mQUIRITUR QUID XENOPHOKTIS ÄAKE-
AAIMONmN nOAITEIA VALBAT AD LACE-
DAEMONIORUM INSTITUTA COaNOSCETOA.

INQUÎRITUR QUID XËNOPHONTIS AAKEAAlMONIßN
nOAlTKlA VALE AT AD LACEDAEMONIORUM
INSTITUTA COGNOSCENDA.

INQUIRITÜR QUID XENOPHONTIS AAKE-
AAIMONinN nOAITEIAVALEAT AD LACE-
DAEMONIORUM INSTITUTA COGNOSCENDA.

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE,
QUOD EX AUCTORITATE RECTO RIS MAGNIFICI
W. VOGELSANG, DOCT. PHILOS. ET IN FAC. LITT. ET
PHIL. PROF. ORD., AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI
CONSENSU ET NOBILISSIMAE FACULTATIS LITTERA-
RUM ET PHILOSOPHIAE DECRETO PRO GRADU DOC-
TORATUS SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM
DISCIPLINA HONORIBUS AC PRIVILEGIIS IN ACADE-
MIA RHENO-TRAIECTINA RITE ET LEGITIME CONSE-
QUENDIS FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET

Studiis academicis finem impositurae dulci officio mihi
satisfaciendum est. Tu imprimis, clarissime Bolkestein,
promoter honoratissime, laudibus gratibusque mihi vene-
randus es, qui hoc argumentum mihi commendavisti atque
semper hoc in libello conficiendo occupatae Tua doctrina
multiplici et consiliis egregfis mihi affuisti. Ex animi
sententia Tibi gratias ago tarn pro institutione praestan-
tissima quam pro beneficiis identidem in me collatis.

Vobis, viri clarissimi J. C. Vollgrafif f, Damstc, C. W.
Vollgraflf, Ovink, van Gelder, Schrijnen, Rutgers van der
Loefif cum pro eruditione qua me imbuistis tum pro
benevolentia quam per totum studiorum tempus erga me
praestitistis gratissimum testificor animum. Tibi quoque,
doctissime van Hoorn, cuius auxilio in huius libelli parte
archaeologica frui mihi licuit, gratiam refero.

Magno gaudio mihi est, clarissime Obbink, quod hic
libellus occasionem mihi obtulit propalam dicendi quantum
Tibi debeam. Tot per annos Studium meum excitavisti
neque unquam Tua comitate mihi favere desiisti. Persu-
asum Tibi habeas me Tuam benignitatem semper memoria
servaturam esse.

Denique Te, aestumatissime Snijders, memorare volo
cuius scholas historicas semper libentissime recordabor.

Saeculo quinto Atheniensibus educationis quaestio flagrans erat
Xenophon Spartanorum disciplinam neglegenter descr.ps.t . • 50 5X

Quid antiqui de hoc cultu iudicaverint. ....
Quas opiniones nostri aevi historici ostendermt .
Quid ea quae Spartae inventa sunt nos doceant.

Denuo eorum propositum militare apparet . .
Quanta alimenta Lycurgus in phiditiis praescnpser.t

Quantopere oboedientiac virtus Xenophonli placuerit ....
Omnes Athenicnses ^i.^ccfX\'^^ laudaverunt. . . . • • • •
Graeci hanc oboedientiam civitatis funda.nentum putaverunt.
Magistratibus et legibus oboedientiam Lycurgus Spartan.s

Cur gerusia digna fuerit quae a Xenophonte celebraretur
De iudicio senibus in senatum legendis subeundo . .
Spartani dicuntur h(io<rla. virtutem exercere ....

Quantopere vasa Spartana et Cyrenaea inter se similia sint .
Quo modo viri artis veteris studiosi hanc similitudinem

Qua via Orientis genus atque ars Spartam aUigerit. . . .
Conclusio..................

Omnes qui in quaestionibus ad Spartanorum leges et
instituta pertinentibus versantur atque unde orta sint
quidque sibi velint explorant, statim incidunt in opusculum
inter Xenophontis scripta minora traditum, quod AxkùxiiaO\'
vim TToXiulot. inscribitur. Hic enim libellus, quippe quo
primo Spartanorum civitas institutaque consulto ac slngil-
latim exponantur et tractentur, a niultis rerum scriptoribus
maxlnii semper aestimatus est. Accedit Xenophon auctor,
quem Spartanorum mentem ingeniumque admiratum esse
omnes sciunt eorumque vitae cotidianae peritum scientem«
que fuisse non sine causa autumant. \') Itaque primo certe
conspectu hic libellus aptissimus videtur ex quo Sparta-
norum mores consuetudincsque cognoscerc possimus. NcC
mirum est cum in omnibus fere cnchiridiis tamquam testem
locupletissimum aflferri

1) Ilabbcn, Uc XcnophoiiUs libello qui AxKtixinplm nsA/r»/« inscri-
bitur p. 15: „ca, quae de moribus Laccdacmoniorum aflfert (sc. Xenophon),
quoniam .nb aequali et co quideni, qui optime Spartam novcrat, scripta
sunt, maxirai nobis aestimanda sunt."

2) Ut nonnulla cxcmpla affcrani, Grote, History of Greece II idcn-
Udcm hoc opusculo fonte usus est. Nec minus Heloch, Griech. Gcschichtc
I.I. p. 143 A.I, Ed. Meyer G. d. A. II. § 211. Similiter Gilberte,
Griech. StaatsaltertUmer I p. 87 A. 2 hic libellus testimonio est, quo
dcmonstrct Spartanis interdictum fuisse ne opes possidcrcnt. Huso It,
lldb. Iw. Müller IV. i. passim, Schoemann-I.ipsius, Grioch. Alter-
tümer I. p. 261 in capitc cui titulus: „Die bürgerliche Zucht" sacpissime
hunc libellum testem adhibuerunt.

accuratius inquirere quid tandem hic libellus ad Sparta-
norum instituta cognoscenda valeat. Statim autem plunmae
difficultates se ofiferunt. Etenim de hac re vin docti alu
aliter iudicaverunt; primum multi critici exstiterunt, qui
opusculum a Xenophonte ipso compositum esse negarent;
deinde dissenserunt quanam aetate scriptum sit; postremo
disputaverunt quo consiUo in lucem editum f -Att^^"
omnia, quae critici ac historici hodierni de hums libelli
ingenuitate et aetate dixerunt. non enumerabo quoniam
et in editionum praefationibus et alibi nonnumquam haec
iudicia collata sunt.\') Quod ad propositum attinet quo
compositus sit, fuerunt qui arbitrarentur hic imaginem
civitatis, quam Xenophon sibi optimam perfectissimamque
finxit (^ideale staat"), depingi. Quod quatenus verum
sit diiudicari tum demura poterit cum investigaverimus
num ea quae hoc in libello de Sparta traduntur con-
gruant cum veritate historica quam quidem novimus.

Iis autem, quae alii scriptores de Spartanorum institut.s
tradiderunt, sedulo comparatis satis luculenta indicia attu-
Hsse mihi videor e quibus efficere possimus hoc in hbcllo
baud raro res effingi quae a veritate discedunt. Praeterea
semel atque iterum observabimus Spartanorum leges ac
instituta non tantum omnibus vitiis et maculis cxuta
depingi sed etiam ea ratione ut Socratica quae dicuntur
■placita Spartae perfecta esse videantur. Quem libellum
in Carum civitatis perfcctae dcscriptionum („utopieën )
numerum referendum censeo quae „vorhandene Staaten
und bestehende Einrichtungen der ihnen in Wirkhchkeit
anhaftenden Mängel entkleiden und in tadelloser Vortrcff-
lichkeit darstellen, zu einem Idealtypus umbilden". =\')

1) cf ü Indorf in praefationc edilionis cui titulus: Xcnopliontis opus-
cula politica, equestria, et venatica. 15 a. in, I.a rcpul.lique des Lacédc-
moniens de Xenophon p. 1--36, ubi „Ics opinions des critiques modernes
afferuntur. Busolt, Griech. Geschichte p. 5i3- H abb en I.e. 5-9-
Vide etiam quae RUhl ct Marchunt in editionum praefationibus

Quae cum ita sint quaestionem sitne libellus a Xeno-
phonte compositus haud multum valere profecto perspi-
cuum est. Si quis enim a statu rerum oculis subiecto
discedens consulto civitatis imaginem tamquam perfectam
depingere velit, parum iam refert utrum eius leges ac
instituta bene noverit necne. Ceteroqui me quidem iudice
de Xenophonte auctore dubium esse vix potest. Identidem
videbimus sententias et iudicia a scriptore prolata cum
Xenophontis ingenio studiisque mirum quantum concinere.

De multis difficultatibus grammaticis quibus hic libellus
redundat non agam nisi verba ad veritatem historicam
cognoscendam valent.

In exordio libelli quem tractandum mihi proposui legi-
mus: \'AAA\' êyà hvoyjfxx: ttcts, ccc jj ztrxpti) tZv èktyx\'jbpxttc-
txrav ttoksx-j cvtrx suvxrurxt>i rs kx) c>cifixc-tctât>i ri? \'EA-

ê^X\'JflX7X, OTU TTCTS rpOTTCp TCW tySVSTO • tTTs) fZSVTOl
)CXT£>Ó>j7X TX STriTij\'^S\'Jfjt.XTX TÜV \'^TTXpTlXTÎC\'J, CVKSTl .

Xenophonte igitur auctore Lycurgus, vir sapientissimus,
Laccdacmoniorum rei publicae instituta et legcs dédit
quibus oboedientes felicitatc usi sunt invcnitque cù f^t/ny,-
7x[4,£voç Txç x?.?,xç ttôXsi:. Quae vcrbîv. longe ab Herodoti
Thucydidisque opinionibus diversa primo certe conspectu
nobis mira videntur. Etenim Herodotus contendit Lycur-
gum Cretensium instituta imitatum esse atque Thucy-
didem Spartanorum civitatem significantcm odiose dixisse
\'/jpxfjLs^x yxp 7ro?.iT£lx cù ^vi>.C\'J7y, rcvç tû> 7r£>.x: vó/xous per-
spicuum est. Attamen Xenophontcm nequaquam comme-
morare Spartanorum instituta c Cretensium desumpta esse
minime mirandum est. Sacculo cnini quarto a. Ch. n.
Delphis oriunda esse dicuntur, cum antea Spartani ipsi
instituta naturalia nequc artificiosa existimantcs cam tan-
tum ob causam c Crcta allata esse ducerent quod ibi similia
instituta valebant. Quae postea disciplinac labantis conti-

nendae causa Delphis sancienda curaverunt.\') Ephorus
et hanc et illam opinionem novit easque coniungit. Primum
enim exponit Lacedaemonios Cretensium leges diligenter
dilatavisse^) et paulo inferius legitur:

Xenophontem autem ea discrepantia, quam indicavi, non-
dum expolita est neque evanuit; qui cum Spartanorum
leges Delphis sanctas esse tradat/) facile intelligitur cur
de Cretensium institutorum imitatione nihil commemoret.

Attamen aliae quoque causae inquirendae sunt cur non
solum de imitatione omnino taceat, sed quotienscumque
de novo instituto agat etiam atque etiam praedicet Lycur-
gum id dedisse bxyrix [yvivrx) txI: Trlehrxi^ {:toKs7iv). Con-
silio igitur legumlatoris ingenium nativum ac fertile lau-
datur. Bazin, cui quoque hoc mirum videtur, putat
Xenophontem regis Agesilai rogatu libellum edidisse quo
Spartanis suaderet ut ad patrios mores redirent eaque de
causa hanc Lycurgi proprietatem identidem narrari ^qua
institutorum naturam divinam ostenderet ut Spartani ea
in honorem reducerent. Quibus autem opponendum est
non verisimile esse virum Atheniensem libellum scripsisse
ut Spartanos ad virtutem antiquam revocaret. Praeterea
cum Köhlero\'^) consentio qui dicit Xenophontem, si
propositum ei fuissft hoc libello rerum novarum cupidi-
• tatem a Spartanis prohibere, de morum corruptione non
in transitu (c. XIV) sed copiose verboseque acturum fuisse.
Sine dubio Lycurgi laudis augendae causa Xenophon
tradit eum leges ceterarum civitatum institutis contrarias

5) Bazin, La république des Lacédémoniens p. 153; cf. Wilamowitz,
Homerische Untersuchungen, 1884 p. 272: „die ^oA/rt/a hatte er (Xen.)
wohl auf unmittelbare Anregung desselben (Agesilaus) verfertigt". Col)et,
Novae Lectiones p. 705 primus hunc libellum cum regis Agesilai coctu
conjunxit.

6) Köhler, Über die Ttohntlx Auxtixutovlm Xenophons, Sitzungsbe«
richte der Akademie der Wissenschaften, Berlin 1896.

dedisse. Quam Lycurgi admirationem cohaerere puto cum
eius sententia de spiritus ingentis viri momento ac vi ad
civitatem constituendam vel conservandam, denique cum
singularum personarum cultu. Apud Xenophontem regiae
civitatis generis studium iani adest. \') Quantopere Agesi-
laus, Hiero, Lycurgus, Cyrus ab eo celebrati sint, quorum
animi ingeniique robur laudibus effert, omnibus notum est.
Itaque omnia fere Spartanorum instituta LyCurgi sapien-
tiae adscribit. Imaginem Lycurgi legislatoris perfecti eius-
que instituta tamquam Socraticorum, qui dicuntur, placita
atque sententias, toti Graeciae, videlicet praesertim Athenis,
exemplaria digna quae imitarentur ostendere Xenophon
sibi proposuit. In exordio igitur libelli quodammodo iam
apparet scriptorem non in animo habere instituta ipsa
spectare ieiuneque tradere, sed optima perfectissimaque
depingere, ex quibus ceterorum Graecorum leges judi-
candae sint. Quod propositum ergo Periclis orationi funebri
contrarium est.

Xenophontem Spartanorum res hoc modo describerc
non est tarnen quod mireris. Saeculo quinto excunte anti-
quitatis amore Athenienses ardebant cuius in „patria
civitate" (Graece trxrpio: ttoaitsIx dicitur) omnia pulcher-
rima sibi fingebant. Sic Aristophanes aetatis praeteritae
homines beatos dicit:

Putabant enim his dicbus sui temporis optata perfecta
fuisse. Qua patria civitate redtgenda oligarchi titulo saepc
usi sunt quo verum consilium, imperii popularis oppres-
sionem, dissimularent. ■•) Praeterea coeperuht Spartanorum
instituta laudibus efiferre, quod studium saeculo quarto
ad cxtremum perductum est. Nonnulli Athenienses cruditi,
a multitudinis dominatu alicni facti ac ca forma imperii

1) cf. Mah.affy, The progress of Hellenism in Alex.indcr\'s Empire,
uhi Xenophon „the precursor of Hellenism" nominatus est.

4) W. Nestle, Kritias, Neue Jahrhiichcr 1903 p. 89. .Scharr, Xeno-
phons Staats- und Gesellschaftsidcal und seine Zeit p. 119.

qua vis omnis penes primores civitatis est allecti, Spar-
tanorum rem publicam sua pluris facere coeperunt.\')
Apud Isocratem in oratione, cui titulus est
xsV, legitur wv {ZTrxprtxTuv 7ri?.p) oi ßh 77C?J.o) i^sTphc Ittxi-
-joiti-j, moi u tivsg m^rsp t5v -^im^sx-j s-asi ^etroaireviihx-j
(jJfjL-^nyrxi TTsp) xurZy.^) Quin etiam fuerunt, qui Spartanorum
vivendi vestimentique genus imitarentur (o; ax%x-akcvtsc)
quos Aristophanes ita illudit:

£?.xy.\'jC-j0(Jt,h0vv XTTX-Jrec h^pxTroi TOTS,
£ici[jc.x\'j, £7Tshx-J, ippVTTCCV, S7Xy.pXTX\'J,
kKVTX/.ic0ópovy.

to) -/.oyov:, a [^t^ohl^i (lovxpzi^c tpx7TX,
KX\\ ^vvkv WpXTlBcl, Kx) (popccy npXTTTS^X

quibus verbis Scholiasta adnotat: on oi Xxkx\'A^o\'jts: toixvtx
u7te ^xzpx tx apx^Trêx (popsïv.

Plato quoque eos in Protagora deridet: kx\\ u (j.h
UTX T£ kxtxyyj-jtxl lZl[/,CV!J.SVOi XVTOVC, kx) \'ipthtxc ttipulxh-
rovTXi kx) 0rAoyufzvx7TOV7iv kx) ßpxz^ix? xvxßoKxc (popowiv, u:

Quoniam igitur cum TrxTpios TTOhnsix tum AxKelxiiiovh-j
, TTC-AiTsix tamquam optimae depingi solent, quarum civibus
Athenienses quae ipsi suis temporibus volunt obtigisse
\' cogitant, utriusque imago simillima est. Athenas antiquas,
quas e. g. Isocrates in Arcopagitico exponit, multis
partibus Spartae congruere identidem observabimus.«)

6) Puhl mann, Geschichte der sozialen Trage und des .Sozialismus in
der antiken Welt I. p. 137: Jedenfalls besteht eine unmittelbare Kon-
tinuität zwischen dem Ideenkreise, .lus dem dieses Idealbild Alt-Athens bei
Isokrates erwuchs, und den idealisierenden Anschauungen liber den sozi.ilcn
Musterstaat Sparta, wie sie in dem Geschichtswcrk seines Schillers Ephoros
zu" Ausdruck kamen. Die Grundlage bilden hier wie dort dieselben sozi.il-
politischen Konstruktionen, nicht die echte Überlieferung." Qu.ie rationes
non solum -apud Ephorum sed etiam apud Xenophontem nobis occurrunt.

Quae meditationes multum ad litteras de Spartanorum
institutis valuerunt neque dubium est quin ita memoria
vitiosa facta sit. \') Sed non solum studia civilia has htteras
commutaverunt, sed etiam philosophi perfectae civitatis
formam quam ratione exstruxerant ibi re vera adesse
putaverunt atque ita Spartanorum instituta quam pul-
cherrima depinxerunt.

Praeterea Spartanorum instituta tam ignota erant ut
scriptores Athenienses eo facilius confingere quid possent.
Ita Thucydides queritur 5/i; tjJû {Axxs^xificviu^) Trohirsix:
TO KpiiTTTcv Spartanorum copias diiigenter explorare diffi-
cillimum esse. Exspectaveris autem Xenophontem Spar-
tanorum condicionum scientem ac peritum fuisse? Sine
dubio fuit, sed Xenophon non in amino habet hoc libello
sicce veritatem tradere, cui sohmi in c. XIV locus conce-
ditur. Hie dignissima est quam conferamus Cyropaodia,

2) Nestle, Politik und Aufklärung in Griechenland, Neue Jahrbücher
1909 p. 15: „An der spartanischen Verfassung mag ihm (Sokrates) wie
seinen Schülern, besonders .Xenophon, manches sympathisch gewesen sein,
in der Iliiuptsache beruhte aber wohl auch schon seine Staatsidee auf be-
gridlicher Deduktion wie diejenige PhUons. Damit war die Abwendung vom
konkreten Staat gegeben... m.in schritt zur Konstruktion von Idealsta.atcn."

Husolt, Griechische Sf.aatskundc I. 86: „Diese (Lykurg. Verfassung)
wurde nicht blosz von oligarchischcn Lakoncrfreunden als mustergültige
Verfassung betrachtet, sondern auch von Philosoplien im idc.alen Lichte
gesehen."

Pöhlmann, I. 125: „Man sieht, d.is tradilionclle IJild Allspartas zeigt
wesentliche Züge des Staatsromans". cf. K. Münscher, Xenophon in der
griechisch-römischen Literatur, Philologus 1920, p. 33: „Piaton nennt Xen.
niemals und doch erklärt sich im Grunde Xcnophons gesamte Sokratische
Schriftstellerei, einschlieszlich der politischen in der Auxtlxiiiovtm ttoa««/«,
im Hieron und der Kyropaedie, aus dem einen Gesichtspunkt der ßerichti-
ßung oder wenigstens Berücksichtigung alles dessen, was Piaton und auch
Antisthenes, die beiden führenden Sokratiker, als Sokrates\' Lehren in ihren
Schriften mitgeteilt hatten."

3) Thuc. V. 68. cf. Herbst, Zur Geschichte der .luswärtigen Politik
Spartas im Zeitalter des Peloponnesischen Krieges: „und sie (die Spartan.
Verfassung) entzog sich eben schon den Schriftstellern des Alteitums wo
man die Abgeschlossenkeit des innern Spartanischen Staatslebcns und die
Unverständlichkeit seiner Sitten und Institutionen kaum grosz genug vor-
stellen kann.

quo libello Xenophon etiam rempublicam perfectam depm-
gere vult \') cuius ex institutis tarnen pauca de ipsa ven-
tate comperimus. Quam similitudinem inter

Xenophontem Antisthenis exemplum, qui rov K.^. et
■H.^./.« scripsit, imitatum esse credunt^) Sine dubio
dogmata cynica apud Xenophontem multum poterant. qua
tamen ex re huius similitudinis causam repetere nimis
sane quaesitum mihi videtur. Potius credo eo exphcandum
esse quod cum Spartanorum tum Persarum instituta aptis-
sima erant quae scriptoribus rei publicae perfectae exempla
praeberent. lam diu Graeci destiterant Persas hostes velut
natos considerare: Herodotus Persas celebraverat, Socra-
tici eum secuti sunt. Cyri nomen amabatur atque facile
imperator summus describi poterat. Quantopere non-
nullis Spartanorum leges placuerint supra lam observa-
vimus. Xenophon solus autem non fuit qui de Spartanis
Persisque una egit. Plato quoque comparat quae Spartams
ac Persis in usu erant rege nascente. Minime igitur
mirandum est Xenophontem ab earum civitatum legibus
profectum esse cum rem publicam ad summam virtutem

Exordio absoluto Xenophon statim Lycurgi instituta de
subolis procreatione («p) reKvo:rciixç) cxponit. Quod initium
nobis mirum quidem videtur. Nullus profecto rerum scriptor

ex re initium faccret. Itaque nonnulli, in quibus sunt
Köhler et Habben/\') contendunt Xenophontem hac

parte e Critiae libro hausisse, qui oratione et vincta et
soluta idem argumentum tractavit. Notissima Critiae verba
afferre mihi liceàt: roi xtto ysysrîj? h^pànrov • ttü:; h

Apud Critiam ac Xenophontem easdem sane sententias
reperiri manifesto apparet. Attamen Critiae auctoritas in
maius ferenda non est. Nam non solum Critias ttoXitsîxv
describens de liberis gignendis agere incipit, sed etiam
Plato et Aristoteles idem faciunt. Ille e.g. in Legi-
bus Atheniensem haec dicentem facit: xpz^ S\'fVr/ twv/«vf-
o-ewv TTXJXt: TÓ},i7iv xp" cy% VI txv yxfMxv kx) KOivuvix ; ")

Alibi ») eundem ordinem [yhs^i:, rpo(pyi, ttxI^six) invenimus
quo Xenophon hoc libello Spartanorum res tractat. Apud
Aristotelem legi mus: El^rsp cvv xtt\' \'jofio^sT^v ôjxv

Videmus igitur theoreticos esse, homines qui ratione
civitatem perfectam exstruunt, qui leges moresque descri-
bentes ab ortu hominis incipiunt. Quod profecto consen-
taneum est; mcditationibus ipsis enim sponte commoventur
ut dicant magistratuum hanc primariam esse curam ut
cives mente atque corpore validissimi nascantur quaestio-
nesque, quae nunc eugeneticae dicuntur, maximi momenti
esse. Animadvcrtimus hic Xenophontem theoreticum neque
historicum loqui. Attamen hominibus ita ratiocinantibus
deinde haec quacstio occurrit: primum quidem matrum
futurarum valetudini consulendum esse ut firmam proge-
niem pariant. Sic Xenophon quoque matribus futuris prae-
cepta dat. (§ 3—5). Quae verba magis medicorum rationum
speciem praebent quam historicarum rerum. Sic apud Hip-
pocratem legimus: 7ro>,âo) Sf kx) xkhoi sh) kt-auvst ohi tx

1) F. II. G. II. 68, Clcm. Alex. Strom. VI. 2. 9, q«\' cum his Critiae
verbis Xenophontis iam confcrt.

(pbeipcyrxi- xx) yxp h \'h £v 7 W\'• • ;
TThéovx i) cKiyvi\'J rpoCph-j ... ^ xxpxT^r y.x) yxp kx)

rpoCpn xir\'m (p^opïj? xx) vré/^x ^ovhù, \') et in libello cui ütulus
est irep) lixtr-^c vyieivy,? legimus: rx= Ss yvvxTxx?
tx7^xi t5 l^yjpsrépx r^u rpotrccy xxi yxp tx 7itIx tx ^y^px itrirv,-
^sictspx \'ttpo^ ty,v [j^x?.^xx0ty,rx ^xpxxv xxà tx xxp-^ré-

Quibus verbis apparet medicos et sophistas iam diu ante
Xenophontis tempora disputavisse de alimenti genere copia-
que quae matribus futuris prodesset. Quo ex Xenophontis
loco autem non bene colligi potest cibusne largus mulie-
ribus ei placeat necne. Quid enim Lycurgus ea de re
praeceperit non commémorât, dicit tantum ceteros Graecos
matres futuras parce nutriri jubere. Habben =>) putat
Xenophontem certe iis cibum parcuni dari praetulisse,
Critiam autem copiosum imperavisse — quod unde efficiat
ille non exponit — itaque concludit: „Quibus rebus consi-
deratis Xenophontem locum, quo de ratione agit, qua
aliae civitates virgines nutriverint, qui, ut supra vidimus,
non modo cum contextu non bene coniunctus est, sed
etiam a sententiis alibi allatis abhorret, ex libro Critiae
récépissé colligendum est". Quo in argumento acquiescen-
dum esse non censeo. Xenophontem praeceptum a sua
sententia alienum temere ascivisse neque Critiae opinioni
repugnavisse mihi vero persuadere non possum. Praeterea
ne Critias quidem dicit se matribus quoque utile putare
largiter nutriri. Immo vero quod Critias viris diserte cibum
copiosum imperat, de mulieribus autem tacct, potius con-
trarium indicaret. E contextu sane apparet Xenophontem
ceteros Graecos cibum parcum virginibus dare improba-
visse. Praeterea mihi verisimile videtur Xenophontem,
corporis exercitationum studiosum quibus cibi cupiditas
puellis quoque excitatur, cibum largum utilem judicavisse,
confer ejus Oeconomicum: yjiz-^x^c/^ér^v Sf -Icpvjy ovtccç xv

§ 4. Xenophon narrans Lycurgum legibus sanxisse ut
matres futurae non minus quam iuvenes corpus exercerent
mente ardescit. Eum his virginum corporis motibus favere
mimine admirandum est cuius temporibus puellarum edu-
cationis corporisque exercitationum quaestio flagrans erat.
Euripides cuius ex operibus tam multa discimus de
ipsius temporum quaestionibus, de hac re quoque agit,
Relatu digna sunt haec:

TÎcy fV 7TÛV0171V ^[Jt.£p£V0U7Ü\'J àil
ß£/.rio\'J h T£}ici(jil lùl[lx7fj t£k\'jx.
£}C yxp TTXTpo: kx) [Ji\'^Tpo; 07Tt: £K7rC>â
7\'/,>,y,pxç lixhxç o\'t yovoi ß£?.Thy£?.

Critiam virginibus corporis motus eadem ratione qua
Xenophontem probavisse supra iam vidimus. Ac praecipue
hic adferre libet quae Plato de hac re constituit. Kess-
ler, in libro egregio, cum Plutarchi verbis\'\') Xenophontis,
Critiae, Platonis-opiniones iam contulit ac ostendit Pla-
tone auctore corpus puellis exercendum esse ut juvenes
in re publica defendenda invarent. \') Attamen non animad-
vertit Platonem quoque T£xyo7roilx; causa hoc commenda-
visse; in Legibus enim haec traduntur: ßs\'j>.£7b£ xt^xyêKccTi

ttb£>t£; yiljlz\'j: t^\'j lû\'j k\'jsv7xv \':t£pi7:x-£fj, 70 ^fvî-
^iffsv 5f 7r>,x77£i> 7£ olcv k\'/jpi\'ji\'j, £:c: \'jypi\'j, kx) (/.éxpt ^\'\'J^\'ïv

£7oh v-^Txpyxyx\'j-,^) Similiter Aristoteles censet xph ^^
Kx) 7x: tyKÛS\'j: Î7rifJL£?.£T7bxt tSi-j 7tiiix7:cv, fiij px^\'j[jLCÙ7Xç i^-\'/ih"
xpxi^ xpcifièyx: \') et alibi legimus: 7xt; yv/xil;) 7\'j(jl-

2) Ed. Meyer, G. d. A. IV. § 472: „Der grosze Prophet der modernen
Ideen ist Euripides gewesen".

D Um ml er. Prolegomena zu Piatons Staat p. 26: „Für das Gesamt-
hild der geistigen Bewegungen seiner Zeit bleiben daher die Reste des
Euripides die wichtigste Quelle".

\';„,to antea de hae re disputatum est. Pythagore, ,am
praeeeperant Sm ch «vç « "

Q as meditatfones e medicorum ratione haustas esse
faüs constare ntihi videtur. Euripiden, en,» accura-
tius Hippocratem cognovisse Clemens Alexan
drinus iam intellexit utriusque verba comungens: AA;^

récépissé eiusque rationis notitiam habuisse Galen us os-
d in libro cui titulus est: Claudii Galeni de P ac.is
Hippocratis et Platonis, quo ex libro haec verba affcrœ

O Historia Animalium VII. 58? a 2. Hunc librum septimum nonnulli
hol docti Aristoteli abiudicandum esse putaverunt quod nob. au^m
\'urerentibus vulgatane opinio fuerit virginibus corporis motus utiles esse,

Hippocratîs \') manifestum sane est Aristotelem (vel eius
libri auctorem) Hippocratis praecepta novisse. Utroque
loco v^xp^ç choc commendatur ad infantium convulsiones
prohibendas. Xenophontem ipsum virginum corporis
motus laudavisse apparet ex Oeconomico, ubi uxor florens
aetate maritum rogat ut sibi consilium daret quo modo
veram pulchritudinem consequi posset, atque Ischomachum
dicentem facit: xyx^hv Ts s^ijv eJvxi yjfivxo-iov x,x) to
^svjxl xx) (j^xtxl kx) lf/,xtix kx) 7tpüßxtx xvxtslffxl kx) t\'jv-
bsaxi.

Similiter Aristophanes pulchritudinis augendae causa
corporis motus utiles putaverat. Lampito enim interrogata:
ûç \'B\'èùxposïç, ôo; Ts r^piy^ to vû[ix rod.

Concludere posse mihi videor a theoreticis
certe de virginum corporis exercitationib us
mentionem iniectam esse inde a quinto fere
saeculo. Itaque minime probabile est Xenophontem
e Critiae libris hanc sententiam récépissé. Immo vero,
sui aevi rationibus convenienter Xenophon hanc alimcnti,
vivendi generis, corporis motus curam utilem e.xistimavit.
Sicut Euripides, Plato, Aristoteles, Hippocratis libros sine
dubio cognovit. Sed Xenophon suas ipsius opiniones tam-
quam Lycurgeas aperit. Quo modo Xenophon enim hoc
capite philosophi loco de Spartanarum virginum cduca-
tione disserit co theoreticus certe disputare solet. Sparta
autem, qua in civitate virginum corporum excercitationes

3) Lysistratc 8o. cf. Athen, VII. 278, XIII, 566 A, quibus locis La-
cacnae pulcherrimae laudantur. Strabo X. 449 cas in optimis nunicrat.
Sed hinc eificcrc pulchritudinein exercit.itionum elTcctum esse nimis quacsi-
tum mihi vidctur.

5) Kessler, 1. c. p, 60: „Kritias stellt hier eine Reflexion an über die
spartanische Dressur, die cr als Aristokrat wohl zu würdigen wuszte.
Xenophon hat sie übernommen. Aber jetzt sind diese Ged.mkcn zu Ge-
danken Lykurgs geworden".

sua quasi perfecta animo traducere posset. A Spartanorum
consuetudine proficiscens, Xenophon doctrinam componere
poterat atque hunc morem celebrans ceteris Graecis pro-
Lre Longe autem ab bac sententia diversa sunt ea quae
apud ahos scriptores Athenienses invenimus, qui quam-
quam harum exercitationum notitiam habent, minime
admirantur. Euripides ^ earn consuetudinem quam
intemperantiam interpretatur, valde vitupérât ac de causis
eugeneticis omnino tacet. Quod autem schohasta, qm pro-
fecto opiniones posteriores reddit, contendit: w-^y..

tamen moment! esse puto. Praecipue quae altera para-
graphe narrantur totum locum suspectum reddunt. Haec
enim sequuntur: k^î r^r? fzh rccs ttm^scs yM l^xv^x\'^si-^
KXi ypxy^l^xrx "I«^/ i^l\'rrx,^^^ rxvrx

-hrx -) quae longe ab aliorum sententiis abhorrent. Apud
Athenaeum de Spartanorum pueris traditur: t£ yxp

et alibi legimus: liST^^x-^ Ve (ixhiTrx rwv
■ \'E/^T^ojy Axxelxii^iyici rb y^oujar^, Tr\'Ashr-^ xjrij zP^fisvci
quibus locis Spartani igitur artis musicae periti laudantur ■).
Aristophanes tantum verba yviiyxl^.i^x, yxp habet neque
singula persequitur. Inspiciamus Platonem qui haec refert:

oi3\' ÄV (I ßovMirö TU
iroi^fuv yivoiTO STrapT/ÄT/\'Jwv xiJpij,
«? ^iv veoia-iv i%t(vnJ.oC(r»i Söixovt
yviivola-iv imoiii "eTAfl/; iveiiUvoit
Sfinou( ■KX^\'tTTpxti r\'olx. ivxrxirSi; (noi
xoivxt

Qui igitur sicce hoc solum tradit puellas gynnasiorum
participes esse nequc quaquam docet puellas una cum
pueris exerceri.

Considerandum autem est num fortasse Euripides multa
addiderit affinxeritque, quippe cuius ex opere tantum in
Spartanos odium acerbum nobis occurrat ut minime mi-
randum sit. Neque Xenophon de virginum iuvenumque
communibus exercitationibus ullam mentionem facit. Vi-
demus igitur ceteros scriptores Graecos hanc Spartanarum
mulierum licentiam tantum indignatos esse^) neque rettu-
lisse eos corporis motus tskucttoiix? ratione habita insti-
tutes esse.

Deinde illae virginum exercitationes magis magisque
auctae sunt quarum ad memoriam tradendam Platonis
certe doctrina multum valuit. Undc haec a maioribus
tradita ac his diebus vulgata fere opinio orta est qua
posteriores imaginem depingere possunt qualem Beloch:
„man liesz die Mädchen sogar an den Turnübungen teil-
nehmen und es herrschte infolgedessen ein ungezwungener
Ton zwischen den Geschlechtern". ■•) Quae verba magis
acvi nostri quam antiquitatis Graecae moribus congruunt!
Quomodo Spartae haec omnia rcvera fuerint accuratius
cognoscere non possumus. Quod Schocmann quoque
concedit: „Auch für die Mädchen ordnete das Gesetz eine
ähnliche gymnastische und musische Erziehung wie für
die Knaben, obgleich uns über die Einrichtung derselben
nichts Näheres angegeben wird. Dasz ihre Übungs-
plätze von denen der Knaben gesondert waren, und dasz
der Zutritt zu ihnen nicht Jedem beliebig freigestanden
habe, scheint mir kaum bezweifelt werden zu dürfen; aber
CS gab öffentliche Wettkämpfe wo die Jünglinge den Mäd-
chen, wie die Mädchen den Jünglingen zuschauten".\'\')

De quibus verbis postremis Kessler eo loco quem supra
citavi amplissime disputavit ostenditque hac m par e Pla-
tonis librorum lectionem multum potmsse. Neque ,n,ur,a
contenderis ea quae Müller tradit commenta fere esse qu
scrinsif In Sparta war von Seiten des Staates fur d e
eXt Ausbildung der Mädchen in ähnlicher Weise w.e
fur die Knaben durch die geregelten gymnastischen Übun-
gen des Laufens und Springens, des Ringens und des Wer-
Ls mit Diskos und Speer gesorgt". ■) Qujus opponendum
est Platonem de ea re prorsus aliter jud.cav.sse qm pr-

participes sint, deinde autem vitupérât cum haec omn.a
pLe peracta sint: « .i-:

Notatu d gnissimum est hic morem Ch.nm tradt Sparta-
Trum coLetudinibus simillimum. Quae verba memora-
bilia monent ut cautissime de hac quaest.one argumen-
tandum sit. \') Neque iniuria contender.s thcoret.corum
sententias ad eas res multum valuisse ac fier, posse utsu,s
scriptis aequalium mores hac in parte mutaver,nt neque

Ü ess I 46: „The simpler form of the Doric dress, namely lha wh.cl
U uLewn and left open down the side, is not found represented m art

ex re descripserint. Mulieres certaminis cuiùscumque par-
ticipes fuisse ea quae Spartae iuventa sunt non docent. \')

§ 5. Praecepta quae sequuntur eo consilio dantur ne
coniuges ^ixKopoi fiant. Itaque Lycurgus maritos interdum
ac clam solum cum uxore commercium habere instituit
quos ab aliis videri pudere: sS-vjxf yxp xl^sTr^xi fih shii\'jTx
c^^ijvxi, xï^sTvBxt êî(isvTX. Joël putat dogmata cynica
hac in re quoque valuisse quoad quidem a cynicis ipsis
xj^uç celebrata sit. Quod enuntiatum rhetoricum hanc
vim cynicam minime demonstrare censeo. Neque xl^cvç
augendae causa, sed ut maiore desiderio incensi liberos
firmos ac robustos gignerent, Lycurgus id instituit. Revera
Spartae maritos non semper domi, sed in castris saepe
pernoctavisse ob causas militares probabilius est.
Facile intellegi potest cohortis praefecto Spartano e soda-
lium vita cotidiana recedere honori non fuisse. Similiter
in Cyropaedia refertur cl Ts t\'^vißoi nx) y.ot[ji,à)>rxi Trsp) rx
xpp^sTx 7VV Tcï: yvy-r/iTiKOt: 07r?>oiç, ttAvjv txv ysyxiivjkctccv. cjtci
cvrs tZ-t^ijTOÜVTXI ijv Trpcppil^ii TTXpsTyXI. ovts ttc/.\'axkiç

Rationes eugeneticas unquam valuisse ad Spartanorum
mores consuetudinesque constituendos mihi persuadere
non possum. Quae vero per se spectata eis optima videntur
Spartae in veritate perfecta esse putant. Dignissimum est
quod observcmus apud omnes Graecos vulgatam opinionem
fuisse providendum esse rw xyx\'^, etiam in amore, atque
de xs/jjy detrimento omnes fere consenserunt. Quamquam

«) B, S. A. XIII. 175. Putavcrunt lapidis fragmcnUim demonstr.irc mu-
liercm cursu certavisse. Quod autem novo fragmcnto invento non iam
contendi potest. Lcgcndum cnhn est

\'Evi//iflt(*)pa(r/J-a{ Tfxrof xaiSuv
J\'-\'iyniacratidas primus praemiuin al)stulit.

locos afferre non possum, Xenophontem hac quoque m
re e scriptis sophisti,cis ac medicis hausisse mihi
veri simile videtur. Neglegendum non est valetudinis
causas in praeceptis Pythagoreis nobis iam occurjere,
ubi legimus: Sav cZy riv irxïlx ârx; h/^^\'àxi \'é\'yre f^y, c^^reiv
hro. tov èrxy roixór^y 7vvov7ixv. hxy ^\'f/v ts.«

7lxy yxp ^i^x zx) svsÜlxy cù Tr^yv ym^bx^ ^sp) rov xvrcy. )
Hoe loco agitur de x-^px^ix quae eùel^lx; causa contmen debet.

Aristoteles quoque citandus est, apud quem haec
traduntur: er, Trpk rcc^Ppc^óy^y 7Vf^(péps> rk éx^é^sjç-

7roiei7^xi 7rpB7ßvTipx; Trps^ßvr^pxi;\' xKOhx^rôrspxt yxp eivxi
-Axi rxic 7uyov7ixtc.^) Quem sentent.arum

§ 6 Fraeterea Lycurgus ratus hac quoque re civium
saluti consulendum esse constituit ut in vigore corporis
ih àKfJLXic) uxores ducerent. De aetate nuptiali hbens
procreandis aptissima iam egerunt Hesiodus, Sappho.
Theognis, atque saepe observari potest earn Eunpidi
quoque cordi fuisse.^) Aliquoties rationes eugeneticae
nihil potuerunt, nonnumquam causam ignoramus e. g.
ubi Euripides in ignota comoedia monct: ypxixv yvvxtKx
. :rphç -Acy Z^ù^xi y.xMy% sed ex loco Aristophanis causam

olfici xxMlxitixv, CTI yépccy h
yjyxiz\' cVâç eïpi" âÇ/c? \'y-xßsTv.
où yxp TT ob\' ùyiU cùrsv f^\'fA-^Au&fv

Platonem quoque matrimonium h xK[ix^ôyrxv ob
causas eugeneticas constituisse satis constat.\') Aristo-

teles quoque praecepit: h tcjovtu yxp à)if/.xtcv(ji t£
rc7ç <jûfjt,x7i (Tv^svi-ic surxi. \') Quae meditationes sine dubio
iam diu ante animos moverant. Etenim Pythagorei
rursus de hac re egerunt : ... cttu: /V^ycvrwv rs kx) tsts-

tota profecto svycjix: quaestione, ut spectaretur parentum
indoles ac valetudo bonae subolis procreandae causa copiose
disputatum est.

ipx7^)î(x£(t^xi Sé. i^ovov yxp sïSévxi tov 7c<poy tIvccv ipxv.
non demonstrat Xenophontem sententias e cynicorum
scriptis récépissé ut Joël contendit.\'\') Aetas nuptialis
atque coniugum selectio fuerunt „topoi" in disputationibus
medicis et ethicis.Xenophontem ipsum matrimonio
êv xKf^xTç favisse apparet ex loco notissimo ubi Socratem
dicentem facit: oti v)} Ai\'\\ £(p>i, cv ßövov xyx^ob: Toh; ê^
«AA^jAwv TrxiSoTTomfJihovç slvxi, xX>.x kx) xki^x^cvtx: tcT?
<TÛ[jLX7iv.... \') Alibi hominibus suadet ut inconjuge eligenda
cautionem et diligentiam adhiberent: (pxy£ps) S\' ès-fzh )cx)

xJç 7\'jv£^bôvT£i; T£Kvo\';7Ciov[/.£^x. Quod hae rationes Spartae
rursus vitae cotidianac moribus congruunt, suspicioncm

3) Ropcr, p. 36 complures locos collcgit ubi de coniugum selectionc
ogitur. Praeterea conf.: Eur. ller.acl. 233, 297. Ilecabc 596. W. Nestle,
Kritias, Neue Jahrbücher 1903 p. 181: „Dasz die Eigenschaften der
Eltern, auch die intellektuellen und moralischen, sich vielfach auf die
Kinder vererben, war den Griechen ein geläufiger Gedanken, dessen Trag-
weite dam.ils in sophistischen Kreisen viel ventiliert wurde"; vide ctiam
Hans Meyer, Das Vererbungsproblem bei Aristoteles, Philologus 1919
O^à. 75) p. 347.

6) cf. \\V. Jaeger, Herl, philol. Woch. 1913 p. 164—167: „der Zucht-
wahltopos war in der oligarchisch sophistischen Spartalitteratiir ein bleiben-
der lîestandteil".

magnam sane praebet. Praeterea Xenophon a se dissidet^
in paragrapho septima tradens: siys yJvroi (Tvfißxln yspxicc
vsxv e%£iv.... Taha igitur Spartae quoque fiebant! \') Ex
locis quos attuli concludere licet haec verba hx^ev èv a^i^x-ic

§ 7. Sed si forte seni Spartano contigit ut uxorem
tenerae aetatis duxisset, Lycurgus tÜ {yxp) Trps^ßvr-^ smiyj^sv,
oTToiov hlpoc ffió^x Tf KX) \'Ivxy^v xyxcT^slyj, rovrov ixxyoyJvM

§ 8. Si quis mulieris contubernalis esse noliet, sed tarnen
liberos habere cuperet, hac in re Lycurgus legibus sanxit
ut ex aliena uxore pulchra ac firma sibi liberos procrearet:
kx) tcuto véliiiiov è-^ok^s-j, Tivx [^v] eöreKVO-^ kx) yawxixv

\'§ 9. Kx) 7ro>J.x [ih TOIXUTX avvsz^pa. x7 rs yxp yvvxiKsc
SiTTohg otKovc ßov>.ovTXt Kxrhx^vj- Quae verba complures
offensiones habent. Quid sunt Sirro) oIkoi^. Vir alter nolebat
justum matrimonium inire, solum liberos ex ea concipere,
cuius in domo nullam vim habebat. Manebat in conjugis
domo; 0" TS hlps^ volunt xh?.(povc Tc7g TTxm 7Tpo7kx(ißxvsiv.
Qui sunt o\'t hSpsc} Qui TrxJhg dicuntur? Quae omnia tarnen
verbis sequentibus, ex quibus audimus eos liberos gentis
ac potentiae participes esse, opes autem sibi non vindicare,
perspicua non fiunt. Suspicor autem Xenophontem hoe
dicere: maritos justos ideo probare alium virum ex suis
uxoribus liberos procreare quod hoe modo sui ttxT^s?
fratres nanciscantur. Itaque tota civitas nccessitudo tam-
quam fraterna fit, invidia pecuniaeque cupiditas cvanescit,
Xp-^fixruv oiix. a-^TiTTOiovvTxi h. c. omnibus rebus communiter
utuntur.-) Obscure mirumque in modum autem omnia
dicta sunt, sed haec summa rei est Xenophontem tradere
Spartae mulierum communionem quandam fuissc.
Attamen valde dubitandum est num haec ex re deseripta
sint. Inquiramus igitur num alii scriptores huius commu-
nionis notitiam habuerint. Dignus est quem inspiciamus

Herodotus. De Aegyptiis tradit eos unam uxorem in
matrimonium ducere kxtx Trsp \') Spartae alium

inorem valere non commémorât. Alibi refert Anaxandridis
coniugi liberos non esse, itaque ephoros ei suasisse ut
novum matrimonium iniret, quibus monitis eum tandem
concessisse: fZ£Tx Ts yvvxT)cxç£x:<^v\'èvo^ii;xsi7rlxçoh££,7roièciiv
cv\'Bxi^üt; ^■üxprivjTiKx.\'^) Ex iis quoque quae narrantur de
Cleomene apparet Aristonem altera demum uxore repu-
diata alteram in matrimonium duxisse. Si quis enim efficere
vellet eum duas uxores una habuisse quod solum dicitur
y^lixvri yvvxlKxs ^vo ex initio capitis 63 : cDVw f/,h Si; t^v
rph\'/iv £7yjyxy£TC yuvxTxx 0 \'Ap/oTwv Tvjv ^svTspyjv x7ro7r£{/.-pxi^£voç
corftrarium apparet.

Neque ex Euripidis Helena ubi haec Penelopae
fideli similis depingitur aminadvertimus eum vel quicquam
scivisse Spartanis severam monogamiam defuisse; confer
versum 571 :

l\'jch yv\'JxiKoTv hlp" sv ^vix: 1%5/v.
Neque Aristophanes huius rei notitiam habet. Ex tota
profecto comocdia cui titulus est Lysistratc nihil de hac
re apparet. \') Quin etiam Piatone m ignoravisse xoivxvlxv
yvvxtxûv, quae in Re Publica commendatur, in Spartanorum
civitate revera fuisse, haec verba demonstrant: 7ro}.>.xç yxp

ûç l\'jvxrx ?.èy£txi xttkttoit «v, kx) £i ort iixxkttx
yévotroy ûç apitr" h sh rxïitx^ kx) txùt\'^ àz-i7tyi7srxi. Nihilo
magis Aristoteles huius rei mentionem facit in illa

ó S\'inói yu, K&v tK rSc rxyxi \'Aa-jj -KÓXX,
vofvxKiTxumoi <ppoCSet x/iTrx/xfvo( \'ißx,

parte Politicorum notissima ubi de Spartanorum mulie-
ribus agitur. \') Praeterea graviter: nemo, inquit, ovts t^

iiy,Kev ...(h. e. nemo alius ac Plato) et alibi legimus:
<i>x}jov v niov tos/ où\'tixy mxtccvoç r -ji te tccv

•yvyxiKZv Kx) TTxßccv Kx) Ti5-: ov^ix^ KomTv^ç.\') Suidas s.v.
IxKvóy^evoc (idem s. v. ÎW^-r) Spartanorum exsecrationem
affert: oholcij^x 7s ?J,ßoi kx) äfj^ßohx, cts ÎVtto-: « joi

Aedificandi, vestimenti pulchri, equos alendi studium alicui
precantur, (si bene interpreter), res quae magni pretn erant,
quibus res familiares dilapidari possunt — denique adulte-
rium. Quae verba igitur longe alia atque diversa sunt ab
opinione a posterioribus tradita Spartae adulterium fieri
non potuisse mulierum communione instituta.

Id profecto ex locis quos attuli efficere posse mihi vi-
deor ahis scriptoribus illam muHerum communionem notam
non fuisse. Quo modo autem fieri poterat, ut scriptores
posteriores (post quartum saeculum) hunc morem tra-
diderint, paulo inferius tractabo.

Sed quomodo tandem explicari potest Xenophontem
talem Spartanorum morem commemorare? In hac quaes-
tione versantibus neglegendum non est rem ipsam Graecis
non tam miram vel inusitatam videri quam hodierno lectori
qui, nisi argumenta gravissima afferrentur, incredibilem
earn fere putaret. Quam communionem apud feras ac bar-
baras gentes exstitisse Graecis vulgata opinio est. Cuius

4) Plut. Lyc. XV: roiroVrov àfttîxt rün... . rttft run yv^iKxa ïi/^\'P"««-
li^rt -d^cot Hrrxrrov ilvxs rè ri?« ocirc7(, cf. ApoplU. Lac. Lyc. 20,
p. 228 B C: ubi i rtpuUTX( tlxtv -ovSift. S> Sfv», y\'vtrct, ixoixU V\'V.
Kessler, 1. c. p. 64 amplissime tractavit quae scriptores posteriores de
Sp\'artanorum consueludinibus nuptialibus tradiderunt. A p o p h t h e g m a t u in
corpus pro veritatis bistoricae fonte habendum esse nemo contendcnt.
Collectio est videlicet ex diversis scriptoribus, itaque scntentiae discrepantes
ibi inveniuntur (cf. Wachsmuth, Einleitung in das Studium der alten
Geschichte, p. 234).

rei exempla nonnulla afferre liceat.\') Herodotus de
Massagetis narrat: ri^g yxp yvuxixsç Mxtrcrxysrij:

xv\'^p, tov CpxpsTpex\'jx x7roxp£fJ!,x<jxç Trpo tijg xfjLx^ij: fiitrysTxi
xSeùg \' ovpoç Je yiKiKÎy^ç irCpi TTpOKSiTXt xXKoç [ûv oùhlç. Vi-
demus aetatem nuptialem hic quoque spectandam esse.
Similiter de Indis legimus: fidtiç tovtxv tkv \'ivswv tûv
KXTSXS^X TTXVTÜIV ifUpXVi^g itXTl KXTX TTSp TWV 7rpo(3xTCCv. \') Apud

similia sunt; eadem ratio, liberos tali „nuptiali" usu fratres
adipisci hominumque invidiam totaliter desinere, hoc loco
invenitur. Nonne fortasse Xenophon hoc Herodoti caput
respexerit, verbis xpy^iixTuv oùx x>Ti7romvTxi dicens (p^óvov
evanescere ?

De Nasamonibus commemoratur: yjvxîxx: 5f vo[ii<ovT£g
TTo^Xx: £%£iv £xx7ro: irrixoivov xùt£ccv t^v [isî^iv ttcuvvtxi TpÔTT^
TTxpxTrk\'^^i^ [t^]^xx) Mxco\'xyéTXi.\'^} Apud Gindanes mulieres
anulatis talis incedunt, nam xxt xvSpx IxxffTov fiix^£vtx
7r£piftcpvpicv ttspisistxi. De Machlyibus traditur: fifï^tv Sf
£7rixoivov TÙv yvvxixZv TrotécvTXt, cvt£ ffuvoixéovTeg XTi^vyjSsy t£
fii<Tyûfi£vot. \') Apud Crestonaeos vir multas uxores ducit.
Ceteri Thraces virgines non custodiunt xXX" iûtn toIvi xùtx)
(2oîi>,ovtxi x-jhpxtTi (ihystrbxi • tx: yuvxlxxs hx\'jpxs cpu^xtr-
70v7i. Paeones ita faciunt : xxtx yvvxTxx £xx7t}^v h yxfitm
TpsTg 7tx\'jpohg ùjrhTi^rf xy£Txi 5f Ixxvto: vvxv^ç yvvxTxxg.
Haud aliter Xanthus de Magis tradit xoivxc t£ eJvxi Txg
yvvxîxxç, où joix xxt x>.?.x 7\'jvxivsvyrxv x/x^ctépuv, ctxv

tanorum consuetudinem qualem Xenophon (I. 8) narrat
in mentem revocant. Hic memorandum quoque est quod
traditur apud Ephorum, qui refert: rm-: ™v

Nicolaum Damascenum consideremus quem ex
Ephori scriptis hausisse satis constat. Apud quem eadem
Scytharum morum descriptio invenitur. Haec enim legimus:
sh) x;.) S^kx^c\'txto,, rx re kt,-

Mxz\'l^ci rovz y>rro. xvrxy xï yvvMKS, ^x\'^ps, ^x,
xvrcJc crxv Alibi de Libyrnis com-

rabilia sunt quae de Saunitibus narrantur: ^xpxZx-jy,rM,
Kxr Iroz oi rs ^libeoi Kphovrxi kx) xt Trxp\'^em, o bs

^evrspoc y,x) cZrx, è^ps^üc.\') Quae cum iis, quae apud Stra-
bonem conservata sunt, plane congruunt, ubi dicitur: ..

Pura ac\'sincera coniugum selectio hic invenitur! Exspec-
taveris sane te in Platonis re Publica optima perfectissi-
maque esse. Confer Rem Publicam 459 D, ubi commen-

SRctma^^n, Quo ex fönte fluxerit Nicolai Damasceni ^xfxiö^cc.
id! Philoloßus 1895; Ed. Meyer, Forschungen I. p. 273;

datur Sf? fisv... tcv? âpitTTCJç rxï^ xpt7TXig ruyyiyvs^bxi cc;
■7r>.£t7rxKtç. Attamen non est quod mireris discens apud
Massagetas aetatem nuptialem observandam esse, Saunites
severe curare ut viri optimi mulieras optimas uxores ducant.
Eadem enim ratione qua homines ea quae sibi optima
videntur temporibus longe antecedentibus revera
fuisse somniant, apud remotas barbarasque gentes
felicitatem atque pacem valere neque ulla vestigia huius
avaritiae ac morum corruptionis quam Athenis aegerrime
tulerunt, inveniri putant. Ita fit haec gentium ferarum et
naturalium imago perfecta quam depingere carmine epico
iam coeperunt, qua in effigie deinde homines semper sui
temporis optata reperiunt. \')

Athenienses autem saeculo quinto praecipue de matri-
monii quaestionibus disputavisse, atque de novis rationibus
egisse, ex aequalium scriptis efficere sane possumus. Ex
quibus dignissimus est quem afferamus Aristophanes,
qui perfectae civitatis imaginem delineans, dicit:

kx) Txvrxq yxp koivx: ttoiû rel: àvlpx7i 7\'jyKxrxy.sl7bxt
kx) TTxihOTTClsh ßov^ofjih\'^. \')
et paulo inferius : ... tI Ts 5f7; rrxTspx:; yxp xttxvtx:

roh; 7rp£7ßvtipotj; x\'jtûv fhxt roTffi ^fsVs/T/ vofiioïi7iv.
Quae civitas Galactophagorum igitur simillima est (p. 22)
Denuo Euripidem\'\') inspiciamus cuius in Protesilao
haec verba notissima leguntur:

1) cf. Pühlmanii, 1. c. 1. p. 113; K- TrüdinKcr, Studien zur Ge-
schichte der gricchisch-römischcn Ethnographie p. 133 „Vüliccridcalisicrung".

4) üünimler, I.e. p. 50: „Eine gesetzliche Einrichtung, welche Euripides
ganz besonders reformbedürftig zu sein schien, war die Ehe, und wenn cr über
dies Thema auch viel selbst nachgedacht hat, so hat er besonders viel Anregung
von der gleichzeitigen sociologischen Litleratur empfangen"; cf. J o ö 1 II. p. 66,
qui docet nec cynicos adulterium turpe putavisse.

5) fr. 644. Clem. Alex. Strom. VI. 11. 24. 5. ad haec verba l\'latonis
Rem Publicam 457 C affert.

Quantopere mulierum communio Platoni placuent,
qua fundamento civitatis optimae usus est, omnibus hac
in quaestione versantibus notum est. Quam ob rem omnes
locos non exscribam, exempli gratia solum unum afferam,
ubi legimus: t.D f.eyi.rcv xpx xyx^cv
^écbxvrxi koivccvix to7c èirikovpoic r. \'jrxilc.v kx, rccv
yvl^K^v.Observandum autem est Platonem praedicare
talem urbem perfectissimam adhuc nusquam invenm:

Publicam 450 c, quam supra (p. 19) citavi. Praeterea vide-
mus Platonem quoque civitatem optimam sive temporibus
praeteritis sive in regionibus remotis quaerere. Socratem

Xpóyo: 55 Kx) vDv fWiv Iv rivi ßxpßxptKx tcVw, ircppx ttcv eKXOc
èW; \'ryjc merkpxc Jttc^^scc;, 7ey>i7erx,, Trep, rcvrcu

"erci[.ci A^Vv ^^xme^bxi. Platonis igitur rationes lec-
toribus novae non fuerunt. Kavx-Ax yv^xiKccv est „topos
constans apud omnes, qui civitatem perfectam descnbunt,
sive earn apud gentes devias cogitant sive meditatione
.animo solum exstruunt. Itaque Xenophon quoque hums

S S^hicTe^rmacher adnotat ad Rem Publicam 425: «Doch glaube
ich kaum dasz Piaton einen so aulTallenden und angefochtenen Punkt
würde auf dieser Art zur Sprache gebracht haben, wenn
diese Theorie seinen Lesern etwas ganz neues gewesen wäre; die Natür-
lichkeit des Gesprächs wäre zusehr verletzt worden wenn die Teilnehmer
über die erste Erwähnung eines so ungeheuern und ganz unbekannten so
leicht hingegangen wäre. Darum ist mir schon hieraus wahrscheinlich dasz
über diese Theorie aus der Schule war geschwätzt worden, und dasz sie
ziemlich allgemein bekannt war, vielleicht schon lange ehe Piaton dieses
Werk verfaszte". cf. Oncken, Die Staatslehre des Aristoteles L p. I34-
Vide etiam Joel, IL 66.

rationis ignarus certe non fuit. Alii scriptores cum de
talibus Spartanorum nuptialibus moribus nihil tradant,
inde efïicere posse mihi videor illam in hoe libello de-
pictam imaginem veritati historicae non concinere. Sed
illam mulierum communionem civitati optimae con-
gruentem Spartae quoque fuisse tradunt ii scriptores
igitur qui Spartanorum rem publicam tamquam perfectam
depingere voluut. Quin etiam Ephorus rem ad extre-
mum perducit, tradens: rxlc xvtüv {AxxeSxifioylxv) yvvxiift

Apparet igitur ex primo huius libelli capite Xenophontis
•aequahum quidem opiniones de iis rebus quas Xenophon
hic tractavit colligi posse, Spartanorum autem leges ac
mores non cognosci. Praeterea omnia philosophorum
modo considerantur, et praecipue causae morales
explorantur cur Lycurgus ea dederit, ita ut difficillimum
sit veritatem historicam siccam discernere. -) Xenophontis
auctoritas multum valuit ad memoriam tradendam et quo
modo Piatonis rationes eam mutaverint Kessler iam
ostendit. Quam theoreticorum vim facile quoque animad-
vertere possumus in iis quae de Lacaenarum dote tradita
sunt. Apud posteriores vulgata enim opinio est Sparta-
norum legem vetare in matrimonio incundo dotem dari.
Cuius intcrdicti Euripides nullam notitiam habet, cum
Helenam dicentem facit:

2) G II ir and, I>a propriété foncière en Grèce p. 56 A. 2, contendit
"e familia cxlinguerelur talia consilia iniri posse qualia Xenophon in jiara-
graphis 7, 8, 9 narrat. ()uod indicium sane est quanta Xenophontis
auctoritas sit.

Quin etiam Aristoteles contrarium docet, qui narrat tc
TTpolKx; Mxi iisyx>^xc apud Spartanos morem usitatum
fuisse. \') Sine dubio hac quoque in parte theoreticorum
auctoritas valuit. Plato enim commendat: yxiiomrx le kxj

et alibi legimus: Trsp) Ts -poiKo; eipy,Txi i^h kxi rrpiTspov,
Vs ttJ\'Mv hx x^t) hccv èaT) t^ y^^TS ?.x(ißhc,Ti
hhU^r, ^ix XPm^i^^y ^\'-^opixv yy^pi^KSiv rcvc ^mTXC. )
Phaleas Chalcedonius rw tÄ-: \'^pol^x? rovc iih ttKov^Iovc Wovxi
f.h Ts reu. ^mTx; A i^h Kxi^ßxver^

Deinde ad caput sextum transeamus quoniam hoc
quod ad argumentum pertinet cum capite primo arte
coniunctum est.

§ I, 2. Denuo Lycurgus dicitur ceterorum Graeco-
rum moribus contraria instituisse: fih yxp rxT? x?,-

%pyj[jt,xTuv xpxov7iv. Spartanis autem Lycurgus praecepit ut
quisque pariter in ceterorum civium Hberos atque in suos
ipsius ius haberet. Ex usu nuptiali qualem prinium caput
nobis depingit hoc sponte fere efiicitur ut omnes igitur in
liberos communes patriam potestatem habeant; cx kcivxvIx^
yv\'jxixx\'j natura facile sequitur. Quae Xenophon hac in re
narrat Spartae valuisse invenimus etiam apud alios scrip-
tores qui de xcivuvlx yuvxiKwv agunt sive eam in republica
optima sive apud gentes feras ac naturales perfectam co-
gitant. Aristophanes postquam praedicavit in nova
civitate mulieres communes fore deinde pergit:

TTXTépxs yxp xTTxyrx?
rctic Trpstrß\'jTipov: xùrùv sïvxi rohi %pcvBttTt vo(/.icv7(v, \')

Apud Nicolaum Damascenum quoque legimus nm-
lieres xoivx; esse uitts rovi; (ûv Trpsffßvripcvc xùtûv Trxrépx^
CfOfjix^etv, Tohç 5f \'aivg ttxï^xs.

Puer Spartanus si queritur cum pâtre quod vapulet
xhxpov £771 |tiv; O\'JK X7.KX; 7r?.y,yx; efJt.ßxX>.£iv tw y/f?- tantam
mutuam inter se fidcm habent ut credant neminem pueros

poenis turpibus afifecturum esse. Consuetudines Spartano-
rum quales Xenophon refert optimae sane sunt. Si cum
capite primo coniungimus capitis sexti paragraphos pri-
mam et secundam Sparta hac ratione civitatem se nobis
offert in qua theoreticorum placita atque sententiae per-
fecta sunt. Quae omnia, cum veritate historica non con-
cinere capite primo tractato manifestum est.

§ 3. Quae Spartanorum concordia eo progressa est ut
iis liceret omnibus servis, canibus venaticis, equis, curribus
in promiscuo uti. Quae cum ita sint, vir pauper igitur ex
ditium commodis fructum voluptatemque capit.

Opulentiae paupertatisque discrimen ipsum Spartae ex-
stare non negat; etenim in fine huius capitis legimus: ol
rx (MKpx Ho-^rec.... Aristoteles simillima docet.\') Sed
Xenophontis et Aristotelis verba nimis inter se convenmnt
quam ut Aristotelem huius loci veritatem historicam de-
monstrae posse arbitremur. Quam similitudinem Frick
putat hinc expHcandum esse quod cum Xenophon tum
Aristoteles eodem fonte usi sint. 2) Xenophontis HbeUi
autem vis ad Aristotelis scripta cum in universum agnosci
possit,mihi probabilius fit Aristotelem a Xenophonte

Si autem ea, quae nobis in paragrapho tertia narrantur,
. accuratius jejunequc consideramus id solum discimus Spar-
\' tanos, si quis earum rerum, quas supra enumeravi, inopia
premeretur, haec omnia ei commodavisse. Officia vero sunt
quae profecto ubique inveniri possunt. Spartanorum lau-
dator autem eo consilio id ita praedicat ut ostendat quam
comes ac faciles homines ibi se praestent. \'\')

3) Köhler, 1. c. Schcnkl, Ikrl. Phil. Woch. iQoS.p. 3, contendit
Aristotelem Xenophontis libellum non magni quidem aestimavisse, meliores
autem fontes cum deessent, hoc tamen usum esse. cf. K. Münscher,

Philologus 1920 p. 37.
\'4) Neglegendum non est Aristotelem tradidisse tales mores consuetudi-

quod alibi nunquam reperimus. Si ii, qui venandi studio
sero redirent, exigua cibi copia parati victu carerent,
Lycurgus legibus sanxit tcu: (Ûv TTsvrxiJt.ho\'j: kxtxKsÎttsi\'j

ßo\'JTxg ofTxv x\'j ^sxi/Txt, <7\'/,iJt,yi\'jxiJ!.£vc-j: axTxXiTreïv. Quae verba
ita explicanda esse mihi videntur quod venatoriis in casis
res frumentaria provider! posset. \') Aristoteles dicit k h
"hsyi^KViv icps^i\'xu, si venatoribus iis rebus quibus in itinere
uti solerent opus esset.

Idem igitur dicere vult atque Xenophon, hominibus
qui in agris sunt (fV tcïç xypoTs hxtx tv,v xûpxv) licere cete-
rorum civium rebus uti, "sed verbis parum definitis et
incertis. Quae consuetudo autem Spartanorum nec propria
nec insignis est. Apud eos, venandi studiosos, tales casas
affuisse non est quod mireris; etenim omnibus in regio-
nibus ubi incolae venatione valde delectantur illae nobis
occurrunt. Tum repente subsequuntur haec verba: TOiyx-
poZv ciitu: (jt.itx\'hîhôvtsç kx) o\'l tx ßikpx f^îvrfi /ustf-

z^utl ttxvtco t:c> £v t^ z^f^ gttctxv tivh: is\'^buviv. Hoc
igitur enuntiatum totius capitis summam paucis verbis com-
prehensam reddere vult, quod autem minime efficit. Multo
enim plura continet. Subito in huius capitis verbis ex-
tremis sermonis color mutatur nequc facta scriptor laudat
sed sententiam generaleni et amplam affert: possessionem
quidem Spartae privatam, usum autem communem fuisse.
Quae verba perspicue demonstrant Xenophontem in animo
habere Spartanorum res ita dcscnberc ut omnibus numeris
perfectae sint; hac enim in re facile animadverti potest
quantopere res in maius fcrat nequc quae supra relata
sint reddi. Quippe ex paragraphis anteccdcntibus col-
ligcre non licet Spartanis omnium bonorum usum com-
munem fuisse, quod vox (D^fAxyrpx ipsa iam plane vctat.
1\'ostquam enim sigillis apertis ccpcrunt quantum victus
sibi opus esset oportebat eos ffy^fz\'^yxfièvcvi; KXTx>,i7r£7v. Casac
ianua clausa et obsignata erat. Sed ex huius capitis fine

I) Prick 1. c.: „Ks sclicincn EinriclitiinRen wie «lie heutigen Jagdliiillcn
gemeint zu sein".

Xenophontem theoreticum rursus cognoscimus. Quod enim
condiciones quales hoc enuntiatum ultimum nobis depingit
Xenophontis aequalibus optimae perfectissimaeque vide-
bantur, eo efficere possumus quod scriptores Athenienses
cogitaverunt eas temporibus longe antecedentitus valuisse
et ad civitatem ubi s-hoijJx esset aptas convenientesque
esse.\') Ita apud Isocratem Athenas antiquas descri-
bentem legimus: cci (ih yxp kt-Ji^si; xrr:px?.s7; hxv. ohTrsp

aequationis antiquissimae vestigia inveniri possunt.\') De
hac re in capite sequenti\'copiosius disseram, ut ostendam
quantopere ex contrario theoreticorum rationes ad bonorum
communionem pertinentes ad Spartanorum memoriam

Caput Septimum. Priusquam ad ipsum argumentum
huius capitis transeamus et exploremus, cum huius sen-
tentiis aliorum scriptorum dictis comparatis, num haec
omnia ex re descripta sint, permagni interest nos statim
animadvertere sententiarum rationem et sonum quae hoc
caput nobis ostendit. Genus dicendi plane rhetoricum est,
atque stilus nobis èyncofiicu sermonem in mentem
revocat. Ut nonnulla exempla afferam, verba: ci ^ eWtc-:
^chvTêheici xy>}.x TÜiixTO: sus^ict Ki7[j,cvvrxi (§ 4) et quae paulo
inferius legimus: sirilei^x; to fih -^vzii?, ro Ts tt^xutcj spyov
artem rhetoricam manifesto indicant. Non solum in hoc
capite sed etiam toto libello praecipue contraria crebra
inveniuntur. Observabimus identidem quantopere Xeno-
phon oppositionibus faveat. Qua in re hic libellus Age-
silai laudationi simillimus est; confcr e.g. locum notis-
simum, ubi Agesilaus sorori suadet ut equos alat victoriaque
ostcndat tI ^ps[i(ix tovto ovk x-Jhpxyxbix:, x>.>.x 7r>,ovtcu ittI-

Quod putat Ed. Meyer, G. d. A. II. § 211: „Auch sonst haben
sich in Sparta manche Reste der ursprünglichen Gcmeinwirtschaft erhalten...
...die Jedem gewährte Erlaubniss, die Habe eines andern für seinen
augenblicklichen Bedarf zu benutzen".

Isiyßx (shxi). \') Quae Agesilai laudatio talibus contrariis
rhetoricis sane redundat. -) Ex huius igitur capitis ser-
mone iam intellegimus scriptorem in animo habere Spartam
laudibus efferre et celebrare.

§ I—5. Lycurgus dicitur omnibus Spartanis liberis %pvi-
[/.xTi7fiov Studium interdixisse. Cur enim vir Spartanus
divitias expeteret? t/ ovv xv hsj 17[loc fftrcv^x^ciro..

qua in civitate y/ y.ty,7iq ttP.sIcjç Kvttx: vi Zf^\'^\'^ £ùippo7ôvxq
TTxpêzsi; Si quis enim auri argentique possessor deprehen-
datur gravi supplicio afficiatur. Suntne haec omnia ex
re deseripta? Spartani impediebantur ne divitias sibi pare-
rent? Spartae aurum argentumque investigabatur et, sicubi
ci vis haec possideret, puniebatur?

Herodotum harum condicionum ullani notitiam habu-
isse haudquaquam animadvertimus. Ex libro primo (c. 153)
apparet Spartanos, sicut alios Graecos, in foro vendere
et cmere. Alibi commémorât famam Lacedaemonios
pecuniam accepisse. Herodotus dubitat quidem num
verum sit, non hac de causa autem quod Spartani veta-
rentur pecuniam possidere. — Maeandrius traditur Cleo-
menem poculis aureis et argenteis temptavissc. Cleomenes
ephoros rogat ut eum finibus expellant, cum ceteri cives
fortasse minus strenui sint. Asiae Minoris gentium divitiae
ab Aristagora Milesio Spartanis illecebrae ostenduntur.

2) cf. XI. 7, 9, 14. — lUass, Attische Beredsamkeit p. 441—452,
>T>agn.is similitudines inter Xenophontis Agesilaum, Ilipparchicum, La-
ccd.icmoniorum rempublicam demonstrat, quae scripta eundem sonum
referunt, et verba yt nijv, «AA* /iviv, xm fxijv et contraria assidua praebent.
l^ümmler. Zu Xenophons Agesilaos, Thilologus 1895 p. 578: „Andrer-
seits hat die Gerichtsrcde des fünften und angehenden vierten J.ihrhunderts
einen entschiedenen Einflusz auf Xenophons Schreibweise geübt, sobald er
sich von der einfachen Erzählung entfernte. In dieser ursprünglich zu Ilause
sind wohl zun.ïchst zwei von Xenophons beliebsteten Kunstmitteln, die
Anapher und die rhetorische Krage". — ireyffert, Dc Xeno-
phontis Agesiiao quaestiones p. 41, contendit Xenophontem (iorgi.ae di-
cendi praecepta respexisse. cf. Norden, Antike Kunstprosa I. 102; vide
etiam Ilabben, 1. c. p. 57.

Alibi refert hbpd^Trcc, (Spartanorum) rs öxßbv ^vyxrepx.^ )
Leutychides dicitur pecunia corruptus esse. Nempe m
indicium vocatus est, quod autem aliis in civitat.bus quo-
que factum esset. Sed de auri argentive interdicti nullum
nuntium affert. Alius locus nos docet apud Spartanos
captivos duobus minis redimi. Cleomenes corruptelae
accusatur.^) Euagoras fertur Olympia vicisse; equos alere
opulentiae sane indicium est. Quod Spartam opes con-
sectantur apparet ex Glauci habitu qm Miles.o cu.dam^
pignus reddere non vult. o) Duo viri, cp..; r. nr.v.r.. ..
L) - capitibus nuntiorum caedem

luere volunt. \') Artabazus in Graecorum urbes atque m
Spartam auri mittendi consilium cepit, deliberans
r^p ZPV70V irOXov... 7rxpxSJ:7B,v tÎÎV êXsv^spiyr.^.\')

Alibitradit quanta praeda Plataeis victoribus cessent;
qua ex praeda suam quisque partem (atque aurum et
argentum) obtinuit, Pausaniae autem pars decemplex
secreta est. Pausaniam Mardonii tentorii luxuria obstu-
nuisse\'«) minime mirandum est. Graeci, atque adeo hmus
temporis Athenienses, Orientis incolarum luxu assueti
non erant. Pausanias enim omnes Graecos neque solum
Spartanos alloquitur demonstans quantum ab illa luxuria
Graecorum frugalitas et parsimonia différât. -- Ex iis quae
. commémorât de Thebarum obsidione apparet Ihebanos
quoque ignorare Spartanorum leges pecuniae possessionem
vetare. Necnon Timagenidas putavit se Spartanorum
animos pecunia data flexurum esse.")
Alcaeus canit:

Inscriptionem quinti saeculi Tegeae inventam viri docti
identidem tamquam indicium apertum attulerunt, quo
demonstrent Spartanis interdictum fuisse ne pecuniam
possiderent \') eosque hanc ob causam opes in templo
externo deposuisse. Legitur enim in hac inscriptione
notissima :

A. Bov^lxi : töl *i>i?.xzxlö i ^tXKxrlxi (ivxT • A\'l kxvtoç f/,
IVö XV3>.£(T^Ö i xl KXTTO^XVll, i töv t£KUoV i üf^sv, i fVf/ xx TrSVTS
fksx- hsßövTii xl zx [û \'yèvlTxi t£kvx, Th tTri^ixxTöv ïf^sv
"ètxyvéiis-j ; toç teysxtxlç] xx tcv ^sbfiôv.

B. Eo\'j^lxi TTxpxx^ixx tôt <luKxxxlö TSTpxxxTlxi fzvxT xpyupîô.
el (ih xx Çôf, xvtoç xvs^.évd\'ö \' xl ês xx fù ÇÔÊ, to) ulo) «VfAcV&Ö
to) yvï7toi, 67rsi xx eßxrö\'JTi tts^ts fhsx- £/ Si xx [ù ^övti,
tx) bvyxTspxq «yfAcV^ô tx) yvîvixf s) xx fû Zövri, to) voboi

si xx lù\'jé^ol ^vtl, to) v x{7)717tx tto^ixsç xvsà07%\'
si Si x\'xv!pi(X)?JyövT{i, t)o) TsysxTxi ItxyvovTô xx tov Brs^/zov. -)

Kirchhoff^) et RoehP) ad hanc inscriptionem attu-
lerunt Posidonii locum quem Athenaeus\'\') servavit, ubi
legimus Axxslxifjiovioi S\' vtto tccv i^xv KCC?,vóf^voi sl7(pspsiv
sic tvf\'j \'ÙiTXpT\'A\'j, ûz \'o X\'jtoç l7TCpSÏ iÎ07SlSxi/10Ç, Xx) XTX7^XI
àpy-jpov xx) %PV70V sxtü>to yLSV cOSfv ^ttov, TrxpxxxTsrtbsvTO Sf toïç
ôfAÔpoiç \'Apxx7tv. Deinde apud scriptores posteriores quoque,
qui hac in re versantur, atque in enchiridiis inscriptio
Tegeaca una cum Posidonii verbis affertur, ut comprobent
Spartae legibus sanctum fuisse ne cives divitias sibi parè-
rent. Quod autem iniuria factum esse puto. Primum enim
non constat illum Xuthiam, cuius nomen nobis in titulo
occurrit, Spartanum fuisse. Atqui Xuthias si Spartanus

1) c. g. Ed. Meyer, Forschungen I. 256; Gilbert, Handbuch der
Gr. StaatsaltertUmcr I. p. 87. A. 2.

6) In Recueil des Inscriptions juridiques grecques, l)a-
»■este-ILiussoulier-Rein.-ich .\\XIII. p. 60 hic tituhis Ir.ictatur. Nonnulli
Xuthiam Spartanuni putaverunt (Roehl et Kirclihoff), alii „guidés par le
nom Philachaios tiennent le testateur pour un Achcen (ou peut-être un
pcrièque laconien de r.-xcc achécnne). Cette dernière opinion nous parait

fuisset quid tandem efficeret? Graeci locupletiores saepe
pecuniam in templis deponebant, et perturbationes civiles
assiduas metuentes fieri poterat ut in delubris externis
quoque deponerent e.g. Themistocles res familiäres Argos
apportavit. Praeterea quod cives pecuniam occultant
minime sane demonstrat in eorum civitate auri argentique
possessionem vetitam fuisse. Etenim Athenis ^xpx-

-^xrxb-^K,^ vulgo fiebant; opes enim celabant ut bonorum
publicationes, quae cum rerum conversionibus lungi sole-
bant, atque tributa magna acerbaque efifugerent. Fien
igitur potest ut ille Xuthias - fac ut Spartanus fuerit
ob tales causas pecuniam Tegeae deposuerit. - De Posi-
donii verbis aliquante inferius disseram.

Sophocles nos docet virum Spartanum certaminibus
curruum Pythiis interfuisse, qui dives igitur fuit. Nunc
Euripide m consideremus, cuius ex comoedia cui titulus
Andromache Spartanorum frugalitas minime patefit.
Hermione iactatur his verbis:

KÔ<rfiov fih x(iCp) KpxTi %p\'J7£x:
7ro/.{iiv T£ XpiOTOÇ TûvSf 7roiy.l>Mv 7r£7r?MV
cv TÜV "A%i?>?Jicç CÙTE Y\\v,h£K!; XTTO
Iq(i:cv XTTXPXXÇ hvp" £%ov7 xCpfKÓ(j.yiV,
xX?: £K Axnxir/iç ZTrxprixri^oç ^

.et alibi Andromache Hermionae Lacaenae dicit:
7r?.0llT£7? S\' £> cù 7r}.0VT0V7l.
eique obicit:

plus vraisemblable, notamment pour les raisons plulolog.ques . cf.Me.sler,
Herichte über die Verhandlungen der künigl. sächs. Ges. der W.ss 1896,
„ 266- qui ostendit sermonem Spartanum non esse et putat Xulh.am
Achaeum fuisse ex perioecorum urbe. Vide etiam Meister, Dorer und
Achäer, Abh. der kön. sächs. Gcs. d. Wiss. 24: 3, 1906. .....

rcc\'j Axkxvx\'j TTCXiTsl^ (fr.\' 544) ^x) ro vtto ^scu xvTOfÀ.xTto\'^h
\'x (piÀoxpyiy\'XTÎx "LrrxpTxy oXsï, xK>.c Is y cvhs\'j. \')

rZv 5è (T\'JiJLiJt.x%x\'j hsiov rohc 7rxx,sï? xx) \'rrXowio\'jc,
Chorus in comoedia quae Avuifjrpxrvt inscribitur Sparta-
norum avaritiam his verbis vitupérât:

txç S-fO/V è%bpx; yv\'jxTxxç è^sttxipxaiv SsAw
xxrxXx(5s7v rx zp^l^x^" ùfxccv róy rs (ii7bôv,

Istvx yxp rot rx^^s y ^Sî^ rovi ttoXItx: vo-j^srsh,
xx) ^x^sTv yjvxTxxç cu7xs x^Trilo: ^x^xijs Tr^pi,
xx) ^ix^.kxmiv TTphg vhàx: xv^px7iv Axxxvixoïç,
ohi TTi^rov ovlév, à [ivj Trsp Ayxw xs^^ivori. *)

lam Thucydide m inspiciamus apud quem ol rx fisil^üi
xsxTvi[Ji.hoi commemorantur. Archidamus, Spartanorum
rcx, eos de Atheniensis belli periculis his verbis admonet:
xx) CVT£ sv xoivu ouTS holfixi: tx ruv ISlxv (pépoptsv

(ZpiÏfiXTx). lis qui ex hls verbis concludere volunt Spartae
publicum plane defuisse longius progress! sunt. Ncglegen-
dum enim non est Archidamum consilio Spartanorum
condiciones nummarias atrocissimas diflicillimasque depin-
gere. Omnes sententiae ad hanc rem pertinentes, quae
apud Thucydidem inveniuntur, sine dubio inficiuntur opi-
nione eius qui loquitur. Sed utcumque res se habet,
honiinibus privatis opes fuisse profecto apparet. — Nuntii
Corinthii dc pecuniae reditu publico melius indicium
faciunt: «7rè tHç Ù7Txp%ov7y,: rs sxxtrrois oùvlxç t^xp-
\\

1) He hac senlcntia confcr Kd. Meyer, l-\'orschuiiRcn 1. 266; I\'öhl-
mann, 1. c. I. 103.

Haudquaquam igitur commémorant Spartae soh ov.uv
deesse. Pericles, qui de Peloponnensibus dicit :
c-Jr. .c/v^ ^Vrr. xvrolc^) rem in maius tollit. )

Alibi tradit Megabazum missum esse ut Spartanos pecunia
corrumperet. Ex alio loco apparet Pausaniam ipsum
opeshabuisse: ^Orà-: rpiWA Pendes Spartam

Spartae igitur paupertas rei publicae actioni atque admi-
nistrationi obstabat. - Spartanis contigit ut civibus Pyh
circumclusis victum providerent: Tx^x^Teg âpyvp tov ttoX-
yov XX) r5v EI?.XTCCV TX kxyxyé^rt v7rt7%vov!.s-

HvyysvsJç.\'^) Captivos qui e Sphacteria redierunt
^lacvc s7T0iy,7Xv, xTii^ixy roixvSs ciaTS [^-^TS xp%siv t^^rs
^ptxiJLsvovc Tt x\'jpicv? slvxi. In regem Agim

gravius consuluerunt atque decreverunt Séxx fivpix\'Ji Spxz-
[LK\'J ^i^fJLiütrxi.

Plato quoque Spartanorum opulentiae et paupertatis
notitiam habet. Socratem Alcibiadi dicentem facit: tovto
(Û-J yxp si s^s?.si? SIÇ Tch? \\xxslxifio\'Ax\'j tDxvtovc yvccasi

•cV/ 7ro>.h Txvbxh TXV èxsJ s},>.shsi-... %p-J<ricv Sf x// âpyùpicv
eux hTiv SV 7rx7,v "Emcfiy cVcv fv Axxslxii^o-ji ") In
Alcibiade Secundo de Lacedaemoniis dicitur: %PWXTX o-j-

I) I. 121. 3. cf. 1. 123: t) Üpa TAOI/\'tW Tt vCv xx) tiflvtrix i^lyov TfOtpl\'ftTI.

I) Ouoliatn hac in rc versamur hic digna est quam commemoremus
inscripüo Spartae inventa, ubi tributa enumerantur, quae singulac civitates
vel homines Laced.-icmoniis ad bellum gerendum dederunt. - cf. Roeckh,
C 1 O. 1511; I. G. A. 69; I. G. VI: I-, Ditt. SyllA I. 84; Fracnkel,
Rh. Museum. 57, 1902 P- 534 \'üsserit dc loco ubi hic titulus inventus est.

10) V. 67. Schoemann-Lipsius I. 259 plura exempla alTcrt quibus
docet Spartanorum reges ducesque identidem multa ct pecunia multatos esse.

èhxttu ksztyiiihoi tyiç \'^fistspxç z-öAfwr. In Legibus
quoque Spartanorum ttsvix et ttxovtoç commemorantur. ")
Similiter auctor dialogi cui titulus \'Ittttixc msi^ccv Socra-
tem Hippiam rogantem facit : rcSf Si pcoi sIttî, (rh xùtoç tto^sv
■txs7<rtoy xpyvpicv \'/ipyxva tccv ttôxsùiv iiç xç x(ptKV^ ; i? dij^ov
cri £k axk£^xlf/,cvoç, oÏTrsp kx) "trxsi^txkiç xcpl^xi] Hippias
respondet: cù (ix rh Aa, w Zccapxrec. Tum Socrates causam
explorât: "^Ap" oùv %py^fiXTCC\'/ èvlsix e^suyov Ty,v (r-^v ofM^lxv,
quod Hippias his verbis prorsus negat: cù ^çjtx, irre) Ikxvx

Isocrates de pueris Spartanis furantibus agens narrat :
fV (Ti/fißxivsi Tcùç [ûv Ky,^bhTXç xpyû p\\cv xTrcrlveiy xx)
TT^yjyxç ?.xfißhsiy. Alibi Spartanorum avaritiam graviter
perstringit et his verbis increpat: ßXsTrowi yxp si? cùlh

Aristoteles in Spartanorum pecuniae aviditatem et
utilitatis suae curam irato animo est, quod his verbis
exponitur: cc7t xvxyKxlo\'j h tî? roixÙT^ 7ro?,tT£ix ri(ix7bxi
Tcv TT^sÜTCv et aliquanto inferius legimus: rx rrsp) r^
yjvxJxx; \\%cvTX {l\'A Kx>.x: fc/xfv,— cù fjLOvcv xirpsTTSixy rivx
TTOuTv rîjç TTOXlTsixS XÙT)iç Kxb\' XUT^V, X>.?.X ^VfißxKhScbxt Tl
Trpo; Ttjv (pi?.0\'Zpiii^xTlxv. Alio loco liberos ttXcv^Ixv et
TTs\'y^Txv refert. \'■\') ctxv oi [Û\'j xTrcpûvi Aâv ci sÙTropxTiv, sicut
Spartae factum est, >5 xpitrTOKpxrix chiyxpxix sJvxi [h)C£Ï).

A t h e n a e u s tradit Spartanos locupletiores praeter
cibum cotidianum aliud quid in syssitia contulisse Trxpx-
zsp^ycvvto; xùtx toT; (pîhirxi; rxv iù7ropsvvti;v, firS"\' ct£
Kxi ttxsmtiv, ") Per sa eus TTip) txv tTTxUhwv nos docet
kx) éùbh: Tcvç (ûv sù-^topcj: ^vniicl sic Î7rxtK?,x. \'-)

Quin etiam Spartanorum lucri studium proverbii locum
obtinuit. Pollux enim commémorât kx) (iM\'J to IW.cttcv-
vcfm7fix rr/eç >i!;lcvv ■kx>>s7v xtto toi) tii^rxf^xtc:.

\' Nemo sane dubitabit quin Spartae Peloponnesiaco bello
magna pecunia opus fuerit atque Lysander aun argen-
tique copiam Spartam attulerit. Ii quoque qm credunt
Lycurgi legibus certe sanctum fuisse ne quis opes possi-
deret, concedunt tamen iis temporibus hoc interdictum
plane neglectum iacuisse. Quam ob rem omnes locos Thu-
cydideos, ex quibus discimus Persarum regem m Spartam
aurum argentumque misisse et militibus mercennarus mul-
tum pecuniae pensum esse, non citabo. Quid autem ap-
parat > Indicia historica de Spartanorum institutis ubi se
Lbis offeruntur prorsus ignorare Spartanos suis tempo-
ribus vetitos esse opes possidere. Quin etiam saeculo
quarto ineunte memoria cum oritur Lycurgi legibus pro-
hibitum fuisse ne quis divitias quaereret, tum hi scriptores
tradunt id interdictum diebus praeteritis quidem valuisse,
suis autem temporibus iam diu violatum esse. Xeno-
phon ipse quoque in hoc libello dicit: vDv S\' f^r/v
KX?J.cc7n^O!xévoug fV/ rw xsxTij\'T^xi (XIV. 3).

Ante saeculum quartum igitur nec rerum scriptores nec
poetae huius Lycurgi interdicti ullam mentionem faciunt,
postea dicunt illud antiquitate valuisse. Rogaverit quis-
piam quomodo tandem explicari possit Xenophontem hoc
in capite Spartanos ita laudibus efferre quod divitias non
sectarentur, aurum argentumque possidere vctarentur? Iam
observavimus Xenophontem Spartam civitatem tamquam
optimam perfectissimamque describere velle. Nonne con-
diciones quas nobis in capite septimo depingit tali rei
pubhcae convenientes optataeque sunt? Ut Athenis pecunia
totam vitam cotidianam imperio tenuit, opulentia paupcr-
tasque inter se magis magisque discordaverunt - quod
fieri incipit inde a quinto saeculo et quarto saeculo ad

^^I\'lhl\'mann-Lipsius, 1. c. I. 222: „Sobald « a^ngt In der
Geschichte etwas heller zu werden, das ist sobald wir Ihucyd.dcs und
Xenophons Berichte über Sparta haben, finden wir Andeutungen genug
aus denen hervorgeht dasz die Vermögensungleichkeit bei den Spartanern
kaum weniger grosz als anderswo gewesen sei".

summum venit — poetis et theoreticis in mentem venit
eam pecuniam miseriae acerbitatumque causam esse. Non-
nulli homines rem privatam perniciosam ac funestam
ducunt; rationes ad bonorum aequationem pertinentes
fiunt, quam KOtvuyixv civitati optimae congruere

Pythagoreos iam illam rerum communionem prae-
cepisse Diogenes Laërtius, qui Pythagorae sententias
servavit, nobis his verbis ostendit: sJtts rs Trpxrc: {o IluS-a-
yópxg) wq cpyi<7i Tifixio? koivx rx [(pIXxv sJvxi kx) (pi^lxv hó
r^rx et alibi apud eundem legimus eos vetuisse )ho\'j
fiyXsv \'^ysïjbxt.

Ke7)/o kxKKiov, rsk\'jov,
höry-x rifjt.xv, vj (pi^cvq xs) <pi}.otg
ttÖKsi: rs ttoKs^i <sviji,[ixxov: rs cvi^iMXZOi?

1) Dümmlcr, 1. C. p. 55-. «Es ist kein Zweifel, Weiber- und Güter-
gemeinschaft liegen auf dem Wege der WeltbeglUckungspläne des fünften
Jahrhunderts", cf. Pohl mann, 1. c. I. 99 sqq.: „Der Sozialstaat der
Legende und das sozialistische Naturrccht". — Oncken, St.iatslehrc des
Aristoteles L 242. — Büchsenschütz, 1. c. p. 28.

iv\'tx yxp ohßx Cpxv?.óty,c hsitt ri=,
TTsvix Vs crocpixv ehx^s lix-ro Sv^Tu^k. \')
Non opulentia sed âpsr>i persequenda est:
oiirci hsvMç xpyvpoç yjvov

kx) zpvvcç £7tiv xyj.x zàpsrh ßporoTs
vó[/,i71zx ksïtxi 7rx7iv, ^ ^/liîS\'&Â; zpêxv"-).

Anonymus Jamblichus sùvof^ixv celebrans dicit:
Kotyx yxp rx Xpmo!,rx è^ xùty,ç. .. rohg ts yxp svtvzovyrx?
x7(px?.s\'ï xvt^^ xm^xi xvsTrißsvÄsvTcc, tov: ts xv svttvxovvtxç^
è\'ttlxovps-ï^^xl s% tüv svtvxowtx-j hx Thv sttlflsli^îxy ts Kx)
TThTi\'J, X77sp h T>jg sùvo[/,lxç yiyjsTXi.

Ex £vvoiJ(,ix evenit igitur civitatis status qualem capitis
sexti finis Xenophontis libelli nobis describit.

Haud aliter Aristophanes ad bonorum communi-
tatem adhortatur, cuius in civitate nova optimaque inter-

^/i }M7roSvTÎj7Xly IJtM ^\'^ovslv TOlç TT/.y/^tOV,
yU[/,-/0V sjvxi, [/-h TTSVi^TX (l\'/ihhx.
Et aliquanto inferius legimus:
KOPCCVSÏV yxp TTXVTX? Cplivu Xpr-\'XI TTXyTXV l^STSXO\'jrx:,
XXK TXVTOV ^n-J kx) (JlM TOV (ûv ttKovtsIv, TOV l" x^>.iov shxt,
/MiSs ysccpysJv tov [^h 7ro>J,yiv, tü S" slvxi [^y^hs TxCpijvxi.
\' Tota comoedia cui titulus m^ovtog huius aevi divitiarum
potentiae vehementer obsistit. Nec minus quarto saeculo
opulentia pro generis humani malorum fonte habetur, quod
Isocratis verbis illustratur. Judicat enim: r/sDrc,- Se
KXKÎxg >5 KXAOKxyx^lx: \'JTT-ZIPSTVIÇ S7TIV. \') Gracci antiqui

u TTAaCä^ b\'a-ia ftev f&trrov il ßipo^ Cpipt/v,
feóvoi $è tiv adï xxi (psopxî r-oAAaî ßi\'ov
\'évfi(T\' S yxp xaç àa-âtytjf xtùv ßporo7;.

Theoretici igitur, qui e d civitatis optima forma ratio-
cinantur putant hac in repubHca perfectissima bonorum
aequationem instituendam esse. Sic Phaleas Chalce-
donius: (p\'/iv) yxp hïv hxg sïvxi rxg kt-^isi: tüv tto\'/.itxv. \')
Denique Plato nis sententiae nobis in animum veniunt
qui censuit ut res privata e republica perfecta prorsus
expelleretur atque jussit: Trpóórcj [ùv oùvix\'j xeKTVti^k\'jo\'j ßy^2s[jt.lxv
(JLy^^hx }^!xv, XV (j^v! TTxrx xvxyy.\'^. Similiter alibi legimus.
£^x[/,£v yxp ttcj c\'jts ohlxç ]\'hix: ^sïv sJvxi cvrs yijv O\'jts ri xtijfix,

Divitiae paupertasque urbe, cuius imaginem animo op-
timam fingit, arcendae sunt. De tov xp^iixTttsfrbxi damniis
sic agit c7cç xv toüto ti(iixT£pov yjyx\'jTxi, r070vr:0 xpsTVjv xriijt.o-
rkpx-j. Fieri tamen non potest ut illius urbis cives foro
careant ; itaque xyopx y/fiïv xx) yô[/,i7f/,x 7\'jfißoy,ov rîfs
x?J.xyyiÇ £\'j£xx ysv^7£rxi £x toutcu. Quo num mo iis quidem
opus est ut commercium domesticum facilius sit; nullum
autem pretium ultra habet ; nummus enim erit hsxx x>J.xyijç
TÎjç xxb" -^uèpxy ... h £v£xx 0xfi£y ro vÓ[jli7(ji,x xTv^ky xÙtoîi;
(Jt-h hri/jt-oy, rote Sf xKhoiç xvSrpxTroïc xèéxiiJt.oy. \') Idem igitur
propositum servat quod Spartanorum nummus, qualem
Xenophon describit (VII 5). Praeterea Plato praeccpit
ut haec urbs optima procul mari exstrueretur ne commer-
cium neu commeatus eam corrumpere possent.

Quod nisi ita esset uofihfixro? xpyupov xx) xp\'j^ou -rrxy.i\'j
xyr£inTiyL\'Khxir xv, ou [/.sT^ov xxxhv û: £7roç £i7r£7> 7rs?.£( ivS\'\'

8) Xenophontis verba quidem obscura, Plutarchi autem dilucidiora ac
pleniora sunt. Cum Kesslero (p. 113) consentio et Xenophontem et
Plutarchuni eodem fonte rhetorlco usos esse. Sed quod Xenophon hune
Spartanorum usum ncglegentcr descripsit non demonstrat interpolatorem
quendcim ea verba in librum inseruisse. Hic enim libellus talibus dictis
neglegenter ac raptini scriptis scatet, et ubi tollendi finis esset si eos locos
omnes eximeremus? De nummo ipso accuratius non disseram hac re a
Kesslero ample tractata (p. 41 sqq.).

u.lévx, KX^ 070y èTToyeilt^roç hsyoi^m ßxvxv^u y^oç xrrorpe^et
ri ^xpx^rxv âl^tovy h rxy ro>o.rxv
Magistratibus curandum est ne cives ditissimi
neu pauperrimi fiant. Si quis plura possidet quam quae
legibus concessa sint punitur ; «) qua ratione servatur. _)

Neque Heet aurum argentumve in rem publicam immi-
arare;«) opulentiae cupiditas enim efficit ut lucn studmm
^olum hominum mentem excerceat.«) Platonem autem
Spartanorum civitatem exemplum sibi non proposuisse
sed ex contrario putavisse Spartam hac in re sane procu
a republica perfecta abesse nonnulli loei illustrant. Dicit
enim: x^) xrr h Trxpx rx yüy Ksyi(isyx v7ré rs Kpy^rxy

^si^cf.^ h rohç ^0?.lrxq [.o, ^^éyyx.Sfx. \'O) Atque
eius dicta, ubi hanc civitatem ni^oicpxrlxy nommât, mitia
profecto non sunt. ") Praeterea iam observavimus alios
locos manifesto demonstrate Platonem Spartanorum opu-
lentiae notitiam habuisse. Plato terram amoenissimam
\'ac optimam aevi praeteriti delineans narrat: Uiov [^h xvrxy
(h. e. rov I\'s mif^ov) ovWg cùlh Ksy.rn(ihoc, x::xyrx Is -^rxyrxy

nescere re privata abolita: orxy xxTyjyopfj ris tüv -jvv VTrxp-
^c\'vTKV £V tx7ç ttokitsixic Kxxxv xc yivo^isvxv ^ix TO [ivj
sJvxi t\'/iv cwixv, hsycc \'èixxc ts 7:po: x?J.\'/i?.ovç Trep) avi^ßo
?,xîccy kx) .•■hvJtoiJLxpTvpiäy xphsiç kx) Tr\'AOv^hv ko?.xkeixs. h
cùSsy yhsTXi ^ix ty/V xKCivx\'JVj\'jix\'j xh?,x ^ix tjjv fxox^vipixy,...
Ahioy ys TÜ \'LuKpxTSi TÎjç TrxpxKpsûasuç xph yoßi^siy ty,y vtto-
bsaiy oùk ov7xy cpb-^y. ^sJ [ûy yxp shxi ttccç (jJxy kx) ty,y ohixv
kx) tyiV ■:rc>.iy, iAA\' cù trxytx:. \') Animadvertimus autem
multos homines ita existimavisse et Socrati quoque per-
suasum fuisse ^ix to fiyj KOiyy,y shxi tvjv cùtIxv rem pubhcam
non perfectam esse.

Sic Xenophon ipse bonorum aequationi favit, quod
his verbis illustratur: IvyxyTxi Sf kx) zpijfixrxv cù fiôycy tcv
7r?.£oysKT£Ïy x^rs^ôf^svci yc(jt,l[jt,xç K0tyxy£Îv, xXÂx kx) è7rxpk£ïy
àhh\'^Koiç... tcy sf (pbcycv trxytxttxtriy xCpxipcvvt, tx (ûy kx\'JTÎcy
xyxbx Tolç cpi>.ciç clx£Ïx ■ûxp£xoyT£ç, TX Sf Txy Cpi\'?.xy êx\'JTuy
y0f/,l^0yT£ç.

Quam bonorum communionem rursus apud gentes feras
ac naturales exstitisse cogitabant.

Sic Ephorus de Scythis tradit: où xp^l^^^iarx) Trpc: t£
x}.>.\'/iKcvç eùyofiovyrxi, xciyx ttxvtx ....Similiter

Nicolaus Damascenus de Galaktophagis narrat xoiyx
sXO\'-\'re; tx rs xt\'^uxtx. Eadem ratione putabant diebus
praeteritis usum quidem communem fuisse, possessionem
autem privatam mansisse, quod supra (p. 30) iam vidimus.
Ii, qui Spartam tamquam civitatem optimam perfectissi-
mamque describere volunt, ibi bonorum aequationem rcvera
fuisse tradunt, cuius studii caput sextuni nobis vestigia
ostendit. Ex tali republica cgregia aurum argentumque
expellenda, ibi divitiac non quaerendae sunt. Hoc modo
Spartae imago oritur qualem Xenophon in capite septimo
nobis depingit. Ephorus eandem viam iniitatque

5) Diod. VII. 12 tradit Lacedaemonios Lycurgi legibus oboedientes feli-
cilaie usos esse fxirà 3J raCrx Îk roC xatr\' kätäAi/skt»« \'^kxo-tov rSiv

Lycurgum laudat, qui solus intellexerit e civitate ttA^o-
exigendam esse. Ephori indicio Lycurgus leguir^-
lator perfectus est, cui vitae societas imprimis curae fuit.

Ephori, cuius scripta posteri fréquentes legerunt, aucto-
ritas ad memoriam tradendam maxima sane fuit. Prae-
terea Piatonis rationes et sententiae ac Stoicorum placita,
qui nummum plane aboleri voluerunt, Spartae imaginem
ita definxerunt et mutaverunt ut postea Posidonius
Lycurgum legumlatorem optimum sapientissimumque lau-
dare posset, qui omnia quaecumque generi humano pro-

Luce clarius igitur est hunc Posidonii locum, quem
supra (p. 33) citavi Spartanorum condicionum noti-
tiae fontem habendum non esse. Attamen ne scriptores
posteriores quidem illam Spartanorum divitiarum cupidi-
t^item e memoria tollere potuerunt.. Cuius rei exempla
nonnulla afferre übet. Apud Xenophontem ipsum
commemorantur (V. 3). quod igitur iis quae paulo
inferius (VII) disserit plane répugnât. Iam vidimus (p.
,7) Persaeum de locupletibus cgisse. Heraclides
Le m bos tradidit regem Archidamum ab ephoris punitum
esse- ^Ory ^xivoi^èr,,, hépxç Te xhxpx, kx,

^?cv7lxr x7rèK?.tyey fV/ rJjv 7r?.cvaixy supplicio affectus
est Heraclides id argument! loco affert ut ostendat
quantopere mulieres pulchras admirentur. Aelianus
quoque tradidit Lycurgum olim legibus sanxisse ne pe-
cunia Spartam immigraret; attamen servorum, quibus

\'Él Meyer, Forschungen I. 256: „So konnten d.ejen.gcn welche aus
politischem oder idealem Interesse, wie Xenophon und Ephoros, den SparU
Itll als vollendeten Musterstaat darstellen^ wollten, behaupten d.e
bewegliche Habe spiele in Sparta gar keine Rolle".

Alibi narrat puerum poena affectum esse quoniam
admodum lucro serviret. Sed Spartanos generatim ac
universe impediri ne quaestum facerent haudquaquam
contendit; legimus enim: Axkxvixsv f^£ipxKicy £7rplxro �piov
v7r£p£vccv0v, £]rx fV) Txg xp%xç ijz^l ^\'\'If^\'xd-y;. ro Sè xïrioy
Tî^ç xxTxStxyi? ixsTvo ^v, tVf) vfcç äy roü xspSx/yfiv cèvrxtx
yîpx. v,y AxxeSxif^-cylccy èv roJs (jlxKivtx xvSpixoy xx) rovro
/xvî Trpoç (JLOvov: tto\'/^eii\'iov: 7rxpxT£Txx^xi, xKKx xx) Trpoç xpyvpioy. -)
Sententiam moralem extremam Aeliani menti adscribere
possumus. — Identidem igitur veritas nobis ante oculos
venit Spartae opulentiae paupertatisque discrimen profecto
affaisse. Xenophontis autem auctoritas maior est quam ut
nostri aevi historici id quod in capite septimo traditur
reiiciant atque concédant id contra historiae fidem esse,
e.g. Gilbert, qui multos locos affert quibus demon.stret
Spartae et divitias ct paupertatem exstitisse, agri solum
possessiones huius opulentiae fontem aestimat; privatis
enim interdictum fuisse ne pecuniam possiderent dicit,
illum Xenophontis locum testimonium adhibens. Simi-
liter Schoemann-Lipsius putat Spartanos vetitos
esse aurum argcntumque habere „obgleich der Staat es
nicht entbehren konnte, und auch die Könige es ohne
Zweifel besaszen". Praeterea contendit perioecis quoque
pecuniam fuisse ut mercaturam facerent cum nationibus
externis. Animadvertimus igitur Schoemannum hoc inter-
dictum difficile ad explicandum putavis.se atque igitur in
angustum conclusisse.

fJ/îa?» TOÙ( A«*, icxfxvoiulv iiç rè rrfÓJTXyixu roC BtoO, to ki^iCov aßjerov
thai ;tpyiTß xxi àfyvfifl t^v Zzâfrifv.

6) De hac quaestione cf. IJoeckh, St.iatshaushaltung iler Athener2
1. p. 44, 771. Grote, History of Greece II. 310 sqq. — llultsch,

Rogaverit quispiam quomodo tandem explicari possit
theoreticos hac quoque in re suas ipsorum sententias ac
rationes Spartae perfectas cogitavisse. Sparta enim ipsa
ab hac bonorum aequatione longe afuit. Sine dubio, atta-
men ibi condiciones quoque fuerunt a quibus profecti
putare potuerunt sua praecepta cum Spartanorum vita
cotidiana congruere. Spartanorum cohortis praefecti sine
dubio in mercatura non versati sunt, quoniam illam des-
pexerunt ac contempserunt. Plato dicit civitati quae
optimatium arbitrio regitur id aptum atque conveniens
esse kx) yscopyüv xtrêz^^bxi to 7rpoa7rck£(iovv xvtv,ç kx) z^ipc-
tex\'jixy kx) tov xMxv %py,iy.xri7fiod. -) Sicut observamus hunc
ordinem ubicumque terrarum commercium spernere.
Quod autem non excludit eos divites esse eorumque
vilicos quaestum facere. Manuum mercedem imprimis
despejferunt, atque artificium Spartanorum cohortis prae-
fecto sane aptum non fuit. Neglegendum autem non est

Griech. u. Rom. Metrologie p. 260: „Gesetzlich soll allein der Staat
edles Metall besitzen und dieses nur zu auswärtigen Unternehmungen ver-
ausgabt werden; Privaten war die Ansammlung von Sch.ltzen bei Todes- ,
strafe untersagt. Begreiflicher Weise ist dieses Verbot nicht
beachtet worden." Büchsenschütz, 1. c. p. 593= «Schon geraume
Zeit vor den Perserkriegen bestand die Gleichheit des Besitzes, welche
Lykurgos hatte dauernd machen wollen, nicht mehr, und zwar nicht blosz
für den Grundbesitz, sondern auch für andere Habe".

1) Ed. Meyer, G. d. A. H. § 35»: älterer Zeit mag .luch der
Spartiate sich an Handelsgeschäften beteiligt haben; jetzt wird es ihm
verboten wie den römischen Senatoren und den Nobili in Venedig".
Schoemann-Lipsius, L213: „Die friedlichen Beschäftigungen der
Perioeken bestanden auszer dem Ackerbau in dem Iktrieb der mancherlei
Handwerke und Gewerbe mit denen sich zu befassen den Spartan. Herren

untersagt war". — Sed hoc interdictum ubi affertur? Apud Xenophontem,
Ephorum, historicos posteriores, qui eorum scripta respexerunt atque in^
usum suum converterunt ut Spartam civitatem optimam depingerent; quo-
rum narrationes cum Spartanorum vita cotidiana non concinere identideni
observavimus. •

3) Xen. Oec. IV. 2: Kai ev iviai; ßiv tüv TrrfAfwv, //«A/tt« oi iv t«7«
tvTrof^inom loMvtTum ilvxi, oi/S\' ^irri täv toMtSv ovSfvi ßxvxvrixxf Tt^va«
(pyx^eTäxi.

Sed theoretici Athenienses quarto fere saeculo harum
Spartanorum condicionum, quae ex eorum imperii forma,
qua vis omnis penes primores civitatis erat, ortae ac ex-
plicandae sunt, causas morales quaesiverunt, atque
Lycurgo hac quoque in re consilia tribuerunt quae in
suis ipsorum animis valebant.

§ 5. In paragrapho quinta legimus rè ys fiijv fÇ x\'SIkccv
xp\'^^lixri^erx^xi kx) tv to7c toiovtcic Qui sunt illi

Suspicor id ad Perioecos atque Hilotas spectare. \') Quod
Xenophon aliis quidem locis neque Perioecorum neque
Hilotarum mentionem facit obsistere mihi non videtur
quominus putandum sit haec verba eos significare. Quod
Xenophon eos ceterum silentio praeteriit Köhler putat
ex Platonis similitudine explicandum esse, qui to tt?,
accuratius non examinavit. Quod mihi quoque verisi-
millimum videtur. Neque huius operis consilio convenit
de vita cotidiana vulgi (Siî^ov) agere, cuius victus aptus
non fuit qui pulcherrimus perfectissifnusque depingcretur.
Xenophon animum in Spartanos summo loco natos solum
advertit.

cetcrosi quoque Graecos eam despexissc. cf. Trieb er, Quaestiones I„ico-
nicae I. p. 70; 15 ü c h s e n seh ü t z , 1. c. p. 258.

1) Ilabben, 1. c. p. 29 iure contendit vcrba iv «7; roioóroit, Terioecos
et Ililotas significantia, contraria esse tcT« [fiJv] ixtvätfoii in paragrapho
secunda. RUhl iam legere vult iv ro~t Trp/e/x9/{. Quam coniecturam neces-
sariam autem non puto.

2) Köhler, 1. c. p. 376. — 15azin 1. c. ita explicat „c\'est que ses
idées d\'aristocrate lui faisaient considérer comme ne compt.int pour
rien tous ceux qui n\'étaient pas citoyens de plein droit", in quo .icquies-
ccndum esse non puto.

In capitibus secundo, tertio, quarto Xenophon
Spartanorum educationem exponit. Quod ad hoc argu-
mentum vel tria capita conferuntur sane demonstrat
quantopere id ei cordi fuerit. Quem autem eruditionis
quaestioni favisse non est quod mireris. Etenim saeculo
quinto hominum vita exculta et condicionibus commutatis
Atheniensium educatio quoque immutanda ac renovanda
erat. Disciplina antiqua simplicior erat, quam quae novis
vitae postulatis satisfacere optatisque respondere posset.
Tum sophistae prodierunt ac contenderunt se adulescen-
tibus disciplinam ac praecepta ad usum vitae idonea daturos
esse. Sed non solum sophistae huic educationis quaestioni
studuerunt, sed etiam Socrati persuasum erat pueros aliter
erudiendos esse, id agens ut eos, non sicut sophistae, ad
• vitae cotidianae difficultates tantum compararet, sed eos
cives optimos redderet. Voluit enim ut tota Trxi\'Seix ad
virtutem docendam intenderetur. Sed nunc quacstio oritur
possintne hanc xperJiv discere? Qua in re Athenienses valde
inter se dissident atque vehementer disputant utrum eru-
ditio ingenium nativum indolemque mutare iam possit
necne. \') Antiphon sophista putat omnia in educatione
constare et niti; scripsit enim: TrpxTOv, oJfixi, t«v fv xv^px-
TTOtc hr) TTxihvric- Ötxv yxp ri: TrpxyfzxTOs kxv crcvovv rhv
xpxM\'j cpbüc 7ror^7y,TXi, shcg xx) tÎîv rsy.svT^v Sp^S;; ylyvs7^xi.-)

1) Ed. Meyer, G. d. A. IV. § 520: „D.as Erzieluingsproblem tritt in
den Mittelpunkt der geistigen Bewegung", cf. Scharr, 1. c. p. 234 sqq.:

Euripides quoque de hac quaestione egit. Quaerentibus
autem utrum natura an educatione omnia continerentur
eius personae varie responderunt. Cum Scharrio quidem
consentio eius indicium praesertim ex hominis, qui indu-
citur, arbitrio pendere; attamen ad opinionem (pvciv maximi
moment! esse incUnat. \') Ut nonnulla testimonia afferam,
in fragmento tragoediae quae à.mrvç inscribitur legimus:
cpsv (p£ü, ttxkxih xJys: x: kx?.xs £%£i,
cjk xv yêvoiTC %py,7T0ç h kxkcv Trxrpôç.
Easdem sententias invenimus in Alcmaeone:
w ttxT KpéovTOç, ùç xK\'^bh y,v xpx,
£7b?,xv xiî" xvhpxv h^Xx yiyvs^bxt tskvx,

OV yxp TIS OVTU TTXÎSx: £V 7rXlS£\'J7£rXI,
X7t\'\' £K Trovvipxv [ivi cv KXKOVÇ 7r£(pVK£VXl.

Cum eos, qui hac in re versarentur, hominis ipv7iv magni
interesse putare necesse sit, intelle^imus quantopere haec
educationis quaestio cum rationibus eugeneticis, quas in
capite primo tractavi, cohaereat. — Nec minus Socratis
discipuli, Plato et Antisthenes, de educatione egerunt.
Antisthcnem hac de re meditatum esse apparet ex
verbis quae Arrianus nobis servavit: h£y£i Öti

xpxm 7rxis£v7£xg îj txv ovofixtxv t7ri7k£\\pi:. \') Diogenes Laertius
nobis haec aflfert: ypxiiyt-xTX yovv ptM fixv^xvsiv £:px7K£v o
\'Avr/yS-fVJJÇ tov: 7U^pCVX£ y£v0(jt.£v0v:, "vx |CtVJ SlX7Tp£(pOIVTO
to7: xXXcTpioi:.^) Praeterea singulas educationis partes trac-

1) Dllmmlcr, 1. c. p. 23: „Zwar ist... bei Euripides die <p6<n; mehr
betont, bei Antiphon die xotßtu^tt;, aber sicherlich leugnete letzterer die
M-icht der so wenig, wie Euripides den Einüusz der %xß(v<nt unter-
schätzte". cf. Ed. Meyer, G. d. A. IV § 46S.

Platonem (pv^riv maximi fecisse atque imperavisse ut
in re publica optima magistratus viris optimis mulieres
egregias in matrimonium dandas curarent, quomodo genus
humanum perfectum acquirerent supra (p. 22) iam vidimus.
Platonem autem educationis quoque praecepta dedisse con-
sentaneum est. Theoretici enim, qui animis civitatem opti-
mam exstruunt, etiam educationis perfectissimae quaestioni
operam dant.

Tyi7!i£. \') Xenophon, ut erat nobilitatis fautor, genus
quidem permagni aestimavit, eruditionis autem vim non
neglexit, qua sine educatione ingenium nativym e.xcoli
non posset. — Expectaveris igitur Xenophontem, qui
educationis quaestioni favit ac Spartanorum disciplinae
peritus sciensque fuit, singulas partes persecuturum et
accuratius expositurum esse. Si autem capita perlegimus
animadvertimus eum multas ac graves res silentio prac-
teriisse; utquid afferam: puerorum classes, quas Plutarchus
amplissime tractavit, haudquaquam commemorantur. Ca-
put secundum puerorum caloris et frigoris paticntiam,
victusque continentiam célébrât, caput tertium totum in
eo est ut adulescentes, qui solent superbi esse, modestia
ac temperantia imbuantur, caput quartum agit de virtutis
contentione, quae epi; 7r£p) xp£Tîjç laudibus effertur. Iden-
tidem virtus igitur exponitur quam ad colendam Lycurgus
dicitur educationis partem quandam instituisse, cum cam
quam nos disciplinam intellegimus non nisi obiter dcscribat.
De singulis educationis partibus enim nec diligenter nec
enodate agit, sed causas morales solum explorât quae
legumlatorem moverint, dc quibus consiliis philosophi loco
copiose disserit. Quod per se spectatum magni s»ne pcriculi

Caput secundum. In paragraphe prima Xenophon
ceterorum Graecorum, videlicet Atheniensium, educationem
valde vitupérât, qui pueris educandis ïoix paedagogos, ac
quidem servos, praeficiant: Trxi^xyccycvg bspxTroTXc iCpiarxmv.
Eandem reprehensionem invenimus in Cyropaedia, ubi legi-
mus: XI ßh yxp TVXsl^TXl TTûXflÇ à^SÏ7XI TTXÎhsVSlV OTX; TIÇ

Spartae autem res aliter se habet: xv^px iVfVrjjtrf Kpxrsîv
xÙTm, u-jTTsp xi (ièyi7TXi xp%x) kxbb-xvrxi, og ^îj kx) ttxi-
^ovofiog kxKsItxi. Quae verba ti; xvTTsp x\\ [^syi^rxi xp%x)
Kxbl^TX\'/Txi nobis in capitis quarti paragraphe septima
huius libelli rursus ocçurrunt atque in Cyropaedia similia
inveniuntur: kx) x\'i xpxx) ts ttx^xi sk rovrxv kxbhtxvrxi
ttXîiv c! rSiv xxilxv Iï^x^kxKci. Quae verba hoc in capite
secundo difiiciliora quidem intellectu sunt. In capite quarto
enim pertinent ad ephebos, hoc loco autem ad vocem
x\'JTKv spectare non possunt, qui aetatc minores sunt nequc
mihi probatum est vocem, „postea" animo addendam esse.
Itaque verisimillimum fit haec verba pertinere ad hlpx,
virum delectum ex iis: sk tcutccv (h. e. ex hoc ordine)

Hoc 7rxt^ovsf/.ov munus non solum apud Spartanos com-
memoratur. Tei quoque 7rxihyé[Mig exstabat, qui quadra-
ginta annos natus pueros in classes distribuit, aetati
convenienter, eorumque studia diligenter custodiebat. Si
ypxf^iiXTO^i^x^KXhoi dc discipulorum numero inter se con-
tenderent, 7rxil:vó/jiog de hac re iudicabat. Magnesiae
praeceptum erat: x-c<tts).Ksiv Ts tcvs rrxi^ovóficiig ttxT^x; svvix
<xf4:ptbx>.£7g, Ù7rc7Té?^?,£iv Ts kx) Tolg yvvxiKSvôfzovc Trxpbsvsv;
(vvsx x{x(pibxh£7g.^) Cyziccni solebant: àyxysr^ irr) t^v
\'jTTxvTi^ffiv kx) rh i-:pi}i3xpxsv roh: s(pyißivg kx) rh Trxi^ovöpiov

3) <)uotl congruit cum iis quae PluUrclius (I.yc. XVII) tradil : k«? rruihvi-
(■lOf iK TÄv >c«A<Bv Käci ciyctsßv mSfäv irxTTtTO.

tohç lasv^èpovç ttxt^xç. \') Apud Strabonem traditur de C r e-
tensibus: hxrrcv Ts â-^pstcv èCpé^rry^Ks Trxi^ovófio^r-)

In Caria quoque hoc munus invenitur, quod inscriptio
Stratonicensis nos docet, in qua legimus: ÏH^ r^^ ßo-jh^
xlpaÏ7bxi VVV h TÔov ev yiyovoTccv ttxiUç rpixKOvrx, ovtrrivx;
KX^\' IKXTT-^v -JiyJpxv i^srx tsv l-^i^orim 7rx,SoCpu?JKCcv ä^sTXi
S ttxM/^os sL: to ßov>.sutiipiov hsvzii^ovovvtxç. Aristoteles
yuvxixovôiiov et \'jrxilovifj.cv una commémorât.^) Ex locis
quos attuli efficere posse mihi videor Trxilovéi^^ov negotmm
varium quidem fuisse, cum autem ubique au et on täte
m oral i valuisse. Praeter Xenophontem et Plutarchum
Hesychius quoque nos docet hoc Trxihvi^ov munus
Spartae exstitisse, qui adnotat: àpx^ ri; ^xpx A^kcc<t,v.
Quoniam autem auctorem non perhibet, in hoc testuuonio

Ille 7rxthvô[io; toti iuventuti, vel parti magnae saltem,
praeerat, sed non singulis pueris. Quod Spartae ttxi^ovÔimov
munus valebat, id ipsum non excludit ibi paedagogos
quoque affuisse. Xenophon -autem hanc rem ita exponit
tamquam si Trxilovóp^ou munus paedagogorum instituto
contrarium sit, quam interpretationem Plutarchus
prorsus ignorât. Xenophonti igitur sine dubio causa erat
cur consilio praedicaret Lycurgum paedagogis abolitis

Ex Cyropaediae loco, quem citavimus, iam apparet
Xenophontem improbavisse patres ad suum quemque
arbitrium pueros educandos curare. Quam vitiosum esset
paedagogos, ac quidem servos, pueris liberis praecsse,
sine dubio theoretici frequenter disseruerunt. Cuius rationis
apud Aristotelem vestigia apparere suspicor, qui scripsit:
iTTttniSTTTSov 5f roiç TTXiloyéi^otç t^v rovrtcv lixyuyviv t-Jiv t
xx) oTccç ÖT, \'Jixirrx [^erx loó>.ccv hrxi. <■\') Consilium,

5) Lyc. XVII. 15: Kar\' xyihxi; avrot -rfohrxvro t<Cv KtyoiJ-fvmv tlffvuv ad
rov km 6) Ar. Pol. 1336 a 40.

§ 3. In paragrapho tertia narrat Lycurgum imperavisse
ne puerorum pedes calceamentis mollirent. Plutarchus
idem tradit: eos (ox^l^siv xv-jttoS-^tcvc. P 1 ato commémorât
id per kpvtttsîxv solum fieri, apud quem legimus: hi

kx) Kp\'JTTTslx Tig CVO[J!,X^£txl ^X\'JlMXJTXg 7r0?.V7rûV0Ç Trpoç txz
Kxp-sp^vsig, %siijlxvmv Te xvJ7ro^)i<T ixt kx) âcTpavixi kx)
hev ^epxTTOVTuv èxvTÜv \'BtxKor^7£ig vvKTCcp Te 7r?.xvx[^évxv
7rx7}^g Tîjç %ûpxg kx) fisb\' y^ptépxv.

Ex se videlicet intellegitur pueros Spartanos, quorum
rudimentum severum ac militare fuit, interdum in aliquot
decursibus nudis pedibus currere et saltare coactos esse.
Quod praeterea semper et ubique fieri potest. Sed Spar-
tanos generatim atque universe nudis pedibus currendo
non delectatos esse apparet ex hac Xenophontis narratione:
fVf) §5 xeif^^v iyéverc kx) tpo^hv oùk eï%ov yjiivol t y,txv kx)
xvj7ró^y,t0i, (tv\'/i7txvt0 xkh^koig kx) cwetfyevto ûg ri? xico
sTri^yiTÔf^evct. Praeterea calcei Laconici praeclari erant,
atque etiam Athenis emptores inveniebant. Critias nos
docet: �p)g Sf tcÔtuv tx txfitkpótxtx èg tjjv Iix\'itx\'j vrro\'^yi-

Aristophanes quoque eorum mentionem facit:
xye vdv, xttc^\'jov Txg Kxrxpxrc-jg &(i\\oxèxg,
TxrS) S\' xyj7xg ÙTrc^vbi rxg AxKxviKxg.

Scholiasta adnotat: x^reikepxi yxp xjtxi, x-Apelx -jttcMiixtx
^ x7TeisTepx. ûg xÙTog \'Api7ToCphy,g èv (-)£7fio:popix:^o-J7xtg (142).^)

Xenophon dicit legumlatorem xvjTrsh\'^lxv instituisse ut
pueros prohiberet pedes xTTxh-hei-j ùrro^yjpixriv. Quam sen-
tentiam, magni interesse puerorum corpora ad calorem
frigusque obduresccrc, identidem apud theoreticos invenire
possumus: xvJTrclyi7tx virtutis èyKpxTeixg pars est, quae con-
tinentia in educatione optima sane persequcnda est.

Praecipue cynicos hanc èyapxTsixv colendam censuisse
omnibus notum est; attamen haec verba digna sunt quae
afferamus: èy oh:o t£ èSiSxfTxs (se. Diogenes) lixxoveli^xi hiTf,^
rpocp^ zpxi^évov: kx) dswp trhcvrxç .. .. kx) xx\'itxvxç kx)
xvvâoi^tov: Kx) crixtry^Xovç kx^ xvtcvc ßKexoyTxc h txTç
— i^îjys yxôrobç KX) STT) Kvyv,y£<jix. .. \')
Quae verba omnibus in partibus Spartanorum educa-
tionem, qualem Xenophon depinxit, nobis in meutern
revocant.

Praeterea hac in re versantibus neglegendum non esse
puto Socratem quoque nudis pedibus ambulavisse, atque
eius discipulos hanc consuetudinem imitatos esse. Quos
Aristophanes his verbis illusit:
xlßor TTOv/ipoi y\\ oUx\' rohc xhx^ivx:,
tûyç ùxpixvtxg, tcuç xvvâosvirovg hkysiq\'
uv h kxkosxîfjlccv \'lcckpxnjç kx) xxips^ssv.\'^)
Apud eundem alibi legitur:

OTt ßpsv^vsi r £V rxTvtv Hole kx) tx c^pbxXi^h TTxpxßxhhsi:,
kx) xvvttôsijroç kxkx TTc\'AA\' iv£%£/, Kx) ê^p" vilûv (tsllvo-

Quem Socratis morem Plato quoque commémorât, qui
Phaedrum ei dicentem facit: V.k axipôv, x: hiKsv, xvvttÔ-
SviTOi; XV hv%ov (TU (ùv yxp Sh xsl.*) Atque similiter in
Convivio tradidit: Wpi7Tol-/iyL0: v,v t/-:, kysjj&jjy^/fv-r, cpLtKpôc,
\'xrjTTohroç xsl- Trxpsysyôva 5\'iV tî? <7vvcv7i:i, ^XKpxTCv: ûpxvTv,:

Plato in Legibus praescripsit ut pueri calceamcntis
humilibus ac simplicibus uterentur; legumlatoris enim est:
èTTlT-^SsÛsiV .... T>)V KX) TTOSXV IvVXf^tV (V/i SlX(pbs!-

1) Diog. Laert. VL 31. cf. Athen. IV. 163 E: Jjv S\'S AiéSufoi; ovto; rà niv
yivoi \'h^xt-AiOi, Uv^xyopiKii Si Sà^a; fTvx, täv KwiKßy rpórov \'é^n, >co-
liSlv kx] (vTTßv Kxi xvvTToè^râv. Vidc ctiaui Luc. Cyn. XVII: olxoCv
tó ye/fi^ov txyilj-x toiovtov itrriv, xvxßipiv (7vxi, >J(riov thxi, rp/ßmx \'ix^,

Xenophontem ipsum ixvu7roly,\'jixv utilem duxisse mani-
festo apparet ex Socratis colloquio cum Antiphonte; Anti-
phon ei dixit: (titîx rs (TitsI xx) ttctx rrhsic tx CPxv?<ctxtx,
xx) ][mxrio\'j vnicplstxi où i^évo\'j (pxvXov, xKKx to x\'jto Srépovç té
kx) %si[iü-jo:, àvvTTÔl-^TÔç TS xx) x\'Ziruv ItxTsKsh. \') Deinde
Socrates has consuetudines acerrime defendit. Vidimus
igitur cum cynicos — neque Diogenem tum demum haec
omnia praescripsisse, sed has consuetudines cum cynico-
rum rationibus plane cohaerere atque ex eorum natura
effici per se intellegitur — tum Socratem eiusque disci-
pulos hanc xvvTrolyjvIxv commendavisse atque in educatione
perfectissima permagni fecisse. Quae cum ita sint valde
dubitandum est num àyjroT^tJÎx Spartae usque eo valuerit,
ut Xenophon scribit. Immo Spartae, ubi tota disciphna
in arte militari versabatur, haec xvv7roh(^ix; virtus a theo-
reticis facile perfecta repraesentari poterat. Nicolaus
Damascenus de Cretensibus unum idemque tradidit,
apud quem legimus: kx) b-Jipx: kx) lpô(iou: rs xvxvtsi: xvv-
TTÓ^ijroi XXTXVJOVTSÇ.-) Apud cos qui gentium mores ac con-
suetudines describunt àvuTro1y,cix „topos" fit.

Quoniam hac in re versamur digna sunt quae in tran-
situ addam Macrobii verba, qui tradidit morem Aetolis
fuisse uno tantum pede calccato in bellum ire, Euripidem
quidem narravissc cos laevum pedcm nudum habuisse,
Aristotelcni autem contendissc dextrum pedcm nudum
fuisse. Quae a Macrobio traduntur sane admonent ut
cautissime tota res tractanda sit; demonstrant enim quam
facile Graeci talibus descriptionibus mirabilibus fidem ha-
buerint.

§ 4. Deinde Xenophon narrat Lycurgum pueros assue-
fecisse ut uno eodemque vcstimento per aestatem hic-
memque uterentur. In Occonomico autem Xenophontis
Socrates hunc morem prorsus ignorât; dicit enim: yxp

3) Macrob. Sat. V. xviir. 16, quo loco et Euripidis versus et Aristotelis
verba afferuntur.

O ^ioç lîhàvKsi, sCpviv èycc, cvtüi y\'r/vsrxi cf^ovoeïv • chv x^ix
\'KX7 1 lov.fi ßb.Tiov shxi h t5 i:a,%kx IfyJrix Cpopsïv,

Neque Agesilai temporibus hanc duritiam exstitisse haec
verba demonstrant: tov ^^ ^epôyrxv tx (titIx cù-
^svoç Ttvp im\'jeykôvto:, -pvxovc VovToq lix tê to txvv v-^viXov
shxi kx) lix to ysvk^xi vlxp kx) %xkxKxv Trphg ryjy hirepxv,
kx) xysßeß-JiKsrxy V e%ovTeq oJx S ^èpcvç crTTSipix,
piydûvtuy vxvtüy kx) èv a-korcp x^upiâç trpoc to ^sittvstv
êxo>Tù)y. -)

Sed haec quoque consuetudo perfectissimae educationis
praeceptis congruit. Quam cynicos commendavisse,
Socratem atque Xenophontem utilem putavisse supra iam
observavimus. Xenophon caloris et frigoris patientiam
maximi aestimavit, quod denuo ex Memorabilium loco
apparet ubi Socrates Aristippum rogat num ei
xyisKsix videatur toùç tto^.Iovç xyvi^yxvrccç é%é/v Trpoç rs
x^óxyi kx) ^xxitvi. Pueri Persici quoque assuefacti sunt
ut frigus caloremque perferre possent: kx) yxp Trp^cp xyk-
rx\'jbxi f\'a/Cf/ kx) -ivxy, kx) ^xxtt-^ xyézscr^xi, et alibi legi-
mus: kx) t>jv sykpxtsixv Sè kx) ttcvovc kx) -^uzy; kx)
kx) hifJt^oy kx) ti-^o: Ivyxrbxi (pépsiv htxv^x (xxhiarx trpotsi-

Haud aliter de Cretcnsibus audimus: ^ixirccyrxt (isf
\'xKK\'j]}My h (pxùhoi: rpißccvlotg kx) kx) ^êpov: tx xùtx. ")

Dixerit quispiam ea quae Xenophon narrat ad Lycurgi
tantum tempora spectare; quibus autem opponcndum est
temporibus longe antecedentibus. Spartanorum vestitum
profecto humilem non fuisse; postea autem simpliciorem
factum esse. Aristoteles Spartae, inquit, rhv k^îjTx

6) Ephorus apud Strabonem p. 483. Heraclides Ponticus idem com-
mémorât: oî Si trxîiet ol Èv KpijTji àAA))AcD-./ SuxitSvtxi h ivi î/iXTiu
àffovt KXI ^smSivoi;. Ephori verba sine dubio respexit.

c/ ttKowioi TCixvTyiV o"xv h riç ■^xpxtTKsùxtrxi Svvxitc kx) tuv
\'^Tê\'jyjTûv c7Ti(Tavv. \') Quo magis Sparta omnibus viribus arti
militari incubuit, eo magis vestitus luxuria evanuit. Xeno-
phontis autem verba Spartanos uno eodemque vestimento
usos esse per aestatem hiememque ut Six^pvTTsaSrxi pro-
hibèrent manifesto theoreticum indicant.

§ 5. Praeterea Lycurgus dicitur pueris tantum nutri-
menti dedisse ut cibi inopia non périrent; quo modo
melius famem sitimque tolerare possent, eorumque corpora
saniora et procera fierent. Ceteri Graeci stuiti ac hebetes
ff/rcy ys xùtcï: yx7Tspx (j^hpcv vc[jt.i^ov7i, quod Xenophon
reprehensione dignum putat. Nec mirum est eum victus
parsimoniam tamquam virtutem magnam celebravisse.
Etenim saeculo quinto medici, qui hac in re versantur,
victus rationem praescripserunt; quod apparet e.x sophistae
quinti saeculi oratione, quae in Hippocratis scriptis numc-
ratur et Trsp) inscribitur;\') cuius in capite sexto

legimus: vvv Sf (px\'mvrxi tûu li^rpxv o\'i (jlxKi7TX s7rxivsófA.svoi
kx) "hixir^iJLx^iv ]ccfjt,syot kx) xh.KoiTiv y s sUsviy. — Apud
Hippocratem traditur: cko\'j h TpoCpy^ 7r?,slccv Trxpx (pvriv

Nec minus ethici praedicaverunt cibi potionis modum
desiderio naturali, non voluptate fmiendum esse atque
moderationem laudibus extulerunt. Ut nonnulla testimonia
afferam, Pythagorei parcissimi et vilissimi cibi prae-
cepta dederunt, quo nutriniento adulescentcs saniorcs
reddere volucrunt.

7xv ßpxijt.xrxv, c7x (jia^ ttstvicvrss h^lsiv hxttsl^sl • kx) 7xv
TrO[/,XTXV, 07x Tvhsi\'J \'\')

2) Ileraclldcs Ponticus II. G. II, p. 211, fr. 8: rft^pova-t (sc. Spartani)
Ti rixvu üa-Tt /^tfJsVor* xAtj/ioCy \'tvx i^li^mrat Suvxa-^xi Tf/v>)v. (^uac

Gorgias quoque èpxT-Zjbiiç tto\'i^. lixh\'^ %pcc[^£voç £(-: [ixxpov
y^pxç vjXbsv\' O\'jlh où^sTroTS, l^\'A, rrpoc v^ovv^j, cvre CpxyKV,

Cynicos A/rJjy rpoCp\'Jiv imperavisse supra (p. 54) iam
vidimus. Ii qui rempublicam perfectissimam exstruere
volunt liberorum cibo quoque operam^ dant; quod his
Aristotelis verbis illustratur: ysvofiévxv Ts tÜ\'j tU-jxv
ohcrbxiQsry [j^syxMv shxi ^ixCpspxv rrpcc tJjv tóóv

Quantopere Xenophonti ipsi humilis victus praecepta
placuerint nonnulH loci demonstrant. In MemorabiUbus
narrat Socratem fame sitique tantum coactum edisse ac
potavisse, to vtrsp tcv aopcy ii^trlpitrxxtbxi autem cavisse. »)
Quin etiam eo progressus est Xenophon ut contenderet:
yxp t^v xpsthv xipowtxi lûv xnv \'!rôvo-j tx [xsrpix xsxtîj^bxi
l^X?.?.OV >5 lix TTOKeilOV TTX-JTX-J KVpiSVSlV, Xx) IV\'JXVTXI ^TSVjmTS:

Viro cuidam querenti hi xvi^ü? kbici Socrates respondit
Acumenum medicum huius rei medicinam bonam habere ;
^olov, 7rxv7xrbxt kbisyTX, s^yr ^x) -Jilioy xx) £VT£Ü7T£poy xx)
•jyi£ivcT£pcv lixl;£iy 7rxu7x!x£vcv. ■\')

Nec aliter res se habet in Cyropaedia, ubi pucri dicuntur
parco cibo nutriri: ^I^X7X0U71 xx) tyxpxT£ixy yx7Tpo: xx)
TTOTOv.\'\') Ex eodem genere est, quod alibi legimus: fi

§f t;-: xÙTcbç c1£TXI i? t7bl£lV Xnlu:, CTX-J XXp\'sxflcv (lÓVCy £%X71V
fv/ to t/to, j? tt/vf/v xyihîcç, cTxy vSxp 7ri>x7ty,

(ûy jjsù ijlxt^x kx) xpro: ttsivx-jti Cpxysh, ttSci; Se vSxp
TTisJy Si-^ôôyri. \') Cibi condimentum famem esse sane praedicat.

Cyrus patri roganti quo modo valetudini consulat res-
pondit: Trpxroy (ûy y>j Aix Treipufixi (/.\'■^Ssttcts •J7:sp7riix.TrKx.7^xi.

Ne patriae desiderium Cyrum caperèt Astyages avus
ei cibos delicatos apposait ; quibus rebus Cyrus autem non
delectatus, dixit Persis exsatiandi viam meliorem ac faci-
liorem esse.

Quam victus parsimoniam, a theoreticis celebratam, apud
gentes feras ac barbaras exstitisse rerum scriptores tradi-
derunt. Sic Ephorus narrat Scythas rxlc Sixlrxi? £Ùr£?>£lç
esse ; atque Celtas : x^ksIv xvtovc (iy, 7rx%slç shxi [jlvîhe
Trpc/xTropx: rh v7r£pßxX?Jy.syov rciy ysxy ro rvjs ^ccyyi? yépo?

Nec minus videlicet Spartae illa victus parsimonia,
a medicis et theoreticis laudibus elata, revera exstitisse
iudicatur. Apparet hac quoque in re Xenophontem magis
philosophi quam historici loco Spartanorum consuetudines
describcre. Consilia quae paragrapho quinta Lycurgi menti
adscribit sine dubio in ipsius animo orta sunt.

§ 7, 8. Attamen ne pueri esurirent Lycurgus pcrniisit
ut alimenta sibi furarentur; simplicissimeque pergit Lycur-
gum id vero non instituisse quod cibi inopia laborarct,
immo ut eos ad cibum in bello providendum aptiores
redderet, quam ob rem pueri in furto deprchensi vapula-
rent. De hoc furandi more alii aliter iudicaverunt. Fue-
runt qui contenderent hanc consuetudinem bonorum aequa-

5) Strabo 199. Nicolaus Damasccnus, «[ui sine dul)io Ephori scripta in
usum suum convertit de Ilibcris uniun idemque tradidit, K. II. G. fr. 102:
"W<ipoi Si utTfov TI Çwvif« ^ rijv yaa-Ttfx Tfp/Aa/3«7v &v
Suvif^Sia-iv, xtrxfov vtyoCvrai.

6) Ileraclides I\'onticus K. II. G. II. p. 211. fr. 8 eandcm furti causam
affert, apud quem legimus iili^ovri Si abroùt xx! xa/tti/v rov ihó^TX
«oaiçei/a-; ■at.yiyxltî) /v\' f* roirou ttcvüv xx\'i àypvTveîy SvvSvtxi iv roi; toa/^io/;.
cf. Trieber, Quaestiones Laconicae I. p. 23, 24. qui multos locos collegit
qui de pueris Spartanis fur.mtibus agunt.

tionis antiquae vestigium esse, \') quoniam in tali usu
communi furtum culpa vacaret. Pöhlmann autem osten-
dit in bonorum communitate ipsa furtum semper scelus
esse. -) De Spartanorum bonorum\' aequationis testimoniis
in capite praecedenti iam egimus.

Frazer hunc morem tamquam „initiatory rite" inter-
pretatur, qualis apud Bechuanas valet: „Düring the boguera
(hoc est ritus nomen) they are allowed no fresh meat
except what they can steal.... They are trained to endure
cold and hunger, and are daily practised in the use of
arms". =\') Quibus verbis N i 11 s o n iure opponit hunc morem
parum universum esse, quam qui Spartae eodem modo
intellegi possit. Credit potius hanc Spartanorum consue-
tudinem hinc explicandum esse, quod apud eos, sicut
apud omnes gentes incultas, dolus summa gratia floreret.
Quamquam hoc argumentum gravius esse mihi videtur,
tamen hanc opinionem cum Xenophontis verbis prorsus
pugnare puto quibus discimus ro xXeTrrsiv Spartanis neque
semper neque ubique licuissc sed legibus definitum ac
temperatum esse. Haec enim audimus: xkcucc rove Axks-
Ix(!/.0\'Aov:, 07 0 1 èö-Tf rüv oyLoix\'j, sv^v: ex irxtlxv xXhrsiv
kx) OVK Xl7%ph sjvxi x}j.x X^ACV xASTTTf/V, 07X ßh
xxXvsi viiMo:.\'-) Videmus igitur hoc furtum ordini certo
tantum, iis solis qui ex \'o(Jt,o\'ix\'j numero sunt, permissum
esse. Quam ob rem Xenophontis opinionem, quam
hoc libello patefacit, veram fuisse censeo atque hoc insti-
tutum ibi valuisse ut insidiis ct furtis nocturnis puerorum
caUiditatem excercerent; sicut militcs in decursibus saepe

1) Ed. Meyer, G. d. A. II. §211: „Auch sonst h.iben sich in Sparta
manche Reste der ursprünglichen Gemeinwirtschaft erhalten, so das Recht
der Kn.iben Lebensmittel zu stehlen, wenn sie sich nicht dabei ertappen
lassen — das ist eine dem späteren Eigentumsbegriff gemachte Concession,
wodurch die .alte Sitte in eine pädagogische Massregel umgewandelt wird".
Similiter iudicat Trieber, Forschungen zur Spartan. .Verfassungsge-
schichte p. 26 A. I.

furta et occupationes temptant. Tota enim Spartanorum
educatio arti militari intenta erat de qua re omnes scrip-
tores consentiunt. \') Quam explicationem, hunc morem
institutum militare fuisse, scholiasta nobis servavit, locum
quendam ex Piatonis Legibus explicans ubi scripsit xpvrr-

Tslx Tic] -^CplSTÓ TIC XTTO TÎjç TTOKSiCÇ vkoç sCp\' UTS (JL^ C^pb^VXl
stt) T07Cvès ZpÓ-JCV. Yi\'JXyKxt^STO CUV TX cp\'/j 7rspispjisvcc. kx) fZ^TS
Kx^sutxv xhccc, 7vx A^jCÎ&JÎ, VTT\'/ipSTXlC %pûylsvoç fii^TS

7lTix STTl^SpélÀSVOÇ ^tX^ijv. xKKO Ts KXl TOUTO yu [IV X7 ixç
slice TTpOC 77 0 Ks [/,0 V XlTOhÙCVTSÇ yxp SKX7T0V yuyLVOV 7rpC7S-
TXTTOV svixuTOV oKcv s!;:c sv rcTc 0ps7l 7r?,xvx7bxi, kx) Tpscpstv
s XV TO V \'S IX K}.OTT^Ç Kx) TÜV TOICVTUV, CUTM Ts K7TS [ivi^Sv)
KXTxIviKOV ySVS7^Xl. To kx) KpVTTTslx àvé[iX7TXl. skohx^OVTO

yxp 01 \'ot:cvT!;tccts c:p^svrsc. -) Cuius autem ex verbis, quippe
quae scripta sint ab auctore neque antiqui temporis neque
sui arbitrii, temere efficere, quale hoc furandi institutum
revera atque in singulis partibus fuerit, audacius et peri-
culosius mihi videtur. Attamen concedendum est scho-
liastam hunc morem tamquam iuventutis exercitationem
TTpcc 7ró>.s[Jt.cv institutam depinxisse.

§ 9. In paragrapho nona Xenophon de Orthiac cultu
agit, de quo argumcnto in fine capitis mei quarti agam
Spartanorum educatione pertractata.

§ 10. Ne paedonomo absente pueri sine custodia essent
Lycurgus sttoiyi^s tov xs) TTxpcvrx tZv ttoXitkv Kvpicv sJvxi kx)
s-itxttsiv to7c TTxmv c, ti [h] xyxbcv lokoivi stvxt, kx) ko?J-
^siv, si Ti x[ixpTxvoisv. In Spartanorum civitate militari sine
dubio pueri, si quid pcccarent, puniri poterant a quovis
cive, sicut milites ab omnibus cohortis praefectis rcpre-
hcndi possunt. Suspicor autem Xenophontis sententiam
nimis generalcm esse, eumque hanc consuetudinem utilem

1) Time 11. 39. cf. 1.70.8 ubi de A tlieni eusibus fere idem dicUur.
Quae verba profecto admoiient ut talia dicta cautissime pro ccrlis testimo-
niis luibeamus; plane enim pendent ex eius qui loquitur arbitrio; ita ut
modo Athenienses modo Spartani eisdem fere verbis celebrentur. — cf.
Xcn. Hell. VII. i. 8; Plato Leges 628, 630 D; Arist. Pol. 1338 b 11,
\'333 ^ 6, 1333 b 12, 1324 b 8, 1271 b 2.

putavisse atque civitatis optimae imagini convenientem.
Plato quoque commendavit: àç V xv hvÄov, ttx; o Trpocr-
t\'jy%xvav TÜv êlsvbspccv hlpuv xoKxtsTx to-j re ttxJ^x. \')

Deinde Xenophon pergit cvTsv yxp outm: xlhvvrxi cvre
TrxJh? cvre hlpec xc rcvs xpzo^rxg. Qua de oboedientia
caput octavum tractans agam.

Caput tertium. Ceteri Graeci crxv... elc ro (isipx-
Kiovirbxi ixßxivxri pueros liberos dimittunt ac destituunt.
Lycurgus autem intellexit huic ipsi aetati maxima cura
opus esse. Quod Athenienses veteres quoque agnovisse
putabantur. Isocrates enim dicit: xK?," èv rxvrxig rx7g
xx[/,xïç 7r>,eiovcç £7nfie>.etxç êrvyxxvcv >5 TxT^eç hreç. -) Persae
idem perspexerunt : hxeJ yxp xvnj ^ y,Xixlx fi-xKicrx sTTifie-
Xeix: Mtrbxi.

Lycurgo igitur idem judicium fuit atque Xenophonti
eiusque aequalibus.qui tempora praeterita tamquam auream
aetatem depingere volunt. Adulescentes qui superbissimi
esse soient pudore imbuuntur; similiter in Cyropaedia
xyxi7xvvrix vitium maximum aestimatur.

§ 4. Praeterea Lycurgus eos silentio, oculis demissis,
manibus pallio involutis incedere iussit. Quae verba nobis
xpxxixç TTxileixi, imaginem qualem Aristophanes de-
pinxit in memoriam revocant. In Nubibus enim legimus:
Âe^\'w roivvy r^y xpxxixy Trxthixy, ù: Itheno,
CT èyu rx ^ixxix hsyxy ïjvbcvv xx) <Tu:ppo7vy>] èv£yôfii<r-c.
TrpÙTcy (ûy ehi ttxiTo; Cpxy^y ypiiijxvrcg fi-^lév xxov7xr
eJrx ßx2i\'(eiy iy rxhiy c^olg evrxxrxz eiç xibxpi^rcv
rcvç xxfiyjrxg yvy.ycvg xâpoovç, xei xpifjLVxh xxrxvi^oi.
Cynicos talem habitum commendavisse iam observavi-
mus (p. 54). Haud aliter Persarum pueri se gerunt si
Xenoponti credere libet: (JLvihe pierx^Tpsipôf^evci tV; bêxv
[^\'Jj^eyoç, ùç cùTey bxvfÀ,xLoyr6ç.^}

Apparet igitur talem modestiam et pudicitiam cduca-
tioni perfectissimae congruere; itaque pueris Spartanis liac

virtutes attribuuntur. Deinde Xenophon contendit Spartae
pueros modestiores esse quam ahbi puellas ; h^x S-Y kx)
SijXov yayhnrxi, oti to xppsv kx) £iç to crccCppovsïv h^p-

pÓTSpóv ijTi T^: d\'\'/i?.£Îxç <pv7£ccç. Quod enuntïatum primo
certe conspectu mirum est in puerorum educationis
descriptione. Attamen puto liaec verba dicendi rationem
facete indicare; scriptor enim, si ei in animo fuisset ieiune
facta narrare, liane sententiam communem numquam in-
terposuisset. Sed ex eo proposito, quod expedit pueros
modeste ac silentio incedere, sponte fere haec sententia
efficitur, quae thesis loco inserta est: atque pueri hanc
virtutem consequi possunt, quorum genus est hxopÔT£pov

§ 5. £k£ivic\'j yovv vittov yh xv (piavviv xkovïïxiç ij t&Sv Kibivccv.
Quae verba exemplutn illarum comparationum audacium
praebent, quibus Gorgias studuit.

bxkxtJ:.oi: TTxp^èvuv (ex Pierleoni editione verba affero),
Riihl legere vult: tüv £v toîç i(pbxXfjc,oTs Trxp^évccv, qua anti-
qua coniectura me quidem iudicc locus plane obscurus fit.

Caput quart um. Huius capitis initium nos docet
Lycurgum praecipue adulescentibus consuluisse, cum in
capite praeccdenti ostendissct to [Jt.£tpxKiov imprimis custo-
diendum esse. In his tribus capitibus Xenophon aetatis
discrimina neglegenter aut obscure indicavit e. g. omnia
quae in capite secundo traduntur, prius ad iuvcnes quam
ad pueros spcctare videntur; in capitis quarti paragrapho
tertia subito xvSpx: commémorât.

Isocrates quoque intellexit civitati maximi ponderis
esse adulescentes custodiri, cuius in Arcopagitico legitur:
ûttxvtxv yàv ovv £^pôvTiX<^v t:cv tto^.itxv, (^x?.i7tx Sè rccv v£cc-

2) Quas conip.irationcs tcmcrarias Diomedcs tamquam xxxoî^viKlxt; signifi-
caliones vitupcr.ivit. cf. Norden, Antike Kunstprosa p. 68; Seyffert,
De Xenophontis Agesilao quaestiones p. 46.

3) Cf. quae (îemoll de hoc loco nuper scripsit, lîerl. Thil. Woch. 1920,
p. 867.

Tspxv. \') In republica optima magistratuum curam ad adu-
lescentes imprimis pertinere oportet; itaque Lycurgi menti
tales rationes ascribuntur.

§ 2. Lycurgus dicitur spiv Trsp) xpSTyi? instituisse; intel-
lexit enim tJjv ipr/.cvmlxy adulescentes adhortaturam esse
ut omnes vires morales exercerent. Denuo Lycurgus tra-
ditur aliquid instituisse, quod Xenophonti, ut nonnulla
testimonia demonstrant, optandum videtur. Xenophon enim
putat certamina ex quibus praemia auferri possunt, ho-
noris cupiditatem atque industriam augere, utilissima igitur
esse.^) Similiter in morali parte ei virtutis contentio gratis-
sima atque aptissima videtur quae virtutis aemulationem
excitaret.

Sic de Agesiiao rege audimus: hi §f (piXovsmixv tveßxXs
TTpog role (isr xuroü oTTue sxxTroi xvrccv xpi^rot

Cpxlvoiyro.\'^) In Cyropaedia similia inveniuntur, ubi dixit:
•^yovfixt (J!,h Vi fix: ttxvtxc tx, rov hov -jv-j hpftxr^xi sie ro
xyuvi^ST^xi TTsp) xpsrv,:. ■\')

Neque Xenophon solus huius xpsrije contentionis men-
tionem facit. Socrates iam êpxr-^^s): rig xphrv, ttoKi:,
h fCpv;, trxshrx xpsrvje x^},x.

Cynici xxAOxxyxbixg contentiones tam necessarias
aestimant quam currendi et luctandi certamina. Bonos et
malos lixxphsiv maximi interest, quod Diogenes Laerdus
nos docet: ror sCp-/} (sc. Antisthenes) rxg Tréhsig X7ré>.?,v7^xi,
orxv Imx-jrxi roiig tpxv?,cvg xtto rüv vttovIx\'ix\'j lixxphsiv.

Plato quoque huius rei notitiam habet, qui scripsit
(pihoviKsirx Is -^yJv TTxg Trpog xpsryjv x^^óvug et alibi legi-

2) Scharr, 1. c. p. 209 multos locos cx Xenophontis scriptis affert,
quibus id demonstret.

3) cf. Hazin, 1. c. p. 49. Quod Lycurgus dicitur Vp/y Trcpi «psrw; insti-
tuisse ei demonstrïirc videtur hunc libellum a Xenophonte scriptum esse,
adeo Xenophontis proprium est. Citat deinde Ilieronem IX. 4.

mus : 7rsibé/j.£vcç Ts tx vifJLzç KivhuvsvsTH xvxycivKTTcg y\'r/vsrbxi
TTsp) àperîjg. \') lussit legum custodes esse tcv: txpia-rsTx
s]?^y,(pÔTxg. -) Ex eodem genere sunt haec : xx) cg xpsTifl

Sine dubio Xenophon tali virtutis contention] favit, sed
nimis angustum mihi videtur hanc sententiam cynico-
rum tantum auctoritati ascribere. Vidimus enim et
Socratem et Platonem virtutis aemulationem cogni-
tam habuisse, ita ut potius eredam apud theoreticos locum
fere communem fuisse. Quae Sententia nobis apud Thu-
cydide m iam occurrit, qui Periclem dicentem facit:
yxp cJg xsItxi xpsTÎjg fièyirrx, TOÏg Se xx) xvlpsg
xpirroi 7rc?,iTsùcv<Ti. •\') Quae hic de virtutis contentione et
\'tTTTTxypsTccv clcctione traduntur nemo igitur veritatem his-
toricam putabit.

Quae in paragrapho quarta narrantur mira et obscura
sunt, imprimis haec verba: 7rxpx:pv?.xTT0V7iv vix

intelligi possunt. Exspectavcris enim eos tantum qui non
electi erant selectos praecipue custodire et observare, ne
quid contra leges faciant.

Xenophontis profecto proprium est corporis exercita-
tiones, quae corpora robusta et fortia reddant, permagni
aestimarc. In Memorabilibus de sùsi-lxg commodis copiosc
agit atque ostendit valetudine multos homines e magnis
periculis evasisse patriamque servavisse. \') Socrates in
colloquio cum Pcriclis filio habito demonstrat Athenien-
sibus, ut virtutem antiquam repeterent, ad maiorum vitam
redcundum neque diutius corporis exercitationes ncglegcn-
das esse.

4) Ut Joel 1. e. IL 517 putat, quern secutus II abbe n eontendit
„sententiam dc aemulatione ex Anlislhenis sciiptis rcceplam esse" (1. c. p. 56).

6) De hippagretis ipsis cf. Gilbert, 1. c. I. 81. Praetor locos quos
Gilbert aiïert apud Ileiodotum VII. 229 nominantur.

Ii qui non electi sunt cum viris electis manus conserunt
ottcv xv 7v[jlßxhx7iv, quod magnam certe suspicionem movet
TTÄ-: 5 TTxpxysvóysvog potest viros pugnantes divellere; is
autem qui hoc dicto audiens non est ad ephoros adducitur
et severe punitur, quoniam volunt iig rh yJi-crs opyh ^cy
(iM ttsßs^^xi to7ç vóyotg y.pxty,7xi, quod consilium sine dubio

Praeterea Lycurgus legibus sanxit ut adulescentes vena-
tionibus studerent quibus eos magis idoneos ad belli
labores perferendos compararet. Quam opinionem, to by,pxv
belH praeparationem esse, rursus in Cyropaedia invenimus,
ubi legimus six tovto (h. e. ob eandem causam quam
indicavi, to ^y^pxv bello utile esse) ss sy^yc^i^ tov byjph
i7rtys?.ovTXi \') et alibi dicitur ri?-: TToKsyMÎjc V hsKX «.x-^crfw-:
fV/ ^^pxv è\'iviysv.^) lisdem rationibus quibus venationes
bello utiles considerantur Xenophon illas educationi op-
timae congruere putat.

Haud aliter Cynici iudicaverunt,3) et similis Piatonis
opinio patefit ex his verbis: kivsvvsvsi yxp ovSsvoc s\'axttov
yx^vifix ilvxt xKpißsix; strhtxt^xi ttxvtxç tîjv xvtùv x^P^\'-\'\'
ov zxpiv Kvvnys^ix kx) t^v al7,y,v b-Jipxv cù% î^ttov
i7rity>S£v£iv SsT tov yßüvtx ij ri?-: x/J.k\'; \'î^cvij; x[ix kx) ù^psyJx?
Tîjr TTsp) tx toixvtx ysvO(ihy,ç ttxjiv. ■•)

Nec minus Aristoteles venationem cum bello coniunxit
qui sic scripsit: Sio kx) ^ 7ro>.£imkyi 0v(T£I kt-^tik-Ji ttx; Ittxi
(jJ yxp bytp£vtik^ yépoi; xvTfjç), SeT xpîh\'^^xi Trpi: t£ tx bi^plx
kx) txv xv^pcctxv 0701 t£!pvkot£z âpx£r^xl b£?,ovtiv, û?

Spartae igitur mos quidam valuit qui Xenophonti niag-
nopere placuit. Nec mirum est Spartanos, artis militaris
studiosos, venationibus favisse atque multum in iis fuisse;
praeterea adulescentibus imprimis eas utiles putavissc,
quibus eos yrpxtixtikcv: ttovovs v7ro:p£p£iv doceant. Plato

eodem modo dixit : rpkov (sc. harum rerum quae Trpog rh
tréhsficv praecipiuntur) lyny sittoiij^ xv kx) axkshxifio\'axv
Ô7riTcdy, rvtv b\'Àpx\'j sups, \') eandem igitur opinionem refert
atque Xenophon. Quamquam fieri potest ut Xenophon
venationes nimis tamquam exercitationes praescriptas de-
pinxerit, verisimillimum tamen est in eius verbis veritatem
historicam inesse neque opus est nos hac in re cynicorum
vim indicare. Sententia rè by,pxv KxKKtvrcv avxi sine dubio
cum Spartanorum opinionibus ipsis concinit.

Concedendum vero est nos his tribus capitibus perlectis
multis in partibus Spartanorum educationis inscios manerc.
Ex se intellegitur Xenophontem compluribus moribus et
institutis, quae Spartae revera exstabant, favisse; quae
autem quam pulcherrima et optima adumbravit, consilia
plane Socratica, Lycurgo legumlatori supposuit, omnia
philosoplii \' neque historici ratione contemplatus est ac
descripsit, ita ut, nobis si haec capita sola praesto essent,
Spartanorum educationem fere ignoraremus. Ex his capi-
tibus potius educationis perfectissimae effigiem, qualem
Xenophon animo finxit, quam Spartanorum ttxi^sIxv cog-
noscere possumus.\')

Attamen non omnes scriptores Spartanorum educationem
laudibus extulcrunt sicut Xenophon. Aristoteles contra
multis in rebus vitupcrandam censuit,\'*) neque rem in
maius sustulit cum dixit\') Tlatonem quoque Spartano-

2) Joël, 1. c. 11. 57: „Der Jagdpädagogc Lykurg hatte seinen Platz Im
Herakles des Antlsthenes, und er wirkt noch nach in Xcn.\'s Schrift de rcp.
Lac., wo er den Spartanern im Gegensatz zu andern Griechischen St.iaten
möglichst häufige Jagden gesetzlich aulerlcgt"; cf. H. 67: „Es zeigt den
ganzen hypnotischen Einflusz des Kynikers, dasz der sportlustige Xen. die
Jagd nicht ehrlich als Selbstzweck eingesteht, sondern sie pädagogisch be-
gründet".

3) Bazin, 1. c. p. 43: „Si nous passons au système d\'éducation de
Lacédémone, nous verrons que c\'était la réalisation même des vues
personnelles de Xenophon". cf. Joël, H. 64: „Es kann wohl keine
Erage sein, wir haben hier in Mem. II. I in allen Zügen das Programm
der Spartan. TUiSti\'u, wie sie die KyniUer idealisirt hatten".

rum legumlatoris vttó^sti-j reprehendisse.\') Plato enim
graviter improbat ibi pueros velut àbçécv!; ^rûlovg erudiri
atque Spartanos id solum videre ut boni milites fiant. 2)
Spartani pueros â\'Apelxç quidem virtutem docent, maiorem
autem virtutem 7u(ppccróm prorsus neglegunt.^)

1) Kessler, 1, c. p. 72 A. 4: „Hiermit sagt Aristoteles zuviel. Denn
nirgends hat Piaton das Grundprincip des spartan. Gesetzgebers getadelt".

3)Constantin Ritter, Plato\'s Gesetze. Darstellung des Inhalts, in
commentario ad 633 E iure dixit Spartanorum et Cretensium instituta
ävSps/xf et B-utPfoe-vviff ratione considerari et examinari, quae quidem „(ge-
nügen) den Anforderungen der Prüfung unter dem ersten auf sie ange-
wandten Gesichtspunt, den der Erziehung zur avSpe/x. Aber bei der Prüfung
eines zweiten, für weit wichtiger erkl.trten, stehen ihre Lobredner sogleich
beschämt da".

c IL 9. Postquam Xenophon in paragrapho praccedenti
dixit Lycurgum ro kKstttsiv instituisse atque pueros in
furto deprehensos puniri, pergit: kx) x: ttKsiittx: xprrxaxi
rvpoh: jrxp\' \'\'Op^lxc xxÄcv ^si? fixrriyovv toÛtouç xKKoic fVf-
TÄ^\'f, rovTO \'hvi\'/.xffxi xx) èv rovTcç ßovhinevo:, oTi Utiv ixiyov
Xpovov xKyT^vxvrx ■7rc7,hv %póvov £\'jhxi(jt.oüvTX £Ù:ppxlvs7^xi.

Cuius flagellationis, quae diamastigosis dicitur, causa,
qualem Xenophon hic affert, sine dubio in eius ipsius
animo valuit. Sed iam statim ne cogitari quidem potest
talem ritum „institutum" esse ut hanc notionem univer-
salem, ratione tantum cognitam, nempe cum qui per breve
tempus dolorem pertulerit diu gaudium capcre, efTiceret.
Intellegimus auteni Xenophontem ipsum ro [ixvriyovv hac
ratione considcratum utile duxisse. Ex aliis quoque locis
apparet eum ante delcctationem laborem, rov ttovsv, neces-
sarium putavisse. In Cyropaedia enim legimus: hslvo IsT
xxrxfzxBsTv ort r070vrco rxyxbx ijlx}.>.ov sù^pxtvst cVw h (^xKKov
TTpOTTOv^rx: ri: fV xùrx \') et alibi co progressus est ut
contenderet: ttóvcj; Ts rod vM«? Y,yii^ôvx: vcpt-i^srs.-)

Sine dubio hac in re dogmata cynica ad Xenophontis
opiniones multum potuerunt. Haud aliter Ant ist h en es
docuit: \'Uhvxç rx? [isrx rov; irôvov; hxxrkv, xU" ov^i rx;
Trpo rxv TTÔvxv. Sententiam similem Diogenes Laertius

Lycurgo igitur consilia reapse cynica tribuuntur. \')
Sed haec diamastigosis unde orta sit quidque sibi velit,
id compertum habemus? Testimonia quae nobis suppe-,
tunt, quamquam haud pauca, fere omnia temporis multo
posterioris sunt. Quam ob rem haec Xenophontis verba
maximi momenti sunt. Attamen quae de hac re commé-
morât perpauca sunt atque intellegi solum possunt ab iis
lectoribus quibus ritus cognitus iam erat. Narrat adules-
centes caseos -^xp" \'Opb\'ix: rapere conantes flagellari. Itaque
puerorum aetatem non discimus neque audimus ritusne
eo temporis discrimine factus sit cum togam virilem su-
merent, neque quinam verberaverint. Fropositum quod
Xenophon protulit sine dubio vanum est, sed de consilio
ipso, quid tandem fuerit, viri docti etiam nunc disputant.
Antiqui iam alii aliter hanc flagellationem explanaverunt;
fuerunt enim qui putarent cam hinc explicandam esse
quod ephebi verberarentur ut aram sanguine tingerent,
hostiae humanae igitur vestigium esse."\')

Aliam moris originem Flu tar chu s enarrat, qui dixit:
hlql sf (px71 tw uxvvx-àx [mkph fçw t^? ttxpxtx^exç bvovti
Kx) kxtsvxoy-évx t:cv Av^ccv ti\'jx: xCpvx Trpc^trerc\'^Tx: xprx^eiy
kx) hxyp\'ltttslv tx ttsp) tv^j bv^ix\'jy tc\'j Sf IIXVJXU/XV Kx) tcvs
TTSp) xvtcv cvk SX^^tx: ctt\'^x çx^loiç Kx) fix(TTl!;l TTxUlV. 5/3
Kx) vvv SKshnS T>5-: STTihpOll^: flipt\'-îfixtx txç TTSp) tcv joxficv £V
^ttxpt-/! TT\'/z/iyxg txv i^pî^^xv kx) tMv\' i-^srx txvtx txv Avlxv

4) Trieber, Q. L. p. 22 sqq. omnes locos ad banc rem pertinentes collegit.
Wide, Lakonische Kulte p. 98 gravissimos testes citavit.

5) e. g. Pausanias in Graeciae Descriptione III. 16. 10 tradidit „yivtrat
/.óyiov (c\'/fixti àv&pwTWv rov ßujiiv xlixia-ireiv. svoiitvov JJ Hvtivx ó xaiffci« i^t-
?.xiißxv(, AvKoCpyoi utTtßx^sv èç tâç Ittï ro\'i itp>iße\'( /xxs-riyxt, (nirt\'/fKxrxt
re oÜTa>( xvspaiyruv x\'i\'iixri S ßunöf. ^ âè Upcjx rè ^óxvev \'éxoviTx it^^iitiv e^iuTViKt.
cf. Trieb er, 1. c. p. 29 qui ceteros locos affert ubi eadem causa indicatur.

Av^üu rrsf/.7n^v, quae flagellatione confecta ducebatur, PIu-
tarchum movisse ut talem causam historicam attulerit.
Sed infra (p. 72) de his verbis accuratius agam.

Neque defuerunt qui hunc morem tamquam duritiae
et patientiae specimen interpretarentur; etenim
patres matresque adstant ut pueros adhortentur atque iis
qui plura possunt verbera sustinere cognomen ßuixovlKxii;
indunt. Perspicuum autem est talem causam ad educandi
artem pertinentem veterem non esse.

Haud aliter historici hodierni, qui hoc in cultu ver-
.santur, dissident quomodo e.xplicandus sit. Inveniuntur
qui cum Pausania putent flagellationem in hostiae humanae
locum suppositam esse. Sed quoniam pro hostia humana
scelestorum quidem neces vel animalium sacrificium, nun-
quam flagellationes autem substitui solent, exstiterunt qui
aliam viam inirent atque contcnderent hunc Spartanorum
morem in eorum rituum numero ducendum esse, qui
„initiatory rites" vocantur lustrationemque spectant;^)
quam explicandi viam pcrsecuti eo progressi sunt ut
diccrent nobis ibi arboris cultum cum flagellationibus
coniunctum occurrcrc diamastigosinquc iis verbcribus,
quibus nomen „Schlag mit der Lcbcnsrute",simillimam
c.sse; adulescentes verbcribus igitur cacdi ut ramorum
robur in eos inirct quo validi ct fortes fierent.

2) e.g. Luc. An.ich. .\\.\\KV111, l\'lut. 1. L.;239 1), Tcrtull. .nl. Mart. IV,
Cicero Tusc. II. 20, Scnec. de prov. IV. 11.

3) Schreiber, Roschcr\'s Lexicon, I p. 586, Wernicke,
Tauly-Wissowa, II p. 1346, Habcrt, La religion de la Grèce anti-
que p. 74.

4) Frazer in Pausaniae commentario, III. 341, qu-ilcs ritus etiam dcs-
cribit in „IJelicf in Immortality" —, Thompson, The Asiatic or
winged Artemis, Journal of Hell. Studies X.\\IX. 1909 p. 2S6.

6) Thomsen, Orthia, Archiv für Rel. Wiss. 1906 p. 397; Nillson,
Gr. Feste von religiöser Bedeutung p. 194: Thomsenio quidem assentitur,
dicit autem nagellationem non ita depingendam esse quasi ephebi puerorum
disccntium modo pulsarentur, „es war im Gegenteil ein lebhafter Streit in

Quae opiniones tamen graves offensiones afferunt, nam
hac in re semper ramis virentibus (vel fustibus ita ornatis)
aut pellium frustis verberant atque praeterea pueri a
puelhs caedi soient. Spartae cum in diamastigosi mulie-
rum nulla mentio fiat, flagellatio in talium rituum numero

Quod autem Plutarchus ea quae ad Orthiae templum
gerebantur sTrihpcyîiç ylyy^yx appellavit, hoc igitur specta-
culum arae oppugnationem ei in mentem revocavit, argu-
ment! loco affertur quo demonstrent ibi adulescentes in
duas partes discedentes pugnavisse, quarum altera impe-
tum faceret ut caseos raperet, altera oppugnantes ver-
beraret.

Quam pugnam eam esse putant quae „der Scheinkampf
beim Mitsommerfeuer" vel „catervarum pugna" dicitur.\'-)
Sine dubio talis pugna Spartae invenitur. Sed Lucianus
hanc catervarum pugnam prorsus aUter descripsit atque

dem die Epheben die Käse der OrUiia zu rauben suchten" (l\'lut. Arist. XVII).—
Rein ach, Cultes, mythes et religions p. i8o: „Donc le but de la (l.-igel-
lation : c\'est de faire passer dans le corps du patient la force et la vitalité
de l\'arbre, soit de l\'animal, c\'est à dire sans doute d\'un ancien totem". —
Pfuhl, Zur Geiszelung der Spartan. Epheben, Archiv für Rel. Wiss. 1911
p. 643 hunc morem tamquam procreationis ritum interpretatur: „eine Ül)er-
tragung sexueller Kraft, eine Stärkung der Zeugungskraft". — Schwenn,
Die Menschenopfer bei den Griechen und Römern, Religionsgeschichtl.
Versuche u. Vorarbeiten M XV. lieft 3. 1915 praedicat aram sanguine
imbuendam esse, quod homines corporis partes in ara déponentes cum dea
se coniungerent. Praeterea r.amis sacris verberati idem assequebantur. Itaque
duobus modis unum idemque impetrabant ut cum dea coniungerentur.

1) Gruppe, Berichte über die Litt, zur antiken Mythologie u, Religions-
geschichtc aus den Jahren 1898—1905, Bursian\'s Jahresberichte Bd 137
p. 417 id iam ostendit, quam rem deinde J. Vürtheim: Ilet ritueel aan het
altaar der Orthia te Sparta, Verslagen en Mededeelingen der Kon. Acad.
v, Wetensch., afd. Lett. IV. 12. 1914 amplissime tractavit.

4) Luc. Anach. XXXVIII, initio: /zij xxxxythxtrxt... iTTÓrxv... «ç %a)p/e/
iia-t^Bóvret VSxri ^rcfiyeypxixiJvov it <^x\\xyyx% Sixa-TxvTCii rx vohtfiiuv
ipyxXûvTXt yviivol xxt xhroi, xxP\' ixßx^usri roC Tifiyp^iifiXTOt ro \'érefov
trvvrxyiix ol \'éref01, rov( xxrx AvKoOpyov oi xxi\' \'l}pxx?Jx ij \'^nrrxXiv, iruvM-
BoSvrft i; to vSciip ro yxp xzl rourov iipt^vtj Ao/tov xxi ohèett &v \'én xxlveit.

flagellationem, quae ad Orthiae aram invenitur, \') neque
Luciani verba utriusque similitudinis speciem praebent.

Praeterea in capitis undequadragesimi fine dicit ovx,
7U\'jiy,c, oJi^xi, oh-j rl èdri, fj!,x7r/ov<jbxi yufx-vcv xvoo txç
xs\'tpxç èttxipo\'jtx ijly^èvcç s\'jskx cccp£>jfjccu ïj xvtü ckxtt^

yj kciv^ tij 7ró?.ei... strr/shôôv. sxxrroiç Iiïotxv cpu t\'otttoiisvcv:
kx^xTrep x?,£7rrxç ^ XccttcSutxç ij ti x?,/.o tcioütcv èpyxrxizévcvç.
Quae verba nobis duarum partium pugnae imaginem non
proponunt. Vox iJ.x7Tr/ov\'j qua semper ea quae ad Orthiae
aram geruntur significant pugnae cogitationem profecto
excludit.

Indicia ad iudicandum non sufficiunt. Quae Xenophon
de hoe more tradit indefinita et iis hominibus tantum
perspicua sunt qui eius notitiam iam habent; alii fontes
temporis posterioris sunt. Fieri igitur potest ut talis mos
mutatus sit, vel in veterem formam novum argumentum
infuderint. Quae cum ita sint praestat iudicio abstinere.\'^)

Sed adhuc testimonia literaria sola perscrutati sumus
atque vidimus quam multa obscura manscrint; quid autem
via archaeologica discimus? Postquam a Britannis multa
Spartae reperta sunt, satis constat Orthiam magnae na-
turae deae, quae ttotvix .^^jpzy vocatur, specimen fuisse,
omnium animalium dominae, quae saepe eorum caudam
vel pedem tenens atque nonnumquam pinnata depingitur.\')

1) Lucianus enim pergit hanc llagellationcm depingens: /ztj Kxrxytfixcrui....
ïjv ópZt (iXTTiyovfJiivov^ xWovi tTTi t<j5 ßuiili XXI xV/xxr, (\'eoiuvovf, vxréfxi Si
kxl ßiftfpxi trxpea-tüa-xi olx i\'^w? xviuntvx; ctti to7; yiyvonivoi;, «aai kxi
«5r«<Aov9-a{, tl /zij xvTtxoitv Trpèf tx( xAifyaj.....

2) L. Ziehen, Bericht über die Griechischen Sakralaltcrtümcr, Biir-
sians Jahresberichte, Bd 172. 1915 p. 66, admonuit:

2. Wir wissen nicht einmal sicher ob die Geiszclung wirklich beim Ein-
tritt in das Ephebenalter erfolgte.

3. Wir wissen überhaupt noch nicht genau wie eigentlich die Sixfixs-rlyuiriii
vollzogen wurde, ob sie z.B. nicht mit einer üfTxy^ verbunden war.

Ein sicheres Urteil scheint mir erst dann möglich wenn diese rein tat-
sächlichen Fragen gelost sind.

3) Arch. Ztg. 1854, fig. 61, 62, 63; Gerhard illam figuram „Dianam
l\'ersicam" vocavit, quibus Koerte, Kleinasiatischc Studien, Athen.
Mitt. XX. 1895 p. I opposuit illam deam typum artis Mycenacae,

Similia enim simulacra mulieris (quae interdum pennigera
exprimitur), manu animalia gerentis, prope Orthiae tem-
plum inventa sunt. Dea praecipue avium aquatilium
cervices apprehendit, quod hinc explicare volunt quod
templum ad flumen situm fuerit {èv -) Raro manibus

anguem tenens repraesentatur, =») quod demonstrat Or-
thiam esse deam infernam, „numen chthonicum", ut voca-
bulo utar hodie usurpato apud omnes qui his in rebus
versantur. In vase Boeotio ttctvix b-^ßv in vestimento piscem
gerit, quod idem indicat; hodie sane constat quanta
piscis vis fuerit in mortuorum et inferorum cultu. Quod
ad Orthiae templum Gorgonis caput barbatum inventum
est rursus idem demonstrat.

Praeterea notatu dignissimum est prope Orthiae tem-
plum complures perso nas repertas esse, quae hac in re
a mortuorum personis discrepant ut re vera ferri possent;
semper oculi et plerumque os perforata sunt. Alii puta-
verunt homines sibi eas aptavisse ut se numine implorato
protegerent, alii contenderunt religionum colentes eas
capitibus imposuissc ut diis similes atque cum diis coniuncti

esse quae ró-rnx ä^fß\'^ nominalur (cf. tab. i) — cf. Furtw.tngIer,
Roscher\'s Lexicon L 1758, - Ed. Meyer, Roscher\'s Lexicon
I. 333; vitic etiam simulacra, Roscher\'s Lexicon 1. 564, II. 175\'
fig. 7,\'II 1753- fiß- 8 — Arch. Ztg. 1866 p. 257 tab. A — Milch-
höfe\'r, Anfänge der Kunst in Grl., p. 86 fig. 56 a, b — J o n es, The
ehest of Kypselos, Journal of Hell. Studies XIV. 1894 p. 30 — Gruppe,
Hdbk. Iw. Müller, V. 2 p. 1301 de Diana pennigera — Pauly-
Wissowa, II. 1413 — Thompson, The Asiatic or winged Artemis,
Journal of Hell. Studies, XXIX. 1909 P- 286 — Kadet, Cybébé —
Farnell, Cults of Greek States, U. PI..XXIX — Wallers, Ancient

3)-15. S. A. XVI. p. 16 fig. i; cf. Thompson, 1. c. p. 288 fig. 3,
ubi deam pinnatam videmus, manu avem gercntem, dum infra anguis scrpit.

essent. \') Quae opinio postrema verisimillima mihi videtur.
Personis capitibus impositis saltationes mysticas eos quidem
fecisse conicio, quibus fecunditatem provocarent, -) quae
Orthiae, fertihtatis deae, igitur convenientes sunt. Quibus
personis simillimae Sami ^) et Carthagine^) inventae
sunt. Quod Sami inventae sunt vim Lydiam demon-
strare possit, idem igitur quod iam pridem ex Lydorum
pompa, post flagellationem confectam, ducta concluserunt.
Sardibus mulieris pennigerae, animalia gerentis, emblema
repertuni est, quod probare possit ibi cultus originem
esse. Ibi simulacra diversa, in quibus t;ôxvcv, signum
rigidum et durum, quod fuit specimen antiquissimum
Dianae Ephesiae neque Spartae deest,\'j inventa sunt.
Cum ii qui Sardes petebant Samum et Ephesum praete-
rirent, fieri quidem potest ut hac ratione cultum ascive-
rint. Attamen puto necessarium non esse cultum totum
ascitum esse, sed Sami, Ephesi, Spartae cum deac inter
se similes, fecunditatis deae, colerenlur, facile ritus non-
nulli transferri poterant.

Constat igitur deam Orthiani huius numinis cui nonicn
TTÔTvix bijpSiv typum fuisse. Quoniam fertilitatis dea est,
intellegi potest ei fa Ice m sacrificari, iidulescentesque

1) A. Die ter ich. Die Kntstchung der Tr.igödic, Archiv für Rcl. Wiss.
XI. 1908 p. 171. — M. Hicbcr, Die Herkunft des tragischen Kostüms,
Jahrbuch des Deutschen archäol. Instituts 1917 p. 70; cf. Frazer, The
golden Bough VI. (tlie scapegoat) p. 374: „Gods and spirits personated
by the actors of masked dances".

2) Frazer, 1. c.; cf. I.ang, Mytlics, cultes et religions (traduit p.ir
Marinier), p. 261; Goblet d\'Alviella, The ritual of initiation, Kncy-
clopedia of Religion and Kthics-IIastings s.v. Initiation.

3) Boehlau, Aus ionischen und italischen Nekropolen p. 47; p. 158,
tab. XIH. I, I a.

5) Diels, Alkmans Tarlheneion, Hermes 31 (1896) p. 341. cf. Curtius,
Artemis Gygaia und die lydischen Fürstengräbcr, Archäol. Ztg. 1853 p.

7) B. S. A. XHl. p. 106 flg. 32, p. 107 flg. 33 a; B. S. A. XIV.
p. 23 fig. 8, p. 63 fig. 6.

ab eius ara caseos rapuisse. \') Nec mirum est Orthiam
partus adiutricem exstitisse.-) A templi latere multae
tegulae inventae sunt, in quibus nomen Eileithyia inest.
Eileithyiae et Orthiae sive idem delubrum sive templa

Ea quae ad Orthiae templum inventa sunt nos deae
naturam quidem docuerunt, adulescentium autem flagel-
latio nondum explanata est.

the thing dedicated? — Kolbe, Diana Orthiae fanum, I. G. V. i. p. 79
sqq. _ B. S. A. XIII. p. 186, 196.

1) J. Vürtheim, 1. c. p. 55- Praeterea confer Wyss, Die Milch nn
Kultus der Griechen und Römer, Religionsgeschichtl. Versuche u. Vorarbeiten
XV. 1914/1915 p. 62: „Die Milch war ein Hauptbestandteil der nüchternen
Spenden die vor allen im Kult der chthonischen Götter verwendet
wurden". Casei sacrificia exstitisse apud Cretenses, Therae, Coi demonstrat.
Usitatum igitur est nos in fertilitatis deae ara caseos invenire, neque vocem
TVfoii; in rizovi vel rtJAou? mutandam esse puto, ut Ilaase et Ilabben
voluerunt.

3) B. S. A. XV. p. 21-, XIV. p. 66 fig. 7 c- Eileithyiam, Orthiam,
Apollinem depingere videtur.

In capite quinto Xenophon de Spartanorum syssitiis
agit, quas cenas ipse plerumque avvavivix et interdum
cpihirix vocat. \')

De quibus syssitiis fons antiquissimus est Herodotus,
apud quem haec verba notissima legimus: tx ig 7rc?,sficv
e-z^^tx, hxfiotîxg kx) tpr/ikx\'hxg kx) a-j7(7ltix .... hti^as Av-
Kovpyog. Quo ex loco id tantum colligere possumus
7V77hix cum re militari cohaerere (i; ;r5Âf|UCv £%ovtx). Nec

i) De nomine cf. IHelscliowsky, Dc Spartanonmi syssitiis p. 9—13,
qui conclusit initio syssitiorum nomen plenum àvlpttx ipiShtx fuisse, nomcn-
que <^iS(tix a verbo \'iSttv derivatum esse\', quae postea brevitatis causa sive
àvlpiîx sive i^ilirtx nominari; apud Xenophontem aiitem aliud quoque no-
men inveniri: irua-K))v/«. Trieber, Forschungen I. p. 19 sqq. putat apud
scriptores meliores vocem trwaWix significationem militarcm tantum habere,
cenas autem ipiSirix appellari; ijuod apud Xenophontem nomen (rvrK^vtx
usurpetur cenas in contubcrnio factas esse demonstrare. Schoemann-Lip-
sius, G. A. 1. 278 contendit verum nomen rtihix fuisse. quod voce „Sit-
zungen" reddit. Vide etiam Oncken, St.i.itslehre des Aristoteles II, 327,
Gilbert, Gr. St. A. 1. 73. A. 2.

Nomen a-vrK^vix quo Xenophon haec syssitia appellavit demonstrare puto
cum haec tamquam societates militum interpretatum esse; etenim commili-
tones atque contubernales <ru9-x»fv9< vocantur. Sic Thucydides VII. 75 narr.ms
Atheniensium res castris motis pessimas factas esse et milites mortuos ac
vulneratos relinquendos, haec describit: \'ivx \'ixxa-rov ixißoimtvoi, il nvx tow
r/ç \'lioi 1) irxlpuv ii olxti\'m, täv ti o-va-kvfwi/ ifSif xr/dvraiv, cf. 1\'oland,
Geschichte des Gr. Vereinswesens p. 127: „Als einziger Gattungsname für
militäre Genossen begegnet uns die Bezeichnung o^/Vxifvo/. So gibt es
in Tenedos rhodische fivKXMoi". Deinde ostendit in titulis sepulcralil)us
nomina irxlpot et ui/Vxifvo/ identidem inveniri. cf. Z iebart h, das Gr. Vereins-
wesen p. 118 qui et tales titulos sepulcrales et honorarios dueibus caris
dedicates afTert.

tamen ex his verbis perpaucis effici posse mihi videtur
utrum syssitia exercitus partes reapse significent, \') an
Herodoto propositum solum fuerit ut ostendat „quae vis
insit syssitiis";-^) nobis autem haec tantum quaestio magni
ponderis est syssitiane in institutis militaribus nu-
merentur, quod profecto perspicuum est. Post Herodotum
Xenophon hoc argumentum tractavit, qui huius mons
originem simpliciter sane descripsit, quasi Lycurgus ^xpx-
TOVÇ ^TTxp-txTxg ... oiKOi axy^vcdvrxç .. . subito syssitia
instituisset. Attamen ex eius verbis concludere licet Xeno-
phontis temporibus Graecis ne in mentem quidem venisse
Spartanorum syssitia veterum morum vestigium esse, iis
autem instituta artificiosa visa esse, quae Lycurgus con-
silio certo et definito praescripsisset. Sicut Plato eorum
causam repetit, dicens: 7rc?J(iov Tivk xvré, k 7 vo-

(jLO^sr^rxvTo: rivog hèpcv r-^v xvrhv Ivvxfiiv f%5VTCç ^pxyf/x-
Tcc Xenophonte auctore Lycurgus ea praecepit wov-

militarem igitur augeret. Haud aliter Plato causas militares
veras putat. Quae scriptorum priorum opinio apud Epho-
rum prorsus evanuit, qui eontendit Lycurgum Spartanis
id vivendi genus praescripsisse ut bonorum aequationem

efficeret, incontinentiam luxuriamque arceret. •\'\') Cum Kess-
lero consentio illam commutationeni confectam esse „in-
• folge des offenkundigen Einflusses der socialphilosophischen
Spekulation.\'"^) In capita septimo huius libelli versantes iam

3) Leges 780 B. Neque sunt reliquiae virorum soeietatis (Männerbiintle),
ut Nillson, Klio 1912 p. 324 eontendit: „Der sichtbare Ausdruck des
Mannerbundes (ist) das Mannerhaus.... In Sparta ist das Männerhaus .n
kleine Zeltgenosscnschaften, wie sie für Kriegszüge geeignet sind, zerlegt;
das ist aus militärischen Rücksichten auch im Frieden beibehalten".

4) Kessler p. 48. Praeter locos quos Kessler attulit cf. Leges 625 L,
806 E, Kritias 112 B, ubi rh i^ix\'l^ov habet <rt/ffa-/T/a.

5) cf. Ke.ssler p. 49. ^ , , n
é) Syssitiorum causam militarem iam ostenderant Oncken 1. c. ii.

observavimus quinto et praecipue quarto saeculo Athe-
nienses fuisse qui bonorum aequationem ut summum per-
fectissimumque laudarent qua opulentiae paupertatisque
discrimen evanesceret atque genus vivendi omnibus unum-
idemque fieret. Sic Aristophanes Blepyrum rogantem
facit :

Ü7TS ßx^iKsiv et? «AAîjAcyç.
Facile profecto intellegi potest Athenienses postea horurn
syssitiorum causam m oralem repeti visse atque prae-
dicavisse Lycurgum ea legibus sanxisse ut inter cives
}(rÔTyjç exstaret. Ibi genus vivendi modicum et sobrium
perfectum depinxerunt quod eis optimum videbatur. -)

Aristoteles Ephori viam persecutus est, scribens: tx
TTsp) txs y.t\'^<tsic iv \\xKslxi(ji.ovi kx) kpyit^f. toj: (twaitioi: ô
voiJi.obhnç hohxtje.^) Atque alibi similia dicuntur: hioi

tx 7V7aiTix. *) Et pauperibus et divitibus alimenta aequa
in syssitiis dantur. Quam ob rem omnibus civitatibus
syssitia utilia duxit: Trsp) 7V77itIcov ts 7\'jv\'^oy.sl ttmi %p^7iptcv

Cuius legumlatoris. propositi cgregii Spartae autem per-
pauca reliqua sunt; etenim qui partem suam ad convivia
afferre non iam poterant capitis deminutioncm contrahe-

2) cf. Joiil 1. c. II. 753: „die .lusfiihrlich mor.ilp.tilagogisclic Motivation
der rheiditien aus Lygurgs Kopfe, dc rep. Lac. V. 2, (ist) sicherlich
nicht altspartanisch, und auch nicht Xenophontisch, sondern unverkennbar
kynisch".

5) Pol. 1294 b 27: o\'Cru ra Tfp/ rijv rpoi^iiv ravTa rSriv iv rolf o-vfc-irioif.

bant, quod Aristoteles graviter perstrinxit. \') Apud scrip-
tores posteriores autem Ephori auctoritas multum potuit
cuius opiniones hac quoque in re asciverunt.

Priusquam de Spartanorum syssitiis iudicare poterimus
inquirendum sane est num syssitia alibi quoque value-
rint. Re vera multis locis nobis occurrunt: Corinthi, Me-
garis, in insulis Liparensibus fiebant. Similiter in lege
quam Solon de sodalitatibus dédit (t\'j77itoi nominantur.
Aristophanes cos commémorât, apud quem legimus:
xp^xç îj V) trrpxTixg tqÏç xyopxZxv. *)

Plato tradidit Mileti, Thuriis, in Boeotia syssitia va-
luisse : kx) tx tj7\'jitix -ttokhx f/,sv xkhx vv-j ù:p£l£7 txç TTûAff?,
ttph ss txç 7tx7siç %x}.s-x-ly,koü7iv ss mixy,7iccv kx) bsixtxv
kx) Qovpiwv ttxtssç.

Aristoteles exposuit Carthaginiensium syssitia Spar-
tanorum simillima fuisse."^) Nec mirum: Carthago enim,
gentibus infestis circumdata in parte militari Spartae con-
similis erat. Alibi contendit syssitia ex Italia oriunda esse:
tx Ss TTsp) t-^y "itxkixv t70}.>4 ttxhxiirspx tcvtwv, \') et paulo
inferius dixit: >5 yh ovy TÙy (7U77iTixv tx^kz IvTsubey ysycve

Neumann, Hist. Ztschr. 1906 p. 47 iure ostendit, cum qui ad syssitia
partem suam non iam afferre posset «Aijpoy amisisse, xA^fov autem domini
Spartani vitae fundamentum fuisse; „mit der wirtschaftlichen Voraussetzung
fällt auch die politische Stellung; xpi\'ßxr\' àviji} ist echt Spartiatisch".

2) Quos locos Wachsniuth. Hellen. Altertumskunde in capite cui
titulus „Speiseordnung" II. 2. § iio citavit.

Di odor US quoniam de Liparensibus tradidit: xai rct; oln\'xt xoivxi
TTOlillTdl-ltVOt xx) Ç\'ÂVTÎÎ XXTX <rV(T<TlTlX, htTtht7XV TlVXi XPi^OVi XOIVUVIXßt
ßioCvret (V. 9.), Tri eher, Forschungen p,25 arbitratus est bonorum aequa-
tionem syssitiorum fundamentum fuisse. Quibus autem opponendum est
Liparenses Diodoro iudice syssitia instituisse ut ab insula piratas prohibè-
rent; propositum militare igitur ne hic quidem defuit.

3) Beauchet, Histoire du droit privé de la République Athénienne IV.
p. 362: „il est assez difficile de déterminer quels étaient précisément les
<Tv<T(rnoi visés par la loi de Solon. Autant qu\'on peut en juger p.ir les
textes qui emploient cette expression, on doit admettre (lu\'felle s\'appli»iuait
aux soldats faisant ménage commun dans leurs garnisons ou en campagne."-
cf. ^iebarth 1. c. p. 167.

TTpärcv.\') Pöhlmannio quidem concedo haec verba magni
momenti sane non esse, indicia autem parum definita sunt,
me iudice, quam ut ex contrario dicere liceat ilia syssitia
ItaHca et Spartanorum inter se dissimillima fuisse.

Ex locis quos attuli concludere igitur posse mihi videor
syssitia non solum in civitatibus Doricis, sed tota Graecia
valuisse. Semper et ubique sodalitatis cuiusdam militaris
cenas communes significaverunt. Inter Spartam et ceteras
civitates hoc interest, quod apud Spartanos, assiduis fere
bellis et Hilotarum seditionibus coactos, syssitia continua
cotidianaque fiebant. Quod polemarchi syssitiis uni-
versis praestabant etiam demonstrat haec cum re militari
cohaesisse. Praeterea huius rei Agesilaus testis est, qui
ÔttÔts yxp èt;loi£v jj ^ix (ptXixv if "hix ffvyysnixv tccj (pvyxhxv,
ehihx7K£ crvcai-ix ts xhrïcv kxtx(tks\'jx^£iv kx) e/ç txttit-^^six
iKxvsv S/ScV«;, CTTOJCi yvfJLvx^sirbxi sbsXoisv. Similiter Plato
crviTutTix et yijf/.vx7ix coniunxit, qui scripsit: rx (Tv^ahix (px[^£v
kx) tx yuiivxtrtx trphg to\'j ttôksiàov è^f^vp^ts\'xi tx yofio^stvi. \')

Quamquam autem ex nonnullis testimoniis nobis syssi-
tiorum propositum militare apparuit, multa tamen obscura
et ignota manserunt; ignoramus enim, ut quid afferam,
quanam aetate syssitiorum socii fuerint neque satis liquet
fuerit Spartanis una cena communis an plures. Si Plutar-
chum scquimur, qui haec tradidit: èl-îj-j yxp ohoi ^sirrush

4) Ed. Meyer, G. d. A. II. § 211 piilat Sp.irlanorum syssitia „Reste
der ursprünglichen Gemeinwirtschaft" esse. Similiter lUlchsenschUtz
I.e. I. p. 29 contendit: „diese Sitte geht auf das Princip der Gütergemein-
schaft zurück". Qu.as opiniones Po hl mann I.e. I. p. 57 copiose refutavit
atque conclusit: „Angesichts dieser Tatsachen erscheint die Ableitung des
spartanisch-kretischen Syssitienwesens aus politisch-militärischen und sozialen
Motiven als die ungezwungenste und natüilichstc Erkliirungsweise.

5) Quod a Stehfeno quidem 1. c. p. 27. A. 42 in dubium vocatum
Kessler 1. c. p. 54 autem rursus comprobavit.

6) Hell. V. 3. 17. Quem locum Trielier, Forschungen p. 17 aiïert qim
demonstret „dasz die innere Einrichtung der Syssitien die eigentliclie Grund-
lage des ganzen spartanischen Heerwesens war"; (juibus verbis, mca quidem
sententia, fines autem transiit.

ovctf bôa-xç tiç y, avvyr/Siv o-phsis, \') dixerit quispiam Spar-
tanis facile profecto fuisse ut talem causam ementirentur.
Nec aliter res se habet apud Herodotum qui nos docet
regibus, si domi manerent, simplicem partem pro duplice
tributam esse, atque addit: txvto Ts tovto kx) trphg l^txtsuv
K?.yi^évT£g stt) ^ïttvov Ti[/.x7Srxi. Quibus ex verbis igitur
colligere possumus licuisse Spartanos regem ad cenam
dom\'esticam vocare. Nec mirum est polemarchos Herodoti
temporibus maiorem indulgentiam et benignitatem erga
syssitiorum participes adhibuisse, postea autem belli peri-
culis commotos hac in re diligentiores et fastidiosiores fuisse.

§ 3. In paragrapho tertia legimus Lycurgum in syssitiis
tantum alimenti praescripsisse [/.-/its -zKvjpovrbxi (i^ts
bissig y\'r/vs(j^xi. Capitibus secundo, tertio, quarto tractatis
manifestum sane est his verbis Xenophontis ipsius consilia
Lycurgo supposita esse. Attamen Xenophon concessit:
7:o}.Kx Sf kx) TTxpxXoyx yiyvsTxi... ol §f -trhovtioi s7Tiv ots
KXl xprov xvTi7rxpxßxX?.ov(Ttv. Subito igitur discimus quales
fuerint vitae cotidianae verae condiciones; quod apud eos
in usu erat repente expromitur, atque aminadvertimus
cenam non semper modicam nec simplicem fuisse. Sed
deinde Xenophon, quasi hanc maculam eluere vellet, sys-
sitiorum frugalitatem laudibus extulit ac haec addidit:
U7TS OVTS spilfiôg TTOTS yj TpXTTstx ßpUTXV ylyvsTxi, s<JT h
\'liX7Ky,vcc7iv, CVTS TroP.ulxTTXVog.

Deinde Lycurgus xzoïtxvrxg tx: ovk xvxyKxlxg Trórrstg, xl
(rcpx}.}xv<ji f/sv <tû[u.xtx, <TCpx>.>.ovcn Is yvuf^xg, sCpîjKsy ÔttÔts

censuit, ad M ü 11 e r-S t r üb i n gij argumenta reiciens,
qui sic fere ratiocinatus est: Spartanis licuisse quidem dc
vino sumere quantumcumque quis vellet, iis autem inter-
dictum fuisse ne cui salutem propinarent; Athenis enim
hac in re convivas una biberc coactos esse (quae ttovsi?

3 <^uac verba ad niensam secundam, quac \'éxaiK^ov dicitur, spectare
puto cf. Athen. IV. 140 C, 140 F, 141 C, D.
4) Neue Jahrb. für l\'hil. u. Vaed. CXVII p. 471-

igitur âvxyxxTxi dici possent); quem Atheniensium morem
Xenophontem hoc loco improbavisse. — Cuius in argu-
mentis acquiescendum tamen esse non puto, nec vocem
in codicibus traditam cù)c tollendam esse mihi probatum
est. Potius credo haec verba hinc explicandum esse, quod
Lycurgus potionum non necessariarum, non desiderio na-
turali igitur terminatarum, finem fecerit atque imperaverit
ut syssitiorum participes sitis tantum explendae causa bi-
berent. Nec minus hoc modo Xenophontis verba ad ea
quae Critias tradidit spectare arbitrer; Critias enim
narravit apud Spartanos quemque ex suo poculo potare
nec 7rpo7r07£ig fieri. \') Sed Xenophontis proprium est ut
hunc morem talibus verbis enuntiet atque sententiam
contemplativam -insuper addat, potiones non necessarias
malas esse, f/.h tki^xtx, <t^x\'/,}.ov71 Ts yvccßxc. -)

Praeterea quod vox xvxyxxTog hanc significationem, quam
supra indicavi, hac in Xenophontis sententia habet, etiam
comprobari potest Platonis verbis similibus, apud quem
legimus: ]\\lx kx) ovto; xpxuv txv sv xùtx îj^cvxv, hxi
xvxKxtikx) jWfV, %p\'^[/.xti<7tikx) Sf jCiîf \' xi ^ cùk xvxyKxJxi
kskK^vtx!.^) Sic in Legibus dicitur: èkXs\'itrsi txv xvxyKxixv
:7UßXTxv*) et alibi audimus: óttÓtxv sk «vxyKxiov:
ttóvs-j: kx) (poßovg kx) hù-xg. >.

In his paragraphis audimus Lycurgum minores cum
maioribus natu in syssitiis miscuisse ut eorum cxemplo
adulescentes superbiam ac insolentiam cxuerent. Denuo
autem nisi obiter et verbis incertis cxponit quo tandem
modo haec facta sint, sed de rationibus quibus Lycurgus
efiecerit ut iuniores pudicitia imbucret copiose agit. Jam
observavimus Xenophontem adulescentes modc.stia et tcm-

Tt\'vsiv Ttjv aÙTijv aÙT04\'àf0v xif^iKX,
H^iS\' ÙToSupfïa-âXI ■üfOXÓTtli ivOllXTTI XtyOVTX.
cf. Athen. XI. 463 F: Axntlxißövioi äi rijv vxf^ xvrli \'ixxerroi T/Vf/, S $)
rrx7( 6 oivox^ot [(rixt7] Bcrov &v «tct/}).

perantia assuefieri maximi aestimavisse; itaque identidem
praedicat, quotienscumque occasio offertur, Lycurgum illam
pudicitiam legibus sanxisse.

§ 7. Deinde narrat alia quoque in parte syssitia usui
fuisse: eum enim, qui foris cenavisset, nunc coactum esse
ut tenebris domum rediret, cui igitur cavendum esset ne
ebrius fieret. Quae verba profecto mira sunt; in paragrapho
quarta enim exposuerat Lycurgum curavisse ut Spartani
semper sobrii manerent. Consentio cum Habbenii verbis,
id quod hac in paragrapho narretur „summe suspectum"
esse. \')

§ 8. Lycurgus dicitur etiam animadvertisse eos qui
corpus exercerent sanos et validos esse, eos autem qui
corporis motus neglegerent tumidos et infirmos fieri; cuius
sapientiam Xenophon igitur laudibus effert quod impera-
verit ut ó trpstßutxtos £v tcç yv{jt,yx7t:o consuleret uc ia\'-^ttcts
xvtc) txxttovç tüy 71tîccv ylyvî^bxi. Quae verba multas diffi-
cultates habent, ita ut complures coniecturae allatae sint.
Sed utcumque hic legendum crit, id tamen perspicuum
est Xenophontem dicere voluissc Lycurgum corporis exer-
citationes praescripsisse ne crassi neu pigri fièrent.

Xenophontem ipsum talibus corporis motibus favisse et
per se intellegitur et ex nonnullis testimoniis apparet (cf.
p. 65). In Cyropaedia legimus: xx) cvt xùtoç (Cyrus) 57öTf
■ 7rp)v \\lpx7xi IsjTTvoy i^psTTO ovts ïttttoiç xyvyyxfftoi? clrov tvè-
Atque alibi idem audimus: t7riy.é?.st0 Sf xx) tovtov
\'0 Kvpoç cttuç y^TTOTS xvihpxTOi ysyófisvot stt) to xpi7T0V xx) TO

2) Ut nonnullas explicationes aiïeram: Dindorf et Schneider in
huius libclIi editionibus contendunt eXirrovi pro voce >)ttbt/« esse. Bazin
1. c. p. 71 citât Mem. I. 5. i ubi legimus: If ovt/v\' Sv alträumutioc î/ttw
ya<rTpo( î) di\'vov ^ à4>poS«r/cov xiivov if Vrvov, ut demonstret î/ttû) talem
significationem habere. Sed voces èAxrraiy ac î/ttw non idem valent non
nisi „chez les écrivains bien postérieurs au 40 siècle.... Peut-être pourrait-
on toutefois, quoique le sens ici soit différent, citer le passage suivtint de
Démosthènes pro Coron, p. 275. 9: ipoßoC/xxi /zij tUv tlpyarnévuv «ira xxkHv

lelTTi/O\'j £7loi£v. . .. \') In Oeconomico narrat Ichomachum
uxori suasisse ut ante cenam corpus exerceret. Nec
minus Ischomachus ipse dicitur multa aute cenam confi-
cere. — Denuo igitur Lycurgus dicitur idem perspexisse
ac Xenophon ipse atque adeo in singulis partibus. Etenim
Spartae b(ioixq yxp x~ó ts txv (tksxZv xx) xtto %£puv xx)
XTTO Tpxz\'JjXfiv yji^\'jxto\'jTxi. Unum idemque Socrates com-
mendat: xx) yxp x?.Xo ti rrps^svsvojitTx, crs cCSèv xpyov tov
7ü3lJt.XT0: iv T^ Op%yi(T£l i;.;.\' XlJt,X xx) TpX%-^KO: xx) dX^K\'/i
xx) %£7p£c êyuptvxi^ovTO,*) atque paulo inferius legitur: TéXoc

CTl TOV TTXÏT £7r-^\'J0VV cJr tv T>5 OpZ\'-17£t XTTX\'J TO l7Ufjl,X yjfi-
VX^OI, . . . . xx) (TxéX\'/i xx) %s~ipxc xx) X£(pX?,yiV.\'^)

Rursus manifesto apparet Socraticorum rationes ac pla-
cita Spartae tamquam perfecta depingi. Sine dubio Spartani
corporis exercitationibus studebant;sed rationibus quibus
TOV yv[zvx^£<r^xi utilitas hic demonstratur, Xenophontis ip-
sius consilia ut Lycurgea afferuntur.

3) Joel 1. c. II. 59 putat Xenophontem hac in parte dogmata cynica
respexisse, qui >)3flv>fv post tóvov commendaient. Sine dubio Xenophon
huius sententiae notitiam habuit (cf. II. 9), hoc loco autem corporis motus
valetudinis tantum causa laudantur. Si -Joel scquimur, omnes corporis exer-
cit.ationes ante cenam faciendae sunt, quod in capite quinto huius libelli
non tr-aditur, neque in ceteris locis rationibus cynicis, sed potius me-
dic is commendari arbitror.

6) cf. Plato, Resp. 548 C: xxi vftrßvrifut yv/xyxirTixiiv novtriK^( rtriiiti-
Ktvxi, quae vcrba sine dubio ad Spartam spectant.

Initio capitis octavi legimus: \'AAAà kx) öri (û-j iv
"ZTTxpr^ lJt,xKirTTX ttsI^ovtxi rxlq xpxx\'i: ts kx) toT; vôf^oiç, hfisv
xttxvtsc, quibus verbis Xenophon capitis summam com-
prehendit; etenim hoc in capite ostendit quantopere omnes
Spartani legibus magistratibusque oboediant, atque ideo
Lycurgus dicitur ephoratum instituisse ut hanc civium
oboedientiam augeret.

Nec mirum est Xenophontem Spartanorum 7r£t^xp%txv
laudibus extulisse, quippe quae virtus, ut nonnulla testi-
monia docent, ab eo maximi aestimetur. Sic Socratem
dicentem facit: AvKOÏipycv is tov Axk., scpii \'o ZwKpxTvig, kx-
TXi/£[Mx^yiKXc ori oùlev xv lixCpopov tüv x?.Kccv TTÓKetcv
tvjv ^ttxptvlv ê7roi-^7£v, el l^h to 77 £ l^fsrbxi tolç v 0-
f^ûlç [j.x?.t<xtx £v£ip\'yx7xt0 x ù t ^ ; txv Sf xpxivtuv iv
txïg 770>.£<71v ovk oh^X cti, o\'{tiv£; xv TO~i; 7707Jtxiç xhlCüTXTOl
TOV TOÏ? vô[jl01: 7r£ib£7bxi, OVTOt Xpi7T0t £171, Kx) ^OA/?, iv
ixx?,i7rx 01 770>Jtxi toï? vöf/oi? 77£ß0vtxi. \') Athcuis multi-
tudinis dominatus profecto immodcstiam efifccerat, atque
in Memorabilibus Athenienses reprehenduntur quod 7u:ppo-
v£ïv t£ Kx) £vtxkt£1V Kx) 77£i^xp%£\'ïv ucglcgant. Similiter in
Occonomico legimus: ov 5\' xv ^£Ïoi kx) xyx^o) kx) £7717t^-

IJt.OV£Ç XpXOVT£g TOVÇ XVTOVg TOVTOVC, TTOhhXKi; Sf Kx) X>.?,OV;
77XpX?.Xl^ßhovrSC, Xl7\'xvv0{^év0v; T£ £%0V71V x]7%pÔv Tl 770t£Tv Kx)

2) Mem. III. 5. 21. Quam reprehensionem Isocrates refellit, qui
scrîpsit: ixfißSii; \'^Seirav (sc. Atlicnienses) r^y /zïv kxtx y^v >,ytnovlxv vtt\'
fùtx^ix( kxi o-uippojóvifi; kxi ■7rcidxpx\'»t täii\' ifaawv räv towutuv fit^ttutimv.
(Panath. 115). cf. Seyffert 1. c. p. 53, Münscher, Philologus 1920 p. 22.

TTsîbeirSrxi ohfzévov: ßs?.Tisv shxi, kx) xy xhho [ikvo-J ç tù
TTsibstrbxi hx hxTTOV kx) a-jfiTrxvrx?... In Cyropaedia
de Persis tradidit: rs rf yxp roTç xpxov(xi Trsîbstxbxt ■ttx^iv
h Koivx KsÏTxi.-) In educatione Persae pueros h^x<TK0V7i...
kx) treßsabxi tojç xpxovai. Xenophon haec conclusit : à
tolvjy [ih/kttcv âyxsto-j to trsibxpz^\'ïv (pxhstxt... Agesilaus
sic laudatur: èv tolg (/.syitttoig Se ù^sk-jii/,xi7i ty,: trxtpßoc kx)

cpxv, tov ßx7ik£x ttsibiia-evov.^) Atque alibi haec legimus: cVo:;
yxp xv^peg bsobç [ûv vsßoiev, Troksf^ikx xtkoJsv, TTsibxpxixv
sf ylskerxev, \'ttx: oùk sîko? èvtxvbx ttxvtx [/.sttx £>.7rilxv
xyxSfccv ehxi ; Alio loco Xenophon to xp%£(Tbxi to7; xp-
%ou7iv ducit to 7r?,£ht0\'j xt;iov. \')

Quae :r£ibxpx!x autem non solum a Xenophonte sed
etiam a plurimis Atheniensibus ut summum bonum
laudata ac commendata est. Iam audimus Solonem,
interrogatum quomodo urbes incolendae essent, respon-
disse: ixv ol (ûv 7ro?.7txi tû7; xpx\'^\'^^^i 7r£ibccvtxt, o\'i Sf xpxovT£ç
To7g vi[Jt,oig.

Toh\'JV OÙK iV) lTh£OV£^ixV Op(lXV Sfî", OÙTs TO KpXTOq 70 £Z) Ti?
7rK£0V£l;ixi ^y£77bxi xp£7hv £hxi, 70 5s 7ÜV VÔ((,:<3V Ù7rXK0-J£ty

2) Cyr. II. 3. 8. Fortasse hoc loco scntcnliarum ordo suam habct vhii.
Primum enim dicit: éfSi yxp énolx lùv rpo^-S ravrat« ^(ix; rh (rSfix^ xitkoÜvtx;,
tum: iixoîxt Si (ruvovr/xt tixvtx; x^tov/xévov(, deinde ro. . . to7( xpxevrt Tttl-
dtr^xi TToiriv h koiv^ xtîrxt, postremo rà... Trpèç tov; tdAî/^/ov; âvxt...
vpoKÎKpiTX, xiAA/a-rov elvxi. (Juorum omnium summa est rb xym!^t<T^xi Trtpt
àpïTiîc, Itaque Persarum mores et instituta hic simili ordine quo Spartano-
rum hoc in libello tractantur. Quod de Persarum xuixpx\'x ante rà xhKifiov
thx, agitur, et to xymlXttrixi ^tpl «pfTM« apiul Persas quoque omnium
maximum est, quod gravitatis causa in Cyropaedia quidem initio, in Repu-
blica Laccdacmoniorum autem in fine deponitur, argument! loco alTcrri posse
puto quo demonslremus caput octavum transponcndum non esse; Wulff
enim caput inter capitis dccimi paragraphes septimam et octavam inscrtum
fuisse putavit. cf. Ilabbcn 1. c, p. 31.

hû.Uy ; TTOTApoTxry, yxp x\'jta hhoix hri. \') Quae verba
nobis capitis octavi paragraphum secundam in mentem

TTSi^xpzlx yxp fVr; ri?; £v~px^ix:
y^tvip, yovyiç (tccrnpog- -)
Haud aliter res se habet apud Sophoclem, qui eam
talibus verbis célébrât:

(TÛtsi rx ■7T07,Kx a-ccyxSr\' Trsi^xp^ix.
Quantopere haec Trsi^xpz\'ix Euripidi placuerit, hi versus

In tragoedia cui titulus Aîktvç haec legimus:
(xij vsÏKOi;, u yepxis, Koiphoig ribov
(Tsßeiv Be Tovg Kpxrouvrxg xp%xloq voyog.
Eiusdem generis est, quod in tragoedia ignota legitur:

"apxst^xl %p£xv
KXKOVg ùt fVS Awi/, kx) )i?.V£tv tcûv KpSTfTOVUV.
Pericles in oratione funebri Athenienses ita laudat:
tx s-^yotix hx Ikg yxKicrx où trxpxvopiovf^sv, rwv rs xis) h
xp%^ hrc^iy xxpoxvsi kx) txv vipcxv, \')

Nec minus Plato hanc oboedientiam reipublicae op-
timae utilem putavit, qui scripsit... kx) kxx?.x7ri^6<x^xi %ph
r^ Kxhxg lovKsüvxi fjLx?J.ov jj tu Kx?,xg xplgxi, Trpxrov (ûv rolg
vöf^oig xg TXÙTv,v rolg bsolg cv7xv Sovhsixv, sttsit xs) roTg TTper-

xeldbai rohe vifmov:, f/,>] trsîsrsrbxi -Sf. yjxv [xh sù\'jofiixv
{)~o7:/,-i:rko\'j shxi ro ttsIStsit^xi rolc ksi[ms-joi: voiioie. \')

Notatu autem perdignum est omnino Graecos illam
ttsi^xpx\'ixv ut ita dicam pro civitatis fundamento habuisse.
Quod cum eorum sententia cohaeret, rh vöfxov omnium
rerum dominum esse, tov va^îv omnia continere, civitatis
felicitatem et salutem communem conservare, omnium
bonorum fontem esse. -) Cui vsV/w ut omnes oboediant
civium igitur primariam curam esse oportet. Facile intel-
legi potest saeculo quarto eos, qui multitudinis dominatum
aegre ferrent ac putarent Atheniensium immodestiam magna
reprehensione dignam esse, hac in re denuo Spartam civi-
tatem optimam duxisse. Neque quisquam mirabitur hac
in republica rei militaris studiosa modestissimc et diligen-
tissime parendum esse. Plato ea de causa Spartanos lau-
davit: ù[jt.h (ûv yxp, sittsp kx) iisrp\'uc: kxr£7ksvx7rxt rx rüv
vé[Jt,xv, £Ï: rüv Kx?Jj7r:cv xv siv^ vôyLXv f^y, Zvirsh rccv vkxv
(i\'^lhx èxv TTOÏx KxXùg xùrccv ij jtivj KxXcce fil^

^£vr:<iv 2r£Kv. Attamen ne hac in re quidem Sparta Piatoni
optima visa est, qua in civitate deforme obsequium qui-
dem inveniretur, oboedientia voluntaria autem prorsus
deesset, atque eum Spartam significantem dixisse:
7rx7S£ç irxrèpx rov vifiov x7roSt\'5px7KOvr££^ où% otto xXXx

ùtto ßixg 7r£7rxihv[i£voi \'Stx rb r^: xhyi^ivîj? MoÓ7>jS rije /z£rx
xsyxv r£ kx) <pi?.070cplx? yifjuxyikhxi..."\') perspicuum est. —
Praeterea Spartanos quoque hac in oboedientia interdum
peccavisse nec statim punitos esse haec Thucydidis nar-
ratio nos docet, ubi refert Pausaniam cphoris in suspicione
fuisse : rx rs xXlx xvrou xv£7kÔttovv £l ri ttcj è^VSfS/fjTîfTO ruv
Kx^s7rûrxv vofilfixv. Nunc demum eum diligenter obser-
vant ne quid peccavisset ac omnia quae antea sivcrant
subito suspicionem movent.

Attamen Sparta profecto apta erat quae tamquam ci-
vitas ubi TTsi^apzlx ut summum bonum honore floreret
adumbraretur.

§ I. In paragrapho prima Xenophon docet Lycurgum,
priusquam leges et instituta dederit, civitatis primores ad
suam voluntatem perduxisse. Quae res rationi sane con-
venienter descripta demonstrat Xenophontem sibi pro-
posuisse ut ea, quae olim Spartae facta sint, hoc modo
describeret quo verisimilia fierent ac menti plane probari
possent. \') Similiter in paragrapho quinta docet Lycurgum
leges Delphis sanciendas curavisse ut earum auctoritas
maior fieret. Lycurgo igitur rationem supposuit quam
postea viri rerum civilium periti sine dubio ad vitae usum
identidem contulerunt; quotienscumque quis enim rebus
novis studuit, oraculum adiit quod eius consilia sanciret.
Lysander idem fecit -) et belli Peleponnesiaci initio tto^J.x
(ÛV höyix sKsyovTO, 7ro?.?.x Ts ^lov h ts toTc ßsK-

optimatibus ephoratum instituisse: Ä le kx) r^v rv,;
ècpopsix: IvvxfMV rovq xùrohç rovrovq 7vyKxrx7Ksvx7xi, èTshsp
£yvx7xv ro 7r£lb£7bxi [isyi7rov xyx^ov elvxi kx) èv 7rök£i kx) èv
7rpxri^ kx) £v ohx\'*) Qua in sententia Xenophon igitur cum
Herodoti opinione congruit; postea vulgata opinio erat
• regem Theopompum ephororum potestatem instituisse.

2) Diod. XIV. 13. cf. Wilamowitz, Homer. Untersuchungen 1885,
p. 272, Ed. Meyer, Forschungen I. 244:

4) Ed. Meyer, Forschungen I. p. 248 dicit verba thif Si demonstrare
Xenophontis temporibus non iam „unbestrittene Überlieferung" fuisse ephoros
a Lycurgo institutos esse. Sed si ita interpretamur, verba thèt Si ad enun-
tiati initium solum spectant: „verisimile est Lycurgum cum suis ephoratum
instituisse". Mihi autem probabilius est haec verba ad totum enuntiatum per-
tinere atque significare verisimile esse Lycurgum cum suis c\'phoriitum msti-
tuisse, quippe qui intellegerent ro iyxäh thxi. ita ut
enuntiati partis secundae gravitatem augeant.

5) cf. Ed. Meyer, Forschungen I. p. 244, Kessler 1. c. p. 35, Jacoby,
Apollodors Chronik, 1\'hilolog. Untersuch. 1902 p. 138.

Xenophontem autem, quippe qui Lycurgo legumlatori per-
fectissimo omnia fere instituta egregia adiudicet, \') in huius
sapientiam ephoratum quoque vertisse non est quod mi-
remur. Lycurgus, Xenophonte quidem auctore, ephoratui
magnam potestatem dedit intellegens oboedientiam fisyir-
TO\'J xyK^ov shxi. Sed utcumque rerum scriptores de epho-
rorum origine ac negotio primo iudicaverunt, -) hoc munus
institutum esse eo consiUo quod Xenophon hic affert nemo
profecto contendit. Fuerunt, qui id hinc explicandum esse
putarent, quod Xenophon ephoros consilio tamquam Spar-
tanorum censorcs depinxerit ut eorum opinionibus, qui
contenderent eos potestatis regiae parte iniuriose potitos
esse, repugnaret. Potius autem credo sententiam ro ttsi-
f/,éyi7rov xyx^ov sJvxt quasi fundamentum „theoreti-
cum" iactum esse omnium, quae in paragraphis sequentibus
de ephororum officiis copiosius et accuratius disserit. Quod
ixxvo) f4£v shi X\'^y-tovy ov h ßovKxyrxi teste Xenophonte
adiuvat ad Trsibxpxlxv efficiendam. Xenophontis sane pro-
prium est ut contendat Lycurgum munus quoddam (h. 1.
ephoratum) virtutis (h. 1. Trst^xp-z\'xg) persequendae causa
instituisse.

§ 4. Praeterea ephoris magistratus a munere removendi
atque in indicium vocandi potestas est, quam ob rem
Xenophon cos cum tyrannis comparavit: roixvryjv Sf
sxovrxg Svvxyiv oùz xv-zsp xi xh>^xi -rroKsig iccvi rohg xips^ivrx:
hxpxstv TO ho: OTTüig xy ßsüXxyrxi, xKK\' urrrsp 01 rùpxvvoi...,
ijv rivx xh^xvxyrxi Trxpxvofiovyrx ri, sù^js 7rxpxxp>jl/,x xoKx-
^o\'JiTi. Quae verba: cv% uTTrsp x\'t xKT^xi ttoXh: mira sunt;

2) Ut noniiulU-i indicia nostri aevi hisloricoriun affcram: Ld. Mcycr,
Forschungen 1. p. 252 putat ephororum munus primum iuris dictionem
civilem fuisse, cui Grcenidge, Handbook of Greek constitutional history
p. 103 assentitur; contendit enim iniUo ephoros ius dixisse regibus in hostes
profectis. cf. Gilbert 1. c. I p. 17. -V. i. Neumann, Histor. Zeitschrift
1906 p. 43 „Die Ephoren werden ursprünglich die Obm.lnncr der I\'hylen,
die Schullhcisze der fünf Orte gewesen sein".

sine dubio ad Athenas spectant; Xenophon autem profecto
non ignoravit ibi magistratus singulis mensibus appellari. \')
Sed apertum est eum adeo in Spartae laudatione occu-
patum esse, identidum praedicantem Lycurgum omnia
instituisse êvxyrlx ceteris urbibus vel cé^TTsp x\'l xKhxi
7ré},siq, ut hoc quoque loco temere id scriberet.

i) Aristot. Athen, resp. 43 = 4: Trfoypiq^ovtrt SI xxi tx; £x>cA)<!r/a« ovroi
iJxv nh xvfi\'xv, h fi Se! txç xpxx; ixixeifotovelv, e] loMvtrt kxMoi; xfxtiv...
atque alibi (6i. 2) legimus: etrixeipotovix 5\' xlrüv èirri xxtx rijv Trpvrxvefxv
ixxa-T^iv, el Soxova-iv xxfMi xpxf\'\'- «-XJ rax XTroxsieoTOVjia-axriv, xpi\'vova-iv ev rS,
Sixxs-rtip/ca, xxv /zh xhm rijiUiTiv on XM ^xselv yj XTtorti<TXt, xv S\' XTO(^vyif
•TTxhiv \'xpxet. cf. Schoemann-Lipsius 1. c. L 420.

Capite nono de Spartanorum virtute agitur, cuius
verba prima : &i;iov Sf tov Avxcvpyov kx) rcSe xyxcrbijvxi, to

xvt) tov xh%pov ßiov^ statim capitis argumentum indicant.
Sententia ipsa, quae semper et ubique accommodari potest,
nihil ponderis habet. Ut perpaucis exemplis utar, Pericles
in oratione funebri dixit: xhy&i\'jOTspx yxp xvSpi ys cppivy^iix

IXO\'JTl vi i\'J TwfjCifTÄ TOD] (JLXhXKiV^vi\'JXl KXKCCVIÇ ij 0 [MSTX pccptviç

kx) koiv^s £?.7n\'Sos xfix yiyvöiisvo: xvxhbyjoç ^x-jxtoç \') Simi-
liter apud Isocratem legimus: u77rep tuv xv\'^pxv toI:

§ 2. Deinde Xenophon de virtutis commodis agit atque
contendit virtutem magis quam ignaviam hominibus pro-
desse. Hic igitur nobis eadem prudentia ct ratio („ratio-
nalisme") occurrit quam supra (p. 88) iam observavimus.
Etenim Xenophon sie ratiocinatur: eorum qui locum teneant
pauciores occiderc quam eorum qui fuga salutem pctant.
Virtus est pxxv kx) jj^/mv kx) siiTropxTspx kx) kz^porèpx. Hic
igitur illa epithetorum, comparativis et superlativis expres-
sorum, coacervatio invenitur qua Xenophon delectabatur.
Deinde pergit: SîjXcv Si cV/ kx) svkXsix (ix>,t7tx strtrxt r^
xpsT^\' itaque denuo causa affertur cur virtus prosit. ■•)

4) Joel 1. c. II. 557 „Genicleni wie ein anlistbcnischcs Citat mutet der
S.itz an: tÜxKttx..., zumal sich hier die Thesen des Herakles von den
«V«5o/als den besten <Tiii(i*xo\' von der ihlxinovlx des«vaarf« ansclilies/.en".
Quod mihi nimis <iuaesitum videtur; etenim haec verba ad argiimentationem,
virtutem hominibus prodesse, prorsus aptissima sunt.

Lycurgus igitur roïs ^ù-j xyx^cTic êùlxif/oylxv, tûIc 5è kxkoI;
KXKclxificvtxv TTxpso-Ksvxrs, quod Xenophon maxima laude
dignum putat. Nec mirum: Xenophontis enim institutum
est suum cuique praemium persolvendum esse, qua ratione,
ut erat usu vitae peritus, homines ad virtutem incitaret.
Cuius sententiae multa testimonia nobis praesto sunt.

Socratem dicentem facit: kx) f/J/,v ro rchg kxkovc ko>J^£iv,
xx) rovç xyxâoî/g rii^xv, xf^Cpsrépotç cJf^xi Trpoo-fjKsiy. \') Similiter
in Oeconomico de iustitiae commodis agitur: xx) lixxio-
TÙv/iv S\' xvr^ svsTTOioüßsv, rifiixrspovç ri^kvrsg rov: Itxxiov: rûv
xllxwv kx) sTTilsiKvvoyrsg 7r?.ov7iûr£poy xx) êy.sv^spiccrspov ßto-
rsvovrxg rüy xlixxy"^) Atque alibi eontendit vestem ac
calceos meliores et peiores faciendos esse: "vx v\\ rh xrpstrru
roT: ßsKrio7i rißxv, rx %£lpovi rx y,rrx lilôyxi. Ex eodem
genere sunt haec: ol Sf ßx7iKixo) vófioi où fzévoy tmiiov7i rovç
xltxcvvrxc, x>.?.x xx) ùcCpsXov7( rov: liKxiovq- cc7r£ bpxyrs: Trhov-
7ixrspovç yiyyoïièvovq rovg liKxiovg rxv xèixxv ttoKKo) xx) cpt?x-
xsplsTq hrs: £v izx?.x t7n[jAvov7i ru xlix£ïv. In Hierone
Simonides: âq, inquit, Is 7vy£XóvTi £nr£7v, fl xx) xxrx TTxyrx
êfiCpxyl: on h xyx^ôv ri £]7ijyovfi£yoq oùx àri[A.v,Toq hrxi,
7ro},/.ovq xy kx) rovro £^opyL\'^7£i£v tpyoy Trouîrbxi ro 7X07r£ly ri
xyx^ôy. Haud alia de Agesilao audimus: Ixxipe Sf rcvq (ûv
«Is-^/îîXfpSfT? Trkyv^rx: cpüy, rov: Itxxiovq 7rKov7!ovq Troixy^
• ßov>J(i£voq rv^y 11 x x i o 7 v y y, y r>j: xSixi\'xq k£plx>.£ur£pxy
Kx^t7rxvxi.

Quae sententia, oportere viros bonos fortuna prospéra,
malos autem adversa uti, non solum apud Xenophontem
invenitur. Stobaeus Solonis opinionem similem ostendit:
\':£,ô>.xy £K£lyyiv fl^fv xpi7rx ry,y Tréhiy omh^xi, h ^ rov: xyx-
^ovq xylpx: 7v[j.ßxtv£i rifixr^xi \' xx) ro èyxyrloy, £V ^ rov:
xxxovq x[jt,vy£7^xi. \')

Plato quoque ita iudicavit: vixvir^ptx Sf xx) xpi7r£Ïx
£KX7roi7i rovrxy lel lixyéf^eiy êyxxpcix rs kx) \\póycvq 7roi£lv
x}J.yi>,oi:, ÔTTOIÔ: riq h £KX7ro: yîyvvirxi Kxrx re\' rovç xyxvxq

£\'j -zxvri ts xv TW ßicc, rev rs xpicrov Soaovvrx sJvxi xo<t(/,ovvtxç
xx) TSV /ttJj ésycvrxç. \')

§ 4. In paragrapho quarta Xenophon narrat Lycurgum
ignaviae gravissimas poenas proposuisse ; ita verba : role
xxxolç xxxoSxiyovlxv ttxpstxsvx^s, quae antecedunt, nunc cla-
rius illustrât et de singulis agit; exponit enim quantam
severitatem Lycurgus in iis adhibuerit. Denuo ab adum-
bratione ceterorum Graecorum consuetudinis orditur, quo-
rum in civitatibus s7rix\\yi7iv [jlsvov xxxh slvxi. Breviter
inquirendum videtur num haec verba ex veritate scripta
sint. Immo indicia contraria suppetunt. Athenis enim, si
quis recusaret in classe stipendia merere aut proelium
defugeret, xvxvyxxlov vel Ssi>Jx? ypxcp-^v contrahere ac igno-
minia afBci potuit.Lysia auctore bonorum publicatio
subsequebatur.

Iis, qui militiam detrectabant x^rpxrsix: ypx^-Jj imminc-
bat. Ae sc hi nes scripsit: 0 yxp \'^^ÔKxv ô rrxKxio: voyo-
^sr\'/i? tv rolg xvrolg srnriyhig usro Sslv své-zs^^xi rov x7rpx-
rsvrov xx) rov Xs}.oi7:érx r^v rx^iv xx) rov IsiKov hi^ohcg.

Rursus igitur animadvertimusXenophontcm adco Spartae
laudationi intcntum fuisse ut veritatem, Athenis quoque
ignavos gravibus suppliciis aftici, e conspectu amitterct.
Xenophon autem, rebus militaribus favens, manifesto dc-
lectatur describens quomodo Spartani ignavos tractarcnt,
atque de his moribus copiose agit. Narrat enim ibi neminem
virum ignavum 7V7xy,vov assumcrc, neque quemquam in pilae

2) Andocides, Dc myst. § 74: kx) mtoi >.lxoitv rijv riS/v xarpx-
Ttlxt 1) itiKlxi ij avxvnxxtov iS^.Ao/Jv 5> t^v äa-T/\'äa xxoßxKottv... oZtoi
xivTtt ÜTinoi yja-xv rx iru/xxrx, rx Si eTxev.

3) Lysias c. AIcib. L 9: kx) rov( tom/x/ot/( ifSiurt kx) i^ttttjuv irtBu-
UviTt... «AV tßorj^ir^ Uri/xo; tTvxi [kx) rx XP\'II^^^^ Sn/xev^iivxi.] Quam
discrcpanti.am inter Andocidem et Lysiam alii putaverunt ex temporibus
diversis, alii ex delicti gravitate pendere. cf. Gilbert 1. c. 1. p. 355.

4) Lysias e. Alcib. 1. § 7: karpurtlx; ßh yxp Sikx/m; h xMv äf^ßvxi,
•6ri kxrxktyt); (StA/t.); ov fit^ vixßv A/totäS/bw 3)
\'dri «y Tß «-TfÄTOT/J« liivoi: oh xxps(rxi l^irx rSv ätAAwv txvrov rx^xi,
hif^ixi Si, Öri Sflv ulrov ßcrx rßv (5tA(T<Cv KivSwtvtiv hnsum »\'/Afro.

lusione neque in choris eum sibi adiungere, eum minoribus
natu de sella surgere debere denique talem virum cum
civibus nullum commercium habere atque ignominia acer-
bissima affici. Per se intellegitur Spartanos, rei militaris
studiosos, in ignavos gravius consuluisse. Cuius gravitatis
Herodotus quoque exemplum attulit, apud quem legi-
mus: 5 \'ApidTÓhf^og Hxs oveiliç rs kx) xni^ivrj- ttx^x^-j Ts
TOixhs y^rlficcTO ■ cörs ol TTÜp cv^s); hxvs ^77xpriy,rsccv cvrs hs-
>Jysro • cvst^og Ts sh^ Ô rphxg \'Api^réhl^og kx?,sÓ[^svo?.

Sed quis diiudicaverit, haecne omnia plane ita facta
sint ut Xenophon scribit? Equidem puto ex ignaviae gra-
vitate et genere poenas pependisse; vix enim est credendum
tales poenas stabiles et fixas fuisse.

Xenophon concludit non. mirum esse in civitate, ubi
ignavi tam gravibus suppliciis afficiantur, huic vitae mor-
tem anteponi.

2) Her. VII. 231. cf. Kessler 1. c. p. 78: „Aus dieser Erzählung Hero-
dots haben die „Lykurgforscher" unbedenklich eine Hestimmung des Gesetz-
gebers konstruiert". ^

1) Nic Damasc. fr. 114. x\'nrxpm Sé ia-ri Sti^Sv <t6<tk^vov l> (Tvyyvii.m<rr^v
ij 4,/aL ysv/^äx,, quae verba sine dubio .ex hoc Xenophontis libello recepit.

Caput decimum, Porro Lycurgus dicitur hac quoque
n re se legumlatorem summum praestitisse quod riiv uphiv
Tijc yspo\'jrixc instituerit atque ita efiecerit ut usque ad
senectutem virtus exerccretur. De quo argumente paragra-
phis proximis accuratius disserit, sed verbis tam obscuris
et, indiligenter compositis ut intellectu difficilia sint et
multas offensiones afferant. Attamen quae Xenophon de
gerusia docet, qua de dignitate nobis pauca testimonia
suppetant, magni momenti sunt. Quid enim Herodoti

hTy,7s AvKOÜpycc.^) Quae Ephorus de hac re tradiderit
apud Nicolaum Damascenum ita afferuntur: xphi? ls tîjç
yspoyrlxi: tV/ rw rspfixTi tov ßlov trpotßsrxi ToJq ts sv >5 kxkk:
■-) qui sine dubio ea, quae Xenophon de hac digni-
tate narravit, in usum suum convertit.

Ad Platonis opiniones theoreticorum sententiae mul-
tum potuerunt, qui quarto saeculo Lacedaemoniorum ci-
vitatis formam tamquam yt.siir/ij(.syy,\'j interpretati sunt ct
copiosissime disputaverunt qualem rationem gerusia ad
reges haberet\'). Sic in Legibus hanc sententiam dixit:
(isiy\'jv7iv ry,v kxtx y^px: 7x:ppovx ^vvxfiiv t>j xxrx yho: xv^xlsi

Th\'J TÜV OKTX Kx) sho7l yspÖVTXV «VSUJJ^JJV sk TX [iiyt7TX
rj? TXV ßx7l>Jxv 7:0i>j7X7X Ivvxi^si. ■*)

dignam putavit; dixit enim senes facile pecunia corrumpi
posse, praeterea improbavit eos per totam vitam Kvplovg
Kphexv manere neque rationem reddere cogi, \')

neque ex legibus scriptis sed arbitrio civitatem regere ; -)
eorum creationem Trxi^xpiü^y; dicit. =\') Sine dubio Aristoteles
sui aevi senes spectavit. Quam gerusiam in nobilium po-
tentiam accepit; etenim scripsit: oi [ih om ßx7t?.£7g ^ix
Ty,v xvTxv ovTug e^ov^iv, ol Is icx?.o) Kxyxbo) lix

Ty,v yspcvjixv — xb?,cv yxp ^ xpzh xvTn Tijg xpsrijg kriv —
h II mi/^og hx t^v £0cp£ixv — kxbl^txtxi yxp iÇ xttxvtxv.*)
Alibi refert nonnullos contendere: t^v Te rxv yfpóvTccy xpxyrj
\'chiyxpzixy {fJvxi).\'^) Ex alio loco apparet vulgus senes
creare quidem dignitatis particeps autem non esse: TOvg
(ûv yxp yèpoyrxg xlpcwrxi (sc. \'o ^fiog), T^g Ts £(popsixg [^£r£-
%ov7iv. «^j Quibus ex locis id profecto efficere posse mihi
videor eos solum, qui ex optimatium ordine esse, gerusias

1) Tol. 1270 b 35: \'éxc Si XXI TX TTifi TÏiv rSjv ytfóvrm xpx^v oh xxKlic,
xvTO~i(i. iTTietxav (ih yxf i-jrm xxï treirxiscviuvm ixxvü; vpot; xvsfxyxsi\'xv txx^
XV ihtié T/? iTviit^cfetv Tji TÓKei, xxhoi tó ys $ia ßi\'ov Kvfiovf shxi
xfta-euv ixeyxMav x/zif 1 tr <t 1/lov .., tov TfÓTtov Si tcCtov TrtxxiSev-
liévuv UKTTS XXI rèv vo/zoSrerijy xutov xxkttcIv w« olx xyxhot; xvlpiiriv, ovx
x<T(^xXéi. <^xivovTXi Si xxi xxTxSaifoSoxoviievo: xxï xxTxxxpi^öfxevoi
TTOKf^X tUv xoivSiv 0! XlXOlVUlV^XÓrti TVi xpx^t TXUTtlt, Slóxip ße^TIOV
(cvTOui; i-Lvi xvcvbvvovf elvxi\' vSv 5\' tla-lv,

2) Pol. 1272 a 38: xxt ro ixii xxrx ypxix^xrx xpxdv xM\' xvroyvui^ovx;
iiria^xxiti.

3) Pol, 1271 a 9: Vt/ Si xxi tmv x\'i\'pea-iv \'i^v ttoiocvtxi rßv ytpóvruv, xxrx
re TÜv xp/V/v hri xxiSxpiuSm, xxi rä xurov xWuiT^xi rh x^iuisiia-éizivov

4) Pol, 1270 b 23, Ecl, Meyer, Forschungen I. 255 A. 2 verba xxKo)
xxyxaoi „die Besten", b.c. „die, welche sich ausgezeichnet haben" sonare
arbitratus est, quod etiam ex verbis additis: SäAov yxp... t^« xperit; irriv
efTecit. Ed. Meyer prorsus negat Spartae generis nobilitatem exstitisse,
ut Gilbert 1. c. I. 13 A. i contendit. Equidem cum Gilbertio consentio;
quod hoc loco reges, no biles, vulgus enumerari id comprobarc mihi
videtur. Gilbert sic interpretatus est: „dasz die Gcronten aus der Classe
der Wohlhabenden genommen wurden, die sich durch persönliche Tüch-
tigkeit auszeichneten".

iudicium subire posse. \') Sed verba: xb^.cv yxp >? xp%vi xvrn
ry,: xpsT\'/,? êcriv, quid haec sibi volunt? Demosthenes
iisdem verbis usus est, senatoriam dignitatem commemo-
rans : êrrsiSxv rig fîç tJjv KxXcuyèvy,v yspcvtrlxv synpib^ ■7rxpx7%x-j
xvtcv olov %pM, Ss77rcTy\\c hr) tk-j ttoKKccv. hsl yxp hri
ty,: xpstîjç x^kcv rijs ttokitsIxç xvpia yevhbxi pcstx tmv
oyoixv^ TTxpx T -^yïv rxvTy,: pch 5 Si^yoc x\'jpicg.

Sed hac in quaestione versantes, redeamus unde digressi
sumus ac videamus num Xenophon nos huius rei cer-
tiores facere possit.

Iam observavimus eius verba ad intellegendum aperta
non esse. Haec est maxima difficultas, quod c Trsp) rij?

{§ 2) si verbis „periculum vitae et necis" red-
dimus, cuTOs ô xyccv, de quo in paragrapho tertia agitur,
ad iilud certamen respicere non potest. Ut hanc difiicul-
tatem tollerent, exstitcrunt qui o Trsp) ri^ç t^y^v «cer-

tamen de virtute animi" sonare arbitrarentur. Quod mihi
probare non possum; in paragrapho prima Xenophon narrat
Lycurgum maxima laude dignum esse quod usque ad senec-
tutem virtutem coli curaverit atque tîjv xphiv rïjç yspovrlxc
instituerit, hoc est, iudicium quod scnibus subeundum esset
ut in gerusiam legerentur. Perspicuum est in paragrapho
altera dc re prorsus nova agi: x!;ixyx7rov.... xxi ....,
et nunc Xenophon diccrc vult omnes > viros dignitatem
senatoriam ideo summo studio expetere quod Lycurgus,
ut erat sapiens et usu peritus, senes xvph\'js tov Trsp) ri??

xyuvoç reddiderit; Xenophonte igitur auctore ius
publicum dicebant. Senes cum tanta auctoritatc essent,
quisquc opcram dedit ut bene audiret et magnam virtutis
opinionem apud plebcm habcret. In paragrapho tcrtia
verbis ovro; ó xyciv redit ad tîjv xpt7iv rij-r yspovTixc.

Si accuratius observamus Xenophon dc hac dignitatc
idem ac alii scriptores tradidit: seniores solos senatores

1) Grccnidgc 1. c. p. lOo: „only members of the nobility were eligible",
cf. p. 89.

fieri posse eosque ius publicum dicere. \') Nobiles tantum
creari silentio praeterit neque docet quinam in senatum
legerent.

Itaque ea quae Xenophon de gerusia tradidit perpauca
sunt, sed nemo mirabitur eum rursus causam moralem
attulisse cur Spartae senes tali munere fungerentur atque
praedicavisse Lycurgum id ita legibus sanxisse ut cives usque
ad vitae exitum virtuti studerent et ad âpsr-^v niterentur.

Per se intellegitur tales causas pulcherrimas quidem, a
ratione autem profectas, ad senatum instituendum num-
quam valuisse. Praeterea seniorum concilium antiquitate
ubique invenitur; sed a proposito meo alienuni est inqui-
rere quaenam gerusiae officia essent, de quibus in enchi-
ridiis copiose agitur.

Attamen cavendum esse puto ne ex Xenophontis verbis
temere efficiamus Spartam certe civitatem optimam fuisse,
ubi muneris cuiusdam creatio Kphic xyxbx-j esset.

TYiV ßovKv,v xx) rov Ivifiov rov "Abyivxhv, quae igitur sane
monet ut cautissime argumentcmur neve ex talibus verbis
plura colligamus.

Kx dignitatis natura ipsa facile sequitur scnatorcs in
summo honore fuisse. Mea quidem sententia et Aristoteles,
apud quem eorum creatio Trxilxpixhy,: dicitur, et Xenophon,
qui candem electionem laudibus cffcrt, iure pari codemquc

1) Arist. Pol. 1275 b 10: 0! Sè yépcvrct r«t ^cvixâç (sc. SiKxt Sixx^ova-i).
Plut. I-yc. XXVI idem refert. Gerusia cum ^.«v/xàç S!xx( iudicaret non mirum
est Isocratem hoc concilium cum Atheniensium Areopago comp.aravissc
(Panath. 63). Quod Isocrates etiam eontendit Spartanos Atheniensium
instituta imitatos esse nullius ponderis est. cf. Oncken 1. c. I. p. 283,
qui de gerusia dixit: „und wie dieser (der Areop.ig) vor Ephialtes, eine
Art Ruhesitz für ausgediente Staatsmänner".

sunt. Quoniam populus eos in senatum legebat, optimates
ambitiosj, huius dignitatis studiosi, sine dubio operam
dederunt ut apud plebem bene audirent; attamen profecto
valde dubitandum est num id semper ratione pulchra ac
virtute colenda efficerent.

Gerusia vero concilium aptissimum erat quod a Xeno-
phonte celebraretur. Talem enim auctoritatem, qua Spartae
senes florebant, ei magnopere placuisse nonnulla testimonia
ostendunt. Sic in Cyropaedia legimus: ol xv yipxhspoi
ovroi.... ohoi (Jihovrsc rx rs xoivx nx) rx lltx

TTXvrx. kx) \'bxvxrov Sè ovroi Kphov7t, kx) rx: xpxxç ovroi ■:rx7x:
xlpowrxi.^) Cyrus moriens dicit: kx) vfix: w ttxT^sç, ovrx:
si; xpx^c sTTxlSsvoy, rov: (ih yspxirspov: 7rpori(/,h, rxv
ysccrspxv 7rporsriiJ,^7^xt.

Postquam autem Athenis sophistae prodierunt adules-
centes minorem rcverentiam adversus senes adhibebant,
quod Aristophanes in Nubibus acriter vituperavit ac
condemnavit. •\'\') Itaque ii qui hoc aegre ferebant Spartam
hac in re velut exemplum dignum quod imitarentur lau-
dabant. ■•) Sic Xenophon Periclem dicentem facit : ^rors
yxp ovrx: W.^>,vxToi U77rsp AxKsSxifioviot i? 7rps7ßvrspov: xl^s-
70yTxt, cï xtto TWV TTxripxv xp^ovrxi Kxrxppovsïv rxv yspxirépx\'A
Quae verba sane demonstrant Xenophontem quoque suis
scriptis aequalium mores impugnare et corrigere voluisse.
Consentaneum autem est initio Athenienses non minus
quam Spartanos senes colendos esse censuisse. Xenophontis
Socrates tamen dixit: ov yxp kx) ôloîi 7rxpxxocp^7xi rov
vsxrspov 7:ps7ßvrspx 7vvrvy%x\'jovri trxvrxzoïi vofn^srxi kx)
kx^iï/xsvov Ù7rxvx7riÏ7xi kx) koi\'r-^ fzxxxk-^ riiiy,7xi kx) >.óyxv
vTTsJ^xr, ") Sed postca moribus corruptis senum verecundia

xaï rßv äxKMv to7{ vfta-ßuTtfiiit ixxviTrxirixi Trfoa-ioCiriv •
Kxi (iif Xfpï TCVf rXVTOV yovixt (TKXioupyt\'v, «AA9 Tt imSiv

4) Her. II. 80. iam dixit Spartae: ol viûripoi xirSiv ro\'tn vffrßvTfpoKri
(TvvTVYxxvovrti iiMvai T« ()5oO kx\\ tKTfévovTxi KXI ixioC<n «5 ïJ/»>ç vTrxvirréxrxi.

Athenis diminuerat. — Platonem in re publica optima
senibus multa beneficia dedisse non est quod miramur \')•

Xenophon dicit huic certamini de virtute animi homines
maximam operam dare: nxlo) yh yxp kx) cl yvyjiKc\'f xu:
ovroi iûv (Tuf^xruv [f/V/V] • o Ve rrep) rijg yepovrix: xyuv -i^v/fi-j
xyx^üy y,pl7iv Trxpezei. otcç ovv xpeiTTCcv ^^vxh 7Ûy.xroç, t070vtu
kx) ol àyxveç ol tccv -^vx^iv ij ol tccv acopixruv x!;i077rovSx7rÓTspoi.
Quae verba denuo aperte demonstrant eum arte rhetorica
usum esse. Oppositioni 7ïóyx--4^vz-\'l valde favit. Ut nonnulla
exempla afiferam, in Agesilao legimus: kx) rov yev 7Û{/,x-
TOÇ ehivx 77-/17X7^x1 x7ré7XeT\'0,. . .. TÎjç Bè \'■pvx^? ovlerroTe
ittxvero [y.v^ye7x SixTrovovyevoc.-) Et alibi audimus: ioks7 V
euloiys kx) rcle i^évoc xv^pÛTruv ÈTriSeJ\'iixi on {lev tov 7 cc-
yxTog l7xv? yyipX7K£i, Se tv,g xyx^üv

In capite primo (§ 7) scripsit: ottoiov xvlpog 7z1mx ts kx)
•^vxy/v xyx7^sr^, et in capite quinto de potionibus agens:
7Cpx?./.ov7i [ÛV 7Û(JLXTX, 7^x}.lov7i Se yvûf/,xg. Fuerunt qui
arbitrarentur hoe Xenophontis studium vim c y n i c a m
indicare.^) Sine dubio haec oppositio apud cynicos quoque
frequens erat, attamen potius credo illam omnium Socra-
ticorum propriam fuisse.

• § 4, 5, 6. Denique Lycurgus maxima laude dignus
aestimatur, quod {ivxyKX7£ S^(/.07ix xhrxg 7rx7xg x7KeTv Txg
xperxg. Xenophon dicit hac in re Spartam a ceteris urbi-
bus diversam fuisse atque iis praestitisse quod haec civitas

5) Isocrates similiter eos qui TOt); yvuviKovi xyQyxt instituerunt täj
«t/täy 4\'t/xx( ovtcü txfta-kevxa-xt^iv ürrs kx) toit «aacu; suvxa-bxt
opposuit. (P.meg. i.) cf. Isoer. Demon. 6. Gomperz, Isokrates und die
Sokrafik, Wiener Studien 1905 p. 178 hunc locum ex Panegyrico, quem
supra citavi, tractavit atque contendit hanc oppositionem „ein Sokratischer
Gemeinplatz" esse. Praeterea ostendit iam llippocratem ea usum esse, quod
sane monet ut cautissime diiudicandum sit quorum ex rationibus pendeat.

sola hl^i\'^k virtutem exerceret; Spartanos enim virum,
qui 0skTi7Tog SÏVXI neglegeret, gravibus poenis affecisse,
cum ceteri Graeci eum solum qui civem iniuria afifecisset
punirent. Lycurgum autem pro sua sapientia intellexisse
a furibus et ab aliis hominibus scelestis eos quidem, qui
damnum acciperent, iniuriam pati, viro Ts rx-j kxkxv text
xvxy^pxv oKxq tx: Ttohsig Trpo^l^ccrbxr, itaque eos, qui vir-
tutem non colerent, gravissime puniri. Lycurgum hoc
modo igitur omnes xcrnsTv xttx^xv TrohiriK^v xpsT-^v coegisse.

Quae his in paragraphis traduntur sane amplificant et
complent quae huius capitis initio dicta sunt; nam pri-
mum dicit Lycurgum, cum senibus indicium subeundum
censuisset, efifecisse ut ii qui dignitati senatoriae studerent
virtutem colerent, deinde pergit cum, cum in omnes
qui virtutem neglegerent gravissime consuluisset, assecu-
tum esse ut unus quisquc civis virtutem exerceret. Quibus
enarratis Xenophon omnibus numeris Spartam tamquam
civitatem optimam depinxit. Quod Spartani Xenophonte
quidem teste famcm sitimque perferre poterant, divitias
non consectabantur, denique omnia eorum instituta bona
hinc explicantur quod Spartani xpsTViv colcrent. Caput
decimum omnia quae anteccdunt comprehendit ac con-
tinet, argumentorum, quae antea tractavit, summa est.
Neque ullum caput aptius est quod demonstret hoc in
libello Spartanorum leges ct instituta artificio ct via ex
iis quae Xenophonti ipsi pulcherrima vidcrentur, exstructa
atque ad ea adaptata esse. Eius sentcntiae generales bene
altera post alteram oriuntur et hoc capite laudationi
tamquam fastigium imposuit: Spartae ^î^/^îfr/^ virtutem coli.

Xenophontem putavisse omnibus institutis bonis xpsr^v
subesse hic locus ex Mcmorabilibus docet, ubi legimus:
S/à yxp rvjv xpszm\'^ xipsvvtxi (ûv xvs-j ttcvo\'j tx [mstpix
xsktijrbx, (^xuov ii m :to}j(iov ttxvtxv xvpisvsiv, kx) lóvx\'^x,
ttsivxvts: kx) mccvts: x>.ùrrx: ^hov kx) ttotov koivxvsïv kx,
toîg txv xpxixv X^pshrlc: i{hi(isvo, KxpTspsTv, x7ts (Mh ■AV7rs,v
cv; (Jivi 7rp07^ks,- Ivvxvtx, Ts kx) xp-^ll^xtxv cv t^évcv tov :rKso-
vsKTslv X7rsxé[ievc, vo(iI(ax; kcvxvsIv, xM^x kx) strxpksïv xX?.-^-
rov Te ^bcvov 7rxvTX7rx7,v x:px,pov7,, tx (ûv sxvtxv

Xenophon cum sibi proposuisset ut Spartam pulcher-
rimam adumbraret, aliter fieri non poterat, quin praedi-
caret ibi xpsr^v exerceri; quod gravitatis causa in èyxai/.iov
fine dixit qua ratione ut ita dicam ascenderet et caput
decimum velut laudationis culmen fieret. Sine dubio nemo
erit qui contendat ea, quae in paragraphis quarta, quinta,
sexta traduntur, veritati historicae congruere. Platonem
enim, quamquam putavit maxime interesse legumlatorem
xpsr-J^y spectantem leges dare, arbitratum tamen esse
Spartanos virtutis parti tantum, ac quidem minime gravi
sc. xylpslx studere, ffx:ppo7vr/,v autem neglegere iam (p. 68)
observavimus.

§ 7. Deinde audimus Lycurgum viros, qui rx véf^ifJLX
tenerent, reipublicae participes fecisse; ut Xenophontis
verba afferam : iis omnibus tvjv 7ró?.iy chstxy t-^roivt^s. Sed
eos, qui leges et instituta neglegerent, ex parium (ófzolm)
numero excludi. Quae verba monent ut inquiramus quinam
cfA^oioi fuerint.

Xenophon Cinadonis coniurationem describens de iis
commémorât; legimus enim: ovroc [ó Ktvxlxv) 5\' ^v kx) ro
sïloq vsxviKoq kx) ry,y ■l\'uxhy £vpu7roc, où ßbroi rüv \'o^JLoiccy.
çt paulo inferius pergit: xùro) iJ,syrot ttxtiv eCpxrxy 7\'jysi-
léyxi kx) £i\')M7i Kx) y£Ötx[j.xl£7i kx) roTg v7ro[jt,£io7i kx) rolq
7r£pi0iK0tg. *) Itaque viri docti sic argumentati sunt : duos
ordines superesse contra quos coniurare possent, sc. rüy
ciMoixy et rüy "^-nxprixTxy, qui eosdem igitur significarcnt.
Praeterea ex iis quae Aristoteles tradidit apparet Cina-
donis conspirationem rohg )Ù7rxprixrxq petivisse, quod igitur

2) Leges 630 E, 688 ü, 770 I). cf. Protag. 323 A; \'driev Si tï( <rvn-
(Sovfiiiv TToKtTiK^i àpfTÎJî \'luTtv, Se! Six SiKXiotróvvit ttxtxv Uvxi kxi a-uipfo-
a-vvti(, eiKÓTu; xttxvtof xvSfic xvéxovrxi, ùç ttxvti tt^ot^kov rxurif; ye luréxav
Tîfç àftriîf ij fiif eTvxi TÔAeiç. Minos 320 A. docet Minois leges: èr\'i TxiSf/a
e!( àpfTijv fuisse.

Inter viros doctos satis constat eos, quibus ius civitatis
integrum esset, ex ZTrxprixräy vel ô[J!.oiccv numero fuisse;
eos autem, qui paupertate coacti ad syssitia partem suam
afferre non iam possent vel rx vófiifz-x neglegerent, capitis
deminutionem contraxisse. Attamen non consentiunt quae-
nam condiciones viro latae sint ut inter cfiolovq numera-
retur. Fuerunt, qui eis quae Xenophon in Anabasi -) tra-
didit et huius libelli capite decimo argumentis uterentur,
quibus demonstrarent eos, qui Spartanorum educatione
ac rudimento severo perfuncti essent, in eorum numerum
referri. Quae argumenta autem si quis accuratius con-
sideraverit, fieri non potest, ut non animadvertat hoc
modo rem plane converti; ex Anabasis loco enim hoc
solum apparet, quod ii, qui origine ex cficlccv iam erant,
a pueris ita cducabantur, atque hoc in libello solum dicit
eos ex ofJLoix\'j, qui légitima non praestarent, civitatis ius
amittere neque contrarium, eos qui rx voi^ifix diligenter
observarent, in ôfj^oixv numerum referri.

Praeterea ex Aristotelis verbis apparet hac in quaes-
tione omnia genere contineri; scripsit enim: (/.xhiarx 5è

2) Anab. IV. 6. 14: axouco rouf AxxeSxiuBviov;, b\'<roi èarf rm inoloov,
tihi/i tk ttxlsuv k^f^rreiv (is^frsv.

3) Gilbert 1. c. 1. p. 43 A. i: „Dagegen ergiebt sich .ius Xen. v. St.
d. Laked. lo, 7, s. auch Anab. 4, 6, 14, dasz die Würde der \'duoioi durch
die Erziehung bedingt war". lJusolt, Ildb. Iw. Müller IV. 1. p. 77:
„Dass Vollbürgcrrecht war in Sparta nicht nur von der Geburt sondern
auch von der Teilnahme der vorgeschriebenen Disciplin und Erziehung
abh-lngig". Grcenidge 1. c. p. 87: „All what we know for certain about
the "peers" is that those only answered to the designation who had been
brought up in the characteristic Spartan training".

4) Lachmann Sp.irtan. St.iatsverfassung p. 225 iure miratus est eos,
qui certa ratione educarentur, hoc rudimcnto solo in Sixo/uv ordinem rcferri
posse; itaque de hoc loco ex .Xenophontis republica Lacedaemoniorum
iudic.ivit: „mit einer geschichtlichen Auffassung... ist aber diese Ansicht
nicht wohl zu vereinigen... Späterhin, nach dem Ende des peloponn.
Krieges beweisen unzweifelhafte Zeugnisse das Vorhandensein eines fest
ausgebildeten Ständeunterschiedes". -Xenophon autem, ut iam
vidimus, id non contenderat.

roÜTO (TviMßxlni\'j âvxyxxJov (sc. xpi^TCxpxTixv o/.iyxp%ix-j fieri),
OTX-J ^ rt tkv TrsCppov\'/tf-ixri^fisvccv a: opioicov kxt

xper-Jiv, ohy h Axx£^xî[/.oyi ol hsyéf^svoi Ilxpbsvixi {h tcc\'j
\'oiJLob-j yxp -^(rxv), côç (pxpxtrxvrsç i7rißov?.sv<TXvrxg xTrhrsü-xv
Txpx-jrc: om^rxç. \') Quae verba xxt xpsT\'Ji\'J idem valere
ac „iiobili loco natum" arbitrer; -) apud Aristotelem enim
vocem xpsT-Jjy nobilitatem significare nonnulla testimonia
demonstrant.

Ut hos locos amittam, etiam c/zj/wv mentio fit in capite
tertio decimo (§ 1,7) huius libelli et apud Demosthenem,
quibus ex locis nihil autem proficimus.

§ 8. Leges, quas Xenophon hoe in libello descripsit,
nunc TTXP.XIÓTXTXI dicuntur, qua ratione earum sanctitatem
ct omnium Graecorum legum praestantiam indicaret.
Lycurgus enim kxtx tov? \'npx>c>.£ßxg ?Jy£rxi ysvèa-^xi. Xeno-
phonte igitur auctore Lycurgus primo civitatis ortu vixit.
Quam opinionem hinc explicare voluerunt, quod Xenophon
his verbis Hellanicum impugnaret, qui Lycurgo neglecto
rei publicae instituta regibus primis adiudicavisset. \') Neque
defuerunt, qui arbitrarentur Xenophontem Herodotum
secutum esse, qui Lycurgum Agidis filium duxisset, itaque
eum antiquissimis temporibus fioruisse aestimavisset.

2) Scharr 1. c. p. 37: „So sind die énónixoi der Kyropaedie nicht
den HiiBioi der Spartaner gleich. Bei letzteren ist sparti-itischc Geburt
erforderlich, bei ersteren dagegen kann jeder hiiór^i;^ wenn er die ökono-
mischen Voraussetzungen zu erfüllen vermag, seinen Sohn durch den Besuch
der Schulen énóniJ-ot werden lassen"\'.

3) cf. Pol. 1273 a 20: TTxpeKßxfvti Si riiç xpi<rTOxpxT/xf vi tx^i( tüv Kap-
XviSo)i!m nx^io-Tx Trpoî rijv hKiyxpxlx-i xxrâ rtvx Sixvoixv Ij trvvSoxü roli toA-
Ao7«- où yxp (Uvov xpia-TlvSvfv xhKx kx) ttKovtIvSv^v dlovrxi Süv xlpt\'i^hxi
TOvi xpxovTXi- Pol. 1293 b 8: où ^zijv œAA\' tttri Tivt; Ui rpé; re rà; i^tyxp-
Xoviiévxt \'éxovjt Six^^apx; xx) xxKotnxi xpicrroxpxn\'xi xx) Tpin tyiv xxÄovuev^v
7ro\\iTei\'xv, \'ÓXOV yt /xlj (ióvov tAoi/t/v3ijv àAAà xx) àp/o-r/v3>fv xipoCyrxi
rki xpxxi. Pol. 1293 b 14: bVow olv vt TToKirtix ß^ixei iit; rt x^oOrov
xx) Xperil V xx) Siiiiov, olov iv KxpxiSóvt, xVrif xpio-roxpxrix^ iariv, xx) iv
xlt ek rx SÓ0 1ZÓVOV, 0ÏOV it AxxeSxiiiOvim, ti; re xperifv xx) S^nov, xx)
\'^a-t/V\'l\'« tisv Svo rovrm, SiHJtoxpxr/xi; re xx) xperiji;- Pol. 1301 b 2: ebye-
vtlt yxp tlvx! Soxo\\j(riv oU vxxpxf\' xpoyövuv xperij xx) ttAoE/to«.

Mea quidem sententia ex talibus causis h i s t o r i c i s non
explicandum est; Xenophon cum Lycurgum ut legumla-
torem optimum depingere vellet, cuius sapientiae omnia
instituta bona adscriberet, aliter fieri non poterat quin
primo civitatis ortu eum vixisse praedicaret; quomodo
velut homo fabulosus atque heroicus fieret, oui omnes
virtutes eo facilius tribui possent.

In capite decimo quarto Xenophon exponit suis
temporibus Lycurgi leges nequaqyam iam coli, sed neglectas
iacere, Antehac enim Spartanos domi victu modico et
humili uti quam harmostas fieri atque adulationes audire
maluisse; eos prius timuisse ne auri possessores depre-
henderentur, nunc autem divitias iactare. ■

§ 4. i7TkTXi/.xi Sè Kx) Trpitjbey TOÜTCV hsKx l;&v/iXx7ix; yty-
vofjJvxs kx) xttohf^slv ovk è^cv, cttcci jWV) p:ihovpylxç Ol 7rc?jtxi
XTTO TXV !;£VXV £[j.17ÎfJ!,7r>>XlVT0.

Priusquam autem haec vcrba accuratius considcrabo,
inquirere mihi in animo est in peregrinorum expulsiones
atque explorare quaenam alii scriptores de hac re tradiderint.

zttxpti^v t eùpxtx sovxkotpócpo\'j xyxxov x7tv\'
IvÄ/ y." êiplxevv 7rpo<ppôvxq ttxvts: eTrepzôy^vov. \')

Nec quicquam de tali acerbitate Herodotus nos docet.
Nam quod ephori Macandrium, qui cives pecunia temp-
tabat, ex civitate expulerunt, Xenelasiae tanien exemplum
me quidem iudice afferri non potest; etenim semper
et ubique talis peregrinus ingratus expulsus esset. Ex

2) Her. HI. 148. Wachsmulh I.e. I. i. § 42 A. 89 et Greenidge
1. e.^. loi hanc narrationem XcncLasiac exemplum diicunt. Beloch 1.
c. I. I p. 282 hunc locum afferens, dixit: „Unliebsame .\\usl.ïnder wurden
hier ohne weitere Umstände abgeschoben". Plura ex hoc loco colligere pro-
fecto non licet.

contrario multa hospitii testimonia ostenduntur; Pisistrati-
das, ut hoc exemplo utar, et Spartanos hospitium coniunxit. \')
De regum potestate agens Herodotus tradidit: VfXI TTpC-

quamdiu morari poterant. Alibi narrat in quanto honore
Themistocles apud Spartanos fuerit. Xihscç xvy,g Tf^fjjTjj^,
Svvxß£voc £v AxKsSxiiiovi yr/i^TCv i;£lvccv dicitur Spartanis
suasisse ut in Persas incederent. *) Alio ex loco apparet
perraro quidem accidisse ut peregrini civitate donarentur,
qua ex narratione effici autem posse mihi non videtur
ut Spartani ceteros Graecos iniucunde acciperent. \'\'\')
Neglegendum enim non est quinto saeculo talem rem,
atque adeo Athenis, inusitatam fuisse. Lampon, unus ex
Aeginetarum primoribus, Pausaniac hospes erat. *"\')

Thucydides pcregrinorum cxpulsiones quidem com-
memoravit, quas autem ut consilia bello inita iuterprctatus
est; haec enim legimus: M£yxf£xç yh cti tx7cy£v xyopx
xx) ?j!/,£7l %p>j7^xi, v,v kx) axk£sxi(ióvlct i;£r/lkx7ixç (l^ 7^01x71. \')
In tali tempore hodic quoque accidit ut pcrcgrini cxpel-
lantur. Quae verba cum iis quae libro secundo narrantur
plane concinnant, ubi haec Xcnelasiae causa aflTcrtur: c

wolil kaum mehr, als was heutzutage manche unserer Staaten tuu, in denen
die Frenulcnpolizei mit argwöhnischer Sorgfalt gchandh.ibt wird; den übrigen
CJriechen aber schienen sie darin zu viel zu tun, und wurden deswegen oft
gescholten".

2) Her. VI. 57. lleloch 1. c. I. I. p. 282 hunc locum alTerens dixil:
„Manche St.iaten, wie Sparta, nahmen den Schutz der iMcmden in eigene
Hand, und ernannten zu diesem Zwecke solche öffentliche Ciastfrcundc aus
der Zahl ihrer lUlrger".

8) id. II. 39. cf. Kessler 1. c. p. 93: „Den zweifelsohne wirklichen
Grund der Spartan. Fremdenvertreibung liat l\'eriklcs sich nicht gescheut
auszusprechen".

Praeterea tradidit Alcibiadis maiores Spartanorum Trpo-
%kvouq fuisse; Spartani igitur peregrinabantur. \') Pericles,
ne Atheniensibus suspicionem daret: ^rpovr/öpevs roTq \'A&j^-
yxhiq s\'j rij £>ix?.y,(rlx on ß£v o\'l ^évoq sr/i, où

[ihroi £7r) kxkx ys rîjç ttôàsxç yhoiro, Itaque nec Thu-
cydides ignorât Spartanis cum peregrinis hospitium inter-
cessisse.

Haud multa ex Aristophane haurire possumus, quam-
quam Spartanorum expulsioftum mentionem fecit.
In Avibus enim legimus:

\'^£r/ihxroù\'JTXi ax) K£}iivy,vTxi riv£c
Trl>iyx) (Tvxvx) kxt" xarv. \')
Scholiasta adnotat: 7r£p) rïj? êx. axk£lxl[/.ovoq s^£vy,?.x7ïxc
@£Ô7roiJi.7rDç cpy^fTiv b rij rph>i xx) rpixxo7T^\' ttotI yxp £X£7(T£
o-trohlxg y£\'jo[jAyy.: I;£vyi?,x7ïx ykyon-j, xc Qsottoi/ttÓc <py,7iv.
Quam famem Theopompos sine dubio causam attulit ut
expulsiones explicaret. Suidas et Photius hunc locum
in usum suum converterunt. De Xenelasia autem plura
non discimus.

In Pace haec odiose scripsit:
o\'i V xt 0UT£q x]7%pox£pl£7g xx) h£ipuyél;£\'joi. •"\')
Quem locum scholiasta sic explanavit: y^^xv Sf xx) X£p)
\' Toh: l-ivovq xrrxybpxTTOi, xx) oùx il-ijv l-iyx tiv) xii tî^ç llTTxpn^: sTTt-
ßxlv£iv, x?X Ûpi7[/£yxiq y![/,épxi:. Spartae, qua in civitate belli
pericula et Hilotarum seditiones saepissimc imminebant,
sine dubio interdum accidit ut urbs in custodiam daretur;
tunc perbene fieri poterat ut .peregrinos certis diebus
admittcrent, qua ratione custodiam faciliorem reddcrcnt.

Platonem comperisse Sparta peregrinos prohiberi eius
scripta profecto non demonstrant.

aXKxc ttÓKsii: jTrpiißsvTX, ttXsTttx xx) Trsp) TrXshrccy kx)
lAsyhrxv sie rv,y AxxsSxißovx. \') Sophistae igitur Spartani
petebant. In Theaeteto Socrates rogat: \'^Apx kx\'j slg Axks-
^xlfjioyx sXB\'uv, u Qsc^xps... .

In dialogo cui titulus UpxTxyöpxc nomen translate et
ironice usurpatum est, ita ut de vera Xenelasia nihil inde
discamus:

In Legibus autem Sparta urbs hospitalis laudatur; Me-
gillus enim: ouk, inquit, cjo-^\' hxc oti Tuy%xyst \'^pcxv hrix
T^q TToKsxq ov7x TTpo^svoc. hxg (jCsv cvv kx) TTxiny rol;

TTXldiv, STTsihxy xk0vi7u7iv OTI TiyÖ? shiy TTOXSUq Trpo^svoi, TXVTVl
TIC svyotx sK vsxv sv^h: sy^vsTxt SKXtrroy ^(/.xv rxy Trpolqsvxy rjj

Cui hic in mentem non venit notissimae narrationis
Athenaei de viro Sybaritano, qui in syssitiis interfuit;
scripsit enim: Cpxtr) tivs: kx) xvlpx \'Lvßxp\'itky sttit^yi^axytx

7rx7i Tolc sX^ci)7iy ty ri? xorriSt boiyx7^xi xxXuq.")
Vox xoTTi: peregrinorum cenam indicat. Quo in convivio
excipiunt: cv [liyov tov: sx t\'^: ^[/.s\'^xtrij: x^pixvovfjisyov: xXXx
kx) tov: stri^y, (1\'^7xvtx: TÜy !;ivccy. \')

Exstiterunt, qui arbitrarentur eos autem, qui Xenclasiam
ita intcrprctarcntur quasi omnes peregrini semper Sparta
prohiberentur, modum transiisse, atque contcnderent Spar-
tanos id solum spectavisse ne pcrcgrinis ccrta sedcs esset.

3) Trotag. 342 15: 01\' si axxtsxiixivtoi, ixiisicv ßcväuvrxi «v»ätfv to7ç tap\'
cc0to7( (tvyynéitiiii cc^ivruii xai ij\'äij üx^tuvrcti aispa (rvyyiyvöntvoi,

5) Allien. IV. 138 D. cf. 15ielscho wsky 1. c. p. 17, qui plures locos
alTert quibus clemonslrct peregrinos ad syssitia vocatos esse.

Attamen ex Herodoti verbis contrarium efficere posse
mihi videor. Tradidit enim olim Deceleae incolas Tynda-
ridis Helenam investigantibus totam rem narravisse atque
eos Aphidnas comitates esse; quam narrationem fabulosam
sine dubio rettulit ut haec commoda explicaret: Tolcri Ss
afkfafds"/ h ZTxpTiii d~o tcutcu tov spycv xt£?.£ii^ ts kx)
-TrposSpivi sixtshssi èç toSs xh) sti soïkjx,...^) xt£?mvrj tri-
butorum immunitatem sonare puto, quae peregrini Spartam
incolentes debebant.

Iam Xenophontis ipsius scripta inspiciamus ac
inquiramus num quid de hac Spartanorum acerbitate
commemoraverit. Incipiam a loco notissimo, ubi Lichas
traditur tx7ç yvyyorrxislxi: tovc s7ns-/,i/.ov-jtxc sv axkssxlyovi
\'^svovq convivio excepisse. Hic igitur contrarium profecto
apparet. Haud aliter res se habet in Convivio ubi Socratem
Calliae dicentem facit: spsvr/iTscv Ss kx) ttoIx AxKsSxiyovioi

yovTxi xs) TTxpx 7o) 01 KpxTi7T0i xvTuv. De Agesilao audi-
mus: kx) yxp t:c [ûv Trxrp) xvtov \'apx\'sxyx t;svoi y,7xv ol ^sp)
UoSxvsyov, kx) tots TÎCV KXTs?.i}?.vbcTccv v,7xv. Nequc Xeno-
phon igitur ignorât Spartanis cum pcregrinis usum fuisse.

1) Her. IX. 73. Stein aclnotavit : „ärfAs/ij, Freiheit von den Abgaben
denen der Fremde als solcher unterworfen war.... In diesem Falle war
namentlich die Atelie kaum mehr als eine ehrenvolle Formel, da die
Dekeleier wohl schwerlich in Sparta Verkehr trieben". Nempe Stein
Xcnelasiae antiquitus traditam intcrpretationem retinens haec verba ita
explicavit.

2) 15oeckh, Staatshaushaltung der Athener I p. 445 de peregrinis in
urbibus h.abitantibu3 agens caute dixit: „was (sc. peregrinorum sedes certa)
in Sparta gar nicht oder mit sehr groszer lkschriinkung der Fall war",
inscriptionem afferens qua id demonstraret; eo enim auctore hac in inscrip-
tione h^ttrriot nominantur qui tributa ad bellum gerendum\' oiïerunt (C. I.
G. 1511.) Attamen nunc inter viros doctos satis constat ibi vocem \'t^iaioi
legendam esse (I. G. A. 69, 1. G. V. i. i, Ditt. Syll.\'» 84) qua igitur .argu-
menti loco non iam uti possumus.

Locum ex Syriano, quem Trieber Q. L. p. 58 affert, temporis poste-
rions esse arbitrer quam qui Spartae metoccos prorsus defuisse comprobet.
Syriani temporibus .id Xcnelasiae memoriam tradendîim theoreticorum
.nuctoritas, de qua paulo inferius agam, iam multum potuerat.

Ex locis quos attuli statuere iam licet Xenelasiae pro-
positum non fuisse ut semper peregrines Sparta prohibèrent.
Nullus scriptor ante saeculum quartum talis rei mentionem
facit. Neque Xenophon hoe in libello contendit has expul-
siones suis diebus iam valere, sed exponit eas olim, Ly-
curgi temporibus, factas esse. Attamen antiquitate
profecto non accidit ut peregrini arcerentur. Immo tune
Spartani viros ingeniosos, poetas et statuarum artifices
ad se advocabant, atque multi peregrini sapientia vel arte
excellentes ibi diu morabantur. Cui enim Tyrtaeus, Alcman,
sculptores Cretenses ante oculos non veniunt, omnes eo
allecti ? \') Mihi probabilius fit illas ^mKxtrixc consilia signi-
ficare, quae Spartani interdum inierunt ut hello instanti
peregrinos prohibèrent atque belli apparatum occultarent.
Praeterea quod apud scriptores meliores vox ^svviKxfxixi
pluralis tantum invenitur sane comprobat cas consilia
militaria, peregrinorum expulsiones, quae interdum
fiebant, indicare. -)

Quae Xenelasiae definitie cum iis, quae Plato in Le-
gibus tradidit, egregie concinnat; pestquam enim praecepta
dedit quomodo peregrinos exciperent sie scripsit: tcüto/,-
totç vófjloi: •jttclèx^frbxi ts xph ttx^tx: !;£vcvç .... tif^wvtxç
!;sviov Aîx, fiM ßpxiix7t kx) bviixvi tx? ^svijxxjjxç Troicvf^svcuç,
KxbxTsp TTOIOUTIV vüv bpJf^f^XTX Nf/Xcu, /^ii^s p\'jy[/.X7tv xypki?. 8)
Quibus verbis Kvjpùy[jux.7iv xyploiç sine dubio ad Spartanorum
Xenelasias spectavit.Quedsi vex ^svvjXxvixi hanc vim habeat.

1) Aelianus V. H. XII. 50: utrtxinxovro tivSpcct, "Tov
Jarpoù« il [xÄ^Äfric] «ät^ rväixP^\'fo^- M »Tf?! «V^/avW yt /itiv répxecvipov,
kx) kx) Tvprx\'ov, kx) riv KuSwyiir^v Nvfx4)x7oy, kx) \'AAk/xSvx (AvSèt
ykp h)- cf. Ed. Meyer, G. d. A. II. § SS»\'- «Durch das Sparta des sie-
benten Jahrhunderls geht, so weit wir es kennen, ein grosser, frischer
Zug.... Wie Sparta an der Colonisation thcilnimmt, finden fremde Sänger
gastliche Aufnahme, das ionischc Epos, die aeolische Musik dringen ein,
eine eigene Literatur entwickelt sich (Alkman, Kinaethon), an den Festen
entfaltet sich ein reiches und heiteres Leben", cf. Ter rot-Chipiez,
Histoire de Tart VII p. 312, VIII p. 426, IX p. 511.

quam supra indicavimus, bene intellegi potest eas m^fv-
yiAxap pronuntiari. Quod Aegyptiorum quoque i;£r>j?.x<rixç
commemoravit etiam demonstrat has expulsiones, sicubi
fierent, non eo pertinere quod hac in civitate omnes pere-
grinos semper prohiberi.

A e lia no auctore Apolloniae quoque fiebant: WttoK-
Koovixrxi ^;svy!}.x(7ixg STToiovv kxtx tov AxKslxißöviov vofxfov. Ett/"
lxi/,vioi 5f inli^fistv 7rxp£l%ov tx ßovkofjliv^. \') Plura autem de
Xenelasia non docet. Praeterea Aelianus scriptor posterior
est, qui opinionem iam diu pervulgatam novit.

Quod Spartani dicuntur xTTolm^slv vetiti esse eadem
ratione explicandum esse censeo; non miramur enim mi-
litibus Spartanis interdictum fuisse ne libere ex patria
excederent.

Xenophon autem hoc in libello de his rebus plane
aliter iudicavit. Dixit enim quondam l;£vyi?.x(Ttx; factas esse
et legibus sanctum esse ne Spartani peregrinarentur: oxx;
jCtîj pcßiovpylxg ci ^royJTXt xtto tüv ^évxv £f/,7rlfA,7r?.xivTo. Quas
causas morales apud Xenophontem primum invenimus.
Postea Aristoteles, quod ad tov xtroly^ylslv interdictum
pertinet, eandem sententiam ostendit, 3) atque Plutar-
chus hac de causa copiose egit, Lycurgum laudibus efife-
rens, qui tam sapiens esset ut non pateretur: Tobg ßov?>o-
(jLsvoug xTTolvtiJ.fiv kx) ttxxvxc^xi !;£vikx tnivxyovTxg îj^tj....
\'axp.x kx) tovç xS\'pol^oiuévouç fV oùlsv) %P}J(tI[ZX kx) 7rxp£lff-
péoVTXg £u rhv \'tîô\'hlv XTryiXxVVSV .... cttuç [im lîhx>tkxhol kxkov
Tivog vTrxp^wTiv.

Quomodo tandem fieri potest ut scriptores posteriores
tales causas morales attulerint?

2) Quam causam Isocrates protulit: xsci yxp rè n^Séva rSiv
\'óveu ri}{ tSv ifx^vrm yvuiztn «ToJif/zïTy. (Busiris l8).

3) Harpocration s. v. xxi yicp rd imSévx rSv fix^lßw aviv rij( r£/y xp-
Xivrm\' yvufJLi^i xxoSyintiv: \'ivoxpxtovq h Bouf/pih vepi AxxtSxinovi\'uv txCtx
atyevto; pijreev Uti kxi ol tx( AxxfSxinoviuv vofaTtix( ytypxtpóri; tx Üpioix
tip^xx/riV 6 Si \'Apia-ror(Äi) ( ovk t%mxi <f>xvt xvoStfUfïv rol; AxxtSxinovloii
Uttmi; uit ibll^mTXi xWuv vófioiv tlvxi ^iMi.

Quod ad rcü xTohf^Tv interdictum attinet, fuerunt qui
hinc expHcarent quod ad Aristotelem Piatonis auctoritas
multum potuerit ; \') Platonem enim civibus urbium, ubi
svvoiaIx valeret, gentis non bene rectae commercium damno
esse putavisse atque legumlatori vetandum censuisse: to

Quod autem Plutarchus dixit Lycurgum Sparta pere-
grinos prohibuisse ne morum malorum magistri eo immi-
grarent Kessler plane aliter explicavit; cuius sententiae
originem enim in Agidis novandi consiliis repetivit, quo-
niam his in disputationibus iisdeni fere verbis de pere-
grinorum expulsionibus agitur, quae etiam a Lycurgo
praescriptae esse dicuntur. Quod mihi probare tamen
non possum. Kessler enim hac ratione explanare non potest
quod iam Xenophon candem causam ac Plutarchus
protulit; itaque caput decimum quartum tamquam „spä-
terer Zusatz" intellegitur. ■•) Attamen hanc rem aliter se
habere arbitrer. Iam vidimus Platonem eodem consilio,
ne peregrini in civitatem optimam malum inferrent, cives
x^TToSnyLsh vetuisse neque eos x>.Kovq sivisse. Pere-

excepit, quem SviiJLOTix recipiendum censuit. Praeterea
curandum est ne i.s, qui venit tu\'j Trxp" ^ptiv ^sccpûv xvTh-
TpoCpo: xX}.y\\q %ûpxs, annos natus minor quinquaginta sit,
TTphç TOÔTU x^iSiv Tt KxXov iSsTv TCCV £v Txïç xhKxii; 7réKe<Jlv
hxcpépov èv )cx?.Xovx7ç >} kx) S£ï!;xt Tt kxtx txùtx «AA»? ttoAs/.

Alibi praescripsit ut civitas pcrfectissima procul mari
exstruatur, quod nisi ita sit: ISet... vofio^erûv ^tluv rtvxv,
s] [ivi TTCAA« Tf sfisXXsv vi^\'a kx) ttoikIXx kx) CpxüXx £!;siv TOtXÙTVi
Cpûjst y£vo[/,£vyi-^) Socratem Adeimanto roganti civcsne hac in

4) Quod nuper K. Münscher, Thilologus 1920 p. 24 A. 4 denuo
refellit. cf. Beloch 1. c. II. 2.» p. 22.

civitate optima, utpote qui urbis voluptatibus non fruantur,
neque agros neque domos pulchras neque opes possideant,
èTTtKovpcvç (MT^wTOvq SC arbitrcntuf, respondentem facit: Nä/,
v,-j iycc, kx) txvtx y s stttdirioi kx) ov^S ^/t&cv trpo: roi:

Facile igitur est intellectu Platonis rationes ac placita
ad scriptores posteriores multum potuisse nec
miramur Plutarchum tales sententias ostendisse. Decebat
optimae civitatis ; cives xTTÔhYifielv vel peregrinos recipere
vetari; unde sponte efficitur ut Sparta, cum tamquam
civitas pulcherrima depingeretur, hac quoque re optima
cogitaretur.

Sed iam Xenophon causas morales attuHt cur Spar-
tanis interdictum fuerit ne ex urbe egrederentur neu pere-
grinos exciperent.

Nonne fieri potest ut Xenophon a Piatone haud dis-
senserit eademque ratione vim peregrinam ac perniciosam
arcendam censuerit? Qua in quaestione versantibus nobis
locus ex Cyropaedia occurrit, ubi dixit apud Persas legibus
sanctum fuisse ne in iUv^kpx-j xyopxv unquam tabernarii
venirent cc? iJLiyvvvjTxi ^ tîwtwv rvpß-/i r^ rüv TreTrxihv-
fibciv £ÙKS7f(,lx, quo loco igitur commendat ut vim malam
externam caverent. Mihi probabilius fit et Xenophontem
et Platonem Socratem respexisse, quippe qui sic lau-
detur: kx) ö-jt\' stt) ^sxpix-j ttxttot sk ty,: tts/.sxc è^ijx^eç
[,ÖTi [^h xTTx!; sU \'Id^yiy,] C\'jre XAX07£ cùlxiJt.c7s, ii TTCI
7tpxtsv7ôlj,(v0ç, cvt£ x/.xy/v xttoh\'^ljlixv ttt0r^7ü3 ttxttcts utttsp cl
x?j.ci xv^pxttol, c\'jv t-^tl^vllix 7è ttc/.swq cùss vcfixv

rx re x/.>.x kx) ttxUxç h xùr^ t7ror^7U, i: xp£7k0\'j7y,: 701 ry,ç
TTÔ/.suq. Theoretici eandem viam inierunt atque conten-
derunt civitatis bonae civibus nihil ultra urbem suam
appetêndum neque aliénas viscre cupiendum esse. Rursus
consilia quae Lycurgo supponuntur sine dubio Xenophontis

animo valebant. Verba cttccç (jim pcßiovpyixq o\\ ttoXîtxi xtto
txv ^évccv £{^77![^träxivt0 Xenophontem theoreticum produnt.
Xenophontem addidisse haec omnia: ^podbsv tcvtov fieri
intellegere iam possumus. Quo tempore Spartani harmo-
stae exibant Xenophon non iam dicere potuit eos suis
temporibus xttoT/iiisIv vetari. Neque Xenelasia, qualem
quondam valuisse descripsit, sal va nec intégra est; obser-
vavimus enim Xenophontem scivisse Spartanis cum pere-
grinis usum fuisse. Denuo ut ita dicam coactus est ut
hoc interdictum, ne Spartanis cum finitimis ullum com-
mercium esset, quod sibi pulcherrimum videbatur, in dies
longe antecedentes, Lycurgi aetatem auream, referret.

In his capitibus perscrutandis vidimus igitur Xenophon-
tem sibi non proposuisse ut hoc libello Lacedaemoniorum
reipublicae imaginem plenam veramque depingeret. Insti-
tuta ipsa non descripsit, multo magis philosophorum modo
ea examinavit ac imprimis de rationibus moralibus, quibus
permotus Lycurgus ea dedisset, egit. Praeterea identidem
observavimus eum instituta ut omnibus lectoribus nota
aut plane omisisse aut breviter obscureque indicavisse.
Modo res, quae sine dubio a Spartanorum vita cotidiana
deflectebant, narravit, modo rerum, quae Spartae revera
valebant, causas ex suis ipsius cogitationibus profectas
attulit ita ut in mente nostra falsa quaedam imago exsistat
necesse sit. Laudatio continua Spartanorum Icgum insti-
tutorumque est, quae tamquam placita Socratica perfecta
adumbrantur, locis communibus, nonnumquam ab argu-
mento ipso alienis, et sententiis ex scriptis rhetoricis
receptis abundans, plane >.ôyoq iTrilsiKTiKsg. \') Quae cum
ita sint statuere iam licet hunc libellum ad Spartanorum
instituta cognoscenda minimum valere.

i) cf. II abb en 1, c. p. 50; in p. 63 argumentationem sic conclusit:
„eum (se. hunc libellum) a philosophe, ut virtutes cynicas exponeret, non,
ut Bazin vult, a politico Xenophonte... scriptum esse apparet". Ilabben,
Joël secutus, cynicorum auctorilatem mea quidem sententia in maius
sustulit.\'\'Schenkl, Berl. Phil. Woch. 1908 p. 3 hoc indicium fecit: „sie
ist ein sehr mittelmäsziges Durchschnittswerk sophistisch-rhetorischer Rich-
tung, ein ^óyo; iziStiterixó;____ Bu solt. Griechische St.iatskunde I p. 86

scripsit: „Es ist ein idealisierendes Bild, wie es uns auch bei Piaton und
den Stoikern entgegentritt".

Adhuc ea quae Xenophon his in capitibus tradidit cum
iis quidem, quae scriptores priores, ad quos theoreticorum
dogmata rationesque iam non valebant, nos docuerunt,
comparavimus, omnia autem quae extremis annis Spar-
tae inventa sunt plane negleximus.

Inquiramus igitur num haec monumenta ex saeculis
praeteritis relicta nobis Spartae imaginem ostendant, qualem
Xenophon descripsit.

Spartae multa vasa et signa eburnea reperta sunt ita
ut ea ab ipsa geometrica arte usque ad quartum saeculum
persequi possimus. Opus pulcherrimum saeculo septimo
oriundum est, quod saeculo sexto deterius iam fieri ani-
madvertimus. Ex colore, forma, lineamentis haec vasa in
sex genera dividuntur. \') Vasa Spartae autem reperta
mirum in modum nobis ea, quae Cyrenaea dicuntur,
in mentem revocant. Quam similitudinem viri antiquae
artis studiosi alii aliter explicaverunt. Sunt enim qui putent
omnia vasa, etiam Cyrenaea, Sparta oriunda esse atque
inde magnam vasorum exportationem fuisse, cum alii
arbitrentur ea Cyrenis confccta esse. Sed iam diu ante-
quam Britanni hanc testarum multitudinem Spartae cfib-
derunt, viri docti animadverterant vasis Cyrenaeis indicia
esse, quae animos Spartam intendebant. Sigma in vase,
quod Arcesilai dicitur, repertum serpentis simile, malum
punicum, angues spatium complentes, animalia iuxta vel
sub sedcm allata, ut his exemplis utar, quae saepe in
vasis Cyrenaeis depinguntur, in monumentis Spartanis non
desunt. Hodic autem multis testis Spartae inventis haec
similitude magis iam expressa est. Aves aquatiles cervi-
cibus ct cruribus longis vasorum Cyrenaeorum propriae

3) Milchhöfcr, Anfange der Kunst in Grl. p. 181, qui putat ea ex
Greta oriunda esse. De Spartanorum monumentis cf. Athen. Mitt. II. 1877
p. 303, 459, tab. XX, XXI, XXII, XXIV, XXV.

4) Puchstein, Kyrenaische Vasen, Arch. Ztg. 1881 p. 215, qui sic
conclusit „Ornamentik wie Kompositionsweise der kyrenäischen und rhodi-

in Orthiae simulacris inveniuntur (p. 74) atque lotos modo
insigni descripta in vasis Lacedaemoniis quoque nobis
occurrit.

Spartae tanta multitudine horum vasorum reperta non-
nuUi viri docti contenderunt nunc sane negari iam non
posse ea ex Sparta exportata esse, inde peregre igitur
veniisse. \'.)

Inveniuntur autem qui perseverent Cyrenis vasorum
officinam fuisse atque ostendant haec vasa monumentis
A e g y p t i i s similHma esse. Etenim in Aegyptiorum monu-
mentis saepe viri domino sedenti tributa et praediorum
fructus ofiferentes repraesentantur, quae illo aspectante
penduntur; imaginem igitur ostendunt quahs in Arcésilai
vase dehneatur. Quibus in monumentis panthera quoque
sub sella iacens invenitur. Quam Aegypti vim ex situ
facile intellectu sane est. -) Quibus autem opponendum
est nobis in Spartanorum quoque monumentis saepe
animalia iuxta domini sedem iacentia occurrere, neque
signis plumbeis, ad Orthiae templum repertis, pantheras

sehen Vasen sind einer Metallindustrie nachgebildet die zu kyprisch-phöni-
kischen Werkstätten die alternitchsten Bezüge hatte".

j) cf. B. S. A. XIII. p. 135. In B. S. A. XIV. p. 30 Droop gravibus
verbis argumentatus est haec vasa Spartae facta esse; atque similiter iudi-
cavit in: The dates of the vases, called Cyrenaie, Journal of Hell. Studies
XXX. 1910 p. I sqq. In p. 23 legimus: „It is clear that in the 6 cen-
tury Laconia did a considerjible export trade in vases, and therefore
it is probable that it was with a view of competition with this trade that
.some Attic potters began to copy the Laconian style". Putat enim Nicos-
thenem artifices Lacedaemonios imitatum esse. G. Karo, Jahrbuch des
Kaiserl. Deutsch. Archäol. Instituts 1909 p. 115: „Die lakon. Keramik
bildet jetzt eine geschlossene Entwickelungsreihe von der geometrischen
bis in die hellenistische Zeit. Einheimische Herkunft wird durch aufge-
malte Inschriften bezeugt. Die bisher sog. kyrenäische Ware reiht sich in
diese Entwickelung nun mit Sicherheit ein als höchste Blütezeit". — Die
königl. Vasen-Sammlung zu München Bd. I. 1912 p. 32 „Lakonische Ge-
fäsze" tractavit, in quibus vasa Cyrenaea quoque numeravit. Similiter
Busch or, Gr. Vasenmalerei p. 119 vasa Cyrenaea Sparta oriunda esse
censet.

3) cf. Tod and Wace, A catalogue of the Sparta Museum p. 107 fig.
10, p. 103 fig. 2.

nec leones defuisse. Nempe fieri potest ut apud Spartanos
quoque Aegyptiorum auctoritas valueirit, quoniam Spartae
cum Aegypto commercium fuit. \') Praeterea quod in
Arcesilai vase silphium penditur argumenti loco afifertur
quo demonstrent haec vasa Cyrenis confecta esse; sil-
phium apud Cyrenaeos solos magni ponderis fuisse con-
tendunt. -) In quo acquiescendum esse mihi non videtur;
fieri enim poterat ut artifex Spartanus a viro Cyrenaeo
iussus vas eflfîngere talem imaginem delegerit ut emptorem
delectaret. Sed quod Sami tales testae inventae sunt
quales Cyrenaeae multo magis obstare mihi videtur quo-
minus arbitremur vasa Cyrenaea Sparta oriunda esse. Quae
vasa Samia Cyrenis fabricata esse rursus contenderunt,
atque id hinc explicaverunt quod Samiis cum Cyrenaeis
commercium fuisset. Hodie autem vasis Spartanis cog-
nitis pari eodemque iure haec vasa Samia Spartana nomi-
nare possumus.\'\') Attamen cos, qui dicunt Spartam et
Samum et in Etruriam vasa exportavisse, fines tran-
siisse arbitrer. ®) Mihi probabilius fit et vasa Cyrenaea et
Lacedaemonia ex eodem initio profecta esse, ac Orientem
in utramque partem magnum momentum habuisse.

Orientem enim ad vasa Spartana multum potuisse inter
omnes viros artis veteris studiosos constat, sed disputant
qua via Orientis genus atque ars Spartam attigerit. Quod
multa signa eburnea Spartae inventa") rebus in Lydia
rcpertis\') simillima sunt comprobare sane potest hanc
Oricntalis artis vim per Lydiam artifices Spartanos cepisse. «)
Mercatores qui Sardes pctebant Ephcsum practerirc sole-
bant. Neque dcsunt qui contcndant Phoenices per Cyprum
orientalium artium opera in Spartam transtulisse atque

demonstrent calceorum Cypriorum formam in monumentis
Spartanis usitatam fuisse. \') Fieri profecto potest ut Spar-
tani et per Phoenices et per Lydos Orientis artis prae-
cepta didicerint.

Etiamsi non arbitremur vasorum Spartanorum expor-
tationem tantam fuisse ut haec vasa non solum Cyrenis,
sed etiam Sami et in Etruria reperta sint, id tamen ea
quae Spartae inventa sunt manifesto demonstrant, Spartae
vasorum officinam floruisse atque Spartanis indolem ad
artem egregiam iudiciumque intellegens fuisse. Nec
miramur: sculpturae enim monumenta relicta nobis Spartae
imaginem a multorum nostri aevi historicorum opinio-
nibus, qui Spartam tamquam civitatem fere barbaram ac
incultam, cui elegantia prorsus deesset, descripserunt,
alienissimam iam ostenderant.

Tum demum cum Spartani magis magisque rei militari
studebant opera artificiosa evanuerunt.

Imago igitur, qualem veteris artis monumenta nobis
offerunt, ab ea quam Xenophon his in capitibus adum-
bravit, plane abhorret. Haudquaquam animadvertimus
cultum atque humanitatem Sparta prohiberi; usque ad
saeculum quintum artem ibi eadem ratione qua in ceteris

\'i) Droop, Journal of Hell. Studies XXX. 1910 p. 32 cf. Thompson,
Journal of Hell. Studies XXIX. 1909 p. 304, Hogarth, Jonia and the
East p. 37.

2) Hogarth, Some recent archaeological discoveries,Fortnightly Review
1908 p. 598.

3) Tod and Wace 1. c. p. loi : „It will-be thus seen, that a history
of Spartan art cannot be drawn from literary sources. But in spite of their
character the Spartans would not seen to have been unartistic". Karo
1. c. p. 115 „Wie es denn überhaupt das wichtigste Ergebnis der engli-
schen Grabungen ist, uns eine altlakonische Kultur von ungeahntem Reich-
tum und Raffinement zu enthüllen". Perrot-Chipiez IX, p. 509: II
paraît démontré par ces fouilles que Sparte a eu de très bonne heure et
a gardé fort longtemps une industrie céramique qui\' fut assez active pour
suffire, presque à elle seule, aux besoins de la consommation locale.,..
Quand les modernes ont commencé à étudier l\'histoire de la Grèce antique
et qu\'ils ont tenté de l\'écrire, ils se sont parfois représenté Sparte comme
une cité presque barbare, qui.. . serait restée étrangère au goût et au
sentiment de l\'art" Deinde multis exemplis allatis contrarium indicat, cf.
G. Dick in s, the art of Sparta, Burlington Magazine 1908 p. 66.

urbibus crevisse observamus. Scriptores temporis prioris
et ea quae Spartae inventa sunt eodem animos adducunt
atque Spartanorum civitatem ab ea, quam laudatores
quarti saeculi descripserunt, alienam et diversam ostendunt.
Xenophontis AxKs^xtfiovtcc-j xcXitsIx una ex multis libellis
eodem consilio scriptis est, \') qui omnes hanc memoriam
vitiosam tradiderunt. Quoniam autem nunc scimus rerum
scriptores et apud gentes feras ac barbaras et apud Spar-
tanos easdem rationes perfectas cogitavisse, intellegimus
Spartam hoc modo multis in rebus reipublicae incultae
imaginem ofiferre, cui civitati optimae omnia vitia, quae
Athenienses quarto saeculo aegre ferebant, defuerunt. -)
Quam adumbrationem veritati historicae non congruisse
perspicuum est.

1) Wilaniowitz, Homerische Untersuchungen 1884 p. 273 : „Die Grund-
lage der vulgären Spartan. Tradition ist in jener Zeit 403—350 gebildet",
cf. Ed. Meyer, Forschungen I p. 251.

2) Itaque fieri poterat, ut Nillson, die Grundlagen des spartan. Lebens,
Klio 1912 p. 308 Spartanorum instituta tamquam veterrima et ex gentium
incultarum moribus explicanda describere posset, hoc Xenophontis libello
et Plutarchi vita Lycurgi fontibus usus.

Andocides De myst.\' 74. p.
Antiphon Diels, Frgm. der
Vorsokratiker II p. 602
fr. B. 60. p.

II 6.*
Aphorismi II 17.
Stob. Flor. loi. 22.
Anonymus Jamblichus ■
Diels 1. e.
II I. p. 638.
II p. 633. 7. I.
II p. 632 6. I.
Inscriptiones

Cyn. XVII,	P-	54-		. 691 E.	P-	97-
Lysias c, Alcib. I, 7,	P-	95 n-	4-	696 B.	P-	37-
I. 9.	P-	95 n.	3-	705 A.	P-	115.
Macrobitis Sat. V.				705 B.	P-	42.
xvin. 16.	P-	55-		712 D.	P-	91 n. 4.
Nicolaus Damasctnus				721 A.	P-	7.
I<\\ II. G. fr. 102.	P-	59 n-	5-	729 A.	P-	42.
109.	P-	22.		731 A.	P-	64.
III.	P-	22.		736 D.	• P-	42.
114.	P-	96.		739 C.	P-	24, 42,
114. 6.	P-	25-		741 E.	P-	42.
114- 13-	P-	97-		742 A.	P-	41.
"S-	P-	55-		742 C.	P-	26,
123.	P-	22,27,43.	743 D.	P-	42.
Pausatiias III 14, 8,	P-	72 n.	3-	744 E.	P-	42.
III 16. 10.	P-	70 n.	5-	754	p.	42.
Plato				757 A.	P-	42.
Alcibiades I 122 D.	P-	36.		762 E.	P-	88.
339 A.	P-	6.		763 B.	P-	66.
Alcibiades II 149 A.	P-	37-		770 D.	P-	104 n. 2,
Convivium 173 B.	P-	54-		772 D.	P-	16.
Critias iio C.	P-	42.		774	p.	26.

943rD.
..V 949 E.
950 A.
950 E.
953 B.
953, E.
961 A.
; 964 B.
Resp. 146 D-
. 37I\'b.

464 B.
464 E.
466 C.
497 B.
\'499
-545-
♦ 547 O-
548 A.
548 B.
548 C.
55° E.
558 D.

Iniuria Müller-Strübing (Neue Jahrbücher f. Philo-
logie und Pädagogik CXVII p. 47^ sqq.) et Rühl in
Xenophontis AxKslxifiovioov ttoXitsIx V. 4. vocem ovx tol-
lendam censuerunt.

Axxs^xißOvluv TTO.iTslx c. XIV a Xenophonte abiudi^
candum non esse arbitror. (cf. Gemoll, Berl. Phil. Woch.
1920 p. 868).

Xen. Axx. ttoX. V. 8. legatur: ßn ttôvouç xùroTq
êXÛTTCuç TÛv ffirluv yl-yvsj^xi.

Verba (<puyov xxxôv, eilpcv xßsivov et in sacris nuptialibus
ct in mysteriis pronuntiata spectant ad omnes ritus quibus
transitus aliquis significatur (quos van Gennep „rites de
passage" vocavit).

Hornstein (Wiener Studien 1918 p. 102), qui apud
Xenophontem (Conv. IL 9) inserto vocabulo yvüfiiiv legere
vult: ort )5 yvvxixslx cpvtrig ovTiv xeipccv rijg rov xv\'^pog cvctx
Tvyx.xvsi pcifiy^g Ts kx) l^x^og ^sïrxi, antithesin

Livius XXL 18. 11 si vos non tenent foedera vestra
nisi ex auctoritate aut iussu vestro icta, ne nos quidem
Hasdrubalis foedus, quod nobis insciis icit, obligare potuit.

Liviüs XXVII. 31. 8 uni etiam principi Achaeorum
Arato adempta uxor nomine Polycratia ac spe regiarum
nuptiarum in Macedoniam asportata fuerat.

Tacitus, Annales XV. 50. Et cepisse impetum Subrius
Flavus ferebatur in scaena canentem Neronem adgrediendi,
aut cum ardentc domo per noctem hue illuc cursaret
incustoditus.

Osculaque ore teg it consuetaque pcctora plangit
Omnino lectio legit recipienda est.

Quod in ludis Capitolinis Sardi venales venibant.
Festus (ed. Lindsay p. 428) iniuria ex causis historicis
explicavit.

Syssitia zijn overal in de Oude Wereld een militaire
en niet een sociale instelling geweest.

Ten onrechte ziet men in hetgeen Xenophon Resp.
Lac. c. VI meedeelt sporen van gemeenschappelijk bezit
in Sparta.

De door Glotz (Daremberg-Saglio s. v. Expositio) aan-
gehaalde plaatsen bewijzen niet dat het te vondeling
leggen van kinderen, geboren uit een wettig huwelijk,
een algemeen voorkomend gebruik is geweest in Grie-
kenland.

Dc gronden die Ed. Meycr, G. d. A. II § 73 aan-
voert om te bewijzen dat de naam der godin Athene
van de stad afgeleid is, zijn niet afdoende.

Politica 1272 b 33.	p. 80.		Cicero Tusc. II 20.	P-	71 n. 2.
1273 a 20.	p. 106 n.	3-	Tusc. V 27, 77	P-	72 n. 3.
1274 b 9.	p. 20.		Clemens Alexandrinus Strom. .
1275 b 10.	p. 100.		VI 2. 9.	P-	7.
1293 b 8,	p. 106 n.	3-	VI 2. 22.	P-	10. .
1293 b 14.	p. 106 n.	3-	VI. 2. 24. 5.	P-	23 n. S.
1294 a 2.	p. 89.		Critias F. II. G. 11.68,	P-	7, 53-
1294 b. 23.	P- 37-		Athen. Dcipnosoph.
1294 b 27.	P-57,79n-5-	X 432 D.	P-	83 n, I.
1294 b 30.	p. 98.		XI 463 F.	P-	83 n. I.
1299 a 22.	P- 52-		Demosthenes XVIII (pro
1300 a 4.	p. 52.		Coron). p. 275. 9.	P-	84 n. 2.
1301 b 2.	p. 106 n.	3-	XX 107.	P-	99.
1306 b 28.	p. 106.		Dio dor us V 9.	P-	80 n. 2.
1306 b 36.	p. 37-		VII 12.	P-	43 5-
1324 b 8.	p. 61.		XIV 13.	P-	90.
1329 b 7.	p. 80.		Diogenes Laertius
1329 b 22.	p. 81.		VI I. 2.	P-	70.
1330 a 2"	1>- 79-		VI 5-	P-	64.
1333 h 6.	p. 61.		VI 11.	P-	17.
1333 12-	p. 61.		VI 31.	P-	54, 66.
1334 b 30.	p. 7.		VI 103.	P-	49.
1335 a 23.	p. 16.		VI 104.	P-	70.
1335 a 30.	p. 17.		VIII 10. •	P-	39.
133s a 39-	p. 10.		VIII 23.	P-	39-
1335 ^ 12.	p. 9.		Ephorus
1336 a 4.	p. 58.		Diod. VII. 12.	P-	43-
1336 a 40.	P- 52.		Strabo 199.	P-	59-
1337 a II.	p. 50.		302.	p. 22,43, 59-
1338 b II.	p\'. 61.		481 initio.	P-	2.
Athtmeus Dcipnosoph.			482. 19.	P-	2.
IV 138 D.	p. III.		483-	P-	56 n. 6.
IV 138 E.	p. III.		f. Nic. Damasc. fr.
IV 138 E.	p. III.		114. 6.	P-	25.
IV 139 E.	p. 12.		Euripides
IV 140 C.	p. 82 n. 3.	Andromache vs. 146	P-	34-
IV 140 E.	P. 37.		153	P-	25.
IV 140 F.	p. 37,82 n. 3.	>77	P-	19.
IV 141 C. I).	p. 82 n.	3-	211	P-	34-
IV 163 E.	p. 54-		451	P-	34-
VI 233 F.	p. 33-		595-	P-	12.
VII 278	p. II.		909.	P-	19.
X 432 D.	p. 83 n.	I.	Eleclra vs. 701.	P-	34-
XI 463 E.	p. 83 n.	I.	"30-	P-	39-
XI 483.	P- 53 n.	4-	Ilecabe vs. 596.	P«	17 n. 3.
XIII 566 A.	p. 44.		Helena vs. 571.	P-	19.
XIII 566 E.	p. 14.		933-	P-	25-
XIV 632 F.	p. 12.		1105.	P-	IS-

		I
Heraclid. vs. 233.	P-	17 n. 3.
297.	P-	17 n. 3.
Hippolytus 529.	P-	15 n. 5.
666.	P-	63 n. I.
Iph. Aul. vs. 509.	P-	39-
543-	P-	15 n. 5.
Medea vs. 627	P-	15 n. 5.
Phoenissae 536.	P-	39-
Supplices 312.	P-	88.
Fragmentum 22.	P-	16 n. 4.
77-	P-	49-
166.	P-	49-
187.	P-	IS n. s.
342.	P-	49-
345-	P-	88.
417.	P-	24.
S29-	P-	9-
SS9-	P-	40.
621.	P-	40 n. 1.
629.	P-	40.
644.	P-	23-
798.	P-	16 n. 4.
799-	P-	16 n. 4.
870.	P-	88.
890.	P-	49-
893-	P-	49-
970.	P-	16.
Harpocration s.v. xui yxp
\' ri n>iStvx r£Sv fix^inuv
avev rtjf r&v xpx^vruv
fui^tlt xTToStiiieîv,	P	. 114 n. 3.
Heraclides Ponticus
F. H.G. Hp. 211
fr. 8. p. 57 n. 2, 59 n. 6.
Herodotus I 65.	P-	77, 97-
I 2I6.	P-	21.
II 80.	P-	loi n. 4.
II 92.	P-	19.
II 167.	P-	46.
Ill 47-	P-	121.
, III 56.	P-	31-
Ill lOI.	P-	21.
^ III 148.	P-	31, 108.
IV 104.	P-	i8n.2,2i.
IV 172.	P-	21.
IV 176.	P-	21.
IV 180.	P-	21.
V S-	P-	21.

Theopompus fr, 197.	P-	110,	Cyropaedia I 2. 11,	P-	59-
Thucydides I 6,	P-	35-	I 2, 13,	P-	51.
I 6. 4.	P-	56.	I 2, 14.	P.	lOI.
I 70, 8,	P-	61,	! I 3, 4-	P-	59-
I 80. 4,	P-	35-	I 5, 12,	P-	69,
I 109,	P-	36.	I 6, 17.	P-	59.
I 121. 3.	P-	36.	II I, 28,	P-	85.
I 123.	P-	36.	11 3, 8.	P-	64, 87.
I 129,	P-	36.	VII 5. 80,	P-	69,
I 132-	P-	89.	VIII I, 2,	P-	87,
I \'37-	P-	34-	Vlll I, 34.	P-	66.
I 141.	P-	36,	VIII I. 36.	P-	56.
I 144.	P-	109,	VIII I. 38.	P-	84,
11 8.	P-	90.	VIII I. 42.	P-	62,
II 13.	P-	IIO.	VIII 7. 10,	P-	lOI,
n 37.	P. 3, 36, 88.	Ilellenica II I, i.	P.	53-
11 39-	P-	61, 109.	III 3. 5-	P-	104.
II 43. 6.	P-	93.	III 3. 6,	P-	104.
II 46.	P-	65.	IV 5- 4.	P-	56.
IV 26,	P-	36.	V 3- 13-	P-	112,
V 15,	P-	36, -	V 3, 17.	P-	81,
V 34-	P-	36.	VII I. 8,	P-	61, 87.
V 43.	P-	IIO,	Iliero LK 10.	P-	94.
V 67,	P-	36.	Memor, I 2. 61,	P-	112,
V 68,	P-	5-	I 3. 5-	P-	58.
VI 89.	P-	IIO n, 1,	I 5, I,	P-	84 n, 2,
VII 75-	P-	77-	I 6, 2,	P-	55.
VIII 6.	P-	IIO n. I.	11 I, 6.	P-	56.
Xanthus F. II. G, fr. 28.	P-	22.	II 2,	P-	17.
Xenophon			11 3. 10.	P-	lOI,
Ages I 27,	P-	87.	II 6. 32,	P-	58, 104.
II 8,	P-	64,	II 6, 23.	P-	43-
VII I.	P-	87.	III 4. 8.	P-	94-
IX 6.	P-	30.	III S. 15-	P-	65, lOI.
XI 3-	P-	94.	III 5, 21,	P-	86.
XI 7.	P-	102.	III 12,	P-	65.
XI 14.	P-	102.	III 13. 2,	P.	58.
XI 7, 9, 14.	P-	3\'.	IV 4. 15.	P-	86.
An.ib.isis IV 6. 14. p,	,60	, 105 n, 2.	IV 4. 23.	P\'	17.
Convivium II 16.	P-	85,	IV 5- 4-	P-	58.
II 22.	P-	II, 85.	Oecononi. IV 2.	P-	46.
Vlll 39.	P-	112,	IX 13.	P-	94.
Cyropacdi.i I 2. 2,	P-	51-	X II.	P-	9, 11,85.
I 2, 3,	P-	116.	XIII 10,	P-	94.
I 2, 4-	P	«5-	XIV 7.	P-	94.
I 2, 8,	P-	87, 58.	XVII 3.	P-	56.
I 2, 9,	P-	62, 66.	XXI 5,	P-	87.
I 2, 10,	P-	56.	Zeno fr, 268,	P-	44.

	: \' \' \' ■ *
	. ■ -v \'\'.i ■ ■ .\'. ; ■ ■

	■ .-\'iV . ■ ■ ■ . \' ■• ,