorneemenswas het zelve op nieuw
m t hgt te geven. Deze Franfche vertalins
heeft ook hare bezondere goedkeuringe van
een braef en aenzicniijk Man. En ^was\'t
begeercn van den Bisfchop, datditvoorfchrift

D

in de Nederlandfclie overzettinge ook zoude
sevolgd worden: gelijk dan naderhand gefchiedt
fs, als Wijkt uit de Keure, door een eerwaer-
dig Overpriefter,en vriend vanmeergemelden

Bisfchop, daer aen gegéven.

Maer wat mag ik zoo veel fchrijven vaneen
zaek, die niet eens zoo veel woorden.van noo-
de heeft: of mijnen tijdt flijten methetafwee-
ren van een bekladdinge, daer mets ter wereld
aen is^\' \'T is zeker en be\' end, dat de verkla-
ring o^er de vryheit van het lezen der heilige
Schriften hier te lande, m \'t Franfch en Duitfch
uitgegéven, des Bisfchops eigen is Jae hy
was zoo vol van die gedagten, dat hy dezelve
openlijk en onbefchroomd voor geheele Kerk-
eemeinten verkundigde, hen verklarende dat
2v de goddelijke Boeken vrylijk mogten lezen,
dog met een gemoedt van ware Kathohjken
en kinderen der Kerke: gelijk my onlangs een
goed Vriend verhaelde, in de Gem^mte, die
hy als Herder beftiert, dus gefchiedt te zijn.

Want het gene d\' Onderrigter zeit , Dat
nog Btsfchoppen, nog Paftoors, nog Btegtva-
ders magt hebben, aen ieder onbefchetdend-

lak • hy wilt zeggen, zonder onderfcheidt:
lle het iy of met, verlof te g^cn tot het lezen
der Schriftuur: dit is of uitfpoong of het
toont zijne onkunde in de Kerkelijke leere.
Indien hy door z^jn Wie het z.y ofmetmlt te
kennen geven, dat het lezen der H. Schriftu-

mgens het lezen der H. Schrifture. j j
rc niet en mag toegelaten worden aen de ge-
nen , welker gefteltenis zoodanig is , dat zy
geen goede vrugten daer uit.ftaen te trekken ,
maer dezelve qualijk te misbruiken: zoo dracft
hy buiten \'t fpoor. Want niemand heeft oit
getvvijfield, of die heilige zielefpijs moet den
zoodanigen, zoo lang zy in dien ftaet zijn
door de geeftelijke Geneesmeefters verbooden
worden, even gelijk broodt en wijn , heil-
zaem voedzel der gezonden, den zieken gedu-
rende^ de ziekte door de Geneesheeren der lig-
hamen verbooden word. Maer wilt hy zeL
pn, dat dc Herders en Leeraers geen malt
hebben om den Geloovigen in ^t algemein te
verklaren, dat het hen vry ftaet, naer dat de
ziekte over is, wederom de fpijze en drank
der gezonden te gebruiken: zoo is hy niet al^
leen het fpoor bijfter, maer hy geeft ook hel-
der blijk dat hy zig een verkeerde bevattinge
heeft op dit ftuk gemaekt

Om dit te verklaren moet men bemerken
dat het lezen der heilige Schriften niet en is
van \'t getal der dingen, die eerft en in zig zel-
ve voor het volk ongeoorlofd zijn, en maer
aen eenigen als by voorregt worden toegela-
yn: maer dat het in tegendeel een zaek is
die het volk Gods, van Moyfes tijden af tot
deze laetfte eeuwen toe, altijdt onverhinderd als
een hemelgunfte bezeten cn gebruikt heeft:

D a die

die hen door de Profeeten en d\'Apoftelen van
Gods wegen toegediend, cn door d\' algemei-
ne overléveringe der Oudvaders herteUjk aen-
geprézen en bewaerd is. Zoo dat de heilige
Bisfchoppen en Herders , verklarende dat de
Geloovigen de H. Schrifture, zuiver en regt-
zinnig in hunne tale overgebragt, onbelem-
merd mogen lezen, en zelfs hen daer toe met
yver vermanende, hier door geen nieuw voor-
redt of gunft verkenen: maer alleenlijk tot
ruft en bevreedinge der teedere gemoederen
hun oordeel geven, en hen bekend maken dat
zy in hun oud en vaderlijk regt wederom be-
veftigd worden: dat zy huns Vaders Brief, hen
van den hemel toegezonden, gelijk de H. Paus
Gregorius de H. Schrifture noemt; dat zyzijn
Teftament, en den Regel huns levens, wel-
ke fommigen zig door hunne oproerige en on-
weetende driften voor een tijdt geflooten had-
den, thans vrylijk en onbekommerd mogen
inzien: en dat zy dat hemelfch Manna,\'twelk
fbmmiger geeftelijke ziekte hen onbruikbacr
gemaekt had, nu in dc vrcede en eendragtder
H. Kerke, daer het, naer\'t zeggen van den
Schrijver der Navolginge van Chrißus , ne-
vens het H. Sakrament van zijn Vkefch en
Bloedt opgedifcht is , geruft en blymoedig
mogen genieten: vermits de quael, die zulks
ten deele verhinderd had, nu door den zegen
ran Gods genade buiten de Kerke gedreven er»

ver-«

verdweenen is. Alle d\'Oudvaders betuigen
eenpaerlijk de waerheit van ^t gene wy hier zeg-
gen.

Hier fluiten wy dan ons nader Berigt van
\'t lezen der heilige Schriften, voor zoo veel
het opzigt heeft op de Korte Onderrigtinge.
De zaek is dan aldus geleegen. Naer \'t ein-
digen van de Kerkvergaderinge te Trente, is
door eenige daer toe gemagtigde Kerkvoogd
den een Lijft van verdagte en khadeiijke boe-
ken opgefteld, die men onder de Geloovigen
verbood te lezen, volgens den laft van de Va-
ders ten dien opzigte gegéven. Hier nevens
wierden op goedkeuringe en bevél van zijne
Heiligheit Paus Pms IV, eenige Regelwetten
aengehegt : door dewelke zelfs het lezen der
boeken, die van Kathoiijke Schrijvers over dc
gefchillen van geloove en Godsdienft tegen
d\' Onkatholijken gefchréven waren , als ook
het lezen van den Bijbel in gemeine talen zonder
verlof, aen \'t volk verbooden wierd, uit vreeze
van de gevaerlijke misbruiken dier tijden. Dit
alles blijkt uit de Beiluitbrieven of Ballen van
hooggedagten Pius IV. den xxiv. van Lentc-
temaend des jaers md. lxiv. en van Klement
VIII. den xvn. van Wijnmaend md. scvn,
uitgegeven.

De deftige Schrijvers en doorlagtige Bis-
fchoppen, de Gebroeders van Walenburg, ne-
vens den meergemelden Vader F. fleren,zeg-

^ 3 gen

gen regt uit dat het een valfch voorgéven van
DumouUjn en eenige andere Onkatholijke
Schrijvers is , die Regelwetten aen \'t Koncilie
van Trente toe te fchrijven. Hoewel egter de-
zelve, als blijkt uit den Kardinael Bellarmijn,
in \'t ir. Boek van \'t Woord Gods aen \'t xv.
Hoofddeel, en uit die Regelwetten zelf, op
niet anders aenleggen, dan om d\' onweetende
en vermeetele geeften te verhinderen van \'\'t
misbruik der alderheiligfte Boeken , en om d\'
eenvoudige Katholijken van \'t lezen der on-
regtzinnige Vertalingen af te houden. Wel-
ke voorzorg in den aenvang der Scheuringe,
ter oorzake der verfcheiden Overzettingen ,en
der bedekte Afvalligen, nut en noodig was.
Dog dit onweer overgewaeyd zijnde, of im-
mers buiten den omtrek der H. Kerke gedre-
ven, daer de zon der waerheit dien nevel door
hare ftraelen verydeld heeft, zoo zijn de zaken
dat aengaende wederom tot haren ouden flaet
gekeerd: gelijk wy dan uit den Bisfchop van
Kaßorien, wat dog ons land belangt, terftond
gehoord hebben.

Dus zien wy hoe het gene tegen zijne Ver-
klaringe wierd aengezet om die te verfwakken,
in tegendeel gediend en geleegendheit gegéven
heeft\'om dezelve kragtelijk te beveffigen, de
waerheit nog meer op te helderen, en die ze
door een onbezonnen yver tegengaen, geheel
t"" ontwapenen. Wy hebben ook getoond wat

in

in andere landen \'t gevoelen van de Bisfchop-
pen en Leeraers, ook zelfs van Jefuieten van
grooten naem, in Italien , in Nederland, in
Duitfchland , en in Vrankrijk is: en dat de
Keizerlijke Plakaeten eertijds op dit ftuk in
Nederland uitgegeven, duidelijk gemaekt zijn
tegen d\' Onkatholijken, die eigen vertalingen
en uitleggingen fmecdende, dezelve in heime-
lijke vergaderingen voorlazen, en op hunne
nieuwe gevoelens paften: waer door dan de
menfchcn verlokt, en van de gemeinfchapder
Katholijke Kerke tot d\'afgefcheurde vergade-
ringen overgefleept wierden : zoo dat het niet
anders dan voor een berifpelijke ftoutighcit cn
ftoute onhcdagtheit kan aengezicn worden,
dat iemand onderneemt die Plakaeten tegen
het lezen der heilige Boeken onder d"\' eenvou-
dige Regtgeloovigen aen te wenden.

Ach of onze Broeders die het acngaet, de-
ze dingen eens zonder drift en vooroordeel
wilden bemerken, en dezelve met een onzij-
dig cn opgehelderd gemoedt konden opwee-
gen: op dat wy alle mogten uit eenen mond
fpreeken, en d\' eere en de vrugtbaerheit van
Gods woord bchertigen! En wel vooral hier
in het midden van onze afgedwaeldc broede-
ren, die zig den naem van Hervormden ia
den Godsdienft geven : daer de Kathoiijken
altijdt behooren vaerdig te ftaen om hun ge-
loove te verdeedigen, en de tegenfpreekers tè

D 4 we-

Nader berigt
wederleggen. Neen, hetbetaemt niet dat zy,
welker de waerheit eigen is, zouden onbedre-
ven zijn om de wapenen uit de heilige Schrif-
ten voor haer op te neemen, en dezelve vaer-
diglijk te handelen : terwijl hunne beftrijders
zig t\' onregt die wapenruftinge aendoen, en ge-
ftadig daer mede in de weer zijn, om hen aen
te randen, te beknibbelen, en laftig te vallen.

Niet dat deze luiden in de regte kennisfe
der gewijde Boeken bedreven of geleerd zijn,
die zelfs den weg niet en kennen, of niet en
willen inflaen, om op hct fpoor van den wa-
ren zin der goddelijke woorden te koomen,
dog alleenlijk de fchorfe van die woorden met
fchoone letteren in hunne boeken dragen.
Hunne weetenfchap beftaet voor \'t meerendecl
in \\ opzeggen van eenige Schriftuerfpreuken,
daer zy van langerhand in geoeffend zijn, en
die zy niet verftaende, bywijlen zoo averegts
cn t\'onpas invoeren, dat de genen die beter
weeten , zulks niet zonder meedoogen over
hunne onwijze, en niet min verwaende zin-
twiftingen kunnen aenhooren. Zy makp
niet zelden een grooten ophef: cdog zoo ie-
mand, vaft op zijne ftukken , hen wederftand
biedt, en ruftig aengrijpt, is die Schriftge-
leerdheit haeft ten einde : en \'t blijkt wel dat
het gene in \'t oppervlies wat fcheen te blin-
ken, geen diepte in den grond van ""c verftand
keft. D\'ondervinding geejtt ons niet dan al

te

te veel bewijs van "t gene wy hier betuigen»
En dit zy gezeidt om de Katholijken te doen
verftaen, hoe dienftig voor hen het lezen van
Gods woord is, om den Onkatholijken te lee-
ren \'t hooftl bieden, en de wapenen t" ont-
wringen , daer \'t de geleegendheit mag verei-
fchen: en dat ook zulks geen fware zaek is 3
als zy eenige bequaemheir van Godt ontvan-
gen hebbende , dezelve naerftelijk te werke
ftellen, en de grondftukken der heilige Kerke
in \\ behandelen der goddelijke Bladen volgen.
Edog het gene nog van meerder aenbelang is,
de betragting der godvrugtigheit, die door de
heilige lesfen kragtelijk aengequeekt en onder-
fchraegd word, moet hen aldermeeft daer toe
beweegen. Zy zullen niet weigeren zig in de-
ze heilige oeffeninge te bevlijtigen, zoo maer
hunne Leeraers en Leidsmannen hen daer toe
met yver aenzetten. Dog als men door deze
en gene inzigten wederhouden, het volk niet
opwekt tothet betragten van een zake, die \'t
belang der godvrugtigheit zoo grootelijk be-
treft, en dat op voorgéven van een gewaende
onbequaemheit, die de bevinding genoeg toont
dat maer opgevat en ydcl is: als men zig ftreelt
met d\' inbeeldinge van wijsheit en voorzigtig-
heit, in \'t verfwijgen van het gene ons \'t on-
genoegen en de tegenfpraek van fommigen kan
op den hals halen , en daer op agterlaet de
menfchen tot nutte cn heilzame oefifeningen

D 5- aen

aen té voeren: wat wonders is \'t dathönneluft
daer toe niet ontvonkt word ?

Menvleyt zigbywijlen met de fchoonever^
beeldinge van gehoorzaemheit , cn meint al
dat men onderdanig en ootmoedig is, terwijl
men die gebruikt tot een dekmantel vantraeg-
heit of eigen ännigheit. Is \'t niet cen onge-
rijmde en beklaeglijke zaek , datmen d\'een-
parige vermaningen van alle de Vaders der fl.
Kerke agter den rugge ftek. op voorgéven
van wetten die dog geen ftand meer grijpen,
cn die de Wetgevers zelf niet begeeren dat
men ze naer de letter nog zoude onderhouden?
Is dat niet even de Kerke onteeren en onge-
hoorzaem zijn, de leere van hare heilige Lee-
raers wegfchui ven, of tegenfpreeken: jae ook
den zin en de meininge van de Pauslijke bevé-
len, door cen verkeerde bevattinge , en aen-
hegtinge aen de letter , omkeeren cn misdui-
den, wendende onbcfuisd tegen de goede Ge-
loovigen, \'tgene de Paufen tegen \'t misver-
ftand en quaed gebruik der voorlceden tijden
beflooten hadden ?

Anderen zijn \'er die, alhoewel zy de vry-
heit in het lezen der heilige Schriften niet te-
genfpreeken, maer \'t zelve voor goed en dien-
ftig louden, egter niet veel yver tot het voord-
zetten van die oeffeninge doen blijken : daer
zy nogtans andere zaken, welke zig in d\'o-
verléyerinse van de Kerke niet zoo helder op-
° doen.

doen , met d^ uiterfte nauwgezetheit drijven*
Ach of wy eenparig konden vatten, op din-
gen die in Godt verborgen zijn, niet al te vin-
nig of ftijfsinnig aen te dringen, nog clkan-
deren om eenig; gefchil van gevoelen daer om-
trent onbelecfdclijk de vriendfchap op te zeg-
gen : niet onverzettelijk te ftaen op eenige in-
ftellingen, van \'t getal der genen welke de H.
Gregorius van Nazianzen ergens noemt, Wet-
ten die al overlang verfiorven zijn,
A«t TêÖvjjxor«?, en die de wijze Inftelders zelf
niet langer willen onderhouden hebben, dan
het tot nut van de Kerke, en tot ftigtingeder
Geloovigen kan dienen: cn eindelijk kloek en
onwikbaer te ftaen voor die lecrftukkcn en tugt-
regels, die op een akijddurenden grond ge-
bouwd , en door d" eerbiedige goedkeuringe
der Katholijke Kerke eenftcmmelijk geheiligd,
aengenoomen cn beveftigd zijn j zonder oit
door menfchelijke wijsheit, door vrccze voor
de genen die ons kunnen hinderen , of door
gemaekte nedrigheit de huik naer den wind tc
hangen, of ons te laten omzetten, cn door
den vlocdt te laten medefleepen 1

Welaen dan op dien voet naer ^t voorbeeld
onzer Vaderen, en zonderling van onzen door-
lugtigen Kerkprelaet zaliger geheugenifle, dc
Chriftenen aengevt^akkerd tot het naerftig, oofi-
moedig en godvrugtig lezen der heilige Boe-
ken : die de fakkel voor onze gangen zijn, en

het

het ligt op onze wegen. Pfalm cxvn i. die ge-
fchréven zijn tot onzjn trooft en onderwtjx.in-\'
ge. Rom. XV. daer geneesmiddelen voor alle
quakn onzer zielen in te vjinden zijn, gelijk
de H. Bafilius ovei: de Pfalmen zeit : die als
cen ladder zijn om tot Godt op te klimmen,
gelijk Ifidorus van Pelufien in den lxix. zijner
Brieven fpreekt : en tot dewelke wy in alle
fware bekooringen onzen toevlugt moeten nee-
men, naer de vermaninge van den Paus/«ku-
eentius III. Quoties nobis graves tentationes
emergunt, recurramus ad teßimonia Scriptura-

rum: in (juibus invenimus cjuod miremttr, cr

exemplum qtfod imitemur. Domin. l. in Quad.
Serm. m. En dus zal \'t nu tijdt zijn, dat wy
Tan dit Hoofddeel een einde miken.

VL Hoofodeel.

Ligtvaerdigheit in \'t veroordeelen van deftige
Mannen, word aengetoond en beßraft, als
\'t werkten z,egel van een quade z.ake.

De ftoute vermeetelheit van de genen, die
de Korte Onderrigttnge gefmeedt en in^t
ligt gebragt hebben, in \'t veroordeelen en be-
kladden van zoo deftige Mannen, die zy on-
befchcidenlijk aenranden , cn met fchendige
vérwijtingen op het lijf vallen, kan niet an-
ders dan\' een krastig vooroordeel by alle be-

daerdc

dacrde en verftandige menfehen tegen die be-
fchuldigers doen opvatten. Dit geeft terftond
agterdenken, dat de zaek die zy voorftaen,
niet helder is. Want gal te Ipouwen op dc
genen die men tcgen heeft, is veelmaels een
teken dat \'er gebrek van bewijs is, en dat men
\'t gene \'er aen de redén te kort fehlet, met drif-
ten en ftout fpreeken zoekt aen te vullen. \'T
regte merk en zegel van een quade zake.

Inhetïl. Deel il. Afdeelinge, zeit d\' On-
derrigter, fprcekende van de Franfche vertael-
ders van\'t Nieuwe Teftament, te Bergen in
Henegouwe gedrukt: Dat men, om hun ge-
drag in het vertalen, met regt zoude könne»
(wijffelen, of de zelve in der daad Catholijky
ef wel eer Protefiants zijn geweeß: immers dit
blijkt uit alles opentijk genoeg, dat het ten min-
fien ziin ge^veeß voorßanders van de gedoemde
Janfenifche Leeringen. Zoo fchrijft die Onbe-
kende man met zijne onbefneeden penne.

Niemand verwagte dat wy alhier bewijsrede-
nen zullen by een gaen dragen , om zoo val-
fche en vuile kladt van den nacm dier doorlug-
tige en eerwaerdige Mannen af te wasfchen.
Dit zoude te gelijk onnut, en nadeelig zijn.
Onnut, om dat de roem van die Vertaclders
in de geleerde en verftandige wereld 200 wel
gevcftigd, cn zoo hoog bovenalle bejegeningen
der knibbelaers is opgevijzeld, dat het met regt
VQor onnutte tijdfpillinge zoude geagt worden,

ceni-«

eenige verantwoordinge voor dezelve tegen zoo
laffe mishandelinge, die niet anders dan uit dc
vervuilde bron van onweetende driften kan
opborrelen , te willen inftellen. Nadeelig
zoude ^t zijn: want niets is "er noodiger en van
meer belang, om alle redenlooze betigtingen,
die geen bewijs medebrengen, te vernietigen,
dan dat men ze met veragtinge afwijze, en zig
daer aen niet en kreune. Men moet de genen
die hunne broeders zoo onbedagtelijk en ftout
veroordeelen, doen zien dat het geen meerde-
re moeyte koft, een leugen van onweetend-
heit eenvoudeiijk af te fchudden, danvermee-
teUjk iemand op te werpen.

Dit fchijnt het vaerdigfte en befle middel,
om d\'afgunft cn den onbezonnen yver de tan -
den uit te breeken,en de befchuldigers die qua-
de gewoonte t\' ontkeren : "t en ware hunne
befchuldiging ergens zoo veel ingang vond, en
van zoo grooten nadruk was, dat een enkele
loochening of verfmadende afwijzinghet quaedt
niet uitwerkelijk genoeg fcheen te zullen ge-
neezen. Dog ik kan niet zien dat de betig-
ting, van dewelke wy hier handelen, zoo veel
indruk geven kan, dat zy niet genoeg zoude
vernietigd en verydeld worden doot dit enkel
woord: \'T is valsch en ongegrond. Of
h moefl dan wezen by menfchen, die genee-
gcn zijn de zaken niet naer reden en waerheit,
maer naer drift en ingczoogen yooroordeel af

tc

JVegens het leze» der H. Schrifture.
te meeten: dewelke wy, zco lang zy by die
zinnen blijven, niet onderneemen te bewee-
gen.

Want wat belangt de genen die naer rede-
lijkheit en billijkheit voordgaen, en die ont-
zag dragen voor t bevel van Christus : Oor-
deelt met, op dat gj niet geoordeeld word: die
zullen terftond met den eerften opflag alle zoo-
danige betigtingen, die nog op gezag nog op
reden fteunen, en waer door de naem van eer-
waerdige Katholijke mannen in \'t ftuk van ge-
loove en leere fwaerlijk gefchonden word, met
verfoeyinge als vuil en Onchriftelijk verwer-
pen. Nu dat hier nog gezag nog reden is,
is baerblijkelijk. Want wat gezag kan een
Onbekende hebben, die zig in zijn Gefchrift
nergens door geloofwaerdig maekt, maer ge-
lijk uit onze voorgaende Hoofddeelen blijkt,
onkunde met verwaendheii; gepaerd heeft.? En
wat zijn Opneemer of Uitgever aengaet: of
die man verdient dat iemand op zijne enkele
getuigeniflé, in zaken van zoodanige natuer
en aenbelatig, zoude voordgaen , en of het
wijsheit zoude zijn aen zijn zeggen , zonder
ander bewijs, geloove te flaen, laet ik eetiy-
der oordeelen. jae ik kan niet denken datdie
man zoo wel in zijn eigen gunft ftaet, dat hy
zelf die groote verbeeldinge van zijne gezag-
lijkheit zoude kunnen voeden. Overzuiks zul-
let» wy dan ook althans geen fcherpe heelmid-

dc.

delen, die misfcKien anders zouden noodig
zijn, hier tegen invoeren.

Reden van Kunne bittere betigtinge tegen de
Franfche Overzetters, Dat het ten minften aijn
geweeß voorftanders van de gedoenide Janfeni-
fihe Leeringen, en \\ gene daer nog byftaet:
reden hier van, zeg ik, geven zy ganfch niet:
dan alleenlijk met wilde en onbepaelde woor-
den te kennen gevende, dat zy hunne verta-
iinge van het Nieuwe Teftament door invoe-
gen , uitlaten of veranderen naer de gedoemde
Leerftukken gepaft en gefatfoeneerd hebben:
zonder dat de befchuldigers eenige proeve hier
van geven, of het minfte bewijs bybrengen,
nog ook iets anders tot bekragtinge aenvoeren:
behalven wat geblaes dat niet met al betékent,
of \'t welk niet alleen o\'.\'erlang beantwoord is,
maer ook op de gemelde betigtinge ter wereld
niet te pas koomt. Meer behoeven wy althans
van deze Vertaiinge hier niet te wagen.

Dit durf ik zeggen, daer \'t alle wijzeen ge-
matigde mannen hooren : Dat de Vertaelders
wegens deugd en vroomigheit, geleerdheit en
godvrugtigheit, regtzinnigheit en yver voor \'t
Geloove, op het tooneel der ftrijdende Kerke,
waer van zy nu zijn hooger opgetreeden, tot
huns levens avond toe zoo bekend ftonden,cn
door den nevel van de donkere dagen hunner
vreemdelingfchap zoo helder flonkerden: dat
dc genen die hen hier 4us onredelijk beklad-
den j

Wegens het lezen der H, Schrifture.
den, het voor groote eere mogten agten, had-
den zy \'t gekik gehadt van aen der zeiver voe-^
ten in de reye der leerlingen te mogen zitten.
Dog "t is niet vreemd nog nieuw \'\'t gene wy
zien en hooren: dewijl ook zelfs de heiligfte
Mannen van ouds wel wierden mishandeld, en
over de tong gefleept,door de genen die moo-
gelijk niet waerdig genoeg waren om hen het
handwater toe te reiken.

Eer d\' Onderrigter goeden avond zeit, ftek
hy nog eenige vraegftukken ter neder, als de-
welke uit het gene hy tot daer toe geopperd
had, fchijnen te volgen: waer over hy egter
zijne uitfprake niet volkoomelijk durft geven,
maer die overlaet aen de bedenkingen van den
onzijdigen lezer, gelijk hy zeit, en aen het oor-
deel van de Kerke: dog dewelke, ook enke-
lijk dus voorgefteld, zoo zeer na Scheuringe
en verdeeldheit hellen , dat dit zaedt welligt
quade en fchadelijke vrugten konde teelen in
de gemoederen van fommige lezers , die een
goed gevoelen van hunnen eigen yver en regt-
zinnigheit hebbende, en verzot zijnde op hun-
ne inbeeldingen, misfchien van zugt totpar-
tydigheit niet geheel vry zijn. Vermits\'er dog,
helaes! van die onvolmaekte, ja menfchelijkc
menfchen, noit ontbreeken, die \'t al te drif-
tig d\'een mn Kephas, d" ander met Apollos ^
cn de derde met wat anders houden.

wy znllen hier van affcheiden^en d\'on-
E voor-

voorzigtige opftcllingen van den Onderrigtcr
liever in het duifter laten, dan dat wy ze hier
wederom voor het ligt zouden openleggen:
wenfchende en biddende dat het den Godt der
vreede gelieve den zoodanigen vreedzamere
gedagten in te geven: cn indien wy de zake
in gefchil nog niet op eene en de zelve wijze
bevatten cn verftaen kunnen, dat wy tenmin-
ftcn eendragtig van gemoedt door den band van
liefde mogen vereenigd blijven, de waerheit
nafpoorende met opregtigheit, zonder bittere
twiftingen , of Uefdelooze betigtingert: gelijk
het broeders betaemt, die aen eene tafel met
de zelve fpijze en drank gevoedt worden, en
die den zeiven Geeft, die de wezendlijke cn
ongcfchapen liefde is, gcnadelijk ontvangen
hebben. Jae Hcerc Jesos, beveftig ons in
uwe vreede.

VII. Hoofddeel.

Van de vertalinge der woorden van den H, A- .
popi Paulm I. Korinth. xv. lo-

NU is \'er dan nog overig, dat wy de ver-
talinge der woorden van Paulus i. Ko-
rinth. XV. ïo. die d\' Onderrigter in zijne iv.
Afdeelinge berifpt, tragten te verdccdigen.
"Wy neemen deze plaetfe op, om dat zy ons

belangt. De woorden des ^poftdszijn de-
ze :

Wegens het lezen der H. Schrifture. 6y
ze; n?pv£xyoTïpov »uTtav ttävtwv iKOTr/as-a: C\'UK

ke in de gemeine Latijnfche Overzettinge al-
dus vertaeld ftaen : Abundantiks Ulis ommbus
laboravi

^non ego autei^^fedgy^tiit Oeiwecuw.
Naer deze oude Vertalinge, in \'t Koncilie van
Trente goedgekeurd, ken ik geen andere die
ons door hooger gezag is aengcprézen, dan
die van Erafmus, door den Paus Leo X. met
grooten lof geroemd. Deze Vertaelder geeft
ons de zelve woorden in "t Latijn aldus op ;
Copioßiis (juàm Uli omnes laboravi: non ego
tarnen, fed gr at ia Dei, cjus, mihi adefl. B,
Arias Montanus heeft het wat platter naer de
letter uitgedrukt in dezer voege: Abundantms
Ulis omnibus laboravi : non ego autem, fedgra-
tia Dei qudi cum me. Op dit fpoor heeft ook
d\' Abt van Villeloin in zijne Franfche over-
zettingc, zonder hacken of oogen, aldus ge-
fteld: y ay travaillé davantage cju\'eux tous:
toutesfois non point moy ^mais la gracede Diets
ijui efl avec moy. Zoo ook Vader l^eron : J\' ay
travaillé beaucoup plus eux tous: toutefois
non point rnoy , mais la grâce de Dieu ^ut eß
avec moy. Dat is: I^^heb meer dan zj^ allen
gearbeidt : niet ik^nogtans, maer de genade Gods
die met my is.

Niemand moet hier opwerpen, dat wy de
gemeine Latijnfche Ovcrzettinge vertalende,
niet het Griekfch, maer het Latijn moeftenuit-
£ z druk-

drukken. Deze opwerping kan niet tc pas koo\'
men, dan alleenlijk daer "t Griekfch en \'tLa-
tijn in den zin van een verfchillen , ^t welk
alhier geen plaets heeft. "^^ant alle d\' aen-
gehaelde vertalingen koomen met eikanderen,
200 wel als met den grondtext, volkoomelijk
overeen. Het woordeken, Qua, Die^ "twelk
in d\' andere vertalingen uitgedrukt ftaet, moet
in de GemeineLatijnlcheookbyverftaen wor-
den t anders zoude \'t Griekfche voorwoordje
\'H daer onvertaeld blijven. En dat dan ook het
zelfftandig woord, Efi, Is, door\'t verftand
moet worden aengevuld, zoo wel in den Bron-
text als in d" Overzettingen, fpreekt van zelfs:
en niets is ^er gemeiner dan deze aenvullingen,
gelijk den taelkundigen bekend is.

De zin dan is by gevolg overal de zelve.
\'T oogmerk van Patdus is , den eigen roem
uit te fluiten, en alle d" eere aen de genade
Gods te geven. Vader Adriaen Mangotius
flaet hier zoo weinig twijftel aen, dat hy zig
niet en ontziet de gemelde woorden des Apo-
ftels, in zijne cxviii. Vermaninge des r.
Deels, zelfs in \'t Latijn aldus aen te halen:
Ik heh rneer dan alle d\'andere gearbeidt :ik^niet^
maer de genade Gods in my. Sed gratia Dei
IN ME Hoewel wy deze vryheit, byhemin
h preediken en voor de vuift gebruikt, tot
geen voorbeeld om na te volgen willen geven.
Erafmtis in zijne Aentékeningen, door den

Paus Leo X. gelijk wy reeds gezeidt hebben,
zoo zonderling geprézen, fchrijft aldus over
deze plaetfe : Paulus verzagt hier het gene hy
gezeidt had, dat hy meer dan alle £ anderen
gearheidt had: Edog, zeit hy, ik^ben het niet
die zulks gedaen heb, maer liever de genade
Gods, die my bygeßaen heeft: op dat ivy ver-
ßaen zouden dat het alles aen Godt word toC"
gefchréven. Op den zeiven zin fpreekt dc
groote Theodoritus : Hoewel d\' Apoßel ge-
noodfaekt word , zeit hy, om van zijne eigen
dingen gewag te maken, zoo toont hj zig eg-
ter niet opgeblazen door waenz.ugt of ydelen.
roem : dog enkelijk^ zijnen arbeidt meldende ^
betuigt hj dat die ook^uit Gods genade ts. Want
dat betékent bet gene hj terßond byvoegt: Niet
ik nogtans, maer de genade Gods die

MET MY IS.

Maet waer leidt dit henen? Is \'tom de mc-
dewerkinge van den vryen wille weg te nee-
men , dat hy de genade Gods verheerhjkt?
Geenfins, o mannen. De Text van Paulus,
zoo wel als alle de Vertalingen beveftigen een-
paerlijk die medewerkinge. "Want wat is het
dog te zeggen: Niet ik^, maer de genade Gods
die met my isl Wat is dat. Die met my is^
Die my gunftig is en helpt j die my byftaet.
Zoo zeggen wy : Godt is met ons, dat is,
Godt begunftigt en helpt ons: hy ftaet ons
by: niet op dat wy zouden leedig zijn, maer

E 3 wel

wel in tegendeel op dat wy werken, en wer-
kende niet bcfwijken zouden. Niet dan,
dat is, niet ik alleen, niet ik voornamelijk,
niet ik door eigen kragten: waer de genade
Gods die met my is, die my byftaet, helpt en
kragten geeft. Niet zoo zeer ik, als wel de
genade Gods , zonder dewelke ik niets ben,
Hy fluit zijnen wille niet buiten , maer hy
geeft Gods werkende kragte d\' eere en den
voorrang. En dus toont hy de famenwerkin-
ge van de hulpgenade cn den vryen wille: zoo
nogtans dat de genade den eerften en voor-
naemften roem van \'t werk behoude.

JHet Grie^fche bindwoordje tvv , zeit Eraf-
mus ter aengeroerde plaetfe , betékent gunß en
hulpe: dog de hulp fiun het werk^ niet mt van
den genen die geholpen zuord. \'H o-Ji- \\aol: dat
is: Die met my is ^ of liever, die my tot hul-
pe is. Wy hebben overgez^et, Qu<®mihiad-
est, Die my byßaet: om dat,gelyk.ik zeide,
het voorlidje -vi fomtijds hulpe en bjßand beté-
kent. Gelijk men zeit; Met Godt, dat is,
met Gods hulpe, zullen wy dit of dat verrig-
ten. feronimus, daer hy tegen de Pelagianen
fchrijft, leeß aldus-. De genade Gods die
meT m y is : verkl^\'f^e^de de kragt van "t Griek:^
fche woordje \'K. Nu de genade Gods word
gezeidt met ons te zijn, wanneer zy ons helpt
en begunftigt: even op den zeiven zin ;i]s Chri-
fiust^^iéQ: Ik^ben met u alk de dagen tot de

vol-

fVegens het lezen der H. Schrifture. 7E
voleindinge des werelds. Matth. xxViri. 10.

De vertnaerde Uitlegger van Paulus G. E-
flius ftapt op dien zeiven trand aen. Non
ego mtem , fed gr at ia Dei mecum. In hei
Griekfch, zeh hy, Jiaet n cvy ifxóij Die met my
is: gelijk ^^^ ^^ Jeronimus in het ïi. Boek^
tegen de Pelagianen^ aen \'t ili. Hoofdfluk^eens
en andermael, en nogmaels in den Brief aen
Principia, daer hj den Pfalm verklaert,
t\'elkens aenhaelt. Erafmus vertaelt : Qy^E
mihi adest, die mybyflaet, dat is, die my
tot hulpe is. Want door die manier van fpree-
ken word in de heilige Schriften hulp enbyjland.
betékent: als Pjalm xxi. Jerem, xx. en ir.
Konin. vi. Dog daer is geen hulp ^ ten zy
daer de gene die geholpen word ookwerke. Zoo
dat alhier de famenwerking van de Genade en
den Vyyenwille te kennen gegéven word: in-
voÈge nogtans dat de Genade voornamelijk het
u/erk^ doet. Laet ^er ons den Vader Bence by-
voegen : Niet ik^ , maer de genade Gods met
my. Grieksch, Die met my is, Die my by-
fiaet. Die my tot hulpe is, enz.

Het koomt dan hier op uit,dat naerd\'een-
ftemraige getuigenisfe van alle deftige, zoo
oude als latere Uitleggers , de regte vertaling
en egte zin der plaetie van Paulus deze is:
heb meer dan zj allen gearbeidt: niet ik nog-
tans , maer de genade Gods die met my is: die
my byftaet, begunftigt, helpt, aen voert en

È 4 on-

onderfteunt: en wel in dier voege dat ik mc-
dewerke, dog egtcr d\'eer en roem van\'t werk
haer toekoomt, door dewelke ik ben het gene
ik ben. Het welk dan ook met de gemeine
Latijnfche Overzettinge naer den zin volftem-
melijk overeenkoomt.

Dit moeft wat ruimwoordig uitgehaeld wor-
den : hoewel wy om de zaek behoorlijk op te
helderen, niet beknopter gaen konden : op
dat men uit dit ftaeltje bemerke, hoe los die
Berifpets van eens anders arbeidt te werke gaen:
en dat het blijken mag hoe verre zy buiten \'t
fpoor der reden wijken, die de Kerke meinen
dienft te doen, terwijl zy hunnen leedigen tijdt
aenleggen om op losfe gronden de rufte hun-
ner broederen te ftooren: en daer zy zelfniet
beters hebben toe te brengen, egterde genen
die ""t hunne ten befte van de Kerke gedien-
ftig aenbieden, niet kunnen in vreede laten.
O drift en onkunde, wat woelt gy onbefuisd,
zonder naer toom of breidel van zedigheit te
luifteren! Ach of gy u ten minfte naer zoo
veel blijk van uwe onbedagtheit eens kond
fchamen, en gedagten van eendragt en liefde
kond opvatten: in plaets van mannen, welker
roem door deugd en geleerdheit verre boven
uwe beknibbelingen gefteegen zijn, van bottig-
heit en onregtzinnigheit, gelijk gydoet, te
betigten!

Dog laet ons voordgaen, zonder het tegen- ,

fpreeken

fpreeken van de Korte Onderrigtinge over de
verhandelde plaetfe wijders op te halen:dewijl
dog uit het gene nu verhandeld is, alles van
zelfs om verre valt, en in den wind vliegt.
Dan \'t zal evenwel niet onnut zijn, om fom-
miger knibbelzugt te dempen, of immers ee-
nigfms te ftremmen, eens voor al te doen be-
merken, dat het geen ongeoorlofde zaek is,
de Latijnfche Vertalinge des N. T. uit de Griek-
fche Bronnen, daer de zelve zuiver en helder
vloeden , op te helderen : maer dat zulks dc
pligt van een regtzinnig vertaelder is, mits
dat het met een rijp en befcheiden oordeel ge-
fchiede. D\' oude Latijnfche Overzetting is,
voor alle andere Overzettingen in de zelve ta-
le , door de Kerke aengenoomen en goedge-
keurd : maer geenfins met uitfluitinge van
d\' oorfpronkelijke Texten. En alhoewel niet
overal daer zig eenig gefchil opdoet, terftond
het Latijn naer het Griekfch moet gepaft en
verbéterd worden: zoo is "t nogtans zeker, dat
men uit het laetfte niet zelden groot ligt tot
ophclderinge van "t eerfte ontleenen kan, na-
melijk in die plaetfen daer \'t Griekfch opregt en
ongefchonden is: gelijk by voorbeeld in de
woorden nu even in dit Hoofddeel verhan-
deld, alwaer gelijk de taelkundigen betuigen,
d\' aloude Oofterfche vertalingen, als zijn de Sy-
rifche en d\'Arabifche, met het Griekfche grond-
fchrift overeenftemmen, en alle d\'Uitleggers

dezen tcxt als rein en ouverbafterd aenhalen,

Laet eens hooren wat de geleerde Kardinael
Bellarmijn op dit ftuk gevoelde: \'7 is een leu-
gen van Kalvijn, zeit hy in het II. Boek van
*t Woord Gods, aen het x. Hoofddeel, dat
de Vaders van Trente zouden heßooten hebben,
dat men geenfins luifleren moet na degenen,
die uit de bron zelf het zuiver water aenbren-
gen, en het gene valfch is door de zekere waer-
heit overtuigen. Dit noem ik^ een leugen, om
dat\'er in \'t befluit van V Koncilie niet zulks te
lezen is. Want de Vaders hebben van de Bron-
texten ganfch geen gewag gemaektmaer al~
leenlijk^hehhen zj uit zoo meenige Latijn fche ver\'-
talingen, die thans alom in [wang gaen, eene
uitgekgozendte zy voor alle andere aenna-
men. En gelijk ^et de deftigheit en flandva-
ßigheit van de Kerke betaemde, zy hebben d*
oude Vertalinge gefield voor de nieuwey dege-
ne die door een langduriggehruikheproefdwas^
voor de genen die onlangs gemaekt, en om zoo
te zeggen nog verfch en onrijp waren: en ein-
delijk eene Vertalinge, voor veele dte firijdig
zijn en van eikanderen verfchillen. Elders zeit
hy dat men niet en mag twijffelen , of de
Griekfche text, daer hy zuiver en helder is,
als zijnde d\' Apoftolifche, moet van het hoog-
fte gezag geagt worden. Quod adtinet ad au.-
toritatem Editionis gr<tc& Novi Teßamenti,
dubium tffe non poteflf quin Editio apoßoli^^

fum"

Wegens het lezen der H. Schrifture. 75
ma fit autoritatis y nift forte conjiet eameffecor-

Dog hoe noodig het is voor een Vertael-
der, zijn oog op den Griekfchen grond te
hebben, en "t gene in \'t Latijn niet helder ge-
noeg opftraelt, tot befchavinge van zijn werk
daer uit t\'ontleenen, zal ons Vader Amelot
in de Voorréden van zijne Franfehe vertalin-
ge betuigen. Het is van noode, zeit hy , dat
ik wegneeme een verkeerden indrukt, dien de
Lezer zoude mogen opvatten , als of ik aen den
Grondtext den voorrang ontnam, welken dê
heilige Geeß, die hem verkooren heeft om zij^
ne waerheden aen de Kerke hekend te maken,
mj verpligt daer aen te geven. hen zoo ver-
re van ztilk^een oneerhiedigheit en onregtvaer-
digheit te begaen , dat ik^ wel duizendmael^
daer het Latijn my in belemmeringe laet, het
Grieksch als een wegiv^zer en voorligtendefak-
kel gehrmke: en dat ik uit des zelfs kragt en
overvloedt[chatten hale die de Latijnfche woor-
den mj noit zouden ontdekt hebben.

Dit wij ft hy aen rnet vccle exempelen, cn
zonderling in de woorden van Chrtßus Luk.
XXI I. 20, Deze drinkbelier is het nieu^v ver-
bond in mijn bloedt, die voor u uitgeflort zal
worden: dewelke in \'t Latijn eenige duifter-
heit hebben, dog uit het Griekfch helder op-
klaren, gelijk zy hier by ons vertaeld ftaen.
Waer uit hy dan doet bemerken, Hoe groot

een

een voordeel het is, als men zjet dat het beeks
je niet helder genoeg vloedt, tot de zjuiverheit
van de bron op te ^immen. En eindelijk be-
fluit hy , Dat men groote fchatten verliezjen
Zfiude, zoo men zig enkelljk^bejloot binnen de
palen der Latijnfche vertaiinge, hoe heilig en
agthaer die oo/^ mag wezen; en indien men noit
zjjne oogen floeg op het eerfte Foorfchrift, waer
van het zoo klaer als de zon is, dat zy de def-
tige heerlijkheit, de kragt, de nuttigheit, en
alle d^andere rijkdommen, niet en heeft kunnen
bereiken.

Het is dan zeker dat men in het overzetten
des N. T. zig mag en moct bedienen van het
ligt, -"t welk de Griekfche grondtext ons geeft,
ook zelfs wanneer men de Latijnfche vertaiin-
ge wilt overzetten, gelijk Vader Amelot ge-
daen heeft: mits dat alles gelchiede met een
befcheiden oordeel, en dat men de Latijnfche
aloude Vertaiinge alle fchuldige eerbiedigheit
bewijze. Men mag ook den zin van^tGrie dch,
daer het pas geeft, tot verklaringe wel op den
kant ftellen: en \'t is een onweetcndheit van
onzen Onderrigter, dat hy zig inbeeld zulks
door eenige wet in deKerkeverboodente zijn,
en dat hy \'t gene in de Latijnfche Voorréden
des Bijbels ftaet, Dat men in \'t toekoomende
geen verfcheide lezingen op de kanten van den
Text zal aentékenen, tot alle Vertalingen on-
bezonnen poogt t\' huis te brengen: daer het

niet

niet dan op de Latijnfche verbéteringe van Six-
tus V. ziet: jae daer de Paus wel uitdrukkelijk
betuigt, dat hy niet beletten wilt dat men de
verfchiliende lézingen ook zelfs in die Verbé-
teringe aentékenc: mits dat zy gefteld worden
ter bequame plaetze, en niet op de kanten ne-
vens den text: namelijk op dat men dc kant-
tekeningc niet t\' eeniger tijde by het herdruk-
ken, gelijk dat wel gebeuren kan, onbcdag-
telijk in den text mogt laten inkruipen.

Besluit.

Ik hoop dat de regtzinnige Lezer met dit Be-
rigt nu genoegd zal zijn. Zonder \'t ver-
handelde hier weder op te halen, zal ik om al-
le misduidingen voor te koomen , totflotvan
rékeninge met een woord verklaren, datwy\'t
lezen van de H. Schrifture niet aendringen als
een noodig middel ter zaligheit, nog een ge-
bodt, gelijk ons bedcktelijk ndgegéven word,
daer van maken: als of alle die den Bijbel niet
en lezen, terftond aen misdrijf fchuldig wier-
den. Het tegendeel hebben wy van overlang
meermaels en plegtclijk betuigt, verklaerd en
bewezen. Als \'er gezcidt word, datdcChri-
ftcnen de heilige Boeken moeten lezen, en dat
het hunne pligt is, den Brief, den Regel,
het Teftament huns Vaders, in te zien en tc
behandelen: dan geeft men anders niet te ken-
nen»

nen, als dat de genen die door geenbezonde-
re reden verhinderd worden , ter geleegener
tijde en plaetfe niet verzuimen moeten hun
geefteüjk voordeel te doen, met een zoo hei-
lige en voordeelige zake, als is het lezen \\ an
Gods woord: \'t welk hen van Godt zelf als
een dierbaer hulpmiddel, tot vertrooftinge in
hunne ballingfchap, tot beveftinge in \'t ge-
loove , tot verhgtmge in de duiiternifle tot
beftieringe hunner zeden, tot opwakkeringe
in alle verflauwinge , tot geneezinge der gee-
ftelijke quälen, kortom tot aenqueekinge van
al wat ter godvrugtigheit en zaligheit aenzet,
genadelijk gegéven is, en door de heilige Va-
deren vijftien eeuwen lang , zonuer eenige
twijfïèlinge hooglijk aengeprézen. Gelijk wy
dit elders breeder verklaerd hebben.

Geen flag van Chriftenen word hiervan uit-
geflooten, behalven de genen die een zoo heil-
zame zake misbruiken: als zijn die Onkatho-
lijken, welke hunnen bezonderen geeft als den
uitlegger van Gods woord opvolgen: en zoo
wie met die zelve quael mögt bezeten zijn.
Den zoodanigen is \'t le^en van Gods woord
ook door d\' algemeine gronden der Chrifte-
lijke leere verbooden, zoo lang zy die ver-
keerde bevattinge niet afleggen: nadien zy bui-
ten den weg zijn om tot een ware en zalige
kennisfe van dat heilig woord te koomen. hoe
zeer zy zig ook met dea omflag van de letter

ftree-

ftreelen. JVant de Schriftuer is niet geleegen
in de letter, maer in den zin: en is nuttig
niet door het bloot lezen,maer door ^t verßaen
der zelve: en die te ver flaen koomt niet door
fcherpzinnigheit, maer door liefde en genee-
gendheit: zeit de groote Hilarius in zijn Boek
aen den Keizer Konßamius.

Dog al wie liefde en geneegendheit tot de
waerheit heeft, en met ootmoedige gehoor-
zaemheit na deftemme der Herders van de Ker-
ke luiftert, kan vrugte met de goddelijke Boe-
ken doen: zonder dat nog armoede, nog ge-
flagt, nog ongeleerdheit, nog tederheit van
jaren, herti alhier kan hinderen of te rugge
houden. Timotheus word van den Apoftèl
geroemd, om dat hy van jongs op in de heili-
ge Schriften geoeffend was. De heilige Ma-
krina wicrd door hare moeder Emmelia al vroeg
tot die oeffeninge aengevoerd, en deed daer
in zoo groote flappen, dat zy zelfs haren broe-
der, den grooten Bafilius, als hyuitdeHoo-
gefchool van Athénen t" huis quam , van dc
Icerzugt tot menfchelijke weetenfchappen tot
het betragten der gewijde Bladeren overhaelde:
en ook haren jongften broeder Petrus, die nz.-
derhand Bisfchop van Sebaßen wicrd, in zijne
teedere jonkheit zoo zeer dacr toe aenporde,
dat hy geen tijdt had om zig met ydele dingen
te bcmoeyen, en eerlang een yoUen fchatyan
liemdfche wijsheit bereikte.

Pc

DeH. Jeronimus vermaend de heilige h <zta^
dogtervan cle groote dat zy haerkindde

jonge Paula y zoo haeft het verftand openging,
gefchiktelijk door alle de Boeken der H. Schrif-
ture zal doen wandelen, maer \'t Evangelie-
boek noit zal laten uit de handen leggen. Ge-
lijke vermaningen geeft die heilige Man aen
CaHdentius ten opzigte van het kind Pakatu-
la, \'t welk zijne beftieringe en opvoedinge
was aenbevoolen. Jae "t was by d" Ouden zoo
gemein, dat de kinderen in "t lezen der heili-
ge Schriften geoeffend wierden, dat naer de
getuigenisfe van den H. Cyrillus de kinderen
die zig daer in bevlijtigden , zeer godvrugtig
vvierdcn : volgens het gene d\' Apoftel zeit.
Dat de H. Schriftuer ons ter zaligheit onder-
wijzen kan. En by Surius word verhaeld op
den xv. dag van January,dat de H. JohanZC^-
hhites, nog jong zijnde, zijnen vader verzogt
om een Evangelieboek, willende de fchandc
niet hebben, dat hy niet dagelijkSj uit defchoo-
le koomende, daer in zoude lezen, zoo wcl
als zijne medemakkers en fpeelgenooten dee-
den. "Waer uit men duidelijk zien kan, hoe
gemeinzaem ook de kinderen de heilige Schrif-
ten pleegen te lezen. Gelukkige kinderen die
nog hedendaegs met yver worden acngezetom
zoo loffelijke voorbeelden na te volgen.

"Wy neemen dan wel volmoedig aen \\ ge-
ne de Bisfchop van Muhk in zijn S7. Boek

ym

Wegens het lezen der H, Schrifture. g j.
Fin de Veranderingen der ProteßantfcheKerken
N.JLXXXIX. goedkeurt, en ook van den Predi-
kant P. ^urieu bekend word: Dat het jezen der
H. Schrifture niet noodig is voot een Geloovi-
gen Om zijn geloove vaft te ftellen:en dat een een-
voudig vrouwtjeIt welkjpetgeloofsbegrip der ji-
poßelen geleerd heeft, en het zelve verfl^:iet naer
den zin der al gemeine Kerke, indien zy onder-
wijlen de gebooden Gods onderhoudt, en d\' on-
derwijzingen der Herders en Leeraers naerftig
waerneemt, moogelijk^op een veiUgèren -weg is,
dan de geleerden die met zoo veele weetenfchap
over de verfcheidenheit der vertalingen redenvoe-
ren. En wy twijffelen niet met dien geleerden
Bisfchop te befluiten, dat dit eenvoudig vrouwt-
je aldus veiliglijk hare zaligheit kan werken.Maer
wy verfoeyen het reukeloos gezeg/t welk wy een
tijdt geleeden, dog in een ander geweft, iemand
hoorden uitflaen: Dat als hy de Tlengebbden
wift, of onderhield, hy dan met het lezen van ^t
Evangelie niette doen had. Welke onftigtelijke
reden een Ghriftelijkgemoedt niet zonder fmer*

te kan gedulden. En wy ftellen vaft dat het egter
een heilig werk is, ook d\' eenvoudigftemen-
fchen, op het fpóor der Oudvaders , tothet lezen
der goddelijke Boeken, naer maté van elks bc\'«
quaemheit, aen te leiden.

Ik fluit de^è geheele Verhandelinge met de
Woorden van den Apoftelaen die van KolofTen i
Broede-rs^ liegt niet tegen eikanderen, * Doet aen

F ds

ah mtverksortten Godsyheiligen en welbemindeny
een inherß van meedoogen,goedertierenheit,oot-
meedigheit, zagtmoedigheit, verduldigheit: ver-
dragende elk^nderen^en vergevende d\'een den an-
deren, zßi^ iemand eenige klagtetegen eenander
mögt hebten : gelykhet de Heer u ver géven beeft,
X.OO moet gy ook, doen. Maer boven dit alles z.o»
doet de liefde aen,die de band der volmaektheit is.
Mn de vreede van Chrißus hebbe d*over hand in
ttwe herten y waer toe gy ookgen^epen zijt om een
lighaem tezfn: enweeßgseddadig. Hetmoord
•mn Chrißiis -woone in u overvloedelrjk^^ in alle
Of^sheit; leen en vermaent elk^nderen metpfal-
tnen, lofzangen, engeeßelifke liedekens, zingende
voor Godt met aengenaemheit ^ van herte. Ka-
los. II r.

De Heixige

]OHAN GULDEMOND.

II. Pmhreden over Matthews.

van u luiden, zeg my eens, dre hier
VV tegenwoordig ftaet, zoude gevraegd
zijnde ons een Pfalm kunnen opzeggen,of eenig
ander gedeelte der goddelijke Schriften ? Daer is
\'cr niet een. En dit is nog het eenig quaedt niet:
maer terwijl gy tot de geeftelijke zaken loom en
traeg zijt,zoo zijt gy yvcrig, enfnelderdaahct
vuer, totduivclfche dingen. Wantzoo u iemand
vraegt na duivelfche zangen, en na ontugtige en
geile liedjes, hy zarer yeele yindendieindezc

Wegens het UzßU dsr H> Schrifture. 8 3
dingen bezondef welbedréven zijn, en die zt
met groot genoegen zullen opzeggen. Maer wat
verfchooning heeft men dog voor zoodanige
misbruikenPIk ben,zeggen zy,niet van het Mun-
nikkental, maer ik heb vrouwe en kinderen, en
moet mijn huishouden waerneemen. Dit is dog
\'t gene alles als een peft bederft, dat gy meint daf
het lezen der heilige Schriften alleen voor de
Munneken is, daer gy het zelf veel meer dan zy
van doen hebt. Want die in \'t openbaer verkee*
ren,cn dag voor dag wonden ontvangen,die heb-
ben de gertcesmiddelen aldermeeft van noodc.
En zoo is het nog veel arger,het lezen der Schrif-
ture vooreen noodelooze of onnutte zaek te ftel-
len , dan het zelve enkelijk agter te laten. Want
dat zijn woorden van een duivelfche bedenkingéi.

Hoort gy niet wat Paulus zeit,Dat alle die din-
gen tot onze onder/igtinge gefchréven zijn } Ea
ly zoud zelfs het Evangelie qualijk eens in de
landen vatten , of met een vinger aenroeren s
verre van daer dat gy de moeyte zoud willen nee-
men van het in te zien,om den inhoudt te móge»
verftaen. Hier koomt vandaen dat alles in het
wild loopt* Want zóogy leeren wilt hoedanigf
Vriigtuit de Schrifture voordkoomc, onderzoek
maer u zeiven, en bemerk hoedanig gy geftèlé
zijt als gy de Pfalmen hoort, en hoedanig daereft*
tegen ais gy na \'t gezang van den Duivel luiftert s
hoe gy u gevoelt als gy in dê Kerke ftses^ efl
hoe dog al« gy in het Schouwburg zit i jen gy züll

IP ^ Msn

Nader berigt
zien hoe groot een onderfcheidt\'ertusfchendeze
en die ziele is,hoewel zy in u maer eene en de zei-\'
veis. Daerom zeide Paulus: De quade redenen
bederven goede zeden. i. Korinth.xv. En daerom
hebben wy gedurig de Zangdigten van denH.
Geeft van noode. Want hier door is \'t dat wy de
ftomme dieren overtreffen, daer wy in d\'andere
dingen veelfwakker dan zy zijn.Ditishet voedfel
der ziele, dit is haer fieraedt,ditis hare veiligheit.
Gelijk in tegendeel, daer niet na te luifteren,
hare honger en verquijning is. Want ik zeihen
geven, zeit \\vj,geen broodhonger, nog water dor ft,
waer honger van Gods woord te hooren. Amos
VIII. Wat kan \'er dan dog ellendiger zijn, als dat
gy het onheil, \'t welk Godt tot een ftraffe dreigt,
u van zelfs op den hals haelt, voerende een bitte-
ren honger over uwe ziele in, en de zelve ganfch
fwak cnkragteloos makende?

\\C\'"ant door de woorden word de ziel verfwakt,
cn ook wederom geneezen. Daer doorword zy
tot toorn verwekt,en wederom geftild en bevree-
.digd. Een ontugtige reden ontfteekt haer tot be-
geerlijkheit,en een woord van eerbaerheit haelt
haer weder over tot kuifcheit. Nu indien ook cen

gemein woord zoodanige kragt heeft,zeg my eens

hoe gy dan de H. Schriiture veronagtfaemt ? In-
dien een gemeine vermaning zulkis vermag, hoe
veel te meer de vermaningen die van den H.
Geeft zijn. Want het woord dat zig in de godde-
lijke Schriften laet hooren, ontvonkt de ziele die

het aenhoort kragtigeralsvuer,enmaektzebe-
quaem tot alle goedt. Zoo nam ook Paulus de
Korinthers, die verwaend en opgeblazen waren,
met woorden helder door, en bragt ze tot reden:
want daer zy zig over behoorden te fchamen, cn
weg te duiken, daer droegen zy zig des telaet-
dunkender op: maer naer dat zy den Brief ont-
vangen hadden, hóórt eens hoe zy veranderden „
gelijk hun Leermeefter zelf van hen getuigt:
Want dit zelf yZeïthy , dat gj om Godt zijt be-
droefdgeipeeßyhoegroote zorgvuldigheit heeft het
in ugewerkt, jae ook verantvjoordinge, oökjnis-
noegen, ook yver, ookwrakc. ii. Korinth.vii. Dus
houdt men ook zijne huisgenooten, vrouwen en
kinderen, en vrienden in order: dus maekt men
zelfs van vyanden vrienden. Hierdoor zijn ook
die groote en Gode geliefde mannen verbéterd.
Want David, om dat hy naer zijn misdrijf na het
woord luifterde, is tot die zalige boetvacrdigheit
gekoomen. Ea d\' Apoftden zijn aldus zulke
mannen geworden , en hebben dus dc gehee-
le wereld tot zig getrokken.

Maer wat nuttigheit heeft het in, zeggen zy,
dat iemand al hoort,als hy niet naer de lesfen
doet ? Zeker geen kleine nuttigheitkoomt\'er van
het lezen of hooren zelf. \'atto rijg dx^odféaif,
Wanthier door zal iemand zig zei ven berifpen,
cnverzugten,en ook wel zoo verre koomen, dac
hy de lesfen eens zal in\\ werk ftellen. Maer die
zelfs niet en weet dat hy zondigt, wanneer zal die
. F af-

afftand tïoen van zijn misdrijf, wanneer zal dk
zeiven beftraffen? Laet ons dan dog het Ic\'
ren der goddelij;ke Schriften niet verzuimen:
want dat is een ingeving van den Boozevyand,
^ic niet lijden mag dat wy den fchat h€zien,Qp dat
wy ons niet zouden rijkmaken. Dacrom zeithy
dat het hooren of kzcn der goddelijke wetteu
»ictmedal is: op dat hy dog niet en zoude zien,dat
wy door die lesfen ook tot d\' uitwerkinge mog-
ten koomen. Dewijl wy dan die fnoodeargliftig-
Iteit nu kennen, zoo moeten wy ons van alle kan-
ten dacf tegen wapenen: op dat wy met die wa-
penrttftinge vaft en wel omzet zijnde, zelf mo-
gen ongeqaetft blijven, en hem het hoofd mo-
g«»ik«euj5en:en datwy dus met het helderblin-
teend\' ggwaedt van vcrwinninge omhangen, de
toekooracnde goederen mogen aentreffen, door
de genade en iwenfchlievcndheit onzcs Heere
yeftts ChrißttJ, wicn de heerlijkheit en de raagt
ay in alle eeuwigfeeit. Amen.

II.

I.Tn het Voov^scuMvr der Uervorminge door
J. z^negeheiligde Keizerlif ke Majtßeit, Ka-
rel V t*AugsWg in\'^t jacrM.D. xLvxii. voor-
geftcld en door\'t Koncilie van Kamerijk M. D.
IL, als ook door meer andere Kerkvergaderingen
goedgek^rd, w«d onder het Hoofdftuk VaN
d« Th^wemH des Folks, aldus beflootai. Mean^
betmendi^ heP voi^geen fihadeltfke boeket
to, dk V^diagt vm wt valß^e» Gods-

dienßf

Wegens het lezen der H. Schrifture.
dienflyen duer op \'t voorbeeld van den Heidenfehem
Luciaen, Godt en zijne Heiligen^de Godsdienß eH
de heilige dingen^ten fchimpgefield \'worden, Wmt
zjtlkj kan niet anders dm de godvrugtigheit m dé
goede zeden fihadelyken nadeelig zijn. Men zal
ook.d\' ongefchikte Beelden verbieden^ enz. Maêf
dat het volk de gewijde b0ekenj«sitf/?«-
lige Oudvaders, en de Levens der Heiligen leze.
En dat men hen geen andere Beelden voor oegeit
ßelle^dandie bec^uaem zijn omtotgodvrugtigheit
en deugd op te wekken, Legat autem pofw-
lus Libros Sacros.

II. Poflêvijn in zijne BijbêlfcheVoorberd-
dinge. Dewijl de Socinianen door hunne
Poolfche vertalingen des Bijbels hunne dwa-
„ lingen inPoIen poogden voord te zettenjkreeg
„Jakob Wieki Jefuiet van dat gcweft bevélvart
„den Paus Gregorius XIIL om t\'arbeidenaen
„ een Ovcrzettinge van de geheele Schriftuer itt
,, die tale, om dezelve tegen die der Loochenaera
5, van de H. Driecnigheit te ftcEcn. Hy mackte
„ die Vertalinge naer d^ oude Latijnfche, en zy
„ vi\'ierd daer na te Krakauw j in \'t jaer m «D. XCix.
„ gedrukt,met goedkeuringe van KlcmentVHI.
„ En die Vertaling was wclhoognuttig en nöo*
, y dig om de doolingen, die uit de valfche Over-
„ zettinge der nieuwe Arianen en andere Ketters
„ allenthalven voordkroopen, uitte blusfehen*
Et ea quidemVerßo fuit peratilis necejfari/t
refiinguendis mum moribus j ^ni ex f alfa n&V"

F 4 rtm

mm Arianorum & aliorum Hdretieorum ver-*
fione pajfim ferpehant.

Dit word beveftigd in de Naemrollc van de
Schrijvers A^xSocietcit: alwaer die Vader Jakob
^ieb\' wegens zijnen yver voor \'t geloove tegen
d\'OnkathoIijken hooglijk geroemd, en verhaeld
word dat de gemelde Vertaling, Op het bevel van
Pms Gregorius XIII. en met goedkeuringe van
Klemem VIII. voltrokken is. Voords dat de zelve
Schrijver Veele dingen in de moederlijke tale ge-
fchréven heeft, om d\' Onkatholijken te wederleg-
gen, en de Katholijken in \'tgeloove te hevefligen.
Onder andere heeft hy ook in \'t Poolfch uitgege-
ven , De Bedejionden of Getijden van de H.
Jldaegd Maria. D\' Evangelien en L ejfen van de
door \'t geheelejaer. De vier Evangelien op
den voet der Evangelische Overeenftemminge
door Janfenius Bisfchop van Gend opgefleld.Het
NieuxvTeflament, met den Inhoudt der Hoofd-
fiukken. Kanttekeningen, en\'^. De Pfalmen van
David,met een diergelijken Inhoudt en Verkla-
ringen. En eindelijk Den ganfchen Bijhei in de
Poolfche td-e: die naer de doodt van den Vertael-
der, door\'t bevel en op koften vanden Arfch-
bisfchop van Gnesne, Primaet of Eerftekerk-
voogd van \'t Poolfche rijk, gedrukt is.Door wel-
ke middelen, gelijk de Jefuieten wel en wijslijk
bemerken,hy de betragtingen der Onkatholijken
veel verydeld, en bygevolg de Kerke grooten
dienft gedaen heeft. Sic obviam ivit M^reticis,

^c. Op

Weyens hei lezen der H. Schrifture 89
Op de zelve Naemrolle ftaet nog een ander
fefuiet gemeld, met name Juflus Rabus, die ook
een Vertalinge van den Bijbel in\'tPoolfcH ge-
maekt heeft: waerfchijnlijk niet buiten kenniffe
vandenKardinael Marcikiovitz, Arfchbisfchop
van Gnesncy wiens Biegtvader, Prediker en God-
geleerde raedsman hy was. Een Ongerfch Je-
fuiet, genaemd Georg Kaldi, heeft in het jaer m.
Dc.xxvi, te Weenen een Overzettinge van den
geheelen Bijbel, door hem ind\'Ongerfche tael
gemaekt, door de drukperfe in \'tltgtgegéveU:
en naer verloop van drie jaren ter zelve plaetfe
doen drukken A\'Evangelien en de Mißen die
door het jaer gelezen worden, in die zelve fprake
door hem overgebragt, hoewel zondeV zijnen
naem te melden. Evangelia & Miffasferannum
legifolitas convertit in Itnguam HungaricAm, &
tacito nomine impreffit Vtenn<&. A.m.dc. xxix.
Zy maken nog gewag van meer andere Vertalin-
gen der H. Schrifture, door mannen van hun
Gezelkhap gemaekt: als namelijk van een Ver-
talinge des Ouden Teftaments door een En-
gelfch Jefuiet in d\' Engelfche tale: van \'t Evan-
gelie in \'t Perfifch cn Sinifch: en van \'t Nieuwe
Teftamcnt in \'t Moorlanclfch. Deze Overzet-
ting is van eenPortugiefclien Vader, genaemd
Lodewijk d\' Azevedo: die ook behalven eenige
andere dingen, De Getijden , Horas Canoni-

cas, en de Bedefionden vande H. Maegd Ma-
ria, in het Chaldccuwfch vertaeld heeft.

F j III. Ri-

IH. Richard Simon, Priefter van het Orato-
rie: aen wiens bedenkingen op dit ftuk wy egter
geenfins zonder onderfchcidt ons zegel willen
hangen: zeit in zijne Nauwziftende Hiftorie van
het Oude Teftament, 11. Boek, xx 11. Hoofd-
deel. In d\'eerfte t^den van de Kerke was\'t niet
modig, eenig onderfcheidt te maken tujfchen de
V\'.ndingen des Bijbels in gemeine tale ^ en de ge
nen die in een taelbj \'tvolkjnbekendgefchréven
waren. Wantgelykjlders aengetékend is, men
had in het begin geen ander oogmerk in \'t overzet-
ten der H. Schrift ure, dan omdezdve voor alle
de wereld verßaenbaer te maken. En een weinig
verder. Ik weet wel dat veele perfoonen in deze
laetße eeuwen niet en hebben kannen verdragen,
dat men de Schriftuer vertaelde in de gemeine ta-
le des volk^: om dat zy meinden dat die FertOlin-
gen de nieuwigheden begunfligden, en dat zy twt^
ßingen baer den tot nadeel van den Godsdienß en
denStaet. Hierom is \'t, dat alhoewel het lezen
vm den Bijbel van zig zelve nuttig is, zy egter
oerdeelden dat het niet z,onder graote omzfgtig-^
heit moeß warden toegelaten , volgens dezen
regel:

Non profit potius, fi quid obelfe poteft.

Dat fchaden kan, blijv liever vrugteUas.

Egter heeft hetdcKerknoitverboc^n, vol-
„gende hier in het voorbeeld van den heiligen
„ Johan Guldemond en van veele andere Va-
j, ders, die in hutuic Predikatiën het volk tot het

„Ic-

Wegens het lixjtn der H. Schrifture. pi
lezen der heilige Schriften hebben acngeraden.
3, Vermits toen de Geloovigen aenhmineHer-
5, ders onderdanig waren, en de manier van de
„ H. Schrifture uit te leggen van hen leerden ,
,, zoo mogt men hen dat goddelijk Woord toe-
j, betrouwen, ^t welk zy met eerbiedigheit en met
„ volkoomen onderwerpinge aen de bevélen vaa
„de Kerke lazen. Maer\'t is in deze laetfte tijden
„door den opftand der nieuwe Sekten in tegen-
„ deel gebeurd, dat men nauwlijks meer agtegaf
„op d\'Overléveringe, en dat eik den Bijbel op
„zijn fatfoen wilde duiden, zonder te rade tc
j,gaen by de wettige Herders, waer van fommi-
„ gen eeniger wijze zelf deze wanorderlchcenen
„aengezet en vermeerderd te hebben, door de
j, flegte kennisfe die zy hadden van de heilige
„ Schriften. Daerom was \'t dat men goedvond ,
„het lezen der heilige Boeken overgezet in ge-
„meine tale, niet ligtelijk en aen alle flag vaa
„ menfchen toe te laten. „

Maier in zijn A n twoor d op de Gevoelens vaa.
eenige HoUandfehe G&dgeleerden »ver zJjne Hi-
fi or ie van OndeTefiament, aen\'ï xv. Hoofd-
deel, zeit hy duidelijk dat die voorzorg althans
geen plaets heeft. Waer heeft Mijnheer de
Klerk, mijn Berifper,/« eenige aigemeine Kerk^
■vergaderinge gevonden, dat de Roomfche Ker^
het Lezen der l^ilige Schriften niet zonder uitnec-
minge oen alle flag va/i menfchen teelaet ^ /»-
4ie»*er deiwegens eenige verbiedingen van Bisr.

fchop"

fchoppen of Hoogefchoolen geweeß zijrty die zijn
niet anders dan voor een tijdt gemaekt, maer niet.
om altydt tedueren : endat wel in die verwarde
\'lijden y als eenige Taimelgeeflen, onder voorgaven-
van den Godsdienfl door het zuiver woord Gods
te hervormen, de rufl der Kerke ßoorden. Toen
gaf het pas dat men niet zonder onderfcheidt aen
älle de -wereld toeliet de Schrifture te lezen: jae
zelfs was het noodig dat\' er nieuwe Vertalingen
van den Bijbel in de gemeine tale gemaekt wier-
den, om het volk van\'t lezen der Overzettingen
van die Dwarlgeeßen,en van hmne ongepafie uit-

leggingen af te treken.

In de Hißorie der hertalingen van het Nieuw
Teflament, aen \'t xxvii. xxviii. en xliv.
Hoofddeel, haelthy wederom veel van deze zaek
op, dog vry verward en zonder nettigheit, en mee
ondermengelinge van dingen die by ons niet
goed te keuren zijn. Het koomt egter by flot van
rékeninge hier op uit, Dat ons volk althans de
vryheit heeft om de heilige Schrifture onge-
moeyd te leten. Maer genoeg van dezen Schrij-
ver, uit wien wy deze dingen hebben aengeté-
kend, om dathy van fommigen tegen die vryheit
der Geloovigen altemets word aengetrokken.

De Schrijver van het deftig Boek, genaemd
Mor alk Chrestienne, chriflelijke Zeden-
leere over \'t Gebedt des Heere, door den eerwaer-
digen Kardinacl Johan .Sow^ met roemlof goed-
gekeurd, fchrijft in zijne IL Voorbereidende

Ver-

Verhandelinge, VIL AfdeeHnge, 11. Lidt al-
dus. \'Tis waer dat men tn deze laet^e tijden fwa-
righeit gemaekt heeft óm de heilige Boeken in ge-
meine tale van elkeen zonder onderfcheidt te laten
lezen: om dat men zoude gemerkt hebben dat vee-
le luiden uit &ugt tot nieuwigheden, dezelve door
een flrafbare nieuwsgierigheit misbruikten , tot
hun eigen verderf en afval tot dwalinge. Hier-
em heeft men voornamelijk^ het eenvoudig vol^
•verpligt, vooraf de toelatinge te verkrijgen van-
de Bisfchoppen en wettige Herders, dien het toe-
koomt f onderfcheiden tcie daer toe bei^uaem zyn^
Maer althans, nu departj derOnkatholijken zeer
verfwaht is, en de waerheden van den Gods-
■dienfi opgehelderd zijn, zoo laten de heilige Bis-
fchoppen, ziende dat hun volk^in de regt zinni-
ge leere t\' eenemael beveßigd is , hen het le-<
zen van die goddelijke Boeken niet alleen onbe-
fchroomd toe, maer zj \'vermanen hen met alle
kragt daer toe aen, wel Ti-eetende hoe groote vrugt
en nuttigheit zy tot hunne bezondere ßigtifJge
daer uit kunnen trekken.

Z E N D B RIEF,

Aen een geleerd en eerwaerdig Prießer.

Mijnheer en waerde Vriend. De korte Leeripreu-
ken van Mijnheer"*** heb ik meraendagtdoor-
lézen. Ik verheug my altijdt indewaerheit, eninden
yver der vroome en geleerde mannen die voor haer
flrijden. De zelye benierkingeo die ü, E, gemaekt heef^

ziju

zi)n my terftond in \'t lezen ook in den zin gevallcö.
Gelijk het uw genoegen en believen is , dat ik U. E.
des wegens mijne gedagten mededeile : zoo weet ik
wel dat die vrymoedigheit aen onzen eerwaerden en
Waerheidlievenden Vriend ook niet en zal mishagen.

I. B mèrkikg. Hct was een gewenlchte zaek. dat
de genen die de verbintenisfe der bewufte iv. Regel-
wet van den Boekenlijft, rakende \'t lezen der heilige
Schrifture, nog voorftaen en heevigdrijven, ten min-
fte de Geloovigen vermaenden om oorlof tot dat lezen
van hunne Herders of Beftierders te verzoeken. Maer
ik kan het voor geen zaek van klein belang aeniien,
dat men de goede Chriftenen zoude belaften met cen
juk, \'t welk hen dog niet en bind, en althans in^eta
van voordeel maer nadeel en fchadc zoude toebrengen:
gelijk niet alleen uit de verklaringe van den Bisfchop
van Kaßorien, maer ook uit de getuigenisfèn van een
meenigte vzn Jefaieten, in ons Bertgt vermeld, ligte-
lijk te\'^bevatten is. Dit ongemak zoude door het ver-
lofvragen wel wat verzagt, maer evenwel niet weg-
genoom en worden.

II. Bemeekikg. Vermits de redenen der gemelde
Regelwet nu by ons geen plaets hebben, en zoodani-
ge wetten niet dan op hoogdringende redenen in de
Kerke kunnen goedgekeurd , nog van wijze etgé-
vers gefteld worden: zoo kan men ook niet zien dat
hct noodig is t\'onderzoeken , Wat men zoude moo-
gen of moeten doen, als de beVmße Rfgel v^edtrom al-
hier TLoude Vierden ingevoerd? Al wat niet tot ftigtingc
kan dienen, is geenlins te verwagten van wijze u ver-
heden , die hunne magt niet anders dan tot ftigtinge
gebruiken, volgens de gemeiae J^reuke; Quodnenpe-
tefl fapienter, mnpoteß faptens: Een "^v^s man kan niet
doen^ Mt gene mtt \'Wijjèiijk^ ^k gedaen Voorden: en die
van Paulus , welke betuigt: Dat de Heer hem magt
gegéven had iet fttgünge, en met iet onfßigtmge. 11, K.o-
rinth. X. 8.

UI. Bemerking» \'T is w«er d«t de tegenwoordige

Paui

Paus Jnnocentius %i\\. dien Godt begunftige, op de klag-
ten van eenige onter naburige Bisfchoppen , wegens
het lezen der H. Schrifture onder \'tvoJJc van hunne ge-
weftcn, gewag maekt van den meergemelden iv. Re-
gel, namelijk als van een middel, \\vaer doorhetmis-
bruik zoude kunnen tegengegaen en gefluit worden,
ingeval het in der daedt zoodanig was , dateer zulke
tegenmiddelen nog eens mogten noodig wezen. Maer
dat die Bisfchoppen nu dadelijk eenige bezondere magt
zouden hebben , naeer dan andere Bisfchoppen in de
Katholijke Kerke, om deze middelen althans in \'t werk
tc ftellen, heeft ganfch geen bewijs nog reden. Heb-
ben zy vertoond aen den Stoel van Romen , dat het
gevaer hunner Kerken dezelve middelen vereifchte,
tegen eenige gewaende, by hen inkruipende en aen-
grocyende, dwalingen of kei teryen, die door het le-
zen der H. Schrifture in de gemeine tael zouden ge-
holpen cn geftaefd worden: \'t is zeker dat die klagten
te Romen zoo veel ingang niet gevonden hebben,dat
de H. Vader daer op zoude goedvinden iets tot be-
iwaringe der Katholijken in de Nederlanden toe te ftem-
men ofte befluiten. Men zoude zijne Heiligheit on-
eere aendoen, indien men dagt dat hy geloof Üoeg aen
een aenklaginge van kettery, welke d\' aenklagers zelf
niet en kunnen noemen , die ook niet een eenigen
menlch kunnen overtuigen daer mede belmet te zijn.

De zaek is dan zoo geleegen, dat de hooggemelde
Bisfchoppen , door een verkeerd opgeven van eenige
hunner raedsluiden , zelf de regte bevattinge van den
ftaet huns lands niet wel gemaekt hebbende, ook te
Romen geen regtverflag van dien ftaethebben kunnen

teven: dat de befchuldiging geen genoegfamen grond
eeft: en. dat de befdiuldigden goede Katholijken zijn:
waer aen wy zeker weeten dat onze. eerwaerdige
Vriend *** ganfch niet en twijfelt. Dit alles is teRo-
rnen 200 veire wel bekend, dat wy met reden beflui«
ten mogen, dat de Paus niemand op xoodanigebetig-
tihge gcnaagtigd heeft, of oo|iïjnetoefteiiimingege-
geven

oéven heeft, om iet tezonders tegen het lezen der het
Hge Schriften onder het volk t\' onderneemen: \'t en wa-,
rc de xaken in een anderen ftaet waren , dan z,y nU:
waerliik in Nederland gevonden worden.

Ik weet wel dat xMijnheer M. S/ej.^ew.Hoogleeraer
in de Godgeleerdheit, ergens zeit: dte
aevoekn van de Herders en vm de I^rke fe verJchUen
in veel te Uever iels omhel^.en, hoe het nteulver en
meer keironder ,s, heden al blijft dmren. En dat dc
bevmd,ng alsnog leert, dat utt het doorgaens leiLen der H.
^Schrifture tu gemeine talen de menfchen laetdunkender
{ Zonderlmz het vrourn^olkj) rfongerußer en V^ankeibaer-
der in \'tgeloove , en allenthalven skapgeleEkder
den. ScoLos. Maer hoe die man dit goed kan maken.
Shv te ziiner tijde verantwoorden. Ondertuslchen
hoii wy voor^ bekend dat d\'ondervinding tegen
hem is,en hebbcii beter gevoelen van de Katholijken
die ^t lezen van Gods woord beyveren: die wy raden
zig aen de driften van dien Schoolgeleerden met te itoo-
ren. Dog hier van nu genoeg. Mijne groetenis aed
d\' eerwaerde Maegd uwe zafter , die het Tefta-
ment van Jt.us haren Bruidegom zoo lic heeh, enal-
tiidt met David zingt: D\'ondeugenden hebben my abe^
ien verteld, maer \',,et gel,jk.uw Wt, o Heere, i lalm.
cxvi 11. Ik blijf U. E. geheel in Chnßus toegeneegen

dienaer en vriend.

Des avonds voor Paulus Bekeermge. m. dcc.

K E U R E.

Het is seen minder quaed , goede Catholijken , die med
het lezen van Gods woord veel voordeel zouden doen,
dae- van afte fchrikkcn ; als het is ligcvaetdige en quaede
inênfchen , die het tot hun nadeel zouden lezen , daer toe
aen te maenen. Het was overzulx te wenfchen, dat men het
ceift- med geen minder yver tragte te verraeyden , het
twe-le Maer dewijl men dooi ervaerentheyd bevind , dat
eenigen omtrent het eerfte vry wat onbedagt en uytfpoong
voott£,3ei:; zoo zal dit SERIGT enz. tot geruftheyd vanvedc
Godzoekende mcnfchen kunnen dienen. Den i.Feb.M.DCC.

].w.c.t.v<

Ic^ ^ :

vi