ONDER REDAK TIE VAN
Prof. Dr. J. G. VAN BEKKUM, Voorzitter.
J. DE VRIES, Penningmeester.
Dr. F. W. VAN ULSEN, Dr. H. J. BREUKINK,
Prof. Dr. P. WENSVOORT, J. H. NIEUVVENHUIZEN
cn Dr. A. OSINGA, Leden.

1. Slechts achter de namen van de auteurs van originele artikelen worden de vol-
ledige titels der artikelen vermeld.

2. Wanneer achter een onderwerp de naam van de auteur wordt vermeld, verwijst
dit naar een origineel artikel over dit onderwerp.

AKKERMANS, J. P. W. M. en HILL, W. K. W.; Yersinia enterocolitica
serotype 9-infectie als storend element bij de serologische diagnostiek van

ziekten; KOMMERIJ, SCHILLHORN VAN VEEN en VERNOOY) ... 1326
Anesthesie bij hond en kat onder praktijkomstandigheden (LAGERWEIJ) ... 41
Anesthesie (geleidings-) van voor- en achtervoet van het rund (HARTMAN

.Arteriosclerosis en filariasis als oorzaak van sesamoiditis en podotrochleitis bij

Beresperma (verdunning, bepaling van phenylalanine-alpha-ketoglutaraat
transaminase als criterium voor . . . met behoud van fertiliteit; VAN DER

van Nederland, nu en in de toekomst", oktober 1971, Utrecht ... 1468
Symp. „Bioenergetics and Temperature regulation", juli 1971,

Colloquium (XIX) Proteides of biol. fluids, april/mei 1971, Brugge 173
Conférence (3) Exper. Méd. et chirurg, chez les Primates, juin

Symp. (VIII) Geschichte Vet. med., Juni 1971, Nürnberg 430, 634
Europ. Society Exp. Surgery, VII Congr., April 1972, RAI,

Gesellschaft Versuchstierkunde, Tagung, April 1971, Hannover ... 1470
Instituutsdag, Inst. Veevoedingsonderzoek „Hoorn", september 1971,

Nat. Symp. Medische Informatica, oktober 1971, Utrecht ... 1048, 1347
Ned. Natuur en Geneesk. Congr.; 43e Congr.dag, oktober 1971,

DEVRIESE, L. en DEVOS, A.; Vibrio spp. bij pluimvee; isolatie, identifi-
catie en experimentele infectie ...................................................... 193

Diergeneeskundige Studenten Kring ..................... 373, 443, 583, 714, 1636

Dieten, S. W. J. van; Dankwoord (Afd. Noord-Brabant en Limburg 100 jaar) 1544
Dieten, S. W. J. van; Een woord van welkom en herdenking (Afd. Noord-

764, 83l, 918, 983, 1051, 1112, 1215, 1281, 1351, 1421, 1476, 1560, 1630, 168\'^
Dorssen, C. A. van; 119, 160, 220, 221, 224, 279, 282, 284, 348, 416, 417,
418, 420, 421, 476, 623, 625, 698, 699, 702, 820, 900, 901, 966, 967, 969,
1042, 1099, 1100, 1208, 1265, 1266, 1267, 1269, 1338, 1460, 1463, 1548, 1676
Droogzetten (behandeling met penicilline-streptomycine-nafcilline; POST) 408
DUYZINGS, M. .1. M. (zie RUITENBERG) ....................................... 802

Eperythrozoon coccoides ( bij laboratorium muizen; ZWART en KUIL) ... 1303
Ereprijs „Izaak Korteweg en Anna Ida Overwaterfonds uit Strijen"; (Schuf-

Gl. Bartholini (uitprepareren bij vette kalveren t.b.v. histologische controle op

GUINÉE, P. A. M., UGUETO, N. R. en LEEUWEN, W. J. VAN; Escheri-
chia coli met resistentiefactoren bij vegetariërs, baby\'s en niet-vegetariërs 141
GUNNINK, J. W.; Bacteriologische bevindingen bij sectio caesarea bij de hond 45

HAAGSMA, J., OVER, J. H., SMIT, Th, en HOEKSTRA, J.: Een onder-
zoek naar aanleiding van het optreden van botulisme bij watervogels in

HORST, C. J. G. VAN DER, HENDRIKSE, J. en GEMERT, W. VAN;
Bepaling van phenylalanine-alpha-ketoglutaraat transaminase in beresperma

HORST, C. J. G. VAN DER en BRAND, A.; Oriënterend onderzoek naar de
invloed van toediening van MAP op de vorming van oestradiol-17 beta,

JACOBS, J., KLASENS, M. en PENNINGS, A.; Invloed van de monstername
op de resultaten van onderzoekingen naar de uitscheiding van antibiotica

Jorna, Tj. J.................................. 281, 476, 468, 553,1100,1210, 1268

Koliek bij het paard door liggingsverandering van het coecum (K.\\LSBEEK) 472
KOMMERIJ, R., SCHILLHORN VAN VEEN, Tj. W. en VERNOOY, J.
E.; Koppeldiagnose en -behandeling van door teken overgebrachte ziekten

Geneeskunde van het Kleine Huisdier 370, 640, 711, 1289, 1355
Directeuren vl.k.diensten en Keuringsdierenartsen 767, 768,

Personalia, 132, 189, 243, 303, 371, 438, 507, 581, 648, 713, 767,
840, 922, 999, 1053, 1117, 1217, 1289, 1356, 1423,

KOOPMAN, J. J., WIJBENGA, A. en BLOEM, A. C. M.; Enkele waarne-
mingen over het caroteen- en vitamine A gehalte van levers bij rundvee ... 1019
KOOPMAN, J. J., REUS, A. J. DE en HAAGSMA, J.; Een geval van botu-

KROES, R.; Volksgezondheidsaspecten bij oestrogeen toediening aan mest-
kalveren en histologische methoden van onderzoek om toediening van

KROES, R., RUITENBERG, E. J. en BERKVENS, J. M.; Onderzoek naar
de histologische veranderingen van het geslachtsapparaat van het vrouwelijk

LAAR, J. M. VAN DER, VERBERNE, H. J. C. en JAARTSVELD, F. H. J.;
Enkele proeven betreffende het sprayen, resp. het dippen van de spenen

LUBBERINK, A. A. M. E., OOYEN, P. G. VAN and MIEOG, W. H.
W. (t); Haemolytic anaemia in a cat; results of prednisone therapy and

Mededelingen van de Directie Veeartsenijkundige Dienst, tevens Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, 127, 174, 233, 295, 362, 433, 495,
572, 635, 750, 763, 829, 908, 981, 1049, 1110, 1213, 1276, 1349, 1419,

Oestrogenentoediening (uitprepareren Gl. Bartholini t.b.v. controle op . . . bij

PEELEN, J. P. J., HORN J. L. TEN en RUITENBERG, E. J.; Het uit-
prepareren van de Gl. Bartholini bij vette kalveren t.b.v. de histologische

PENNINGS A. (zie JACOBS) ................................................... 721, 715

Phenylalanine-alpha-ketoglutaraat transaminase (bepaling in beresperma als
criterium voor verdunning met behoud van fertiliteit: VAN DER HORST,

Quartel, T............................................................................ 280, 477

Rectificaties ............................................. 306, 508, 1290, 1357, 1425, 1636

Bacteriële- en virusziekten 119, 160, 220, 278, 417, 476, 623
698, 820, 900, 967, 1099, 1208, 1365, 1338, 1398, 1460, 1548

RUITENBERG, E. J.; Anisakiasis; Pathogenese, serodiagnostiek en preventie 948
RUITENBERG, E. J., DUYZINGS, M. J. M. en KAMPELMACHER, E.
H.; Onderzoek naar de betrouwbaarheid van de immunofluorescentieme-

SMIT, M. P.; Een vergelijkend onderzeok naar de meest geschikte tempera-
tuur voor de bebroeding van geënte voedingsbodems, in verband met de
bepaling van het aëroob kiemgetal in rauw gehakt en overeenkomstige vlees-
produkten ..............................................................................................................................................................863

Ameland (koppeldiagnose en -behandeling van door teken overge-
gebrachte ziekten; KOMMERIJ, SCHILLHORN VAN VEEN

K.I. in ligboxstallen en andere stallen I en II (WILLEMS) 215, 1457
Koliek bij paard door liggingsverandering van het coecum (KALS-

Texelse schaap (oestrusstimulatie en synchronisatie; GROMMERS) 1668
Tick-borne fever bij rund in Nederland (KUIL, MOLENKAMP,

VARIA 133, 140, 159, 214, 236, 260, 271, 276, 311, 319, 323, 361, 365,
404, 424, 551, 598, 662, 684, 740, 811, 1342, 1434, 1439, 1447, 1456,

Volksgezondheid (gevaren van antibiotiearesiduen en voedingsmiddelen; MOL) 663
VOOGD VAN DER STRAATEN, W. A. DE; Over het aangrijpingspunt van

VORSTENBOSCH, C. J. A. H. V. VAN; Het scanning elektronen microscoop 384
VOS, J. G., REINDERS, J. S., KRONEMAN, J. en PENNINGS, J. H.; Hy-
perkeratose bij runderen, veroorzaakt door chloornaftalenen en polychloor-

WENSING, Th. en SCHOTMAN, A. J. H.; De bepaling van ureum in bloed
met behulp van Azostix, vergeleken met de methode van Ambard en met de

WILSON, J. H. G.; Praktijkproeven met kunstmatige kiemkolonisatie als voor-
beeld van de problematiek bij het evalueren van middelen ter preventie

Yersinia enterocolitica serotype 9-infectie storend bij serologische diagnostiek

ZWART, D. en KUIL, H.; Een onderzoek naar het voorkomen van Epery-
throzoon coccoides bij laboratorium kolonies van muizen in Nederland ... 1303
Zwart, P. 119, 161, 164, 349, 554, 626, 629, 820, 900, 1209, 1267, 1399,

Het Hoofdbestuur van de Koninklijke Nederlandse Maatschap-
pij voor Diergeneeskunde heeft enige tijd geleden aan de af-
deling Gelderland gevraagd of het mogelijk zou zijn het jaar-
congres 1970 in Arnhem te beleggen, in verhand met het 100-
jarig bestaan van de afdeling Gelderland.

Wij hebben als bestuur van de afdeling Gelderland deze uit-
nodiging gaarne aanvaard.

Het gevolg daarvan is geweest, dat er een Comité Jaarcongres
1970 tot stand is gebracht en aan dit Comité heeft het Hoofd-
bestuur ook gevraagd om voor de voorbereidingen en ook voor
de technische leiding van deze dagen te willen zorgdragen. Ook
deze opdracht hebben wij in samenwerking met het bureau van
de Maatschappij gaarne aanvaard en uit dien hoofde mag ik
u allen hier deze dagen van harte welkom heten in Arnhem.

Uit het programma blijkt dat er een groot aantal actuele we-
tenschappelijke en maatschappelijke problemen aan de orde
zal komen. Wij wensen u gaarne toe dat de sfeer hier zo-
danig zal zijn dat die onderwerpen in goede collegiale verhou-
dingen besproken kunnen worden, zodat verantwoorde besluiten
genomen kunnen worden.

Hierna, mijne dames en heren, verleen ik gaarne het woord
aan de voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde, collega Van Riessen, voor het uitspreken
van de jaarrede van de Maatschappij.

Dames en Heren bestuursleden van Afdelingen en Groepen;
Dames en Heren leden, buitengewone leden en kandidaatleden
van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde;

Dat ons jaarcongres dit jaar in de stad Arnhem wordt gehouden is niet
zonder reden. Gisteren heeft de afdehng Gelderland, waar wij momenteel
te gast zijn, haar lOO-jarig bestaan herdacht. Bij een feestelijke bijeenkomst
in het Huis der Provincie is door een viertal sprekers de huidige ontwik-
keling in de diergeneeskunde op een voortreffelijke wijze uiteengezet.
Gaarne breng ik op deze plaats nogmaals de gelukwensen van ons allen
aan de 100 jarige afdeling over. Die gelukwensen gaan vergezeld van een
compliment voor het niveau waarop dit feest gisteren is gevierd.
Om de verbondenheid van onze Maatschappij met de afdelingen te tonen
heeft het Hoofdbestuur gaarne de uitnodiging aanvaard het jaarcongres in
Gelderland en met name in deze mooie stad te houden.

Alvorens dieper op de problematiek in te gaan, waarmee onze Maat-
schappij zich geconfronteerd ziet, wil ik gaarne een speciaal woord van
welkom richten tot enkele van onze gasten.

In de eerste plaats de vertegenwoordiger van de stad Arnhem, de wet-
houder van culturele zaken, A. Terstegge. Wij zijn U zeer erkentelijk voor
de medewerking die wij mochten ondervinden bij de organisatie van dit
congres.

Van de Gommissaris van de Koningin hebben wij bericht ontvangen dat
het hem onmogelijk was deze openingszitting bij te wonen. Zijn goede
wensen voor het welslagen van ons congres hopen wij de komende dagen
te verwezenlijken.

De vertegenwoordigers van de zusterverenigingen van Pharmacie en Tand-
heelkunde heet ik hier eveneens van harte welkom.

Het Hoofdbestuur van de Kon. Ned. Mij. tot bevordering der Geneeskunst
kan hier niet aanwezig zijn door het toevallige samenvallen van ons beider
congressen.

Het is mij een bijzonder genoegen de voorzitter en secretaris van onze
Faculteit der Diergeneeskunde, Prof. Wagenaar en Prof. Zwart, welkom
te heten. De problematiek betreffende de toekomst der diergeneeskunde
houdt U en ons gelijkelijk bezig. Ik hoop daar straks op terug te komen.
Ik spreek een woord van hartelijk welkom tot collega Van den Born, vete-
rinair Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid, tevens Directeur van de

Veeartsenijkundige Dienst. De wijze waarop wij als Maatschappij gelegen-
heid hebben over allerlei zaken met uw dienst in overleg te treden is voor
onze Maatschappij ook dit jaar weer van grote betekenis geweest. Dat wij
met behoud van ieders zelfstandigheid en verantwoordelijkheid door regel-
matig overleg tot overeenstemming kunnen komen is voor een niet on-
belangrijk deel te danken aan de hartelijke en open wijze waarop u dit
overleg met ons voert. Het is mij een behoefte u daarvoor op deze plaats
dank te zeggen.

Van de secretaris van de Gezondheidscommissie voor Dieren, Prof. Mol, is
bericht van verhindering ontvangen. Gaarne had ik hem willen zeggen
dat een permanent overleg tussen zijn college en de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde voorwaarde is voor een optimale dier-
geneeskundige begeleiding van onze landbouwhuisdieren. Dat van zijn zijde
dit overleg altijd gevoerd wordt op de van hem bekende manier en dat hij
in dit overleg altijd bereid is open te staan voor elk redelijk argument,
maakt ons aandeel in dit overleg zinvol. U staat mij toe hem daarvoor
op deze plaats dank te zeggen.

Ook het erelid, de oud-voorzitter van de Maatschappij, collega Hendrikse
heet ik hartelijk welkom; tevens mijn illustere voorgangers Karsemeyer,
Gommandeur en Thien. Het doet ons vreugd u vandaag in ons midden
te hebben.

Een woord van welkom wil ik ook richten tot de vertegenwoordigers van
de Diergeneeskundige Studenten Kring. De kontakten met uw kring zijn
steeds bijzonder open en hartelijk. Maar van een meer regelmatig kontakt,
waarop van onze zijde al zo lang is aangedrongen, is ook dit jaar weinig
gekomen. Wel hebben wij daarvoor een structuur geschapen in een com-
missie die de geledingen in het studentenleven zoveel mogelijk vertegen-
woordigt.

Het is mij een behoefte op deze plaats er bij u en onszelf op aan te dringen
onze kontakten regelmatiger te maken. Als voorzitter stel ik het bijzonder
op prijs door u in een open landauer naar Mereveld gereden te worden
door een zonovergoten land en daarbij ook nog mijn vrouw en kinderen
tc mogen meebrengen. Maar een meer continu overleg tussen u en ons
zou voor de diergeneeskunde en voor het verstaan van elkanders stand-
punten van het grootste belang zijn — zelfs al zou de rit dan mogelijk
niet door een zonovergoten, doch door een woest en onherbergzaam land
gaan. Elke ontginner heeft de eeuwen door het nieuwe land als zodanig
ervaren. Als we daar samen in op weg gaan hoeft zulks nog niet onaan-
genaam te zijn.

Naast de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, wil ik ook
de vertegenwoordigers van de pers hartelijk welkom heten.
Tenslotte wil ik de sprekers van hedenmorgen begroeten.
Ir. Geessink, dat u als directeur van de Vakdirectie Veehouderij en Zuivel
van het Ministerie van Landbouw de tijd hebt willen vrijmaken om voor
ons een blik in de toekomst te werpen aangaande de veehouderij in Neder-
land, stellen wij bijzonder op prijs. Het zal er toe bijdragen dat wij van
onze kant al het mogelijke doen de ontwikkelingen bij te houden.
Nadat ik u, Prof. Wagenaar, reeds begroet heb als vertegenwoordiger van
onze Faculteit breng ik u vanaf deze plaats dank voor uw bereidwillig-
heid uw visie op de ontwikkelingen in de diergeneeskunde voor de komen-
de jaren te willen ontvouwen.

Het is zinvol dat wij op onze Algemene Vergadering de namen van de
collegae, die in het afgelopen jaar zijn overleden, in herinnering brengen.
Mag ik u vei-zoeken hen door enkele ogenblikken stilte te willen gedenken;
R. Boerhof
H. Bos
P. Boonstra
P. J. M. Brooymans
Dr. J. van der Grift
H. H. ten Have
W. ten Hoopen
W. F. H. Janssen
J. Merkens
J. J. Moolhuizen
G. van der Most
G. Mus
E. Noordijk
S. H. Schaap

Eveneens zinvol is het u de leden te vermelden die door middel van een
Koninklijke onderscheiding publiekelijk erkenning voor hun werk verkre-
gen:

Prof. Dr. J. Jansen.
Tot Officier in de Orde van Oranje Nassau:
Dr. S. Koopmans,
Drs. A. van Keulen,
Dr. J. W. Thijn.

In het afgelopen jaar zag een opvallend groot aantal collegae, namelijk
14, hun wetenschappelijke prestaties bekroond met een promotie;
Collega G. F. de Boer
Collega H. J. Breeuwsma
Collega L. van der Heide
Collega P. van de Kerk
Collega B. Kouwenhoven
Collega R. Kroes
Collega J. M. van Leeuwen
Collega P. R. Rondhuis
Collega E. J. Ruitenberg
Collega J. M. F. Saes
Collega A. Schukken
Collega C. Terpstra
Collega J. A. P. Verhey
Collega J. Weisman

Een bijzondere vorm van promotie en wetenschappelijke prestatie was het
behalen van het artsexamen door collega Prof. Dr. A. A. Ressang op 29
mei van dit jaar.

In de zomer van 1848 ontvangt de Regering een brief van het Centraal
Veeartsenijkundig Genootschap, voorloper van onze Maatschappij. Die
brief bevat een met redenen omkleed verzoek het Centraal Veeartsenijkun-
dig Genootschap te willen erkennen als „een vereniging van wetenschap-
pelijken aard".

De schrijvers van de brief zijn F. C. Hekmeyer, paardenarts en G. J.
Hengeveld, veearts te Oegstgeest, voorzitter en secretaris van het Genoot-
schap, dat op 28 juni 1848 werd opgericht. De Regering kijkt wat vreemd
aan tegen die verbinding tussen veeartsenijkunde en wetenschap — weet
niet goed wat ze met dat wonderlijke verhaal over „de bevordering der
veeartsenijkundige wetenschap" moet aanvangen en vraagt Numan,
toen nog directeur van de Rijksveeartsenijschool, om advies. Hij staat
— als oorspronkelijk medicus — zo vreemd tegenover de gedachtengang
van zijn oud-leerlingen dat hij met een negatief advies komt: „een verhoogd
uiterlijk aanzien" is niet goed voor de veeartsen en „verheffing tot den ge-
leerden stand" is buiten de orde en de bedoeling. De Regering beschikt
dan ook op zijn advies afwijzend. „Er bestaan", zo luidt de beschikking,
„geen termen om door een erkenning van het genootschap een bepaalde
goedkeuring daarvan uit te drukken".

Elders*) ben ik dieper op dit stukje geschiedenis ingegaan, speciaal op de
belangrijke rol die Hekmeyer en Hengeveld later nog hebben gespeeld;
hier kan ik volstaan met vast te stellen dat het eerste verzoek van dieren-
artsen om erkenning gefaald heeft, omdat men aan het verkeerde eind
begon. Als een rode draad kan men deze roep om erkenning door de
geschiedenis van onze Maatschappij vervolgen. Het regent in die geschie-
denis moties, verzoeken, besluiten en conclusies aan de „Hoge Regering
des Lands" — zoals die toen nog heette.

Maar de „Hoge Regering" ziet er meestal niet veel in. De Maatschappij
voor Diergeneeskunde heeft in haar ruim honderdjarig bestaan met vallen
en opstaan moeten leren dat erkenning, op welk gebied der diergenees-
kunde dan ook, pas komt als de dierenartsen hun deskundigheid op dat
gebied hebben bewezen. Daarom heeft het moeilijke begin en wat men
toen noemde „de beheersing door geneesheren" — kenmerkend voor de
eerste vijftig jaar van ons bestaan — toch een jxisitief resultaat gehad.
Dat positief resultaat is geweest dat de Maatschappij voor Diergenees-
kunde vanaf het begin een taak heeft gezien in de diergeneeskundige
wetenschap omtrent en in de juiste beoefening van het beroep.
De strijd tegen de empirie kon pas gewonnen worden toen de deskundig-
heid bleek. Dat geldt mutatis rnutandis voor elk gebied waarin de dier-
geneeskunde optreedt.

Voor de keus staande tussen een vereniging die alleen opkomt voor de
belangen en de wettelijke erkenning van haar leden of een vereniging die
de ontplooiing en de juiste beoefening der diergeneeskunde tot haar be-
langrijkste taak ziet, is voor het laatste gekozen: „Bevordering der dier-
geneeskunde in de meest uitgebreide zin".

Die doelstelling plaatst ons vandaag voor een aantal vragen betreffende
de juiste toepassing van onze wetenschap en voor de noodzaak daarin

gezamenlijk een weg te zoeken. Ik noem de snel toenemende schaal-
vergroting in de veehouderij, de welvaart en de daaruit voortvloeiende
grotere mogelijkheden in de geneeskunde van het kleine huisdier, de steeds
meer aandacht vragende residuproblemen in vlees en melk en het complex
van problemen dat wij vandaag omschrijven met milieuhygiëne. Wij heb-
ben gisteren in 4 inleidingen een voortreffelijk overzicht van al deze onder-
werpen gekregen.

Deze explosieve ontwikkeling leidt binnen onze Maatschappij uiteraard
ook tot wensen ten aanzien van de opleiding van toekomstige dierenartsen.
Als de leden van onze Maatschappij voor deze en andere problemen staan,
dan moet de Maatschappij met het Tijdschrift, Groepen, Afdelingen en
Kringen de ruimte maken voor uitwisseling van gedachten tussen allen
die, hoe gespecialiseerd ook, zich met de diergeneeskundige wetenschap
bezighouden. Dan moet ook ons denken en onze opvattingen betreffende
de juiste uitoefening van ons beroep mee evolueren.

Ik geloof dat wij daartoe én historisch én om wille van onze toekomst
geroepen zijn. En dat wij als Maatschappij, behalve met de verzorging
van het waamemingsbureau en de behartiging van alle dagelijkse pro-
blemen, bezig moeten blijven met een beleid op langere afstand in deze
snel veranderende wereld.

Daarom verheugt het mij dat een aantal voorstellen die te maken hebben
met onze weg naar die zich aftekenende toekomst op onze afdelings-
vergaderingen behandeld zijn en thans op de agenda van onze Algemene
Vergadering staan.

Daarmede zijn ook de belangrijkste onderwerpen van deze jaarrede, die
toch altijd meer een blik vooruit dan een verslag wil zijn, als vanzelf ons
aangewezen. Dat ze voor een deel overeenkomen met de onderwerpen van
de vorige jaarrede, hangt samen met het feit dat wat toen in ontwikkeling
was nu voor een deel kan worden afgerond.

In de dagen van de individuele behandeling van het zieke dier is in onze
Maatschappij altijd uitgegaan van de gedachte dat de injectiespuit in de
handen van de dierenarts diende te blijven. Dit heeft, in een tijd toen
daarover onduidelijkheid bestond, geleid tot het bekende bindend besluit
inzake het niet mogen afgeven van injicieerbare geneesmiddelen. De
bedoehng van dat besluit is altijd geweest dat een juiste uitoefening van de
diergeneeskunde — zie onze doelstelling — nooit kon samengaan met een
ongelimiteerd afgeven van geneesmiddelen, doch dat een diergeneeskundig
onderzoek en een controle van het effect van de therapie onmisbaar waren
voor die juiste uitoefening. Men heeft toen getracht een verkeerde ont-
wikkeling te stuiten door dit bindend besluit.

Er zijn tegen dit besluit in de loop van de tijd twee bezwaren gegroeid.
Het onderscheid tussen injicieerbare en niet-injicieerbare geneesmiddelen
bleek als middel voor een juiste omschrijving van de verantwoordelijkheid
van de praktizerende dierenarts ondeugdelijk.

Het tweede bezwaar was dat in de stormachtige ontwikkeling van de
laatste tien jaar — concentratie en schaalvergroting — de veehouder,
ondanks onze duidelijke uitspraken, de injectiespuit leerde te gebruiken.
Daaruit hebben we geleerd dat in deze tijd de verantwoordelijkheid van de
dierenarts nimmer te definiëren valt rondom de injectiespuit, maar rond-
om de diagnose en de controle van de therapie.

De Commissie „Begeleiding Grote Bedrijven" heeft zich de laatste twee
jaar intensief met dit probleem beziggehouden, en een weg gezocht tussen
enerzijds een verouderd bindend besluit en anderzijds de wens van een
aantal veehouders: ongecontroleerde geneesmiddelvoorziening. Ik geloof
dat de commissie er in geslaagd is een oplossing voor te stellen die boven
deze tegenstellingen uitgaat, omdat die commissie de doelstelling van onze
Maatschappij klaar voor ogen stond.

Laat ik het nog één keer en wellicht ten overvloede duidelijk stellen: wie
de diergeneeskunde uitoefent heeft daarme eeen verantwoordelijkheid op
zich genomen ten aanzien van diagnose en therapie, een verantwoorde-
lijkheid die met niemand te delen is en ook nooit is over te dragen. Elke
oplossing voor de problemen die zich vandaag voordoen, die de prakti-
zerende dierenarts van deze verantwoordelijkheid verwijdert, zal in de
toekomst zowel voor de dierenarts als voor de veehouders desastreus
blijken.

Dat is de reden waarom het nieuwe bindend besluit die verantwoordelijk-
heid niet meer bindt aan de injectie maar aan het onderzoek en de op
grond van dat onderzoek gekozen therapie. Het nieuwe bindend besluit
zal — gezien het resultaat van de afdelingsvergaderingen — binnenkort
de verbeterde uitdrukking worden van onze opvattingen over wat van-
daag verantwoord diergeneeskundig handelen is. En dat is herkenbaar
aan: onderzoek, bepaling van de therapie, voorschriften omtrent de toe-
passing daarvan, beperking van het voorgeschreven geneesmiddel tot het
aantal dieren waarvoor de therapie is voorgeschreven en controle van
het resultaat.

Het is onze vaste overtuiging dat de veehouder met dit principebesluit over
wat vandaag diergeneeskunde is en hoort te zijn, krijgt wat hij van ons
verlangt. En in eigen kring willen wij nadrukkelijk stellen dat dit nieuwe
bindend besluit de praktizerende dierenarts een nieuwe verantwoordelijk-
heid geeft, groter ruimte voor de begeleiding van moderne bedrijven,
groter ruimte ook voor het kiezen van passende moderne methoden. Maar
onderzoek, daarna vastgestelde therapie en controle van het resultaat,
onderscheiden de verantwoordelijke dierenarts zeer duidelijk van de ge-
neesmiddelen-leverancier.

Wij zullen niet aarzelen op grond van een bindend gemaakte afspraak ons
interne tuchtrecht toe te passen op diegenen die menen zonder diagnose
en begeleiding ongelimiteerde hoeveelheden geneesmiddelen te kunnen
afgeven.

Afgezien van het feit dat de antibioticawet hierover voorschriften geeft,
menen wij dat zolang de tuchtwet, uitoefeningswet en antibioticawet niet

een onderlinge afspraak binnen onze Maatschappij betreffende verant-
woord veterinair handelen noodzakelijk is. En wij menen dat wie „dieren-
arts" zegt — meer dan honderd jaar geschiedenis hebben daar een zware
inhoud aan gegeven — ook zegt: onderzoek, therapie op grond daarvan
en controle van het resultaat.

Als dit principebesluit, over wat vandaag verantwoord veterinair handelen
is, tot stand komt; als de herkenning van dat handelen punt voor punt is
vastgesteld, dan kan daarna gedacht worden over wat nu vandaag een
werkelijk veterinair en economisch verantwoorde begeleiding van de grote
bedrijven is. Het overleg daarover met de kalvermestindustrieën is in

volle gang en heeft ook al tot resultaten geleid. Ook het rapport van de
groep „Dierenartsen werkzaam in het Bedrijfsleven" heeft belangrijke
gespreksstof aangedragen.

Plaatselijke oplossingen inzake de varkensfok- en mestbedrijven dienen
op diergeneeskundige en economische betrouwbaarheid beproefd. Het
nieuwe bindend besluit is bepaald geen laatste woord. Eerder een opening
van een nieuw perspectief waarbij ieder die met dit probleem te maken
heeft verder mee kan denken om een verantwoorde begeleiding gestalte te
geven, passend in de economie van het moderne bedrijf en optimale moge-
lijkheden gevend aan de dierenarts om zijn verantwoordelijkheid waar te
maken, óók zijn niet geringe verantwoordelijkheid inzake de residuen van
antibiotica, chemotherapeutica en hormonen in — zoals wij dat door Van
Oyen hebben leren omschrijven — „voedingsmiddelen van dierlijke oor-
sprong".

Er is nog een probleem dat vandaag onze aandacht verdient.
De sectio caesarea heeft een zodanige economische betekenis gekregen dat
elke praktizerende dierenarts deze operatie moet kunnen verrichten. Deze
ingreep heeft, afhankelijk van het moment waarop de veehouder dier-
geneeskundige hulp inroept, een min of meer spoedeisend karakter.
Op grond daarvan menen verloskundigen — met een beroep op over-
macht — die ingreep te kunnen verrichten. Een door ons ingesteld onder-
zoek in de gebieden waarin vermeende tekortkoming van dierenartsen als
excuus voor dit ingrijpen door verloskundigen in gerechtelijke processen
werd aangevoerd, heeft aangetoond dat deze tekortkoming niet bestaat.
Elke veehouder in Nederland kan — blijkens ons onderzoek en de resul-
taten van het gesprek met de betreffende collegae — een beroep doen op
zijn dierenarts voor de sectio caesarea bij het rund. Voorzieningen van
hulp door buurtcollegae zijn in bijzondere gevallen getroffen. Het is niet
zo dat er in Nederland enige „witte plek" zou zijn waar een beroep op
diergeneeskundige hulp vergeefs zou worden gedaan. Dat geldt ook voor
de andere spoedeisende gevallen als kop- en melkziekte bij het rund.
Het Hoofdbestuur heeft aan dat punt het laatste jaar grote aandacht be-
steed — vooral omdat de wens van de veehouder tijdige diergeneeskundige
hulp te kunnen krijgen — ons terecht voorkomt. Het is ons gebleken dat
overal regelingen bestaan die deze tijdige diergeneeskundige hulp mogelijk
maken en wij achten het een plicht — gezien de doelstelling van de
Maatschappij al weer - - deze regelingen op de voet te volgen en „water-
dicht" te houden.

Wij hebben altijd wel geweten dat in deze — ten laatste niet door de
economie bepaalde sector — de mogelijkheden van ons beroep steeds groter
zouden worden. Dat geldt ook voor de paarden en de pony\'s die van jaar
tot jaar meer uit de gebruikssfeer naar de sfeer van het huisdier en de
recreatie over gaan.

Wie alleen maar de titels leest van de voordrachten die op de voortref-
felijke voorjaarsdagen van de „Groep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier" gehouden zijn, weet al dat deze geneeskunde een geweldige ontwik-
keling doormaakt. Wie de inleidingen zelf gehoord heeft weet dat nog
beter. Dat impliceert dat wij in ons beroep, ook al is die specialisatie nog
niet omschreven, toch erkennen moeten dat er een divergentie ontstaat

in kennis van speciale gebieden. En dat wij ook voor een adequate behan-
deling van patiënten meer en meer de hulp in zullen moeten roepen van
diegenen onder onze collegae die zich op een bepaald gebied hebben ge-
specialiseerd.

Niet alleen het bestaan van Gezondheidsdiensten en het Centraal Dier-
geneeskundig Instituut maar ook het bestaan van gerichte kleine-huisdier
practici geeft de plattelandspracticus een enorme uitbreiding van zijn
diergeneeskundige mogelijkheden.

Het is voor de Maatschappij een zaak van voortdurende interesse dat deze
intercollegiale ontwikkeling een goed verloop heeft.

Het derde punt dat ik vandaag voor u wil behandelen is dat gebied waar
de dierenarts optreedt ter bescherming van de consument van dierlijke
produkten. Keuring van melk en de voor menselijke consumptie bestemde
slachtdieren en het uitoefenen van repressief toezicht op vlees en vlees-
waren, controle van vleeswarenfabrieken, zowel wat betreft de inrichting
als het produkt zelf, vormt een belangrijke taak van de dierenarts.
De wijze waarop dit alles dient te geschieden is vastgelegd in het vlees-
keuringsbesluit, het onderzoekingsregulatief, het keuringsregulatief en het
eisenbesluit. Het onderzoekingsregulatief kent in paragraaf 3 het uitge-
breide onderzoek waarin een aantal laboratoriunmiethoden worden ge-
noemd.

Als onderzoekingsinstituten zijn het R.I.V. en de laboratoria van de slacht-
huizen en de keuringsdiensten van slachtdieren en vlees aangewezen. Het
chemisch onderzoek van vlees en vleeswaren is nadrukkelijk vastgelegd in
het vlees en vleeswarenbesluit van de Warenwet, zodat op dit gebied twee
verschillende instanties werkzaam zijn.

Gelet op de nieuwste ontwikkeling op dit gehele terrein en het steeds meer
aandacht vragende residuprobleem, blijkt het wenselijk dat een goede
coördinatie tussen alle genoemde instanties: het R.I.V., de keuringsdiensten
van waren en de vleeskeuringsdiensten tot stand wordt gebracht, teneinde
op het gebied van vlees- en vleeswarenonderzoek een optimaal resultaat te
bereiken.

Maar ten aanzien van de hygiëne gaat onze blik vandaag toch wel verder
dan vlees en melk. Men kan vandaag geen krant lezen of het oog valt op
een artikel over milieuhygiëne. De radio, de televisie, de weekbladen en
de brochures zijn met dit probleem, als gold het een wedloop, bezig. Dat
is dus de algemene trend.

Daarin steekt hetzelfde gevaar als bij het onderwerp ontwikkelingshulp.
Op het moment dat politieke partijen zich van deze van te voren van
applaus verzekerde onderwerpen meester maken, dreigen ze een politieke
leuze zonder achtergrond te worden, en een zelfstandig leven te gaan
leiden. Want als men het woord „milieuhygiëne" in de mond neemt, dan
moet men zich goed realiseren dat wij vandaag staan voor de problema-
tiek die ontstaan is door de geweldige vooruitgang van ons technisch kun-
nen en de voorlopige machteloosheid andere ontwikkelingen daarmee te
coördineren. De techniek loopt ons, tenzij wij alle aandacht daaraan beste-
den, uit de hand. De manier waarop wij de natuur aantasten, bomen rooien,
rivieren tot riolen en voorsteden tot een woestenij maken en alsmaar of-
feren op het altaar der ontwikkeling, heeft ons tenslotte — men zou bijna
zeggen vijf minuten vóór twaalf — in verontrusting gebracht. En het is

verre van mij om mij met deze algemene, goed in de markt liggende trend
te conformeren, dat ik de milieuhygiëne aan de orde stel.
Het is alleen omdat ik geloof dat de taak van de dierenarts en de Kon.
Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde vandaag veel verder reikt dan
de oprichters ooit hebben kunnen voorzien.

Bij de vervuiling van vooral water en bodem spelen de miljoenen dieren,
die in ons land worden gehouden, de slachthuizen en de bedrijven, die
voedsel van dierlijke oorsprong verwerken, een belangrijke rol. Aangezien
in de uitscheidingsprodukten van dieren en in de grondstoffen van voedsel
van dierlijke oorsprong pathogene kiemen kunnen voorkomen, staat dit
probleem in direkte correlatie met de gezondheid van de mens. Bij het
steeds groter worden der bedrijven en de onmogelijkheid om aanzienlijke
hoeveelheden meststoffen op het eigen bedrijf te verwerken moet naar
nieuwe wegen worden gezocht om deze stoffen zodanig af te voeren, dat
geen gevaar voor de omgeving, d.w.z. nieuwe besmettingsbronnen voor
mens en dier, ontstaan.

Op grond van de kennis van de dierenarts omtrent de ecologie in het
algemeen — en de kringloop van smetstoffen tussen mens en dier in het
bijzonder — en de betekenis van het overbrengen van dergelijke smet-
stoffen door water, knaagdieren, vogels, insecten etc. is hij zeer goed in
staat in een groep van deskundigen een bijdrage te leveren tot een op-
lossing van deze voor ons allen zo belangrijke problematiek.
Op grond van het voorgaande zien wij ons laatste thema vanzelf te voor-
schijn komen. Hoe zal de opleiding van de dierenarts moeten zijn?
Wij zijn allen profeten die brood eten als het er om gaat exact te zeggen
hoe de diergeneeskunde er in het jaar 2000 uit zal zien. Maar er is wèl —
voor wie zijn ogen open houdt — vast te stellen in welke richting ons de
veranderende maatschappij dringt.

Naar voren springt de integratie, concentratie, specialisatie in de grote-
huisdieren praktijk. Duidelijk tekent zich af een niet op de economie af-
gestelde behandeling van het kleine huisdier, pony\'s en paarden.
Dat resulteert in het feit dat men met de dierenarts-practicus zonder meer
geen adequaat antwoord geven kan op de vragen van nu. Hij zal naast
de basisopleiding voor zijn wettelijke bevoegdheid moeten kiezen: kleine-
huisdier practicus, verzorger van laboratoriumproefdieren, practicus voor
varkens, pluimvee, runderen. Hij zal zoveel dierenarts moeten zijn dat hij
een algemene vorming en leerhouding voor alles meekrijgt. Hij zal zoveel
van wat men noemt hygiëne-wetenschap mee moeten krijgen dat hij ver-
antwoord kan handelen iedere keer als bij dieren antibiotica, chemothera-
peutica en hormonen gebruikt worden en adviezen tot noodslachting
worden gegeven.

En de bewaker van onze voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong zal
zoveel dierenarts-klinicus moeten zijn dat hij, wat de pathologie en wat
het residu-probleem betreft, weet wat hem te wachten staat.
De dierenarts werkzaam op het gebied der milieu-hygiëne zal zoveel kennis
van de kringloop van smetstoffen en het gebruik van geneesmiddelen moe-
ten hebben dat hij, juist als dierenarts, samenhangen aan kan wijzen die
specialisten ontgaan.

Sommigen hebben ons verzet tegen de differentiatieplannen wel eens be-
lachelijk gemaakt door te stellen dat het de praktizerende dierenartsen
ging om een verzekerd plaatsje in de vleeskeuring als zij te oud werden

voor de praktijk. Op grond van ons onderzoek naar de werkelijke motieven
m de Maatschappij moeten wij deze etikettering bijzonder onfatsoenlijk
noemen.

Het bezwaar zit veel dieper. Het bezwaar zit in het feit dat de kleine-
huisdier practicus en de grote-huisdier practicus en de vleeskeuringsdieren-
arts en de dierenarts die zich met de fokkerij, genetica en veevoeding
bezighoudt en de dierenarts-microbioloog, farmacoloog, viruloog, parasito-
loog om maar enkelen te noemen, dierenartsen moeten blijven\'willen zij
m de toekomst tussen de vergaande specialisaties in andere wetenschappen
nog een zinvolle inbreng kunnen leveren.

Het plan tot differentiatie van de Faculteit — zoals dat tot nog toe bekend
is — is dit laatse jaar uivoerig in de Maaschappij besproken. In het

waarin de meest divergerende disciplines van ons beroep vertegenwoor-
digd zijn, — in het Algemeen Bestuur en in de vergadering van groeps-
en afdelingsbesturen.

Daarbij is duidelijk een tweeledig bezwaar naar voren gekomen. Men acht
een zó diepgaande scheiding in opleiding tussen practici en hygiënisten
voor beiden een verarming. En men acht de opleiding tot algemeen prac-
ticus niet beantwoordend aan de vragen van vandaag. Ik herinner u aan
de duidelijke divergentie in de praktijkuitoefening, die zowel door vér-
gaande integratie en specialisatie in de veehouderij, als door de meer inten-
sieve behandeling van het kleine huisdier veroorzaakt wordt.
Deze situatie roept ons inziens om een minder diepgaande differentiatie
met méér richtingen.

Daar komt nog een praktisch bezwaar bij: als men niet kiest voor een
langham groeiende differentiatie, maar integendeel zodanig ingrijpt in de
opleiding dat een scheiding van wettelijke bevoegdheden noodzakelijk zou
worden, dan voorzien wij een voorlopige toeloop naar de klinische richting
met als gevolg een groot overschot aan dierenartsen-practici en een nij-
pend tekort aan dierenartsen, bevoegd tot vleeskeuring. Dit zou een zich
duidelijk aftekenend overschot aan dierenartsen in een bepaald gebied
van ons beroep nog maar kunstmatig vergroten

De wijziging van de effeclus civilis van de dierenarts en de daarmee
samenhangende wijziging van het academisch statuut en de wet op de
uitoefening en de vleeskeuringswet kan zich alleen voltrekken op grond
van een ontwikkeling en op grond van gebleken behoeften. Nog afgezien
van het feit dat men te maken heeft met moeizaam tot stand gekomen af-
spraken binnen het EEG-pbied betreffende die effectus civilis kan men
de toekomstige ontwikkeling thans niet vastleggen in onderscheidingen
wier bruikbaarheid in de praktijk nog moeten blijken.

Ik geloof dat er reden is vandaag uitvoerig op deze problemen in te gaan.
Wij hebben een open oog voor de enorme problemen waarvoor de Facul-
teit staat om een zo goed mogelijke opleiding te creeëren, die zowel in de
breedte — differentiatie — voldoet als aan de vraag om diepte tegemoet
komt. \' , ,

En het is nimmer onze bedoeling geweest een betere, moderne opleiding
in de weg te staan. Alleen heeft de Maatschappij — gesondeerd in al haar
geledingen — in grote meerderheid te kennen gegeven dat het tot nog toe
bekende schema van vernieuwing van de opleiding niet past op de vragen

die de grote maatschappij aan de diergeneeskunde stelt. En moge dan de
Faculteit het laatste woord hebben in de mogelijkheden die het curriculum
biedt, de Maatschappij heeft in de volle breedte van de disciplines, waarin
vandaag de diergeneeskunde wordt uitgeoefend, een sterk woord in wat
van ons gevraagd wordt.

Deze divergerende uitgangspunten tussen het mogelijke en het wenselijke
hebben het laatste jaar het gesprek tussen Faculteit en Maatschappij
bepaald. Zonder ook maar een keer de goede persoonlijke verhoudingen
te beïnvloeden, was er wel een duidelijk verschil van mening.
Het is daarom toe te juichen dat in de laatste bespreking tussen een dele-
gatie van het Faculteitsbestuur en het Hoofdbestuur besloten is — zonder
dat men zich van beide zijden op enig standpunt vastlegt — de opleiding
gezamenlijk te bespreken. Door beide partijen is erkend dat de dier-
geneeskundige opleiding, voorzover zij ook een beroepsopleiding is, niet
gewijzigd kan worden, anders dan in nauwe samenwerking tussen Facul-
teit en Maatschappij. Men zal daarbij van beide kanten die soepelheid
van geest en dié bereidheid tot luisteren moeten opbrengen, die met een
open oog voor eikaars problemen het alleen mogelijk maakt bij diverge-
rende standpunten toch tot een gezamenlijk resultaat te komen.

Het zal zinvol zijn ook de Overheid — als laatste verantwoordelijke voor
de opleiding — in een vroeg stadium in dat overleg te betrekken. Bijvoor-
beeld de opleidingseisen voor de hygiënische richting zullen alleen gefor-
muleerd kunnen worden door een breed opgezette commissie waarin over-
heidsorganen en instituten op het gebied van voedingsmiddelen en milieu-
hygiëne volop vertegenwoordigd zijn. Men kan die eisen ook niet formu-
leren zonder rekening te houden met aan andere faculteiten bestaande
opleidingen voor bepaalde sectoren in de hygiëne.

En men kan het standpunt van onze huidige vleeskeuringsdierenartsen
niet naast zich neerleggen, dat ter wille van een adequate uitoefening van
het beroep vleeskeuringsdierenartsen „dierenartsen" moeten blijven.
Het wetenschappelijk niveau van de afgestudeerde is duidelijk een zaak
van de Faculteit. De ervaringswereld duidelijk een zaak van de Maat-
chappij, alsmede van overheidsdiensten, onderzoekingsinstituten en ge-
zondheidsdiensten. Zij allen kunnen belangrijke bijdragen leveren voor het
ontwerpen van een zo goed mogelijke opleiding.

Ik stel daarom met vreugde vast dat in onze laatste bespreking door beide
partijen is erkend dat het onmogelijk is zonder samenwerking tot een goed
studieprogramma te komen.

Wij zullen ons daarbij a priori niet vastleggen op het behoud van de thans
bestaande effectus civilis. Als de ontwikkeling in de toekomst leidt tot een
scheiding van bevoegdheden dan zal dat wel blijken. Maar wij zullen wèl
— gedachtig aan alles wat wij daarover in de Maatschappij aan zinnige
argumenten naar voren gebracht zagen — pleiten voor een meer op de
moderne tijd passende differentiatie en voor het behoud van een dieren-
artsenopleiding, die als zodanig in iedere differentiatie herkenbaar moet
zijn.

Zoals de Universiteit een wezenlijke betekenis heeft voor de samenhang
der wetenschappen, geldt dat in engere zin ook voor de samenhang van
alle wetenschappen, die aan onze Faculteit resulteren in een diergenees-
kundige opleiding.

Er is in de samenwerking tussen Faculteit en Maatschappij nog één
onderwerp dat vandaag de aandacht verdient en dat direkt samenhangt
met de nieuwe ontwikkelingen in de diergeneeskunde die ik hiervoor
noemde. Het pwtuniversitair onderwijs blijkt meer en meer een dringende
noodzaak. Het is een zaak om dankbaar te registreren dat zowel de weten-
schappelijke werkers aan de Faculteit als die aan de verschillende insti-
tuten, overheids- en gezondheidsdiensten altijd hun volle medewerking
geven als een beroep op hen wordt gedaan. Daarin wordt een stuk
Maatschappij zichtbaar en onze doelstellingen gerealiseerd.
Als er ergens een toekomstige taak ligt voor onze Maatschappij dan is het
wel hier. Daarom denkt het Algemeen Bestuur in principe aan de benoe-
ming van een dierenarts die zich speciaal zal bezighouden met de stimu-
lering, organisatie en coördinatie van het postuniversitair onderwijs. Het
initiatief moet daarbij zoveel mogelijk van de groepen blijven uitgaan.
Maar de ervaring heeft ons wel geleerd dat aan een centrale organisatie
behoefte bestaat, willen niet allerlei initiatieven doodlopen.

Op een vergadering van 23 augustus 1865 wordt door een boze Afdeling
Zuid-Holland vastgesteld dat de Algemene Maatschappij geen teken van
leven geeft. Men besluit dan maar „zelfstandig" op te treden.
De daad bij het woord voegende begeeft het gezelschap zich „en corps"
naar de naast bijzijnde gemeente, waar zich ziektegevallen van veepest
voordoen om op grond van het waargenomene een rapport te zenden aan
respectievelijk de Minister van Binnenlandse Zaken en de Commissaris
des Konings in de Provincie Zuid-Holland. Ik zie het gewichtig gezelschap
met hoog halsboord en zware snorren voor mij als ik dat verslag lees.
Wat ze allemaal gedaan hebben weet ik niet. Of de veepest zich veel van
hun bezoek heeft aangetrokken, meen ik te moeten betwijfelen. Maar er
is in dat gezamenlijk bezoek één opvallend trekje: De Maatschappij weet
zich reeds in het moeilijk begin van haar bestaan verantwoordelijk voor
de landelijke gang van zaken op diergeneeskundig gebied.

Moge dit parmantig trekje — onze neus te steken in alle zaken waar de
diergeneeskunde aan de orde is —, ons als Maatschappij bij blijven tot in
lengte van dagen.

De land- en tuinbouw wordt in de laatste 10 ä 15 jaar in sterke mate
beïnvloed door de algemene ontwikkelingen in de maatschappij. Er is
sprake van een duidelijke stijging van de welvaart, althans in de ontwik-
kelde landen, mogelijk gemaakt op basis van verhoging van de produk-
tiviteit per arbeidskracht.

De mechanisering van de produktieprocessen heeft naast andere tech-
nische verbeteringen de stijgende produktiviteit voor een belangrijk deel
mogelijk gemaakt. Daarnaast begint de automatisering van de produktie-
processen van betekenis te worden. Om de grote investeringen ten behoeve
van de mechanisatie, automatisering en de noodzakelijke research ren-
dabel te maken, moet de produktie in grote eenheden geschieden, bedrijfs-
vergrotingen en fusies zijn een dagelijks verschijnsel geworden. In West-
Europa heeft de totstandkoming van de EEG nog een extra impuls gegeven
op het gebied van de schaalvergroting bij de produktie.
Opgemerkt dient te worden dat de welvaartsverhoging niet automatisch
leidt tot welzijnsverhoging. Bij het opgaan in grote produktie-eenheden
gaat eigen zelfstandigheid verloren, als individu kan men vaak moeilijk zijn
eigen werk in het grote geheel overzien en er wordt een groot aanpassings-
vermogen geëist. Daarnaast wordt het leefmilieu in sommige gebieden be-
dreigd door bodem-, water-, en luchtverontreiniging, terwijl door de gro-
tere welvaart de eisen, gesteld aan het leefmilieu, juist hoger worden.

Tegen deze achtergronden dienen de ontwikkelingen in de landbouw ge-
plaatst te worden. In belangrijke mate lopen ze parallel aan de hiervoor
geschetste hoofdlijnen. Ook hier staat de produktiviteitsstijging per man
voorop met als gevolg schaalvergroting, mechanisatie van de produktie
op een kleiner aantal bedrijven. De arbeids-produktiviteits-stijging in land-
en tuinbouw bedroeg de laatste ± 20 jaar 6% per jaar. Ondanks een
halvering sinds 1953 van het aantal arbeidskrachten was de produktie
bijna 90% hoger. De exportwaarde bedroeg in 1969 10,5 miljard gulden,
dit is 27% van de totale export, het netto overschot (export minus im-
porten t.b.v. de landbouwproduktie) bijna 4 miljard gulden. De land-
en tuinbouw met de daarop gebaseerde agrarische handel en industrie
blijft een belangrijk aandeel leveren aan de nationale economie, ondanks
het feit dat het percentage agrarische werkers in de gehele beroepsbevol-
king na de oorlog is gedaald, sinds 1950 van ± 15% tot ± 7%.

Voor de veehouderij kan het volgende beeld geschetst worden:
Het streven naar produkticverhoging per man leidt tot mechanisatie van
de bedrijven, die uiteraard in de eerste plaats produktietechnisch verant-
woord moet zijn. De rentabiliteitsvraag dient echter onmiddellijk eraan ge-
koppeld te worden. Mechanisatie van bijv. de voedering in de pluimvee-

1 Voordracht, gehouden op vrijdag 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid
van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering van dc Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

2 Ir. E. F. Geessink; directeur van de Vakdirectie Veehouderij en Zuivel, Minis-
terie van Landbouw en Visserij, Ie v. d. Boschstraat 4, \'s-Gravenhage.

houderij is alleen rendabel te maken bij eenheden van minstens 1500 leg-
kippen of 5000 slachtkuikens.

Ligboxstallen in de melkveehouderij zijn pas rendabel bij minstens ± 40
melkkoeien, etc. Deze voorbeelden maken duidelijk dat er, bedrijfsecono-
misch gezien, een verband ligt tussen de technische ontwikkelingen en de
omvang van de produktie-eenheden. In het algemeen geldt dat bij verder-
gaande mechanisatie van het produktieproces de omvang van de een-
heden zal toenemen, tot een grens bereikt wordt, waarbij geen verdere
arbeidsbesparing bereikt wordt. Verdere uitbreiding van de produkde-
eenheden levert geen direkte voordelen meer op, men staat dan voor de
noodzaak te gaan werken met eenheden die een twee-, drie- of veelvoud
zijn van de produktie-technisch optimale eenheden.

Bij de huidige stand van de techniek is het eenmansbedrijf in de vee-
houderijsektoren nog groot genoeg om verantwoord te mechaniseren.
Ook bedrijfseconomisch kan dit bedrijfstype nog meekomen met 2- of 3-
mans bedrijven. Voor degenen, die de sterke bedrijfsgebondenheid als een
bezwaar voelen, is een 2- of 3-mans bedrijf uiteraard te prefereren. Bij
nog verdergaande mechanisatie is vooral in de rundveehouderij rekening
tc houden met de mogelijkheid dat 2-, eventueel 3-mans eenheden nodig
zullen zijn óf samenwerkingsvormen.

Voorlopig is nog niet te verwachten dat industriële mammoetbedrijven
in Nederland een invloed van betekenis zullen krijgen. De enorme in-
vesteringen vormen een beletsel, terwijl het nog zeer de vraag is of ze
qua kostprijs kunnen concureren met rationele bedrijven van het agra-
rische type. °

Integratievormen gepaard gaande met organisatie van produktie, toe-
levering, verwerking en afzet lijken een doeltreffend antwoord op indus-
üiële mammoetbedrijven. De indrukken van mammoet-staats-bedrijven
in Oost-Europa zijn bovendien dat er produktie-technisch nog vele pro-
blemen op te lossen zijn. Ook de enkele Engelse mammoet-rundveebedrij-
ven geven nog niet de indruk hoge dividenden te kunnen uitkeren. Wel
krijgen mammoetbedrijven een kans in landen waar de agrarische pro-
duktievormen minder efficiënt zijn (bijv. mammoet-eieriegbedrijven in En-
geland en in sommige ontwikkelingslanden).

Voor de nabije toekomst kunnen als technisch mogelijke produkties per
man op gespecialiseerde bedrijven genoemd worden:

150 ä 175.000 slachtkuikens „ „ „ „
Dit betekent eenheden per man van zh 40 melkkoeien, ± 150 fokzeugen,
± 1000 mestvarkens, 8 ä 10.000 legkippen of ± 30.000 slachtkuikens.
Om de invloed van produktietechnische faktoren aan te duiden geef ik
er echter de voorkeur aan te spreken van „jaarproduktie per man". Im-
mers, het getal van 40 melkkoeien is betrekkelijk, indien men bedenkt dat \'
de jaarproduktie per koe op de Nederlandse bedrijven varieert van niet
meer dan 3500 kg tot meer dan 5500 kg per koe. In de EEG zijn de varia-
ties nog veel groter De produktie-eenheden, uitgedrukt in aantallen dieren,
voi-men een maatstaf van betrekkelijke waaide, even belangrijk is dat de
bedrijfsvoering op technisch goed niveau staat.

Tot dusverre is gesproken over produktie-eenheden op gespecialiseerde be-
drijven. Er zijn echter ook tal van bedrijven met 2 produktietakken, vooral
in de zandgebieden. De bedrijven met 3 of meer produktie-takken nemen
echter snel af, de grotere produktie-eenheden leiden tot ontmenging en
specialisatie.

Voor gemengde bedrijven met 2 produktietakken zijn er echter zeker in
de nabije toekomst nog mogelijkheden, mits de produktietakken van vol-
doende omvang zijn. (bijv. 25 melkkoeien -f 200 mestvarkens, óf 40 fok-
zeugen óf 3000 legkippen óf 10.000 slachtkuikens). Ook mengvormen met
akkerbouw zijn denkbaar, met als voordeel dat de mest van varkens of
kippen op het bouwland gebruikt kan worden. Voor de gespecialiseerde
varkens- en kippenbedrijven wordt het probleem van de mestafvoer steeds
moeilijker. De meest voor de hand liggende oplossing zal gezocht moeten
worden in verantwoord gebruik voor land- en tuinbouw.
Terugkerend naar het vraagstuk van de gemengde bedrijven zou ik willen
stellen, dat de gemengde bedrijven in het nadeel zullen zijn op het punt
van toepassing van de voordelen van specialisatie en mechanisatie. Boven-
dien wordt de bedrijfsleiding gecompliceerder. Daartegenover staat dat op
vele bedrijven specialisatie op rundvee moeilijk is omdat te weinig grond
beschikbaar is (± 25 ha is wel het minimum voor een weidebedrijf). In
ruilverkavelingsgevallen, waarbij grond èn gebouwen geheel opnieuw op-
gesteld worden, lijkt het verstandig nu reeds te streven naar een grotere
bedrijfsomvang voor zuivere graslandbedrijven. Zeer moeilijk is daarbij de
„sprong" die qua bedrijfsgrootte gemaakt moet worden (± 25 ha naar
± 50 ha). Bestaande bedrijven met 15 ha zullen in de praktijk in vele ge-
vallen zeker voorlopig geen andere bestaansbasis kunnen opbouwen dan via
melkvee (± 25 koeien) plus een veredelingstak van redelijke omvang.
Eventueel kan later, zodra de gelegenheid zich voordoet, gekozen worden
voor specialisatie, hetzij op melkveehouderij, hetzij op veredeling. Het is
ook denkbaar, dat uitgebreid wordt in beide richtingen, zodat 2-mans-
bedrijven ontstaan met bijv. 40 melkkoeien en 1000 mestvarkens of 40 ha
akkerbouw met daarnaast een volledige „maneenheid" veredeling.

De speciale moeilijkheden, die de grondfinanciering oplevert (hoge rente-
stand, geen afschrijvingen, waardoor het kapitaal op lange termijn vastligt)
zullen vooral in de zandstreken, nogal eens de balans doen doorslaan naar
het gemengde bedrijfstype.

Bedacht dient echter wel te worden dat de veredelingssektoren niet onbe-
perkt uitgebreid kunnen worden. In de eiersektor is de situatie al zodanig
dat de ruimte zal moeten komen uit de afvloeiing van de kleine eenheden.
Deze ruimte is beperkt, nu reeds komt bijna 2/3 van de eierproduktie van
eenheden met meer dan 1000 kippen. Bij de andere produkties, behalve bij
slachtkuikens (90% reeds van eenheden groter dan 5000), is de ruimte die
verkregen wordt door het afvloeien van kleinere eenheden nog groter
(mestvarkens 45% van de produktie op bedrijven beneden 100, fokvarkens
68% beneden 30 stuks).

Daarnaast mag, gezien de stijgende vleesconsumptie in de EEG en daar-
buiten, verwacht worden dat er mogelijkheden zijn voor een geleidelijke
produktie-uitbreiding van varkensvlees en in mogelijk wat mindere mate
van pluimvee-vlees (slachtkuikens en kalkoenen). Ook voor rundvlees zijn
expansiemogelijkheden aanwezig, de omstandigheden voor uitbreiding van

deze produktie zijn echter nogal wat gecompliceerder dan bij varkens en
pluimvee. De melkproduktie zal in de EEG eerder moeten dalen het is
echter de vraag of dit ook voor Nederland geldt omdat de produktiefak-
toren hier over het algemeen gunstig zijn.

Hoewel de veredeling in de dierlijke produktie zeker voor een aantal be-
drijven met te weinig grond mogelijkheden biedt, zal toch nog zeker de helft
van de ± 130.000 bedrijven met melkvee op de duur moeten beëindigen.
Dan zou de gemiddelde bedrijfsgrootte bij ongeveer gelijkblijvende produktie
hggen bij nog slechts ± 30 melkkoeien (gemengde bedrijven en zuiver wei-
debednjven). Het grote belang van bedrijfsbeëindigingsregelingen en om-
scholingsregelingen voor de landbouw wordt hierdoor nog eens duidelijk ge-
ïllustreerd. De cijfers lijken misschien wat onwezenlijk, men moet echter
wel bedenken, dat in de periode 1959 t.m. 1968 gemiddeld 5000 bedrijven
per jaar de melkveehouderij beëindigd hebben.

Bij handhaving van dit tempo is deze situade in 1980 nog niet bereikt,
enige versnelling van de afvloeiing is noodzakelijk.

De geschetste ontwikkelingen in de veehouderij hebben uiteraard gevolgen
voor de toeleverende en verwerkende bedrijven, maar ook voor de diensten-
verlenende sektoren, zoals voorlichting, vaktechnische organisaties (bijv.
K.I., melkcontróle) en voor de veterinaire sektor, die ook tot de diensten-
verlenende groep gerekend moet worden.

De ontwikkelingen (grote produktie-eenheden, specialisatie op bedrijfstak-
ken, het steeds meer plaatshebben van de produktie in vertikaal verband)
hebben in 1968 geleid tot het principebesluit, de rijkslandbouwvooriichtings-
dienst en het daarbij nauw aansluitende praktijk onderzoek in bedrijfsver-
band te reorganiseren.

Naast deze technische redenen heeft vooral ook meegespeeld de gedachte
dat de njksvoorlichting geschikt moet zijn de toekomstige bedrijfsontwik-
keling m land- en tuinbouw te begeleiden.

Bij het Ministerie werd de vroegere Hoofddirektie Landbouwvooriichting
en Onderzoek gesplitst in een Direktie Onderzoek, die zich bezighoudt met
het mstituutsonderzoek, dat hoofdzakelijk betrekking heeft op de vakge-
bieden (veevoeding Hoorn, foktechnisch onderzoek IVO-Zeist, planten-
veredeling etc.)

Het onderzoek in bedrijfsverband, dat het meest direkt aansluit bij de be-
Grijfsvoering in de praktijk en de praktische voorlichting, ressorteert onder
de Direktie Bedrijfsontwikkeling, die als hoofdtaak heeft door middel van
de vooriichtmg de bedrijfsontwikkeling te begeleiden.
De Direktie Bedrijfsontwikkeling bestaat uit 3 vakdirecties (Akkerbouw
Tuinbouw en Veehouderij en Zuivel) die dus bedrijfstakgewijze zijn opge-
steld. De oude situatie dat de veehouderij feitelijk verdeeld was over twee
direkties (akker- en weidebouw en veeteelt/zuivel) is dus opgeheven Verder
heeft de Direktie Bedrijfsontwikkeling enkele algemene afdelingen, waarvan
de afdeling die zich met financiering en ontwikkelingsregelingen bezig houdt
het meest met de praktijk te maken heeft (borgstellingen, ontwikkelings-
regelmgen).

De vakdirecties zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de bedrijfsont-
wikkelings-voorlichting op hun gebied. Tevens zijn ze belast met de dage-
lijkse leiding van zaken, betrekking hebbende op de kwaliteitswetgeving
op hun gebied (zuivelcontróle, voorschriften t.a.v. veevoeder etc.). De kwa-
liteitscontrole betreft ook de aspecten van residuen van insekticiden, be-
strijdingsmiddelen, coccidiostatica, etc. die steeds meer aandacht vragen.

Onder de Direktie Bedrijfsontwikkeling ressorteren een aantal landelijke
consulenten in algemene dienst, die specialisten op vakgebieden zijn (vee-
voeding, bemesting, boeiderijbouw, melkwinning, K.I. etc.) Ze ondersteu-
nen de vakd\'rccties bij hun taak, onderhouden kontakten met het vakon-
derzoek en zcrgen ervoor dat de vakspecialisten van de regionale consulent-
schappen op de hoogte blijven van de ontwikkelingen op hun vakgebied.
Een ander belangrijk ondersteunend element voor de vakdirecties vormen
de proefstations, waar het landelijk onderzoek in bedrijfsverband plaats-
vindt. Ook deze worden bedrijfstaksgewijze opgesteld, voor de rundvee-
houderij wordt het proefstation opgezet in de buurt van Lelystad.
Voor de varkens- en pluimveehouderij komt er geen proefstation, het onder-
zoek zal in die bedrijfstakken geschieden op regionale proefbedrijven (pluim-
vee 6, varkens 4 waarvan er 2 bijna gereed zijn te Raalte en Sterksel
(N.B.)). Op het gebied van de rundveehouderij wordt gedacht aan een
6-tal regionale proefbedrijven. Het onderzoek zal door het landelijke proef-
station gecoördineerd worden, bij varkens en pluimvee geschiedt dit door
de landelijke consulenten voor deze bedrijfstakken.

Op provinciaal niveau wordt de bedrijfsontwikkelingsvoorlichting geleid
door de H.I.D.\'s. De voorlichting wordt verzorgd door de consulentschap-
pen, die zoveel mogelijk bedrijfstaksgewijze zijn opgesteld, (akkerbouw,
rundveehouderij, veredelingsindustrie). Er zijn 6 consulentschappen voor
de veredeling (varkens en pluimveehouderij) en 17 consulentschappen die
geheel of vrijwel geheel op de rundveehouderij zijn ingesteld (in gemengde
gebieden is de scheiding akkerbouw/rundveehouderij niet volledig door te
voeren). De overige 6 consulcntschappen zijn sterk op de akkerbouw inge-
steld.

De consulentschappen beschikken over een staf van consulent -f- 1 a 2
ingenieurs en een aantal vakspecialisten (veevoeding, boerderijbouw, melk-
winning, bemesting etc.). De voorlichting aan de bedrijven wordt verzorgd
door bedrijfsvoorlichters, die elk een rayon hebben. Per groep van 5 a 7
worden ze geleid door een bcdrijfstakdeskundige. De bedrijfsvoorlichters
zijn gespecialiseerd naar produktie-tak (melkvee, \\\'leesproduktie, varkens,
slachtpluimvee, eierproduktie).

Ik heb de reorganisatie van de voorlichting mede beschreven om U een
voorbeeld te geven, dat ook de dienstenverlenende sektoren beïnvloed
worden door de strukturele ontwikkelingen in de landbouw. Verder meen
ik, dat het nuttig is dat U weet hoe de bedrijfsontwikkelingsvoorlichting
funktioneert, omdat bij de moderne bedrijfssystemen in de veehouderij de
veterinair-hygiënische aspecten in de totale wijze van bedrijfsvoering ge-
ïntegreerd dienen te zijn. Met deze opmerking raak ik aan de positie van
de veterinaire wereld t.o.v. de moderne bedrijfsontwikkelingen. In het ver-
leden kon men de dierenarts vrijwel uitsluitend zien als de geneesheer van

individuele dieren en als de bestrijder van besmettelijke ziekten (mond- en
klauwzeer, t.b.c., abortus Bang, etc.). Het lijdt geen twijfel dat deze taken
blijven bestaan.

Met het groter worden van de produktie-eenheden worden er nog andere
aspekten van belang en wel:

a. De preventieve ziektebestrijding met behulp van landbouwkundige
maatregelen (bijv. parasitaire ziekten, zoals longwormen bij jong-
vee, leverbot, kopziekte- en melkziekte-preventie door middel van
beweidingssystemen en voedermethoden).

b. Hygiënische maatregelen die gevolgen hebben voor de bedrijfsvoe-
ring èn voor de organisatie van de produktie. Bijv. all-in, all-out sy-
stemen bij de kuikens- en varkensmesterij, die in duidelijke relatie
staan met de gebouwensituatie, de bedrijfsinrichting, maar ook met
de arbeidsmethodieken en de toelevering van kuikens, resp. biggen.
Een ander voorbeeld in dit vlak zijn de „gesloten" varkensbedrijven
waarbij het hoofddoel is biggen alleen uit eigen fokkerij te betrekken
om zodoende besmetting via invoer van dieren uit andere bedrijven
te voorkomen. Georganiseerde biggentoelevering aan mestbedrijven
via fokkerij-integraties berust mede op hetzelfde beginsel. In de
pluimveehouderij is de systematische toelevering van dierenmate-
riaal naar de produktiebedrijven reeds volledig ingevoerd.

c. Intem-hygiënische maatregelen, vooral betrekking hebbende op ont-
smetting, bedrijfsinterne isolatie van produktie-afdelingen, venti-
latie systemen, mestafvoermethoden, kortom methoden om interne
bedrijfsbesmettingen te voorkomen. Ook deze maatregelen moeten
passen in het systeem van bedrijfsinrichting en bedrijfsvoering.

d. Bij veterinaire behandelingen zal in de toekomst nog meer dan thans
rekening gehouden moeten worden met de gezondheid van de eind-
produkten (bijv. toepassing van antibiotica bij uieraandoeningen en
de gevolgen daarvan voor de zuivelbereiding, therapeutica en de
residuen daarvan in relatie tot het eindprodukt etc.).

Een uit gezondheidsoogpunt verantwoord produkt is zeer belangrijk,
zowel voor de binnenlandse consumptie als voor de export. De V.D.
en de vleeskeuringsdiensten vervullen hierbij een belangrijke rol.
Een goed samenspel met degenen, die zich met de produktiefases
bezighouden is nodig om te kunnen slagen.

Hieruit blijkt voldoende dat in de nabije toekomst de toepassing van de
veterinaire wetenschap op een aantal gebieden in duidelijke relatie gebracht
dient te worden tot andere vakgebieden zoals bedrijfsuitrusting.stechniek,
arbeidsorganisatie, produktie-, toeleverings- en verwerkingsstruktuur, „ma-
nagement" van produktiebedrijven en integraties en uiteraard tot de be-
drijfseconomische uitkomsten van het gehele bedrijf.

De toekomstige dierenarts zal er rekening mee moeten houden dat ook
zijn vakgebied deel uitmaakt van een groter geheel, hij zal zijn inbreng
moeten kunnen leveren, maar tevens moeten beseffen dat deze ingepast
wordt met andere deskundigheden tot een qua bedrijfsmethodiek en be-
drijfseconomie sluitend geheel. Dit betekent samenwerking met anderen,
bijv. voorlichtingsdiensten, zowel van overheid als van het bedrijfsleven. De
Gezondheidsdiensten kunnen bij de totstandkoming van dit samenspel een
belangrijke rol spelen.

Reeds nu bestaat er een goed contact tussen de gezondheidsdiensten met
de rundveehouderij- en veredelingsconsulentschappen. Dit samenspel zal
nog geïntensiveerd kunnen worden. Ook op landelijk niveau is een betere
coördinatie gewenst, om deze reden zal bij het proefstation voor de rund-
veehouderij een dierenarts aangesteld worden, die vooral tot taak zal krijgen
een brug te slaan tussen de landbouwkundige- en veterinaire aspekten van
het onderzoek in bedrijfsverband. Hij zal daarbij uiteraard ook nauwe con-
tacten met het C.D.I. dienen te onderhouden. M.i. zal men zich ook bij
de Gezondheidsdiensten dienen te beraden op de meest efficiënte opstelling
in de toekomst. Daarbij zullen vraagstukken van regionalisatie (interprovin-
ciale opstelling), bedrijfstakspecialisatie, pooling van vakspecialisme en
coördinatie van onderzoek aan de oixie komen.

Ook op meer plaatselijk niveau zal de dierenarts goede contacten met de
bedrijfsvoorlichters dienen te onderhouden in zaken waar de veterinaire- en
landbouwkundige kant van de bedrijven elkaar raken. Dit contact is meer
een kwestie van goed onderling overleg dan van organisatie, al zal uiteraard
door de leiding van de consulentschappen dit contact bevorderd dienen te
worden.

De boer wordt meer en meer agrarische ondernemer. Dit betekent dat hij
meer tijd zal besteden aan bedrijfsorganisatie, afwegen van produktietech-
nieken, financieringszaken, contacten, produktieplanning in relatie tot de
mogelijkheden van het bedrijf en tot de afzetmogelijkheden, dit alles om te
komen tot een zo rendabel mogelijke benutting van arbeid en kapitaal.
Met hard en lang werken zullen fouten op bovengenoemde facetten van het
ondememersschap niet meer te compenseren zijn.

Uiteraard zal dit type agrariër anders benaderd moeten worden dan de
vaak gemoedelijke en op deze punten niet altijd even bewust denkende
boer uit het verleden. Hij zal de hem gegeven adviezen niet zonder meer
overnemen, maar ze afwegen tegen de totale aspekten van zijn bedrijfs-
voering.

Bij de behandeling van individuele dieren zal dit hoofdzakelijk tot effekt
hebben dat de boer meer wil weten over de kansen op succes in relatie tot
de kosten. Ook zal hij meer toelichting bij de behandeling vragen, het hier
en daar nog wel aanwezige magische aureool van de dierenarts z.al aange-
tast worden. De neiging te geloven op gezag wordt minder, daartegenover
zal de veehouder meer waardering hebben voor een kundige behandeling,
omdat hij ook meer begrij) heeft voor de moeilijkheden en risico\'s.
In de relatie boer - dierenarts zal de adviserende funktie van de laatste een
grotere rol gaan spelen. Een probleem daarbij is te komen tot regelingen om-
trent de honorering van veterinaire adviezen. Hier en daar ontstaan al af-
spraken tussen grotere bedrijven inzake de veterinaire begeleiding volgens
een contractsysteem.

In de toekomst zal de vraag naar veterinaire begeleiding zeker gaan toe-
nemen, m.i. zal de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde zich
hierover aan de hand van de ervaringen met de reeds bestaande overeen-
komsten nog wel eens moeten beraden in overleg met de georganiseerde
landbouw.

Een ander punt van belang voor de relatie boer - dierenarts is de steeds
toenemende integratie, die betekent dat de boer soms gebonden is door
produktievoorschriften. In dit geval zal de dierenarts soms in contact moeten
treden met de leiding van de integratie, waarbij hij echter steeds voor ogen
dient te houden dat er primair een contract-situatie bestaat tussen boer en
integratie.

Een ander gevolg van de ontwikkeling van grotere produktie-eenheden zal
zijn, dat zowel boer als dierenarts naar wegen zullen gaan zoeken om ook
op veterinair gebied een optimale arbeidsefficiency te bereiken.
Daarbij rijzen vooral vragen op het gebied van de behandeling van grote
groepen dieren tegelijk, waarbij soms enkele uren per bedrijf mee ge-
moeid kunnen zijn. Voor de dierenarts levert dit vaak moeilijkheden op voor
zijn dagindeling, voor de boer, die soms speciale voorzieningen voor zijn
arbeidsschema moet treffen, is het niet acceptabel dat de dierenarts weg-
geroepen wordt. Dit leidt tot de vraagstelling of het verantwoord is dat de
veehouder zelf bepaalde, in wezen eenvoudige, behandelingen verricht op
recept en onder controle van de dierenarts. Bij orale toediening van ge-
neesmiddelen zijn hiervoor in de praktijk reeds aangepaste oplossingen ge-
vonden, bijv. medicinale voeders op recept van de dierenarts. Wel komt
men voor de vraag te staan of het verantwoord is van bepaalde veel ge-
bruikte geneesmiddelen een voorraadje op de bedrijven aan te leggen, zo-
dat de boer ze zo nodig dadelijk kan toepassen op advies van de dierenarts.
Voorwaarde is dat de diagnose juist gesteld kan worden en dat de dierenarts
zo snel mogelijk ter controle een bedrijfsbezoek brengt. Mogelijk dat in het
kader van de hiervoor genoemde overeenkomsten voor veterinaire bedrijfs-
begeleiding verantwoorde oplossingen te vinden zijn.

Veel gecompliceerder nog ligt de zaak bij het toedienen van injecties. Op
dit punt zal men m.i. voorzichtig te werk dienen te gaan. Dit neemt niet
weg dat dergelijke vraagstukken ernstig bestudeerd moeten worden, waarbij
het uitgangspunt moet zijn dat veterinair verantwoorde regelingen getrof-
fen moeten worden, die echter passen in de bedrijfsontwikkelingen. Een
moeilijke opgave, die alleen met praktische zin opgelost kan worden. Men
zal zich moeten hoeden voor formeel sluitende regelingen, die in de praktijk
niet kunnen werken en daardoor de beunhazerij in de hand werken.

Het voorgaande heeft betrekking op de aard en de uitvoering van het werk
van de dierenarts, tegen het licht van de ontwikkeling in de veehouderij-
bedrijven.

Er is echter nog een belangrijk ander gezichtspunt dat van invloed zal zijn
op de positie van de dierenarts. Dit is namelijk het vraagstuk van het
één- of meermans-bedrijf voor de dierenarts zelf. Tot dusverre is deze kwes-
tie vooral benaderd uit het oog"punt van de „bedrijfsgebondenheid", die
voor de individuele plaatselijke dierenarts evenzeer geldt als voor de vee-
houder. Oplossingen zijn gevonden door een sterk verbreid systeem van rege-
lingen voor weekenddiensten. Uit dit oogpunt gezien zou men kunnen
stellen dat de meest knellende problemen wel zo goed mogelijk zijn opge-
lost. Een stap verder is de vorming van groepspraktijken, bestaande uit 2,
3 of 4 dierenartsen, die gezamenlijk als team de praktijk uitoefenen. Naast
de voordelen van gemakkelijker vakantie- en weekendregelingen kunnen
genoemd worden voordelen op het gebied van:

a. gezamenlijk gebruik van praktijkruimte en instrumentarium, vooral
het duurdere en niet regelmatig gebruikte;

b. mogelijkheden tot een zekere mate van specialisatie, zij het dan
dat men elkaar moet kunnen blijven vervangen;

c. betere mogelijkheden voor werkindeling, vooral voor tijdrovende
behandeling van grote groepen dieren, opvangen van arbeidsstop-
pen, etc.;

d. betere mogelijkheden voor incalculatie van de kleine-huisdieren prak-
tijk, hetgeen vooral buiten de grote steden van belang is.

Uiteraard kan een groespraktijk alleen slagen indien een goed op elkaar
ingesteld team ontstaat. De „partnerkeuze" is ook hier zeer belangrijk. Ook
zal de veehouders duidelijk gemaakt moeten worden, dat het team-work
ook in hun voordeel is.

Zonder te willen zeggen dat de toekomst uitsluitend aan de groepsprak-
tijken is, meen ik toch dat deze samenwerkingsvorm in de komende jaren
sterk in de belangstelling zal staan.

Uit het voorgaande blijkt, dat de dierenarts in de nabije toekomst, kort
samengevat, enerzijds geconfronteerd zal worden met wijzigingen in de aard
van zijn werk als gevolg van de ontwikkelingen in het veehouderijbedrijf,
maar anderzijds ook met wijziging in zijn eigen individuele maatschappelijke
positie. In dit opzicht lopen zijn problemen in belangrijke mate parallel met
die van de veehouderij, waarmee hij zo nauw verbonden is. Parallelliteit
van problemen leidt vaak tot wederzijds begrip, dat dè basis zal moeten
blijven bij alle veranderingen in de verhouding dierenarts- veehouder.

Bij een eerdere gelegenheid heeft mijn voorganger U er al eens op gewezen,
dat hij het uitreiken van de Jaarprijs van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde als een prettige bezigheid beschouwde. Ik kan deze opvatting delen,
en kwijt mij daarom vandaag graag van de mij in dit verband toegedachte
rol.

Deze prijsuitreiking is een prettige aangelegenheid om meer dan één reden.
Zij zal in de eerste plaats een genoegen zijn voor de prijswinnaars, die im-
mers hun werk hogelijk gewaardeerd weten. Ze is daarnaast ook een ge-
noegen voor de Redaktie van het Tijdschrift, die bij deze gelegenheid er op
kan wijzen, wat voor een voortreffelijke publikaties er in haar blad worden
opgenomen.

De Redaktie van het Tijdschrift van onze Maatschappij is geen college dat
erg aan de weg timmert, dat zult U mij waarschijnlijk wel toegeven. Eer-
der is het omgekeerde het geval. Vele van de lezers van ons Tijdschrift zul-
len wel eens gezien hebben dat de redaktiesamenstelling op de binnenzijde
van de omslag van elk nummer staat vermeld. Verder hebt u mogelijk ge-
constateerd dat wij elke jaargang beginnen met een openingswoord, en
vaste lezers zullen zich daar ook mogelijk de nogal unifonne strekking van
herinneren. Dit is dan zowat alles wat U van ons bestaan merkt, afgezien
dan van het produkt van onze activiteiten, dat U eens in de veertien dagen
door de PTT in de brievenbus wordt geschoven.

Nu is het een bekend verschijnsel, niet alleen van mensen, maar ook van
organisaties, dat zij er zich sterk voor interesseren hoe anderen hen zien,
m.a.w., wat voor indruk zij op hun omgeving maken. Deze bezorgdheid
leidt automatisch tot de volgende stap: dat men gaat proberen een be-
paalde impressie te geven, d.i. de zogenaamde „image-building". In het
dagelijks leven ziet men deze activiteit op verschillende wijzen gedemon-
streerd. Moderne progressieven maken hun omgeving hun vooruitstrevende
inzichten duidelijk door haren en baard te laten groeien, alsmede door een
wijze van kleden die verschilt van die van het gewone publick.
U kent ongetwijfeld ook de advertenties die sommige grote industrieën zo
nu en dan de wereld insturen, waarin zij niet zoals te doen gebruikelijk hun
produkten aanprijzen, maar in plaats daarvan den volke mededeling doen
van de voortreffelijke manier waarop zij de mensheid of het milieu bescher-
men, dan wel de door hen zelf aangerichte schade weer herstellen.
Uw redaktie heeft ook enige behoefte aan „image-building", al spreekt de
commerciële wijze van benaderen haar niet zo zeer aan. Zij is er zich maar
al te zeer van bewust, dat zij alleen maar kan functioneren dank zij een

1 Toespraak, gehouden door de Voorzitter van de Redaktie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, op 2 oktober 1970, ter gelegenheid van de 117e Algemene Ver-
gadering, tevens Congres van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde,
te Arnhem.

wisselwerking met haar lezers, en dat zij zonder hun actieve medewerking
en hun produktiviteit haar taak niet kan vervullen.

U zult het haar derhalve naar ik hoop niet euvel duiden, dat zij de gele-
genheid aangrijpt om nog eens op deze speciale relatie te wijzen. Dat deze
mogelijkheid zich voordoet zou ik een derde aangenaam aspect van het
uitreiken van de Jaarprijs willen noemen.

U kent de voorgeschiedenis van de Jaarprijs. Ze wordt toegekend voor de
beste publikatie die in het afgelopen jaar werd geplaatst. Ze is in 1967
ingesteld en in 1968 voor het eerst toegekend, vandaag gaat het dus om de
derde uitreiking.

De prijs wordt toegekend door de Redactie van het Tijdschrift. De proce-
dure is U al eens bij een eerdere gelegenheid beschreven. Elk redaktielid
kiest de naar zijn mening beste pubHkaties en plaats die naar volgorde. In
een speciale vergadering worden de verschillende keuzen naast elkaar
gelegd.

Het zou misschien leerzaam zijn, als ik U de criteria kon aangeven, die
hierbij worden gehanteerd. Mogelijk zouden we dan bij een volgende ge-
legenheid in de benijdenswaardige positie verkeren te moeten kiezen uit
een groot aantal volmaakte publikaties, verkregen door het systematisch
toepassen van onze richtlijnen door alle inzenders van artikelen.
Ik kan dat echter niet doen, want zoals alle andere keuzen is ook deze
subjectief. De redaktieleden zijn vogels van verschillende pluimage en ieder
ervan legt zijn eigen individuele normen aan. Hoewel in het algemeen de
nadruk wordt gelegd op leesbaarheid, overzichtelijkheid van de opbouw,
taalgebruik, wetenschappelijke waarde van de inhoud en betekenis voor
een groter of kleiner deel van de lezerskring, dan wel anderen, hanteert
ieder redaktielid toch zijn eigen criteria en kent daarbij een ongelijke be-
tekenis toe aan verschillende van de genoemde onderdelen.

Dit jaar is de keuze gevallen op een artikel, gepubliceerd uit het Labora-
torium voor Veterinaire Fysiologie en geschreven door Prof. R o m ij n en
Mej. V r e u gd e n h i 1, getiteld „Energiebalans en warmteregulatie bij de
witte leghorn".

In tegenstelling tot vorig jaar is de keus dus gevallen op een minder prak-
tisch onderwerp. Eigenlijk druk ik mij hier foutief uit. Het gegeven is wel
degelijk praktisch, in de zin van nuttig voor de praktijk, al betreft het nut
niet direkt de dagelijkse aktiviteiten van dc praktizerend dierenarts.
Het gekozen artikel is tot in detail uitgewerkt. Het bestudeert met behulp
van technieken, die op de niet-fysioloog een geraffineerde indruk maken,
achtereenvolgens de invloed van de fysische omgeving van hel dier op de
energiebalans, de onderhoudsbehoefte van de leghen, het caloiigcne effect
van het voeder en het effect van de buitentemperatuur op dc energie- en
stikstofbalans. Het is niet de eerste publikatie van Prof. Komijn over de stof-
wisseling van pluimvee, al in 1961 hebben wij een artikel van zijn hand over
de warmtehuishouding van pluimvee geplaatst.
De mérites van het nieuwe werkstuk zijn verschillende.

Naast presentatie en afwerking moet speciaal het belang van de conclusies
onderstreept worden, die o.m. aangeven op welke wijze nu het optimale
temperatuurgebied van pluimvee kan worden gevonden. Informaties van
dit genre zijn voor onze moderne veehouderij, die in een uiterst competi-

tieve atmosfeer moet werken, van betekenis voor het verkrijgen van opti-
male bedrijfsresultaten.

Ik wil graag bij deze gelegenheid Prof. Romijn en Mej. Vreugdenhil ge-
lukwensen, in de eerste plaats met het resultaat van hun onderzoek, in de
tweede plaats met het verwerven van de Jaarprijs 1969, alvorens hen de
prijs uit te reiken.

Ik zou geen goede voorzitter van de Redaktie zijn, als ik aan deze prijsuit-
reiking niet de wens verbond, dat anderen hun voorbeeld mogen volgen.

De toekenning van de jaarprijs 1969 door de redaktie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde heeft mij aangenaam verrast.

Een hoogleraar-beheerder van een experimenteel laboratorium is momen-
teel zo zwaar belast met onderwijs- en organisatorische zaken, dat de hem
ter beschikking staande tijd voor eigen wetenschappelijk onderzoek en lei-
ding bij dat van zijn medewerkers (-sters) wel zeer beperkt is.
Het feit dat Uw redaktie onze publikatie zo gunstig heeft willen beoor-
delen, geeft mij evenwel een nieuw vertrouwen in de ontwikkeling van
het onderzoek aan mijn laboratorium.

Bij de intrede van het laatste decennium van mijn ambtsperiode, heb ik
het voorrecht een staf van medewerkers (-sters) om mij heen te weten,
waaraan ik in in vol vertrouwen een aanzienlijk deel van het onderwijs
en mede van het onderzoek kan delegeren.

Het is dan ook zo, dat ik de toekenning van Uw prijs mede zie als een
hommage aan al diegenen op mijn laboratorium, die door gezamenlijke
arbeid mij tot wetenschappelijk onderzoek in staat stellen.

Uit aller naam wil ik U dan ook mijn oprechte dank betuigen voor de
eervolle onderscheiding.

Wanneer men uitgenodigd wordt om te spreken over ontwikkelingen in de
diergeneeskunde in de komende 10 jaar, dan is dat geen eenvoudige op-
gave.

Een periode van 10 jaar is enerzijds een zo korte periode dat men mag
verwachten, dat de veranderingen niet zo groot zullen zijn; anderzijds
dient men te bedenken dat 10 jaar ^ gedeelte vormt van het werkzame
leven van een dierenarts, zodat persoonlijk gezien de periode beslist niet
zo kort is. Achteruitkijkende zullen wij ons allen realiseren dat er toch
wel \'t een en ander gebeurt in 10 jaar, zonder dat het overigens tot schok-
kende gebeurtenissen aanleiding behoeft te geven.

De ontwikkeling in de diergeneeskunde is zeker geen op zichzelf staande
zaak, deze ontwikkeling wordt voortdurend beïnvloed door factoren van
buitenaf. Als zodanig moeten vooral in aanmerking worden genomen de
ontwikkeling in de veehouderij, onze vorige spreker sprak hier reeds over,
de ontwikkeling in het economisch leven en de rust in W.-Europa. Deze
,,Umwelt" factoren staan buiten onze directe beïnvloeding, het is dan ook
niet goed mogelijk deze factoren te betrekken in onze beschouwingen.
Factoren, zoals een crises of een oorlog, moeten dus buiten beschouwing
blijven; wij gaan uit van een gelijkblijvende of een iets stijgende econo-
mische ontwikkeling.

Voor het geven van een goede prognose is een grondige kennis van de
situatie feitelijk een eerste vereiste. Ik kan daar zeker niet zonder meer
aan voldoen. Ik heb grote belangstelling voor de diergeneeskunde en meen
daarom wat te kunnen voorspellen, het blijft echter een persoonlijke visie
met al de risico\'s van dien.

Wanneer wij ons dan afvragen wat er in de komende 10 jaar zal gebeuren,
dan zijn er enkele zekerheden.

1. In 1980 zullen haast alle vóór 1940 afgestudeerde dierenartsen hun
werkzame periode hebben beëindigd. Dit betekent dat de stem van
mensen, wijzende op een crisis of een oorlogsdreiging, niet meer ge-
hoord zal worden. De periode na 1980 zal duidelijk moeten maken of
dit een voor- of nadeel is. Hoewel zeker geen pessimist, vraag ik me
toch steeds weer af of welvaart altijd maar kan blijven stijgen. Laten
wij \'t hopen.

2. In 1980 zullen er 2450-2500 in Nederland afgestudeerde en in \'t beroep
werkzame dierenartsen zijn. Dit aantal zal bijna niet beïnvloed worden
door de reëele aantallen studenten in de komende jaren. (De cijfers

1 Voordracht, gehouden op vrijdag 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid
van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

2 Prof. Dr. G. Wagenaar; hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht; Kliniek
voor Veterinaire Inwendige Ziekten, Universiteitscentrum „de Uithof", Yalelaan
10, Utrecht.

zijn van het Centraal Bureau voor de Statistiek, Hoofdafdeling Onder-
wijsstatistieken.)

3. In 1980 zal er zeker een wederzijdse erkenning van de diploma\'s binnen
de E.E.G. zijn. Het is niet goed te voorspellen of dit een voor- of na-
deel zal blijken te zijn. Het kan echter zijn, dat hierdoor een versterkte
concurrentie zal gaan optreden.

4. In 1970 studeerde de eerste doctorandus in de diergeneeskunde in de
vrije studierichting af. Ten onrechte staat er in het jaarboekje dat de
eerste dierenarts in de vrije studierichting is afgestudeerd. Een docto-
raal examen vrije studierichting woixlt afgelegd in een beperkt aantal
vakken. De eis per vak is echter hoger dan voor het gewone doctoraal
examen, terwijl lange stages per vak vereist worden.

Hoewel het aantal afgestudeerden in deze richting voorlopig wel be-
perkt zal blijven, is het toch lang niet onmogelijk dat deze collegae in
de komende jaren vakgebieden gaan exploreren, die later voor de ge-
hele diergeneeskunde van belang zullen zijn.

5. In 1980 zullen er dierenartsen zijn, die in verschillende richtingen zijn
afgestudeerd en die niet zonder meer in alle facetten van het beroep
werkzaam zullen mogen zijn. Dit zal gebeuren ondanks het feit dat men
in de toekomst nog meer dan thans van functie zal gaan veranderen.
Deze ontwikkeling zal zich zeker niet alleen in Nederland voordoen.
Uw secretaris heeft mij echter gevraagd de differentiatie niet nadruk-
kelijk te behandelen, vandaar dat ik dit slechts aanstip.

Bovengenoemde, meer interne, wijzigingen zullen zeker de diergeneeskunde
beïnvloeden; bovendien zullen vele invloeden van buitenaf eveneens op
het diergeneeskundig gebeuren inwerken.

Met welke invloeden zullen wij dan wel rekening hebben te houden?
1. De veranderingen in de veehouderij

Zoals de vorige spreker reeds uiteengezet heeft zullen wij gaan naar een
kleiner aantal grote bedrijven. Dit is op zichzelf niets nieuws, de concen-
tratie wordt echter sterker dan men b.v. 20 jaar geleden vermoedde.
De bedrijven zullen ook meer gespecialiseerd worden en zich richten op
één, hoogstens 2, produkten.

Deze maatregelen betekenen niet dat hierdoor de produktie wordt inge-
krompen. Men probeert dit wel enigszins, het is de vraag of dit de totale
dierlijke produktie zal betreffen. Men dient er rekening mee te houden,
dat bepaalde produkten door concurrentie binnen de E.E.G. minder aan-
trekkelijk kunnen woi-den, hetgeen omschakeling niet alleen van de boer,
maar ook van zijn dierenarts zal vergen.

Men zou kunnen denken dat het grote, gerationaliseerde bedrijf minder
diergeneeskundige hulp nodig heeft. Ongetwijfeld zal de vraag wat min-
der worden, het is echter de vraag of de behoefte ook inderdaad geringer
is geworden. Op grote bedrijven worden de risico\'s groter, niet alleen het
risico van ziekte, maar ook het risico van een foutieve diagnose, resp. van
een foutieve therapie. Men zal daarom in \'t algemeen betere en enigszins
gespecialiseerde diergeneeskundige hulp eisen.

De melkkoe zal als individu de aandacht blijven vragen, al zal de eigenaar
een snel gestelde en goede diagnose van de dierenarts eisen, alsmede een
prognose ten aanzien van het behoud van de geschiktheid van het dier

voor het grote bedrijf. De prijs van een koe ligt zo hoog, dat ik zeker niet
verwacht dat op dit gebied de werkzaamheden zullen afnemen.
Bij de kleinere diersoorten, zoals het varken en het pluimvee, zal de indi-
viduele behandeling sterker in betekenis afnemen, het accent zal meer ge-
legd worden op de begeleiding van de gehele koppel. Hierbij zal van de
dierenarts een grote deskundigheid gevraagd worden. Bovendien zal de
dierenarts bereid moeten zijn specialisten te consulteren, specialisten die
door hun opleiding en door de voor hen beschikbare outillage in staat
moeten zijn problemen betreffende voeding, bacteriële- en virusziekten
enz., op te lossen.

b. doordat de beter opgeleide boer op specialistisch onderzoek zal aan-
dringen;

c. doordat behalve de boer ook anderen in het bedrijf geïnteresseerd
zijn, zoals de voederfabrikant, de afnemer en de financier.

De diergeneeskunde wordt op dergelijke bedrijven zeker geen zaak die zich
alleen tussen de boer en zijn dierenarts afspeelt.

Wanneer wij voldoende in de komende jaren op de problematiek van de
grote bedrijven willen zijn voorbereid, dan zal thans grote aandacht moe-
ten worden besteed aan:

b. een betere opleiding, b.v. meer klinisch en b.v. meer gericht op één
diersoort;

d. goede diergeneeskundige voorlichting in het onderwijs op middel-
bare en hogere landbouwscholen.

Een aantal diersoorten zal deels of geheel van bestemming veranderen.
Het duidelijkste voorbeeld hier\\\'an is het paard, dat vanuit de werkpaard-
sector geheel in de sportpaardsector is terechtgekomen. Zelfs het Neder-
landse trekpaard is praktisch een sportpaard geworden.
Wat voor het paard geldt, geldt in mindere mate ook voor de schapen,
geiten en dwerggeitjes, die bij villa\'s en 2e woningen worden gehouden.
Met deze kleine herkauwers zal de dierenarts niet veel moeite hebben,
hoewel ze als kleine huisdieren moeten worden behandeld.
Bij het paard ligt dit wat anders. Vast staat dat vele dierenartsen goed
werk doen t.a.v. de paarden; evenzo staat vast dat de behandeling in vele
gevallen te wensen overlaat. Dit is mede het gevolg van het feit dat men
bij de sportpaarden al gauw op het terrein van de sportfysiologie resp. de
pathofysiologie terecht komt. Ook de begeleiding van de grotere fok-
bedrijven blijkt niet altijd eenvoudig te zijn. Zowel een goede opleiding
als een goede nascholing zijn op dit gebied hard nodig.
Wie voelt er wat voor een vereniging van paardenpractici zoals deze al
in vele landen bestaat? Wie er werkelijk voor voelt kan in de middag-
pauze op een lijst tekenen, misschien kunnen we een dergelijke vereniging,
al dan niet in samenwerking met de groep praktici voor grote huisdieren,
oprichten.

De toegenomen welvaart heeft en zal ook in de toekomst invloed hebben
op de relatie mens-dier. Steeds meer mensen gaan dieren houden. De
diersoort kan variëren, vaak naar gelang de woning dit toelaat.
Er is een sterke toename in het houden van de vanouds bekende kleine
huisdieren, maar ook van duiven, vogels, sierpluimvee, koudbloedigen enz.
Niet altijd is de dierenarts op al de facetten van dit terrein voorbereid.
De welvaart maakt het mogelijk, dat voor al deze dieren diergeneeskun-
dige hulp kan worden ingeroepen. Het verkrijgen van vaste voet in b.v.
de siervogel-wereld zal echter beslist een actieve politiek vereisen.
Goed onderwijs en nascholing zijn hier weer een eerste vereiste. Daarnaast
is een actieve penetratie in het werkterrein nodig.

De ontwikkeling in de naoorlogse jaren laat een steeds sterker wordende
waardering van de mens t.o.v. het dier zien. De mens gaat beseffen dat
hij zeker niet zonder meer en zeker niet onder alle omstandigheden kan
beschikken over het dier. Vele instanties doen op dit gebied een nuttig
werk, men denke in dit verband aan de dierenbescherming en b.v. aan
een instantie als het „World Life Fund". Eén van de uitvloeisels van deze
instelling t.o.v. het dier is, dat men het doen van proefnemingen op het
dier niet altijd wenst toe te staan.

De wet op de dierproeven is één van de facetten van dit probleem. Dieren-
artsen zullen zich nog meer dan voorheen moeten gaan bezinnen op de
relatie mens-dier en op de rechten van het dier.

Nauw in verband met het voorgaande staat het besef dat het gebruik van
proefdieren niet geoorloofd is zonder dat het experiment op de juiste wijze
wordt begeleid. Dit is niet alleen op etische gronden niet geoorloofd, ook
op praktische gronden zal men tot dezelfde conclusie komen.
De eerste dierenartsen op dit gebied zijn als pioniers zonder goede op-
leiding aan dit werk begonnen. Een uitbreiding van het aantal functies op
dit gebied lijkt in de toekomst zeker aanwezig, mits er goed onderwijs op
dit gebied wordt gegeven of mits er goede nascholing op dit gebied komt.

De zorg voor milieuhygiëne zal in de komende jaren een sterker wordend
beroep doen op de dierenarts. Weliswaar zal dit niet gaan orn veel arbeids-
plaatsen, toch kan ook de dierenarts op dit gebied niet gemist worden.
Ook hier is onderwijs en onderzoek dringend noodzakelijk.

In de naoorlogse jaren heeft de farmaceutische industrie ontdekt welk een
groot arbeidsterrein er ligt op het gebied van de diergeneeskunde.
Ook in de komende jaren zullen er nieuwe en betere produkten op de
markt komen. Het zal echter voor de praktizerende dierenarts moeilijk
blijven om de waarde van deze produkten te beoordelen, zeker als hij
rekening moet houden met de werking van een geneesmiddel in verge-
lijking met de prijs.

Er zal een stijgende behoefte komen om t.a.v. nieuwe produkten te worden
voorgelicht door een instantie, die zo objectief mogelijk datgene heeft be-
studeerd wat over een nieuw geneesmiddel bekend is.

Hier ligt m.i. een belangrijke taak voor de Kon. Ned. Mij. voor Dier-
geneeskunde. Goede vooriichting is op dit gebied dringend noodzakelijk.

De geneesmiddelenindustrie zal er in de komende jaren zeker naar streven
om de geneesmiddelen gemakkelijker toepasbaar te maken. Het zal zoeken
zijn naar geneesmiddelen die gemakkelijk door het voer of door het drink-
water kunnen worden opgenomen.

Ook de „weggooi" spuit is in dit verband een verbetering. Door het ge-
bruik van „weggooi" spuiten omzeilt men het probleem van de sterilisatie,
wat vooral voor het gebruik van de spuit door de boer van zeer groot
belang is.

De wijzigingen in de opvatting wat dit punt betreft zijn bijzonder belang-
rijk en m.i. bijzonder wijs. Ook het toedienen van antibiotica zal men
voor bepaalde gevallen eenvoudiger moeten maken, men denke o.a. aan
de mastitis-preparaten. Men legge in dergelijke gevallen de verantwoor-
delijkheid bij de veehouder. Een goed ontwikkelde veehouder kan deze ver-
antwoordelijkheid best zelf dragen. Goede voorlichting van de veehouder
is echter noodzakelijk, zowel door de dierenarts op het bedrijf, maar ook
reeds op de landbouwscholen.

Het voortreffelijke landbouwonderwijs dat onze collegae aan de middel-
bare- en hogere landbouwscholen verzorgen kan een belangrijke bijdrage
betekenen op dit gebied.

Binnen ons beroep neemt de vleeskeuring — en alles wat daar bij hoort —
een zeer belangrijke plaats in.

De concentratie van de slachthuizen zal zich voortzetten. Deze beter func-
tionerende slachthuizen zullen in het algemeen niet minder dierenartsen
behoeven, het werk zal beter gebeuren. Er zal een uitbreiding van het
werk plaats vinden in die zin, dat het produkt beter begeleid zal worden.
Dit geldt voor de begeleiding vanaf producent/veehouder tot aan de con-
sument. Dit houdt m.i. niet in dat de gehele begeleiding door één en de-
zelfde persoon zal moeten geschieden.

De problemen, zoals residuen en contaminaties, zullen in de komende jaren
in sterkere mate aan de orde komen. Ook de conservering zal steeds inten-
siever worden bestudeerd.

De pluimveekeuring zal in de komende jaren wel verplicht gesteld worden.
Er gebeurt op dit gebied al voortreffelijk werk wat betreft de nascholing.
Dit zal moeten worden uitgebreid en bijgehouden.

In iedere voorspelling over het jaar 2000 wordt gesproken over de 4-daagse
werkweek. Vermoedelijk zal dit in 1980 nog wel niet gerealiseerd zijn.
Men zal echter meer dan thans, ook in de praktijk, streven naar een 5-
daagse werkweek en voldoende lange vakanties.

hetgeen kan geschieden in groepspraktijken of door zeer goede collegiale
afspraken. De vorming van groepspraktijken zal zich duidelijk voortzetten.
De invoering kan echter afhangen van sterke individuele praktijkverschil-
len. Zo zal de werkbezetting in de zuivere runderpraktijken in de zomer-
maanden veel minder zijn dan in de gemengde praktijken.
Mijns inziens dienen de practici vooral de aandacht te richten op hun
oudedagsvoorziening, zodat zij ook tijdig van deze oudedag kunnen gaan
genieten.

Wanneer men de reeds genoemde veranderingen, welke geen van alle
spectaculair zijn, beziet, dan rijst de vraag wat daarvan de consequenties
voor de dierenarts en de diergeneeskunde zullen zijn.
Waarom zou de Maatschappij voor Diergeneeskunde willen weten wat er
in de komende 10 jaar in de diergeneeskunde gaat gebeuren?
Het is mogelijk, dat het alleen maar nieuwsgierigheid is, het is echter ook
mogelijk, dat de Maatschappij zich op de loop van de gebeurtenissen zou
willen voorbereiden, eventueel zelfs de gebeurtenissen zou willen be-
ïnvloeden.

De grote vraag waar veel om zal draaien is de vraag hoe het in 1980 zal
staan met het aantal dierenartsen. Wanneer dit aantal beperkt blijft zijn
er geen extra moeilijkheden te verwachten, men kan dan rustig afwach-
ten. Zou daarentegen het aantal dierenartsen de vraag sterk overtreffen,
dan kan een situatie ontstaan die regulatie niet alleen gewenst, maar
zelfs noodzakelijk maakt.

Laten wij gezamenlijk bekijken hoe of de situatie zich kan ontwikkelen
tot 1980.

Op het flanelbord heb ik het aantal werkzame dierenartsen uitgezet in 4
groepen. In de eerste kolom de groep praktici, in de tweede kolom de
groep dierenartsen die als het ware bij de praktijkuitoefening behoort.
Dit zijn de dierenartsen bij de gezondheidsdiensten, een groot deel van de
fakulteitsdierenartsen, een deel van de dierenartsen in de veeartsenijkun-
dige dienst, de industrie enz. In de derde kolom is opgenomen de groep
vleeskeuring, inclusief een gedeelte uit andere groeperingen dat in wezen
in deze groep thuishoort, zoals een gedeelte van de inspektie. In de laatste
kolom is opgenomen een restgroep, bestaande uit waarnemers, nog niet
gevestigden en in het buitenland verblijvende dierenartsen (zie tabel).

De cijfers zijn gehaald uit de jaarboekjes van 1960, 1965 en 1970. De
verdeling is hier en daar wat arbitrair, maar dat maakt op de grote lijn
niets uit.

Wij zien nu dat het aantal practici tussen 1960 en 1970 met 21% is toe-
genomen, dat het aantal „steunpilaren" van de practicus met 55% is
toegenomen, dat de vleeskeuring met 40% is toegenomen en de restgroep
met 42%. Wanneer nu deze groepen tot 1980 met dezelfde percentages
zullen groeien dan krijgen wij voor groep één, 971 dierenartsen, voor groep
twee 502, voor groep drie 395 en voor groep vier 271 dierenartsen, in
totaal 2139 dierenartsen in 1980.

Men kan zich afvragen of de genoemde cijfers geen correcties behoeven.
Ik laat dit graag aan u over, m.i. zijn er echter niet zo erg veel argumen-
ten aan te voeren om de genoemde getallen te laag te noemen.
De getallen laten zien, dat er bij deze ontwikkeling geen plaats is voor
ruim 300 dierenartsen. Men dient te bedenken dat een groei tot 2100
dierenartsen al een groei met ieder jaar 50 extra plaatsen betekent. Zou
dit aantal ook opgevoerd kunnen worden tot 80?

Waarschijnlijk zal geen mens durven zeggen of wij nu meer of minder
dierenartsen zullen kunnen plaatsen. Het lijkt echter gewenst om na te
denken over maatregelen die meer mogelijkheden voor de dierenarts zul-
len scheppen.

Laten wij vaststellen, dat het geen zin heeft hierover te praten als er reeds
een aantal werkloze dierenartsen is, het scheppen van werkmogelijkheden
kost tijd en goede stuurkunst.

Welke faktoren zouden op de plaatsingsmogelijkheden enigszins regulerend
kunnen werken?

Het is duidelijk dat een goede opleiding altijd van betekenis is voor het
vinden van nieuwe plaatsen. In dit verband dient de Fakulteit het uiter-
ste te doen om de opleiding zo effectief mogelijk te maken. Men dient
hierbij te bedenken dat bv. een numerus clausus gepaard gaande met
een selectie, de kwaliteit van de afstuderenden zou kunnen opvoeren.

Het is natuurlijk belangrijk te weten wat de student in feite wil. Men
mag verwachten dat vele studenten beslist dieren willen genezen en
dat daardoor de druk op de praktijk zal blijven bestaan.
Teneinde na te gaan wat de studenten in het recente verleden gingen
doen, heb ik de gegevens steeds over 5 jaar uit de jaarboekjes van 1960 -
1965 - 1970 laten nakijken. Ik ben er daarbij van uitgegaan dat in
1960 (voorjaar) nog geen definitieve plaatsing van alle afgestudeerden
uit 1959 heeft plaatsgevonden. Ik heb dus laten natellen in het jaar-
boekje van 1960 wat de afgestudeerden uit de jaren \'54 tot en met \'58
zijn gaan doen. Hetzelfde is gedaan uit het jaarboekje 1965 van de
periode 1959 t/m 1963 en tenslotte op dezelfde wijze uit het jaarboekje
1970 voor de periode 1964 t/m 1968. Uit de totaal aantallen zijn daarna
weggelaten de dierenartsen met een D achter hun naam. Het meren-
deel van deze jonge dierenartsen vervangt, maar heeft nog geen defi-
nitieve bestemming. Rij diegenen, die praktijk zijn gaan doen heb ik
opgeteld die dierenartsen, die in één van de klinieken gingen werken
(in iedere periode van 5 jaar ± 14). De resultaten waren als volgt.
In de periode 1954 tot en met 1958 gingen 165 jonge dierenartsen de
praktijk in, hetgeen 73% van het totaal betekende; voor de jaren
1959 tot en met 1963 waren dit 147 dierenartsen of wel 79% en voor

de jaren 1964 tot en met 1969 bedroeg dit 211 dierenartsen of we!
73%. Gemiddeld over 15 jaar ging 75% van de afgestudeerden de
praktijk in.

Nu is dit percentage nog geen bewijs dat dit overeenkomt met de wens
van de afgestudeerden. Faciliteiten, zoals b.v. vrijstelling van militaire
dienst kunnen sommige dierenartsen een funktie hebben doen aan-
vaarden, terwijl ze liever de praktijk in waren gegaan.
Wij kunnen uit dit percentage enkele conclusies trekken. In de eerste
plaats betekent dit dat een belangrijk gedeelte van de groep practici
na korte of langere tijd de praktijk weer verlaat om een andere funktie
te aanvaarden. Bij de opleiding zal men met dit gegeven rekening
moeten houden. Men moet zich realiseren dat er voor een goede prac-
ticus beslist een niet te verwaarlozen aantal functies beschikbaar is.
Minder gewenst is het, dat men in bepaalde gevallen noodgedwongen
met een practicus genoegen moet nemen.

In de tweede plaats kunnen wij uit het genoemde percentage leren
dat bij een te ruim aanbod van dierenartsen een grote druk zal ont-
staan op de praktijk. Dit zal gebeuren omdat vele afgestudeerden graag
in de praktijk willen en bovendien omdat men niet in betaalde funkties
kan penetreren wanneer deze niet vacant zijn.

Ten aanzien van de opleiding lijkt het gewenst bij de studenten inte-
resse te wekken voor nog niet door dierenartsen bezette werkgebieden,
terwijl het onderwijs over deze vakgebieden dient te worden geïntensi-
veerd. Het stimuleren van het kiezen van een vrije studierichting, resp.
van een bepaalde richting in de differentiatie, kan de druk op de prak-
tijd verminderen. In wezen gaat het in deze gehele problematiek om
kleine getallen. Vijf extra plaatsen meer per jaar buiten de reeds „ge-
plande" kunnen van grote invloed zijn op de situatie.

Het begeleiden van een bedrijf vergt o.m. dat de dierenarts over het
bedrijf nadenkt zonder dat hij op het bedrijf is en zelfs zonder dat de
eigenaar dit vraagt. Het vinden van een bevredigend tarief voor een
dergelijk handelen zal steeds op moeilijkheden stuiten. Veel beter is m.i.
deze vraag op te lossen door een collectieve abonnementshonorering te
vragen.

Het begeleiden van bedrijven vergt planning, uitvoering en controle,
waarbij de praktizerende dierenarts voor de uitvoering in aanmerking
komt. De planning en de controle zouden het beste verzorgd kunnen
worden door de Provinciale Gezondheidsdiensten voor dieren. De
gehele organisatie wordt daardoor onafhankelijk van kleine persoonlijke
belangen en daardoor stabieler.

Bij de onderhandelingen over de honorering zouden de dierenartsen
verstandig doen, mede aan te dringen op voorzieningen van de oude
dag.

Naar mijn mening zou de bovengenoemde regeling een van de belang-
rijkste stappen zijn naar een moderner opgezette diergeneeskunde.

Nu wij het toch over de gezondheidsdiensten hebben, meen ik te moeten
opmerken dat deze instellingen zich nog meer dienen te ontwikkelen

tot goed geoutilleerde streeklaboratoria. Met alle respect voor de werk-
zaamheden van genoemde diensten, moet toch gezegd worden dat zij
meer service zullen moeten bieden dan thans.

Het is beslist onjuist dat de gezondheidsdiensten zich statutair willen
beperken tot de landbouwhuisdieren. Mogelijk geeft de herkomst van de
financiën tot dit gezichtspunt aanleiding, uit een oogpunt van de dier-
geneeskunde is het verwerpelijk. Wat in de laatste tijd gebeurd is, n.l.
het leuren met het onderzoek van gestorven vogels enz., is in feite on-
aanvaardbaar.

Met de grootst mogelijk nadruk dient te worden gesteld, dat de gezond-
heidsdiensten de grote diergeneeskundige onderzoekingscentra van de
provincie moeten worden en dat zij het tehuis dienen te vormen voor
specialisten van verschillende pluimage.

Wij kennen in ons vak al vele specialisten, zij hebben zich in de regel
zelf gevormd. In deze tijd kan deze opleiding niet meer aan het toeval
worden overgelaten. Meer dan ooit is een specialistenopleiding, alsmede
een erkenning een eerste vereiste.

Het zich beperken in zijn werk tot b.v. één diersoort is nog geen aan-
leiding om van specialisme te spreken. Alleen wanneer men de eisen
aan kennis, ervaring en mogelijkheden veel hoger stelt komt men tot
een specialisme. Helaas staan de werkzaamheden in de specialisatie-
commissie reeds een jaar stil, een mijns inziens onvergeeflijke fout.

Als we werkelijk menen, dat ons vak een funktie heeft in de maat-
schappij, dan mogen wij dat ook propageren. Als wij vinden dat het
niet juist is om ons met A.H. te vergelijken, dan kunnen wij misschien
naar de kerken kijken, die kranten- en zenderreklame niet schuwen.
Wat men individueel in verband met de collegiale verhoudingen niet
kan doen, kan wel collectief gebeuren.

Laten wij zorgen dat wij als Maatschappij steeds present zijn op grote
shows, tentoonstellingen van alle soorten dieren, enz. Het inrichten van
een stand over de dierenarts en zijn werk is eerder een noodzaak dan
een schande. En wat zou er b.v. tegen zijn als een aantal dierenartsen
gezamenlijk in een warenhuis een spreekuur verzorgen over de verzor-
ging, de voeding en de wijze van houden van vogeltjes, hagedissen enz?

Laten wij er vooral voor zorgen, dat klachten over diergeneeskundige
hulp gemakkelijk kunnen worden aangebracht en degelijk worden
onderzocht. Ik stel voor dat er naar Amerikaans voorbeeld per pro-
vincie een klachtenbureau komt, een bureau dat niet verborgen mag
leven, maar dat moet zorgen dat eventuele klagende eigenaars het
kunnen vinden.

De educatie van de boer in veterinaire zin is een absolute eis. Laten
alle leraren op dit gebied de hoofden bij elkaar steken en zorgen voor
een goed en vooral voor een modern onderwijsprogramma.

Het plaatsen van Nederlandse dierenartsen in het buitenland dient met
kracht gestimuleerd te worden. Het begeleiden van deze collegae en
eventueel weer opvangen is een zaak die niet aan het toeval mag worden
overgelaten, ik schreef hier reeds eerder over.

Mijnheer de Voorzitter, U hebt mij gevraagd te spreken over de ontwik-
keling in de diergeneeskunde in de komende 10 jaar. Veel zal er daarbij
vanaf hangen of men de ontwikkeling in de grote maatschappij over zich
heen wil laten gaan, dan wel dat men de toekomst zal willen beïnvloeden.
Ik gaf enkele wegen aan waarlangs men enige invloed zou kunnen uit-
oefenen, ik ben mij enan bewust dat er meer wegen zullen zijn. Ik ben
echter bang dat de Kon, Ned, Maatschappij voor Diergeneeskunde niet al
te voortvarend de komende 10 jaar tegemoet zal gaan. Niet dat er geen
leden zullen zijn die dit kunnen organiseren en uitvoeren, maar omdat het
hun te moeilijk gemaakt zal worden.

Men dient echter te bedenken dat de huidige jonge generatie beslist geen
respect heeft voor personen en organisaties op grond van anciënniteit of
van vermeend gezag. De jeugd heeft alleen respect voorzover men dat gezag
door kennis van zaken en door de wijze van werken waar maakt.
Het bestaan van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde is mede
afhankelijk van de wijze waarop de Maatschappij in de komende jaren de
problemen tegemoet zal treden.

In deze sectie, georganiseerd door de Groepen Geneeskunde van het Kleine
Huisdier, Wetenschappelijke Onderzoekers en Dierenartsen werkzaam in
het Bedrijfsleven, werd het woord gevoerd door de collegae Drs. F. V o g e 1,
Drs. E. Lager we y, Drs. P. H. A. Poll, Drs. J. W. G u n n i n k en Drs.
C. L. vanLimborgh, terwijl de discussie werd geleid door Drs. G. M.
Smits.

Indicaties, die tot een sectio caesarea bij de hond kunnen leiden, kan men
in twee groepen verdelen. In de eerste plaats de sectio caesarea die uitge-
voerd moet worden omdat er afwijkingen bij het moederdier voorkomen
waardoor een partus langs natuurlijke weg niet mogelijk is en in de tweede
plaats de sectio caesarea die nodig is omdat er bij de vrucht (en) afwijkin-
gen voorkomen.

1 Drs. F. Vogel; Faculteit der Diergeneeskunde, Kliniek voor Veterinaire Verlos-
kunde en Gynaecologie; Universiteitscentrum „de Uithof", Yalelaan, Utrecht.

Bij het moederdier kunnen afwijkingen aan het bekken, de vagina,
de cervix en de uterus aanleiding geven tot het moeten verrichten
van een sectio caesarea, terwijl ook weëenzwakte een indicatie hier-
toe kan zijn.

Bij een jonge hond, die op een tijdstip gedekt wordt waarop het
lichaam nc^ niet is uitgegroeid, kan soms een juveniel bekken een
partus bemoeilijken. Over het algemeen komt een juveniel bekken
bij de hond slechts zelden voor.

Ook een rachitis bekken komt bij de hond niet veel voor en is dan
ook zelden een indicatie tot het moeten verrichten van een sectio
caesarea. Bij een nonnaal bekken van de hond is de distantia
transversa inferior altijd groter dan de distantia transversa superior.
In geval van rachitis kan het bekken zijdelings plat gedrukt worden.

Fracturen van het bekken, die aanleiding hebben gegeven tot dislo-
catie van de beenderen of waarbij uitgebreide callusvorming is op-
getreden, die de bekkenholte ernstig vernauwt, zijn bij de hond veel
vaker een reden tot het moeten verrichten van een sectio caesarea.

Een enkele maal zien we een prolapsus vaginae bij de teef vóór de
partus optreden. Rondom de vulva opening komt het slijmvlies naar
buiten. Gewoonlijk levert de prolaps bij het geboorteproces geen
bezwaren op. Indien echter de partus niet vordert en met behulp
van tangetjes de vrucht niet geboren kan worden, moet men tot
een sectio caesarea besluiten.

Hoewel tumoren in de vagina van de hond vaak voorkomen, vor-
men ze slechts zelden moeilijkheden bij de partus. Het bij honden
soms aanwezig zijn van grote fibromen kan een enkele keer een
indicatie vormen tot het verrichten van een sectio caesarea.

Deze kan optreden na littekenvorming, of zonder aanwijsbare oor-
zaak. Wil men een levende vrucht, of is de partus met behulp van
foetotomie niet mogelijk, dan is een sectio caesarea op zijn plaats.

Doordat het lieskanaal bij de hond niet gesloten is, gebeurt het wel
dat één of zelfs heide hoornen van een niet gravide uterus het lies-
kanaal binnendringen. Raakt de uterus gravide, dan ontstaat een
steeds groter wordende zwelling in de liesstreek, meestal éénzijdig,
een enkele keer beiderzijds. Gaat bij zo\'n dier de partus een aan-
vang nemen of is de partus zeer nabij en bevindt zich in de breuk-
zak een gezonde uterus met één of meer levende jongen, dan kan
men tot sectio caesarea besluiten.

Wanneer tijdens de partus, hetzij spontaan, hetzij door gemanipu-
leer met tangetjes, een ruptuur van een uterusihoorn optreedt, kan
een sectio caesarea overwogen worden. Het vaststellen van een
ruptuur is doorgaans moeilijk. Vooral bij kostbare fokhonden zal
men in dergelijke gevallen trachten de uterus te behouden.

Men kan de weëenzwakte in twee groepen verdelen: de primaire
weëenzwakte en de secundaire weëenzwakte.

Hieronder verstaat men een weëenzwakOe, die vanaf de aanvang
der geboorte optreedt. Bij de hond komt dit nogal eens voor wan-
neer een abnormaal groot aantal vruchten in de uterus aanwezig
is. Meestal is toediening van een oxytocicum voldoende om de
weëen aan te zetten. Soms gelukt dit echter bij een sterk overrekte
uterus niet en moet men tot sectio caesarea overgaan.
Het komt dikwijls voor, dat een partus langer op zich laat wachten
dan de 63ste of 64ste dag. Veelal rijst dan de vraag, of er operatief
ingegrepen moet worden en wanneer. Een röntgenfoto geeft gedeel-
telijk uitkomst. Zijn er vele vruchten, dan wacht men over het al-
gemeen rustig af. Blijkt de dracht echtter uit één of twee foeten te
bestaan, die dan vaak groot blijken te zijn, dan is een sectio cae-
sarea omstreeks de 66ste dag te overwegen.

Hieronder verstaat men een weëenzwakte, die optreedt nadat de
uterus eerst uitstekend gefunctioneerd heeft. Bij de teef zien we
deze afwijking nogal eens optreden wanneer er veel vruchten of te
grote vruchten in de uterus aanwezig zijn, of wanneer een vrucht

abnormaal ligt. Is herstel niet mogelijk, dan is een sectio caesarea
te overwegen. In verband met de secundaire weëenzwakte wil ik
vanaf deze plaats waarschuwen tegen het gebruik van grote doses
Oxytocine. Het komt maar al te dikwijls voor dat men meerdere
keren achter elkaar 5-10 I.E. Piton injiceert zonder dat de partus
ook maar iets vordert. Een nauwgezet inwendig ondeivoek is een
eerste vereiste alvorens met weëenaanzettende middelen te be-
ginnen.

Bij de vrucht kunnen afwijkingen in grootte, ligging en habitus
voorkomen, die een indicatie kunnen geven tot het moeten ver-
richten van een sectio caesarea.

Indien een relatief te grote vrucht door middel van embryotomie
niet is te verlossen of wanneer de vrucht leeft en men een levend
jong wenst, kan tot sectio caesarea worden besloten. Vooral bij
kleine rassen is dit wel de meest voorkomende indicatie tot deze
operatie.

Wanneer repositie van een abnormaal liggend deel van een vrucht
of van de hele vrucht niet mogelijk is, en de vrucht leeft, kan sectio
caesarea overwogen worden. Vooral bij honden met een lange
vagina, waarbij een vrucht in beiderzijdse heupligging ligt of met
een teruggeslagen kopje, is een sectio caesarea geïndiceerd omdat
repositie vaak niet gelukt.

Zijn er dubbelvormingen van delen van een vrucht en zijn deze
door middel van embryotomie niet te verwijderen, dan moet sectio
caesarea overwogen worden. Hetzelfde geldt voor een mola.

Bij grote \\ochtophopingen in een vrucht b.v. hydroccphalon,
anasarca, hydrops ascitis, kunnen moeilijkheden met de partus ont-
staan. Een enkele keer komen we deze afwijking bij de hond tegen.
Indien embryotomie niet slaagt, kan sectio caesarea overwogen
worden.

Anesthesie bij de sectio caesaria bij de hond en
de kat onder praktijk omstandigheden¹)

Lokaal anesthesie biedt de voordelen dat de pups niet worden beïnvloed en dat ze
zonder hulp uitvoerbaar is; het nadeel echter is dat het moederdier niet onder
volledige controle verkeert.

Algehele anesthesie heeft de voordelen dat het moederdier goed onder controle
verkeert en betere chirurgie mogelijk is, terwijl de nadelen ervan zijn dat de pups
slaperig ter wereld komen en dat ze onuitvoerbaar is zonder goede hulp.
Beide technieken zijn gebaseerd op spontane ademhaling van het moederdier, zo-
dat van anesthesiologisch standpunt uit de flankincisie de voorkeur verdient bo-
ven de incisie in de linea alba.

Immers, wanneer een dier op zijn rug in een a-fysiologische houding ligt, worden
de excursies van het diafragma nog meer bemoeilijkt dan voorheen en is door de
druk op de grote vaten de zg. „venous return" nog slechter, zodat de bloedcircu-
latie sterk achterop raakt; een situatie die vermeden moet worden.

De anesthetica en anesthesie-technieken die gebruikt worden bij een sectio
caesaria bij de hond of de kat vragen speciale aandacht. Immers, we hebben
hier naast het moederdier direct te maken met de ongeboren vruchten; het
moederdier moet gevoelloos zijn en de jongen moeten wakker ter wereld
komen.

Om a-septisch te kunnen opereren dienen we het moederdier volledig on-
der controle te hebben, doch tot het moment van het verbreken van de
verbindingen tussen de foeti en de uterus zodanig, dat de foeti een optimale
levenskans hebben.

Zoals ten aanzien van de lumbo-sacrale epiduraal anesthesie: gedurende de
dracht heeft een vergroting van de uterus plaats gevonden met de daarbij
behorende bloedvoorziening. De tonus van dit vaatsysteem wordt geregeld
door de sympaticustakken, die via de ventrale hoornen van het ruggemerg
segmentaal uittreden.

Bij een blokkade van de sensibele- en motorische zenuwen via een epidurale
anesthesie ter hoogte van de lumbo-sacrale overgang bereikt men eveneens
een onderbreking van de sympatische prikkels naar de buikholte organen,
waardoor de tonus van de bloedvaten wegvalt, een vaatverwijding ontstaat
en een ernstige bloeddrukdaling optreedt met alle gevaren van dien, zoals
shock.

Ten aanzien van de algehele anesthesie is het volgende bezwaar aan te voe-
ren : daar het metabolisme aan het einde van de dracht aanzienlijk is toege-
nomen, zal de longfunctie ook verhoogd zijn. Hier tegenover staat de sterk

1 Voordracht, gehouden op 2 oktober 1970 ter gelegenheid van het Congres, tevens
117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergenees-
kunde, te Arnhem.

2 Drs. E. Lagerweij D.V.A., Instituut voor Veterinaire Chirurgie, Afdeling Grote
Huisdieren der Rijksuniversiteit te Utrecht, Yalelaan 8.

vergrote buikholtevulling en de druk op het diafragma, waardoor de vitale
capaciteit van de respiratie verkleind is. Veelal is tijdens een algehele anes-
thesie de ademhaling via het ademcentrum gedeprimeerd en wordt de reëele
ventilatie van de patiënt bedreigd.

De levensvatbaarheid van de puppies is sterk afhankelijk van de gebruikte
anesthetica, zowel die toegediend per injectie als die per inhalatie passeren
de placenta. Alleen het Steroid Hydroxydion (Viadril® of Pressuren®) is
niet in staat de placenta-barrière te passeren en zou zodoende zeer ge-
schikt zijn. Helaas veroorzaakt deze sterk irriterende stof ernstige phlebitiden
bij het moederdier.

Met deze kennis staan we voor de keuze der twee anesthesietechnieken:
lokaal en algemeen. Aan beide kleven die gevaren.

Beide technieken behoeven een sedatie als premedicatie van de patiënt, hoe-
wel een dier in partu al een sterk gewijzigd gedragspatroon heeft en dul,
doch schrikachtig is. Zeer geschikt hiervoor het is acetylpromazine (Vetran-
quil®) in een dosering van 0,1 - 0,2 mg/kg i.m. Tevens is bij een lokale
anesthesie aanbevelenswaardig en bij een algehele anesthesie zelfs geboden
een vagolysis te bewerkstelligen met behulp van atropine 0,5 - 1 mg i.m.
per dier. Beide stoffen kunnen, vermengd met elkaar, ongeveer 30 minuten
pre-operatief worden geïnjiceerd.

De lokale infiltratie anesthesie verschaft geen analgesie van de buikholte-
organen en zo zal tractie aan het mesovarium pijnreacties bij het dier op-
wekken. Ook de buikspieren behouden alle contractiliteit, hetgeen het slui-
ten van de buikholte zeer kan bemoeilijken.

Om een gedeeltelijk verslapte buikwand te verkrijgen is alleen een para-
ventrale of een epidurale blokkade mogelijk. Een paravertebrale gelei-
dings anesthesie is technisch zeer moeilijk uitvoerbaar en daardoor onge-
schikt.

De lumbo-sacrale epiduraal anesthesie geeft, afhankelijk van de dosering,
een volledige analgesie en relaxatie van de buikspieren en de achterbenen,
waarbij tevens de buikholteorganen, zoals het mesenterium, gevoelloos
worden.

Alleen de premedicatie zal de foeten beïnvloeden, zodat een geringe dem-
ping van het centrale zenuwstelsel te verwachten is.

De gesedeerde hond wordt in borst-buikhgging op tafel gelegd met dc ach-
terbenen zijdelings tegen de thorax gedrukt en gefixeerd.
Ongeveer 1-2 cm caudaal van een denkbeeldige lijn tussen de beide tubera
coxae is in de mediaanüjn een del te voelen, juist achter het spinaaluit-
steeksel van de laatste lendewervel, (afb. 1)

Na strenge aseptische voorzorgen wordt hier een ± 5 cm lange canule,
enigszins caudo-ventraal gericht, ingestoken juist tot het lig. interarcualia
geperforeerd is, te voelen aan de weerstand, (afb. 2)

Nu is het mogelijk met een zeer geringe druk het lokale anestheticum lang-
zaam te injiceren. Mocht onverhoopt de dura geperforeerd zijn (heftige
pijnreactie!) dan stroomt Hquor cerebix>-spinalis uit de canule en moet de
canule iets teruggetrokken worden tot deze weer epi-duraal komt.

De dosering van een 2%-oplossing van Xylocaine adrenaline 1:50.000®
is afhankelijk van de lengte en het gewicht van de hond. Aangegeven wordt
voor een Teckel 2-3 cm^, Poedel 7 cm^ en een Duitse herder 9 cm^, uiter-
aard alles afhankelijk van het effect op toegediende pijnprikkels. De injectie
dient langzaam te geschieden i.v.m. epileptiforme convulsies, veroorzaakt
dcK)r een te hoge druk via het ruggemerg in de liquor cerebro-spinalis. De
injectievloeistof dient op lichaamstemperatuur gebracht te zijn om onrust
door irritatie bij het begin van de injectie te vcx)rkomen. De anesthesie
duurt ongeveer I/2 uur, terwijl volledig herstel in 2/2-3 uur verwacht mag
worden.

Allereerst is aan te bevelen naast de reeds genoemde premedicatie met
Vetranquil® en atropine een geringe hoeveelheid methadon 0,1 mg/kg
(Symoron®) of pethidine 2 mg/kg i.m. te injiceren als analgeticum. Deze
stoffen zullen zeker enige invloed hebben op de ademhaling van het moe-
derdier en de foeten, doch zullen ertoe bijdragen, dat de algehele anesthe-
sie minder diep behoeft te worden geïnduceerd.

Onder deze premedicatie kan de patiënt worden geschoren en voorbereid
voor de ojDeratie. Eventueel kan dit worden aangevuld met een masker met
zuurstof/lachgas (1:2) in een half-open systeem met een totale gastoevoer,
die groter is dan de ademgrootte van de patiënt (ademvolume x frequentie
per minuut).

De inleiding geschiedt met een zeer kort-werkend barbituraat Brietal-Na®
5 mg/kg i.V., waarna vrijwel direct de incisie kan volgen. Het is van belang,
dat nu zo snel mogelijk de foeten uit de uterus verwijderd worden. Mocht
het tijdsbestek van de Brietal-Na® (± 5 minuten) niet toereikend zijn om
de pups te verlossen, dan kan via het masker de anesthesie met een 0,5%
halothane worden aangevuld.

Het halothane deprimeert de foeten meer dan de Brietal-Na®.
Zodra de foeten uit de uterus verwijderd zijn, kan de anesthesie met zuur-
stof, lachgas en halothane naar wens verdiept worden, zodat voldoende
relaxatie van de buikspieren ontstaat om uterus en abdomen goed te kun-
nen sluiten. De recovery is in ongeveer 2/2 uur volledig.
Indien men de beschikking heeft over een goede hulpkracht is het een
eenvoudiger en veiliger techniek de hond direct nä de Brietal-Na® inlei-
ding met een endotracheale catheter te intuberen om complicaties, zoals
overgeven en ademstilstand, direct het hoofd te kunnen bieden.

Voor de kat geldt alleen de laatste techniek: de algehele anestliesie. In de
premedicatie moet het methadon vervallen, doch kan het jiethiddne zonder
meer de analgetische functie overnemen. Voorts blijft de techniek gelijk.

Na een korte inleiding wordt een film vertoond over de flank-incisie als te
prefereren techniek bij de sectio caesarea.

Bij deze benadering kan een snede gemaakt worden vanaf een punt halver-
wege tussen laatste rib en tuber coxae, beginnend bij de onderrand van de
dwarsuitsteeksels van de lumbaal wervels, lopend in de richting van de
linea alba.

Na het klieven van de huid (waarbij moet worden opgepast de mammae
niet te klieven), worden m. obliquus externus abdominis, m. obliquus
internus abdominis en m. transversus abdominis gekliefd en de eventuele
bloedingen verzorgd. Peritoneum wordt gekliefd en de uterus voorzichtig
buiten de buikholte gebracht. De uterus wordt zeer voorzichtig geopend
en de pups ontwikkeld.

De uterus wordt gesloten met één doorlopende hechting plain-catgut O,
en één laag onderbroken knoophechtingen Mersilene 0.
Peritoneum en spieren worden gesloten met een laag knoophechtingen
catgut 0; de subcutis met een doorlopende hechting catgut 00 en d\'?
huid met onderbroken knoophechtingen Mersilene-0.

Bacteriologische bevindingen bij sectio caesarea
en hysterectomie bij de hond²)

Er wordt een overzicht gegeven van de bacteriologische bevindingen vóór-, tijdens
en na sectio caesarea en hysterectomie by de hond.

Speciale aandacht werd geschonken aan het voorkomen van E. coli als endome-
tritisverwekker bij de hond.

Complicaties door bacteriële infecties veroorzaakt komen, mits voldoende hygiëni-
sche maatregelen genomen worden, zeer weinig voor.

Een preventieve behandeling met depomycine moet, door de bijna volledige on-
werkzaamheid van dit middel, als zinloos aangemerkt worden.

Gedurende drie jaar werden bij de hond en het rund in de Kliniek voor
Vet. Verloskunde controles op eventuele contaminaties tijdens een sectio
caesarea uitgevoerd. Door het grotere aantal aangeboden runderen zijn de
meeste monsters verzameld bij deze patiëntengroep. De monsters werden
genomen vlak vóór of tijdens de operatie. Hierbij werd gebruik gemaakt
van een steriele keelwat. Afwisselend werden de monsters genomen van:
instrumentarium, wondvocht, uterusinhoud en de handen van de chirurg.
Bij de hond werd dit nog aangevuld met een vagina-uitstrijk.
Vervolgens werden de materialen in de keelwatten uitgestreken op diverse

2 Voordrachten, de eerstgenoemde met film, uitgesproken, en vertoond, ter ge-
legenheid van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering, van de Kon.
Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde, op 2 oktober 1970, te Arnhem.

3 Drs. J. W. Gunnink; Instituut voor Veterinaire Bacteriologie, Biltstraat 172,
Utrecht.

voedingsbodems. Bij het beoordelen van de uitstrijkjes ging het meer om
de vraag: welke bacteriën?, dan om: hoeveel bacteriën? Het is duidelijk
dat op deze wijze niet alleen pre-operarieve infecties, maar ook contami-
naties tijdens de sectio caesarea aangetoond kunnen worden.
Een vergelijking van de resultaten met gegevens uit de literatuur was niet
mogelijk, omdat geen literatuur over deze materie aanwezig is, voorzover
kon worden nagegaan.

In het algemeen komen pre-operatieve infecties bij sectio caesarea bij de
hond zeer weinig voor. Mocht er toch een infectie aanwezig zijn, dan is
het afhankelijk van het tijdstip van de partus, wat de gevolgen zullen zijn.
Vindt de infectie met Escherichia coli, Pasteurella multocida of Strep-
tococcus canis, enige tijd vóór de partus plaats, dan zal dit meestal aan-
leiding geven tot abortus. Vindt de besmetting vlak voor de partus plaats,
dan kan dit intra-uteriene dood van de vruchten tot gevolg hebben. Intra-
uteriene sterfte door b.v. Past. multocida of Str. canis zal, in tegenstelling
tot E. coli, tijdens de operatie veelal aan de aandacht ontsnappen, omdat
bij de eerstgenoemde infecties geen opvallende afwijkingen waargenomen
worden. Een besmetting met E. coli verraadt zich echter door een sterke
gasontwikkeling in de foetus.

Uit het bovenstaande blijkt dus wel dat de meeste pre-operatieve infecties
bij een keizersnede bij de hond onder praktijkomstandigheden meestal niet
waargenomen zullen worden. Daar komt nog bij dat, wanneer de uterus
afwijkingen vertoont, overgegaan wordt tot het verrichten van een
hysterectomie.

In de overige geval\'en zullen de breedspectrum-antibiotica complicaties
na de operatie veelal voorkomen. Bij de in de Kliniek voor Veterinaire
Verloskunde afdeling Kleine Huisdieren gecontroleerde patiënten werd
slechts een enkele maal E. co/z\'-infectie waargenomen en in één geval werd
Past. multocida geïsoleerd. Bij deze patiënten zijn er postoperatief geen
complicaties opgetreden.

In dit geval zou beter gesproken kunnen worden van: contaminatie tijdens
de sectio caesarea.

De contaminatie van buitenaf wordt altijd veroorzaakt door onvoldoende
hygiënische maatregelen. Daarbij moet niet alleen gedacht worden aan
instrumentarium en handen, hoewel dit ook van zeer groot belang is,
maar ook dient aandacht geschonken te worden aan het hechtmateriaal.
In de meeste gevallen wordt dit hechtmateriaal bewaard in alcohol 70%
of in spiritus. Sporevormers kunnen echter wekenlang in gesponileerde toe-
stand in alcohol 70% blijven leven. Bij gebruik van dit besmette materiaal
zullen later onder bepaalde omstandigheden lokale infecties en open wonden
optreden.

Als praktisch voorbeeld moge het volgende dienen: in de Kliniek voor
Veterinaire Verloskunde werden plotseling open wonden waargenomen na
sectio caesatea bij het rund. Bij onderzoek van monsters uit deze open

wonden werd steeds Bacillus subtilis geïsoleerd. Na een uitgebreid onder-
zoek naar de besmettingsbron, werd deze uiteindelijk gevonden. Het bleek
de perion 6 te zijn die voor de huidhechtingen werd gebruikt! In de
alcohol waarin dit perion bewaard werd, werden ruim 2.000.000 sporen
per cm3 gevonden. Na sterilisatie (20 min. 120° G )van dit Perion, waren
ook de wondinfecties verdwenen.

Dat Bacillus subtilis inderdaad wondinfecties kan geven werd ook reeds
aangetoond door Behrend en Krouse (1952).
Een andere besmettingsbron kan de operatielamp zijn. Regelmatig konden
in de afdeling Kleine Huisdieren van Verloskunde van de operatielampen
stafylokokken worden geïsoleerd. Deze contaminatie kon teruggevoerd
worden tot de operatiebedienden die, nadat ze de patiënt voorbereid
hadden voor de operatie, de operatielampen instelden. Ook van hun
handen kon deze Stafylococcus aureus regelmatig worden geïsoleerd.

Wanneer in de uterus tijdens de sectio caesarea dode pups aangetroffen
worden, dan kunnen deze, zoals reeds eerder vermeld, geïnfecteerd zijn
met b.v. Past. multocida of Str. canis. Op het moment dat een uterus met
een dergelijke inhoud wordt geopend, is de steriliteit verdwenen. Het
verdient daarom aanbeveling om na het verwijderen van de pups en het
sluiten van de uterus van handschoenen te wisselen.

In normale omstandigheden is de uterus tijdens de partus vrijwel steriel,
dit wordt onder andere veroorzaakt door het afvloeien van het vrucht-
water. Mocht de partus echter lang duren, dan wordt de uterusinhoud in
vele gevallen besmet via de geopende cervix. De kans op een besmetting
uit de vagina wordt nog groter, wanneer overgegaan wordt tot vaginaal
toucheren. Aan de vinger worden talrijke microorganismen vanuit de
vagina mee naar binnen genomen. Wanneer bij het toucheren gebruik
gemaakt wordt van vingercondomen met tevens een glijmiddel waarin een
desinfectans aanwezig is, dan is het risico van een contaminatie reeds veel
kleiner geworden.

Bij het rund is er volgens F o n t ij n e wel een zeker verband tussen
vaginaal exploreren en uterus contaminaties. Bij de hond is dit nog niet
exact nagegaan.

Deze zijn o.a. afhankelijk van de eventuele contaminaties tijdens de sectio
caesarea. Bij wondinfecties worden naast de reeds genoemde Bac. subtilis
ook E. coli, St. aureus en diverse streptokokken gevonden. Het te sterk
afhechten van de huid is één van de belangrijkste oorzaken van het vóór-
komen van open wonden. In de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde,
afdeling Kleine Huisdieren, wordt de huid dan ook slechts op enkele
plaatsen gehecht. In plaats daarvan wordt de subcutis met een door-
lopende catguthechting in twee lagen afgehecht. De open wonden zijn
mede daardoor dan ook verdwenen.

Bij te strak afhechten ontstaat er namelijk een stuwing en uiteindelijk
necrose, dat een uitstekend medium is voor de bacteriën. Via de, door de
stuwing, opgerekte steekwond kunnen deze kiemen zeer gemakkelijk naar
binnendringen en geven daar min of meer uitgebreide processen. Het
wondvocht uit de wondzwelling is de eerste dagen na de operatie dan

ook volkomen steriel. Pas op de vierde dag worden de eerste bacteriën
aangetroffen.

De meeste infecties ontstaan dus postoperatief. Uit het voorgaande blijkt
wel dat bij een normale sectio caesarea weinig bacteriologische complicaties
voorkomen.

Om niet alleen een indruk te krijgen over het verband tussen intra-uteriene
infecties en eventuele complicaties, maar ook over de werkzaamheid van
de ingestelde postoperatieve therapie, werden gedurende een paar jaar
regelmatig de uteri van endometritis- en pyometra-patiënten, bacterio-
logisch onderzocht. Opvallend was hierbij de zeer sterke toename van
endometritis bij honden van vijf jaar en ouder. Met een maximum bij
negen jaar. En vooral ook de grote rol die E. coli en Klebsiella bij honden
in deze leeftijdsgroep als endometritis-verwekkers spelen. Dit werd ook
reeds door Teunissen (1938) aangegeven. Wat de oorzaak van deze
toename is, is onbekend. Het zou te ver voeren om hier thans dieper op in
te gaan.

Een, bacteriologisch gezien, interessant gegeven is, dat van de in deze
uteri gevonden E. coH stammen ruim 30% tot type 04 en nog eens 30%
tot type 06 behoren. Deze stammen spelen nauwelijks of geen rol bij de
opfok van kalveren en biggen!

Bij honden beneden de leeftijd van vijf jaar is een groot gedeelte bacterio-
logisch negatief, maar ook worden, juist bij deze jonge honden, regelmatig
Past. multocida en Str. canis als endometritis-verwekkers aangetoond.
Terwijl bij honden boven de tien jaar meestal St. aureus geïsoleerd wordt.

Bij twee honden kon uit de uterus Past. pneumotropica in reincultuur ver-
kregen worden. Deze bacterie wordt in het algemeen als weinig pathogeen
beschouwd. Helaas is bij deze twee patiënten geen bloedonderzoek ver-
richt, zodat over eventuele titers niets bekend is. Een vergelijking met de
gegevens van Haagsma (1964) was dus niet mogelijk. Deze Past.
pneumotropica is overigens een vrij veel voorkomende bacterie bij de hond.
Bij één op de tien honden (10%) kon deze kiem van het mondslijmvlies
geïsoleerd worden. Terwijl één op de vijf honden (20%) drager was van
Past. multocida.

Dit zelfde werd in 1964 door v. Dorssen c.s. bij de kat waargenomen.
Uit het voorgaande blijkt dat bij pre-operatieve infecties bij sectio caesarea
en bij endometritis dezelfde bacteriën een rol spelen. Maar dat, evenals
na een keizersnede, na een hysterectomie zelden complicaties worden
waargenomen. Dit zou een gevolg kunnen zijn van de preventieve therapie.
Om dit na te gaan werden van verscheidene honden vóór de hysterectomie
vaginamonsters genomen. Zeven dagen postoperatief werd een tweede
vaginamonster genomen. De bacterieflora werd kwalitatief vergeleken.
Preventief werd depomycine gegeven.

Uit deze gegevens blijkt dat de toegediende streptomycine, in de vorm van
depomycine, nauwelijks of geen invloed heeft op de E. coli stammen en
evenmin op de Klebsiella. Dit is toe te schrijven aan het resistent zijn van
genoemde micro-organismen.

De vraag doet zich dan ook voor of het nog zinvol is om na de operatie
preventief depomycine te geven.

A.ls een preventieve therapie toch wenselijk wordt geacht, dan zou het
gebruik van b.v. kanacilline of penbritin aanbeveling verdienen, omdat
E. coli en Klebsiella hiervoor tot dusver nog goed gevoelig zijn. Hoewel
de prijs van deze middelen ongetwijfeld als een (groot) bezwaar gevoeld
zal worden.

B e h r e n d, M. and K r o u s e, T. B.: Postoperative bacterial synergistic cellulitis of
the abdominal wall. Fatality following herniorrhaphy. /. Amer. med. Assoc., 149,
1122, (1952).

D o r s s e n, C. A. V a n, S m i d t, A. C. d e en S t a m, J. W. E.: Over het voorkomen
van Pasteurella pneumotropica bij katten. Tijdschrift. Diergeneesk., 89, 674,
(1964).

H a a g s m a, J.: Een studie over urease bezittende Pasteurella multocida stammen bij
de kat in Nederland. Tijdschrift. Diergeneesk., 89, 1225, (1964).

Pas geboren honden en katten zijn blind en doof. Zij zijn gedurende de
eerste dagen slecht bedeeld wat betreft hun thermoregulerend vermogen.
Een geringe isolatie met lichaamsvet, een relatief groot lichaamsoppervlak,
spaarzame beharing en geringe spierontvi\'ikkeling verklaren een zeer grote
behoefte aan energie om de lichaamstemperatuur te kunnen handhaven.
Ondanks toevoer van een optimale hoeveelheid moedermelk of imitatiemelk
vertonen de pasgeboren jongen bij wisselende omgevingstemperatuur een
fluctuerende lichaamstemperatuur. Een stootvoorraad glycogeen stelt hen
in staat korte tijd de lichaamswarmte van de moeder te ontberen. Lange
perioden van koude put de diertjes echter uit en de lichaamstemperatuur
daalt dan snel en diep.

Samen met de moeder in het nest dient de lichaamstemperatuur ca. 37°C.
te zijn. Moederloze jongen dienen dus in de eerste week bijzonder goed
verwarmd en op temperatuur gecontroleerd te worden. Gegevens zijn er
weinig, maar de luchttemperatuur zal vanaf de eerste dag tot 3 weken ca.
van 30°G tot 21°C mogen aflopen. Plaatsing onder verwarmingselementen
dient onder afscherming van te veel stralingswarmte te gebeuren om plaat-
selijke oververhitting te vermijden. Een onderlaag met een electrisch(e)
kussen of -deken, waarover plastic en een doek, lijkt een goede vervanging
van de contactwarmte met de moeder. Op deze wijze is het ook gelukt
pas geboren honden en katten en enkele dagen oude nertsen verder kunst-
matig op te kweken.

Jonge katten en honden zijn zeer resistent tegen 02-gebrek en kunnen het
wel 10 X langer uithouden dan volwassen dieren door anaerobe glycolyse
(S w an n et al, 1954). De lichaamstemperatuur van pasgeboren roofdieren
geeft dus een goede indicatie voor een juist milieu t.g.v. de slechte homoio-
thermie in de eerste dagen.

Warmte en brandstof in de vorm van energierijk voedsel zijn dan levens-
brengend.

Zo spoedig mogelijk postnataal dienen de jongen te gaan zuigen en colos-
trum op te nemen om thermische èn infectieweerstand op te bouwen. Hoe-
wel vei-meld wordt (B r a m b e 11, 1954) dat de jonge pup 10 dagen anti-
stoffen kan resorberen lijkt het verstandig te veronderstellen dat de eerste
dagen (parallel aan de colostrale melksamenstelling) het meest effectief
zijn. In deze periode wordt ook veel cholineesterase geresorbeerd (Mc
Cance et al, 1949).

Indien jonge honden en katten na de geboorte of na een sectio moederloos
moeten worden opgefokt ontmoeten we het volgende probleem;

1 Voordracht, gehouden op vrijdag 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid
van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

Bij la en b zijn tegenslagen in de eerste weken te verwachten. Bij Ic komt
de moeilijkheid indien ze in een normaal „besmet" milieu worden gebracht,
waar immuniteit of bescherming nodig is. Bij 2a en b kunnen we van nor-
male opkweekstart spreken. Bij 2c dreigt een latere moeilijkheid omdat de
jongen geen actieve immuniteit kunnen opbouwen tijdens een lang du-
rende onbesmette periode.

Meestal zal, afgezien van speciale laboratorium omstandigheden, het te-
rechtkomen in een „besmet milieu" aangenomen moeten worden. De over-
brugging van de parentale passieve immuniteitsperiode, zonder dus de co-
lostrale steun, noopt tot een grote hygiëne met een gelijktijdig trachten aan
de jonge dieren meer weerstand te geven. Afschermen tegen pathogenen
door antibiotica in de melk te geven, voorts toevoer van y-globuline p.i. of
inspuiten van moederserum kan waardevol zijn.

Het vinden van een stiefmoeder valt niet mee, vooral niet voor de colo-
straalperiode. Bij katten en ook wel honden is het mogelijk door telkens
aanname van nieuwe jongen, de lactarieperiode voor 2 of 3 perioden van
opfok te verlengen, maar colostrum is er dan niet. Toch dient men te pro-
beren op deze wijze moederloze jongen onder te brengen voor een zo na-
tuurlijk mogelijke opbouw van sociale affectie en eenvoud van opfok.
Zonder hulp van deze mogelijkheden blijft echter niets anders over dan
dat de mens moet trachten te voorzien in de afwezigheid van de moeder
en haar melk. Voeding met uitsluitend nagebootste moedermelk, zonder
specifieke antistoffen gedurende de eerstle 3 weken en daarna met bijvoe-
ding, zal nu onveiTnijdelijk zijn.

Om tot een juiste nabootsing van honde- en kattemelk te komen dient de
volgende tabel te worden nagegaan:

Gemiddelde samenstelling ho7ide- en kattemelk t.o.v. volle melk van het
Nederlandse rund.

melkpoeder of mestkalveren-kunstmelkpoeder te mengen met 1 deel casei-
nepoeder en dit met 5 delen water aan te maken volgens de chocolademelk-
methode. Ook kan men 50 g caseinejx)eder per liter volle melk dispergeren.
Voor de hond kan de moedermelk worden nagebootst door 1 deel volle
melk met 1 deel kaaswrongel of fabriekskwark aan te maken J/j deel
water \'/s deel koffieroom 20%. Ook kan half room 10% worden ge-
mengd met 6% caseine en 14% water.

Voor kat èn hond is, indien men schapemelk kan krijgen, dit de eenvoudig-
ste oplossing. Hoewel iets te eiwitarm voor de kat en iets te verdund en te
rijk aan lactose voor de pup, benadert deze melk de moedermelk van kat en
hond vrij aardig (vgl. ook Ned. tabel voedingsraad).

In de literatuur worden verschillende mengsels van eidooier en volle run-
dermelk met toevoegingen opgegeven. In het algemeen zijn deze mengsels
te eiwitarm indien schone dooiers worden gebruikt samen met volle melk.
Voor de hond is een redelijke nabootsing te krijgen door 1 deel eidooier te
mengen met 3 delen taptemelk. Toevoeging 0,2% koolzure kalk.
Voor de l^t dient een mengsel te worden gemaakt waarbij 1 deel dooier
en 5 delen ondermelk worden gemengd met een toevoeging van 3% ca-
seïnepoeder en 0,2% koolzure kalk.

Het eiwit van het ei bevat in rauwe toestand een biotinebinder (avidine), zo-
dat dit daarom is af te raden gedurende langere perioden. Zodra de diertjes
uit een bakje kunnen slobberen kan 1 deel gekookt heel ei zonder schaal,
samen met 1 deel volle melk (hond) of standaardmelk (kat) worden ge-
geven na passage van de keukenmixer. Ook weer 0,2% koolzure kalk toe-
voegen.

Alle delen zijn gewichtsdelen. Aan alle nabootsmelken dient tegen anemie
5 mg Fe per liter te worden toegevoegd (bv. 25 mg FeS04, goed oplossen)
en een dubbele hoeveelheid antibioticum, indien gewenst. Een extra all-
round vitaminering kan overwogen worden indien men van droge produk-
ten uitgaat die niet zijn versterkt (zie blz. 13, LM. 69-D, vanLimborgh,
1969). De melk dient au bain marie onder goed schudden te worden ver-
warmd tot 40°C, afgevuld in zuigflesjes. De overige melk dient voor ge-
bruik in de ijskast te worden bewaard tot ten hoogste 24 uur. Het duurt
minstens 14 dagen voordat de jongen uit een bakje kunnen drinken. Pas
na 3 weken kunnen ze alles uit een bakje opnemen.

De frequentie en hoeveelheid van dc voeding hangen van de leeftijd en ont-
wikkeling (gewicht) af. De eerste week zal om de 3 uur gevoerd moeten
worden 6 x daags, waarna 5x, 4x en 3x volgen. Wanneer na 2 ä 3 weken
de jongen bij gaan drinken uit een bakje, moet nog 3x worden gevoerd,
met de fles. Na 3 ä 4 weken kan de fles weg. Bakjes na benutting grondig
schoonmaken. Na 3 weken stelt men bijvoer in dc vorm van met wat lauw
water aangemaakt droogvoer (volledig) ad lib. ter beschikking, naast ad lib.
drinkwater. Na 4 weken kan men dan de melkgift verminderen, terwijl ge-
stopt wordt op ca 6 ä 7 weken. Aangaande deze periode, zie honden en kat-
tenvoeding, 1969, LM. 69-D., waar voldoende gegevens te vinden zijn aan-
gaande de bijvoeding van jonge honden en katten tijdens de speenperiode.
Zoals in tabel 1 vermeld is bevat volle rundermelk per liter gemiddeld 630
kcal., kattemelk 920 en hondemelk 1150 kcal. M. a.w. om aan de energie-
behoefte van zogende jongen te voldoen zou het kattejong 50% meer koe-
melk en de pup bijna 2x zoveel moeten opnemen dan moedermelk. Dit

loopt op een drama uit met braken en diarree. Bij dezelfde quanta raken
ze ondervoed. Het gevaar is des te groter omdat men de neiging heeft
het aantal malen voeden stierk te beperken, of slecht te verdelen over 24
uur.

De behoefte aan beschikbare energie (At wat er) van pups wordt op
speenleeftijd (6-8 weken) opgegeven als 250-300 kcal/dag/kg L.G.O\'\'^ Voor
speenkatten is dit minder, 200-250 kcal.

Indien we aannemen dat vanaf de eerste dagen na de geboorte de behoef-
ten zullen lopen van 250 tot 300 van O tot 6 weken voor de pup en van
200 tot 250 van O tot 6 weken voor het kattejong, dan komen we met de
door ons nagebootste melken op de volgende waarden:

met het ware gewicht via de volgende hulptabel. De tussenliggende waar-
den kunnen worden geschat met voldoende nauwkeurigheid.

Indien nu een pasgeboren kat 100 gram weegt is zijn metabolisch gewicht
178 gram. De behoefte (tabel 2) is voor dit gewicht 0,178 x 220 ml = ca.
48 ml per dag. Bij 6 voedingen (om de 3 uur) is dit per voeding ca. 8 ml.
Na een week zal het jong bv. 180 gram wegen; het M.G. is dan 277 g en de
behoefte 0,277 x 220 ml = 61 ml. Per voeding via 5 x voeren dus 12 ml.
enz.

De volgende tabel is opgesteld, uitgaande van een kattejong van 100 g ge-
boortegewicht en een pup van 250 g geboortegewicht, die gezien de kunst-
matige opkweek niet maximaal groeien.

De voeding in ml. per dag per jong neemt echter na 1 week niet erg meer
toe. Hieruit is dus voor de praktijk de volgende vuistregel af te leiden voor
de eerste 4 weken:

Joi^e kat: Voer per dag in ml de eerste week opklimmend vanaf 40% van
het geboort^ewicht tot minstens 60% van het geboortegewicht (48 gram
tot 70 gram per dag) en dit blijft minstens op die hoeveelheid tot 4 weken;
daarna dalen tot O op 6 weken. Bijvoeren na 3 weken.

Voor de jonge hond: dezelfde regel, echter begin met ca. 30% van het ge-
boortegewdcht en voer op tot minstens 50% van het geboortegewicht. De
behoefte in de eerste weken is dus ontstellend hoog. Zo hoog dat dit alleen
maar met vaak voeren en goede nabootsing te benaderen is. Meestal lukt
het niet helemaal en valt de groei de eerste weken wat tegen.
Een groei van minimaal 5 g per dag voor een kattejong van 100 g moet
geëist worden en voor een hondejong van 250 g van minstens het dubbele.
Als het goed is, groeien ze ca. 10 en 20 g/dag respectievelijk.

Rest nog te vermelden dat bij afwezigheid van de moeder-buikmassage
vóór het voeren met een warme vochtige doek de buik gemasseerd moet
worden opdat gedurende de eerste dagen urinelozing en defaecatie be-
vorderd wordt.

Betreffende het afkomen van meconium direct na de geboorte zijn mij geen
speciale bevorderingsmethoden voor roofdierjongen bekend, zodat m.i. naar
analogie met andere dieren moet worden gehandeld indien de jongen ge-
durende de eerste dagen niet kunnen zuigen. Het afkomen is vooral een
kwestie van voldoende melkopname direct na de geboorte, dus niet zo zeer
samenhangend met de melksamenstelling.

B.S.A.V.A.: Canine and feline nutritional requirements. Pergamon Press Ltd., 4-5

Fitzroy Square Londen W 1 (1964).
E s p e, D. and Smith, V. R.: Secretion of milk The lowa State College Press.,
Ames, lowa (1952)

section on nutritional requirements of cats. White Plains, New York (1965).
Limborgh, C. L. van: Honden- en Kattenvoeding 1969. Interne Mededeling
69-D, Stichting etc.

No. 297. Her Majesty\'s Stationary Office London (1960).
NRC publication 989: Nutrient requirement of dogs, 2101 Constitution .Avenue,

NRC publication 1411: Biological Energy Interrelationships and glossary of Energy

Terms, 2101 Constitution Avenue, Washington D.C. 20418 (1966).
U f a w Handbook on the Care and Management of laboratory animals. 7a Lamb\'s

Conduit Passage London WCl (1967).
Verwer, M. A. J.: Het grote hondenboek, A. W. Sijthoff, Leiden (1968).
Nederlandse voedingsmiddelen tabel. Voorlichtingsbureau voor de
voeding. Laan Copes van Cattenburgh 44, Den Haag (1968).

naar aanleiding van de lezingen van Drs. F. Vogel, Drs. E. Lager-
weij, Drs. P. H. A. Poll, Drs. J. W. Gunnink en Drs. C. L.
van Limborgh tijdens sectie I van de Algemene Vergadering
onder leiding van Drs. G. M. Smits.

Bij Boston-Terriers zijn er slechts een zeer beperkt aantal die spontaan
werpen. Wanneer men wacht tot de partus begint maar de weeën te
zwak blijven, is de prognose vaak minder gunstig.

Nu is de vraag wanneer je er aan moet beginnen? Als men te kort
wacht is het ook niet gunstig en de moeilijkheid is om het juiste mo-
ment te bepalen en dan is, dacht ik, de 66e dag b.v. veel te laat.

Voor hetzelfde probleem kwam ik enkele weken geleden. We kregen
toen twee zeer kostbare Mathezer-Leeuwtjes, zeer klein van stuk, die
gedekt waren. We zijn toen op de temperatuur afgegaan en de Rö-
foto; deze wees in beide hondjes twee grote jongen aan. Toen de
lichaamstemperatuur gezakt was tot ± 36,5° G, en dat was op de
62e dag, is sectio caesarea verricht en met succes.

Is het mogelijk met oxytocica de partus op gang te brengen bij honden
met verlengde dracht?

Als de weeën niet willen beginnen, moet men dan bij een primipara
niet eerst op eclampsia ante partem onderzoeken en behandelen?

Het onderzoeken op eclampsia ante partem is natuurlijk gewenst.
Vaak krijgt men niet alleen een kramptoestand van de cervix, maar
soms treden ook verschijnselen op bij andere delen van het lichaam.
Bestaat het vermoeden, dan is een Ga-injectie op zijn plaats. En is
dat niet het geval dan kan men gewoon de weeën stimuleren. In de
kliniek geven we alle Pinchers, die een sectio caesarea moeten onder-
gaan, uit voorzorg een Ca-injectie.

U noemt herhaalde malen embryotomie bij de hond, valt dit in het
algemeen niet erg tegen?

Embryotomie bij de hond valt natuurlijk vaak tegen. Men probeert het,
soms lukt het, maar vooral bij honden met een zeer lange vagina kan
embryotomie op moeilijkheden stuiten. Zelf geef ik meer en meer de
voorkeur aan sectio caesarea en vooral bij onze kleine rasjes probeer
ik zo kort mogelijk te manipuleren.

Is het mogelijk een goede moedermelk vervangende melk voor pups
en kittens te vinden in de diverse Nutricia-produkten?
Hoe zijn de ervaringen met Welpi (Hoechst)?

Spreker begeeft zicb niet graag in merkvergelijkingen, aangezien dat
wel eens ongewenste gevolgen met zich mee kan brengen.
Een algemene beoordeling is af te leiden uit de gegevens die genoemd
zijn. Een goede kunstmelk voor honden en katten moet ten eerste vol-
doen aan een goede concentratie, dat wil dus zeggen dat de hoeveel-
heid droge stof ongeveer 20% moet zijn, zodat bet jong geen enorme
plassen water moet verwerken met kans op verlies van teveel zouten.
Het kan natuurlijk veel urineren, maar men loopt altijd het gevaar
van diarree omdat de vertering tocb al iets anders verloopt als met
echte honde- en kattemelk die speciaal gericht is op het verterings-
mechanisme bij de pup en bij de kitten. Dus het jong heeft het al wat
moeilijker en wij moeten deze moeilijkheid niet vergroten door er teveel
water bij te geven. Bovendien moet men er op letten dat vooral de
preparaten voor de mensenbaby teveel (melk)suiker bevatten, te weinig
vet en vooral te weinig eiwitten en as.¹)

Ook bij het paard is de droge stof in de melk rijker aan lactose en
heeft een relatief lager gehalte aan eiwit en vet. De grote energie-
behoefte van jonge honden en katten, en dat geldt ook bij andere kleine
roofdieren, kan ook bijna niet anders dan door een grote hoeveelheid
vet worden gedekt. U moet dus even de samenstelling nagaan en deze
vergelijken met de tabellen die gegeven zijn.

Grosso modo kan men onthouden dat voor deze jonge roofdieren in de
droge stof ongeveer 1/3 eiwit, 1J3 vet en 1/3 lactose nodig is (iets af-
trekken voor de as), dat wil dus zeggen een grote hoeveelheid vet. De
groei per dag van minstens 5 gram bij jonge katten van gemiddeld
100 gram en voor jonge hondjes een groei bij heel kleine rassen van
5 gram en bij de grotere rassen van 10 tot 20 gram en hoger, is nodig.
Die krijgt men niet wanneer men kalvermelk-imitaties en babymelk-
imitaties voert, want dan moet men ze veel te veel geven. Niet alleen
is er dan kans op diarree, maar, wanneer ze teveel ineens krijgen, kans
op braken. Voorts zou ik willen aanraden zo vers mogelijke preparaten
te nemen.

Wanneer het mogelijk is om schapemelk of geitemelk te krijgen dan
is het laatste deel wat men eruit melkt een prima imitatie voor de
hond. Het is vers en zeer gemakkelijk. Kan men dat niet krijgen, dan
zou dus de volgende makkelijke stap zijn één gewichtsdeel heel ei en
één gewichtsdeel volle melk of standaardmelk te nemen en die goed
met een of ander roerapparaat uit de buishouding te mengen.²)
En daarna kan men gaan overwegen imitaties in blik aan te schaffen
wanneer men iets in de kast wil hebben of om gewone volle melk-
poeder, respectievelijk kunstmelk voor mestkalveren, te kopen en deze
1 op 4 te mengen met water en dat te verstrekken.

Wij werken altijd met Nutricia 9 en dat werkt bij jonge honden goed;
krijgt het jong teveel diarree dan gaat men over op Nutricia 2. Men

1 Een Hteratuuropgave: R. Vet. 3,8%, R. Eiwit 1,6%, Lact. 7%, As 0,2%;
moedermelk gem. samenstelling: water 87,4%, kg cal/1 690.

2 Bij gebruik van rauwe eieren, langer dan 2 weken achtereen, extra biotine geven,
b.v. 1 x per week 5 mg/1 melk.

moet er echter wel op toezien dat men wel de Nutricia 9 koopt, want
de andere nummers of soorten doen het beslist niet.

Men kan er ook een klein beetje room of ei bij geven. Overigens moge
naar het bovenstaande worden verwezen.

± 10 jaar geleden is bij onderzoek te Wenen gebleken dat bij lumbo-
sacrale toediening het gebruik van adrenaline niet ongevaarlijk is. Het
zou het ruggemerg blijvend kunnen beschadigen. Derhalve werd door
deze onderzoekers geadviseerd adrenaline lumbo-sacraal niet aan te
wenden. Wat is uw mening hieromtrent?

Het gevaar voor een ischemic in- en om het ruggemergskaknaal is de
reden geweest dat lange tijd adrenaline uit het lokaal anestheticum
voor een epidurale analgesic verbannen is.

Roberts toonde aan dat in een concentratie van 1 : 100.000 adre-
naline ongevaarlijk is en de anesthesieduur met ± 25% verlengt.

Welke bezwaren bestaan er tegen een uitsluitende „narcose" met hyp-
norm bij sectio, indien de geboren jongen direkt met b.v. lethidrone
worden behandeld?

Gaarne verneem ik uw bezwaren tegen het gebruik van hypnorm bij
de behandelde operaties bij de hond.

Getracht is een techniek aan te geven waarbij een minimale adem-
depressie bij het moederdier en haar pups zou ontstaan. Daar alle
morfine-achtige stoffen zoals fentanyl (hypnorm) en boncodal de adem-
haling deprimeren zullen deze stoffen zo min mogelijk worden gebruikt.
Uiteraard zal men onder praktijkomstandigheden af en toe wel naar
deze stoffen grijpen, doch dan accepteert men een compromis.
Nalorphine zal in de kritische fase van de geboorte voor de pups, in-
dien subcutaan toegediend, laat zijn effect ontplooien.

Daar is geen voorkeursplaats voor te geven, de buikholte is zo sterk
gevuld met de gravide uterus dat men, zowel links als rechts, hem heel
gemakkelijk zal kunnen benaderen; met deze flankincisie heeft men een
overzicht over het operatieveld dat altijd, zowel van links als rechts,
voldoende zal zijn.

Incisie in de linea alba is geen punt, want dan komt men midden in
het gebied waar links en rechts de gravide uterus te vinden is. Ik
dacht dat het helemaal niets uitmaakte.

Waarom wordt catgut bij de spierhechting (die veel te houden heeft)
en nylon bij de uterushechting (die zelf door contractie al meewerkt
met vergroeiing) gebruikt?

Over hechtmateriaal kan men eindeloos discussiëren. Wij gebruiken
niet gechromeerd catgut en van niet gechromeerd catgut is bekend dat
het na twee tot drie dagen 50% van de treksterkte heeft verloren. Het
risico is groot om een uterus uitsluitend met catgut te hechten omdat
ik zeer benauwd ben voor die uterus-inhoud, die zou kunnen gaan
lekken naar de buikholte. Ik kan me voorstellen dat iemand dan ook
de spieren wil hechten met niet-oplosbaar materiaal.
Bij de flankincisie is de trek die uitgeoefend wordt op de spierhechting
en de spier zelf natuurlijk vrij minimaal. De spieren zijn ver uitgerekt,
zijn „lang" als het ware, ook wordt de buikinhoud verkleind bij de
sectio en de kracht die op de spieren komt te staan gedurende de
eerste drie, vier dagen is dan niet groot; daarna heeft er al een zo-
danige vergroeiing plaatsgevonden dat wondbreuk vanuit de flank-
incisie mij niet bekend is.

Vaak voelt men er meer voor om dat met niet-oplosbaar materiaal te
doen; dat kan ook. Alleen heeft men dan altijd met niet-oplosbaar
materiaal een geringe kans dat, als men een infectie geïntroduceerd
heeft tijdens de manipulatie, die diepe hechtingen u parten zullen
gaan spelen. En dat is bij catgut veel minder het geval.

Omdat chroom-catgut bijzonder langzaam geresorbeerd wordt; het heeft
dan wel het voordeel, dat het de treksterkte behoudt, maar dan vindt
men het nog heel lang nadat men geopereerd heeft terug in de wond.
En als men chroomcatgut gaat gebruiken dan is de vraag of men niet
zo langzamerhand over moet stappen op een niet-oplosbaar materiaal.
Maar dat zijn natuurlijk allemaal geen zwart-wit beelden; het zijn
kwesties van persoonlijke voorkeur.

Er ontspint zich een discussie tussen de collegae P ij n a p p e 1 en
Poll over de techniek van het hechten van de uterus, waarbij er
door collega Poll o.m. op wordt gewezen dat bij de door collega
P ij n a p p e 1 ontwikkelde techniek, waarbij hij driemaal overlangs
hecht met catgut, weliswaar een groter verklevingsvlak voor de wond-
heling wordt verkregen. Bij kleine huisdieren zou dit echter het be-
zwaar kunnen hebben dat een te grote hoeveelheid weefsel bij de wond-
heling wordt betrokken, hetgeen later wel eens fertiliteitsstoornissen
zou kunnen geven.

Collega Poll wijst tenslotte nog op een aanvulling op de door hem
gevolgde werkwijze in de vorm van het overhèchten van het omentum
over de wond, hetgeen niet nodig is als men kan aannemen dat de
uterusinhoud steriel is.

Is het belangrijkste van iedere operatie onder volledige anesthesie,
naast de asepsis, niet de voor- en nazorg inclusief de voorzichtig ge-
hanteerde anesthesie? Is het daarom wel verantwoord de sectio bij de
hond als een eenvoudige technische ingreep voor te stellen?

De film toont aan dat iedere practicus die kleine-huisdieren genees-
kunde bedrijft deze operatie kan doen, bijgestaan door één persoon die
het narcoseapparaat bedient en iemand die met pups weet om te gaan.
Het is een eenvoudige techniek, die relatief weinig instrumenten be-
hoeft.

Voelt men zich er niet toe in staat en kan men zijn cliëntèle niet het
optimaal te verwezenlijken bieden, dan moet men de patiënt door-
sturen.

Diarree bij kunstmatige opfok kan veroorzaakt worden door pre- of
postnatale infecties met specifieke pathogene kiemen, maar meestal
door het ontbreken van colostrum of dyspepsie of dysbacterie van de
darm door een onjuiste voedertechniek.

Veel complicaties zijn te voorkomen door toevoeging van vrijwel smake-
loze antibiotica aan de kunstmatige melkvoeding; b.v. neomycinesulfaat
(goed oplosbaar, vrijwel smakeloos) of chlooramphenicolpalmitaat (ook
vrijwel smakeloos). Andere antibiotica zijn bitter.

Mijn vraag is: komt het vaak voor dat er specifieke infecties pre- of
postnataal optreden na een sectio of na een normale geboorte, die com-
plicaties bij de pups of bij de kittens kunnen geven?

E. co/i-infectie is een enkele maal waargenomen, daar moet dus al
wel infectie in de omgeving aanwezig zijn.

Met de vraagsteller ben ik van mening dat elke post-operatieve infectie
bij de pup het gevolg is van voeding; dat de bacterie pas secundair
naar voren komt.

De gevoeligheid van E. coli ten opzichte van neomycine is niet bekend,
doch streptomycine is pertinent niet meer werkzaam tegen coli of
Klebsiella en met neomycine gaat het dezelfde richting uit.
Chlooramphenicol zou ik dan prefereren.

De voorzitter, discussieleider van deze sectie, dankt de inleiders en hen die aan de
discussie hebben deelgenomen zeer voor het prettige verloop van deze geslaagde
middag.

Deze sectie, georganiseerd door de Groepen K.I. en Zootechniek en Practici
Grote Huisdieren, omvatte 2 onderwerpen.

Over het eerste onderwerp, getiteld „De veterinaire problemen rond de
moderne varkenshouderij", werd het woord gevoerd door de collegae
Drs. H. Span en Drs. A. H. G. Kuipers, terwijl collega G. T. M.
W i I 1 e m s de leiding van de discussie had.

Het tweede onderwerp „Biotransformarie van geneesmiddelen" werd be-
handeld door Dr. B. J. Visser en Dr. j. G. Wit; de leiding van de
discussie berustte bij collega Drs. H. R. T u 1 n e r.

Gedurende de laatste jaren worden wij geconfronteerd met het ontstaan
van grote varkensfokbedrijven. Gedeeltelijk betreft dit bedrijven, waarop
altijd al varkens werden gehouden en die in korte tijd tot een aanzienlijke
uitbreiding overgaan, gedeeltelijk betreft dit de stichting van geheel nieuwe
bedrijven. Om deze bedrijfsvergroting te realiseren is in de regel de aankoop
van grotere aantallen varkens noodzakelijk.

Men kan bij dit aankoopbeleid verschillende wegen volgen. Een paar voor-
beelden hiervan zijn:

1. Men koopt van één of twee als gezond bekend staande fokbedrijven
een groot aantal gespeende biggen en fokt deze zelf verder op. Voordat
ze gedekt worden past men een grondige selectie toe. Alleen met de
goede dieren bouwt men zijn bedrijf verder op. Deze methode komt
ons zeer aanbevelenswaardig voor. Een praktisch bezwaar was tot voor
kort, dat men van één en hetzelfde bedrijf te weinig fokbiggen tegelijk
kon kopen. Nu er geleidelijk meer grote bedrijven komen, wordt dit
beter uitvoerbaar.

2. Men haalt bij verschillende mesters van wie bekend is, dat ze dieren
met goede groei en slachtkwaliteit afleveren, slachtrijpe dieren uit het
hok. Men laat deze dieren een afslanksperiode ondergaan en benut ze
daarna voor de fokkerij. Deze methode is veterinair niet te verdedigen.

3. Men wil zo snel mogelijk op het nieuwe bedrijf met de biggenproduktie
beginnen en men koopt derhalve dragende zeugen en gelten van een
groot aantal verschillende bedrijven.

Deze methode moet eveneens worden afgeraden. Tussen deze drie
methodieken zijn uiteraard verschillende tussenvormen mogelijk.
Sommige bedrijven hebben wij vanaf het begin kunnen begeleiden en
zodoende invloed kunnen uitoefenen op het aankoopbeleid; met andere
kwamen wij in aanraking nadat het bedrijf al enige tijd gedraaid had.

1 Voordracht, gehouden op vrijdag 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid
van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

2 Drs. H. Span; Provinciale Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland, „Klein
Rosendael", Rozendaal (Gld.).

In kort bestek zullen de voornaamste veterinaire problemen worden be-
handeld, die zich voordoen na de toename van het aantal varkens per
bedrijf. Tevens zullen in het kort de maatregelen worden genoemd, die
moeten worden genomen om deze problemen te voorkomen of te bestrijden.

Een ziekte, die wij altijd korte tijd na de toename van het aantal varkens
per bedrijf na voorafgaande aankoop zien optreden, tenminste als er
vooraf geen maatregelen tegen genomen zijn, is vlekziekte.
Meestal wordt deze ziekte ingeluid door een paar klinisch duidelijke geval-
len van acute vlekziekte. Kenmerkend is vooral de zeer hoge temperatuur.
In aansluiting daarop, maar ook wel eens zonder voorafgaande duidelijke
verschijnselen, treden de subactute beelden meer op de voorgrond.
Verscheidene zeugen kunnen de biggen verwerpen, soms zijn deze foeten
gemummificeerd.

De betreffende zeugen lopen nadien soms stijf en pijnlijk. Beren kunnen na
het doormaken van een vlekziekte-infecde tijdelijk of blijvend steriel
worden.

De chronische vorm manifesteert zich door het kreupel worden van ver-
scheidene dieren, hetgeen voor kan komen zowel bij biggen, lopers en
zeugen tengevolge van een Polyarthritis. Oudere dieren kunnen sterven
tengevolge van een endocarditis.

De diagnose chronische vlekziekte, zonder dat er duidelijk acute beelden
zijn geweest, is niet altijd zo gemakkelijk. Vrij kenmerkend zijn de exostosen
op de metatarsus, een paar cm onder de tartus aan de dorsale of mediale
kant. Na sectie gelukt het vaak niet meer om de Eryspelothrix insidiosa
uit de gewrichten of de endocarditis te kweken.

Een serologische reactie op antistoffen heeft ook maar een betrekkelijke
diagnostische waarde, daar bij een zeker aantal van alle varkens deze anti-
stoffen kunnen worden aangetoond. Zo blijft het nog wel eens een waar-
schijnlijkheids-diagnose.

Het optreden van deze ziekte kan praktisch geheel voorkómen worden
door het toepassen van een preventieve enting. Men advisere alleen var-
kens te kopen, die van te voren geënt zijn en daarna een vast entschema
te blijven hanteren op het bedrijf. Bijv. enten op een leeftijd van 3 maan-
den, herhalen op een leeftijd van 7 maanden en daarna vervolgens als
zeug 2 x per jaar. Lang niet alle gevallen van verwerpen en kreupelheid
zijn toe te schrijven aan vlekziekte.

Dit is een reden om eerst verder in te gaan op het verschijnsel abortus,
al of niet gevolgd door steriliteit.

Een verschijnsel dat wij nogal eens waarnemen is het volgende. Binnen
een tijdsbestek van enkele weken zet een aantal gelten in de tweede helft
van dc draagtijd gemummificeerde biggen af. Er is geen verband te leggen
met het vóórkomen van vlekziekte of met andere bacteriële aandoeningen.
Op het gebied van voeding en huisvesting zijn geen aangrijpingspunten.
Deze gelten worden binnen enkele dagen weer normaal berig en produceren
na dekking de volgende keer een toom normale biggen. Een verklaring
hiervoor hebben wij niet.

Op de meeste bedrijven komt nu en dan verwerpen voor zonder dat dit
een grote omvang aanneemt. Bacteriologisch onderzoek levert in de
meeste gevallen geen resultaat op. Een enkele keer isoleren wij strepto-
kokken, coli\'s, pasteurellae of vlekziektebacteriën. Soms kan het verwerpen

door een mechanische oorzaak verklaard worden, zoals transport of vech-
ten. Deficiënties in de voeding zullen tegenwoordig nauwelijks meer aan
de orde zijn. De rol van een protozo, zoals Toxoplasma gondii en een
infectie met Myagawanellae is nog onduidelijk. Van verschillende gevallen
blijft de oorzaak duister.

Soms neemt de abortus grotere vormen aan. Zeer veel zeugen kunnen
achtereenvolgens verwerpen. Nadien wordt vaak fluor albus waargenomen.
Veel zeugen worden niet meer berig of beren op onregelmatige tijdstippen
terug. Het onderzoek op brucellose is tot nu toe steeds negatief verlopen.
Een enkele keer werd een infectie met Leptospira tarassovi vastgesteld.
In het verloop van de ziekte van Aujeszky hebben wij dit verschijnsel niet
waargenomen.

Het is bekend dat ook bij mond- en klauwzeer, varkenspest en TGE der-
gelijke symptomen kunnen vorkomen. Er blijven dus ook nu nog ver-
schillende gevallen over waarvan de oorzaak niet duidelijk is. Het ziekte-
verloop wijst sterk in de richting van een infectieus agens.
In Amerika heeft men een infectie met Smedivirussen beschreven. Het is
niet bekend in hoeverre deze in Nederland van belang zijn. Het praktische
verloop op een aangetast bedrijf is zodanig, dat er een tendens is naar
geleidelijk spontaan herstel. Verschillende zeugen moeten worden opge-
ruimd t.g.v. een harnekkige fluor albus, andere daarentegen worden na
zekere tijd weer normaal berig en dragend. Het heeft de schijn, dat zich
na verloop van tijd een immuniteit op het bedrijf ontwikkelt. Aan te raden
is, om tijdens het voorkomen van de ziekte geen varkens aan te kopen.
Verder kan de beer de ziekte over het bedrijf verspreiden. Mogelijk kan
men in het beginstadium door isolatiemaatregelen en door de toepassing
van K.I. de zaak enigszins onder controle houden. Het resultaat van een
medicamenteuze behandeling is wat twijfelachtig.

Wat het veelvuldig /oorkomen van beenafwijkingen betreft geloven wij te
kunnen stellen, dat de meeste primair niet van infectieuze aard zijn.
Uitzonderingen hierop zijn arthritiden, veroorzaakt door o.a. vlekziekte-
bacteriën, streptokokken, Haemophilus suis en Corynebacterium pyogenes.
De meeste afwijkingen moeten echter worden gezocht op het gebied van
de arthrosis deformans, speciaal van het tarsaalgewricht en de zg. „leg
weakness".

Symptomen van arthrosis deformans zijn zichtbaar boven de leeftijd van
± 5 maanden. Aangetaste varkens kunnen moeilijk opstaan, vertonen
een korte stijve gang, waarbij sabelbenige en koehakkige standen voor-
komen met daardoor onderstandigheid. Daarnaast valt een slingerende
beweging van het achterstel op. Pathologisch-anatomisch vindt men afwij-
kingen aan het gewrirhtskraakbeen op één of meer plaatsen in het tarsaal-
gewricht, die uiteindelijk leiden tot usuur van kraakbeen en ankylosc van
gewrichtsvlakten. De aandoening wordt het meeste gezien bij het NL
varken.

Symptomen van „leg weakness" kunnen reeds worden waargenomen bij
biggen vanaf 6 weken. Afwijkingen bij deze aandoening aan de voorpoten
zijn bokbenigheid, onderstandigheid en X-benigheid, aan de achterpoten
onderstandigheid met dikwijls sabelbenigheid en koehakkigheid. Sterk
aangetaste dieren steunen bij het opstaan lange tijd op de carpaal-
gewrichten. Pathologisch-anatomisch bestaat er een afwijking aan de

distale epifysairschijf van het os ulnare. Ook deze aandoening wordt het
meeste gezien bij het NL varken en hierbij meer bij beren dan bij gelten.
Door het geven van voldoende beweging en door het reguleren van de
Ca-P stofwisseling kan deze aandoening weer genezen. Verder heeft ge-
bruik van stro in de hokken een gunstige invloed. Enkele van deze punten
komen bij de grote bedrijven in de knel.

Zowel bij de arthrosis deformans als de leg weakness spelen erfelijke fac-
toren een rol. De oplossing hiervan moet vanuit het foktechnische vlak
komen door middel van een goede selectie.

Aandoeningen van geheel andere aard die bij de grote fokbedrijven veel-
vuldig voorkomen, vooral als volgens de 2e en 3e methode van aankoop is
gehandeld, zijn de ademhalingsziekten. In grote lijn zien wij twee ziekte-
beelden optreden, n.l. het zg. besmettelijke niezen en de enzoötische pneu-
monie.

Het eerste beeld nemen wij waar bij biggen van 1—8 weken. De ernst
van de symptomen is sterk afhankelijk van het stalklimaat. In het ene
geval zien wij biggen, die gedurende een week niezen en scherp kuchen,
terwijl ze er ogenschijnlijk weinig hinder van ondervinden, in het andere
geval biggen met ernstige rhinitis en pneumonie, waarbij verschillende
dieren sterven. Men neemt aan dat de ziekte veroorzaakt wordt door de
Bordetella bronchiseptica.

De zeugen op de aangetaste bedrijven fungeren als symptoomloze smetstof-
dragers. Therapeutisch kan men deze ziekte beïnvloeden door de toediening
van sulfamezathine door het voer in een dosering van 100-200 g per ton,
gedurende minstens 3 weken. Een voorwaarde is echter wel, dat men de
biggen van de aldus behandelde zeugen geboren laat worden in een
schoongemaakte en ontsmette ruimte.

Het andere ziektebeeld, de enzoötische pneumonie, treedt op vanaf een
leeftijd van ± 3 weken. Varkens van elke leeftijd boven de 3 weken
kunnen verschijnselen vertonen, variërend van een licht hoestje tot ernstige
pneumoniëen. Ook bij dit ziektebeeld zijn de verschijnselen sterk afhankelijk
van het stalklimaat. \\ls verwekker beschouwt men momenteel de Myco-
plasma hyopneumoniae of M. suipneumoniae.

De ernst van de verschijnselen wordt in hoofdzaak bepaald door de aan-
wezigheid van secundaire infecties en dit wordt weer bepaald door het stal-
klimaat. De in de meeste gevallen voorkomende secundaire kiem is de
Pasteurella multocida. Men neemt aan, dat als men deze kiem isoleert uit
de ademhalingswegen van aangetaste varkens men te maken heeft met
enzoötische pneumonie.

Bij emstige uitbraken kan men de pneumoniëen behandelen met penicilline
- streptomycine (herhalen!), terwijl tijdelijke toediening van tetracyclines
of sulfamezathine d.m.v. het voer de hoestverschijnselen ook gunstig kan
beïnvloeden.

Bedrijven, waar de stal in verschillende afdelingen is verdeeld, kunnen
door isolatie- en ontsmettingsmaatregelen het ziekteverloop gunstig be-
ïnvloeden. Waar dit niet het geval is, moet geprobeerd worden door het
scheppen van een optimaal klimaat de ernst van de ziekte te verminderen.
Bedrijven, waar men er in slaagt dit te realiseren en die men verder
gesloten houdt (geen aankoop meer, behalve beren, die eerst in quarantaine
komen) zijn na verloop van tijd te karakteriseren als: „Er is wel eens
een hoestje te horen, maar de varkens hebben er verder geen last van."

Vooral in de opbouwperiode van een bedrijf na onverstandige aankoop
kunnen massale hoestuitbraken voorkomen. De eigenaar wijt dit vaak
aan het nog niet goed functioneren van het ventilatiesysteem of aan tocht,
omdat de schuur nog niet helemaal klaar was. Dit zijn echter predispo-
nerende momenten, waardoor de aanwezigheid van de infectieuze agentia
zich openbaart. Op die bedrijven waar na langere tijd een „evenwichts-
fase" is bereikt tussen varkens en kiemen onder invloed van een goede
verzorging worden sr>ms kortdurende uitbraakjes gesignaleerd tengevolge
van extreme weers^\'eranderingen of bij ziekte van de verzorger, waardoor
de ventilatieregeling even uit de hand loopt.

Dikwijls komen op de grote bedrijven menginfecties voor van niesziekte
en enzoötische pneumonie.

Hoestuitbraken, veroorzaakt door Haemophilus suis en adenovirussen laten
wij onbesproken.

Mogelijk toch nog wel de grootste problemen op de fokbedrijven worden
veroorzaakt door de ingewandsstoornissen.

Erg veel voorkomend, speciaal op de volgens de 2e en 3e methode ge-
vormde bedrijven, is de zg. geboortediarree. Deze diarree komt voor van
enkele uren tot enkele dagen na de geboorte. Het sterftepercentage is
zonder behandeling groot en met behandeling soms ook niet gering. In de
meeste gevallen wordt uit de darm een hemolytische E. coli E 68 of G 7
geïsoleerd.

Ter bestrijding hiervan worden diverse maatregelen aanbevolen: het
grondig wassen en desinfecteren van de zeugen vóór de geboorte van de
biggen. Ook de hokken dienen schoongemaakt en ontsmet te zijn. Het
matig voeren van de zeugen op de dagen rondom de partus. Het vacci-
neren van de dragende zeugen met een polyvalent coli-vaccin. Resultaten
hiervan zijn zeer matig. Deze vaccins zijn niet stalspecifiek.
De toediening van antibiotica of sulfapreparaten aan de zeugen per os
van 1 week vóór tot 1 week na de partus. Ook het resultaat hiervan is
dubieus. De toediening direct na de partus van antibiotica en HAK hor-
moon aan de zeugen sorteert mogelijk wel enig effect. Voorts kan toediening
van antibiotica of sulfapreparaten aan de biggen direct na geboorte (na
sectie en gevoeligheidsbepaling) plaats hebben.

Het blijkt dat de resistentie van de geïsoleerde coli\'s t.a.v. streptomycine,
tetracyclines en chloramphenicol gedurende de laatste jaren vrij sterk
toeneemt. Furoxone, neomycine en penbritin voldoen in de meeste gevallen
nog het beste. De gesignaleerde resistentietoename kan mogelijk enige zorg
baren voor de toekomst.

Behalve de bovengenoemde therapieën kan nog geprobeerd worden Na-
arsenilaat per os of injecties met vitaminepreparaten of yatreen-vaccin
(aspecifieke prikkeltherapie). Een methode die de laatste tijd vermeld
wordt, maar waar wij nog geen ervaring mee hebben is het verstrekken
van y-globulinen per os of intraperitoneaal, direct na de geboorte.
Uit de veelheid van methoden blijkt al dat deze diarree geen gemakkelijk
probleem is. In de praktijk blijkt echter wel, dat, als men het bedrijf
gesloten houdt en de hygiënische maatregelen goed nakomt, de diarree
geleidelijk mildere vormen aanneemt en op den duur minder vaak voor-
komt. Er treedt een zekere immuniteit op het bedrijf op.
Dezelfde kiem komen wij op diverse bedrijven weer tegen als de biggen

ouder zijn, n.1. tussen de 10 dagen en 5 weken. De aangetaste biggen
krijgen een heftige geel-groene diarree. Het sterftepercentage ligt op deze
leeftijd veel lager dan direct na de geboorte. De groei van de biggen kan
gedurende 1 a 2 weken stagneren.

Toegepaste bestrijdingsmethoden tegen deze diarree zijn: dezelfde hygië-
nische maatregelen als bij de geboortediarree, het ontwormen van de
zeugen t.a.v. maagdarmwormen ± 1 week vóór de partus, het zo mogelijk
tijdelijk weghalen van de biggen van de zeugen (praktisch vaak moeilijk
uitvoerbaar), het geven van antibiotica door het voer van de zeugen
(sorteert weinig effect), de biggen na de geboorte spuiten met een sero-
vaccin, de biggen op de 3e dag na de geboorte een ijzerinjectie geven ter
voorkoming van bloedarmoede, de biggen per os of per injectie behandelen
met sulfapreparaten "f antibiotica.

De diarree op deze \'eeftijd is dikwijls nog moeilijker te beïnvloeden dan
de diarree kort na de geboorte. Maar ook hier zien wij weer dezelfde lijn.
Als hygiënische en routine-bestrijdingsmaatregelen (tegen bloedarmoede,
wormen en schurft) goed worden bijgehouden en wanneer het bedrijf
alleen met eigen aanfok in stand wordt gehouden (geen aankoop), treedt
geleidelijk weer een evenwichtstoestand in, doordat zich een zekere immu-
niteit ontwikkelt.

Salmonella-infecties blijven onbesproken. Wij zien ze in onze provincie
wel, maar niet als algemeen bedrijfsprobleem voor de grote bedrijven.
Wat op verschillende grote bedrijven wel een ernstig probleem vormt, is
de dysenterie. Deze ziekte is praktisch op alle fokbedrijven die hun uit-
breiding door een verkeerde aankoopmethode hebben gerealiseerd wel te
vinden, aanvankelijk in de acute vorm, later meer op latente wijze.

De manier waarop een groot fokbedrijf wordt opgezet is van groot belang.
Aankoopbeleid en bedrijfsindeling zijn hierbij zeer belangrijke punten.
Men moet zo snel mogelijk streven naar een gesloten bedrijf.
Diverse preventieve riektebestrijdingsmaatregelen moeten volgens een vast
schema worden uitgevoerd; vooral hygiënische maatregelen moeten zwaar
wegen.

De eigenaar of verzo\'-ger moet beschikken over het vereiste vakmanschap,
terwijl daarnaast een goede veterinaire begeleiding onmisbaar is. Als aan
deze punten wordt \\\'oldaan, kan men een stadium bereiken en handhaven
waar varkens in een zeker evenwicht samenleven met verschillende niet
eeheel te elimineren smetstoffen (myocoplasma\'s, coli\'s, parasieten, vlek-
ziekte).

Zeer veel aandacht moet worden besteed aan het weren van vreemde
■imetstoffen uit de buitenwereld (varkenspest, mond- en klauwzeer, TGE).

Er is om gevraagd een inleiding te houden over varkensziekten. Indien ik
echter zo dadelijk eerst wat over de opzet van het bedrijf heb verteld, zal
het U duidelijk zijn, dat U geen wetenschappelijke verhandeling moet ver-
wachten over varkensziekten.

Ons eerste doel is varkens te produceren die zo economisch mogelijk vlees
produceren van goede kwaliteit. De gezondheidstoestand van de varkens-
stapel speelt hier wel een belangrijke rol bij, echter het onderzoek op het
gebied van de fokkerij en de verzorging komt bij ons op de eerste plaats.
Het wetenschappelijk onderzoek op het gebied van varkensziekten laten wij
graag over aan de bestaande gespecialiseerde instituten.

De N.V. Fomeva is een dochteronderneming van Homburg N.V. te Cuyk.
Het doel van Fomeva is te komen tot een economisch te produceren varken,
welk varken tevens een constante kwaliteit vertoont. Daarnaast is het van
belang dat er een constante aanvoer varkens komt bij de vleeswaren-
fabriek. Om dit te kunnen verwezenlijken heeft Fomeva een centraal fok-
bedrijf met ongeveer 3000 zeugen. Op dit centrale bedrijf vindt de selectie
plaats. Vanuit dit bedrijf worden subfokbedrijven en vermeerderingsbe-
drijven gesticht. Deze vermeerderingsbedrijven produceren de biggen voor
de mestbedrijven.

Deze fokbedrijven betrekken alle fokmateriaal van het centrale fokbedrijf,
terwijl de vermeerderingsbedrijven hun vrouwelijk fokmateriaal van de
fokbedrijven betrekken, waarbij het mannelijk fokmateriaal van dit cen-
trale fokbedrijf komt.

Op deze manier wordt een integratie opgebouwd die tot doel heeft om over
± 5 jaar 1500000 mestvarkens per jaar te produceren. De opzet kan men
dus vergelijken met een pyramide, waarbij het centrale fokbedrijf de top
is. De resultaten van de selectie binnen deze top zal tot gevolg hebben, dat
alle dieren birmen deze integratie steeds beter gaan worden om zodoende op
den duur het ideale economische varken zo dicht mogelijk te benaderen.

Dit ideale varken moet aan vele eisen voldoen. Het dier moet een laag
voerverbruik hebben, snel groeien en een goede slachtkwaliteit vertonen.
Tevens moet de kwaliteit van het vlees goed zijn om een goede verwerking
mogelijk te maken. De uitval in de meststallen en bij de zeugen moet zo
klein mogelijk zijn. Aan het varken, vooral het varken van de toekomst,
worden zware eisen gesteld. Het milieu zal daarom zo afgestemd moeten
worden op dit varken, dat het kan tonen waartoe het in staat is. Het dier
zal daarom ook tegen infecties van buiten beschermd moeten worden. Een
ver doorgevoerde isolatie van het bedrijf is daarbij een eerste \\ereiste, met
daarnaast uitgebreide hygiënische maatregelen op het bedrijf zelf.
De isolatie van het bedrijf is alleen al noodzakelijk om de risico\'s van
varkenspest, mond- en klauwzeer, T.G.E., enz. zo klein mogelijk te houden.
Thans zullen enkele ziekten worden besproken.

1 Voordracht, ghouden op 2 oktober 1970, ter gelegenheid van het Congres, tevens
117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergenees-
kunde, te Arnhem.

Dit is een ziekte bij het varken waarbij de gevolgen in het verleden vaak
zijn onderschat. De nadelige gevolgen blijken ernstiger te zijn dan aan-
vankelijk werd verondersteld. De praktijk leert dat beenafwijkingen en en-
docarditis ten gevolge van vlekziekte bij het varken veel voorkomen. Op
Fomeva is een entschema voor vlekziekte, waarbij iedere zeug ongeveer 10
dagen vóór het spenen tegen vlekziekte wordt gevaccineerd. Het jonge fok-
materiaal wordt op een leeftijd van vier en zes maanden geënt. Wij zijn tot
deze enting overgegaan, omdat in het verleden is gebleken dat wij bij een
groep dieren die wel geënt waren veel minder problemen kregen dan bij de
niet geënte dieren.

In verband met het feit dat na de enting koorts op kan treden is er in het
entschema rekening mee gehouden, dat de dieren tijdig voor de dekkingen
geënt zijn. Het is namelijk niet aan te raden om dieren die binnen 14 dagen
gedekt moeten worden, te enten. Koorts vlak vóór of tijdens de berigheid
heeft een nadelige invloed op de vruchtbaarheid (o.a. op de toomgrootte).
De entingen worden met een adsorbaat vaccin verricht. Bij deze adsorbaat
vaccins zijn tegenwoordig vaccins die een immuniteit geven tot 8 maanden,
dus ruimschoots voldoende zijn om de draagtijd te overbruggen.

Vele beenafwijkingen kunnen worden teruggevoerd op vlekziekte; echter
zijn ook vele beenafwijkingen een gevolg van een afwijkende stand van de
poten. Een erfelijke aanleg voor deze afwijking mag zeker niet uitgesloten
worden. In het verleden werden vooral jonge opfokbeertjes door de varkens-
fokkers zeer vakkundig verzorgd. Door deze goede verzorging (veel stro,
langzame opfok) kwam een aanleg voor minder goed beenwerk vaak niet tot
uiting. De biggen van deze beren werden onder veel minder ideale om-
standigheden opgefokt, bijv. in meststallen. Voor een goede selectie moet
het omgekeerde juist van toepassing zijn. De jonge opfokberen moeten juist
onder zwaardere omstandigheden gehouden worden, dan waaronder de
biggen in de mesthokken komen te verkeren.

Worden de beren onder extreme omstandigheden opgefokt en heeft dit
geen nadelig effect op het beenwerk, dan mag men wel aannemen dat de
erfelijke aanleg wat betreft beenwerk van het dier goed is. Onder extreme
omstandigheden zou men bijv. kunnen verstaan: onbeperkte voedering, op
betonvloeren zonder stro.

Is eenmaal gebleken, dat de erfelijke aanleg goed is, dan is het wenselijk
de omstandigheden ideaal te maken om zolang mogelijk van het dier te
kunnen profiteren.

Een ander punt bij de beenafwijkingen is de vraag: krijgen jonge dieren
met een lage voederconversie en zeer hoge groeisnelheid wel voldoende
mineralen zoals Ca en P? Vooral bij een groeisnelheid van meer dan 1000
gram per dag, wat bij jonge dieren regelmatig voorkomt, kan het bij ad. lib.
voedering mogelijk zijn, dat deze dieren onvoldoende Ga en P. per dag
krijgen toegediend.

Bij de beoordeling van fertiliteitsmoeilijkheden moet men steeds het vak-
manschap van de boer in de gaten houden. Het merendeel van de pro-
blemen betreffende de fertiliteit, staan direct of indirect in verband met de
berigheid. Het goed kunnen beoordelen van berigheid is voor vele varkens-
fokkers een moeilijkheid, die ze vaak zelf niet onderkennen of niet willen
onderkennen.

De economie van een varkensfokbedrijf is voor een zeer giool gedeelte
afhankelijk van de bevriichtingsresultaten, daarom is het voor de varkens-
fokkers noodzaak, dat zij daar veel aandacht en tijd aan besteden.
Bovendien moet men het voederregime steeds controleren en nagaan of
de dieren na het spenen voldoende voer krijgen. In het algemeen moet men
er voor zorgen, dat de zeugen na het spenen minimaal 4 a 4,5 kg voer per
dag krijgen.

Tevens kan men, door de dieren na het spenen individueel tc huisvesten, het
berig worden bevorderen. Komen de dieren na het sjjenen in individuele
boxen, die grondig schoongemaakt zijn, dan mag men gemiddeld rekenen
dat 80 a 85% van de gespeende zeugen binnen een week verder gedekt
kunnen woixJen. Hierbij is wel uitgegaan van een goede verzorging van
de zeugen in de kraamstallen.

Het is nl. zaak de zeugen na het werpen zo snel mogelijk „schoon" te
krijgen. Een of meerdere malen behandelen met een oxitocine-preparaat
kan zeer belangrijk zijn, vooral wanneer de zeugen vrij vroeg worden ge-
speend.

In het voorgaande zijn een paar belangrijke problemen bij het houden van
fokvarkens besproken.

Ik ben mij ervan bewust, dat het niet diepgaand is geweest, maar mogelijk
kunnen we tijdens de discussie op bepaalde punten dieper ingaan.

naar aanleiding van de lezingen van Drs. A. H. C. K u i p e r s en Drs.
H. Span tijdens sectie II van de Algemene Vergadering onder lei-
ding van Drs. C. M. T. W i 1 1 e m s.

Blijkens een onderzoek, verricht vanwege het Laboratorium voor Vee-
teelt van de Landbouw Hogeschool, houden beengebreken, berig
worden en endometritis nog al verband met de huisvesting.
Strooisel is gunstig, licht mogelijk ook.
Wat is de ervaring van de sprekers ?

4-5 Jaar geleden hadden wij een lijn die beengebreken vertoonde. De
dieren uit deze lijn zijn rigoureus opgeruimd. Op het ogenblik hebben
we daar geen last meer van.

Vooral door het systeem in de proefmeststallen: op beton ad. lib. voe-
ren, wordt streng geselecteerd op beengebreken.

Endometritis en berig worden na het afspenen is volgens onze ervaring
sterk afhankelijk van de diergeneeskundige begeleiding in de kraam-
stallen.

Strooisel in de kraamstallen is zeer gunstig voor de jonge biggen. Ten
aanzien van het lichteffect in de zeugendekstallen hebben wij nog geen
ervaring; wèl worden momenteel proeven genomen.

Het is zonder meer duidelijk gebleken, dat de ernst van de been-
gebreken sterk afhankelijk is van de huisvesting. Het al of niet geven
van beweging, de aard van de uitloop, de hoedanigheid van de vloer,
het al of niet gebruiken van strooisel beïnvloedt de beengebreken zeer

Wat het berig worden en het vóórkomen van endometritis betreft
hebben wij niet kunnen vaststellen, dat het gebruik van stro hierop
invloed uitoefent. Andere huisvestingsfactoren spelen hierbij natuurlijk
wel een rol.

Wij hebben wel aanwijzingen, dat licht van belang is voor het optreden
van de berigheid.

Kunnen kruisingen ook naar de mening van de sprekers niet zeer
positief bijdragen tot de verhoging van de ziekteweerstand?

Kruisingen zullen waarschijnlijk een gunstig effect hebben ten aanzien
van ziekteweerstand. Bij ons zijn de kruisingen nog niet het belang-
rijkste, daar er nog zeer veel te verbeteren valt door zuivere teelt in
verband met voederconversie, groeisnelheid en vleeskwaliteit.

Gedurende de laatste paar jaren worden in onze provincie op diverse
bedrijven kruisingen toegepast.

Men ziet gemiddeld een iets grotere toomgrootte, een verhoogde vita-
liteit van de biggen, een snellere groei van de biggen, die zich ook op
bet mesthok nog voortzet. Het beenwerk van de gekruiste dieren is
sterker. De weerstand tegen ziekten zal ongetwijfeld positief worden be-
ïnvloed, hoewel het natuurlijk te ver gaat om te beweren, dat kruising
een middel is om verschillende ziekteproblemen op te lossen.

Zijn uw fok- en vermeerderingsbedrijven self-supporting, dus gesloten?
Zo niet, ziet u geen bezwaren van aanvullende bevolking in verband
met heersende evenwichten, die hierdoor verstoord kunnen worden?

De fok- en vermeerderingsbedrijven kunnen in ons systeem niet self-
supporting zijn.

De sub-fokkers zullen qua gezondheid van hun fokdieren aan zeer hoge
eisen moeten voldoen. Wijzelf denken erover om van de sub-fokkers te
eisen dat hun bedrijven een gezondheidscertificaat moeten hebben.
Onze buitendierenarts zal in samenwerking met de lokale dierenarts
en de provinciale gezondheidsdienst, deze bedrijven zeer goed moeten
begeleiden en volgen. Indien we de sub-fokkers en vermeerderaars self-
supporting maken, kunnen wij nooit 100% de fokkerij bij de buiten-
bedrijven in de hand houden.

Aangezien wij persé varkens wensen te fokken met een zeer lage
voederconversie, een hoge groeisnelheid en zeer goede vleeskwaliteit,
moeten wij aan dit systeem vasthouden in verband met de resultaten
bij de mesters.

U spreekt over Ca en P verhoging ter preventie van bepaalde been-
afwijkingen. Is het niet juister om de Ca/P verhouding in de gaten te
houden ?

De Ca/P verhouding wordt gehandhaafd, alleen wordt er meer Ca en
P per kg voer verstrekt. Vooral voor die dieren, die bijvoorbeeld meer
dan 1000 gram per dag groeien, met daarbij een zeer lage voeder-
conversie, is het de vraag of deze dieren per dag voldoende Ca en P
kunnen opnemen indien men normale normen handhaaft.

Uit een onderzoek, op het Fomeva basisbedrijf ingesteld, bleek, dat hoe
vroeger er gespeend werd, hoe kleiner gemiddeld de volgende toom
was. Hierop werd door ons besloten om het afspenen terug te brengen
naar 34 tot 35 dagen.

Ook bleek uit een ander onderzoek dat het drachtigheidsresultaat het
beste is als men op ± 5 weken afspeent.

Het aantal biggen per jaar wordt bepaald door de gemiddelde toom-
grootte en de werpindex, dus het aantal keren werpen per jaar. Wordt
de werpindex erg klein (minder dan 2 keren werpen per jaar) of
wordt de worpgrootte klein, dan wordt het totale jaarresultaat be-
langrijk beïnvloed.

Bij ons bleek, dat we met op 5 weken afspenen gemiddeld 2-3 biggen
per jaar méér konden overhouden.

De urine en slib van de vaste faeces die mee gaat in de riolering, kan
bijzonder goed stankvrij via een oxydatiesloot gezuiverd worden. Het
effluent hiervan is zo zuiver, dat het volgens mij — in overleg met
Gemeente cn Provincie — geloosd moet kunnen worden op sloten.
Het opstapelen van de stromest geeft aparte problemen. Vooral het
verwerken is niet stankvrij.

Een stankvrije oplossing zal zeer kostbaar zijn. Indien dit vereist wordt,
zullen dj overheid en het bedrijf dit samen moeten financieren.
Indien in het algemeen de bedrijven dit alleen moeten doen, zullen
er zeer vele moeten sluiten. Dit laatste is niet in het belang van de
welvaart.

Wanneer U een geneesmiddel toedient aan een patiënt gaat het U om
het effect van de toegediende stof op het organisme. Er gebeurt echter
meer. Het organisme heeft omgekeerd ook een effect op de toegediende
stof en laat deze meestal niet ongemoeid. In deze voordracht zal ik U wat
vertellen over de lotgevallen van geneesmiddelen in het lichaam en U
trachten duidelijk te maken dat kennis van dit onderwerp niet louter van
theoretische betekenis is, maar uiteindelijk ook de praktijk ten nutte komt.
In de literatuur wordt het onderwerp vaak betiteld met: metabolisme van
geneesmiddelen, maar U kunt ook tegenkomen de term: detoxicatie of ont-
gifting. En inderdaad weet een organisme zich in vele gevallen te ontdoen
yan giftige stoffen door omzetting in minder giftige, maar lang niet altijd
is een omzetting van dien aard. Ook het omgekeerde komt voor, en van
de vele gevallen, zo langzamerhand bekend, waarbij in het lichaam juist
giftiger stoffen worden gevormd uit minder giftige — of algemener: meer
actieve uit minder actieve — zal ik U enkele voorbeelden noemen.
De voorloper van de sulfapreparaten is geweest het prontosil, een kleurstof,
die in de dertiger jaren in Duitsland werd aangekondigd als een effectief
chemotherapeuticum. Na enkele jaren ontdekten echter Franse chemici dat
het prontosil zelf onwerkzaam is tegen micro-organismen, doch dat het
in het lichaam gesplitst wordt, waarbij het werkzame sulfanilamide ont-
staat. Deze Franse ontdekking maakte metéén het Duitse patent op pron-
tosil waardeloos.

Een tweede voorbeeld is het parathion. Bij in vitro proeven bleek dat de
grote giftigheid niet voor rekening komt van deze stof zelf maar van het
in het lichaam er uit gevormde para-oxon, dat circa 1000 maal sterker
werkzaam is.

Een derde voorbeeld is het proguanil, werkzaam tegen malaria. Ook hier
bleek naderhand dat het effect pas optreedt na omzetting in het lichaam;
uit het oorspronkelijk ketenvormige inactieve molecuul ontstaat een ring-
vormige actieve metaboliet.

In deze drie gevallen is dus allerminst sprake van een ontgifting. De
gedachte in deze term vervat doet trouwens onwaarschijnlijk aan. Men
moet daarbij veronderstellen dat het organisme precies weet hoe elke
stof onwerkzaam moet worden gemaakt. Dat is dan nog denkbaar bij
stoffen die sinds jaar en dag in de natuur voorkomen, maar het is onwaar-
schijnlijk bij vele synthetische stoffen; het is onwaarschijnlijk dat in de
diverse organismen nu reeds de biochemische processen sluimeren om de
geneesmiddelen van de toekomst onwerkzaam te maken.
Een betere term, die niet tracht te verklaren maar alleen beschrijft is:
biotransformafie. En deze biotransformatie bewerkt dan meestal wel een

1 Voordracht, gehouden op 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid van het
Jaarcongres, tevens 117e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde.

2 Drs. B. J. Visser; wetenschappelijk hoofdmedewerker van het Farmacologisch
Laboratorium, Universiteit van Amsterdam, Polderweg 104.

inactivering, maar mogelijk is ook een activering; bij een aantal gevallen
wordt uit een reeds actieve stof een even actieve of zelfs actievere meta-
boliet gevormd (uit codeine ontstaat morfine) en tenslotte is ook mogelijk
dat een metaboliet ontstaat met een ander farmacologisch effect (uit het
antidepressivum iproniazid ontstaat het tuberculostaticum isoniazid).

Bij de biotransformatie blijken een groot aantal, zeer uiteenlopende che-
mische reacties mogelijk te zijn. De meeste hiervan zijn echter in te delen
in 4 groepen: 1) oxidatie, 2) reductie, 3) hydrolyse en 4) conjugatie
(koppeling aan een normaal in het lichaam voorkomend molecuul). Elke
groep kan weer verder onderverdeeld worden. Ter illustratie volgen hier
heel in het kort enkele voorbeelden.

Oxidatie van ethylalcohol voert tot aceetaldehyde, een op zichzelf giftige
stof, die echter verder omgezet wordt tot acetaat, een ook normaal in het
lichaam voorkomende stof. Methylalcohol daarentegen leidt tot formalde-
hyde en mierenzuur, beide lichaamsvreemde en giftige stoffen. De beruchte
blindheid bij methanolvergiftiging houdt verband met het ontstaan van
deze stoffen.

Dit waren voorbeelden waarbij een molecuul met een hydroxylgroep verder
geoxideerd wordt. Het is echter ook mogelijk dat een dergelijke groep eerst
ingevoerd wordt. Een methylgroep wordt zo tot een hydroxymethylgroep,
een fenylgroep tot een hydroxyfenylgroep.

Daarnaast zijn nog vele andere typen oxidatiereacties mogelijk.
Reductie kan optreden bij een azogroep: — N = N —, waaruit twee
NH2-groepen ontstaan. Een dergelijke groep bevindt zich in het genoemde
prontosil.

Hydrolyse treedt op bij esters, zoals het anestheticum procaine. De belang-
rijkste conjugatiereactie is het koppelen aan glucuronzuur, waarbij giu-
curoniden ontstaan. Mogelijk is verder conjugatie met zwavelzuur tot
zwavelzure esters, met azijnzuur tot acetylverbindingen, en met aminozuren.
Dit is een kleine selecüe uit wat aan chemische reacties mogelijk is.
Vaak kan eenzelfde molecuul op meerdere wijzen worden omgezet; ver-
schillende reacties kunnen naast elkaar, als ook na elkaar verlopen. Zo
treedt vaak eerst oxidatie op, bijvoorbeeld door invoeren van een hydroxyl-
groep, gevolgd door conjugatie via dit zojuist ingevoerde zuurstofatoom.
Vooral bij een wat ingewikkeld molecuul met verschillende structuurken-
merken kan een hele reeks, tot tientallen, verschillende metabolieten ge-
vormd worden, zij het niet alle in dezelfde hoeveelheid.

Waar vindt nu in het lichaam de biotransformatie plaats? Dat is ten dele
afhankelijk van de wijze van toediening.

Bij oraal toedienen kan al omzetting in het maag-darmkanaal plaats
vinden. Stoffen in de bloedbaan gekomen, kunnen daar worden aange-
grepen. De belangrijkste omzettingsplaats is echter de lever; maar ook
kunnen omzettingen optreden in de nier, de huid, de schildklier en andere
organen.

Biochemisch bezien wordt de biotransformatie bewerkstelligd door enzymen,
die we in dit verband ruwweg in twee groepen kunnen verdelen. De eerste

groep wordt gevormd door de enzymen, die normaal voorkomende stoffen
aangrijpen. Deze enzymen blijken nu ook lichaamsvreemde maar structuur-
verwante stoffen te kunnen aangrijpen. Zo kan bijvoorbeeld het Cholin-
esterase in het bloed acetylcholine hy-drolyseren, maar ook procaine en
succinylcholine.

Naast deze groep enzymen komt in het lichaam een andere groep voor,
die nauwelijks een rol speelt bij het normale metabolisme, of voorzichtiger
pzegd, waarvan de rol bij het normale metabolisme nog nauwelijks bekend
IS. Deze groep is gelokaliseerd in het endoplasmatisch redculum in de
cellen van de genoemde organen.

Het endoplasmaüsch reticulum (e.r.), een term uit de elektronenmicros-
copie, is te zien als draadvormige structuren in de cel, nog weer te onder-
scheiden in twee typen, het ene met ruw oppervlak, gespikkeld, het zoge-
naamde gegranuleerde e.r.; het andere met glad oppervlak, het ongegranu-
leerde e.r. In het eerstgenoemde, het gegranuleerde, het gespikkelde e.r.
bevmdt zich het systeem voor de eiwitsynthese, speciaal in de spikkels, de
ribosomen.

In het gladde, ongegranuleerde e.r. nu bevindt zich de groep enzymen voor
de biotransformatie. Met biochemische technieken is het mogelijk dit
ongegranuleerde e.r. te isoleren. Men krijgt dan een preparaat dat de
biochemici de microsomen noemen en dat bij elektronen-microscopisch
onderzoek uit brokstukken van dit e.r. blijkt te bestaan. Hiermee kan men
dit enzymsysteem in vitro bestuderen.

Ook in het algemeen spreekt men over deze enzymen als het microsomale
enzymsysteem en vooral de microsomale enzymen van de lever zijn ver-
antwoordelijk voor een groot deel van de biotransformatie.

Wat is nu de betekenis van de biotransformatie voor het lichaam? De
oude theorie van „ontgifdng" bleek niet houdbaar. De gangbare huidige
gedachtegang (B r o d i e, 1962) is de volgende.

Bezien we de diverse chemische omzettingen dan blijken deze gemeen-
schappelijk te hebben dat steeds lipid-oplosbare verbindingen worden
omg-ezet in meer polaire, beter water-oplosbare stoffen. Zonder biotransfor-
matie zouden lipid-oplosbare verbindingen zeer lang in het lichaam blijven
circuleren. Voor ethanol is berekend (Butler, 1958) dat zonder bio-
transformade na 24 dagen nog minstens de helft van de dosis in het
menselijk lichaam aanwezig zou zijn. Bij meer lipid-oplosbare verbindingen
zou deze tijd levenslang zijn. Door de omzetting nu tot minder lipid-
oplosbare, meer water-oplo.sbare metabolieten wordt de uitscheiding be-
vorderd.

En speciaal het microsomale enzymsysteem zou zich tijdens de evolutie
ontwikkeld hebben om lichaamsvreemde lipid-oplosbare stoffen afkomstig
uit het voedsel om te zetten, wat ook de biologische activiteit van deze
stoffen of hun metabolieten moge zijn.

Tot steun van deze opvatting dient dat in de lever van vissen en amfibieën
een dergelijk enzyrnsysteem nagenoeg ontbreekt. Zij kunnen vreemde stoffen
kwijt aan het water via kieuwen en huid. Pas bij de overgang van water
naar land heeft het leven, te beginnen bij de reptielen, een vollediger
enzymsysteem ontwikkeld om vet-oplosbare verbindingen uit het voedsel
weer kwijt te raken.

Verder is opgemerkt dat bij pasgeborenen, zowel laboratoriumproefdieren
als de mens, dit enzymsysteem voor een groot deel ontbreekt en pas lang-
zamerhand na de geboorte gevormd wordt, wat in overeenstemming is
met de uitspraak: de ontogenese herhaalt de fylogenese.

Tot zover iets over de huidige theorie. Volledig bevredigend is echter ook
deze niet, op een aantal punten is kritiek te leveren (S hu ster, 1964).
Zo worden niet alleen een groot aantal lichaamsvreemde stoffen omgezet
door „normale" enzymen, maar omgekeerd blijken de microsomale enzymen
ook een rol te spelen bij de biotransformatie van normaal in het lichaam
voorkomende stoffen als steroiden en bilirubine.

Nadat famaka in de lever zijn omgezet, worden ze veelal met het bloed
naar de nier getransporteerd en uitgescheiden met de urine. In sommige
gevallen treedt echter uitscheiding met de gal op (Smith, 1966;
RobeletenGuerrin, 1966). Dit gebeurt ook met een aantal normaal
in het lichaam voorkomende stoffen, zoals bilirubine (in de vorm van
glucuronide). Dit normale uitscheidingsproces blijkt dus niet specifiek te
zijn zodat ook lichaamsvreemde stoffen hieraan kunnen deelnemen, soms
de stof als zodanig maar meestal na biotransformatie, met name na
conjugatie met glucuronzuur.

Na uitscheiding met de gal kunnen de stoffen in de feces komen. In de
darm ontmoeten de metabolieten echter ook enzymen die hen weer kunnen
splitsen. Zo komt daar veel glucuronidase voor, ten dele in de darmflora,
waardoor de glucuroniden gehydrolyseerd worden. Het gevolg is dat eerst
goed in water oplosbare metabolieten omgezet worden in meer in vet
oplosbare verbindingen, die nu door de darm geresorbeerd kunnen worden
en weer in de circulatie komen, de zogenaamde enterohepatische kringloop
(fig. 1). Door dit proces kan de werking van een toegediende stof aan-
merkelijk worden verlengd (Williams, Millburn en Smith,
1965).

Biotransformatie is niet een in alle omstandigheden gelijk verlopend proces.
Grote verschillen zijn waargenomen.

Om gegevens, verkregen bij één diersoort, over te brengen op een andere
werd (en wordt) vaak gebruik gemaakt van een eenvoudige berekening:
de gewichtshoeveelheid toegediende stof per eenheid lichaamsgewicht.
Als deze gelijk was bij toediening aan verschillende diersoorten, dan zou
ook de concentratie aan de receptoren gelijk zijn. Zo handelend werden
echter grote verschillen in effect gevonden, soms in aard, maar vooral ook
in intensiteit en duur van het effect. Men concludeerde hieruit tot een
verschil in gevoeligheid van de receptoren.

Later bleek dat ook grote verschillen in biotransformatie bij de verschil-
lende diersoorten optraden en gezocht werd naar een correlatie tussen de
variaties in effect en in biotransformatie. In vele gevallen is die correlatie
gevonden.

Ter illustratie een vergelijkend onderzoek bij een aantal diersoorten, van
een slaapmiddel (hexobarbital). De resultaten zijn gerangschikt in tabel 1.

Aan een aantal diersoorten werd gegeven eenzelfde dosis, per gram
lichaamsgewicht, van dat slaapmiddel en het effect, de slaapduur in
minuten werd bepaald. U ziet daarbij behoorlijke verschillen, de muis
slaapt er 12 minuten op, de hond 26 maal langer. Ook in de tijd waarna de
helft van de dosis het lichaam weer verlaten heeft vinden we dergelijke
grote verschillen. De langere slaaptijd houdt dus verband met een langere
verblijftijd in het lichaam. Veel geringer daarentegen zijn de verschillen
in de concentratie van het slaapmiddel in het bloed op het moment van
ontwaken, hetgeen een maat is voor de receptorgevoeligheid.
Maar weer wèl grote verschillen werden gevonden in de enzymactiviteit
van de levermicrosomen, de oxidatiesnelheid in vitro. De muis bleek circa
17 maal sneller te metaboliseren dan de hond. Er is dus een duidelijk
verband tussen duur van het effect en snelheid van de biotransformatie.
Omgekeerd zal men bij vergelijkende dierproeven niet zozeer gelijke doses
per eenheid lichaamsgewicht dienen te geven, maar veeleer moeten streven

naar gelijke plasmaconcentraties. Dit brengt direct weer nieuwe problemen
met zich mee.

Allereerst moet er een bepalingsmethode zijn voor de te onderzoeken stof,
die bovendien gevoelig is want de plasmaconcentraties zijn maar klein.
Maar bovendien is het lang niet altijd zeker dat het effect veroorzaakt
wordt door (of alleen door) de stof zelf. Gezocht moet ook worden naar
actieve metabolieten.

Wanneer een stof langs verschillende wegen kan worden omgezet kan het
patroon van metabolieten voor verschillende diersoorten zeer uiteenlopen.
Omzettingen die in een bepaalde diersoort voorkomen kunnen bij een
andere geheel of nagenoeg geheel ontbreken. Zo heeft de kat maar een
zeer geringe enzymactiviteit voor glucuronidevorming en daardoor is dit
dier zeer gevoelig voor stoffen die bij andere diersoorten snel in de vorm
van glucuroniden kunnen worden uitgescheiden, zoals fenolen.
Bij het zoeken naar nieuwe geneesmiddelen kan men duidelijk niet afgaan
op de resultaten verkregen bij één diersoort. Een te onderzoeken stof kan
in de ene diersoort wel en in een ander niet werkzaam zijn, hetzij door
een groot verschil in snelheid van biotransformatie, hetzij doordat zich bij
de één wel en bij de ander niet het actieve metaboliet vormt (Brodie,
1964 b).

Behalve verschillen in biotransformatie tussen de diersoorten blijken ook
verschillen binnen een diersoort op te treden. Dergelijke verschillen blijken
veelal erfelijk te zijn. Vooral bij de mens zijn hiervan al vele gevallen
bekend en de kennis hierover heeft zich al weer zo uitgebreid dat van een
nieuw vakgebied wordt gesproken, de farmacogenetica (Kalow, 1962,
1967; Peters, 1968; Vesell, 1969).

Bij genetisch bepaalde verschillen is mogelijk een verlaagde enzymactiviteit
met als gevolg een langzamer inactivering en dus een versterkt effect. Maar
ook is een verhoogde enzymactiviteit mogelijk met als gevolg hetzij een
snellere inactivering, hetzij juist de vorming van een toxischer metaboliet.
Gezonde individuën bemerken van een dergelijke enzymafwijking meestal
niets. Het uit zich pas na toediening van het farmacon.

Bij de mens is de gevoeligheid voor promachine, een antimalariamiddel,
het meest onderzocht. Dit middel bleek bij sommige patiënten hemolyse
te veroorzaken. Dit werd het eerst gevonden bij negervolken, later ook bij
volken om de Middellandse zee. Daarna bleek niet alleen deze stof maar
ook andere antimalariamiddelen dit effect tc veroorzaken, en tenslotte
werd het ook gevonden bij andere geneesmiddelen, zoals fenacetine en
sulfonamiden. Bij alle patiënten bleek dit effect teruggevoerd te kunnen
worden tot een erfelijk gebrek aan het enzym glucose-6-fosfaat-dehydro-
genase in de erytrocyten (B e u 11 e r, 1969).

Een ander erfelijk defect treedt op bij de afbraak van succinylcholine. De
hiermee verkregen spierverslapping is meestal maar kortdurend doordat de
stof snel gehydrolyseerd wordt door het cholinesterase in het bloed. Bij
circa 1 op de 3000 patiënten kan echter een veel langer durend effect
worden gezien, waarbij ook verlamming van de ademhalingsspieren op-
treedt. Bij deze patiënten is een erfelijk defect aan plasma-cholinesterase
gevonden. Dit defect veroorzaakt bij hen ook een verlengde werking van
sommige lokaalanesthetica.

Een derde veel onderzocht voorbeeld betreft het isoniazid, toegepast bij de
behandeling van tuberculose.

De meest voorkomende biotransformatie is hier invoering van een acetyl-
groep onder invloed van het enzym N-acetyltransferase, wat inactivering
tot gevolg heeft. In dit verband is de mensheid te verdelen in twee groepen,
zij die snel en zij die langzaam acetyleren. Tot de snelle groep behoren de
mongoolse volken, maar in ongeveer de helft van de blanke wereld-
bevolking verloopt het proces langzaam, door een geringe activiteit van het
betreffende enzym.

Gezien de grote aantallen personen spreekt men hier niet van een defect
in de enzymactiviteit maar van „genetische polymorfie". Maar voor de
behandelend arts blijft van belang dat een patiënt die langzaam acetyleert
een hogere plasmaconcentratie van het farmacon heeft en daardoor welis-
waar op een beter tuberculostatisch effect kan rekenen, maar ook gevoe-
liger is voor de toxische effecten van het isoniazid dat met name polyneu-
ritis veroorzaakt.

Zo worden bij de mens steeds meer erfelijke variaties in biotransformatie
gevonden, waaruit zowel een individuële overgevoeligheid als een onge-
voeligheid kan worden verklaard.

Maar niet alleen bij de mens, ook bij proefdieren zijn dergelijke enzym-
verschillen gevonden.

Sommige konijnestammen bijvoorbeeld kunnen atropine verdragen in
hoeveelheden die voor andere stammen dodelijk zijn omdat zij beschikken
over een atropinesterase in bloed en lever dat ontbreekt bij de atropine
gevoelige dieren. Bij konijnen komt eveneens een genetisch bepaald verschil
in acetyleringssnelheid van isoniazid voor (Frymoyer en Jacox,
1963).

Ook tussen rattestammen zijn dergelijke verschillen gevonden.
Verschillen tussen de sexen

Bij ratten en muizen zijn duidelijke verschillen in biotransformatie tussen
de sexen gevonden. Vrouwelijke ratten slapen na toedienen van een bar-
bituraat viermaal langer dan mannelijke. Dit blijkt een gevolg te zijn van
een veel langzamer biotransformatie. Ook bij andere farmaca treedt een
dergelijk verschil op.

Deze hogere activiteit van bepaalde enzymen in de levermicrosomen van
de mannelijke rat is toe te schrijven aan de geslachtshormonen, want het
effect treedt pas op bij de puberteit en verdwijnt na castratie, terwijl toe-
dienen van androgeen hormoon aan vrouwelijke ratten een verhoging van
de microsomale enzymactiviteit bewerkt tot het niveau van de mannelijke
dieren.

Bij stoffen die door biotransformatie geïnactiveerd worden, resulteert dit
in een geringere gevoeligheid bij de mannelijke ratten (zoals bij barbi-
turaten); bij stoffen die in toxischer metabolieten worden omgezet (insecti-
ciden als aldrin en heptachloor) blijken de vrouwelijke dieren minder
gevoelig te zijn.

Bij de verschillende laboratoriumdiersoorten, evenals bij de mens, ontbreken
bij de geboorte verscheidene van de microsomale enzymen. Deze beginnen

pas te komen na de geboorte en zijn bijvoorbeeld bij de rat pas na een
maand op volle activiteit. Pasgeborenen zijn daardoor extra gevoelig voor
farmaca die pas na biotransformatie weer kunnen worden uitgescheiden.

De biotransformatie van één individu is ook weer geen constant gegeven.
Verscheidene factoren blijken van invloed te zijn.

Voedingstoestand. Hongeren kan uiteenlopende effecten veroorzaken. Bij
sommige proefdieren en bij sommige farmaca is een vermindering van de
biotransformatie gevonden, maar bij vrouwelijke muizen vond men juist
een toename, met wel 100%.

Deficiëntie aan mineralen, als calcium en zink, veroorzaakten een ver-
mindering van de enzymactiviteit (D i n g e 11 e.a., 1966; Becking en
Morrison, 1970).

Endocriene klieren spelen eveneens een rol. Behalve de geslachtsklieren zijn
vooral van belang de schildklier en de bijnieren. Bij de rat deed ver-
wijderen van de bijnieren de biotransformatie afnemen, wat weer hersteld
kon worden door het toedienen van bijnierschorshormoon.
Er is zelfs een dagelijkse fluctuatie in biotransformatie gevonden — bij
de rat treden maxima op om de 12 uur — die een gevolg bleek te zijn
van de bijnieractiviteit (Radzialowski en Bousquet, 1968).
Het is derhalve mogelijk dat het effect van een stof afhankelijk is van
het tijdstip van toediening.

Zwangerschap. Tijdens zwangerschap daalt de enzymactiviteit, vooral bij
de conjugatiereacties.

Ziekte. Ook tijdens ziekte, vooral leverziekten, is de biotransformatie ver-
minderd; bijvoorbeeld bij hepatitis en cirrose zijn diverse conjugatiereacties
gestoord.

Farmaca. Naast deze factoren die een rol kunnen spelen, kan de biotrans-
formatie beïnvloed worden door de farmaca.
Die beïnvloeding kan tweeledig zijn: remming en stimulatie.

Men kan met bepaalde stoffen de enzymen van de biotransformatie rem-
men en zodoende de werkingsduur van een ander farmacon verlengen of
de intensiteit van diens effect verhogen.

Een bij proefdieren veel gebruikte stof is het SKF 525A, waarmee de wer-
kingsduur van een groot aantal stoffen verlengd kan worden, zoals de
slaapduur bij barbituraten. Deze verlengde werking treedt overigens alleen
op als de biotransformatie van het farmacon leidt tot een inactief meta-
boliet. Wordt het biologisch effect veroorzaakt door een actief metaboliet,
dan zal SKF 525A de vorming hiervan en dus de werking verminderen.
De stof wordt echter in de praktijk niet toegepast, want naast dit effect
op de biotransformatie heeft de stof ook nog een — ongewenst — effect
op het perifere zenuwstelsel. De stof wordt daarentegen veel in de experi-
mentele farmacologie gebruikt.

Er zijn reeds enkele honderden publikaties aan gewijd. Het is een nuttig
hulpmiddel gebleken bij de bestudering van de biotransformatie van genees-
middelen.

Een toepassing van remming van de biotransformatie bij de mens is het
disulfiram, gebruikt bij ontwenningskuren van alcohohci. De werking berust
op remming van het enzym dat aceetaldehyd omzet. Het na alcoholgebruik
gevormde aceetaldehyde wordt nu niet verder omgezet en hoopt zich op.
Het gevolg is een lichte maar zeer onaangename vergiftiging met aceetal-
dehyde. Een dergelijke remming is echter niet zonder gevaar; een te grote
dosis alcohol kan noodlottig zijn.

Een ander voorbeeld van een klinische toepassing vormen de MAO rem-
mers, stoffen die het enzym monoamine oxidase remmen en zo de afbraak
van endogene aminen als adrenaline en serotonine verhinderen. Dergelijke
stoffen worden gegeven bij de behandeling van depressieve patiënten. Deze
stoffen remmen echter niet alleen het MAO in de hersenen, maar ook
elders in het lichaam; bovendien remmen zij ook andere enzymen, zowel
in de microsomen als daarbuiten (D e c s i, 1965). Het gevolg is dat behalve
aminen ook allerlei andere stoffen niet kunnen worden omgezet. Dat kun-
nen dan zijn andere farmaca, die tegelijk met of vlak na de MAO remmer
worden gegeven en daardoor in hun werking worden versterkt, met onge-
wenste gevolgen. Er is inmiddels al een hele reeks farmaca, die toegediend
na een MAO remmer aanleiding hebben gegeven tot acute zeer ernstige
ziektebeelden, soms met dodelijke afloop (H o 1 1 i s t e r, 1967). Maar het
behoeven niet eens altijd farmaca te zijn, het kunnen ook stoffen uit het
voedsel zijn. Bijvoorbeeld het eten van bepaalde kaassoorten die veel
tyramine bevatten, kan patiënten die met een MAO remmer behandeld
zijn letterlijk doodziek maken (Gillette, 1965).

Concluderend mogen we stellen dat het remmen van de biotransformatie
een ernstige zaak is en dat het toedienen van meerdere farmaca tegelijker-
tijd weloverwogen moet gebeuren. Nu zullen de genoemde voorbeelden
in de veterinaire praktijk niet voorkomen.

Opgemerkt dient echter te worden dat ook stoffen waarvan de therapeu-
tische toepassing niet op remming van de biotransformatie berust, toch
tevens enzymremming kunnen veroorzaken. Dit is geconstateerd o.a. bij
bacteriostatica als para-aminosalicylzuur en chlooramfenicol en bij anal-
getica als morfine en meperidine. En in ieder geval moeten nieuwe stoffen
als potentiële enzymremmers worden beschouwd en daarop worden onder-
zocht, alvorens zij therapeutisch worden toegepast.

Het microsornale enzymsysteem werkt bij de verschillende diersoorten ge-
woonlijk niet op volle toeren. Door toedienen van farmaca kan echter de
enzymactiviteit gestimuleerd worden. Men noemt dit enzyminductie. Een
farmacon kan zodoende zowel zijn eigen biotransformatie, als die van een
andere stof versnellen. Hierover hoort U meer in de volgende voordracht.
Ik wil U er alleen nog op wijzen dat ook door dit verschijnsel bij gelijk-
tijdige toediening van geneesmiddelen complicaties kunnen optreden.
En volledigheidshalve wil ik dan nog wijzen op een derde risico bij gelijk-
tijdige toediening hoewel dit niet direct met de biotransformatie verband
houdt, maar met de eiwitbinding. Een farmacon wordt in het bloed
voor een deel gebonden aan de bloedeiwitten en op deze wijze tijdelijk
inactief gemaakt. Wordt nu een tweede farmacon gegeven dat een sterkere
eiwitbinding heeft, dan kan dit het eerste verdringen, waardoor hiervan

de plasmaconcentratie ineens sterk kan stijgen. Hiervan zijn vele voor-
beelden bekend, vooral bij de mens.

Zo wordt fenylbutazon, gegeven bij reuma, sterk aan eiwit gebonden,
het kan zwak gebonden sulfonamiden verdringen met als gevolg een ver-
hoogd antibacterieel effect.

Daarentegen kunnen andere, sterk gebonden sulfonamiden orale anti-
diabedca verdringen met als gevolg een hypoglycemische shock.

Kennis van de biotransformatie van een geneesmiddel kan op verschil-
lende wijzen van waarde zijn, bijvoorbeeld voor het inzicht in het thera-
peutisch effect en de toxiciteit van een stof. De Amerikaanse organisatie
die beslist over de toelating van nieuwe geneesmiddelen, de U.S. Food and
Drug Administration, vereist dan ook bij de aanvraag van een nieuwe
stof een onderzoek naar het metabolisme ervan. Daarnaast is kennis van
de biotransformatie evenzeer van belang bij het ontwikkelen van nieuwe
geneesmiddelen.

Wanneer van bestaande farmaca de wijze van biotransformatie bekend
is, zijn er een aantal mogelijkheden voor verdere ontwikkeling.
Blijkt het farmacon voornamelijk te werken via een actief metaboliet,
dan kan men dat synthetiseren en toedienen. We zagen dit reeds bij het
prontosil, waaruit de sulfonamiden zijn ontwikkeld. Evenzo heeft men uit
het reeds vermelde antimalariamiddel proguanil, dat bleek te werken via
een ringvormig metaboliet een nieuw antimalariamiddel ontwikkeld met
een ringstructuur, het pyrimethamine.

Een andere mogelijkheid dan het toedienen van een actievere vorm is het
omgekeerde: bewust het farmacon in een minder actieve vorm brengen
(„drug latentiation", H a r p e r, 1962). Uit deze latente vorm, ook wel
„transportvorm" genoemd, wordt dan in het lichaam de actieve vorm
door „bioactivering" vrijgemaakt.

1. de actieve vorm wordt langzaam vrijgemaakt, waardoor de wer-
kingsduur verlengd kan worden;

2. de actieve vorm wordt pas vrij gemaakt op de plaats in het lichaam
waar men het effect wenst;

De eerstgenoemde mogelijkheid is al veel toegepast bij hormonen en
antibiotica, vooral door veresteren van hydroxylgroepen. Steroidhormonen
worden reeds lang als esters gegeven (oestradiol als benzoaat, testosteron
als propionaat), opgelost in olie en intramusculair toegediend. Uit dit
reservoir wordt dan langzaam het Steroid afgegeven. De duur van de
werking is afhankelijk van de gekozen zuurgroep. Men kan ook mengsels
toedienen, van esters met verschillende zuurgroepen, die elk hun eigen
hydrolysesnelheid hebben; dit is bijvoorbeeld gedaan bij testosteron. Het
resultaat is een over weken uitgebalanceerde gelijkmadge afgifte.
Naast deze chemische wijzen om de werkzaamheid van farmaca te ver-
lengen, zijn er natuurlijk ook de farmaceutische.

Een tweede toepassing van toedienen in een inactieve vorm is: de actieve
stof pas laten vrijkomen op de plaats waar men het effect wenst, teneinde

een selectieve werking te bereiken. Een dergelijke werkwijze zou zeer
nuttig kunnen zijn bij de chemotherapie van tumoren. Men moet dan
zoeken naar verschillen in enzymactiviteit tussen normale en tumorcellen
en daarvan gebruik trachten te maken. Veel resultaat voor de praktijk
heeft men hiermee echter nog niet verkregen.

Het derde oogmerk om stoffen in een inactieve transportvorm toe te
dienen betreft de farmaceutische voordelen. Men kan zodoende kwalijk
smakende stoffen in een smaakloze vorm toedienen. Het bittere chloor-
amfenicol wordt smaakloos door omzetting in een ester. Het verliest dan
echter wel zijn antibacteriële eigenschappen, doch door de estergroep aan
te passen aan de enzymen die in de darm voorkomen, in de vorm van het
chlooramfenicol-palmitaat, is een snelle activering in de darm verzekerd.
Behalve door toediening in een inactieve vorm kan men verlengde werking
ook bereiken door het molecuul van een actief farmacon zo te wijzigen
dat de biotransformatie juist bemoeilijkt wordt, uiteraard zonder dat door
deze wijziging de biologische werking verstoord wordt.

Hiermee heb ik U dan in vogelvlucht een beeld trachten te geven van het
onderwerp biotransformatie. Elk facet kon hierbij slechts kort worden
belicht. Uitvoeriger gegevens zijn te vinden in de overzichten, vermeld in
de literatuurlijst (Ariëns en S i m o n i s, 1964; Daniels en
J O r g e n s o n, 1966; Gillette, 1963, 1966; Goldstein, Aronow
en Kalman, 1968; P a r k e, 1968a, 1968b; Williams, 1959).

Ariëns, E. J. and S i m o n i s, A. M.: Drug transference: drug metabolism, in
A r i ë n s, E. J. (Ed.): Molecular Pharmacology, vol. I, Academic Press, New York,
1964, p. 53.

B e c k i n g, G. C. and Morrison, A. B.: Hepatic drug metabolism in zincdeficient

rats. Biochem. Pharmacol., 19, 895, (1970).
Beu tier, E.: Drug-induced hemolytic anemia. Pharmacol rev., 21, 73, (1969).
B r o d i e, B. B.: Drug metabolism-subcellular mechanisms, in M o n g a r, J. L. en
d e R e u c k, A. V. S. (Eds.): Enzymes and drug action. Churchill, London, 1962,
p. 317.

B r o d i e, B. B.: Distribution and fate of drugs; therapeutic implications in B i n n s,
T. B. (Ed.): Absorption and distribution of drugs, Livingstone, Edinburgh, 1964
a, p. 199.

B r o d i e, B. B.: Difficultés de transposer a I\'honmie les résultats expérimentaux

obtenus sur I\'animal. Actualités Pharmacol., 17, 1, (1964 b).
Butler, Th. C.: Termination of drug action by elimination of unchanged drug.

Federation Proc., 17, 1158, (1958).
Daniels, T. C. and J o r g e n s o n, E. C.: Metabolic changes of drugs and related
organic compounds (Detoxication) in Wilson, C. O., G i s v o 1 d, O. and
Doerge, R. F.: Textbook of Organic Medicinal and Pharmaceutical chemistry,
5th ed., Lippincott, Philadelphia, 1966, p. 63.
D e c s i, L.: Biochemical effects of drugs, acting on the central nervous system.

Fortsch. Arzneimittelforsch., 8, 53, (1965).
D i n g e 11, J. v., J o i n e r, P. D. and H u r w i t z, L.: Impairment of hepatic drug

metabolism in calcium deficiency. Biochem. Pharmacol, 15, 971, (1966).
Frymoyer, J. W. and Jacox, R. F.: Investigation of the genetic control of
sulfadiazine and isoniazid metabolism in the rabbit. J. Lab. Clin. Med., 62 891,
(1963).

Gillette, J. R.: Metabolism of drugs and other foreign compounds by enzymatic
mechanisms. Fortsch. Arzneimittelforsch., 6, 11, (1963).

G i 1 1 e 11 e, J. R.: Drug toxicity as a resuit of interference with physiological control
mechanisms. Ann. N.Y. Acad. ScL, 123, art. 1, 42, (1965).

Gillette, J. R.: Biochemistry of drug oxidation and reduction by enzymes m
hepatic endoplasmatic reticulum. Advan. Pharmacol., 4, 219, (1966).

Goldstein, A., A r o n o w, L. and K a 1 m a n, S. M.; Principles of drug action.
Harper & Row, New York, 1968, p. 206.

Harper, N. J.: Drug latentiation. Fortschr. Arzneimittelforsch., 4, 221, (1962).

Hollister, L. E.: Predictable and unpredictable drug responses in man: the
nervous system in Wolstenholme en Porter, p. 155.

Kalow, W.: Pharmacogenetics and the predictability of drug responses, in W o 1-
stenholmeen Porter, p. 220.

Parke, D. V.: The metabolism of drugs, in R o b s o n, J. M. en S t a c e y, R. S.:
Recent Advances in Pharmacology, 4th ed., Churchill, London, 1968 a, p. 29;
Factors which affect the metabolism of drugs, ibid., p. 75.

Parke, D. V. : The biochemistry of foreign compounds, Pergamon Press, Oxford,
1968 b.

Peters, J. H.: Genetic factors in relation to drugs. Ann. Rev. Pharmacol, 8,
427, (1968).

Radzialowski, F. M. and Bousquet, W. F.: Daily rhythmic variation m
hepatic drug metabolism in the rat and the mouse. J. Pharmacol, exp. Therap.,
163, 229, (1968).

R o b e 1 e t, A. et G u e r r i n, F.: L\'élimination biliaire des médicaments. Actualités
Pharmacol., 19, 91, (1966).

S h u s t e r, L.: Metabolism of drugs and toxic substances. Ann. Rev. Biochem., 33,
571, (1964).

Smith, R. L. : The biliary e.xcretion and enterohepatic circulation of drugs and
other organic compounds. Fortschr. Arzneimittelforsch., 9, 299, (1966).

V es ell, E. S.: Recent progress in pharmacogenetics. Advan. Pharmacol. Therap.,
7, 1, (1969).

Williams, R. T.: Detoxication mechanisms. 2nd ed.. Chapman & Hall, London,
1959.

Williams, R. T., Millburn, P. and Smith, R. L. : The influence of entero-
hepatic circulation on toxicity of drugs. Ann. N.Y. Acad. Sci., 123, art. 1, 110,
(1965).

Wolstenholme, G. en Porter, R. (Eds.) : Drug responses in man. Churchill,
London, 1967.

Het fungicide hexachloorbenzeen, toegepast als zaaizaad fungicide, evoceert in
1956 een epidemie van porphyria cutanea tarda bij de agrarische bevolking in
Z.O. Turkije.

Deze medische ervaring is aanleiding nader in te gaan op inductie en inductie-
verschijnselen. Er is aansluiting gezocht bij het moleculair biologische denkraam
over eiwitsynthese en enzyminductie.

Inductie is gedefinieerd als het quantitatief oproepen van een eiwitsynthese, in het
bijzonder een enzymsynthese, door de-repressie binnen het kader van de geneti-
sche mogelijkheden. Inductie is van uit dit gezichtspunt een fundamenteel gebeu-
ren tijdens de processen van differentiatie en morfogenese. Inductieverschijnselen
beperken zich niet tot lichaamsvreemde stoffen.

Een korte beschouwing over inductieverschijnselen bij leverenzymen, betrokken bij
het metabolisme van lichaamsvreemde stoffen, is gegeven w.o. type inductorstoffen,
de manifestatie, de condities, de diersoorten en de mogelijke gevolgen. De evalu-
atie van de inductieverschijnselen valt mede onder de verantwoordelijkheid van
de dierenarts, die juist in zijn werk-omgeving een unieke mogelijkheid heeft in-
ductie verschijnselen op het spoor te komen en zo bij te dragen tot de uitbreiding
van de praktische en theoretische kennis omtrent inductie.

Een voor dierenartsen belangwekkend voorbeeld van inductie is de medische
ervaring tijdens het massaal optreden van porfyrie in 1956 onder de be-
v.\'oners van 3 provincies in Z.O. Turkije. Het gezicht en de handen van de
getroffenen werden bedekt met blaren en epidermolysis trad op (C am en
Nigogosyan, 1963). De huid bleek bijzonder gevoelig voor zonlicht en
kleine mechanische beschadigingen. Bacteriële infecties van hoofd en han-
den kwamen frequent voor. In de winter trad een langzame genezing in.
De huid bleef echter getekend door gepigmenteerde littekens en contrac-
turen. Vooral kinderen en adolescenten kwamen onder de patiënten voor.
In sommige streken vertoonde de boerenbevolking vaker de symptomen dan
de stedelingen. De rode tot donkere urine van de patiënten gaf onder U.V.
licht een intens rode fluorescentie, veroorzaakt door excessief hoge hoeveel-
heden porfyrines. Typerend was het scizoenkarakter — \'s zomers de blaren
en de donkere tirine, \'s winters de moeizame genezing en een lichter wor-
dende urine.

Door knap geneeskundig onderzoek werd als oorzaak gevonden de con-
sumptie van niet voor menselijke consumptie bedoeld zaaikoren, behandeld
met het schimmel bestrijdingsmiddel hexachloorbenzeen (HCB;
C(iCl(j³)). Van het als zaaizaad fungicide toegepaste HCB werd in de
periode 1954-1957 in Z.O. Turkije naar schatting 87 ton verspreid.

1 Voordracht, gehouden op de 117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned.
Mij. voor Diergeneeskunde te Arnhem, op 2 oktober 1970.

2 Dr. J. G. Wit; Instituut voor Veterinaire farmacologie en toxicologie van de
Rijksuniversiteit, Biltstraat 172, Utrecht.

3 Niet te verwarren met hexachloorcyclohexaan (CbHoCIb), in de Amerikaanse
literatuur soms slordig benzenehexachloride genoemd.

Het HCB bezit o.a. de volgende eigenschappen: het is nauwelijks oplosbaar
in water, echter wel in lipoid materiaal. Een éénmalige dosis wordt slecht
geresorbeerd (P a r k e en W i 11 i a m s, 1960). Bij semichronische belasting
met lage concentraties wonlt het HCB opgenomen. Het duurt lang voor het
uit het lichaam is verdwenen (opslag in vetdepots en de lever; nauwelijks
metaboliseerbaar; de biologische halfwaardetijd is vermoedelijk een aantal
weken; Vos et al., 1968). HCB, gemengd door ratten- of konijnenvoer
(0,2-0,5%) veroorzaakt bij deze dieren een hepatische porfyrie (Ock-
n e r en S c h m i d, 1961; D e M a 11 e i s ei al., 1961). De toxische wer-
king van HCB wordt gezocht in een verstoring van de porfyrinestofwisse-
ling door de verhoogde aanmaak van één enzym (het mitochondriale
8-aminolevulinezuur synthetase). Met dit enzym begint de biosynthese van
het haem in de lever (G r a n i c k, 1961; W a d e al., 1968). De eenzij-
digheid van deze enzymsynthese (een eiwit synthese) zou leiden tot een
overproduktie van porfyrinogeen materiaal. Hieruit gevormde porfyrines
verspreiden zich vanuit de levercellen over het lichaam met als gevolg een
uitgesproken porfyrinurie en fotosensibilisatie.

Het lichaamsvreemde HCB bezit het vermogen om de aanmaak van één
enzym binnen de synthese van een reeks enzymen, die allen betrokken zijn
bij de haem vorming in de lever, te bevoordelen. De toxicologie van HCB
heeft nog een ander byzonder interessant aspect. Tot dusver heeft men het
voorkomen van porphyria cutanea tarda bij de mens toegeschreven aan een
erfelijke factor, een „inbom error" (teVeldeen Noordhoe k, 1970).
Het HCB blijkt soortgelijke symptomen te kunnen oproepen. Tevens schaart
het zich onder een vrij grote groep van porfyrinogene verbindingen (D e
Matt eis, 1967).\'.

Deze medische ervaring met HCB vormt de aanleiding om nadere aan-
sluiting te zoeken bij de moleculair biologische voorstellingen over de eiwit-
synthese, in het bijzonder de enzymsynthese (zie L e w i n, 1970 ). Uiteraard
worden slechts de grote lijnen getrokken om de gedachtengang te bepalen.
Grondgedachte is, dat de celkern als genetisch moleculair archief functio-
neert, n.1. als drager en overdrager van de genetische informatie, die zich
als erfelijkheid in biologische vormen en structuren manifesteert.
De genetische informatie ligt opgesloten in de langdradige desoxyribo-
nucleine zuren (DNA) van het chromosomenmateriaal. Het is met name de
compositie van het DNA. DNA moleculen hebben de zeer lange keten van
om en om ver-esteixl desoxyribose-fosforzuur met elkaar gemeen. Zij ver-
schillen onderling in de compositie van purines en pyrimidines (1 per
desoxyribose). De DNA moleculen van het chromosomenmateriaal zijn
spiraalsgewijze om elkaar heen gedraaid, echter zó, dat elk purine resp.
pyrimidine molecule zijn eigen tegen-molecule heeft. Zo staat Adenine
tegenover Thymine en Cytosine tegenover Guanine. Bij de aanmaak van
nieuw chromosomenmateriaal functioneert elke DNA draad als matrijs voor
de opbouw van nieuwe DNA moleculen. Dit is de semi-conservatieve repli-
catie tijdens de vermeerdering van de chromosomale materie als prelude-
op kemdeling en celdeling. Door deze merkwaardige „beeld en spiegel-
beeld" opbouw blijft het genetisch bestek behouden en daarmee de infor-
matie tot eiwitsynthese.

Het is een bekend feit, dat eiwitten zijn opgebouwd uit een lange reeks
aminozuren. Voor de bouw van een eiwit is informatie nodig zowel t.o.v.

de keuze, als de volgorde als het aantal aminozuren. Deze informatie ligt
besloten in een code (genetische code), bestaande uit een reeks drietallen
(tripletten) purine-pyrimidine moleculen van het DNA. Deze code wordt
in de kern als instructie overgeschreven bij de opbouw van een „bood-
schapper nucleine zuur", z.g. „m(essenger)-RNA", waarbij eveneens een
„beeld (DNA)-spiegelbeeld (mRNA)" synthese van het „boodschapper
RNA" plaats vindt t.a.v. purine resp. pyrimidine moleculen van DNA. De
zo overgeschreven tripletten „betekenen" „dit aminozuur". Het aldus ge-
codeerd opgebouwde m-RNA verlaat de kern en brengt de instructie bij
de ribosomen, de „pukkeltjes" van het ruwe endoplasmatische reticulum.
Het ribosoom, als eiwit-produktie eenheid is dan geïnstrueerd. Door een
aantal hulpmoleculen — "t(ransfer)-RNA" worden in de cel aanwezige
aminozuren aangedragen en in de juiste volgorde ge-assembleerd door het
geïnstrueerde ribosoom. Het aldus gemaakte eiwit heeft zijn eigen identiteit
door de volgorde van de aminozuren en ketenlengte. Het gehele gebeuren
is een moleculaire informatie overdracht van de kern naar de ribosomen
van het endoplasmatische reticulum.

Vereenvoudigde voorstelling van enzym synthese. Extrapolatie naar biologische processen.
— • overgangen naar een grotere of kleinere schaal; w.o.: waar onder)

Simplified scheme of enzyme synthesis. Extrapolation to biological processes.
— ! changes to a larger or smaller scale)

Het synthetiseren van eiwitten of enzymen, van welke structuur of voor
welke functie ook, geschiedt niet in het wilde weg, maar is ge-timed, is
gereguleerd. Hierdoor kunnen levende wezens ontstaan met een eigen indi-
vidualiteit en soortspecificiteit.

De voorstelling van de regulering van de bacteriële eiwitsynthese (Jacob
en M O n O d, 1961) is van vérstrekkende betekenis geworden voor de voor-
stellingen van de eiwitsynthese bij de cellen van hogere organismen. Volgens
Jacob en Monod komen in het grote bacteriële DNA molecule naast
elkaar voor genetische informatie stukken (z.g. structurele genen), operator-
stukken en repressorstukken (z.g. operatoren en repressor-genen). De ope-
rator „bepaalt" of een reeks structurele genen hun informatie beschikbaar
stellen dan wel gesloten houden. De operator is niet autonoom, maar wordt
gestuurd door de repressor via repressor-stoffen. Pas wanneer de repressor
invloed is opgeheven, kan de eiwitsynthese doorgang vinden. Essentieel in
deze gedachtengang is, dat de enzymsynthese, ook een eiwitsynthese, moge-
lijk wordt door de-repressie.

Jacob en Monod hadden krachtige experimentele bewijsstukken voor
hun voorstelling van de eiwitsynthese bij „kernloze" organismen (pro-
kariocyten). Bij de eu-kariocyten (cellen met kern, mitochondriën en vele
andere structuren) is de bewijskracht voor een dergelijke voorstelling van
regulering veel minder sterk (Harris, 1968). Niettemin neemt men als
werkhypothese een soortgelijk repressief regulatie mechanisme aan.
Kort geformuleerd: inductie tot eiwitsynthese, in het bijzonder de enzym-
synthese, is een de-repressief gebeuren binnen het kader van de genetische
mogelijkheden en bewerkt door stoffelijke factoren. Of deze de-repressies
bij de eu-kariocyt plaats vinden op chromosaal niveau dan wel op m-RNA
of ribosomaal niveau, moet men in het midden laten als men de stoffen,
waarom het gaat, niet kent. Wèl is men ervan overtuigd, dat repressor-
stoffen of de-repressor stoffen niet per sé afkomstig moeten zijn van de
cellen, waarin inductie optreedt. Deze stoffen kunnen ook elders worden
aangemaakt, zoals b.v. de hormonen.

Inductie en inductieverschijnselen (zie schema) zijn vanuit de moleculaire
de-repressie hypothese gezien geen uitzonderlijke verschijnselen. De cel-
differentiatie en de morfogense kunnen vanuit inductieverschijnselen wor-
den benaderd zonder de aanname van vreemde stoffen. Het is eerder ver-
wonderlijk, dat ook lichaamsvreemde stoffen zoals HCB het vermogen be-
zitten een enzymsynthese eenzijdig te de-represseren. Bij HCB betrof het
een mitochondriaal enzym, betrokken bij de haem synthese. Iets dergelijks
is ook mogelijk bij enzymen, die betrokken zijn bij het metabolisme van
farmaca en andere lichaamsvreemde verbindingen (Visser, 1970).
Geneesmiddelen hebben met vele andere lichaamsvreemde stoffen gemeen,
dat zij vaak als metabolieten door de nieren of via de gal worden uitge-
scheiden. Vaak gaat dit stofwisselen van vreemde stoffen gepaard met ver-
lies aan farmacologische of fannacotoxische eigenschappen. Het is echter
geen conditio sine qua non (parathion para oxon). Leven zonder bio-
transfoi-maties en eliminatie is niet mogelijk, omdat door accumulatie de
weefselconcentratie van de vreemde stof zou oplopen tot toxische waarden.
De biotransformaties van vreemde stoffen vinden bij zoogdieren voor het
merendeel plaats in levercellen. De lipoide membraan van het gladde
endoplasmatische reticulum bezit enzymactiviteiten, die vooral door oxy-
daties de vreemde stof aangrijpen. Het zijn met name de vet-oplosbare ver-
bindingen (lipofiele stoffen), die door deze z.g. „drug enzymes" of „farma-
con metabole enzymen" worden omgezet. De metabolieten zijn minder lipo-
fiel en relatief beter in water oplosbaar. Hierdoor krijgt de excretie betere

kansen. Lichaamseigen lipofiele verbindingen als steroiden kunnen eveneens
door leverenzymen van het gladde endoplasmatische reticulum worden ge-
oxydeerd en geïnactiveerd. Het is niet zeker in hoeverre de stofwisseling
v an steroiden en van vreemde stoffen geschiedt door dezelfde of door een
zeer nauw verwante groep enzymen.

Inductieverschijnselen bij de stofwisseling van vreemde stoffen blijken ge-
correleerd te zijn met verhoogde „drug enzyme" activiteiten. Dit wordt
toegeschreven aan een verhoogde enzymsynthese. In welk stadium en op
welk niveau inductorstoffen van lichaamsvreemde herkomst de regulatie
van de enzymsynthese beïnvloeden is vaak onduidelijk. Het onderzoek naar
het werkingsmechanisme op moleculair niveau is fascinerend en moeizaam.

Voor de dierenarts blijven een aantal grote vragen over, die voor hem van
interesse zijn zoals: Welke stoffen induceren? Wat zijn de manifestaties?
Om welke condities gaat het? Bij welke diersoorten zijn inductieverschijn-
selen gevonden? Wat zijn de mogelijke gevolgen? Bij het ingaan op deze
vTagen zullen slechts de grote lijnen worden aangegeven, onder verwijzing
naar een literatuuroverzicht (Conney, 1967).

Reeds meer dan 200 verbindingen, waaronder farmaca, insecticiden, carci-
nogenen en andere chemicaliën zijn als inductorstoffen geclassificeerd. Zij
hebben alleen met eikaar gemeen, dat zij goed lipofiel zijn bij fysiologische
pH. De dosis en de frequentie van doseren om tot inductieverschijnselen te
komen variëren aanzienlijk. Dit geldt ook voor de tijd, waarop de verschijn-
selen merkbaar worden (dosis: enkele mg—100 mg/kg lichaamsgewicht; in-
ductietijd: enkele uren tot een tiental dagen). Onder deze verbindingen
zijn stoffen, die door de dierenarts in de praktijk worden gebruikt of waar-
mee hij kan worden geconfronteerd zoals: promazine (o.a. toegepast bij
zeugen); fenylbutazon (o.a. bij koliek van paard en rund, hernia bij tek-
kels) ; steroidhormonen en daaraan structureel verwante verbindingen; ge-
chloreerde koolwaterstoffen, waaronder de insecticiden als DDT, lindaan
e.a.. Pyrethrums en organofosfaten zouden geen inductoreigenschappen be-
zitten (onder voorbehoud).

Vaak zijn een viertal aanwijsbaar, nl. een korter wordende werkingsduur,
een versnelde daling van de bloedspiegel (resp. weefselconcentratie) van
de oorspronkelijke stof- d.w.z. een verkorte verblijfsduur, een vermeerdering
(proliferatie) van het gladde endoplasmatische reticulum (elektronen-
microscopie) en een verhoogde activiteit van de „drug enzymes" in vitro.
Men kan zijn vermoeden op een inductorstof te zijn gestuit nader verifiëren
door een tweetal proeven. Hierbij gaat men na, of ook andere species der-
gelijke verschijnselen vertonen, dan wel of een vóórbehandeling met de sus-
pecte stof ook bij andere farmaca een versneld metabolisme oproept. Wijzen
de resultaten in de richting van een verminderde werkingsduur en verkorte
verblijfstijd, terwijl ook het gladde endoplasmatische reticulum en de „drug
enzymes" zijn beïnvloed, dan is drug-enzyme inductie zeer waarschijnlijk.

Er zijn m.i. een aantal situaties, waarin inductieverschijnselen kunnen op-
treden.

Primaire voorwaarde is een (semi)chronische belasting met lichaams-
vreemde lipofiele verbindingen. Tevens speelt de diersoort, eventueel ras-
type een rol. Situaties, die aan deze primaire voorwaarde kunnen voldoen
zijn:

b. wanneer sprake is van langdurig contact (contaminatie) met bio-
logisch persistente lipofiele stoffen. Bekend zijn in dit opzicht de
gechloreerde koolwaterstoffen.

De chronische belasting is voor de dierenarts een belangrijk punt van
aandacht bij de grote agglomeraties van dieren in de bio-industrie
(varkenshouderij, pluimveehouderij). Het plaats-gebonden zijn van
deze dieren maakt hen volledig afhankelijk van de menselijke zorg.
Voeder, eventueel drinkwater en modern werkmateriaal van industriële her-
komst (plastics, rubbers) kunnen onbedoeld dragers zijn van persistente
lipofiele stoffen. Hierop kunnen aansluiten de menselijke vergissingen en
fouten, die zich in deze situatie lijken te versterken. Ook de toezichthouder
is afhankelijk geworden van externe factoren, zoals voederproduktie en
aankoopbeleid.

Inductieverschijnselen zijn gevonden en nader onderzocht bij vissen, vogels
en zoogdieren. Bij de zoogdieren zijn het vooral geweest de mens, de ver-
schillende ratten- en muizenstammen, cavia, goudhamster en konijn. Min-
der vaak de hond. Een enkele maal de kat, het varken en het schaap.
Nauwelijks of niet het paard en het rund. Volledig onbekend, zowel t.o.v.
hun farmacon metabolisme als t.o.v. inductieverschijnselen zijn de grote en
kleine wilde hoefdieren, de wilde katten, de marter-achtigen en nog veel
andere zoogdierspecies, waarbij de dierenarts te hulp kan worden geroepen
door directeuren van dierentuinen, door nertsfarmhouders of „wild game
managers" in de tropische landen.

Hierover is mijnerzijds slechts te speculeren, overwegend dat inductie-
verschijnselen interactie verschijnselen zijn tussen stoffen en diersoorten.
Een beroep op de scherpzinnigheid van de dierenarts is hier op zijn plaats.
Een enkele suggestie is te geven zoals de overweging, die een rol speelt bij
de evaluatie van chronische belastingsproeven (chronische toxiciteitsproe-
ven). Tijdens deze proeven gaat zich geleidelijk een evenwicht instellen
tussen accumulatie enerzijds en biotransformatie/eliminatie anderzijds. Het
gevolg is een min of meer gestabiliseerde concentratie in bloed en weefsels.
Door inductie kunnen biotransformatie en eliminatie een qualitatief en
quantitatief ander patroon krijgen. De verwachting van een bepaalde
bloedspiegelwaarde is zonder nadere verificatie niet meer zo reëel. Een niet
onderkende chronische belasting kan een farmacotherapie minder effectief
doen zijn, omdat de werkingsduur is verkort en de bloedspiegelwaarde sub-
opdmaal kan zijn.

Bij het behandelen van de laatste vraag is een poging gewaagd de dieren-
arts te induceren. Expliciet gesteld: een verhoogde oplettendheid van de
dierenarts-practicus is zowel voor de directe praktijk als ook voor het labo-
ratoriumonderzoek een belangrijke mogelijkheid om inductie fenomenen

bij het vreemde stof-metabolisme op het spoor te komen. Dit geldt te meer,
omdat de dierenarts-practicus met vele species in contact komt en hij een
opleiding heeft genoten om deviaties van het „normale" te onderkennen.

Bij deze betuig ik mijn dank aan Prof. Dr. W. A. d e V o o g d-v. d. S t r a at e n (In-
stituut voor Anatomie-afd. histologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Utrecht) voor
de inspirerende gesprekken en het ter beschikking stellen van dia\'s voor de voordracht.

The outbreak of cutaneous porphyria among the inhabitants of south-eastern Turkey
in 1956, caused by the biologically persistent fungicide Hexachlorobenzene, has been
taken to illustrate the implications of liver enzyme induction due to foreign com-
pounds. A simplified presentation of the biosynthesis of proteins such as enzymes has
been given.

Induction is defined as a quantitative increase of a protein synthesis caused by de-
repression within the frame of the genetic possibilities. It is pointed out that induction
phenomena are basic events in the processes of cellular differentiation and biological
development and not restricted to foreign compounds.

Some practical aspects of the induction of liver enzymes, involved in the metabolism
of drugs and other compounds foreign to the animal body, have been considered
such as: the types of chemicals known to be inducers; the manifestations of induction;
the conditions; the animal species and the implications.

The last aspect, the implications, belongs to the responsibility of the veterinarians. As
men of practice they can contribute to a further knowledge by carefully monitoring
individual cases in their environment.

Hexachlorobenzene. J. Am. med. Ass., 183, 88, (1963).
C o n n e y, A. H.: Pharmacological implications of microsomal enzyme induction.

Pharmacol. Rev., 19, 317, (1967).
G r a n i c k, S.: The induction in vitro of the synthesis of g-aminolevulinic acid
synthetase in chemical porphyria: a response to certain drugs, sex hormones and
foreign chemicals. J. Biol. Chem., 241, 1359, (1966).
Harris, H.: Nucleus and cytoplasm. Clarendon Press, Oxford, 1968.
Jacob, J. and M o n o d, J.: Genetic regulatory mechanisms in the synthesis of

proteins, ƒ. Mol. Biol., 3, 318, (1961).
L e w i n, B. M.: The molecular basis of gene expression. Wiley, 1970.
De Mattel s, F.: Disturbances of liver porphyrin metabolism caused by drugs.

Pharmacol. Rev., 19, 523, (1967).
D e M a 11 e i s, F., P r i o r, B. E. and R i m i n g t o n, C.: Nervous and biochemical
disturbances following hexachlorobenzene intoxication. Nature, 191, 363, (1961).
O c k n e r, R. K. and S c h m i d, R.: Acquired porphyria in man and rat due to

hexachlorobenzene intoxication. Nature, 189, 499, (1961).
Parke, D. V. and Williams, R. T.: The metabolism of hcdogenated benzenes.

Biochem. ]., 74, 5, (1960).
t c V e 1 d e, K. en N o o r d h o e k, K. H. N.: Twee Nederlandse families met por-
phyria variegata. Ned. Tijdschr. Geneesk., 114, 409, (1970).
Visser, B. J.: Biotransformatie van geneesmiddelen. Tijdschr. Diergeneesk., 96,
71, (1971).

Vos, J. G., B r e e m a n, H. A. and Benschop, H.: The occurrence of the fun-
gicide hexachlorobenzene in wild birds and its toxicological importance. Meded.
Rijksfac. Landbouw wet. Gent., 33, 1263, (1968).
W a d a, O., Y a n o, Y., U r a t a, G. and N a k a o, K.: Behaviour of hepatic micro-
somal cytochromes after treatment of mice with drugs known to disturb porphyrin
metabolism in liver. Biochem. Pharmacol., 17, 595, (1968).

naar aanleiding van de lezingen van Dr. B. J. Visser en Dr J. G.
W i t Ujdens sectie II van de Algemene Vergadering onder leiding van
Drs. H. R. T u 1 n e r.

Om na deze interessante, maar streng wetenschappelijke voordrachten
aansluiting met de praktijk te krijgen het volgende.
Op een bedrijf, waar gebruikte transportbanden uit de mijnen verwerkt
zijn tot rubbermatten op stallen, werd na geruime tijd hyperkeratose
bij het vee geconstateerd.

Naast hyperkeratose van de huiddelen, die bij het liggen van de dieren
in kontakt kwamen met de stalmatten werden veel mastitiden gecon-
stateerd en was de draagtijd van de koeien 1-4 weken verlengd. In de
rubbermatten zijn booggechloreerde naphtalenen aangetoond.
Mijn vraag is deze: is het bekend of er bij deze vergiftiging verandering
is in bepaalde enzymactiviteiten, eventueel in bepaalde hormoon-
activiteiten, gezien de verlengde draagtijd?

In deze sectie, georganiseerd door de Groepen Directeuren van Vleeskeu-
ringsdiensten en Keuringsdierenartsen en Pluimveewetenschappen werd
de problematiek van de bacteriologisehe contaminatie (aan de hand van
het voorkomen van Salmonella bij pluimvee) bij industriële, mest- en
slachtbedrijven door de inleiders collega Dr. M. van Schothorst,
de heer A. v. d. I n g en collega D r. A. C. Voeten besproken.
De discussie stond onder leiding van collega Drs. H. L. M. Hou ben.

Voor de vleeshygiënist is de hygiëne in pluimveeslachterijen een interessant
onderwerp aangezien zich hier vele problemen voordoen die ook bij het
slachten van andere diersoorten een rol spelen of gaan spelen. Deze pro-
blemen zijn voor een groot deel het gevolg van een sterk toegenomen me-
chanisatie en produktie capaciteit. De hygiënische problemen die ontstaan
wanneer 8.000 - 10.000 kuikens per uur geslacht worden, zijn des te belang-
rijker omdat slachtkuikens en -kippen regelmatig met Salmonella besmet
zijn bevonden (tabel 1), (1-3).

De aanwezigheid van salmonellae in pluimvee is van belang, omdat deze
bacteriën in Nederland het grootste aantal voedselvergiftigingen bij de mens
veroorzaken. Er wordt veelal gesteld dat deze vot-dselvergiftigingen niet
door de consumptie van slachtkuikens veroorzaakt worden, aangezien men
deze nooit rauw eet (4). Hiertegen is aan te voeren, dat er een herbesmet-
ting van gebraden kuikens kan plaats vinden via de door rauwe kuikens be-
smette oppervlakken en keukenutensiliën (5).

Het belang van de besmetting van panklare kuikens ligt dan ook vooral in
het feit, dat deze een van de aanvoerlijnen van salmonellae naar de keuken
vormen, hetgeen bij gebrek aan goede keukenhygiëne aanleiding kan geven
tot ziektegevallen (6).

1 Voordracht, gehouden op 2 oktober 1970 ter gelegenheid van het Congres, tevens
117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergenees-
kunde, te Arnhem.

2 Dr. M. van Schothorst; Laboratorium voor Zoönosen, Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Sterrenbos 1, Utrecht.

Ter voorkoming hiervan zal alles gedaan moeten worden om besmetting
van pluimvee met Salmonella te voorkomen. Besmettingen vinden reeds
plaats in de pluimveemesterijen (7), (tabel 1, faeces 3,5% positief in 1970).
Tijdens het slachten vindt er geen behandeling plaats, die aanwezige sal-
monellae doodt, hoewel met het gebruikte water wel salmonellae kunnen
worden afgevoerd. Een reeds bestaande besmetting blijft dus meestal aan-
wezig. Het enige wat kan worden gedaan, is zoveel mogelijk voorkomen dat
onbesmette kuikens tijdens het slachten besmet worden. Dit is echter geen
eenvoudige zaak, gezien de vele handelingen die worden verricht tijdens het
slachten.

De kuikens worden afzonderlijk verdoofd en verbloed. Om de veren te
kunnen verwijderen moeten de dieren eerst gebroeid worden. In de meeste
landen, en ook in Nederland, vindt dit broeien plaats in zogenaamde broei-
bakken. In Duitsland is inmiddels broeien door middel van een broeitunnel
beschreven (8), een methode die uit hygiënisch oogpunt te verkiezen is, aan-
gezien in deze tunnel geen water, maar hete vochtige lucht wordt gebruikt,
waardoor geen kruiscontaminatie kan optreden. In een broeibak kan dit wel
gebeuren, vooral wanneer de temperatuur van het water onder 62 °C ligt
(tabel 2), (9). Hoger dan 62,5°C kan de temperatuur van het broeiwater
nauwelijks zijn, aangezien anders een rode verkleuring van de huid optreedt.

Na het broeien komen de dieren in de ontvederingsmachine. Deze bestaat
uit 2 in tegengestelde richtingen draaiende trommels, voorzien van rubber-
vingers. Tijdens het ontvederen vindt er een krachtige massage van de
kuikens plaats, bij uitstek bevoiiderlijk voor oppervlakte-contaminatie van
nog niet besmette dieren. Het tijdens dc ontvedering gebruikte water wordt
in de vederfollikels gezogen, wanneer de veren eruit worden getrokken.
Deze besmetting verdwijnt niet meer tijdens het slachtproces.
Bij alle evisceratie-handelingen die hierna volgen, kan ook een kruisbe-
smetting optreden. Dezelfde handen, lepels, messen en longzuigers komen
met alle kuikens in aanraking. Vaak wordt ook de darm aangesneden. Het
aantal bacteriën op de karkassen neemt uiteraard door al deze handelingen
toe (10).

Na evisceratie moeten de karkassen gekoeld worden. Meestal gebeurt dit in
een continu-proces met behulp van spin-chillers, waarbij de dieren voort-
durend met elkaar in aanraking komen en waarbij ook via het water kruis-
besmetting tot stand kan komen. De karkassen dienen niet alleen gekoeld,
maar ook gereinigd te worden. Tijdens het spin-chillen wordt vooral bij het
gebruik van schilfer-ijs een soort mechanische reiniging verkregen, doordat
o.a. de karkassen voortdurend tegen elkaar aanbotsen (11, 12). Uit een
oogpunt van hygiëne zijn tegen deze wijze van koelen veel bezwaren aan te
voeren. Het is namelijk voorstelbaar, dat het aantal salmonellae per be-
smet kuiken afneemt (reiniging), maar dat er tevens een toename van het
aantal besmette kuikens plaatsvindt (kruisbesmetting).
De nieuwste methoden van koeling zijn er dan ook op gericht, een reinigen-
de werking te verkrijgen zonder dat daarbij een kruisbesmetting optreedt,
noch door direct contact, noch indirect via het water. Eén van deze me-
thoden, de zogenaamde sproei-koelmethode is vooral door Duitse onder-
zoekers bestudeerd (13-15). Deze sproei-koelmethode ondervangt ook een
ander bezwaar dat tegen de spin-chill methode aangevoerd kan worden,
namelijk dat het door de kuikens in de spin-chiller opgenomen water niet
van drinkwaterkwaliteit is. Dit water bevat in Nederland inderdaad gemid-
deld rond de 1 X 103 enterobacteriaceae per ml (tabel 2). Hier staat echter
tegenover dat de bacteriële gesteldheid van het water nauwelijks nog van
invloed kan zijn op die van het kuiken , aangezien op dit punt in de huid
al rond de 5 x 10^ enterobacteriaceae per gram aanwezig zijn (tabel 4).
Na de koeling worden de kuikens gewogen en via z.g. paktrechters in plasdc
zakjes verpakt. In dozen worden ze bij -45°C zeer snel bevroren.

Figuur 1. Hygiënogram van pluimveeslachterij I.
Plaats van de slachtlijn Voedingsbodems BG-agar

Het geschetste contaminatie-verloop tijdens het slachten van pluimvee wordt
in het hygiënogram (fig. 1) (16), tabel 3 en 4 nader geïllustreerd. De be-
smettende werking van de ontvederingsmachine, en de toename van de op-
pervlaktebesmetting tijdens evisceratie en reiniging met de spin-chiller tot
het niveau van besmetting na de ontvedering komen hierin duidelijk tot
uiting.

Na de ontvedering 3 x 10%
Na de evisceratie 3 x lO\'^/g
Na de spinchiller 5 x 10%

Zoals uit het voorgaande blijkt, kleven aan de verschillende behandelingen
tijdens het pluimvee slachten, vele hygiënische bezwaren. De te gebruiken
methoden vormen dan ook zeer vaak onderwerp van discussies. Vooral de
koclmethode staat momenteel in het middelpunt van de belangstelling, ter-
wijl ook op de hoeveelheid opgenomen water steeds meer kritiek wordt uit-
geoefend.

Men kan zich op het standpunt stellen, dat de slachtmethode een zaak van
het bedrijfsleven is, zolang de eindprodukten aan bepaalde eisen voldoen.
Deze eisen zouden moeten behelzen, indien mogelijk, de afwezigheid van pa-
thogene kiemen zoals Salmonella, de beperking van de hoeveelheid opge-
nomen water tot een aanvaardbaar minimum, terwijl ook aan algemeen
hygiënische nonnen, bijv. wat betreft het aantal enterobacteriaceae „per kui-
ken" aandacht besteed zal moeten worden. Dergelijke normen kunnen
slechts opgesteld worden, wanneer hieraan adequate en gestandaardiseerde
methoden van onderzoek verbonden worden.

Wat dit laatste betreft, bestaan er nog verschillen van mening over de me-
thode ter bepaling van het aantal enterobacteriaceae „per kuiken". In
Duitsland is bijv. bij de bestudering van de reinigende werking van het
sproeikoelen de afspoelmethode gebruikt (17). Hierbij worden karkassen
in een bak, gevuld met een bepaalde hoeveelheid water, 15 maal onderge-
dompeld. In het water wordt daarna het aantal afgespoelde enterobacte-
riaceae bepaald. Het spreekt vanzelf, dat bij een dergelijke werkwijze weinig
kiemen in het water terecht komen, wanneer tijdens het slachten een goede
methode van reiniging wordt gebruikt, zoals bijv. de sproeikoeling (18). De
bacteriën die echter in de huid terecht zijn gekomen, zullen tijdens deze on-
derdompeling niet of nauwelijks in het water geraken. Deze bacteriën zijn
echter wel degelijk van belang voor de consument, aangezien ze bij allerlei
manipulaties in de keuken en waarschijnlijk ook bij het ontdooien naar
buiten kunnen treden.

Wij prefereren dan ook het destructieve onderzoek van stukjes buikhuid
(19), waarbij de bevindingen een aanwijzing moeten geven over de be-
smetting die de kuikens gedurende het gehele slachtproces hebben opge-
lopen. Hierbij wordt van een stuk huid, gelegen craniaal vóór de cloaca, het
aantal enterobacteriaceae per gram bepaald door het te vermalen met negen
maal het gewicht aan pepton fysiologische zoutoplossing. Dat de in de huid
aanwezige enterobacteriaceae bij de spoelmethode niet verwijderd worden,
moge blijken uit tabel 5. Ook blijkt uit deze tabel, dat, al wordt een aantal
bacteriën van het kuiken afgespoeld, hierdoor de bacteriële lading van het
monster buikhuid niet of nauwelijks wordt beïnvloed.

Teneinde de consument zo veel als op het ogenblik mogelijk is te bescher-
men tegen besmetting van pluimvee met Salmonella en om te komen tot
een zo hygiënisch mogelijk eindprodukt, kunnen op dit moment ons inziens
de volgende normen aan het eindprodukt gesteld worden:

Met het stellen van hygiënische eisen aan panklaar gevogelte is men ook
wat dit betreft in de pluimvee-sector een stap vóór op de situatie bij andere
slachtdieren, waar tot nu toe aan de hygiënische kwaliteit van het ge-
slachte dier geen enkele norm verbonden is, hetgeen in de toekomst naar
mijn mening zeer zeker zal moeten geschieden.

and Keulen, A. van: Onderzoek naar het voorkomen van Salmonella-
kiemen bij slachtkippen en -kuikens in Nederland. Tijdschr. Diergeneesk.,
90, 1523, (1965).

( 2) Builing, E. und P i e t z s c h, O.: Salmonella-Bakterien in Schlachtgeflügel.

Berl. Münch, tierärztl. Wschr., 79, 132, (1966).
( 3) Devriese, L., D e v o s, A., A s s c h e, E. van en Brempt, A. van:
Salmonellae in slachtkuikens en kontaminatie van pluimveeslachterijen.
Vlaams Diergeneesk. Tijdschr., 39, 405, (1970).
( 4) Büch li, K.: Salmonella in pluimveevlees. Voeding en Techniek, 3, 1159,
(1969).

( 5) Kampelmacher, E. H.: Public health and poultry products. Brit. vet. J.,
119, 110, (1963).

( 6) T od d, E., P i V n i c k, H., H e n d r i c k s, S., T h O m a s, J. and P i o u, J.:
An evaluation of public health hazards of barbecued chickens. Can. ]. Publ.
Hlth., 61, 215, (1970).
( 7) H e r m a n s, K.: De produktie van Salmonella-vrije slachtkuikens experimented

benaderd. Proefschrift, Rijks Universiteit, Utrecht, 1968.
( 8) Glees, A., D a n n e i 1, E. und Gattermann, VV.: Technologische Vor-
schläge zur Verbesserung der Hygiene bei der industriellen Geflügelschlach-
tung. Fleischwirtschaft, 46, 403, (1966).
( 9) Büchli, K., Schot borst, M. van und Kampelmacher, E. H.:
Untersuchungen über die hygienische Beschaffenheit von mit Wasser resp.
Luft gekühltem Schlachtgeflügel. Arch. Lebensmittelhyg., 17, 97, (1966).

(10) Berner, H. und S c h o 11 y s s e k, S.: Möglichkeiten zur Verbesserung der

(11) F a r r e 11, A. J. and Barnes, E. M.: The bacteriology of chilling procedures

02) C ass al e, J. O., May, K. N. and Powers, J. J.: Effects of tfiree cfiilling
methods on bacteriological, organoleptic and physical properties of broiler
chickens. Food TechnoL, 19, 859, (1965).

der Hygiene bei der industriellen Geflügelschlachtung. Fleischwirtsc haft, 46,
521, (1966).

— ein hygienisches und lebensmittelrechtliches Problem. Berl. Münch, tier-
ärztl. Wschr., 80, 187, (1967).

(15) Szentkuti, L., P a v 1 u s, G. und L e i s t n e r, L.: Entwicklung eines hy-

gienisch einwandfreien und wirtschaftlich tragbaren Sprüh-Kühlverfahrens
für Schlachtgeflügel. Fleischwirtschaft, 49, 1639, (1969).

H.: Ervaringen met zogenaamde agarworsten volgens Ten Gate als hulp-
middel bij het hygiënisch slachtlijnonderzoek. Tijdschr. Diergeneesk., 91,
178, (1966).

fähigkeit der inländischen Industrie bei Anwendung der Sprühkühlung
für Schlachtgeflügel. 13. Arbeitstagung des Arbeitsgebietes Lebensmittel-
hygiene der Deutschen Veterinärmedizinischen Gesellschaft, Saarbrücken,
Sept. 1970.

Over het onderwerp hygiëne is reeds veel gesproken en geschreven. Ook
vandaag zullen enkele deskundigen op Uw vakgebied Uw aandacht voor
enkele aspekten hiervan vragen. Wat ik U kan zeggen is weinig vaktech-
nisch. Ik zal U niet vermoeien met cijfers, ik toon U geen grafieken of
dia\'s, slechts een paar kanttekeningen vanuit de praktijk, met het accent
op de maatschappelijke aspecten.

Twee jaar geleden hebben wellicht sommigen van U van mijn college I r. C.
Moll een naar mijn mening uiterst gedegen en belangwekkende voor-
dracht aangehoord. Hoewel het accent van deze voordracht lag op de vete-
rinaire keuring in de pluimveeslachterijen, gaf hij een duidelijk, met vele
cijfers geïllustreerd overzicht van de achtergronden en de ontwikkeling van
onze industrie, van onze exportpositie, van de verwachte consumptiestijging
etc. etc.

Ik zou in herhalingen vervallen, indien ik dit overzicht in mijn kanttekenin-
gen zou betrekken. Eén cijfer wil ik nog even in Uw herinnering terug-
roepen, n.1. het bedrag van de waarde van de produkten, die de Nederlandse
slachtpluimveeindustrie per jaar verkoopt. Dit is momenteel ca ƒ 600 mil-
joen, waarvan ca. twee derde deel wordt geëxporteerd. Dit geeft U enige
indikatie over het belang van deze industrie.

1 Voordracht, gehouden op vrijdag 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid
van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

2 A. van den Ing; directeur van de Pluimveecentrale „Uden" N.V., Udenseweg
14, Uden (N.Br.).

Zijn twee jaar geleden gehouden gloedvol betoog over de op stapel staan-
de Pluimveekeuringswet en zijn publiekelijke aanmaning tot spoed bij de
invoering hiervan is blijkbaar aan de oren, waarvoor dit bestemd was voor-
bijgegaan. Aangezien dit onderwerp buiten het bestek van mijn voordracht
valt, ga ik hier nu ook niet verder op in, hoewel ik mij in dit opzicht geheel
achter hem schaar.

Voor elke slachterij zijn de maatregelen, ter bereiking van een optimale
hygiëne een belangrijke kostenfaktor. Dit geldt dus ook voor een pluimvee-
slachterij, waartoe ik mij verder zal beperken.

Stel, dat er voor ons geen enkel wettelijk voorschrift zou bestaan ten aan-
zien van reinheid en hygiëne. Dan zou de ondernemer zich beperken tot
die uitgaven en maatregelen, die hem in staat stelden nog personeel in zijn
fabriek te krijgen en te houden en zijn produkten te kunnen verkopen en
blijven verkopen.

Bij produkten, die vers verkocht en geconsumeerd worden, zou snel in de
vorm van bederf blijken, of zijn maatregelen toereikend waren of te kort
schoten. Anders ligt het echter bij produkten, die diepgevroren worden en
vaak pas veel later geconsumeerd. Hierbij wordt een snel bederf - de dui-
delijkste aanwijzing voor de leek dat er iets mis is - niet geconstateerd.
Dat er onder deze omstandigheden grotere gevaren voor de volksgezond-
heid zouden kunnen zijn, behoeft geen verder betoog.

Gelukkig voor de consument zijn er wél voorschriften ten aanzien van rein-
heid en hygiëne. Het Bedrijfschap voor de Pluimvee en -Industrie heeft
o.a. voorschriften gegeven, vastgelegd in Verordeningen, waaraan de slach-
terijen en de produkten van die slachterijen moeten voldoen. De voorschrif-
ten met betrekking tot de reinheid van de produkten strekken zich uit van
de uiterlijk waarneembare bewerkingseisen tot normen waaraan het proces-
water moet voldoen en maxima van temperaturen in verschillende fasen
van de bewerking en de opslag. Er zijn voorschriften met betrekking tot het
verpakkingsmateriaal, de vervoermiddelen, de behandeling van de slacht-
afvallen.

Ten aanzien van de slachterij geldt een Verordening Hygiëne en een Ver-
ordening Technische Inrichting. De eerste hiervan schrijft o.m. voor, dat
de slachterij en inpakruimte aan het einde van elke werkdag, met inbegrip
van de hele inventaris, grondig gereinigd moeten worden. Daarnaast zijn
bepalingen over de reiniging en het wassen van kleding, handen en armen
van de werknemers. De Verordening Technische Inrichting geeft voor-
schriften over de werkruimten, betegeling, vloeren, afvoeren etc. etc.
Het toezicht op de naleving van deze Verordeningen wordt uitgeoefend door
de Algemene Inspectie Dienst van het Ministerie van Landbouw.

In ons bedrijf vindt op vrijwillige basis een integrale veterinaire keuring
plaats. Deze vrijwillige veterinaire keuring geschiedt slechts in een tiental
bedrijven in Nederland, waaronder enkele van de grootste bedrijven. De
kosten hieraan verbonden bestaan niet alleen uit de kostprijs van de afge-
keurde dieren. Het hebben van deze keuring houdt in, dat de aanwezige
keurmeesters een voortdurende dagelijkse kontrole uitoefenen op o.a. de
hygiëne en de reinheid. Ons bedrijf moet daarom op deze punten voort-
durend waakzaam zijn. Ik heb wel meegemaakt, dat een der keurmeesters
mij op de vingers tikte, toen ik gedachteloos met een brandende sigaar in
de slachterij liep!

Deze opsomming van maatregelen, voorschriften en verordeningen, die on-
getwijfeld aan de meesten van U bekend zijn, toont aan, dat althans theo-
retisch alles goed geregeld is.

Bekijken we echter het gehele samenspel, dan moeten we ons toch afvragen
of het doel en de middelen nog wel op elkaar afgestemd zijn. Zeker als we
hierbij bedenken, dat deze maatregelen voor een deel althans dateren uit
de tijd, waarin de slachterij van kuikens nog ambachtelijk werd bedreven
en de techniek van slachten, diepvriezen en ook van schoonmaken en ont-
smetten nog niet op het peil stond van nu.

Kwaliteit is voor ons produkt een moeilijk te kwantificeren begrip en ook
moeilijk vast te stellen. Natuurlijk zijn er enkele optisch waarneembare as-
pekten. Het ontbreken van vlekken, bloedresten en bloeduitstortingen, een
schoon uitziende huid, het goed inwendig gereinigd zijn van het produkt
zijn enkele van deze, ook voor de leek, waarneembare kentekenen. Bij de
aankoop door de huisvrouw van diepvrieskuikens is hiervan echter meestal
al niet veel meer te zien.

In het algemeen wordt een streven naar de produktie van een betere kwali-
teit ingegeven door de mogelijkheden om hiervan op korte of langere ter-
mijn de vruchten te plukken in de vorm van een betere opbrengstprijs.
Deze mogelijkheden zijn echter voor onze produkten moeilijk te evalueren.
Het is wel gebleken, dat er maar zeer weinig klanten zijn, die voor een vete-
rinair gekeurd produkt ook maar één cent per kilo meer willen betalen.
Het zal dan ook geen verwondering wekken dat vele, ook bonafide, pro-
ducenten met argusogen de kosten voor de reinheid en hygiëne bekijken.
Dit geldt ook voor de kosten van de veterinaire keuring.
Immers, men ziet geen direkt verband tussen de te maken kosten en de
opbrengst van het produkt.

Bekijkt men dan, hoe hoog die kosten zijn, dan begrijpt U wel dat het
verantwoordelijkheidsbesef van de fabrikant onder zware druk komt te
staan.

Welnu, bij de bouw van een slachterij beginnen we al extra uitgaven te
doen voor de hygiëne, o.a. voor betegeling, vloeren, afvoeren, omheiningen
enz. Bij de aanschaf van machines worden steeds meer extra voorzieningen
getroffen om deze na gebruik goed te kunnen reinigen. Dit moet betaald
worden.

Tussen haakjes, de machine-industrie houdt fciij de konstruktie nog onvol-
doende rekening met de mogelijkheid van een goede en vooral gemakke-
lijke reiniging. Wij gebruiken ook dure materialen (o.a. R.V.S.) om tot een
optimale reiniging te komen.

Bij de reiniging en koeling van de kuikens wordt veel, heel veel water ver-
bruikt (30 tot 40 liter per kuiken). Dit water wordt schaars en de lozing
hiervan gaat in de naaste toekomst veel geld kosten in het kader van de
maatregelen om watervervuiling tegen te gaan.

De kosten van de voorgeschreven bedrijfskleding en het wassen hiervan be-
loopt al gauw een bedrag van ƒ 250,— per jaar per man.
De dagelijkse schoonmaakbeurt is en blijft een zeer loonintensieve aange-
legenheid, waarvoor steeds moeilijker mensen te vinden zijn. In ons bedrijf
kost dit ca. 40 manuren per dag.

De schoonmaakmaterialen zijn duur en de ontsmettingsmiddelen nog duur-
der. Kortom, de uitgaven voor het handhaven van reinheid en hygiëne in
de slachterijen worden in de toekomst astronomische bedragen.
Wat staat ons nog te wachten? Moeten de spinchillers op het tegenstroom
principe gebaseerd worden? Of, moeten we om kruisinfektie tegen te gaan,
de spinchillers helemaal verbieden en vervangen door individuele wassing
en koeling van de kuikens? U weet wellicht, dat de drang hiertoe van
maand tot maand groter wordt. Dat zou weer enorme investeringen vergen
en nog meer van ons kostbare water opeisen.

Wij moeten ons de vraag stellen, of de uitgaven die we thans doen of nog
gaan doen, wel allemaal noodzakelijk zijn. Het is toch een bekend verschijn-
sel, dat er steeds nieuwe voorschriften komen, maar dat er nooit een ver-
dwijnt. De bacteriologen zullen wellicht zeggen, dat er nog veel te veel
kiemen op de kip zitten en dat we hieraan nog meer moeten doen, maar
waar komen we dan terecht.

Moeten we steriel kippevlees gaan produceren voor ƒ 10,— per kilo? Dan
hebben we ons in de kortste keren uit de markt geprijsd, want de consu-
ment vraagt dit niet en wil hiervoor niet betalen.

Indien het antwoord op de vraag of we al deze uitgaven wel moeten doen
„ja" is, dan moeten we als ekonomen daar genoegen mee nemen en hopen
dat de consument bereid is ons deze kosten in zijn aankoopprijs terug te
betalen.

Dit zal hij of zij wel moeten doen, indien deze uitgaven door iedere pro-
ducent in binnen- en buitenland in dezelfde mate gedaan moeten worden,
daar dan dit kostprijselement overal even hoog is. En dat betekent, dat alle
bedrijven dan ook over één kam geschoren moeten worden en alle even
scherp gecontroleerd. In dit verband zou de Pluimveekeuringswet althans
de binnenlandse konkurrentieverhoudingen kunnen rechttrekken.

Als exporterend land moet Nederland vanzelfsprekend nauwlettend de stand
van zaken en de ontwikkeling in het buitenland in het oog houden. Wij zijn
in onze kwetsbare positie als exporteur namelijk nogal eens geneigd om in
deze zaken voorop te lopen, tot vreugde van onze konkurrenten.
In dit verband is het nog steeds een doom in het oog van de pluimvee-
slachterijen, dat de verwerking van slachtafval op de slachterij tot veren-
meel of diermeel verboden blijft onder de huidige Destruktiewet. Hier is
een duidelijk voorbeeld voorhanden van het kunnen laten vervallen van een
verouderd wetsvoorschrift, omdat de schaalvergroting van dc slachterijen,
geholpen door de technische en technologische ontwikkelingen, een betere
oplossing mogelijk heeft gemaakt voor een indertijd bestaand probleem
op het gebied van de volksgezondheid, n.1. de onschadelijkmaking van
slachtafvallen. De vele buitenlandse bezoekers aan ons bedrijf, die hierover
vragen stellen, gaan hoofdschuddend heen als ik tracht hen de situatie in
Nederland uit te leggen.

In dit specifieke voorbeeld zou zowel de volksgezondheid als de rentabili-
teit van de slachterij gediend zijn.

Ik zou tenslotte een dringend beroep willen doen op de wetgevers en hun
adviseurs om bij het uitvaardigen van nieuwe voorschriften en verorde-
ningen het aspekt van de kosten voor de industrie hiervan mede in het oog
te willen houden en, waar mogelijk, naar compensatie te zoeken.
Zeker als de Pluimveekeuringswet er ooit komt.

Het zal ongetwijfeld velen bekend zijn, dat de zorg voor de gezondheid van
slachtkuikens bij de Gezondheid3dienst voor Dieren in Noord-Brabant
grote belangstelling geniet. Hieraan is zeker niet vreemd, dat 28%
van de Nederlandse slachtkuikens in zijn werkgebied wordt opgefokt. In
totaal zal het dan gaan om iets minder dan 75 miljoen kuikens per jaar,
gehouden op een totaal hokoppervlakkte van bijna 100 hektaren. De jaar-
produktie van de industrieel opgezette bedrijven varieert van 50.000 tot
3.500.000 kuikens.

Totaal werden in 1969 in Nederland bijna 250 miljoen dieren opgefokt;
73% hiervan werd geëxporteerd en hiervan weer 90% naar West-Duits-
land. De eisen van de Westduitse afnemers hebben grote invloed op onze
slachtkuikenindustrie. Salmonella-besmettingen, bij slachtkuikens in West-
Duitsland vastgesteld, hebben in het verleden — mede dank zij een sterk
emotioneel getinte berichtgeving in krant en televisie — ernstige markt-
verstoringen tot gevolg had.

Bij het probleem „salmonellae bij slachtkuikens" mag deze commerciële
achtergrond zeker worden betrokken.

In het kader van deze inleiding is het noodzakelijk nader in te gaan op de
struktuur van de Nederlandse slachtkuikenhouderij. Dit is belangrijk, om-
dat deze strukturu de voorwaarden schept voor de opbouw van een effi-
ciënte gezondheidszorg.

De slachtkuikenhouderij is een jonge telg, vergeleken met andere takken
van de Nederlandse veehouderij. Het overzicht van het aantal ingelegde
eieren voor sladhtkuikens in Nederland gedurende de laatste 10 jaren toont
dit het beste aan.

1 Voordracht, gehouden op vrijdag 2 oktober 1970 te Arnhem, ter gelegenheid
van het Congres, tevens 117e Algemene Vergadering van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde.

2 Dr. A. C. Voeten;Provinciale Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord Brabant,
Molenwijkseweg 48, Boxtel.

Het feit, dat deze tak zo jong is, is er de oorzaak vaji, dat de modernste
opvattingen op velerlei gebied een stempel hebben gedrukt op de slacht-
kuikenbedrijven, de toeleverings. en verwerkingsbedrijven.
Het diermateriaal is in deze sektor nooit een belemmering geweest voor een
snelle uitbreiding. Een voorbeeld van 3 generaties pluimvee maakt dit dui-
delijk: één fokker levert in één jaar 50 vrouwelijke vermeerderingsdieren,
die op haar beurt ieder goed zijn voor 100 slachtkuikens, dus in totaal 5000
slachtkuikens, ofwel 5 ton pluimveevlees.

Een belangrijke rem op de uitbreidingen is de kapaciteit van de slachte-
rijen. De slachterij heeft een grote invloed op de gehele slachtkuiken-
houderij. Als men bedenkt, dat bij de afzet een exakt gewicht van het
panklare produkt een belangrijke vraag van de afnemer is en bovendien de
slachterij zo efficiënt mogelijk benut moet worden, is het duidelijk, dat de
aanvoer een miniüeuze zaak is. Een uur stilstand van de slachtlijn of een
verkeerd gewicht slachten betekent een schade van ongeveer ƒ 1000.
Het spreekt vanzelf, dat de dagelijkse aanvoer van een groot aantal kui-
kens met van tevoren vaststaande gewichten, een uitgebreide organisatie
vereist. Belangrijke aspekten hiervan zijn:

c. het voorkómen van omstandigheden die de opfok kunnen verstoren.
Om deze organisatie te realiseren moeten ook de toevoerbedrijven in de or-
ganisatie worden ingeschakeld. Hiervan zijn de regelmatige aanvoer van
eendagskuikens en voeder het belangrijkste. Fokbedrijf, vermeerderingsbe-
drijven, kuikenbroederijen en de veevoederhandel moeten worden geco-
ördineerd. Omdat in de reproduktiesektor en in de veevoederhandel zeer
hoge investeringen noodzakelijk zijn, worden garanties voor de afzet geëist.

De bovenstaande beschouwing maakt het wel begrijpelijk, dat organisaties
zijn ontstaan, waar\'bij slachtkuikenhouders, veevoederfabrieken, fokbedrij-
ven, vermeerderingsbedrijven, kuikenbroederijen, slachterijen en de handel
in pluimveevlees betrokken zijn. De struktuur, waarbij alle bovengenoemde
belanghebbenden betrokken zijn, wordt een integratie genoemd.
Een integratie schept de mogelijkheden marktrisico\'s te verdelen, waarbij de
afzonderlijke bedrijven uiteraard wel een deel van hun vrijheid prijsgeven.
Dit varieert nog van integratie tot integratie. Op dit ogenblik wordt meer
dan 90% van de slachtkuikens in Nederland in integraties opgefokt.
In deze integraties zijn de voorwaarden aanwezig voor een efficiënte ge-
zondheidszorg, omdat:

1. iedere tak van de integratie ernaar streeft de risico\'s bij zichzelf,
maar ook voor de anderen zo gering mogelijk te doen zijn;

2. iedere tak kontraktueel met de anderen verbonden is, waardoor
plichten opgelegd kunnen worden.

Bij de familie van de Enterobacteriacae worden ca. 1400 vertegenwoordi-
gers van het genus Salmonella aangetroffen, waarvan er enkele berucht zijn
als ziekteverwekkers bij pluimvee en verschillende bij het pluimvee kunnen
worden aangetroffen zonder gepaard te gaan met klinische afwijkingen. Tot
de belangrijkste ziekteverwekkers bij pluimvee moeten genoemd worden de

Salmonella pullorum en de Salmonella gallinarum. Bij de epidemiologie
speelt de eioverdracht van deze bakteriën een grote rol.
In Nederland zijn — vooral dank zij de bemoeienissen van de Gezond-
heidsdienst voor Pluimvee — de Salmonella pullorum en de Salmonella gal-
linarum in georganiseerd verband uitgeroeid. Als in dit kader over Salmo-
nellabesmettingen bij slachtkuikens gesproken wordt, dient aan deze ver-
tegenwoordigers niet op de eerste plaats te worden gedacht.
Van de overige Salmonella-soorten zijn er verschillende aangetroffen, die
bij zeer jonge kuikens de oorzaak kunnen zijn van navel- en dooierrestontste-
kingen, darmontstekingen en — een enkele maal — ontstekingen van levers,
longen, gewrichten en hersenen. Als meest typische vertegenwoordiger dient
hier ongetwijfeld de Salmonella bareilly genoemd te worden Een eiover-
dracht zou bij deze andere Salmonella-soorten niet optreden. Salmonellae als
ziekteverwekkers bij zeer jonge kuikens in Nederiand zijn echter nog nauwe-
lang van belang; ziekteverschijnselen bij oudere kuikens, veroorzaakt door
Salmonellae, zijn zelfs bijzonder zeldzaam.

Dit houdt niet in, dat oudere kuikens geen drager kunnen zijn van Salmo-
nella-bakteriën. Talloze onderzoekers hebben aangetoond, dat pluimvee op
vrijwel iedere leeftijd drager kan zijn van tal van soorten Salmonellae en
dat deze weieens de oorzaak kunnen zijn van voedselbesmettingen bij de
mens. Hermans ve;rwijst in zijn proefschrift naar tal van publikaties.
Dat slachtkuikens in Nederiand eveneens drager kunnen zijn van Salmo-
nella-bakteriën is o.a. veelvuldig aangetoond door onderzoeken op het Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid en de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Noord-Brabant. Schothorst heeft er op gewezen dat bij het be-
smette kuiken de Salmonellae vaker in de blindedarm worden aangetroffen
dan op andere plaatsen in het lichaam. Besmette slachtkuikens zullen dan
ook de Salmonellae met de faeces uitscheiden, waaixJoor het strooisel in de
hokken besmet raakt. H e r m a n s heeft in zijn proefschrift aangetoond dat
bij koppels die positief bevonden zijn in het strooisel, ook Salmonellae bij het
geslachte kuiken woixlen aangetroffen, en omgekeerd, dat — indien slacht-
kuikens afkomstig uit hokken waar de bevindingen van het strooisel nega-
tief zijn — bij het geslachte produkt de kans op Salmonella-besmettingen
vrijwel nihil is.

Bij een bespreking over de achtergrond van de Sahnonella-besmetting bij
slachtkuikens dient nadere aandacht te worden besteed aan de wijze, waar-
op deze dieren gehouden worden.

Vrijwel alle slachtkuikens worden in eenheden gehuisvest van 5.000 tot
15.000 stuks. De stallen zijn goed geïsoleerd en veelal kunstmatig geventi-
leerd. De ventilatie is vooral nodig om het overtollige vocht af te voeren.
10.000 kuikens van ca. 1 kg raken per dag ongeveer 2.000 liter water kwijt.
Met het oog op reiniging en desinfektie zijn normaliter betonvloeren aan-
wezig en zijn wanden en plafond glad afgewerkt. De kuikens worden op
de b^em gehouden. Als strooisel wordt gebruik gemaakt van houtkrullen;
bij uitzondering van turf, stro of zand. Op het einde van de mestperiode be-
staat de bodembedekking voor meer dan 75% uit faeces.
Een automatische voeder, en drinkwaterinstallatie is gebruikelijk. De hok-
ken worden óf verwarmd met een hete lucht-verwarmingssysteem, óf
plaatselijk met gaskappen. De temperatuur varieert van 35°C tot 20°C en

wordt als regel met behulp van thermostaten geregeld. De lichtsterkte
wordt aangepast aan de leeftijd en het gedrag der kuikens.
De dieren krijgen een energie- en eiwitrijk all-mash voer. Er worden on-
geveer 20 dieren per m\'^ gehouden. Op een leeftijd van ca. 6/2 week wor-
den de dieren geslacht; zij hebben dan een levend gewicht van ongeveer
1300 gram.

Het spreekt wel vanzelf, dat een groot aantal dieren per m2 in een warme,
vochtige omgeving, op een bodembedekking die voor een belangrijk deel
uit faeces bestaat en waarin de kuikens rondscharrelen, een uitermate
gunstige situatie schept voor het handhaven en verspreiden van een Sal-
monella-besmetting.

Op de grote industriële bedrijven met slachtkuikens is het „all in - all out"
systeem vrijwel algemeen gebruikelijk. Na iedere mestperiode wordt het
oude strooisel verwijderd, worden de hokken gereinigd en vervolgens ont-
smet. Er kan dus in een stal een Salmonella-vrije start plaatsvinden.
De besmetting kan plaatsvinden door:

Bij een integraüegewijze kontrole van grote groepen slachtkuikenhouders
was het opgevallen, dat nonnaliter Salmonella-besmettingen zich kenmer-
ken door het golfsgewijze optreden op vele bedrijven en dat als regel in
deze gevallen sledhts van één type Salmonella sprake was. Deze bevindm-
gen zijn zeer belangrijk, omdat dit er een aanwijzing voor is dat als regel
één centrale besmettingsbron aanwezig zal zijn, hetgeen niets anders kan
zijn dan óf besmet voer óf besmette eendagskuikens. In principe zijn deze
beide besmettingswegen Salmonella-vrij te maken. De incidentele besmet-
ting op het bedrijf zal niet eenvoudig te voorkomen zijn.

1. De slachtkuikenindustrie is hecht georganiseerd. Strakke richtlijnen
betreffende de gezondheidszorg kunnen in kontrakten worden op-
genomen.

2. De wijze, waarop het slachtkuiken gehouden wordt, geeft er aanlei-
ding toe dat een besmetting binnen een koppel zich gemakkelijk
handhaaft en verspreidt.

3. Hermans heeft aangetoond dat het al dan niet besmet zijn met
Salmonella gedurende de opfok bepalend is voor de Salmonella-
status op de slachterij. Verder gaf hij een praktische methode aan
om een besmetting met Salmonellae bij pluimvee aan te tonen.

4. De besmetting bij slachtkuikens komt als regel tot stand op de kui-
kenbroederij, óf vindt later plaats door een voerbesmetting.

Met de bovenstaande kennis moet het mogelijk zijn binnen een gesloten
integratie een systeem ter voorkoming van Salmonellabesmettingen op de
bouwen. Bij dit systeem dient een aantal maatregelen te worden uitgevoerd.

Verder dient een kontrole te worden opgebouwd en moet speurwerk ver-
richt kunnen worden naar de bron van besmettingen.

a. Op het slachtkuikenbedrijf zijn hoge eisen ten opzichte van de hygiëne
een eerste vereiste. Deze houden in: een „all in - all out"-systeem, een
isolatie binnen het bedrijf ten opzichte van andere dieren, uitgebreide
reinigings- en ontsmettingsvoorschriften. Deze eisen kunnen in sterke
mate geüniformeerd worden. Een vrije start op het slachtkuikenbedrijf
kan gerealiseerd worden.

b. Op de kuikenbroederij moet het mogelijk zijn een complex van hygiëne-
maatregelen uit te voeren. Enkele typische kenmerken zijn dan: een
éénrichtingsverkeer op de broederij, strenge sortering van broedeieren,
ontsmettingsmogelijkheden voor eieren, gereedschap en broedmachines
en éénmalig gebruik van kuikendozen.

De adviezen en richtlijnen voor de kuikenbroeder zullen vaak ter plaatse
moeten worden aangepast. Het moet mogelijk zijn Salmonella vrije
kuikens af te leveren.

c. Op de voederfabriek: Salmonella-bakteriën gaan ten gronde, indien zij
enkele seconden bij een temperatuur van 80°C worden gehouden. Dit
kan gerealiseerd worden bij het pelleteren van slachtkuikenvoer. Be-
smettingskansen blijven waarschijnlijk aanwezig tijdens de opslag van
het voer en het meer en meer in gebruik komen van bulkvervoer. Hier-
van is echter weinig bekend.

Ten aanzien van de kontrole wordt door de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Noord-Brabant bij een integratie een kontrole-systeem uitgevoerd. De
werkzaamheden vinden nu reeds gedurende 2 jaren systematisch plaats. Het
is gebleken, dat het gebruikte systeem voldoende informaties biedt om op de
hoogte te blijven van het Salmonella wel en wee in de integratie. Met name
is gebleken dat na een massale infektie met Salmonella bareilly bijna een
jaar lang deze integratie Salmonella vrij was, daarna zijn enkele malen klei-
nere besmettingsgolven vastgesteld. Dat er desondanks af en toe dus toch
nog Salmonella-besmettingen kunnen optreden, zal bij de bespreking van het
systeem duidelijk worden.

Op de slachtkuikenbedrijven wordt op een kuikenleeftijd van 5 weken een
strooiselonderzoek volgens Hermans uitgevoerd. De uitslag van dit on-
derzoek is bekend op een leeftijd van 6 weken. Op een leeftijd van ca. 6/2
week woidt in deze integratie het merendeel der kuikens geslacht.
Het ware te prefereren, als een onderzoek kortere tijd vóór het slachten kon
plaatsvinden. Het transport naar de slachterij, waar met name de kratten
een bron van besmetting kunnen zijn, is tenslotte nog reëel.

Van de kuikenbroederij worden van iedere uitkomst de slechte kwaliteit
kuikens, gestorven kuikens en afwijkende kuikens bestemd voor een Salmo-
nella-onderzoek. Deze kuikens kunnen een representatief monster vormen
van de totale uitkomst. Het onderzoek van deze kuikens geschiedt ook weer
volgens de methode van Hermans.

Hiernaast vindt op de kuikenbroederij het broederij-onderzoek door de Ge-
zondheidsdienst voor Pluimvee plaats. Bij dit onderzoek wordt met de agar-

worst volgens Ten Gate het bakteriegehalte op verschillende plaatsen
van de kuikenbroederij bepaald; een specifiek Salmonella-onderzoek vindt
ook plaats.

Op de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant kunnen wij —
zonder dit exakt aan te tonen — niet aan de indruk ontkomen, dat het on-
derzoek op de kuikenbroederij met beide, bovengenoemde methoden, niet
sluitend is. Meer onderzoek hierover is dringend vereist.

Op de voederjabriek: indien op de voederfabriek slachtkuikenvoer wordt ge-
maakt, wordt gedurende ieder uur van het pelleteren een monster, direkt
na het pelleteren genomen. Alle monsters van één dag worden als één groot
monster onderzocht. Voedsel dat vrij is van Salmonella, direkt na het pel-
leteren, zou mogelijk nog besmet kunnen worden. Hierover moet ook meer
onderzoek verricht worden.

Op de slachterij wordt gedurende ieder uur van 5 slachtkuikens een huid-
monster uit de omgeving van de cloaca genomen. Dit onderzoek is uiteraard
repressief, maar in het kader van een algemene bestrijding toch wel bij-
zonder belangrijk, omdat hier het effekt van een komplex van maatregelen
zal moeten blijken.

Het zal duidelijk zijn, dat in de slachtkuikenindustrie een mogelijkheid aan-
wezig is om te komen tot een Salmonella-vrij produkt.

Een aantal vraagstukken zal nog moeten worden opgelost, maar dit onder-
zoek ligt waarschijnlijk binnen het bereik van de onderzoekers en binnen de
praktische mogelijkheden in de slachtkuikenindustrie.

Gate, C. L. ten: Eenvoudige en snelle bakteriologische bedrijfskontrole op vlees-
verwerkende bedrijven met agar-worsten in Rilsan kunstdarra. Tijdschr. Dierge-
neesk., 88, 883, (1963).
Hermans, K. H.: De produktie van Salmonella-vrije slachtkuikens, experimenteel

benaderd. Thesis Utrecht (1968).
Schothorst, M. van, G u i n é e, P. M., Kampelmacher, E. H. en
Keulen, A. van: Onderzoek naar het vóórkomen van Salmonellakiemen bij
slachtkippen en -kuikens in Nederland. Tijdschr. Diergeneesk., 90, 1523, (1965).

naar aanleiding van de lezingen van Dr. M. van Schothorst, de
heer .A. v a n d e n I n g en Dr. A. C. Voeten tijdens sectie Hl van
de Algemene Vergadering, onder leiding van Drs. H. L. M. H o u b e n.

Hoe is in Noord-Brabant de afvoer van op het bedrijf gestorven kuikens
geregeld?

.Acht u het juist dat bij de steeds grotere aantallen dieren de kadaver-
afvoer onvoldoende is geregeld, waardoor deze afvoer b.v. via de
slachthuizen moet plaatsvinden?

Afvoer op deze manier ontmoet bezwaren — bacterieophoping en lucht-
verontreiniging.

Dit is op evenveel wijzen geregeld als er bedrijven zijn. Ieder bedrijf
zoekt hier een eigen oplossing voor. Er zijn grote bedrijven die een
afspraak hebben gemaakt met destructiebedrijven. Het hangt dan af

van de medewerking van deze bedrijven, omdat dit gestorven pluimvee
geen destructiemateriaal in de zin der wet is.

Er zijn ook bedrijven die een soort destructie-container hebben ge-
maakt. Men kan namelijk een kuil in de grond graven en daar een
plaat op leggen waar een melkbus zonder bodem op gelast is. De
kuikens worden in de bus gestopt en verteren en verdrogen in de
kuil. Er komt geen stank van. Voor een niet te groot bedrijf is dit
een goede oplossing.

De grondwaterverontreiniging zal wel meevallen. Er zijn ook mensen
die het materiaal zelf naar destructieplaatsen brengen, varkenshokken
zijn ook altijd dankbare plaatsen waar de afval gebracht kan worden.

Spreker merkt op dat volgens Van Schothorst de vleeskeuring
te maken heeft met het verwerken van kadavers van de pluimveesector,
fn Twente is dit niet goed geregeld.

Dit is een taak voor de vleeskeuring. De grote pluimveebedrijven
geven het aan de keuringsdienst telefonisch op en die geven het door
aan de destructor. De dode kippen worden in plastic zakken verpakt
en op verzoek door de destructor opgehaald. Het is een goede, doch
geen wettelijk vastgelegde regeling.

Heeft u ook ervaring met de kiemgetallen van kuikens die via „droge
individuele koeling" worden afgeleverd, zoals geschiedt op een bedrijf
m Oostzaan waar door mij het toezicht op de keuring wordt verricht?

Bij kuikens, die met lucht worden gekoeld, treft men meestal hogere
kiemcijfers aan dan bij die waarop waterkoeling wordt toegepast. De
reinigende werking van de waterkoeling is hier immers niet aanwezig.
Verder worden deze kuikens bij een lagere temperatuur gebroeid,
waardoor in het broeiwater meer enterobacteriaceae kunnen overleven.
Of dit ook geldt voor het bedrijf in Oostzaan kan ik niet zeggen,
aangezien wij hier de laatste 4 jaar geen onderzoekingen meer hebben
gedaan. De resultaten van onze onderzoekingen zijn beschreven in het
artikel van K. Büchli, M. van Schothorst en E. H. Kam-
pelmacher: Untersuchungen über die hygienische Beschaffenheit
von mit Wasser resp. Luft gekühltem Schlachtgeflügel, Arch. Lebens-
mittelhyg., 17, 97, (1966).

De industrie maakt mijns inziens ten onrechte reclame met goedkoop
pluimveevlees, want officieel is een gehalte tot 8% water toegestaan.
En wat voor water, dat interesseert ons, hygiënisten, water n.1. vol
microben.

Wanneer men internationaal een watervermindering zou regelen, dan
moet men dit ook doen naleven. Want als de controle hierop alleen bij
export geschiedt, dan kan in de afnemende landen de eigen produktie
nog wél water bevatten, waardoor het Importprodukt niet kan con-
curreren.

Ik ben het overigens geheel eens met de heer Van den Ing dat
slachtafvallen door de producenten zelf verwerkt moeten kunnen wor-
den.

Waarschijnlijk is een watervrij kuiken en dus een met minder mi-
croben, ondanks een hogere prijs, toch wèl verkopbaar. Insleep van
pathogene microben in het slachthuis kan worden voorkómen, maar
dit dient door een andere organisatie dan die van het slachthuiswezen
geregeld te worden.

Wat betreft slachtafvalverwerking op de fabrieken waar die slachtafval
ontstaat: de huidige regeling van het verwerken, vèr van de ontstaans-
plaatsen, is eigenlijk een anachronisme. Op mijn Amerikaanse reis
heb ik gezien dat een verwerking ter plaatse zeer zinvol kan zijn en
voor de betrokken bedrijven zeer economisch, zo niet winstgevend
(geen transport van die afvallen, alleen van het gerede produkt naar
soms een in eigen beheer staande veevoederfabriek). Eensdeels is het
dus goed voor die fabrieken, maar anderszins draagt dit systeem bij
tot een goede hygiëne, want transport van soms besmet materiaal wordt
hierdoor voorkómen.

Iets dergelijks heb ik onze inspectie (V.D.), namelijk het ter plaatse
afmaken en vernietigen van besmette dieren, al eens gesuggereerd.
Technisch moet een verplaatsbare destructorunit te maken zijn. En
waarschijnlijk is de bouw en exploitatie van zo\'n unit goedkoper, maar
vooral hygiënischer dan het vervoeren van alle levende dieren van een
besmet bedrijf door onbesmette gebieden naar een soms ver afgelegen
dectructor.

Op een gedeelte van de vraag van de heer Hermans wil ik ingaan,
namelijk over het watergehalte. In de Verordening Kwaliteitseisen
staat dat het watergehalte niet meer mag bedragen dan 8% van
het eigen lichaamsgewicht met inbegrip van de organen. De controle
hierop is zeer streng.

Des te meer water verversd wordt in de spinchillers, des te minder
bacteriën op het produkt aanwezig zijn.

Maar een veelvuldig kontakt met de binnenkant en met dc huid, houdt
tegelijkertijd in dat bij een normaal proces toch meer water wordt
opgenomen dan wanneer men dit vrij snel doet.

Wat betreft de houdbaarheid, hetgeen een bepaald aspect is van
kwaliteit, speciaal bij verse produkten, is gebleken dat de bacteriën
die erop zitten na het uittreden uit de chiller zich weinig vermeer-
deren, indien in de chiller het produkt zo snel mogelijk wordt gebracht
op een temperatuur van 4 a 5° C.

Aan de ene kant vraagt u, en terecht, om te proberen de destructie-
wet veranderd te krijgen, en van de andere kant wilt u de suggestie
betreffende het veranderen van het watcrgehalte met zijn argumenten
voor een betere hygiëne, vergeten.

Neen, beide wetten dienen te worden veranderd met de betere hygiëne
als achtergrond en bijkomende argumenten op economisch gebied.

Zoals de heer van Schothorst mededeelde is uit proeven gebleken dat
kuikens, met water behandeld, beslist niet slecht afstaken wat betreft
de hygiëne bij de kuikens die droog zijn geslacht. Uit de grafieken
bleek ook dat na het evisceratie-proces een hoger kiemgetal aanwezig
is dan na de koeling.

De wateropname is een bijprodukt van deze koeling, van de poging
om tot een werkelijke reiniging te komen. Dat dit bij - effect misbruikt
wordt geef ik toe, maar dat is weer afhankelijk van o.a. de markt-
situatie. De grote verantwoordelijke ondernemer die een produkt wil
maken dat hij kan blijven verkopen, weet wel, dat hij dat niet kan met
deze incidentele noodmaatregelen; dat hij daarmee het hoofd boven
water kan houden.

Collega Hermans suggereerde dat er wel vraag naar kuikens met
een lager watergehalte zou zijn.

In Amerika werd een slachterij bezocht, Holly Farms, die zich heeft
gespecialiseerd in slachtkuikens met weinig water. Of die kuikens ook
inderdaad weinig water bevatten, durf ik niet te garanderen, het zag
er wel naar uit, want onder in de plastic zak zat een grote dot filtreer-
papier die veel water opnam. Of dan het water uit de kuikens ver-
dwijnt weet ik niet, maar ik weet wel dat men een veel hogere prijs
voor het kuiken kan krijgen, hetgeen natuurlijk aantrekkelijk is. Er
zijn wel mogelijkheden voor kuikens met minder water.
Een tweede punt is: er wordt hier over de „magische grens" van 8%
opneembaar water gesproken; het is natuurlijk heel vervelend voor
een slachterij dat men er niet meer in mag hebben dan 8%. Maar aan
de andere kant is men uit concurrentieoverwegingen verplicht om er
niet minder in te hebben dan 7/2%.

Als aanvulling op hetgeen de heer Voeten zegt, kan ik mededelen
dat op de Holly Farms, die ik ook bezocht, het percentage vocht in
de kuikens tussen 5 en 7% bedraagt. Deze kuikens zijn dan ook duide-
lijk behandeld met de bedoeling om niet tot de 8% te komen en meer.
Bij de zogenaamde ice-pack kuikens, die met ijs in geparaffineerd
karton worden verstuurd, mag dat 12% zijn. Diepvrieskuikens mogen
net als bij ons 8% bevatten, alleen is men daar wat royaler omdat
de eetbare organen niet worden meegerekend.

Deze 5-7% zijn doelbewust nagestreefd door een zogenaamde „sdlle"
koeling. Men heeft niet een roterend koelmedium, men schuift de
kuikens als het ware door een ijsbad heen. Dan laat men ze nog drai-
neren, daarna blijft er altijd nog 5-7% in.

Zijn er gegevens bekend over dipbehandeling in kokend water ge-
durende enkele seconden als decontaminatie?

Een dipbehandeling in kokend water gedurende enkele seconden ter
decontaminatie van pluimvee is, voor zover ik weet, niet in praktijk
gebracht. Wèl zijn er talrijke proeven met chloor en andere desinfecte-
rende middelen gedaan, waarbij een oppervlaktedecontaminatie werd
bereikt, maar de besmetting in de huid was met deze desinfectie-
methoden niet te elimineren.

Op kleine schaal zijn er nog kuikens in de handel in Cryovac; die zijn
dus vacuum verpakt en het krimpen van deze Cryovac geschiedt bij
ik meen 95° C.

In Kopenhagen deed een jong collega proeven met het dippen van vis-
filets, die hij ongeveer 7 seconden in kokend water dipte. Aldus werd
de houdbaarheid ervan door het drukken van de oppervlakte-flora
sterk verlengd.

Misschien heeft het dippen in kokend water ook wel als neveneffect
een verhoging van het vochtgehalte.

De opdracht aan de jonge collega was om te trachten de export te
bevorderen, hetgeen voor Denemarken van groot belang is.

1. Volgens spreker blijven eenmaal met Salmonella besmette kuikens
besmet. Volgens Dr. G er lach (München) verdwijnt de Salmo-
nella-besmetting bij kuikens binnen enkele weken. Hoe moeten
deze tegenstrijdige bevindingen verklaard worden?

Dr. G e r 1 a c h heeft waarschijnlijk vermeld dat Salmonella besmet-
tingen bij kuikens op het mestbedrijf binnen enkele weken kunnen ver-
dwijnen. Bij varkens hebben wij dit ook wel vastgesteld. (W. Edel
et al.; Onderzoekingen over het voorkomen van Salmonellakiemen bij
varkens, gemest met pellets en bij varkens, gemest met ongepelleteerd
voedermeel, Tijdschr. Diergeneesk., 91, 962, (1966); W. Edel et al.;
Salmonella-infecties bij varkens, gevoerd met normaal en gepelleteerd
meel, Tijdschr. Diergeneesk., 92, 1006, (1967; W. Edel et al;
Het effect van pelletvoedering op preventie en sanering van Salmo-
nella-infecties bij mestvarkens, Tijdschr. Diergeneesk., 95, 289, (1970).
In mijn inleiding heb ik erop gewezen, dat Salmonella-besmettingen
van kuikens in pluimveeslachterijen niet meer verdwijnen, aangezien
hier geen hitte- of andere decontaminatiebehandelingen plaatsvinden.
Wel kan het aantal salmonellae per kuiken verminderen, namelijk door-
dat deze met het water weggespoeld worden.

Wat betreft de Salmonella-besmetting bij andere slachtdieren kan wor-
den verwezen naar publikaties van Edel et al.: Onderzoekingen over
het voorkomen van Salmonella bij kalveren na het slachten, Tijdschr.
Diergeneesk., 94, 1170, (1969); Salmonella in mesenteriale- en portale
lymfklieren en faeces van normale slachtvarkens, Tijdschr. Diergeneesk.,
95, 283, (1970), waarbij als besmettingspercentage voor varkens 10-
75% en voor kalveren 4-40% gevonden werd.

Kan niet voor alle bedrijven worden voorgeschreven, dat het openen
der buikholte zo geschiedt, dat het darmkanaal niet wordt doorge-
sneden?

Wanneer alle bedrijven onder een veterinaire keuring komen, kan na-
tuurlijk het voorschrift, dat het openen der buikholte zo geschiedt dat
het darmkanaal niet wordt doorgesneden, worden opgesteld en gecon-
troleerd.

het ogenblik plaatsvindt en de wijze waarop het darmkanaal verwij-
derd wordt, niet verbeterd kunnen worden.

Zo is er een methode ontwikkeld met een ronddraaiend mesje, verbon-
den met een vacuüm slang welke in één keer de cloaca met het gehele
dannkanaal zonder insnijdingen verwijdert (zie ref. nr. 4, K. B ü c h 1 i
Salmonella in pluimveevlees, Voeding en Techniek, 3, 1159, (1969).

Bij het keuren van slachtkuikens heb ik twee bedrijven gehad.
Bij het ene was men zover, dat bij de meeste kuikens bij het openen der
buikholte de darmen niet werden aangesneden en wel doordat met een
mes een circumcisie rond de cloaca werd gemaakt. Bij het andere be-
drijf wilde men dit niet en stak men gewoon met een mes in de buik.
Op deze manier wordt het streven van de keuring naar hygiëne de
oorzaak van een vorm van oneerlijke concurrentie tussen de bedrijven,
want het gaat om een man meer of minder aan de band.
Er is aangetoond, dat bij de evisceratie het kiemgetal enorm stijgt.
Kwantitatieve bestrijding van deze faecale besmetdng, waaronder die
der Salmonellose, zal bij het nastreven van hygiëne voortdurend alle
aandacht moeten krijgen, want deze bezoedeling werkt op de hele ver-
dere band door, via alle gereedschap en alle handen. Het is ook dui-
delijk, dat de ene methode van slachten betere resultaten oplevert dan
de andere.

Ik zou nu willen stellen, dat men op een wettelijke basis voor moet
schrijven, welke methode van slachten men moet volgen, of welke me-
thode men niet mag volgen. Pas dan kan men ook de naleving afdwin-
gen, en elimineert men oneerlijke concurrentieverhoudingen.
Een dergelijk geval zou ook te noemen zijn bij de eenden, waar door
het verrichten of nalaten van een bepaalde slachthandeling het ge-
wicht en de hygiëne tegengesteld beïnvloed worden.

We kunnen dit eisen, gezien de vrijwillige basis van de keuring in goed
overleg met het bedrijf. In de voorschriften voor de veterinaire keuring
is ruimte genoeg om deze eis te stellen en op de slachterij waar ik toe-
zicht uitoefen hebben we dat geëist. Dat het dan in goed samenspel en
overleg moet gebeuren is natuurlijk een tweede en dat het meer man-
kracht gekost heeft is inderdaad een feit.

Overigens is er op het ogenblik een apparaat op de markt met een ge-
ringe zuigkracht waardoor de cloaca leeggezogen wordt en waarbij een
omsnijding plaats heeft van de cloaca. Ook zonder dat apparaat is ge-
bleken dat het mogelijk is om het aantal aansnijdingen van darmen zo
te reduceren dat het teruggebracht wordt op 1 op de 200.

Inderdaad is het juist. .\\an het bedrijf waar ik zit wordt zonder dit ap-
paraat, dus met een snij- en knipmethode, de cloaca intakt gehouden.
Het is waar, dat het meer mankracht kost. Het zit inderdaad in de
voorschriften van de veterinaire inspectie. Het is een feit, dat het be-
drijf, wat veterinaire mspectie betreft, hiermee in het nadeel is tegen-
over die collega\'s, die deze keuring niet hebben.

Dat is dan ook een van de redenen, waarom de bedrijven, die veterinaire
keuring hebben, erop aandringen, dat, althans wat Nederland betreft,
door middel van gelijkluidende voorschriften voor alle slachterijen, de
nog bestaande concurrentievervalsing zo spoedig mogelijk wordt opge-
heven.

Dc grootste infectiebronnen zijn waarschijnlijk de ééndagskuikens zelf
en het voeder. Is er ook een onderzoek ingesteld naar een mogelijkheid
van infectie door ongedierte en vogels?

Als men in een bepaalde integratie systematisch alle koppels slachtkui-
kens in onderzoek neemt en men vindt gedurende een half jaar geen
enkel positief koppel en dan plotseling blijkt er bij 40 a 50% van de
koppels van een bepaalde leeftijd een infectie voor te komen met een
bepaalde kiem, dan is men niet in de eerste plaats geneigd te denken
aan ongedierte of aan vogels.

Vogels komen een beetje moeilijk met de slachtkuikens in aanraking,
gezien de aard van het hok.

Dat er infecties door ongedierte plaats kunnen vinden is waarschijnlijk
een feit, want onregelmatig vindt men plotseling een kiem die helemaal
niet in het systeem past en die waarschijnlijk een andere bron heeft.
Ratten en muizen worden veelvuldig op slachtkuikenbedrijven aange-
troffen. Dat vogels besmet kunnen zijn met Salmonellae hebben wij wel
kunnen constateren.

Indertijd werd een onderzoek verricht naar de aanwezigheid van Myco-
plasma-antilichamen bij mussen. Wij hebben een aantal mussen gevan-
gen en daar een bloedonderzoek op verricht; wij vonden ze allemaal
negatief ten opzichte van Mycoplasma, maar bij een tegelijkertijd uit-
gevoerd Salmonella-onderzoek werden verschillende mussen positief
bevonden.

De invloed van het milieu op kuikens in een mestbedrijf hebben wij niet
bestudeerd, maar wel die bij varkens. Misschien dat collega Kampel-
macher daar iets over wil zeggen.

De vraag van collega Hoogerbrugge is heel belangrijk, aangezien hierbij
problemen van het milieu en van de milieu-hygiëne, waarover vandaag
zoveel gesproken wordt, betrokken zijn.

Wat betreft het Salmonella-vrij houden van varkens hebben wij inder-
daad in de laatste jaren veel ervaring opgedaan over de invloed van
voeder, maar daarnaast ook van het milieu op het tot stand komen van
Salmonella-infecties. Het is daarbij duidelijk gebleken, dat sanering van
het voeder alleen niet tot het gewenste resultaat voert. Daarvoor is nodig
een algehele isolatie van de stallen, die zelfs zo ver gaat, dat muggen
en kleine insecten, zoals Drosophila-soortcn, niet de kans krijgen in de
stal te komen. Het blijkt namelijk dat niet alleen knaagdieren en vogels
de besmetting naar de stal toe brengen, maar dat ook deze insecten
— bijvoorbeeld van de kleine insecten, die boven mesthopen in wei-
landen dansen — van grote betekenis zijn. In nog sterkere mate geldt
dit voor vliegen, die juist fecaliën opzoeken.

De betekenis van het overbrengen van ziektekiemen door vliegen is
in tropische en sub-tropische landen herhaaldelijk naar voren gebracht,
maar mijns inziens in landen met een gematigd klimaat te veel als bron
van besmetting verwaarloosd.

Bij deze kringloop speelt uit de aard der zaak ook het oppervlaktewater,
dat — zoals wij nu weten — in hoge mate is verontreinigd en zeer vaak
pathogene kiemen kan bevatten, een zeer grote rol. Zowel insecten, als
ook vogels en knaagdieren, nemen via het water deze kiemen op cn
brengen ze naar de dierstallen toe.

Aan de andere kant zorgt het landbouwhuisdier weer voor de veront-
reiniging van het water. Vooral bij de uitbreiding der bedrijven speelt
deze afvoer van meststoffen in toenemende mate een rol bij het tot stand
komen van deze kringloop. Bij de produktie van dieren — of dit nu
varkens, pluimvee of kalveren zijn — zal in de toekomst met deze
milieufactoren, waaronder natuurlijk ook het voer valt, bijzonder reke-
ning moeten worden gehouden.

Met de heer Van der Ing ben ik van mening dat de destructiewet
t.a.v. de verwerking van slachtafvallen van pluimvee, zeker wijziging
behoeft.

De ervaringen die wij op de pluimveeslachterij hebben met het ophalen
van de slachtafvallen door, laat ik het maar eenvoudig zeggen „de des-
tructor" zijn verre van rooskleurig; de wagen is vaak niet schoon; de
wagen is soms overvuld en verliest onderweg afvallen. Er lekt voort-
durend vocht uit de auto\'s onderweg.

Bij voorkeur wel, anders zouden de bezwaren van het opslaan en het
transport blijven bestaan. Het zou alleen bij grote bedrijven kunnen,
tenzij een bepaalde faciliteit zou worden gevonden om de afvallen
van enkele bedrijven samen te voegen. Er bestaan hierbij inderdaad
grote verschillen per destructiebedrijf en per slachterij.
Bij ons is het in het algemeen wat beter, maar de initiële bezwaren,
het transport van de afvallen en druipende stinkende wagens blijven
bestaan.

Inderdaad, dus vooral grote bedrijven, waarvoor een tiental jaren
geleden perfecte apparatuur is geconstrueerd.

Is er iets bekend over de beroepsbesmetting bij slachterijpersoneel met
salmonella\'s. Daarbij zijn ook voor de mens apathogenen van belang.

Het is mij niet bekend dat in pluimveeslachterijen een groter aantal
ziektegevallen voorkomen dan in andere bedrijven.
Op een tweede vraag van Drs. H. van Swaay antwoordt Dr. M.
van Schothorst dat het natuurlijk mogelijk is kuikens of delen
daarvan reeds op het bedrijf een hittebehandeling te laten ondergaan
en slechts kant en klare produkten op de markt te brengen. Zo zijn
er reeds in de handel kippekroketten en -frikandellen, halve haantjes
in saus en dergelijke. De markt voor deze artikelen is momenteel
echter veel geringer dan voor de panklaar bevroren kuikens.

Ik weet niet of de verhitting van vlees en vleeswaren een voldoende
antwoord zal zijn, indien deze waren als zodanig in de handel zouden
worden gebracht.

Het tegendeel neemt men juist waar. In toenemende mate wordt rauw
of onvoldoende verhit vlees genuttigd, bijvoorbeeld in zg. hamburgers,
die in de Verenigde Staten op zeer grote schaal worden geconsumeerd
en ook in Europa meer en meer ingang vinden.

In de toekomst moeten levensmiddelen van dierlijke oorsprong — en
dit geldt zeer in het bijzonder voor vlees — niet ongevaarlijk gemaakt
worden door ze in verhitte vorm te distribueren. Alles zal er veeleer
aan gedaan moeten worden om de consument voorlichting te geven
met betrekking tot de potentiële gevaren van dergelijke produkten,
in het bijzonder indien ze rauw of onvoldoende verhit door hem wor-
den genuttigd.

Bestraling van levensmiddelen neemt in het algemeen de laatste jaren,
na enkele inzinkingen, weer aan betekenis toe. Nederland loopt zelfs
op dit ogenblik vooraan. Of dit alles voor vlees en vleeswaren geldt,
dient ernstig te worden betwijfeld, aangezien bij deze produkten toch
nog wel zodanige veranderingen optreden, dat een toepassing op grote
schaal niet op korte termij:! is te verwachten.

Dat wil overigens niet zeggen, dat in de toekomst met bestraling niet
bepaalde problemen zijn op te lossen, zoals bijvoorbeeld op het ogen-
blik in Groot-Brittannië gepland wordt, namelijk bestraling van ge-
ïmporteerd vlees, dat als hondevoer wordt gebruikt.

Aan de hand van de dia\'s over tijdsbemonstering is het mij opgevallen
dat om 10.30 uur het aantal kiemen opeens begon toe te nemen, mijn
vraag is nu, zijn deze kuikens afkomstig geweest uit hetzelfde hok?

2. hoe verloopt de bemonstering, hoe is dan de contaminatie langs de
slachtlijn?

Het is mij niet bekend of bij de onderzoekingen waarvan ik een dia
heb vertoond, in de slachterij salmonellae geïntroduceerd werden door
een nieuwe zending kuikens. De u vertoonde dia geeft een „ideaal"
beeld, dat wij slechts 1 maal gedurende zeer veel onderzoekingen heb-
ben gezien. Meestal vindt men enkele salmonellae gedurende de gehele
dag, op verschillende plaatsen van de slachtlijn. Hier echter was
duidelijk een verspreidingseffect van salmonellae aantoonbaar over de
gehele slachtlijn vanaf het moment van evisceratie.
Het aantal besmette kuikens dat aangevoerd werd kan niet zeer groot
zijn geweest, aangezien we in dat geval veel vaker een besmetting van
de kuikens tijdens de ontvedering zouden hebben geconstateerd.

Deze vraag heb ik gesteld, omdat ik er graag een wetenschappelijk
antwoord op zou willen hebben. Ook omdat die een beetje aansluit
op wat de heer Voeten heeft gezegd over de besmetting in de
hokken.

Als leek geloof ik, dat, als we \'s morgens beginnen in de slachterij met
een koppel kuikens uit een hok, dat duidelijk zichtbaar, vóórdat ze aan
de lijn hangt, vuil is, kale borsten heeft en onder de mestvlekken zit,
dat wij dan de hele dag extra besmetting menen tc kunnen vaststellen,
en dat die er de hele dag in blijft.

Zoals we gehoord hebben begint de schone slachterij met een laag
kiemgehalte en als dan in de loop van de dag na 10.30 uur - 11.00 uur
er plaatselijk een sterke stijging plaatsvindt, hoeft dat niet aan de
slachterij zelf te liggen. Dan kan het zijn dat er na een schoon koppel
een vuil koppel komt.

We zouden er mee gediend zijn altijd uiterlijk schone kuikens te ont-
vangen; omdat het euvel van vuile kuikens niet helemaal uit te bannen
is, zou de slachterij er met de aanvoerplanning, na voorafgaande in-
spectie van de hokken, rekening mee moeten houden dat de vuile
koppels het laatst geslacht worden.

Het beste zou natuurlijk zijn, dat de hygiëne voor wat betreft de be-
smetting van salmonellae aangepakt zou kunnen worden in déze fase
voor de slachterij.

Ik geloof namelijk, ik kan het niet bewijzen, dat het peil van de be-
smetting op de kuikens die in de slachthuizen binnenkomen niet hoger
hoeft te worden in de slachterij zèlf, mits voldoende sanitaire en hy-
giënische maatregelen zijn genomen.

In de eerste plaats is de graad van bevuiling van de kuikens geen
criterium over het al of niet met Salmonella besmet zijn. Ik heb vele
koppels gezien die bijzonder mooi waren en toch besmet met Salmo-
nella en andersom zullen er ook wel koppels geweest zijn. Het is erg
moeilijk om deze relatie te leggen.

Er wordt wel eens gesproken over keuring vóór de slacht en ook bij
slachtkuikens, maar ik denk dat de resultaten van een dergelijke
keuring bijzonder gering zouden zijn. Men moet al heel ernstig zieke
koppels hebben met duidelijke verschijnselen en grote verschillen in
ontwikkeling, wil dit opvallen. Maar als men begint met grote koppels
kuikens van 20 per m\'^ en dan 10.000 tot 15.000 bij elkaar in hokken,
die 60 m lang en 40 m breed zijn, dan wordt het vrijwel ondoenlijk
hier een werkelijk goede keuring uit te voeren.

1. De heer Van den Ing vraagt zich af, of het doel de middelen
wel heiligt (dat doel gaat astronomische bedragen kosten).

Op wetenschappelijke gronden is het beter geen braadkuikens meer
te consumeren, maar wat zijn de aanwijsbare direkte gevolgen van
het voorkomen van Salmonella op braadkuikens — die uitsluitend
gebraden worden gebruikt — voor de volksgezondheid.

2. De heer Van den fng heeft geen bezwaar tegen een pluimvee-
keuringswet, maar die zou dan ook in de E.E.G.-landen en U.S.A.
moeten gelden.

Wat de eerste vraag betreft kan worden gewezen op enkele recente
publikaties, voornamelijk afkomstig uit Groot-Brittannië, waarin ver-
schillende Salmonella-epidemieën worden beschreven, veroorzaakt door
gebraden kippen.

Hierbij is het zeer waarschijnlijk, dat verwerking van gebraden ge-
vogelte op oppervlakten geschiedde waar ook rauwe en vers ontdooide
kippen werden verwerkt. Het is duidelijk dat hierbij op de warme ge-
braden kippen uitermate gunstige condities aanwezig zijn voor de
vermeerdering van kiemen.

Isenbügel, E.: Ziervogelerkrankungen. Schweiz. Arch. Tierheilk. 111.
De auteur geeft zijn klinische ervaringen weer, gebaseerd op meer dan 3000 pa-
tiënten. Het behandelen van kooivogels wordt slechts mogelijk gemaakt doordat het
er om gaat ideeele waarden te behouden en de rentabiliteit een geringe rol speelt.
Deze sfeer spiegelt zich af in de aard der aandoeningen, waarbij het percentage ge-
vallen van ernstige besmettelijke ziekten, die met grote verliezen gepaard gaan, ge-
ringer was dan in andere landen waar grote fokkers zich met hun problemen tot de
dierenarts wenden.

Fracturen genezen bij vogels snel, poten in 10-12 dagen, vleugels in ± 19 dagen.
Fixatie van ongecompliceerde vleugelfracturen tegen het lichaam, in fysiologische,
maximaal gebogen houding, met behulp van tesaband. Loopbenen kunnen gespalkt
worden met een gespleten veerschacht, dat met collodium vastgekit wordt. Bij open,
gecompliceerde fracturen moet er vaak geamputeerd worden. Door vervuiling, be-
vriezen of verbranden misvormde tenen, kan men verbeteren door herhaald baden;
mechanisch verwijderen van korsten en hoornschilfers; invetten met salicylzalf.
De auteur maakt onderscheid tussen „harde krop" door verstopping met voer en
„zachte krop" door een catarrale ontsteking. De eerste wordt behandeld door de krop
leeg te spoelen met een zwakke terramycine oplossing, de tweede door 3 maal daags
1 druppel 0,1% zoutzuur te geven, naast terramycine in het drinkwater en het be-
schikbaar stellen van licht verteerbaar voedsel.

Behandelingspogingen van gewrichtsjicht gaven geen resultaten. Bij sterk verzwakte
vogels kan men niet volstaan met medicamenten door het drinkwater, dan moet ten-
minste 24 uur elke 3-5 uur water met druivensuiker en multivitaminen in de snavel
ingegeven worden.

Enige aanwijzingen over methode van onderzoek en narcose en een lijst van thera-
peutica met hun doseringen voor vogels van verschillend gewicht, besluiten dit com-
pacte, bij uitstek op de praktijk gerichte overzicht, waarvan veel waardevolle details
slechts door kennisname van het origineel tot hun recht komen.
! i!- !j P. Zwart.

Bendig, J., H a c n e 1, H., M ö b r u s, G., S e t 1 a k, J. und W i e d u s b e r g, H.:
Die MikroÖkologie des Gastro-intestinaltraktes beim plötzlichen Kindstod. Zbl. Bakt
f Orig., 213,285, (1970).

Schrijvers onderzochten de maagdarmflora van 29 kinderen die op de leeftijd van
/a tot 22 maanden waren gestorven, waarbij in 24 gevallen de sectie op toxische
dyspepsie door darminfectie wees.

Slechts bij 3 kinderen werden geen of weinig micro-organismen in maag en dunne
darm aingetroffen. Overwegend obligaat anaerobe kiemen in de dikke darm ongeveer
50% (Bacteroides en Lactobacillus bifidus), minder dan 5% aeroben (E. coli, strep-
tokokken enz.) en minder dan 0,01% Proteus, stafylokokken en Klebsiella-entero-
bacter blijkbaar de normale toestand. Ref.).

In 21 gevallen daarentegen werden grote aantallen aerobe bacteriën in maag en dar-
men aangetroffen. In de dikke darm geen of bijna geen L. bifidus, ongeveer evenveel
Bacterodes als aeroben (coliachtigen, streptokokken, aerobe lactobacillen).
Facultatief pathogene bacteriën werden frequent in de dunne darm aangetoond, b.v.
Staph. lureus bij 20 kinderen en Klebsiella-enterobacter bij 15.

(Dit zijn zeer belangwekkende gegevens in verband met analoge gevallen bij dieren.
Ref.)

M.\\MMATUMOREN BIJ DE KOE; FIBROSARCOOM \\\'AN DE MAMMA.
P o v e y, R. C. and Osborne, D.: Mammary Gland Neoplasia in the Cow.
Path. Vet., 6, 502, (1969).

Uit de literatuur blijkt dat slechts zeer sporadisch mammatumoren bij koeien voor-
komen. Behalve tumoren (meest papillomen en carcinomen) welke in de nier zelf
ontstaan, wordt dit orgaan soms doorgroeid door huidtumoren (plaveiselcelcarcino-
men, melanomen).

Een 4-jarige koe wordt beschreven die sinds haar laatste kalf achteruit gegaan was.
Het dier was koortsig en het uier was sterk verdikt. Uit de melk werd Staphylococcus
pyogenes gekweekt.

Door toediening van o.xytracycline bleek de temperatuur te dalen; de zwelling van
het uier bleef bestaan en de algemene toestand werd zo slecht dat het dier ge-
slacht werd.

Bij sectie werd een 45 x 40 x 25 cm grote centrale necrotische goed begrensde tumor
in het uier gevonden. Het microscopische aspect van de tumor kwam grotendeels
overeen met die van een fibrosarcoom (een chronische proliferatieve ontsteking werd
uitgesloten), echter er waren zeer veel meerkernige reuscellen. Er waren geen me-
tastasen gevonden. Wel was de lever door leverbotten aangetast.

De tijdens het leven waargenomen verhoogde S.G.O.T. waarde werd door de schrij-
vers niet met de leverziekte in verband gebracht maar met de sterke centrale necrose
in de tumor.

Heller, R. A.: Urolithiasis in a Cat. Southwestern Vet., XXIII, 129, (1970).
Grote blaasstenen komen bij katten zelden voor. De auteur maakt gewag van twee
gevallen.

Het eerste betrof een toevallige sectiebevinding bij een kat, die was afgemaakt wegens
ernstige zenuwverschijnselen. Het dier had nooit incontinentie of hematurie vertoond.
Het tweede betrof een 5 jaar-oude gecastreerde kater, die werd aangeboden met de
klachten: hematurie en frequent urineren gedurende negen maanden. Bij onderzoek
waren de slijmvliezen enigzins bleek, buikpalpatie was pijnlijk cn de blaas voelde
verdikt aan, hoewel toen geen steen voelbaar was. Bij het laboratoriumonderzoek viel
het meest op dat de urine geen kristallen bevatten. Het bloed vertoonde een verhoogd
aantal eosinofielen. Op het pneumocystogram waren twee blaasstenen te zien. Deze
werden chirurgisch verwijderd na methoxyflurancc-narcose met een premedicatie van
atropine s.c. De blaas werd gesloten met 3-0 medium chroomcatgut, de linea alba
met 2-0 medium chroomcatgut, de subcutis met een doorlopende hechting van het-
zelfde materiaal en ten slotte de huid met 4-0 stainless steel. Daarna werd de kat een
breedspectrumantibioticum, Renzx)l, en een speciaal dieet toegediend.

H a t f i e 1 d, E. E., S c h e 11 i n g, G. T., N i m r i c k, K., D r i e d g e r, A., P e t e r,
P. and Peterson, A.: Level of amino acids in ruminant diets has major in-
fluence on performance. Illinois Res., 12, 18, (1970).

De laatste jaren werd algemeen aangenomen dat de aard van het eiwit van het
rantsoen voor herkauwers niet belangrijk was, omdat de in de voormagen aanwezige

micro-organismen wel zorgden voor een adequate ombouw van het voereiwit. Men
stond op het standpunt dat, als maar een voldoende hoeveelheid eiwit werd opgeno-
men, men zich over de aminozuurvoorziening van de herkauwer geen zorgen hoefde te
maken. Dat standpunt is nog wel juist als men zich tevreden stelt met de prestaties
van de dieren zoals die momenteel worden verkregen.

Recentelijk hebben schrijvers echter, door verschillende mengsels aminozuren met een
sonde voorbij de voormagen rechtstreeks in de lebmaag te brengen, kunnen bewijzen,
dat de hoeveelheid en de aard van de voor resorptie vanuit de darm beschikbaar ko-
mende aminozuren wel degelijk van invloed kunnen zijn op de groei van jonge her-
kauwers. Daarbij werd dus de microbiële afbraak van de eiwitten (aminozuren) on-
mogelijk gemaakt.

\'I\'eneinde na te gaan in hoeverre dit principe voor de praktijk van de herkauwers-
voeding ]jerspectieven kan bieden werden eerst in vitro proeven genomen, waarbij
eiwitten met verschillende chemische stoffen werden voorbehandeld om na te gaan in
hoeverre deze behandelingen een bescherming geven tegen een afbraak door pens-
bacteriën. Toen deze proeven een positief resultaat opleverden is men met in vivo
proeven begonnen. Als bruikbare „eiwitbeschermende stoffen" werden gevonden:
tannine, formaldehyde, glyoxal en glutaaraldehyde. Sojameel werd met deze stoffen
behandeld en vervolgens aan lammeren en runderen verstrekt. Daarbij bleek, dat
de stikstofbalans sterker positief werd als behandeld inplaats van onbehandeld soja-
meel werd gevoerd. Bovendien groeiden de dieren sneller dan de controledieren.
De volgende tabel geeft een indruk van de verschillen, die met 5 groepen van elk
15 jonge ossen werden verkregen:

Helaas wordt in deze voorlopige publikatie niet aangegeven in hoeverre deze ver-
kregen verschillen significant bleken te zijn. Th. de Groot.

Het eerste deel van het boek, behandelende o.m. de tuberculose, de tuberculine en de

bestrijding der runder-t.b.c. in de U.S..A., is geschreven door Myers, medicus en

Het tweede deel, waarin vooral besproken wordt de situatie t.a.v. de bovine-t.b.c. in
de overige landen der wereld, is van de hand van S t e e 1 e, veterinair verbonden
aan de Public Health Service van de U.S.A.

Het eerste deel vooral vormt één pleidooi voor het gebruik van tuberculine als de
basis voor de bestrijding van tuberculose bij het rund èn bij de mens.
De bestrijding bij het rund, welke in de U.S..A. al opgezet is in 1917 en in het begin
der twintiger jaren goed van de grond kwam, is in haar opzet niet weer gewijzigd,
d.w.z, regelmatig tuberculineren en de reaktoren slachten. Werden aanvankelijk de
tuberculinaties verricht door staatsdierenartsen, gelijdelijk werden steeds meer andere
dierenartsen ingeschakeld. Op het hoogtepunt der tuberculinaties (in 1935 ruim
25 miljoen) zijn ook een 500-tal lekenkrachten hier bij ingezet.

Het streven was gericlit op het verkrijgen van een „modified accredited area", d.w.z.
een gebied waar bij het laatste onderzoek hoogstens 0.5% der dieren reageerde. Als
dit bereikt was werd dat gebied na 3 jaar opnieuw onderzocht en gesaneerd. In 1928
had de eerste staat en in 1940 hadden alle staten dit punt bereikt (Californië \'t
laatst).

Daarbij moet bedacht worden dat in 1922 slecht 3.5% der onderzochte dieren rea-
geerde.

Het gevoel kwam dat men er was, met gevolg dat de animo verslapte en men slechts
langzaam vorderde naar het einddoel: uitroeiing der t.b.c. Er kwam zelfs een duide-
lijke terugslag in de jaren \'55 tot \'60 (reaktie-percentage steeg van 0.11 tot 0.23) en
men vindt nu nog 6 tuberculeuze dieren op de 10.000 onderzochte.
Het trage verloop in de eindfase, de moeilijkheden om van de grond te komen, het
vele werk dat verzet moest worden om tot een goede organisatie en goede financiële
steun te komen, de tegenstand die aanvankelijk van vele kanten kwam (zoals de
„cattle testing war" in Iowa in 1931), worden helder en prettig leesbaar beschreven.
Ten aanzien van de economie van de bestrijding wordt gesteld dat het succes hiervan
de boeren nu jaarlijks $ 150.000.000 bespaart, waar tegenover staat een bedrag aan
subsidie van ruim $ 435.000.000 gedurende 50 jaar bestrijding.

De teruggang der tuberculose bij de varkens (aanvankelijk vond men bij 15% der
geslachte varkens t.b.c., nu nog bij 1.5%) werd door de bestrijding der runder-t.b.c.
in de hand gewerkt. Daarnaast is de maatregel een premie te geven voor de aanvoer
van gemerkte varkens aan het abattoir, een goede steun geweest voor het opsporen
van smetstofbronnen ook bij het rund (t.b.c. bij varkens is thans meestal van het
aviaire type).

Myers gaat nog al te keer tegen zijn collegae medici, die hij verwijt voor de mens
maar niet de juiste conclusie te willen of te kunnen trekken uit de veterinaire erva-
ring dat de systematische tuberculinatie de enige juiste basis is voor een bestrijding
der t.b.c. Hij stelt: „medical profession is forty years behind veterinarians in tuber-
culosis eradication".

Het tweede deel van het boek geeft min of meer uitvoerige informaties over de stand
van zaken bij de bestrijding der t.b.c. in de diverse landen. Vooral van die landen,
waarvan authentieke bronnen zijn aangeboord, worden vrij uitvoerige gegevens
vermeld (b.v. Denemarken en Zweden). Aan andere landen, zoals Nederland,
wordt nauwelijks een halve bladzijde gewijd. Daarbij vraagt men zich wel af hoe
betrouwbaar de informatie dan wel is. Over Nederland is deze n.1. beslist onjuist,
als gesteld wordt dat tot 1950 hier volgens het systeem Ostertag werd gewerkt en
dat tot dien de toestand stationair bleef.

Zowel het eerste is onjuist (de tuberculinatie is hier alijd de basis van de bestrijding
geweest, d.i. methode Bang), als het tweede; de sterke daling van het reaktie-per-
centage maakte het juist mogelijk vanaf 1950 met de systematische slachting der
reaktoren te beginnen. Als de schrijver verder stelt dat „with the encouragement
of international assistance agencies and Marshall Plan aid the veterinary officials
presented a plan for bovine Tuberculosis Control based on the tuberculin test and
removal of positive reactors" krijgt men de indruk, dat de Amerikanen ons geleerd
hebben hoe wij de runder t.b.c. moesten bestrijden!

Het boek is, zoals gezegd, prettig leesbaar en het geeft veel informatie. Vooral voor
de veterinairen, die belast zijn met de t.b.c.-bestrijding in landen waar dat probleem
nog niet is opgelost, is bestudering van dit boek leerzaam. Juist ook omdat de moei-
lijkheden en tekortkomingen niet worden verzwegen.

Men mist in het boek echter de concrete vraag waarom de U.S.A. er 50 jaar over
heeft moeten doen om te komen van een reaktiepcrcentage van amper 4 tot vrijwel
O, terwijl er andere landen zijn met een veel slechtere start die dit karwei in veel
kortere tijd opknapten. Dit laat zich n.1. niet alleen verklaren met de verflauwde
animo na 1940.

Het antwoord op deze vraag zal vooral gezocht moeten worden in een te groot
interval (3 jaar) bij de systematische tuberculinaties direct al in het begin en in
een onvoldoende beheersen van de identificatie en registratie der runderen waar-
door o.m. de t.b.c. vrije certificaten minder betrouwbaar zijn.

Dit zijn zeer essentiële punten bij de opzet van een goed bestrijdingsprogramma;
gaat men hieraan te veel voorbij, om welke redenen dan ook, dan wordt de weg
naar het einddoel heel wat langer.

Ten vervolge op hetgeen op pagina 1278 (aflevering 24, 1970) van dit Tijdschrift
werd medegedeeld, kan thans de volgende aanvulling worden gegeven.
In het antwoord op de vraag over de bevoegdheid van een dierenarts om als bio-
logieleraar bij het voortgezet middelbaar onderwijs te doceren werd melding gemaakt
van — voor zover ons bekend — één dierenarts die als onbevoegde leerkracht
werkzaam was (Tijdschr. Diergeneesk., 95, 1278, (1970)).

Inmiddels heeft deze dierenarts in november 1970 het bewijs van bekwaamheid van
de eerste graad ontvangen, hetgeen mogelijk was op grond van artikel 33 lid 2.
De tekst van dit artikel 33 lid 2 luidt:

In bijzondere gevallen kan Onze Minister aan personen die in een bepaald vak of
onderdeel van een vak door buitengewone bekwaamheid uitmunten, ten aanzien
van dit vak of dit onderdeel onthefifng verlenen van de gestelde eisen.

GEHELE LANDBOUWKUNDIG ONDERZOEK IN EEN OVERLEGORGAAN
Taak van de Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek TNO verbreed

Drie organisaties hebben besloten deel te nemen aan de werkzaamheden van de
Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek TNO, als centraal orgaan voor
overleg en samenwerking. Dit zijn het Bestuur van de Landbouwhogeschool, de Fa-
culteit der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te Utrecht en de Centrale Orga-
nisatie TNO namens het in geheel TNO voor de landbouw van belang zijnde
onderzoek.

Daar deze Raad reeds vanaf zijn instelling in 1956 bemoeienis had met de onder het
Ministerie van Landbouw en Visserij ressorterende instituten en proefstations, is thans
het gehele landbouwkundig onderzoek, voor zover door de overheid gefinancierd,
in één orgaan voor samenwerking en overleg verenigd. Bovendien is de reeds oude
band met de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen versterkt, omdat
de Raad naast het natuurwetenschappelijk onderzoek thans ook fïemoeienis heeft met
de „overige wetenschapsgebieden".

De in 1956 ingestelde Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek TNO was in
verschillende opzichten een voorloper van de dezer dagen door Minister Lardinois
geïnstalleerde nieuwe Raad.

In 1957 was er behoefte aan overleg tussen een beleidsvorming voor de onderzoek-
instellingen van het Ministerie van Landbouw en Visserij. De rechtsvorm en beheers-
regels werden uniform gemaakt en door een statutaire band met de Raad werd erin
voorzien dat deze ten aanzien van begroting, werkplan, bouw en dergelijke de
Minister kan adviseren en de coördinatie bevorderen. De Raad kreeg bovendien een
eigen begroting om onder meer het onderzoek te versterken waar dit uit hoofde van
de samenwerking gewenst was of onderzoek tot ontwikkeling te brengen dat door zijn
aard anders moeilijk van de grond zou komen.

Daar de Raad ook tot taak kreeg „te streven naar samenwerking met instellingen
voor hoger onderwijs" werden steeds de daarvoor in aanmerking komende hoog-
leraren of hun onderzoekers bij de werkgroepen, contactcommissies en coördinatie-
commissies betrokken. Bovendien werd een belangrijk deel van de gelden van de
Raad op instellingen voor hoger onderwijs besteed, bijvoorbeeld om het aantal
onderzoekers voor groeiende onderzoekgebieden te vergroten, nieuwe nog speculatief
geachte onderzoekprojecten te entameren of de wenselijk geachte onderzoekcapaci-
teit voor een bepaalde werkgroep praktisch te realiseren.

De Landbouwhogeschool nam daarnaast nog deel aan verschillende algemene aktivi-
teiten, zoals de studies over de technische toerusting, het gebruik en de inrichting
van fytotrons en klimaatkamers, de samenwerkingsvormen voor de in Oost-Flevoland
te stichten proefbedrijven en de bestudering van de analytische toerusting.

De ervaringen, die met de oude Raad werden opgedaan, hebben ongetwijfeld be-
vorderd dat men aan een overlegorgaan voor het gehele landbouwkundig onderzoek
is gaan denken.

Er moet daarnaast echter ook op enkele externe factoren worden gewezen. Op het
Ministerie van Landbouw en Visserij vond sedert 1957 tweemaal een reorganisatie
plaats, die wat het grootste gedeelte van het onderzoek betreft een concentrerende
tendens had. Hierdoor kon de bemoeienis van de Raad met deze instellingen minder
gedetailleerd worden en ontstond de mogelijkheid het werkterrein te verbreden.
De belangrijkste aanleiding voor het opstellen en aanvaarden van een voorstel voor
een nieuwe Raad is de ontwikkeling, die zich op het gebied van het wetenschaps-
beleid de laatste jaren heeft ingezet. De wetenschap heeft een zodanige omwenteling
in de maatschappij teweeggebracht, dat dit omgekeerd de houding van de maat-
schappij jegens haar niet onberoerd heeft gelaten. In zijn toespraak tot de jubilerende
Landbouwhogeschool in 1968 citeerde Minister Lardinois Prof. Hofstee: „Steeds min-
der zal de ontwikkeling van het wetenschappelijk onderzoek worden bepaald door
hetgeen de wetenschap in staat is te doen, maar door hetgeen de samenleving bereid
is en redelijkerwijs in staat is haar te laten doen."

Het laatste deel van dit citaat wijst op de eveneens groeiende behoefte van de maat-
schappij aan maatregelen, die een doelmatige benutting van de voor het onderzoek
beschikbaar gestelde gelden ondersteunen. De Minister deed in zijn toespraak dan ook
tevens een beroep op de Landbouwhogeschool zich te bezinnen op voorzieningen,
die een coördinatie van het gehele landbouwkundig onderzoek zouden bevorderen.
Dat dergelijke gedachten ook leefden bij de Faculteit der Diergeneeskunde bleek uit
de snelle en positieve reactie op het door de Centrale Organisatie TNO aan haar
gedane voorstel tot participatie in de nieuwe Raad.

De nieuwe Raad is evenals de oude een adviesorgaan. De taak is, zeer globaal, „te
bevorderen dat het toegepast wetenschappelijk onderzoek op de meest doelmatige
wijze dienstbaar wordt gemaakt aan de landbouw". Vergeleken met het reglement
van de oude Raad valt hier het wegvallen van het woordje „natuurwetenschappelijk"
op; de nieuwe Raad krijgt namelijk te maken met alle vakgebieden, iets wat ook
door de Landbouwhogeschool was gevraagd. Om deze reden heeft de Kon. Ned.
Akademie van Wetenschappen naast de voorzitter van de Biologische Sectie als haar
tweede vertegenwoordiger de voorzitter van de Sociale Raad aangewezen.
Het „dienstbaar maken" kan plaatsvinden door het organiseren van een optimale
samenwerking en taakverdeling en door het vervullen van een aantal specifieke taken,
die voor een deel met de eerste samenhangen.

Wat dit laatste betreft kan bijvorbeeld worden gewezen op de taak periodiek een
overzicht op te stellen van de resultaten en van de behoeften aan onderzoek, zodat
uit de confrontatie hiervan een indicatie voor het te ontwikkelen programma kan
worden verkregen. Het onderzoekprogramma kan zowel uit de in de praktijk heer-
sende problemen als uit de ontwikkeling van de wetenschap voortvloeien. Voor het
signaleren en waarderen daarvan zal de Raad zich moeten voorzien van advies-
organen. Deze moeten de inspraak van de afnemers van de resultaten, van hen die
een wetenschappelijke sector overzien en/of verantwoordelijkheid dragen voor de uit-
voering van het onderzoek, tot zijn recht laten komen.

Bij het omvangrijke onderzoek waar de Raad mee te maken heeft is dit niet mogelijk
zonder een effectieve administratie-ordening. Daarom heeft de Raad ook tot taak
alle onderzoekingen systematisch te registreren. De enkele jaren geleden voor de
instituten ingevoerde projectenadministratie zal hierbij ongetwijfeld als voorbeeld
dienen.

Daar een goede projectenadministratie naast een goede typering van het onderzoek
en van het te verwacthen onderzoekresultaat ook inzicht geeft in de met het onder-
zoek gemoeide kosten, kan de relatie tussen deze twee factoren worden bestudeerd

(economische evaluatie). Het resultaat van deze studies, waar de Raad zich met
gepaste voorzichtigheid aan zal wijden, verschaft een zeer nuttige informatie aan
de reeds genoemde adviesorganen van de Raad.

Een nieuwe taak is ook het bestuderen van de organisatorische aspecten van het
landbouwkundig onderzoek, in het Engels aangeduid als „research management".
Evenals bij de evaluatie zal worden getracht deze taak zoveel mogelijk in samen-
werking met de deskundigen uit de verschillende onderzoekorganisaties aan te pakken.
Niet nieuw, maar blijvend acuteel, is het leveren van een bijdrage aan wat het regle-
ment „een goede inrichting" van het landbouwkundig onderzoek noemt. De oude
Raad beeft op dit punt reeds verschillende aktiviteiten ontwikkeld, zoals die ten aan-
zien van de technische toerusting, gebruik en inrichting van fytotrons en klimaat-
kamers en analytische toerusting.

Het effectueren van de eerstgenoemde en de beangrijkste taak, overleg en samen-
werking, hangt in belangrijke mate van de Raad zelf af. De bovengenoemde taak-
onderdelen dragen ook hiertoe bij, maar de concretisering ervan wordt bepaald door
bet beleid dat de in de Raad deelnemende onderzoekorganisaties in onderling overleg
voeren.

Dat de gedachte, het overleg een overwegende rol te laten spelen, een belangrijk
aspect is geweest bij bet opstellen van het nieuwe reglement, moge blijken uit het
ontbreken van het woord „coördinatie" daarin. Hierbij kan men immers aan gezag
en „van boven af" denken. Aangezien dus de overheid naar „overleg" is uitgegaan,
kan, zolang de Raad nog in zijn eerste werkfase verkeert, daarover nog weinig worden
opgemerkt.

De Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek TNO heeft in zijn nieuwe
opzet niet meer tot taak zelf onderzoek te verrichten of daarvoor opdrachten te
geven.

De Raad had, toen bet vorige reglement nog van kracht was, een eigen begroting
om onderzoek te financieren, dat een nuttige aanvulling kon zijn op dat van de
instituten. Dit had o.m. betrekking op promotie-onderozek bij instellingen voor hoger
onderwijs in gebieden waar het aantal beschikbare onderzoekers te gering was, op
onderzoek van aan werkgroepen van de Raad deelnemende instellingen teneinde tot
een evenwichtig programma te komen, op onderzoek van speculatieve aard, dat eerst
na een aanloop in het programma van een onderzoekinstelling kon worden opge-
nomen of op onderzoek, dat gemeenschappelijk voor verschillende onderzoekorgani-
saties werd uitgevoerd.

Nu de Raad een orgaan is geworden ten behoeve van alle organisaties, die landbouw-
kundig onderzoek verrichten, was het wenselijk de vrije opstelling van de Raad te
onderstrepen door hem niet verantwoordelijk te laten zijn voor het beheer van eigen
onderzoek. De Centrale Organisatie TNO, die hier thans rechtstreeks verantwoorde-
lijk voor is geworden, heeft voor het beheer van dit onderzoek ingesteld een

waarvan Mej. A. Hoetin k, die voorheen werkzaam was bij de Raad, tot hoofd
is benoemd.

Het beheer van de lopende onderzoekingen is inmiddels aan deze sectie overgedragen.
Aanvragen om subsidie voor nieuwe onderzoekingen dienen voortaan tot deze sectie
te worden gericht. De „nieuwe" Raad adviseert de Centrale Organisatie TNO van-
zelfsprekend over haar onderzoek, nadat de sectie deze heeft voorgelegd. De Raad
blijft eveneens zelf verantwoordelijk voor coördinatie-commissies, werkgroepen e.d.
De sectie is daarin één van de deelnemende onderzoekorganen. Commissies van be-
heer, die zijn ingesteld om het beheer van Raadsprojekten te behartigen, ressorteren
in het vervolg onder de sectie.

De Nationale Raad en de Sectie zijn gevestigd op het Hoofdkantoor van de Organi-
satie TNO, Juliana van Stolberglaan 148, Postbus 297, Den Haag, tel. 070-814481.

Prof. Dr. H. Veldstra hoogleraar in de biochemie Centrale Organisatie TNO
(voorzitter), aan de Rijksuniversiteit

Dr. Ir. G. de Bakker Algemeen Directeur Land- Minister van Landbouw en
(Hd), bouwkundig Onderzoek Visserij

Prof. Ir. M. L. \'t Hart hoogleraar in de grasland- Bestuur van de Landbouw-
(lid), cultuur en landbouw- hogeschool

Prof. Dr. E. W. H O f s t e e hoogleraar in de sociologie Kon. Ned. Akademie van
(lid), en de sociografie aan de Wetenschappen

Ir. J. A. K n O b b o u t hoofd van de Afdeling Centrale Organisatie TNO
(lid), Koudetechniek van het

Ir. J. van Mameren voorzitter van de Voedings- Centrale Organisatie TNO
(lid), organisatie TNO

paard en herkauwer aan versiteit te Utrecht
de Faculteit der Dierge-
neeskunde van de Rijks-
universiteit te Utrecht

Ir. A. P. M i n d e r h O u d voorzitter van het bestuur Bestuur van de Landbouw-
(lid), van de Landbouwhoge- hogeschool

Prof. Dr. S. R. N u m a n s hoogleraar in de heelkunde Faculteit der Diergenees-
(lid), van de grote huisdieren kunde van de Rijksuni-

aan de Faculteit der versiteit te Utrecht
Diergeneeskunde van de
Rijksuniversiteit te
Utrecht

schappij tot bevordering Visserij
van landbouw, tuinbouw
en veeteelt in Zeeland en
Noord-Brabant

Prof. Dr. J. de Wilde hoogleraar in het dierkun- Bestuur van de Landbouw-
(lid), dig deel der planten- hogeschool

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

De laatste jaren kwam pseudo-vogelpest in Nederland slechts in zeer milde vorm
voor. De Veeartsenijkundige Dienst was dan ook van mening dat alleen in uitzon-
derlijke gevallen behoefte te worden overgegaan tot afmaken en destructie van
ziek en verdacht pluimvee op grond van de Vogelziektenwet. Doorgaans kon worden
volstaan met insluiting van de besmette bedrijven tot de ziekteverschijnselen waren
verdwenen.

Hierbij speelde ook het feit dat de Nederlandse pluimveestapel een vrij hoge graad
van onvatbaarheid bezat, een belangrijke rol.

Er werd namelijk op vrijwillige basis vrij veel tegen pseudo-vogelpest geënt volgens
een daartoe door de Gezondheidsdienst voor Pluimvee opgesteld schema.
Naarmate ons land echter langer vrij bleef van ernstige uitbraken, verslapte de be-
langstelling voor de vrijwiüige enting, wat bleek uit een vermindering van de afge-
nomen hoeveelheid entstoffen.

Van begin 1969 af is daarom, in samenwerking met de pluimveeorganisaties uit het
bedrijfsleven gestreefd naar een weer verhogen van de onvatbaarheid. Vooral van
de kant van het bedrijfsleven bestonden bezwaren tegen verplichte enting en
daarom werd volstaan met uitbreiding van de voorlichting aan pluimveehouders en
het propageren van de enting tegen pseudo-vogelpest.

De pogingen om de pluimveehouders tot enten te bewegen hadden helaas te weinig
resultaat en de gevolgen bleven niet uit. Het laatste halfjaar doen zich in toe-
nemende mate virulente gevallen van pseudo-vogelpest in Nederand voor. Hierbij
treedt grote sterfte onder het pluimvee op.

Het onschadlijk maken maken van de smetstofbronnen om het virus te elimineren,
heeft niet voldoende resultaat en het grijpt steeds verder om zich heen. Onder de
pluimveebedrijven die door de ziekte worden aangetast, is een hoog percentage
niet-geënt.

Er wordt kennelijk op vertrouwd dat de overheid alle pluimvee van door pseudo-
vogelpest aangetaste bedrijven overneemt en vernietigt en dat de eigenaars schade-
loos worden gestld. Het pluimvee van besmette bedrijven wordt echter alleen over-
genomen, indien dit voor de bestrijding van belang is.

In verband met het voorgaande en op grond van het feit, dat er voldoende effec-
tieve entstoffen beschikbaar zijn, heeft de minister van landbouw en visserij, ir. P. J.
Lardinois, besloten na 15 januari 1971 de vernietiging van pluimveestapels van
aangetaste bedrijven, met schadeloosstelling, te doen beëindigen. Pluimveehouders
hebben tot die tijd gelegenheid, hun dieren alsnog te enten en voldoende onvatbaar-
heid te laten verkrijgen. Dit zal ongetwijfeld een goede sdmulans zijn voor het
toepassen van de juiste enting, waarmee een voldoende barrière tegen deze virulente
vorm van de ziekte kan worden opgeworpen. Een aan de huidige situatie aangepast
entschema zal aan de pluimveehouders worden verstrekt.

Op 9, 10 en 11 december 1970 is te Lissabon een bijeenkomst van de Commissie
van de E.E.G. gehouden met de klassieke en Afrikaanse varkenspest als onderwerp.
Alle momenteel bekende wetenschappelijke gegevens over de bestrijding van beide
ziekten werden er uitgewisseld met het uiteindelijke doel te komen tot uniformering
van de varkenspestbestrijding in de E.E.G.-lidstaten.

Behalve medewerkers van de betrokken Veeartsenijkundige Diensten en wetenschap-
pelijke onderzoekers uit de verschillende landen, waren vertegenwoordigers van

Spanje en Portugal aanwezig, waar Afrikaanse varkenspest al jaren voorkomt.
Voor Nederland woonde Dr. K. G. R o b ij n s, inspecteur van de Veeartsenijkun-
dige Dienst, de besprekingen bij.

Over de eerste twee weken van november 1970 maakte Spanje melding van ge-
vallen van Afrikaanse varkenspest op 47 bedrijven. Van de 1433 op deze bedrijven
aanwezige varkens stierven er 375 aan de ziekte en 1058 dieren werden afgemaakt.
Tevens werd een rectificatie gegeven op de eerste twee weken van oktober 1970.
Over deze periode werden 74 bedrijven met 1160 varkens aangetast. Hiervan stier-
ven 154 dieren en 1006 werden afgemaakt.

In 12 districten van Portugal werden van 1 tot 15 november 1970 in totaal 34
bedrijven aangetast door Afrikaanse varkenspest. Van de 461 op deze bedrijven
aanwezige varkens stierven er 80 aan de ziekte en 381 dieren werden afgemaakt.

West-Duitsland had over oktober 1970 rabies in 136 gemeenten. Frankrijk telde
over die maand 29 gevallen bij 12 vossen, 11 runderen, 2 katten, een ree, een hond,
een steenmarter en een das en Denemarken 2 gevallen bij een marter en een vos.
Zwitserland had over oktober 36 gevallen bij 33 vossen, 2 dassen en een kat,
Luxemburg één geval bij een ree.

Oostenrijk meldde over de maanden september en oktober 27 gevallen bij 25 vossen
en 2 reeën.

Oost-Duitsland had over augustus 117 rabiesgevallen bij 74 vossen, 3 reeën, 7 run-
deren, 3 schapen, 7 marters, 3 dassen, 15 honden en 5 katten, Tsjecho-Slowakije
had over die maand gevallen in 15 gemeenten en Hongarije telde 11 gevallen.
Rusland meldde over september 65 gevallen van rabies en Griekenland 7.

In aansluiting op het bericht over het geval van mond- en klauwzeer van het type C
in West-Duitsland, maakte de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst te Bonn
bekend dat op 1 december 1970 een geval van het type Oi is geconstateerd te Mar-
burg. Alle maatregelen zijn genomen om uitbreiding te voorkomen.
De directeur van de Veeartsenijkundige Dienst te Ankara meldt dat van 1 oktober
tot 15 novembr 1970 in Anatolië in Turkije 59 bedrijven zijn aangetast door mond-
en klauwzeer. Hiervan zijn 53 gevallen tot dusver nader onderzocht, waarbij 8 van
het type A bleken te zijn en de overige van het type Oi.

14, Promotie collega J. Frens, Utrecht. 16.15 uur. Rijks universiteit Utrecht,
(pag. 133)

Amsterdam-Oost. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))
28, Promotie collega E. E. Kemperman, Wouvv\'. 16.15 uur Rijks universiteit

10, Groep K.I. en Zötechniek K.N.M.v.D. Studiebijeenkomst, 14.00 uur.
Jaarbeurs Congres- en Vergadercentrum, Utrecht, (pag. 132)

2, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
2—25, Cursus medische mycologie, (pag. 1099, (1970))

uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.
23, Post Academiale discussie avond. Koningszaal Artis, Plantage Midden-
laan, Amsterdam. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—19, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

22, Groep Directeuren v. Vleesk.d. en keurings.d.a. K.N.M.v.D. Vergadering.
26—29, Symposium over Circadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))
10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg, (pag.
961, (1970))

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres,
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970))

9, Afd. Noord-Holland, K.N.M.v.D., Ledenvergadering.
21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.

7— 9, Arzteverein Davos. VI Int. Symposium, Davos-Platz. (pag. 961, (1970))
December,

6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D., Ledenvergadering.

23—26, Int. Pig Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.L, München. (pag. 961, (1970))

Op 10 februari 1971 om 14.00 uur organiseert de Groep een studiebijeenkomst in het
Jaarbeurs Congres- en Vergadercentrum te Utrecht.

Een tweetal voordrachten zullen worden gehouden, n.1. over Biochemische aspecten
van en Voedingsaspecten in verband met slepende melkziekte (acetonemie).

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen:

I. Palgi, Obbinklaan 4, Utrecht.
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

J. W. Bakker, Amersfoortsestraat 130, Barneveld.
Mevr. T. A. Noorman-Beulink, Eikstraat 34, Utrecht.
J. H. Pol, c/o. Box 155, Mayville 48744, U.S.A.
Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen:

Vos, J. G.; adres gew. in: Vleuten, Burg. van de Heidelaan 34; tel. (03407) 224.

Op 4 december overleed coli. H. A. Kraneveld te Deventer op de leeftijd van 32 jr.

J. H. Pol, Fred. Hendrikstraat 144, Utrecht.
D. J. Poppema, Van Speykstraat 19, Utrecht.

A. J. Plaisier, Kvirartelstraat 57, Utrecht.
C. B. van der Sluijs, Hamlaan 4, Vleuten.
J. H. G. Velthuis, Leidseweg 115, Utrecht.

Op donderdag 14 januari 1971 om 16.15 uur hoopt collega J. Frens te Houten
aan de Rijksuniversiteit te Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld:
„Thermoregulatie en koorts. De invloed van bacteriële lipopolysacchariden op de
thermoregulatie bij de geit".

Op donderdag 28 januari 1971 om 16.15 uur hoopt collega E. E. Kemperman te
Wouw aan de Rijksuniversiteit te Utrecht te promoveren op het proefschrift, ge-
titeld „Over de fenomenen recidief en „downer" bij paresis puerperalis bij het
rund".

Vraag nr. 42. Moet niet juist gewaarschuwd worden tegen het eten van lever en
daarvan afgeleide produkten omdat zich juist in dat orgaan bepaalde giftige pro-
dukten ter afbraak ophopen (met name insekticiden en onkruidbestrijdingsmidde-
len) ?

Antwoord. Vele door huisdieren opgenomen schadelijke stoffen hopen zich inder-
daad in de lever op.

Bij de chloorkoolwaterstofinsekticiden is het gehalte in vetweefsel echter nog wat
hoger.

Als de lever dit soort stoffen in 5 tot 10 maal hogere concentratie bevat dan ge-
middeld in de rest van de voor consumptie bestemde delen van een slachtdier en
als de lever daarvan 3% weegt, dan zou, door het niet gebruiken van de lever,
13-24% van het anders in de voeding verschenen quantum schadelijke stoffen
komen te vervallen.

Ik meen dat dit niet de moeite waard is tegen de achtergrond van een dergelijk
ingrijpende maatregel als het afraden van de consumptie van lever.
De voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong hebben zeker overwegend bijgedragen
tot de huidige belasting met presistente insekticiden in menselijke weefsels. De hier-
tegen gerezen bezwaren zijn mede met het oog op de toekomstige ontwikkelingen
voldoende gemotiveerd om de belasting van ons milieu, inclusief de voeding, met
deze stoffen tegen te gaan, maar bij mijn weten loopt thans geen enkele consument
enig gevaar door het opnemen van dit soort residu\'s, zodat „noodmaatregelen" zeker
overbodig zijn.

Dit geldt eveneens de residu\'s van andere stoffen die incidenteel, b.v. door veterinair
therapeutisch gebruik, in vlees of lever zouden kunnen voorkomen.

Als prophylaxe en therapie
het meest aangewezen
middel, want een UTERUS
schuimtablet bevat 500 mg
TERRAMYCINE R*

Een overzicht wordt gegeven van de aanleiding, de probleemstelling, de resul-
taten en de conclusies van een onderzoek betreffende keukenzout in de rundvee-
voeding. Hierbij werd vooral gelet op de fysiologische aspecten van keukenzout-
verstrekking in natriuraarme en niet-natriumarme rantsoenen.

Aanleiding tot het hier beschreven onderzoek was het voorkomen bij
Nederlands rundvee van deficiënte en overmatige Na-voorzieningen.
Het werd daarom interessant geacht om de fysiologische, c.q. pathologische
gevolgen na te gaan van de verstrekking van keukenzout in Na-arme en
niet-Na-arme rantsoenen. In het eerste geval is het zout bestudeerd als
„voedingsstof" en in het tweede geval als „actieve" stof. Door de CI-
voorziening steeds voldoende te houden heeft de verstrekking van zout als
voedingsstof tot gevolg gehad dat uitsluitend Na-gebrek symptomen wor-
den opgeheven. Zout als actieve stof wil zeggen: de werkzaamheid van
keukenzout boven de primaire behoeftevoorziening aan Na of Cl. Deze
werkzaamheid kan uiteraard ook zoutvergiftiging inhouden, ofschoon het
onderhavige onderzoek het veld van de toxiciteit van het zout slechts
zijdelings raakt.

1. De Na-behoefte van jongvee en van droogstaande, lacterende en af-
kalvende volwassen koeien.

2. De ontwikkeling en toetsing van diagnostica ter vaststelling van een
krappe Na-voorziening.

3. De reacties van het dier in gezondheid, produktie en fysiologisch-
chemische samenstelling van bloed, urine, speeksel, mest, melk en pens-
vocht op een wisselende Na-voorziening. Ook zijn dag-, jaar- en rant-
soeninvloeden op bepaalde fysiologische consequenties met betrekking
tot het rund onderzocht.

1. De invloed van NaCl bij een uit energetisch oogpunt niet optimale
voeding met het doel om na te gaan of onder ongunstige omstandig-
heden een verhoogde Na-behoefte bestaat. De niet optimale voeding
bestond uit gedeeltelijke ondervoeding, het voeren van grassilage van
zeer matige kwaliteit en het aanbrengen van diverse rantsoenovergangen
in een proef met afkalvend vee.

2. De invloed van keukenzout ter voorkoming van het met de nage-
boorte blijven staan.

3. De invloed van plotselinge rantsoenovergangen en het verstrekken van
grote hoeveelheden water op de Na-, K-, Cl- en N-balans van koeien.

2 Dr. J. M. van Leeuwen; dierenarts aan het Instituut voor Veevoedingsonderzoek
„Hoorn", Keern 33, Hoorn.

5. De invloed van keukenzout, verstrekt als conserveermiddel in grassilages,
op het melkgevende rund, speciaal met betrekking tot de zouttolerantie.

6. Keukenzout als smaakcorrigens en als middel ter bevordering van de
ruwvoeropneming.

Het onderzoek zal in het navolgende met haar conclusies in het kort
worden samengevat.

Uit een opfokproef met 2 x 12 vrouwelijke M.R.IJ.-runderen bleek, dat
tot een leeftijd van 2^2 jaar geen verschillen optraden in gezondheid en
melkproduktie als gevolg van een voorziening met 0,07% natrium in de
droge stof van het rantsoen. Alleen speeksel- en urine-onderzoek gaven
aan, dat tijdens de lactatieperiode deze voorziening als „krap" gekwalifi-
ceerd kan worden.

Uit een voederproef met 2x9 tijdens de proef afkalvende zwartbonte
koeien bleken gezondheid en melkproduktie niet wezenlijk te veranderen
als gevolg van eenzelfde lage voorziening. Wel werden in de beide gevallen
2 maanden durende oud- en nieuwmelkse proefperioden onder andere
door de dieren een serie bezuinigingsmaatregelen toegepast om dit mogelijk
te maken. Zo ging in de urine, het speeksel, het pensvocht, de mest, het
bloed en de melk het Na-gehalte omlaag, terwijl met name in het speeksel,
het pensvocht en de mest het K-gehalte compensatoir steeg. In de urine
daalde het K-gehalte evenwel. Ook stegen de hematokriet en het hemoglo-
binepercentage (uitdroging van het dier en vermindering van het circule-
rend bloedvolume). De waterconsumptie per kg opgenomen droge stof ver-
toonde een lichte neiging tot stijgen (waarschijnlijk een hormonaal effect),
terwijl de Ga-concentratie in het bloedplasma in de oudmelkse periode
verlaagd en in de versmelkse periode relatief verhoogd bleek te zijn. (Dit
opent misschien bepaalde perspectieven voor de preventie van melkziekte).
Tijdens de droogstandperiode van 2 maanden verdwenen voornoemde
biochemische veranderingen grotendeels, zodat in die tijd kennelijk bij
0,07% Na in de droge stof in de behoefte werd voorzien. Tijdens de partus
verliest het lichaam ongeveer 100 g Na en 150 g K.

Uit een periodenproef met 2x6 volwassen zwartbonte koeien bleken geen
verschillen in gezondheid en melkproduktie op te treden, wanneer achter-
eenvolgens gedurende 1 tot I/2 maand 0.07, 0.15, 0.20, 0.25 en 0.30% Na
in de droge stof van het rantsoen aanwezig was. Er werd een positieve
correlatie gevonden tussen het Na-gehalte van de ochtendurine (vóór
07.00 uur) en de hoeveelheid Na in het rantsoen boven de behoeftenorm
(r = -t- 0,66; P < 0,001). De behoeftenorm kon berekend worden op
0,15% Na in de droge stof van het rantsoen. Dit stemt overeen met de
gegevens van Kemp (1964). Bij 0,15% Na waren alle bezuinigingsmaat-
regelen afwezig (optimale voorziening), terwijl bij 0,07% Na van een
krappe, deficiënte (suboptimale) voorziening gesproken kon worden,
waarbij het dier zijn natrium-reserve aansprak.

Zodra de Na-voorziening onvoldoende wordt, gaat de aldosteronspiegel in
het bloed omhoog (B1 a i r West e.a., 1965). Daardoor wordt het
mogelijk, dat via de urine in plaats van 2,5 a 3 g Na per dag (minimum-

evenwichtsbalans) slechts 0,5 g Na wordt uitgescheiden (Kemp e.a.,
1967). Aldosteron is een Na-retinerend, adaptief en mogelijk proflogistisch
hormoon van de bijnierschors (Selye, 1954).

Uit eigen experimenten kan worden afgeleid, dat gedurende de dag ver-
kregen urine met minder dat 1-1,5 mequ Nai/1 (± 2,5-3,5 mg%) een
belangrijke aanwijzing had kunnen geven voor het deficiënt zijn van de
Na-voorziening, ware het niet, dat normaliter het Na-gehalte van de
urine aan grote schommelingen onderhevig is en dat daardoor de inter-
pretatie van de uitkomsten bemoeilijkt wordt. Urine, verkregen in de
vroege ochtend (vóór 07.00-08.00 uur) of bij plotselinge rantsoenverande-
ringen (overgang van silage naar hooi), stress (partus) en flinke water-
opneming (b.v. door aanklevend water op gras) zou bovendien voor de
monsterneming ongeschikt zijn.

De eigenlijke diagnose kan dan ook beter door speekselonderzoek gesteld
worden, waarbij tevens een indruk omtrent de ernst van het Na-gebrek kan
worden verkregen.

Het speeksel werd verkregen door een sponsje bij de uitmonding van de
afvoerbuis van een parotisklier te houden. Berekend uit alle gegevens van
het onderhavige onderzoek kwam normaal in speeksel voor 146 ± 10 mequ
Na/1 en 8 ± 3 mequ K/1 (spreiding: 310-360 mg% Na en 20-40 mg%
K). Bij deficiënte Na-voorzieningen werd in het speeksel aangetroffen 126
±: 17 mequ Nal/1 en 24 ± 14 mequ K/1 (spreiding: 250-330 mg% Na en
40-140 mg% K). De som van Na -f K in speeksel bedroeg steeds 154 ±
9 mequ/1, bij deficiënte Na-voorzieningen mogelijk enkele mequ/1 lager
dan normaal. In het grensgebied tussen deficiënt en voldoende (hier van
310-330 mg% Na) wordt een scherpe diagnosestelling bemoeilijkt. Hier
kunnen monsterverontreinigingen door plantensappen of mondslijm, het
K-gehalte van het rantsoen, plotselinge rantsoenovergangen (silage naar
hooi) en stress-factoren naast de normale dier-variaties mede debet aan
zijn. In dergelijke gevallen zou onderzoek van het rantsoen op natrium-
gehalte uitsluitsel kunnen geven.

Ofschoon Na-deficiëntie in dit grensgebied bij kortdurende proeven nooit
met klinische verschijnselen gepaard is gegaan, dient misschien een voort-
durend verhoogde aldosteronspiegel in het bloed vooralsnog als minder
gewenst te worden beschouwd.

De Na- en K-gehalten van de mest staan meer dan die van het speeksel,
onder invloed van dag-, jaar- en rantsoenvariaties, zodat ze voor de diag-
nostiek van natriumgebrek van minder belang worden geacht. Dc Na- en
K-gehalten van bloedplasma en melk reageren te weinig om diagnostisch
van waarde te zijn. De stijging van de hematokriet en het hemoglobine-%
zijn voor ons doel niet voldoende specifiek.

Gedurende de lactatieperiode vertonen de Na-gehalten van speeksel en
melk een neiging tot stijgen, de K-gehalten een neiging tot dalen.
De waterconsumptie (inclusief het in het voer aanwezige water) per kg
opgenomen droge stof bedraagt normaal ongeveer 5 1. In de eerste 2
maanden na de partus is deze consumptie gestegen tot gemiddeld 5,6 1
(cortison-effect), in de tweede helft van de graviditeit daalt de water-
consumptie tot 4,5 1 per kg opgenomen droge stof (oestron-effect).

Rond en vlak na de partus zijn de Na-gehalten van speeksel, urine, en
mest in de regel verlaagd. Het K-gehalte van het bloedplasma is dan wat
verhoogd. Het hemoglobinegehalte en de hematokriet zijn enige dagen na
de partus verhoogd, maar kunnen tijdens de volgende 3 maanden ca. 10%
beneden de normaalwaarden liggen (bedragen dan resp. ± 10 g% en
± 28 vol.%).

In de vroege ochtend (04.00-08.00 uur) zijn de Na-gehalten van urme,
speeksel en mest in de regel lager dan tijdens de rest van de dag. Dit kan
verklaard worden via de activiteit van het hypothalamushypofyse-bijnier-
systeem (Larvor e.a., 1959), waarbij het cortison vermoedelijk een
belangrijke rol vervult. Cortison zou een geringe Na-retinerende en een
sterke glomerulus-filtratie bevorderende werking hebben (Lipsett e.a.,
1961). Ook rond en na de partus is de cortisonproduktie toegenomen
(Shaw e.a., 1952).

Het anorganisch fosfaatgehalte van bloedplasma was op stal vaak aan-
zienlijk hoger dan in de wei.

Voeding beneden de zetmeelwaardenorm heeft in een enkel geval het
Na-gehalte van het speeksel wezenlijk verlaagd.

Het soortelijk gewicht van de urine is sterk gecorreleerd aan het K-gehalte
van de urine (r = -f 0,93) en dus ook aan het K-gehalte van het rantsoen.
Dit werd vastgesteld bij praktisch gelijke eiwitvoorzieningen van het dier.
Ammoniumoxalaat als anticoagulum verhoogt ten opzichte van Na-
heparine het K-gehalte van bloedplasma en de hematokriet met ongeveer
11%.

Uit een tweede voederproef met 2x9 tijdens de proef afkalvende zwart-
bonte koeien bleek, dat de dieren van de groep met 0,15% Na in de
droge stof van het rantsoen na de partus wat minder van de (boterzuur-
rijke) silage aten, een verlaagd boterzuurpercentage in de pensvloeistof
hadden, alsook een lager melkvetgehalte, een hoger K-gehalte in het
bloedplasma, een lager aantal eosinofiele cellen per mm^ bloed en een
iets lager Na-gehalte in het speeksel vertoonden dan de dieren van de
groep die gevoerd werd met een rantsoen, dat 0,35% Na in de droge stof
bevatte. De eerste groep had echter ongelukkigerwijs meer last gehad van
urogenitaal-aandoeningen in aansluiting op de partus dan de tweede
groep, hetgeen de uitkomsten aanzienlijk kan hebben beïnvloed. Volgens
urine- en speekselonderzoek was er geen Na-gebrek in het spel. Voor-
noemde verschillen in frequentie van urogenitaal aandoeningen werden
niet vastgesteld in een praktijkproef met 2 x 100 kalfkoeien, waarbij tevens
het aantal retentio secundinarum-gevallen niet bleek te verminderen als
extra zout werd gevoerd tijdens de droogstand.

De dieren, die met de nageboorte bleven staan, bleken vaak enkele jaren
ouder te zijn dan de overige dieren, enkele dagen vroeger af te kalven,
soms een wezenlijk verlaagd Na-gehalte te hebben in speeksel en mest
tijdens de droogstand evenals een 10% verlaagd hemoglobinegehalte, ter-
wijl na het afkalven gemiddeld 60% minder eosinofiele cellen per mm^
bloed dan normaal aanwezig bleek te zijn. Afgezien van het Hb-gehalte
kunnen de veranderingen in bloed, speeksel en mest bij beide voorgaande
proeven verband houden met een verhoogde cortisonproduktie, veroor-
zaakt door stress (Lipsett e.a., 1961). Een verhoogd K-gehalte in het

rantsoen bleek de waterconsumptie te verhogen, terwijl de Na-gehalten
van speeksel en pensvloeistof verlaagd werden.

Uit balansproeven met 4 koeien bleek een plotselinge overgang van 30 kg
„vochtige" silage naar 10 kg hooi gepaard te gaan met een minstens 3
dagen durende retentie van Na. Dit ging vergezeld van een verlaagd Na-
gehalte in speeksel, pensvocht, urine en mest en een geringe compensatoire
K-stijging in speeksel en pensvocht. Bij een voorziening van 0,22% Na in
de droge stof van het rantsoen hadden de dieren in het lichaam kennelijk
een „lokaal" (maagdarmkanaal) Na-gebrek. Het pensvloeistofvolume steeg
hierbij van gemiddeld 55 naar 68 liter. Bij de overgang van 10 kg hooi
naar 30 kg silage ontstonden negatieve Na-balansen zonder de begelei-
dende „aldosteronachtige" reacties. De verstoorde Na-balansen gingen ver-
gezeld van in dezelfde richting ( en —) verstoorde „schijnbare water-
balansen" en N-, K- en Cl-balansen.

120 liter water per dag, toegediend via een pensfistel, veroorzaakte een
ernstige verdunning van urine en pensvocht en in geringe mate van het
speeksel. De vertering van het voeder werd echter in het geheel niet bena-
deeld.

30 g Zout, gestrooid als smaakcorrigens op een slecht geslaagde grassilage
met een gehalte van 19% droge stof, had een tendens tot verbetering van
de opneming (3%). In verschillende andere gevallen was het effect van
het strooien van zout over het kuilvoer op de opneming echter nihil. Zout-
oplossing, gesprenkeld over het hooi vóór het voeren, heeft de voederwaarde
(via een betere vertering) niet beïnvloed.

Zout als conserveermiddel bij het ensileren (tot 4 a 6% in het verse gras)
verbeterde de kwaliteit en de voederwaarde van grassilages bij stijgende
hoeveelheden in toenemende mate. De samenstellende chemische bestand-
delen in procenten van de droge stof namen echter af, het materiaal werd
droger, de verteerbaarheid nam toe en indien voldoende (continu) drink-
water beschikbaar was, nam ook de droge-stofopneming toe, evenals de
voederwaarde-opneming. Bij 4,7% zout in de uiteindelijke silage ontstond
een neiging tot diarree, een (systolische) bloeddruk verhoging van 10%,
esn verhoogd K- en Cl-gehalte van het bloedplasma, een verhoogd Cl-
gehalte van de melk, een verlaagde ZW-opneming en 2,5% gewichts-
verlies in 5 weken.

In het speeksel en in de urine werd het Na-gehalte door de zoutvoeding
hoger dan in het bloedplasma.

Werd meer dan 1,5 a 2% zout in de droge stof van het rantsoen gegeven,
dan dronken de koeien gemiddeld 44 ml water per g zout extra om het
surplus aan NaCl uit te scheiden. Het aantal eosinofiele cellen per mm-\'\'
bloed was tijdens de voeding van zoutrijke silage verlaagd, hetgeen zou
kunnen wijzen op verhoogde stress-invloed.

The object of, the problems to be solved by, the results of and the conclusions to be
drawn from a study of sodium chloride in cattle feed are reviewed. Particular atten-
tion was paid to the physiological aspects of supplying sodium chloride in low-sodium
rations and rations which are not low in sodium.

Blair-West, J. R., B o 11, E., Boyd, G. W., Coghlan, J. P., Denton,
D. A., God ing, J. R., Weiler, S., W i n t o u r, M. and Wright, R. D.:
General biological aspects of salivary secretion in ruminants, in: Phys. of digestion
in the ruminant. Wash. (1965).

Kemp, A.: Sodium requirement of milking cows: balance trials with cows on rations
of freshly mown herbage and on winter ration. Neth. J. Agr. Sei., 12, 263, (1964).

Kemp, A. en G e u r i n k, J. H. : De beoordeling van de natriumvoorziening van
melkkoeien onder praktijkomstandigheden. Veeteelt- en Zuivelber., 10, 245, (1967).

L a r V O r, P. et B r o c h a r t, M. : Le rythme nycthéméral de la concentration en
minéraux de l\'urine et des fèces chez les bovins. Ann. de Zootechnie, 57, (1959).

L i p s e 11, M. B., Schwarz, C. L. and Thorn, N. A.: Hormonal control of
Na, K, Cl and H2O metabolism. Min. Metabolism IB (1961).

S e 1 y e. H.: Stress: Experimentelle Ergebnisse und deren Bedeutung für die Klinik.
Triangel I, (10), 214, (1954).

S h a w, J. C., H a t z i o 1 o s, B. C., L e f f e 1, E. C., C h u n g, A. C., G i 11, W. M.
and Gilbert, J.: Pituitary adrenal cortical syndrome in ketosis of dairy cows.
Agr. Expt. Sta. Un. Maryland, 139, (1952).

Het lymfoïde systeem heeft men lang beschouwd als het werkzame bestanddeel van
de immuniteit.

Door de onderzoekingen van de laatste jaren wordt nu algemeen erkend, dat bij zoog-
dieren de zwezerik (thymus) en bij vogels de Bursa Fabricii de primaire lymfoïde
organen zijn en een regelende werking uitoefenen op de rest van de lymfoïde weefsels;
zij maken de lymfocyten geschikt om met bepaalde antigenen te reageren.
Onderzoekingen bewijzen steeds meer en meer dat na de geboorte het beenmerg de
enige bron is van cellen van lymfoïde oorsprong.

Belangrijke recente ontdekkingen hebben er toe bijgedragen het begrip vast te leggen
van twee verschillende typen immuniteit: bij het eerste produceert een groep lym-
foïde cellen circulerende antistoffen die vervolgens reageren met de antigenen; bij
het tweede reageren de lymfoïde cellen (gevoelig gemaakte lymfocyten) zelf direct
met de antigenen.

Deze twee immuniteitssystemen schijnen in de meeste gevallen tegelijkertijd te func-
tioneren, maar tijdens de reactie van de gastheer tegen het agens beschermt de aan-
wezigheid van circulerende antistoffen onder bepaalde voorwaarden de antigenen van
het agens tegen de aanval van gevoelig gemaakte lymfocyten. Onder bepaalde om-
standigheden kan de reactie van de tot immunisatie in staat zijnde cellen bij het
contact met antigeen worden verklaard door de verdraagzaamheid op het gebied
van de immuniteit.

Bij proefnemingen op dieren heeft men aangetoond dat het bij het volwassen dier
mogelijk was de verdraagzaamheid op het gebied van immuniteit op te wekken,
zelfs met geringe hoeveelheden antigeen. Deze ontdekking kan in de praktijk grote
gevolgen hebben voor de toekomst van de orgaantransplantatie.

Escherichia coli with Resistance Factors in vegeta-
rians, babies and non-vegetarians

Er werd een onderzoek verricht naar het voorkomen van resistentiefactor dragende
Escherichia coli bacteriën bij personen die vlees eten, en bij personen die geen
vlees eten (vegetariërs en baby\'s jonger dan 6 maanden).

De werkhypothese bij dit onderzoek luidde dat het transport van resistente
Escherichia coli van slachtdieren via vlees en vleesprodukten naar de consument
de belangrijkste bron van infectie met resistente Escherichia coli voor de mens is.
Volgens deze hypothese verwachtten wij een significant verschil in het voorkomen
van resistente coli bij beide genoemde groepen; het voorkomen bij niet vlees eten-
de personen zou immers significant lager moeten zijn.

De resultaten van het onderzoek wezen echter uit dat het percentage personen met
resistente coli in de groep van de vegetariërs en baby\'s niet lager was dan dat in de
groep van de vlees etende personen. Er kan op grond van dit onderzoek niet wor-
den geconcludeerd welke rol vlees en vleesprodukten spelen als bron van infectie
met resistente coli bij de mens, wel kan worden gesteld dat vlees en vleesprodukten
niet de enige bron van infectie zijn.

In vele landen worden kleine hoeveelheden antibiotica (o.a. penicilline,
streptomycine, tetracycline) aan veevoeders toegevoegd om daardoor de
groei der dieren te bevorderen. Deze hoeveelheden liggen in de orde van
10 delen per miljoen (dpm). Daarnaast worden iets grotere hoeveelheden
toegevoegd (tot 100 dpm) om bepaalde groepen dieren tegen een aantal
opfokziekten te beschermen. Dit zogenaamde niet-medische gebruik van
antibiotica heeft geleid tot het ontstaan van een reservoir van Entero-
bacteriaceae, vooral E. coli, die resistent zijn tegen één of meer van deze
stoffen (Starr en Reynolds, 1951; Smith en Crabb, 1957;
Guinée, 1963). De resistentie blijkt voor een belangrijk deel te worden
veroorzaakt door de aanwezigheid van functionele resistentie-factoren
(R-factoren) (Smith en Halls, 1966; Walton, 1966; Bul ling
et al., 1968). Deze R-factoren ktmnen in principe worden overgedragen
naar alle genera der Enterobacteriaceae. Indien de R-factor dragende
(R ) stammen van dieren in de mensenwereld geraken, bestaat in prin-
cipe de mogelijkheid dat de R-factoren worden overgedragen naar patho-
gene micro-organismen (Salmonella, Shigella). Een antibiotische therapie
van infecties, veroorzaakt door deze resistente micro-organismen, kan dan
worden bemoeilijkt (Watanabe, 1963; Lebeck 1963).
Het is daarom van belang de rol van het bovengenoemde dierlijk reservoir
van R E. coli te onderzoeken. Dit wordt echter in sterke mate bemoeilijkt
doordat E. coli welhaast overal voorkomt. Voor Nederland kan men de

) De Engelse versie van dit artikel verscheen in Appl. Microbiol, 20, 531, (1970).
) Dr. P. A. M. Guinée, N. R. Ugueto en Mej. W. J. v. Leeuwen; resp. hoofd
afdeling Enterobacteriaceae-onderzoek van het Laboratorium voor Zoönosen,
analist en laboratoriumassistente, aan het Rijks Instituut voor de Volksgezond-
heid, Ie Brandenburgerweg 78b, Bilthoven.

navolgende ruwe schatting maken. Alle Nederlanders (13 x lO® zielen )
scheiden per dag gemiddeld 200 gram faeces uit, waarin gemiddeld 1 x
105 £ colifgra.m, hetgeen een totaal van 26 x lOi^ E. coli per dag be-
tekent. De veestapel bestaat in hoofdzaak uit 4 x lOß runderen, 40 x lO«
stuks pluimvee en 5 x 10^ varkens (maandstatistiek van de Landbouw,
1970). Aannemende dat het rundvee gemiddeld 200 gram faeces per dag
uitscheidt, het pluimvee 20 gram en de varkens 100 gram, allen met een
gemiddelde van 10^ E. co/z\'/gram, dan wordt door de „dierlijke bevolking"
per dag gemiddeld 17 x 10i3 E. coli uitgescheiden. Hoewel het hier slechts
een schatting betreft, mag worden aangenomen dat mens en huisdier een
ongeveer gelijk aantal E. coli bacteriën uitscheiden. Voor een deel komen
deze bacteriën in de riolen terecht. Van dit aantal blijft na de gang door
de bestaande rioolwaterzuiveringsinstallaties minimaal 1% over, dat is dan
nog altijd ongeveer 2 x IO12 E. coli per dag (Kampelmacher en
Van Noorle Jansen, 1970).

Dagelijks wordt dus het milieu, met name het oppervlakte water, in sterke
mate met E. coli besmet. Welk percentage van deze E. coli een R-factor
draagt en in hoeverre deze van mens of dier afkomstig ajn, is niet bekend.
Dit hangt sterk af van het feit in hoeverre resistente E. coli worden ge-
selecteerd. Dit gebeurt immers niet alleen als gevolg van het niet-medische
gebruik van antibiotica, doch ook als gevolg van het therapeutische gebruik
bij mens en dier, o.a. in ziekenhuizen (Mitsuhashi, 1967; Moor-
house en Mckay, 1968; D a 11 a, 1969). Er is gesuggereerd (Ander-
son, 1968) dat vee een belangrijke bron van R-factoren voor de mens
zou zijn. Hoe belangrijk deze bron is, is niet te meten. Wèl kan worden
nagegaan of levensmiddelen van dierlijke oorsprong een belangrijke bron
van besmetting met resistente E. coli voor de mens zijn. Tijdens het slacht-
proces is faecale contaminatie van de karkassen niet te voorkomen; er
bestaat daardoor een gerede kans, dat E. coli bacteriën via vlees en vlees-
produkten de consument bereiken, naar analogie van de wijze waarop het
merendeel der Salmonella infecties bij de mens ontstaan. Inderdaad werd
door Moor hou se et al. (1969) vastgesteld dat R E. coli in een hoog
percentage vleesprodukten kan voorkomen.

In het hierna te beschrijven onderzoek werd nagegaan of er een belangrijk
verschil is in de frequentie waarmee resistente, eventueel R-factor dragen-
de, E. coli voorkomen bij mensen die wèl, en mensen die geen vlees eten.
De laatstgenoemde groep bestond uit vegetariërs dat wil zeggen mensen,
die geen vlees gebruiken, doch doorgaans wel andere levensmiddelen van
dierlijke oorsprong zoals melk, kaas en eieren. Dcje groep omvatte even-
eens een beperkt aantal veganisten dat wil zeggen mensen, die het gebruik
van alle (levens)middelen van dierlijke oorsprong vermijden. Tevens wer-
den als niet-vleeseters onderzocht een aantal baby\'s jonger dan 6 maanden;
voor zover in hun dieet vlees voorkwam, betrof het gepasteuriseerde pro-
dukten.

Het materiaal bestond uit faecesmonsters van een aantal personen die tot
één van de volgende categoriën behoren:

1 De auteurs betuigen hun grote dank aan allen, die op enigerlei wijze hun mede-
werking aan dit onderzoek hebben gegeven.

Ib. kantoorpersoneel; zij hadden geen contact met dieren, en waren
in de drie voorafgaande maanden niet behandeld met antibiotica
of in een ziekenhuis opgenomen geweest;

2a. de vegetariërs waren in de drie voorafgaande maanden niet be-
handeld met antibiotica of in een ziekenhuis opgenomen geweest;
2b. van thuis-verblijvende baby\'s werd via 2 consultatiebureaus mate-
riaal verkregen en informatie over de aard van de voeding en
eventuele behandeling ingewonnen.
De faecesmonsters werden door de vrijwilligers zelf verzameld in steriele
plastic containers, en in het algemeen binnen 24 uur ondei-zocht. Bij de
baby\'s werd door de consultatiebureau-artsen door middel van tampons een
rectaal afstrijk genomen.

Rectaal afstrijken, verkregen door middel van tampons, werden met tech-
niek A onderzocht. Faecesmonsters werden ook met techniek B onderzocht.

Bij techniekA werd de tampon uitgestreken op 2 desoxycholaatlactose-
agar-platen (DG) (Guinée, 1963) en een pepton-vrije agarplaat. Een
der DG platen diende om te controleren of met deze methode voldoende
groei van bacteriën werd verkregen; in alle gevallen werd confluente groei
van Enterobacteriaceae verkregen. Op beide andere platen werden discs
met een der volgende stoffen in de vermelde hoeveelheid gebracht:
streptomycine (S) 200 mikrogram

De platen werden beoordeeld na ca. 18 uur incubatie bij 37° G. Kolonies
die binnen de remmingszones waren gegroeid, werden op DG, gesupple-
menteerd met de betrokken antibacteriële stof, reingekweekt en vervolgens
geïdentificeerd. Indien deze kolonies (stammen) behoorden tot de Entero-
bacteriaceae of Pseudomonas (hetgeen nagenoeg altijd het geval was),
werden zij onderzocht op htm gevoeligheid voor de bovengenoemde stoffen
door middel van bovenbeschreven papiertjes. Bij E. coli werd het O anti-
geen — en waar mogelijk ook het K antigeen — bepaald volgens de ge-
bruikelijke methoden (Kauffmann, 1966; Edwards en Ewing,
1964). Naast de standaard O sera 1-149 werden ook gebruikt de sera OX
1-OX 13 (Ewing et al, 1956), OX 14-OX 44 (Glantz, 1968) en
O 200-0212 (Guinée, 1963).

Techniek B: Ongeveer één gram van het faecesmonster werd met
fysiologisch zout verdund tot 10"\'\'. Van deze verdunningen werd 0,1 ml
uitgespateld op DG, al of niet gesupplementeerd met 30 /xg/ml tetracycline
(DGT). Na ca. 18 uur incubatie bij 37° G werd door telling van ge-
schikte platen het totaal aantal E. coli per gram faeces bepaald. Van de

DCT werden maximaal 10 „E. coli konies" en 2 „niet E. coli kolonies"
afgeënt en verder onderzocht zoals aangegeven bij techniek A.

Per faecesmonster werden, indien aanwezig, 2 stammen van ieder E. coli
serotype met identiek andbiogram alsmede 2 stammen van andere Entero-
bacteriaceae, 2 per genus, geselecteerd. Deze werden getest op het ver-
mogen hun resistentie over te dragen naar E. coli Kl2 F", omdat deze stam
de beste acceptor van R-factoren zou zijn (Watanabe, 1963). Wij
gebruikten een nalidixinezuur-resistente mutant van E. coli Kl2 W3110
(E. coli K12 Nalr) om de selectie van R acceptorcellen uit het conju-
gatiemengsel te vergemakkelijken. Bovendien werd iedere stam gekruist
naar S. typhi murium (stam 12) en S. panama (stam S.p47, G u i n é e,
1968).

Voor de resistentie overdracht werden 5 ml 18 uur oude bouilloncultuur
van donor en acceptor gemengd, 18 uur bij 37° C geïncubeerd en daarna
onderzocht op R acceptorcellen. Indien E. coli K12 Nak als acceptor
werd gebruikt, werd geselecteerd op een serie DC platen, gesupplemen-
teerd zowel met 50 /xg/ml nalidixinezuur als met iedere stof, waartegen
de donor resistent was. Indien de acceptor Salmonella was, werd uitge-
streken op brilliantgroenphenolroodagarplaten (Rapport, 1967), die
op soortgelijke wijze waren gesupplementeerd. Indien acceptorkolonies
op deze media groeiden, werden 5-10 kolonies afgeënt, geïdentificeerd,
gecontroleerd op gevoeligheid en indien het S. panama betrof, gefagoty-
peerd (Guinée en Scholten s, 1967). Op deze vrijze zijn alleen
complete R-factoren aan te tonen, geen extrachromosomale resistentie-
^nen zonder transfer factor.

Hoewel van deze mensen geen anamnese bekend was, werden zij toch in
het onderzoek betrokken om een vergelijking te maken met de resultaten
van een onderzoek bij een soortgelijke groep militairen, verricht in 1961.
Van 400 militairen weid cén monster per persoon onderzocht met techniek
A en B. Het onderzoek gebeurde in 4 groepen van ieder 100, in de herfst
1968 en in de winter, het voorjaar en de zomer 1969.

De aantallen militairen per groep, bij wie resistente E. coli werd gevonden,
waren in de herfst 50, in de winter 32, in het voorjaar 38 en in de zomer
59. Het totale aantal militairen met resistente E. coli was 179 (45%), dat
met R-factor dragende E. coli was 112 (28%). Deze gegevens zijn tezamen
met de resultaten van het onderzoek van andere groepen verwerkt in tabel
1. Aangezien niet bij alle groepen hetzelfde aantal monsters per persoon
met dezelfde technieken konden worden onderzocht, is in tabel 1 onder-
scheid gemaakt naar het aantal monsters per persoon en de gebruikte
technieken, waardoor vergelijking tussen de resultaten van de groepen
onderling mogelijk wordt. In tabel 1 werden tevens de resultaten van het
in 1961 verrichte onderzoek opgenomen, waarbij 100 militairen op soort-
gelijke wijze werden onderzocht en waarbij er 19 positief werden bevon-

*) Bij 25% der personen werden één of meerdere E. coli stammen geïsoleerd, die hun resistentie konden overdragen naar E. coli K12 F-W3110;
bij 18% van deze 25 werden stammen geïsoleerd die hun resistentie ook naar 5\'. typhi murium en/of S. panama konden overdragen.

den. Toen werd echter niet nagegaan of de resistentie overdraagbaar was.
Het nu in 1968-1969 gevonden aantal positieve militairen (45%) is duide-
lijk hoger dan in 1961 (19%).

Deze 86 personen bezaten geen huisdieren, hadden ook anderszins geen
contacten met dieren en waren in de voorafgaande 3 maanden niet in een
ziekenhuis opgenomen geweest of behandeld met antibiotica. Van nagenoeg
alle vrijwilligers werden 2 monsters ontvangen met een interval van 3-8
weken; deze werden met beide technieken A en B onderzocht. Bij 33 van
de 86 personen (38%) werden resistente E. coli geïsoleerd; bij 19 van deze
33 personen (22%) werden één of meer E. coli stammen met functionele
R-factoren geïsoleerd (tabel 1). Er werden geen andere Enterobacteriaceae
met een functionele R-factor gevonden. Het onderzoek vond plaats in
september 1968 - mei 1969; er waren geen seizoensverschillen.

Het merendeel van de onderzochte vegetariërs was lacto-vegetariër; enkele
van hen leefden strikt veganistisch, dat wil zeggen onthielden zich van elke
vorm van dierlijk produkt. Het betrof in hoofdzaak alleenstaande vege-
tariërs en daarnaast enkele vegetarisch levende gezinnen.
In totaal werden van 77 personen 2 monsters per persoon ontvangen met
een interval van 2-6 weken; deze werden onderzocht met beide technieken
A en B. Bij 40 personen (52%) werden resistente E. coli bacteriën ge-
vonden; bij 27 van deze 40 personen werd E. coli met een functionele R-
factor geïsoleerd; bij een van deze 40 werd een Proteus mirabilis met een
R-factor gevonden. Het percentage personen bij wie een R stam werd
gevonden, bedroeg 36% (tabel 1).

Het onderzoek vond plaats van januari - juni 1969; er waren geen seizoens-
invloeden waarneembaar. Geen van de deelnemers was in de voorafgaande
3 maanden in een ziekenhuis opgenomen geweest of met antibiotica be-
handeld; een aantal van hen bezat huisdieren. Er kon echter geen correlatie
worden gevonden tussen de aanwezigheid van huisdieren enerzijds en het
voorkomen van resistente E. coli bij de eigenaar of eigenares anderzijds
(tabel 2).

Van 87 thuisverblijvende baby\'s werden 2 rectaalafstrijken met een intei-val
van 4-12 weken verkregen en onderzocht met techniek A. Bij 43 (49%)

wend resistente E. coli gevonden; bij 27 (31%) van de 43 werd E. coli
met een R-factor geïsoleerd (tabel 1). Bij relatief veel kinderen werden
andere resistente Enterobacteriaceae gevonden; geen van deze stanunen
droeg echter zijn resistentie over.

Geen van deze kinderen was in een ziekenhuis of kindertehuis opgenomen
geweest. Vijf van hen werden gedurende de waamemingsperiode met ampi-
cilline behandeld; 3 van deze baby\'s hadden geen resistente E. coli; bij 2
kinderen werd ampicilline-resistente E. coli gevonden, doch de resistentie
was niet overdraagbaar. Van de 87 baby\'s kregen er 10 uitsluitend borst-
voeding; 8 van deze hadden geen resistente E. coli, 2 van hen wel, doch
de resistentie was niet overdraagbaar.

3. Procentuele verhouding tussen het aantal tetracycline resistente en het totaal
aantal E. coli

Door middel van techniek B werd de verhouding van het aantal tetra-
cycline resistente E. coli bacteriën ten opzichte van het totaal aantal E. coli
per gram faeces bepaald in een aantal individuele monsters. De resultaten
zijn samengevat in fig. 1.

aantal monsters met een bepaalde verhouding tussen
aantal tetracycline resistente E,coli/totaal aantal E.coli

Al of niet naast resistente E. coli werden bij tamelijk veel personen, met
name bij baby\'s en kinderen, andere resistente Enterobacteriaceae ge-
vonden. Slechts een enkele van deze stammen droeg zijn resistentie over,
ook indien zij resistent waren tegen 4 of meer stoffen.
Twee R-factor dragende stammen konden niet van elkaar worden onder-
scheiden en werden als identiek beschouwd, indien de betrokken R-fac-
toren gevonden werden in E. coli stammen, die hetzelfde O en eventueel
K antigeen en hetzelfde antibiogram hadden en indien bij R overdracht
dezelfde veranderingen in het faagpatroon van de acceptorstam S. panama
47 teweeg werd gebracht (Guinée en Scholiens, 1967).
Identieke R stammen werden sporadisch gevonden. Van de geïsoleerde
resistente E. coli culturen, bleek 62% in staat een of meer resistentie ken-
merken over te dragen. Overdraagbare furazolidone resistentie werd niet
gevonden, kanamycine resistentie bleek slechts bij enkele stammen over-
draagbaar, de resistentie tegen tetracycline bleek frequent overdraagbaar
te zijn.

Indien het transport van resistente E. coli van het slachtdier via vlees en
vleesprodukten naar de consument van doorslaggevende betekenis zou zijn
ten aanzien van het voorkomen van resistente E. coli bij de mens, zou een
significant verschil tussen de percentages personen met resistente E. coli
bij vegetariërs en niet-vegetariërs moeten zijn gevonden. Uit tabel 1 blijkt
echter het tegendeel. Het percentage personen met resistente E. coli bij de
groep vegetariërs is groter dan dat bij de groep kantoorpersoneel.
Uit een vergelijk tussen de resultaten van het onderzoek van militairen in
1960 en die van 1968/1969 is waar te nemen dat er een duidelijke toename
is opgetreden van het percentage personen, dat resistente E. coli uitscheidt.
Het percentage met resistente E. coli in de groep baby\'s was nagenoeg ge-
lijk aan dat bij de groep vegetariërs en hoger dan dat bij de groep kan-
toorpersoneel. Het door ons gevonden percentage baby\'s met resistente
respectievelijk R-factor dragende E. coli was minder hoog dan dc door
Moorhouse (1969) in Ierland gevonden getallen. Wij vonden bij

49% der baby\'s resistente E. coli, M o o r h o u s e bij 71 %; wij vonden bij
31% der kinderen R-factor dragende E. coli. Moor hou se bij 68%.
Mogelijk kan dit verschil worden verklaard door het feit, dat de door
Moorhouse onderzochte kinderen niet allen jonger dan 6 maanden
waren. Er was geen duidelijke correlatie tussen het voorkomen van resis-
tente Enterobacteriaceae enerzijds en antibiotische therapie anderzijds.
Men moet wel aannemen dat de baby\'s in het algemeen werden geïnfec-
teerd met resistente stammen, afkomstig van de ouders of andere volwasse-
nen thuis. Dit zou kunnen inhouden, dat deze stammen alsnog van levens-
middelen van dierlijke oorsprong afkomstig zijn.

De besmetting met resistente E. coli bij vegetariërs kan op deze wijze niet
worden verklaard. Voor zover deze personen voedingsmiddelen van dier-
lijke oorsprong consumeren (melk, kaas, boter en eieren), betreft het waren
die door pasteurisatie of toebereiding geacht kunnen worden vrij te zijn
van Enterobacteriaceae. Ook diercontacten spelen, zoals uit tabel 2 blijkt,
geen rol van betekenis.

Uit de resultaten kan men niet concluderen welke betekenis voedings-
middelen van dierlijke oorsprong hebben als bron van besmetting met resis-
tente E. coli voor de mens.

Mogelijk maskeren andere besmettingsbronnen (milieu-factoren) de in-
vloed van vlees en vleesprodukten.

Verder onderzoek zal moeten leren welke rol mens en dier spelen in deze
milieuverontreiniging en of de ecologie van resistente E. coli bijvoorbeeld
door beperking van antibioticum gebruik en door verbeterde rioolwater-
zuivering is te beïnvloeden.

The incidence of resistance-factor-carrying Escherichia coli organisms in meat-eating
individuals and non-meat-eating individuals (vegetarians and infants under six
months) was studied.

The working hypothesis providing the basis for these studies was that the transfer
of resistant Escherichia coli from slaughtered animals through meat products to con-
sumers constitutes the most important source of human infection by resistant Esche-
richia coli. In accordance with this hypothesis, a significant difference in the inci-
dence of resistant E. coli in the two groups was anticipated as the incidence in non-
meat-eating individuals would have to be significantly lower.

The results of these studies showed, however, that the proportion of individuals with
resistant E. coli in the group of vegetarians and infants was not lower than it was in
the group of meat-eating individuals. These studies do not make it possible to reach
any conclusions as to the role of meat and meat products as a source of human infec-
tion by resistant E. coli On the other hand, it can be stated that meat and meat
products are not the only source of infection.

Brit. med. J., 3, 333, (1968).
B u 1 1 i n g, E., S c h o 1 z, M. und M a 1 1 a, D. S.: Antibiotika-Resistenz von Entero-
bacterien aus Tiermaterial und Versuche zur Übertragung der Mehrfachresistenz in
vitro. Berl. Münch, tierärztl. Wschr., 81, 151, (1968).
D a 11 a, N.: Drug resistance and R-factors in the bowel bacteria of London patients

before and after admission to hospital. Brit. med. J., 2, 407, (1969).
E d w a r d s, P. R. and E w i n g, W. H.: Identificadon of Enterobacteriaceae. Burgess
Publishing Company, Minneapolis, Minn., (1964).

E w i n g, W. H., T a t u m, H. W., D a V i s, B. R. and R e a V i s, R. W.: Studies on
the serology of the Escherichia coli group. US DHEW, PHS, CDC. (1956).

G 1 a n t z, P. J.: Identification of unclassified Escherichia coli strains. Appl. Mi-
crobiol, 16, 417, (1968).

G u i n é e, P. A. M.: Experimental studies on the origin and significance of antibiotic-
resistant Escherichia coli in animals and man. Thesis, university of Utrecht, (1963).

Guinée, P. A. M.: R. transfer to S. panama in vitro and in vivo. Antonie van
Leeuwenhoek, 34, 93, (1968).

G u i n é e, P. A. M. and Scholiens, R. Th.; Phage-typing of Salmonella panama
according to the method of Craigie and Yen. Antonie van Leeuwenhoek, 33, 25,
(1967).

Guinée, P. A. M., S c h o 11 e n s, R. Th. and Willems, H. M. C.: Influence
of resistancefactors on the phage types of Salmonella panama. Antonie van Leeu-
wenhoek, 33, 30, (1967).

Kampelmacher, E. H. en VanNoorleJansen, L. M.: Salmonella reduc-
tie in mengmest in een experimented oxidatievat bij een varkensmestbedrijf. H^O,
3,368, (1970).

Kauffman n. P.: The bacteriology of Enterobacteriaceae. Munksgaard-Copenha-
gen, (1966).

Lebek, G.: Uber die Entstehung Mehrfachresistenter Salmonellen. Ein experimen-
teller Beitrag. Zbl. Bakteriol. L Orig., 189, 494, (1963).

M i t s u h a s h i, S., Hashimoto, H., E g a w a, R., T a n a k a, T., N a g a i, Y.:
Drug resistance of enteric bacteria. IX Distribution of R-factors in gramnegative
bacteria from clinical sources. J. Bacteriol, 93, 1242, (1967).

M o o r h o u s e, E. C.: Transferable drug resistance in Enterobacteria isolated from
urban infants. Brit. med. J., 2, 405, (1969).

Moor ho use, E. C. and Mckay, L.: Hospital study of transferable drug re-
sistance. Brit. med. ]., 2, 741, (1968).

M o o r h o u s e, E. C., O \' G r a d y, M. F. and O\'Connor, H.: Isolation from
sausages of antibiotic-resistant Escherichia coli with R-factors. Lancet, 5, 50,
(1969).

Rapport van een werkgroep: Vergelijkende onderzoekingen over de isolatie van
Salmonella uit gehakt in 5 laboratoria. Tijdschr. Diergeneesk., 92, 355, (1967).

S m i t h, H. W. and C r a b b, W. E.: The effect of the continuous administration of
diets containing low levels of tetracyclines on the incidence of drugresistant Bac-
terium coli in the faeces of pigs and chickens; the sensitivity of the Bacterium coli
to chemotherapeutic agents. Vet. Rec., 12, 24, (1957).

Smith, H. W. and Halls, S.: Observations on infective drug resistance Britain.
Brit. med. ]., 1, 266, (1966).

S t a r r, M. P. and Reynolds, D. M.: Streptomycin resistance of coliform bacteria
from turkeys fed streptomycin. Bacteriol. Proc., 15, (1951).

Walton, J. R.: Infectious drug resistance in Escherichia coli isolated from healthy
farm animals. Lancet, 10, 1300, (1966).

Watanabe, T.: Infective heredity of multiple drug resistance in bacteria. Bacteriol
Rev., 27, 87, (1963).

Veiligheidsmaatregelen, in aeht te nemen bij de
röntgendiagnostiek in de kleine-huisdieren prak-
tijk.

Precautionary measures to be cared for in X-ray
diagnostic in small animal practice.

Een kort overzicht van de veihgheidsmaatregelen die men in acht dient te nemen
bij de röntgendiagnostiek in de kleine-huisdieren praktijk.

Röntgendiagnostiek is uit de hedendaagse diergeneeskunde niet meer weg
te denken. De röntgenfoto levert niet alleen een bijdrage tot het stellen van
een nauwkeuriger diagnose, doch geeft tevens een beter inzicht in de prog-
nose van het ziekteproces.

Een goede beoordeKng van een röntgenfoto staat of valt met de opname-
techniek. Vooral in de diergeneeskunde is de opname-techniek zeer nauw
gekoppeld aan een juiste beveiliging t^en de te gebruiken röntgenstralen,
aangezien de patiënt tijdens de opname vastgehouden moet worden. Hij,
die de opname maakt, moet eveneens vrij dicht bij de patiënt staan, ten-
einde de röntgenfoto te kunnen nemen op het moment, dat het object vol-
komen stil ligt, of dat de ademhaling van het dier juist gunstig is.

Röntgenstralen hebben een ioniserende werking op de materie, die zij pas-
seren. Deze ioniserende werking brengt voor levend materizial grote conse-
quentie\'s met zich mee. Een levende cel ondergaat veranderingen, die deze
cel ongeschikt kunnen maken voor de functie, die haar is toebedeeld. Vooral
jeugdige cellen kunnen ernstige beschadigingen krijgen. Het is daarom on-
verantwoord om jeugdige personen en zwangere vrouwen bij röntgenop-
namen toe te laten. Ongewenste mutaüe\'s in het nageslacht en steriliteit
behoren wel tot de ernstigste beschadigingen.

Sommige effecten van röntgenstralen op een cel (orgaan) zijn van blij-
vende aard. Dit houdt in, dat cumulatieve blootstelling aan röntgenstralen
in het betrokken gebied aanleiding zal geven tot uiteindelijke overschrij-
ding van de toelaatbare dosis en het optreden van blijvende defecten. Het
gevaar schuilt vooral hierin, dat röntgenstralen onzichtbaar zijn voor het
oog, en voorts, dat het ionisatie-effect blijft bestaan.

Niet alleen die individuën, die ter behandeling komen, maar juist zij, die
regelmatig met röntgenstralen geconfronteerd worden, röntgenologen, ra-
diolc^en, artsen, tandartsen, dierenartsen en hun assistenten, dienen der-
halve goed beveiligd te zijn. Bij de dierenarts en zijn assistenten zijn het in
de eerste plaats de handen, (door het vasthouden van de patiënt), die ge-
vaar lopen een te hoge dosis röntgenstralen te ontvangen.
De huid vertoont de volgende verschijnselen na bestraling met een te hoge
dosis röntgen:

*) Mevr. A. van Gastel-Jansen; praktizerend dierenarts, uitsluitend röntgenologie en
fysische therapie, Ruys de Beerenbrouckstraat 10, Delft.

De verschijnselen, genoemd in groep 1 en 2 herstellen zich na verloop van
tijd, althans, wanneer geen hernieuwde aanraking met röntgenstralen
plaats vindt. De kaalheid blijft vaak bestaan. De bezwaren, in groep 3 en
4 genoemd, zijn meestal niet te genezen.

De bloedvormende organen zijn eveneens zeer gevoelig voor röntgenstralen.
Ter controle wordt dan ook van personen, die, uit hoofde van hun beroep,
in aanraking komen met röntgenstralen, jaarlijks het bloedbeeld bepaald.

De röntgenbuis levert de voor de opname benodigde röntgenstralen. Een
gerichte stralenbundel, de nuttige bundel, verlaat de buis via een speciale
opening. Uitgezonderd deze opening is de buis omgeven door een bescher-
mende loodmantel. Uiterste voorzichtigheid moet betracht worden bij twee-
dehands röntgenapparatuur, waarbij deze loodmantel z.g. „lekken" kan
vertonen, zodat via deze lekken röntgenstralen de buis zullen verlaten,
die een veel grotere doseringssnelheid hebben, dan volgens het Veiligheids-
besluit ioniserende stralen is to^estaan. Het verdient derhalve aanbeveling,
alvorens tot de aanschaf van een dergelijk apparaat over te gaan, het appa-
raat door deskundigen te laten meten op „lekken".

Behalve de nuttige bundel krijgen we tijdens de opname te maken met de
z.g. strooistralen. Dit zijn röntgenstralen, die, wanneer zij een voorwerp
treffen, niet geabsorbeerd worden, maar dit voorwerp weer verlaten, nadat
ze wel een verandering in richting hebben ondergaan. Ieder object in de
röntgenkamer geeft, getroffen door röntgenstralen, deze strooistraling,
waarbij in de eerste plaats de patiënt genoemd moet worden, die getroffen
wordt door de nuttige bundel.

Hoe kan men zich beschermen tegen de nuttige röntgenbundel en de optre-
dende strooistraling.

Kies de röntgenkamer zodanig, dat er geen vertrekken aan grenzen, waar
veelvuldig mensen aanwezig zijn, zoals huiskamer, kinderkamer, keuken.
Dus ook niet beneden of boven deze vertrekken. Is dit niet te verwezenlij-
ken, voorzie dan muren, vloeren, plafonds, deuren en ramen van speciale
afschermende materialen (lood; barietsteen).

De intensiteit van de stralen is omgekeerd evenredig met het kwadraat
van de afstand tot de bron, zodat het zeer belangrijk is een ruime röntgen-
kamer te nemen.

Verzeker U ervan, dat deze niet „lekt". De buis zal voorzien moeten zijn
van een diafragma, opdat de doorsnede van de stralenbundel zo klein mo-
gelijk gehouden kan worden.

Wordt de tafel uitsluitend gebruikt voor het maken van röntgen opnamen,
dan dient de tafel bekleed te zijn met minimaal 0,025 mm lood. Zodoende
worden vele röntgenstralen direct geabsorbeerd. Aan één zijde zal de tafel
een opstaande kant hebben, eveneens met lood bekleed, voor het maken
van opnamen bij het staande dier.

Doorlichting eist een speciale constructie van de tafel, daar doorlichting
voor de aanwezige personen grotere gevaren met zich meebrengt dan het
maken van röntgen opnamen. De tijdsduur, en de richtir^ van de nutdge
bundel gaan dan een belangrijke, ongunstige rol spelen.
Het is fout om röntgenfoto\'s te maken op een gewone behandeltafel, daar
de afwezigheid van de loodbekleding, personen rond de tafel hun benen en
voeten blootstellen aan te veel directe röntgenstralen.

Alle personen, die aanwezig zijn tijdens de opnamen, dienen loodrubber-
schorten te dragen van minimaal 0,25 mm loodequivalent. Zij, die de pa-
tiënt vasthouden, moeten tevens hun handen beschermen met loodrubber-
handschoenen van minimaal 0,25 mm loodequivalent. Deze schorten en
handschoenen moeten regelmatig gecontroleerd worden, daar zij bij de-
fecten hun beschermende werking verloren hebben.

In de praktijk blijkt een loodscherm met loodglazen kijkraam geen over-
bodige luxe. Hij, die de opname maakt, kan geen grote afstand nemen t.o.v.
de patiënt. Het opname-moment is n.1. kort door de ademhaling en
„onrust" van de patiënt. Dichtbij en toch beschermd staan is pas goed
achter voornoemd loodscherm. Breng de afdruk-apparatuur aan achter
Uw loodscherm.

Om zekerheid te hebben of er steeds veilig gewerkt wordt is een regel-
matige controle noodzakelijk. T.N.O. heeft dienaangaande een uitstekend
functionerende dienst, de Radiologische Dienst T.N.O., Utrechtseweg 310
te Arnhem, waar men zich op deze controle kan abonneren. De controle
geschiedt d.m.v. „filmbadges", die de betrokken personen dragen op niet
door lood afgeschermde delen van het lichaam (b.v. op de mouw van de
witte jas).

Voorts is er nog de mogelijkheid om jaarlijks het bloedbeeld te laten
controleren. Deze controle is verplicht voor personen, die radiologische
arbeid verrichten in de zin van het „Veiligheidsbesluit Ioniserende Stralen".
Het is van belang op gezette tijden na te gaan of de beschermende voor-
werpen, bekleding röntgenbuis, tafel, handschoenen enz., geen defecten
vertonen. Verslapping in enige veiligheid.smaatregel leidt onherroepelijk
tot nare gevolgen.

De Radiologische Dienst T.N.O. te Arnhem heeft mij nevenstaande tabel
ter beschikking gesteld, teneinde een indruk te kunnen geven, welk een
gunstige invloed een regelmatige controle heeft op veilig werken.
Wordt in de praktijk röntgendiagnostiek overwogen, dan dient, samen-
vattend, gelet te worden op :

7. Zijn er voldoende loodschorten en handschoenen voor hemzelf en
zijn medewerkers?

De tabel bevat een overzicht van, door verschillende groepen radiologische werkers,
gemiddeld per periode van 14 dagen ontvangen doses.

Aangezien de filmbadge een waamemingsdrempel heeft van 20 milliröntgen, kan men
nooit besluiten tot een dosis nul. Voor doses Jjeneden de waamemingsdrempel is
arbitrair een gemiddelde van 10 mR aangenomen.

A short survey is given about the precautionary measures to be cared for if X-ray
diagnostic in small animal practice is carried out.

Hoewel ik de gedachtengang van Van der Schaaf, neergelegd in zijn ardkel
„Biosfeer en mens" in nr. 22 van deel 95 van ons tijdschrift in grote lijnen wel kan
volgen (al plaatste ik hier en daar een vraagteken) en met name zijn opmerking
over te weinig onderzoek op dit gebied in ons land van harte onderschrijf, zeker
wat de landbouwkundige aspecten van het probleem betreft, noopt hetgeen ik op
bladzijde 1117 lees mij toch tot het maken van enkele kanttekeningen.
In de eerste plaats maak ik bezwaar tegen de tweede alinea op die bladzijde, waar
gesteld wordt, dat een boer in Bedfordshire blijkens een mededeling in „Farmer
and Stockbreeder" zijn graanopbrengst met 33% zag stijgen door per jaar 2000 ton
kippen- en varkensmest op zijn bouwland te brengen. Deze getallen geven m.i. geen
enkel houvast, omdat niet meegedeeld wordt op welke oppervlakte deze mest werd
gebruikt. De enige conclusie die men hieruit kan trekken is, dat deze boer tevoren
onvoldoende heeft bemest. Hij zou zonder twijfel deze verhoging ook met kunstmest
hebben kunnen bewerkstelligen.

Hetzelfde geldt voor de verkregen opbrengst van de kunstweiden en de kans lijkt
mij groot, dat met name de mineralen gehaltes van het gras dan beter zouden zijn
geweest, omdat hij bij het gebruik van kunstmest de giften aan stikstof, fosfaat en
kali op elkaar zou hebben kunnen afstemmen. Dat is bij het gebruik van organische
meststoffen niet mogelijk, omdat men dan aan de daarin aanwezige gehaltes is ge-
bonden.

Ik ben van mening, dat de hier door Van der Schaaf aangehaalde opbrengst-
verhogingen tamelijk tendentieus zijn en voor Nederland bepaald niet op zullen
gaan, alleen al niet, omdat het stikstofgebruik op grasland hier minstens 3 a 4 maal
zo hoog is als in Groot Brittannië. Het staat wel vast, dat als we in ons land op
grasland alle stikstof in de vorm van organische mest zouden geven, we de samen-
stelling van het gras zodanig in de war zouden sturen, dat het gras ongeschikt zou
worden om het aan het vee te voeren. Men zal nooit meer organische mest mogen
geven dan met het oog op de behoefte aan fosfaat en/of kali verantwoord is en deze
hoeveelheid zal dan met kunstmest moeten worden aangevuld.
Met name zal dan extra stikstof nodig zijn als men wil voorkomen, dat de boer
met een opbrengstderving wordt geconfronteerd.

Mijn tweede opmerking, die met het bovenstaande samenhangt, betreft de eerste
alinea van dezelfde bladzijde, waar Van der Schaaf ervoor pleit om terug te
keren tot het gemengd bedrijf met rundvee, varkens en kippen met als verschil
met de vroegere situatie, dat dit dan een groot bedrijf van bijvoorbeeld 100 ha zou
moeten worden.

Afgezien van de technische problemen, die dit met zich mee zou brengen: de boer
met het kleine bedrijf heeft zijn toevlucht tot de veredelingssector genomen om aan
een bestaan te komen, niet alle boeren zijn voldoende deskundig in alle drie de
bedrijfstakken enz., klopt de redenering van Van der Schaaf mijns inziens
niet.

Hij stelt een bedrijfsgrootte voor van 100 ha, 40 ha grasland en 60 ha akkerbouw
vnl. in dienst van de veehouderij en hij wil dan op dit bedrijf 100 volwassen run-
deren, 500 varkens en 10.000 slachtkuikens houden. Het is niet duidelijk of hier
500 varkens en 10.000 slachtkuikens per jaar bedoeld worden, of dat deze aantallen
constant moeten worden gehouden, wat neer zou komen op 1250 varkens en 50 k 60
duizend slachtkuikens. Ik veronderstel het laatste, omdat anders de eenheden
tamelijk klein zijn (200 varkens en 2000 slachtkuikens) maar, omdat gesteld wordt
dat op dit bedrijf de geproduceerde mest „gemakkelijk" benut kan worden, wil ik
van de eerste getallen uitgaan en aantonen dat het zelfs dan de nodige problemen
met zich mee zal brengen. Ik ga daarbij uit van de algemeen aanvaarde cijfers,

zoals die o.a. in het „Handboekje voor de Landbouwvoorlichters" zijn vermeld. We
komen dan tot de volgende opsorrmiing:

1 koe produceert per stalperiode 20 kg P2O5 en 55 kg K2O, 1 mestvarkens (gem.
70 kg) produceert gedurende de mestperiode 6,5 kg P2O5 en 5,5 kg K2O en 100
kippen produceren per jaar 90 kg P2O5 en 51 kg K2O.

Dit betekent, dat de totale fosfaat- en kaliproduktie op het door Van der
Schaaf geschetste bedrijf bedraagt:

Vragen we ons nu af hoeveel fosfaat en kali nodig is voor bemestingsdoeleinden,
dan lezen we in datzelfde „Handboekje voor de Landbouwvoorlichters" getallen
zoals in onderstaande tabel zijn opgenomen:

Deze hoeveelheden gelden voor gronden met een „voldoende" bemestingstoestand,
wat mij een juist uitgangspunt lijkt en dan zien we bij vergelijking met de gepro-
duceerde hoeveelheden, dat het wat de kaliproduktie betreft wel ongeveer klopt als
we met een bedrijf te maken hebben, dat op zandgrond is gelegen en dat het op
klei en veen, mits men niet te veel granen verbouwt en alle grasland tenminste
één keer maait, ook nog wel ongeveer zal gaan. Met de fosfaatproduktie zal men
echter op korte termijn vast komen te zitten. Als Van der Schaaf bedoeld
heeft uit te gaan van 1250 mestvarkens en 50 a 60 duizend slachtkuikens, dan zal
zowel van een fosfaat- als van een kali-overschot sprake zijn.

Er is echter nog iets anders: op een bedrijf met 100 ha cultuurgrond zullen in
Nederland geen 100 maar eerder 200 melkkoeien gehouden worden, zeker als,
zoals Van der Schaaf stelt, het bouwland overwegend voor de produktie van
veevoer bestemd zal worden. Het is niet moeilijk om te berekenen dat dit een extra
produktie van 20 kg P2O5 en 50 a 60 kg K2O per ha per jaar betekent.
Met het bovenstaande heb ik alleen maar willen aangeven, dat men niet al te
hoge verwachtingen moet hebben van de mestopname capaciteit van cultuurgrond.
Als men in de veredelingssector met aantallen dieren van enige betekenis wil wer-
ken zal men over enorme oppervlakten moeten kunnen beschikken als men daarop
de geproduceerde fosfaat en kali kwijt wil kunnen. Bij kali heeft men dan nog
het voordeel, dat op zandgrond van een interessante uitspoeling sprake is, iets wat
met fosfaat niet of althans in veel mindere mate het geval is. Dit betekent, dat het
zoeken naar andere verwerkingsmethoden voorlopig nodig zal blijven.

Door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten is op 1 juli 1970 een brief aan
de Destructieraad te Leidschendam geschreven over de voorcentralisatie van des-
tructiemateriaab In deze brief toont de V.N.G. zich geen voorstander van voor-
centralisatie door een gemeentelijke dienst. Er wordt bedoeld de voorcentralisatie
van destructiemateriaal A (kadavers van gestorven slachtdieren), omdat gesproken
wordt van ophalen van de boerderij; het probleem van het ophalen van destructie-
materiaal B en C (bedorven en afgekeurd vlees, slachtafvallen e.d.) wordt in de
brief niet genoemd.

De V.N.G. beveelt de Destructieraad een opzet aan, waarbij het destructiemateriaal
rechtstreeks van de boerderij door de ondernemer van de destructor wordt opge-
haald.

Het komt mij voor, dat de V.N.G. hierin geleid wordt door overwegingen van uit-
sluitend financiële aard. De voorcentralisatie door de gemeenten brengt kosten met
zich mee. Weliswaar moet volgens artikel 20 van de Destructiewet de ondernemer
bijdragen naar de mate van zijn uit de getroffen voorziening voortspruitende voor-
delen, maar de medewerking van sommige destructoren is niet al te groot. De
V.N.G. vergist zich echter, indien zij denkt, dat overheveling van de voorcentrali-
satie naar de destructoren voor de gemeenten minder kosten met zich mee zal
brengen. In gebieden immers, waar geen gemeentelijke voorcentralisatiediensten
bestaan, is alreeds te verwachten, dat eerlang door de destructoren van de gemeen-
ten bijdragen in de kosten van het ophalen van de kadavers verlangd zullen worden.
Wanneer dan ook nog nog de ondernemer verplicht wordt zelf te gaan voorcentra-
liseren, zal hij des te meer er op staan, dat de gemeenten voor dit ophalen een be-
hoorlijke vergoeding gaan betalen. Het kon wel eens zijn, dat deze vergoeding
groter zal worden dan de kosten van een goed opgezette gemeentelijke voorcentra-
lisatiedienst.

Evenwel, in de huidige tijd van lucht-, water- en bodemverontreiniging moeten
toch hygiënische overwegingen de doorslag geven. Mede daarom verdient een goed
werkende gemeentelijke voorcentralisatiedienst verre de voorkeur boven welke wijze
van ophalen van kadavers en slachtafvallen dan ook.

Een voorcentraliserende kring moet voldoende groot zijn; een aantal gmeenten
dient hiertoe samen te werken. De kring moet een dergelijke omvang hebben, dat
men hierin met 2 a 3 kleine destructie-auto\'s (van ongeveer 3/2 ton laadvermogen)
alles goed kan bewerken. Hiermee wordt alle destructiemateriaal op een centraal
punt (kadaverhuis) bijeengebracht, vanwaar het dagelijks door de ondernemer van
de destructor met een grote destructie-auto opgehaald wordt. De kleine destriuctie-
auto van de voorcentralisatiedienst heeft het voordeel, dat elke boerderij bereikt
kan worden (geen gesjouw met kadavers naar onhygiënische kadaverbakken of
langs de weg), bovendien kunnen alle kadavers (ook kleine als biggen, lammeren,
honden, katten) op de dag van aangifte (ook op zaterdag) opgehaald worden en
dus niet 1 of in het weekend zelfs wel 3 i 4 dagen (!) blijven liggen.
Een aantal kringen gezamenlijk kan een reserve-auto ter beschikking houden in
geval in één van de kringen een auto uitvalt; van de ondernemer is in deze weinig
te verwachten. Het kadaverhuis moet men bouwen op een centraal gelegen goed
bereikbare plaats in de kring, maar wel buiten het gezicht van mensen en huizen.
Het hoort ook niet thuis op het terrein van een slachthuis. Het is bekend, dat
door de voorcentralisatiedienst veel meer destructiemateriaal verzameld wordt dan
voorheen door de destructor over datzelfde gebied.

De V.N.G. is blijkbaar niet zozeer tegen de voorcentralisatie als zodanig, maar wil
deze in handen geven van en laten regelen door de ondernemer van de destructor.
Ik ben er zeker van, dat dit een grote bijdrage van de gemeenten aan de betref-
fende destructor zal vergen. Ook zal van een voorcentralisatie door de ondernemer
niets terecht komen. De ondernemer zal streven naar een zo groot mogelijke auto

per chauffeur om de personeelskosten laag te houden. Een grote auto geeft moeilijk-
heden bij het bereiken van afgelegen boerderijen en in de steden en dorpen zullen
slagers protesteren, wanneer dergelijke wagens regelmatig voor hun winkel ver-
schijnen. In een gemeentelijke voorcentralisatiedienst kunnen de slachtafvallen
direct na het ter beschikking komen door de keuringsambtenaren meegenomen
worden in een speciaal aanhangwagentje met daarin passende aluminium bakken,
wat hygiënisch en vlot kan geschieden en door de slager hoog gewaardeerd wordt.

De V.N.G. mag niet uit het oog verliezen, dat de Destructiewet de verantwoorde-
lijkheid voor de aangegeven kadavers bij de gemeenten legt. Alleen in een eigen
voorcentraliserende kring met geïnstrueerd personeel kunnen de gemeenten hieraan
voldoen. De aangifte in alle deelnemende gemeenten kan dan geschieden recht-
streeks aan het bureau van de met de voorcentralisatie belaste vleeskeuringsdienst,
waar door de deskundige keuringsambtenaar (dierenarts) deze aangiften beoordeeld
worden (tijdige signalering van bijvoorbeeld miltvuur, varkenspest, mond- en
klauwzeer). Uiteraard moeten ook de aangiften via de gemeentesecretarieën ter
beoordeling bij de vleeskeuringsdienst komen, wanneer de destructor zelf de ka-
davers ophaalt, maar deze wijze van werken laat veel te wensen over, terwijl veelal
de controle op de aangegeven kadavers zeer onvoldoende is en niet te vergelijken
met de efficiëntie van een voorcentralisatiedienst in dit opzicht.

De financiële uitkomst van een gemeentelijke voorcentralisatiedienst zou gunstiger
zijn, wanneer er een betere overeenkomst met de ondernemer gesloten kon worden.
Enkele kringen in Overijssel hebben in het verleden meermalen getracht om via
Gedeputeerde Staten (artikel 20, lid 2, van de Destructiewet) een verbetering van
de bijdrage van de ondernemer aan hun voorcentralisatiedienst (artikel 20, lid 1)
te bereiken. Dit bleek buitengewoon moeilijk. Volgens ardkel 21, Hd 3, kan de
Minister de door de ondernemer verschuldigde jaarlijkse bijdrage vaststellen. Zo
ver is het nog nooit gekomen. De V.N.G. heeft evenmin ooit hierin enige ver-
betering kunnen brengen.

Ik ben van mening, dat de ondernemer van de destructor primair aan de winst
denkt en dan pas aan de Volksgezondheid. Dit is zijn goed recht, maar dan is
het de taak van de gemeenten wel in de eerste plaats aan de Volkgezondheid te
denken. Men kan niet de verantwoording van de gemeenten schuiven naar de
ondernemer.

Een billijke bijdrage van de ondernemer kan alleen bereikt worden, wanneer deze
berekend wordt naar de hoeveelheid destructiemateriaal, die voorgecentraliseeerd
wordt. Hoe meer materiaal bijeengebracht wordt, des te hoger wordt dan de
bijdrage.

In Overijssel wordt door de ondernemer de totale bijdrage berekend aan de hand
van het aantal kilometers, dat door hem bespaard zou worden, indien zijn gehele
destructiegebied voorgecentraliseerd zou zijn. Door hem wordt vervolgens een ver-
delingsformule toegepast om de bijdrage per kring vast te stellen, waarin als fac-
toren het in die kring verreden aantal kilometers en de bediende landoppervlakte
gebruikt worden.

De hoeveelheid destructiemateriaal speelt geen rol, zodat de merkwaardige toestand
ontstaat, dat een extensieve kring in verhouding een hogere bijdrage verkrijgt dan
een intensieve en dat de jaarlijkse toename van het aantal opgehaalde kadavers en
de meer verreden kilometers toch de bijdrage nagenoeg niet vergroten ondanks
stijging van de onkosten.

In het westen van ons land wordt door de aldaar werkende ondernemer wel een
bijdrage volgens de voorgecentraliseerde hoeveelheid destructiemateriaal verstrekt.
De kadavers worden hiertoe met behulp van een gewichtstabel omgezet in kilo-
grammen destructiemateriaal. In Overijssel zou een dergelijke berekening per kilo-
gram materiaal resulteren in een bijdrage aan de voorcentralisatiekringen, die 3
maal hoger zou liggen dan nu het geval is. Bovendien is de berekening van de
huidige bijdrage naar de bespaarde kilometers voor de kringen oncontroleerbaar.

Het is onbegrijpelijk, dat ook van Rijkswege hieraan nooit enige aandacht is be-
steed. Een hogere bijdrage van de ondernemer doet ook de kosten voor het Rijk
(artikel 21, lid 1) evenredig met die voor de gemeenten dalen.

Onder druk van de 4 voorcentralisatiekringen in Overijssel heeft de ondernemer zo
juist zijn bijdrage voor 1969 verdubbeld, vergeleken met die voor 1968. Ik geloof,
dat het redelijk is op nog eens een verdubbeling aan te dringen.
Dan is het mogelijk de voorcentralisatiedienst zo op te zetten, dta de kosten voor
de gemeenten niet te hoog zijn. Het is te verwachten, dat de kosten dan zullen
blijven beneden het bedrag, dat door de gemeenten als vergoeding zal moeten
worden betaald, wanneer de ondernemer de voorcentralisatie op zich moet nemen.
Uit het oogpunt van Volksgezondheid verdienen gemeentelijke voorcentralisade-
kringen de voorkeur. Het is gewenst, dat ons gehele land in dergelijke kringen
verdeeld wordt, voldoende groot, uniform en efficiënt werkend en dat door de
ondernemers van de destructoren hiervoor een billijke bijdrage in de kosten, ge-
regeld volgens een uniforme berekening, verstrekt wordt. Deze bijdrage moet dan
inderdaad naar de mate zijn van de voor hem uit de getroffen voorziening voort-
spruitende voordelen, vastgesteld in overleg met en onder controle en medezeggen-
schap van de voorcentralisatiekirngen.

Overigens meen ik, dat ook gestorven pluimvee onde bepaalde voorwaarden (grotere
aantallen op te halen dieren en dan in plastic zakken verpakt) als destructiemate-
riaal A in de Destructiewet opgenomen moet worden.

Nooy, E. de: De taak van de Vleeskeuringsdienst bij de destructie. Tijdschr. Dier-
geneesk., 88, 1945, (1963).

Vondsten hebben geleid tot de hypothese dat de ernstige pandemie van griep, de
z.g. Spaanse Griep, die in 1918 uitbrak, werd veroorzaakt door een virus-antigeen dat
nauw verwant is aan het varkensvirus dat in 1930 werd ontdekt bij varkens. De griep-
pandemie van eind 1890 werd veroorzaakt door een virus dat nauw verwant is aan
het Equine-2-virus. Onderzoekingen in de V.S. en Tsjecho-Slowakije hebben aange-
toond dat onder experimentele omstandigheden menselijke volontairs kunnen worden
geïnfecteerd met Equine-2-virus en zich dan lichte luchtweginfecties kunnen ont-
wikkelen. Eveneens zijn met succes paarden geïnfecteerd met een nieuw menselijk
A2-virus, het Hong-Kong virus.

G. Schild: Dieren kunnen „griep" veroorzaken bij de mens Geneeskundige Gids,
13, 488, (1970).

Fox, M. W.: Animal Behaviour in veterinary medicine. Its place and future. Vet.
Ree., 86, 678, (1970).

Volgens Fox zou Taylor (1962) één der eersten geweest zijn, die bewust heeft
gewezen op de grensgebieden tussen psychologie en fysiologie die nodig zijn voor de
dierenarts voor het begrijpen van het gedrag der huisdieren en die hij opgenomen wil-
de zien in de studie. Fox sluit zich bij dit laatste volkomen aan. Men duidt deze
wetenschap aan als „animal behaviour" of als ethologie.

Vaak schieten dierenartsen te kort in het geven van adviezen op dit gebied, b.v. aan
eigenaren van kleine huisdieren o.a. over het opvoeden van katten en honden. Zo is
het soms mogelijk dieren met agressieve of vernielzuchtige neigingen te corrigeren in
plaats van ze af te maken. Het kan voorkomen dat men een grote gevaarlijke hond
afmaakt en dat de eigenaar een volgende hond met hetzelfde verkeerde resultaat
opvoedt. Studies over het juiste ogenblik om te beginnen een bond op te voeden zijn
niet alleen van veterinair belang maar ook vergelijkend voor de kinderpsychiater.
Ook bij grote huisdieren moet men bet normale gedrag kennen, maar zelfs van het
gedrag van het paard is volgens de schrijver alleen nog maar zeer oriënterend we-
tenschappelijk werk gedaan.

Psychologische problemen spelen een rol bij de verhouding, o.a. bij de K.I. Zodat
de schrijver opmerkt dat deze kennis van belang is voor het wereldvoedselprobleem
en de economie der ontwikkelingslanden.

Het probleem van het inpassen van deze studie in het toch reeds overladen veteri-
naire curriculum wordt besproken.

Deans H a n k i n, J. and Tailor, R. J.: A study of some diseasehazards which
could be associated with the system of applying cattle slurry to pasture. Vet. Rec., 85,
578, (1969).

Het is in Engeland wettelijk verboden om effluent van boerderijen, die als industrie
worden aangemerkt, in rivieren, stromen of waterlopen te lozen, terwijl het de plaat-
selijke overheid is toegestaan het lozen van deze afval in het rioolstelsel te verbieden.
Door de hoge kosten van stro wordt op de Engelse boederijcn steeds meer dunne mest
geproduceerd in hoofdzaak bestaande uit urine en faeces met een grote hoeveelheid
water, al dan niet met toevoeging van desinfectia en detergents.

Deze vloeimest, „slurry" genaamd, mag de boer dus niet via het water of het riool-
stelsel afvoeren, maar moet ze op eigen bedrijf verwerken. De capaciteit van de gier-
tanks brengt mee dat deze iedere week of iedere veertien dagen geleegd moeten wor-
den, waardoor deze niet gecomposteerde mest vaak over het weiland moet worden
gebracht.

Schrijvers isoleerden hieruit S. dublin. Staph, aureus en Brucella abortus en van een
bedrijf waar ook varkens werden gehouden twee stammen van pathogene E. coli. De
meeste van deze micro-organismen bleven in de in een tank bewaarde „slurry" zelfs
12 weken in leven, Br. abortus II weken. De schrijvers wijzen er op, dat theoretisch
ook tuberkelbacteriën, M. johnei, Clostridium tetani en Bacillus anthracis op deze
wijze over het land kunnen worden gereden, terwijl ook de verspreiding van mond-
en klauwzeer op deze wijze theoretisch niet onmogelijk is.

Ryan, A. J.: Abortion in cattle associated with Bacillus licheniformis. Vet. Ree., 86,
656, (1970).

Ryan isoleerde uit de lebmaaginhoud van twee runderfoeten van (voor zover na te
gaan) verschillende bedrijven, een aerobe sporevormer, die hij determineerde als
Bacillus licheniformis. De bacterie was voor muizen niet pathogeen. Hij vermoedt dat
dit in sporadische gevallen van abortus de oorzaak kan zijn, aangezien de bacteriën
in de directe preparaten gezien werden en in reincultuur gekweekt, terwijl geen an-
dere micro-organismen werden aangetoond. Jammer genoeg waren echter de placentae
niet ter beschikking. (Normaal is het een bodem bacterie. Ref.).

G a u c k 1 e r, A., Kraus, M.: Zur Immobilizierung von Wildwiederkäuern mit
Xylazin (Bay V.a. 1470). Zool. Garten, 38, 37, (1970).

De medicamenteuze immobilisatie is van grote betekenis voor een veilige ontmoeting
van mens en dier.

De immobilisatie van herkauwers is steeds een groot probleem geweest. Oude, veelal
snel weer verlaten middelen hadden gevaarlijke nevenwerkingen zoals bijv. nicotine-
sulfaat (Cap-Chur Sol (Ref.)), of een zeer geringe therapeutische breedte zoals
bijv. succinylcholine.

In 1967 werd het Bay V.a. 1470 (= Xylazine = Rompun) in de praktijk getest.
Reeds in 1968 werd op het Int. Symposium over Ziekten van Dierentuindieren de
eerste mededeling gepubliceerd. Het middel geeft een sterkte analgesie, werkt cen-
traal hypnotisch en spierverslappend en is in hogere doseringen anestheserend.
Bloeddruk, adem- en hartfrequentie worden verlaagd. Het is te combineren met bar-
bituraten en phenothiazinederivaten. Het wordt zowel lokaal als algemeen goed
verdragen.

Dc auteurs delen de resultaten mee van ervaringen die in drie jaar bij 106 dieren van
17 soorten wilde herkauwers en kameelachtigen werden verzameld.
Indicaties waren: opvangen, omzetten en verzenden van schuwe en agressieve dieren,
maar ook verzorging van traumata en verloskundige ingrepen.

De werking treedt in 3-5 minuten na intra-musculaire toediening; soms echter pas na
1.5 minuten. Soms treedt speekselen op door verdwijnen van de slikreflex, reden waar-
om de kop laag gelegd moet worden. Na 3-10 minuten (soms 15 minuten) gaan de
dieren spontaan liggen en worden geleidelijk slaperiger. De anesthesie kan zo volledig
worden, dat pijnlijke ingrepen zonder meer mogelijk zijn.

Het maximale effect duurt bij hogere doseringen 1-2 uur, bij lagere dosering 30-60
minuten. Dc meeste dieren staan binnen 6 uur weer op de benen.
De vereiste doseringen varieerden sterk.

Doses van 1,1-1,6 mg/kg lichaamsgewicht brachten 3 reeën tot liggen: 2,0 mg/kg
veroorzaakte diepe anesthesie. Damherten gingen bij 1,0-1,3 mg/kg even op de grond
liggen, terwijl zij bij 1,5-2,2 mg/kg langere tijd achtereen bleven liggen. Edelherten
gaven in alle 3 gevallen bij 1,0-1,5 mg/kg een diepe anaesthesie te zien.
Andere — geciteerde — auteurs werkten met hogere doseringen bijv. 3-8 mg/kg voor
edelherten, zonder dat daarvan ernstige nadelen werden ondervonden. Variaties
binnen de diersoort zouden het gevolg kunnen zijn van verschillen in vascularisatie
van het gebied waar geïnjiceerd is en van de mate van weefselbeschadiging door de
klap van de Cap-Chur injector.

Bij aanvullende doseringen veroorzaakt een na korte tijd gegeven injectie een ver-
dieping, een na langere tijd gegeven injectie een verlenging van de werking.
Het preparaat is een belangrijke aanwinst bij het hanteren van wilde herkauwers.

Köhler, H. und L i b i s e 11 e r, R.: Ueber das Auftreten der sogenannten „Weide-
krankheit" bei Kühen in Oesterreich in Zusammenhang mit Düngung und Fütterung.
Zbl. Vet. med. Reihe A, 17, 289, (1970).

In dit zeer uitvoerige artikel (47 bladzijden, de literatuurlijst bevat 216 publikaties)
wordt een in de laatste jaren in verschillende gebieden van Oostenrijk voorkomend
ziektebeeld, genaamd „Weidekrankheit", beschreven.

„Weidekrankheit" uit zich klinisch in een vermagering van de aangetaste dieren, een
sterk verminderde melkproduktie en in duidelijke bewegingsstoornissen, dit laatste
vooral in een wat later stadium. In diverse andere landen zou dezelfde aandoening
voorkomen onder verschillende benamingen: op Hawai als „Naalehu-disease" op
Jamaica onder de naam „Manchester Wasting Disease", in Z. Amerika als „Enteque
Seco", in Z. Afrika als „Stijfziekte" en in Australië als „Peg leg".

Hoewel er, wat de aetiologie van deze aandoeningen betreft, verschillende opvattin-
gen bestaan zijn zij patholoog-anatomisch alle gekarakteriseerd door ernstige ver-
kalkingen in het bloedvaatstelsel, in de longen en in de nieren.

Zoals de naam zegt, komt „Weidekrankheit" uitsluitend voor in de zomer- en herfst-
maanden, als de koeien in de weide lopen. Speciaal die weiden worden als aetiologisch
verdacht gezien, waarop door een sterke bemesting (hoge fosfaatgiften) een hoge
grasopbrengst wordt verwacht (daarom wordt deze aandoening ook wel „Intensivie-
rungskrankheit" genoemd). Uitvoerig wordt ingegaan op de mineralenstofwisseling
bij het rund, met name wat betreft de elementen Ca, Mg en P.

Hoewel sommige onderzoekers als vaststaand aannemen dat deze aandoening veroor-
zaakt wordt door een chronisch Mg-tekort, kon dit in het onderzoek van Köhler
en L i b i s e 11 e r niet worden bevestigd. Ook werd uitvoerig aandacht besteed aan
de botanische grasland samenstelling, zonder dat ook hieruit een definitieve oorzaak
gehaald kan worden.

Geconcludeerd wordt dat het hele ziektebeeld ligt in de „bodem-plant-dier relatie"
en dat de aetiologie nog verdere duidelijkheid vereist.

Hermans, J.: Invloed van baarmoederinfusies, daags na een derde of vierde inse-
minatie. Vlaams Diergeneesk. Tijdschr., 39, 156, (1970).

De intraüterine infusie van antibiotica daags na een derde inseminatie van koeien, die
bij de twee voorgaande inseminaties waren opgebroken zonder klinisch herkenbare
symptomen van endometritis, gaf geen verbetering van het drachtigheidspercentage
na deze inseminatie. Wel kon een significante verbetering van het drachtigheidsper-
centage worden aangetoond na de op de behandeling volgende (dus 4e) inseminatie.
Een intraüterien antibiotica-infuus daags na een vierde inseminatie leidde tot een
identiek resultaat: de vruchtbaarheid verbeterde niet onmiddellijk na de behandeling,
maar wel was bij de volgende inseminatie de vruchtbaarheid beter.
Bij koeien, waarvan de anamnese vermeldde, dat partus en/of puerperium abnormaal
waren verlopen, was wel een direkte verbetering van de vruchtbaarheid aanwijsbaar.
De bij dit onderzoek meest gebruikte emtibiotica waren:

a) 1 miljoen IE penicilline -I- 2 gr streptomycine -1- 25 mg prednisolon in 40 ml.
aqua dest.

De auteur concludeert, dat, gezien de moeilijkheden om in de praktijk tot een juiste
diagnose te komen, de uterusinfusies daags na een inseminatie een middel zijn om
bij terugkerende koeien het uiteindelijke drachtigheidspercentage te verhogen.

R osiers, G. en H o o r e n s, J.: Achalasie bij de hond. Vlaams Diergeneesk.
Tijdschr., 39, 350, (1970).

Achalasie is een dilatatie van de oesophagus die berust op de afwezigheid van effec-
tieve peristaltische concentraties van de oesophagus.

Differentieel diagnostisch dient dus onderscheid gemaakt te worden met een secun-
daire dilatatie die ontstaat t.g.v. vaatanomalieën, stricturen en nieuwvormingen.
Een cardiosphincter komt bij de hond niet voor, dus wordt aangenomen dat cardio-
spasme ook niet kan optreden.

Uit literatuurstudie blijkt dat achalasie bij de mens terug te voeren is tot een aan-
zienlijke vermindering in het aantal ganglioncellen in de oesophaguswand en regres-
sieve veranderingen in de perifere vagus en misschien ook in de motorische kern.
Uit eigen onderzoek van de oesophagus van een Deense dog van 5 maanden die leed
aan achalasie, bleek bij histologisch onderzoek dat het epitheel iets verdikt was, op
sommige plaatsen parakeratotisch, zonder erosies, de tunica propria vertoonde sclerose
en op veel plaatsen waren ophopingen van randcellen aanwezig.
De ganglia van de plexus myentericus vertoonden nergens degeneratieve verande-
ringen en waren in aantal niet minder dan in de oesophagus van een vergelijkbare
gezonde hond.

Het ontstaan van deze aandoening is duister, maar als mogelijke oorzaken worden ge-
noemd: erfelijkheid, avitaminose M, en infectieziekten.

S c h e c h t e r, R. D.: The significance of bacteria in feline cystitis and urolithiasis.
/. Am. vet. med. Assoc., 156, 1567, (1970).

Bij dit onderzoek waren 48 katten betrokken, waarvan 38 katers. Alle vertoonden
symptomen van een cystitis. Als symptomen golden urethra-obstruktie, persen op de
urine, pijnlijk urineren, hematurie, en frequent urineren. Uitgesloten werden katten
die de laatste maand behandeld werden, gekatheteriseerd of aan de urinewegen waren
geopereerd.

Uit het urineonderzoek kwam een vrij karakteristiek patroon naar voren, zowel bij
de poezen als bij de katers: veel rode bloedcellen, relatief weinig leukocyten, hoog
s.g., neutrale pH, eiwit 2 tot 4 , en een wisselende hoeveelheid kristallen. Gram
preparaten van de urine waren bij 85% negatief. 35 katten vertoonden bij bakterio-
logisch onderzoek van de urine geen groei, bij 12 waren er minder dan 10^ bakteriën
per ml aanwezig en slechts bij één was dit meer dan 10® bakteriën per ml. Dit laatste
was waarschijnlijk het gevolg van een kontaminatie achteraf.

Uit het bovenstaande konkludeert de auteur, dat er geen wezenlijk verschil bestaat
tussen cystitis van de poes of de kater. Voorts meent de schrijver de gevolgtrekking te
mogen maken, dat bakteriële infectie geen aetiologische rol speelt bij de cystitis van de
kat.

(Techn. Communication No. 19, Commonwealth Bureau of An. Breeding and Gene-
tics. 184 pages, 48 illustrations, 376 references; prijs 50 S.)

In dit boek trachten Devendra uit Voor-Indië en Mej. Burns uit Engeland,
die beiden veel in de tropen gereisd en gewerkt hebben, een indruk te geven van
de betekenis van de geitenhouderij in de tropen. Achtereenvolgens worden be-
handeld: „distribution and importance, breeds, variation in size, meat production,
milk production, reproductive performance, nutrition and feeding, skin and hair
production, husbandry and improved production and economic potential and pros-
pects".

Wat de betekenis van de geit betreft hebben de auteurs zich positief opgesteld en
verwerpen de wijd verbreide mening dat de geit de „oorzaak" is van erosie. Zij
zijn integendeel van mening dat veel landen van een goede geitenhouderij kunnen
profiteren.

Aangaande de rassen wordt gekozen voor een indeling naar de streek van voor-
komen en de produktie-eigenschappen boven een naar exterieur-kenmerken. Hier-
door wordt het echter niet duidelijk dat er zowel in Afrika als in Azië een groot
verschil bestaat tussen de grote, meest langharige melkgeiten met lange, hangende
oren en de kleine, gestopte vleesgeit met korte, staande oren.

Interessant zijn de gegevens in het hoofdstuk voortplanting over de periodiciteit
der bronst. Hoewel deze te maken heeft met het klimaat (daglengte) spelen ras-
verschillen ook een grote rol.

Belangrijk zijn ook de gegevens betreffende de voeding en de voederomzetting en
de auteurs komen met andere scribenten tot de conclusie dat de geit meer econo-
misch melk produceert dan het rund. Toch zal de geit over het algemeen een dier
blijven dat slechts in kleine aantallen rond het huis gehouden wordt, omdat het
geen produkten voor de wereldmarkt produceert.

Samenvattende moet men Devendra en Burns dankbaar zijn dat zij voor het
eerst alle beschikbare kennis over geiten in de tropen hebben gebundeld en deze
in een goed uitgegeven, zeer leesbaar boek openbaar hebben gemaakt.

Dit boek kreeg als ondertitel mee „Over vrijage, huwelijk en verzorging van jongen".
Het is een compilatie van uit vele bronnen verzamelde, maar praktisch zonder bron-
vermelding verwerkte gegevens, vermengd met een aantal waarnemingen die in Artis
werden gedaan.

De verschillende hoofdstukken bestaan uit korte alinea\'s waarin telkens een andere
diersoort genoemd wordt die door een bepaald facet van zijn gedrag in het bepaalde
hoofdstuk past. Dit maakt het geheel wat moeilijk leesbaar, omdat het verhaal ont-
breekt, waarin soortgelijke alinea\'s, mits met zuinigheid gebruikt, als onderstreping
van het betoog zouden kunnen dienen. Doordat bovendien de stijl van dit boek uiter-
mate „koel" is en de eigen ervaring nauwelijks verrijkend werken, laat het zich moei-
lijk lezen. De vele interessante gegevens die verzameld zijn, komen daardoor helaas
te weinig tot hun recht.

De titels van verschillende hoofdstukken zijn vaak suggestief en duidelijk antropo-
centrisch (bijv. „woningnood"; „haremdames"; „nooit naar school"), doch dit is
volgens de laatste 2 regels van het „Besluit" niet de bedoeling geweest.
Het is een boek dat door zijn lay-out en de uitstekende foto\'s aantrekkelijk is. Deze
kwaliteiten worden overigens vrijwel teniet gedaan door bet ongelukkige lettertype
met schreef.

Kortom een boek waarvan men er wel is waar geen 12 maar toch zeker wel 8 à 10
in een dozijn kan aantreffen.

Reeds eerder werden uitgegeven: Afrikaanse Varkenspest, Runderpest, Infectieuze
Anemie van Paarden, De Ziekte van Aujeszky, Paardepest en Rabiës.
Het boek is samengesteld uit 3 delen, te weten: de Virologie, de ziekte van Teschen
en de ziekte van Talfan.

Na een inleiding, waarin schrijver motiveert dat beter gesproken kan worden van
picorna-virussen dan van entero-virussen, wordt ingegaan op de structuur en de
fysische, chemische en biologische eigenschappen van deze groep filtreerbare smet-
stoffen en meer speciaal met betrekking tot het Teschenvirus en het Talfanvirus.
In het hoofdstuk „Andere picorna-virussen van het varken" is schrijver er niet in
geslaagd duidelijk aan te geven de betekenis die aan deze species moet worden
toegekend. Hij heeft dit wel geprobeerd hoewel men kan stellen dat, gezien de titel
van het boek, hij zich mocht beperken tot de ziekten van Teschen en de ziekte van
Talfan.

In het gedeelte over de ziekte van Teschen wordt achtereenvolgens ingegaan op
het klinisch beeld, de sectie en de histologische veranderingen in het Centraal
Zenuwstelsel. De pathogenese wordt vrij kort besproken.

Een behandeling van de epidemiologie voor de diagnose, de differentieel diagnose,
de therapie en de prophylaxis is onlogisch. Sommigen zullen voorts bezwaren heb-
ben tegen het woord epidemiologie hetgeen beter vervangen zou kunnen door het
woord epizoötiologie.

De differentieel diagnostiek is hier en daar onvoldoende behandeld (varkenspest,
de ziekte van Aujeszky, vergiftigingen met keukenzout en organische fosforverbin-
dingen). Ook worden m.i. ziekten besproken die nooit verwarring kunnen geven
zoals vlekziekte, hersenabcessen en tuberculose.

Bij de bespreking van de ziekte van Talfan wordt ingegaan op de symptomatologie,
de sectie, de histologische veranderingen, de pathogenese, de epidemiologie etc.
Een en ander is vrij kort gehouden hetgeen, gezien de uitvoerige bespreking van
de ziekte van Teschen, begrijpelijk is. Vreemd echter is dat aan de immunologie
maar 3 bladzijden, verdeeld over 2 hoofdstukken, wordt gewijd. Hier was beslist
meer van te maken geweest.

Samenvattend kan men stellen dat het een acceptabel werk is met als sterkste delen
de virologie, de klinische verschijnselen en de histologie en als minder sterke punten
de differentieel diagnostiek en de indeling.

Het boek is keurig uitgevoerd. De foto\'s zijn duidelijk. De zinnen zijn kort gehouden
waardoor het Frans (een handicap voor vele Nederlanders) gemakkelijk te lezen en
te begrijpen is. Het boek kan worden aanbevolen voor al die personen, die uit
hoofde van hun functie belast zijn met de wering en de bestrijding van besmettelijke
dierziekten, alsmede voor die dierenartsen met een uitgebreide varkenspraktijk.
Enige basiskennis van de virologie is noodzakelijk.

De stam van de beuk op het voorterrein van de oude Faculteit had op 12 november
1970 een omtrek van precies 4 meter. Hij had, gezien de ets in het gedenkboek,
verschenen ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van diergeneeskundig onder-
wijs aan de Biltstraat reeds in 1838 een respectabele kroon en dateert vermoedelijk
uit de tijd dat de directeur van de oude katoenspinnerij nog in „Gildestein" resi-
deerde.

Tegelijk met het verdwijnen van de veterinaire klinieken begon deze reus onder de
Utrechtse bomen af te takelen. Het eerst werden de takken op het noord-westen
door ziekte aangetast. Doch elk volgend jaar moesten opnieuw stervende takken
worden afgezaagd om te voorkomen, dat later er onder geparkeerde auto\'s bij storm
door afbrekend hout zouden worden beschadigd.

Uitstrijkjes van sporen aan de onderkant van het elfenbankje (Polyporus giganteus),
gemaakt tijdens de vervalperiode van de zwam en daarna gekleurd vlg. Gram. De
Gram-positieve sporen zijn de fertiele, de Gram-negatieve de steriele. (Vergroting
750 x)

Dit jaar verschenen voor het eerst aan de voet van de boom een 4-tal elfenbankjes,
die gezien hun omvang de naam van Polyporus giganteus wel verdienen. De ziekte
van de beuk werd primair niet veroorzaakt door de genoemde reuzenzwam, die met
haar mycelium het hout doorwoekerde. De eerste klap leek te zijn veroorzaakt
door het aardgas. De gasleiding was reeds in 1957 aangelegd ten behoeve van de
keuken en de laboratoria van het nieuw gebouwde, doch tijdelijk onderkomen van
het Instituut voor Veterinaire Bacteriologie. Het terrein ervoor werd bestraat om
te dienen als parkeerplaats voor een dozijn auto\'s.

De elfenbankjes, parasiterend op de stam van de beuk en daarmee de dood van de
boom aankondigend, (foto Peek 12-10-\'70).

Dc druk van het aardgas was hoger dan dat van het stadsgas. In het Instituut wer-
den de leidingen daarom vernieuwd, maar de aanvoerleiding voor het aardgas
werd niet op lekkage getest en bleef zoals ze was. Het zich onder de bestrating
ophopende gas verzwakte de functie van de wortels. De schimmel deed er het zijne
toe om het einde van de reus te versnellen. Dit jaar is hij voor het laatst in blad
gekomen en een schijf van de stam zal volgende generaties studenten hopelijk nog
lang herinneren aan de beuk die als symbool van het diergeneeskundig onderwijs
aan de Biltstraat in het begin van de 19e eeuw klein begon, gestaag groter in om-
vang werd en ineens in de zeventiger jaren van de 20ste eeuw ophield te bestaan.

Waar blijven de bomen rond de klinieken in de Uithof om op hun beurt beschut-
ting en sshaduw te geven aan al die aanstaande dierenartsen in de volgende 50
jaar en tevens te zorgen voor een aangenaam reliëf van de massieve gebouwen, die
zonder hoogtepunten in sombere grijze tot donkerbruine tinten zich aftekenen
tegen het silhouet van Oostbroek?

De beuk van de Faculteit, op 15-ll-\'70 gefotografeerd door
fotograaf-tekenaar van het Institiiut voor Infectieziekten.

In het verslag van de Centrale Commissie van Toezicht op de uitvoering der K.I. bij
dieren wordt vermeld dat de bevruchtingsresultaten zowel bij gebruilt van vers als
diepvriessperma nog niet op een bevredigend niveau liggen.

In de naaste toekomst zal de taak van de Prov. Commissies van Toezicht worden
overgenomen door Prov. Stichtingen voor de Rundveeverbetering. Deze nieuwe
stichtingen krijgen een algemene toezichthoudende taak op de verschillende bij de
fokkerij betrokken uitvoerende instanties.

In het verslag over de K.I. bij rundvee lezen we dat de concentratie steeds meer
toeneemt, hoewel provincies, althans administratief, nog erg conservatief zijn.
Zes verenigingen hebben elk reeds meer dan 40.000 eerste inseminaties; samen is dit
23,8%. Het aantal leden is iets verminderd (ook hier concentratie), maar het aantal
eerste inseminaties is met bijna 2% toegenomen. De bevruchtingsresultaten zijn met
0,8% tot 67% gedaald en het gebruik van diepvries steeg met 10% tot 21,5.
De samensteller van het jaarverslag vindt dat er per jaar nog te weinig nieuwe
stieren worden ingezet. Een goed fokbeleid vraagt nu eenmaal de nodige investe-
ringen. Het is te hopen, dat hiervoor in de toekomst voldoende gereserveerd kan
worden. Bij de aankoop moet nog meer worden gelet op de produktievererving van
de stiervaders. Aan een zo volledig mogelijk doorgevoerd wachtstierensysteem en een
strenge selectie van de oudere stieren wordt nog niet overal de nodige aandacht
besteed.

Het gebruik van diepvriessperma (vnl. tabletten) is tot 21,5% gestegen en onge-
twijfeld zal dit nog verder stijgen. Het is te hopen dat de resultaten ook omhoog
gaan, want een verschil van 6% met vers sperma is nog te groot.
Deze verschillen variëren per provincie sterk en dit remt de algehele overschakeling
op diepvries. Een strengere selectie van stieren en ejaculaten zal reeds effect sor-
teren en een voortdurende controle van het ingevroren sperma is noodzakelijk.
In het jaarverslag van de Federatie staat dat de weg naar betere fokmethoden is ge-
opend. Men hoopt dat door een verdere vooruitgang (o.a. door schaalvergroting,
afstammelingen onderzoek) in de zeventiger jaren nog meer succes zal worden ge-
boekt.

In 1969 zijn plannen uitgewerkt voor een centraal wachtstieren-station met service-
centrum in Flevoland. In het volgend jaarverslag zal hierover wel meer worden
verteld.

In een verhandeling van de heer J. C. Slikker worden organisatorische en
efficiencyproblemen behandeld, die voorkomen bij het streven naar schaalvergroting
in dienstverlenende organisaties. Na enige algemene opmerkingen, geeft hij in grote
lijnen de noodzakelijke veranderingen aan om tot een voordelig groter geheel te
komen. Een meer commerciële en minder ideële aanpak van de bedrijfsvoering zal
o.a. nodig zijn.

De animo voor de K.I. bij geiten loopt dusdanig terug, dat overwogen wordt om
met deze aktiviteiten te stoppen. Alleen in Utrecht en Gelderland wordt bij deze
dieren K.I. toegepast.

In het verslag over de varkens K I. wordt over schaalvergroting gesproken. De
provinciale grenzen zullen geen belemmering vormen, daar uiteindelijk aan totaal
5 verenigingen wordt gedacht. Het aantal eerste inseminaties is dit jaar minder
teruggelopen. De perspectieven voor het lopende jaar zijn zelfs nog gunstiger. Het
60-90 n.r. percentage bedraagt 80,5 (vorig jaar 78,4%). Dit komt ongeveer overeen
met een werkelijk drachtigheidspercentage van 70 na de eerste inseminatie. Van het
totaal aantal dekkingen neemt de K.I. 11% voor haar rekening. De invloed op de
fokkerij is echter aanmerkelijk groter dan uit dit cijfer verondersteld kan worden.

Met ingang van 1 januari 1971 zal de functie van Dr. R. van Santen als Veterinair
Adviseur van de Sdchdng Centraal Bureau Slachtveeverzekeringen (C.B.S.) te
Utrecht, worden overgenomen door de heer J. P. W. Anemaet, oud-inspecteur van
de Veeartsenijkundige Dienst, wonende te \'s-Gravenhage, Laan van Poot 194 D,
tel. (070) 39 19 92.

Op woensdag 24 februari 1971 om 14.00 uur zal in het Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Ie Brandenburgerweg 78b te Bilthoven de oprichtingsvergadering
gehouden worden van de Nederlandse Vereniging voor Proefdierkunde.
Deze vereniging heeft tot doel het bevorderen van een verantwoord proefdiergebruik.
Door twee maal per jaar een symposium te organiseren wil de vereniging de moge-
lijkheid bieden voor contacten tussen deskundigen op allerlei vakgebieden, die in
hun werk met proefdieren en met de problemen samenhangend met het proefdier-
gebruik geconfronteerd worden.

Het lidmaatschap staat open voor ieder die in proefdieren geïnteresseerd is.
Alle belangstellenden zijn welkom op de oprichtingsvergadering.

Verkeizing van een voorlopig bestuur. Voorgesteld worden;
Voorzitter: J. W. M. A. Mullink, Centraal Proefdierenbedrijf TNO,

Namen van andere candidaten kunnen tot de vergadering ter kennis gebracht wor-
den van de voorlopige secretaris.

J. Goudswaard: Pasteurella pneumotropica bij proefdieren.
M. P. C. K a r e 1 s e: Respiratoire immunisatie.

en Siamese kempvis.
F. A. N e e t e s O n: Het dwergvarken.
Rondvraag.
Sluiting.

De Staatssecretaris van Sociale Zaken en Volksgezondheid, Dr R. J. H. Krui-
singa, heeft aan het Proefbedrijf Voedselbestraling te Wageningen toestemming
verleend tot het bestralen van 1.000 kilogram voor de handel bestemde, gekookte,
gepelde of ongepelde garnalen. De garnalen zullen in geheel gesloten kleinhandels-
verpakking in combinatie met een lichte koeling worden bestraald en in die vorm
worden gedistribueerd. Door de combinatie van lichte koeling en bestraling zal naar
verwachting een betere houdbaarheidsverlenging worden verkregen.
Deze toestemming werd door de Staatssecretaris mede namens de Minister van
Landbouw en Visserij verleend op grond van een door de Commissie Voedselbe-
straling van de Gezondheidsraad aan hem uitgebracht advies.

Evenals bij de bestraling van andere voedingsmiddelen is voorgeschreven zullen ook
de bestraalde garnalen als zodanig kenbaar zijn door middel van het speciaal ont-
worpen beeldmerk dat op de verpakking is aangebracht.

EXTRACTS SYMPOSIUM: ENKELE ASPECTEN VAN DE STRUCTUUR VAN
DE DIERLIJKE PRODUKTIE IN EUROPA

Van dit Symposium, dat van 9-11 juni 1970 in Rome werd gehouden, is een korte
samenvatting door de Europese Zoötechnische Federatie gemaakt, bestaande uit
extracten van de gehouden inleidingen. Deze extracten worden voorafgegaan van
een inleidend woord van de heer Ir. Th. C. J. M. Rijssenbeek als President van
genoemde Federatie.

Deze „extracts" zijn te verkrijgen bij de Secretaris van de Nederlandse Zoötech-
nische Vereniging, Ir. P. Hoogschagen, Ie v. d. Boschstraat 4 te \'s-Gravenhage.

De volgende bijeenkomst van de Werkgroep Dierpathologen zal op dinsdag 26 ja-
nuari 1971 worden gehouden.
Het programma luidt als volgt:
19.40 uur Opening.

19.45 uur J. Egberts: Pathofysiologische achtergronden van hyaliene membraan-
ziekte met bespreking van enkele histochemische en mechanische karak-
teristieken.

20.05 uur J. M. V. M. Mouwen: Raster-electronenmicroscopisch onderzoek van
het dunne darm slijmvlies van normale biggen en biggen met steatorroe.
20.20 uur Pauze.

20.40 uur E. J. Ruitenberg en Monique J. M. Duyzings: Een morfo-
logisch onderzoek naar de humorale en cel-gebonden immuniteit van met
Trichinella spiralis geïnfecteerde ratten.
21.00 uur P. Zwart: Infectieuze hepatitis bij de chimpansee.
21.20 uur Sluiting.

Deze bijeenkomst zal worden gehouden in de vergaderzaal van het Rijks Instituut
voor de Volksgezondheid, 1ste Brandenhurgerweg 78b, Bilthoven. Vanaf 19.15 uur
is er gelegenheid tot koffiedrinken.

Het Tiende Internationale Congres over Dierlijke Produktie zal van 20 tot en met
23 juli 1971 worden gehouden in Versailles bij Parijs.
De thema\'s van dit congres zijn de volgende:

„Sources of nitrogen in the diet of man and of farm livestock. The compe-
titive rôle of different types of protein".

„Optimum utilisation of genetic material, with special reference to cross-
breeding in relation to other methods of genetic improvement".

,,Economics of animal production in traditional farming systems and in spe-
cialised units. Definition of criteria and methods of assessment of different
production systems".

(in cooperation with the 3rd Technical Section of the International Com-
mission of Agricultural Engineering)

"Problems for the engineer and animal husbandry specialist, posed by the
buildings, mechanisation and equipment required for new methods of animal
production".

„The contribution of fundamental and applied research to the development
of animal production".

„The problems of matching animal product supply and demand and their
effects on developments in animal production and agricultural policy".

Inlichtingen over deelname, c.q. over bet leveren van bijdragen aan dit congres, zijn
te verkrijgen bij de Secretaris van de Nederlandse Zoötechnische Vereniging, ir. P.
Hoogschagen, Ie v. d. Boschstraat 4, \'s-Gravenhage.

FEDERATION OF EUROPEAN BIOCHEMICAI. SOCIETIES
Dc Federatie van Europese Biochemische Verenigingen (FEBS) zal haar achtste
jaarlijkse bijeenkomst houden in Amsterdam. Het congres zal van 20 tot en met 25
augustus 1972 plaatsvinden in het Internationaal Congrescentrum R.\'M in de Neder-
landse hoofdstad.

Gezien de ervaringen bij voorgaande bijeenkomsten zullen naar schatting 2.500
biochemici uit de 24 bij de federatie aangesloten landen aan het congres deelnemen.
Dc FEBS heeft eerder gecongresseerd in Londen, Wenen, Warschau, Oslo, Praag
en Madrid. In 1971 vindt het congres plaats in Varna (Bulgarije).
Bij het achtste congres zal de Nederlandse Vereniging voor Biochemie als gastheer
optreden. Zij heeft een voor dit doel opgerichte „Stichting 8tb FEBS-meeting" belast
met de organisatie.

Het wetenschappelijk programma van de achtste FEBS-meeting bestaat uit negen
symposia over gespecialiseerde onderwerpen uit de biochemie, waarvoor 80 deskun-
digen uit de gehele wereld als spreker zullen worden uitgenodigd. Daarnaast zullen
in een groot aantal sectievergaderingen ongeveer 1.000 voordrachten gehouden wor-
den over vrije onderwerpen. De voertaal is Engels.

Aan het congres zal onder de titel „FEBS-BIOCHEM 72" een internationale ten-
toonstelling van biochemische laboratoriumuitrusting (instrumenten, glaswerk, che-
micaliën en vakliteratuur).

Het secretariaat van de „Stichting 8th FEBS-meeting" is gevestigd in Amsterdam
en is te bereiken via postbus 7205, telefoon 020 - 42 25 95, telegramadres ORBU
Amsterdam en telex 13499 (RAICO). De organisatie van de tentoonstelling berust bij
RAI Gebouw N.V., Europaplein 8, Amsterdam.

5e International Conference, lOth august 1971, Mexico
Provisional List of Contents „Immunity to Animal Parasites"

Immune Response of Sheep, Cattle and Swine
Immune Response of the Fowl
Immunoglobulin Response to Parasitic Infections
Cellular Reactions to Parasitic Infections
Immune Response to Hemoprotozoa
Immune Response to Gastrointestinal Helminths
Immune Response to Tissue Helminths—I -Nematodes
Immune Response to Tissue Helminths—Il-Cestodes
Immune Response to Arthropods

Immediate Hypersensitivity Effector Mechanisms—1. Lymphocytes, Platelets, PMN\'s
etc.

Immediate Hypersensitivity Effector Mechanisms—H. The Mast Cell in Parasitic In-
fections

Immune Response to Intracellular parasites—II. Leishmania, Trypanosoma cruzi
Non-Specific Factors in Immunity and Resistance to Parasitic Infections

DEUTSCHE VETERINÄRMEDIZINISCHE GESELLSCHAFT, FACHGRUPPE
PHYSIOLOGIE UND PATHOLOGIE DER FORTPFLANZUNG

Tagung der Fachgruppe „Physiologie und Pathologie der Fortpflanzung" der Deut-
chen Veterinärmedizinischen Gesellschaft e.V. (DVG) und der Sektion „Zuchthy-
giene" der Deutchen Gesellschaft für Züchtungskunde e.V. (DGfZ) am 18. und
19. Februar 1971.

Tagungsort: Gynäkologische und Ambulatorische Tierklinik der Universität München,
D 8 München 22, Königinstr. 12, Tel. 0811/2180611

Die Teilnehmergebühr beträgt für Mitglieder der DVG bzw. der DGfZ DM 10.—
und für Nichtmitglieder DM 20.—. Die Gebühr ist erst zu Beginn der Tagung zu
entrichten.

Es wird gebeten, die Anmeldung zur Teilnahme schriftlich bis zum 10. Februar
1971 an Professor Dr. Dr. h.c. W. Baier, D 8 München 22, Königinstr. 12.

Het volledige programma ligt bij de Redaktie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde ter inzage.

Van 28 april tot en met 2 mei 1971 zal bovengenoemd colloquium in Brugge worden
gehouden.

Het programma van dit colloquium, waarvoor men zich tot 15 april 1971 kan op-
geven aan het Secretariaat; p/a Simon Stevin Instituut, Jerusalemstraat 34, B-8000,
Brugge, ligt bij de Redaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Julianalaan
10, Utrecht, ter inzage.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

In verband met de in ons land heersende pseudo-vogelpest heeft de Minister van
I.andbouw en Visserij de „Beschikking markt- en tentoonstellingverbod pluimvee en
dergelijke" uitgevaardigd.

Op grond van deze beschikking, die met ingang van dinsdag 22 december 1970 van
kracht is geworden, zijn in geheel Nederland de markten van hoenderachtigen, kal-
koenen, eenden, ganzen en duiven geschorst. Het organiseren van keuringen, ten-
toonstellingen, verkopingen en andere gelegenheden waarbij deze dieren, afkomstig
van verschillende bedrijven, op één plaats tijdelijk worden bijeen gebracht en vervol-
gens naar verschillende plaatsen binnen het rijk, niet zijnde slachterijen worden weg-
gevoerd, is verboden.

Intussen is met ingang van 30 december 1970 dit markt- en tentoonstellingsverbod
niet langer van toepassing op duiven. Deze beslissing is genomen op grond van het
feit, dat gebleken is dat duiven vrijwel ongevoelig zijn voor pseudo-vogelpest en dat
de mogelijkheid van overbrengen van het virus door het bijeenbrengen van deze die-
ren uitgesloten kan worden geacht.

In het kader van de bestrijding van de pseudo-vogelpest heeft de Minister van Land-
bouw en Visserij, gelet op artikel 3 van deVogelziektenwet en artikel 38 van de
Veewet ingaande 25 december 1970 het volgende besluit genomen:

Het vervoeren van levende kippen en kalkoenen is in geheel Nederland verboden.
Artikel 2

Het verbod gesteld in artikel 1, geldt niet ten aanzien van eendagskuikens.
Artikel 3

a. voor kippen en kalkoenen die vergezeld gaan van een door een dierenarts geda-
teerde en ondertekende verklaring, waaruit blijkt dat bij een door hem op het
in de verklaring genoemd bedrijf van herkomst van deze dieren op de dag van
het betrefffende vervoer of op de daaraan voorafgaande dag ingesteld onderzoek
geen klinische verschijnselen van pseudo-vogelpest zijn geconstateerd;

b. voor ingevoerde kippen en kalkoenen, mits de dieren rechtstreeks van de plaats
van grensoverschrijding naar het bedrijf of de slachterij van bestemming worden
vervoerd en de dieren vergezeld gaan van de gezondheidsverklaring van de offi-
ciële veterinaire dienst in het land van herkomst, vereist ingevolge het bepaalde
krachtens artikel 3 van de beschikking van de Minister van Landbouw, Visserij
en Voedselvoorziening van 24 april 1959 no. J 585 (Stcrt. 81), laatstelijk gewij-
zigd bij beschikking van 24 december 1969 (Stcrt. 253).

Het verbod gesteld in artikel 1, geldt bovendien niet voor kippen en kalkoenen die
kennelijk rechtstreeks vervoerd naar een onderzoekingsinstituut.

Deze beschikking kan worden aangehaald als: Beschikking vervoersverbod levende
kippen en kalkoenen, zij treedt in werking met ingang van de dag na die van haar
bekendmaking in de Nederlandse Staatscourant.

Ingaande 28 december 1970 is een vervoersverbod van papegaai-achtigen in ons land
van kracht geworden.

De ons omringende landen hebben inmiddels invoerbeperkende maatregelen genomen
ten aanzien van Nederlandse pluimveeprodukten.

Tijdens het op 28 december 1970 te Bonn gevoerde overleg tussen de directeuren van
de Nederlandse en Duitse veeartsenijkundige diensten is uitvoerig over de voor Ne-
derlandse consumptie- en broedeieren geldende invoerstop gesproken. Daarbij is de
mogelijkheid nagegaan, op korte termijn de invoer van broedeieren onder bepaalde
voorwaarden te hervatten. Te verwachten is, dat een dezer dagen overeenstemming
kan worden bereikt over de veterinaire geranties, die van Nederlandse zijde zullen
moeten worden gegeven. Het ziet er naar uit, dat deze onder meer zullen inhouden,
dat de bedrijven vrij van pseudo-vogelpest zijn en bovendien dat het pluimvee op de
afleveringsbedrijven preventief tegen de ziekte zijn ingeënt en een steekproefsgewijze
onderzoek heeft aangetoond, dat de dieren de vereiste onvatbaarheid tegen de ziekte
hebben.

Uitvoer van consumptie-eieren naar West-Duitsland blijft onmogelijk tot het moment
dat het aantal gevallen van pseudo-vogelpest in ons land aanzienlijk is gedaald.
Gelet op deze situatie heeft de minister van Landbouw en Visserij, Ir. P. J. Lardinois,
een regeling getroffen voor de opslag door exporteurs van circa 30 miljoen verse Ne-
derlandse kippeëieren. Exporteurs kunnen onder deze regeling eieren voor opslag in
het koelhuis aanmelden tot ten hoogste 10% van de door hen naar West-Duitsland
geëxporteerde hoeveelheid verse kippeëieren in de maanden september, oktober en
november van het jaar 1970.

De uitvoering van deze regeling zal door het Produktschap voor Pluimvee en Eieren
geschieden, dat zich, in overleg met het ministerie van Landbouw en Visserij, ook zal
belasten met de organisatie van de afzet van de opgeslagen eieren. Daarbij zal er
zorgvuldig op worden toegezien, dat bij de afzet van deze eieren het normale han-
delsverkeer in consumptie-eieren en eiprodukten niet wordt benadeeld. In beginsel
zullen deze eieren of de daaruit bereide eiprodukten buiten het EEG-gebied moeten
worden afgezet. Nagegaan zal worden in hoeverre er mogelijkheden zijn voor de afzet
van een hoeveelheid eiprodukten via het Wereldvoedselprogramma-WFP.
In hoofdlijnen behelst de regeling dat de exporteurs de onder deze regeling aange-
melde eieren voor eigen rekening en risico in het koelhuis moeten opslaan. Bij afle-
vering uit het koelhuis zullen de exporteurs een vaste prijs ontvangen, waarvan de
hoogte varieert naar gewichtsklasse en tijdstip van aflevering. Uitgangspunt voor deze
vaste prijzen heeft de prijs voor de eieren in de gewichtsklasse 4 gevormd, voor welke
klasse bij uitslag uit het koelhuis in de maand januari een prijs geldt van ƒ 10,— per
100 stuks, exclusief BTW. Voor de pluimveehouder komt dit neer op een prijs van
8/2 a 9 cent per ei in de genoemde gewichtsklasse.

De exporteurs zijn inmiddels van de voorwaarden van deze regeling per circulaire
door het Produktschap voor Pluimvee en Eieren op de hoogte gesteld.

In Engeland heerst op uitgebreide schaal pseudo-vogelpest. Blijkens een op 7 decem-
ber 1970 verschenen rapport van de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst in
Surbiton, Surrey, werden op 24 en 25 augustus 2 gevallen van pseudo-vogelpest vast-
gesteld in het graafschap Essex. Het tweede geval betrof een groot broedbedrijf.
Vier dagen later werden in de omgeving van dit bedrijf 6 gevallen vastgesteld en
sindsdien zijn iedere dag nieuwe gevallen opgetreden.

De uitbraak heeft zich geconcentreerd in de graafschappen Essex, Suffolk, Norfolk,
Hertford, Cambridgeshire, Bedfordshire en Huntingdonshire, die samen het gebied
East Anglia vormen.

Op 15 september zijn strenge maatregelen genomen voor het graafschap Essex, die
op 24 september tot geheel East Anglia zijn uitgebreid. Desondanks zijn ook buiten
dit gebied gevallen voorgekomen.

Van 16 augustus tot en met 30 november 1970 hebben zich in totaal 2252 gevallen
voorgedaan. Het aantal per maand steeg van 226 over september, via 887 over
oktober tot 1128 over november 1970. Meer dan 60% van de aangetaste pluimvee-
stapels telt minder dan 1000 en 6% meer dan 20.000 dieren. Onder het niet ge-
vaccineerde pluimvee van alle leeftijden is het sterftecijfer boog, onder jonge dieren
op de broederijen vrijwel totaal.

In 1963 werd in Engeland de controle en de bestrijding van de ziekte door het
afslachten van aangetaste pluimveestapels afgeschaft, daar vrijwillige entingen op
grote schaal werden toegepast. Begin 1965 werd meer dan 80% van het pluimvee
door deze enting beschermd.

Het aantal aangetaste bedrijven was hierdoor drastisch gedaald. Van meer dan 2000
in de jaren 1963 en 1964 tot 98 in 1965 en 36 in 1969. Medio 1968 liep de belang-
stelling voor de vrijwillige enting echter terug en begin 1970 was nog slechts 53% van
de Engelse pluimveestapel geënt.

Toen de huidige uitbraak van de ziekte begon, was de helft van de pluimveestapel
gevoelig voor pseudo-vogelpest. Het probleem is thans, vooral bij de jonge dieren, een
immuniteit op te bouwen die voldoende is om een besmetting te kunnen doorstaan.
Er is een uitgebreid wetenschappelijk onderzoek ingesteld naar de toepassing van le-
vend vaccin onder de huidige omstandigheden in Engeland.
Intussen is besloten tot enting met levend vaccin over te gaan.

Half december 1970 was Dr. Reuven Katheim, inspecteur op het gebied van
levensmiddelen van dierlijke oorsprong bij de Veeartsenijkundige Dienst te Bet-Dagon
in Israël, enkele dagen de gast van de Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid.
Hij bezocht pluimveeslachterijen te Oostzaan en voerde gesprekken met de plaats-
vervangend Hoofdinspecteur Drs. A. van Keulen en de Inspecteur Drs. A. G. de
Moor.

Het landelijke totale aantal gevallen van varkenspest in Nederland bedroeg over de
51e week, van 13 tot en met 19 december 1970, 8. Deze waren als volgt over de pro-
vincies verdeeld: Gelderland 4, Noord-Holland 1, Zuid-Holland 2, Limburg 1.
Over de 52e week, van 20 tot en met 26 december 1970, was het landelijk totaal
3 en wel: Gelderland 2, Noord-Brabant 1.

Over de laatste vijf dagen van het jaar werden in totaal 8 gevallen van varkenspest
gemeld en wel: Gelderland 4, Noord-Brabant 3, Zuid-Holland 1.

In verband met de gunstige ontwikkeling van de varkenspestsituatie in ons land heeft
de minister van landbouw en visserij, ir. P. J. Lardinois, besloten, om per 1 januari
1971 het beperkte marktverbod van varkens in te trekken.

Overigens worden de verscherpte controlemaatregelen bij uitvoer van varkens, evenals
de ontsmettingsvoorschriften voor veewagens, onverkort gehandhaafd.

Rusland maakt over oktober 1970 melding van 51 gevallen van mond- en klauwzeer
waarvan 5 gevallen van het type A22, 14 van het type O en de rest, 32, gedeeltelijk
van de typen A22 en O.

22, Afd. Friesland K.N.M.v.D. Vergadering met dames, 20.15 uur, restau-
rant E 10, Zwartewegsend. (pag. 188)

Amsterdam-Oost. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))
26, Afd. N. Brabant en Limburg K.N.M.v.D. Werkvergadering, 14.30 uur,

„Het Vierspan", Deurne. (pag. 189)
26, Werkgroep Dierpatbologen. Bijeenkomst. Vergaderzaal Rijks Instituut

voor de Volksgezondheid, Bilthoven. Aanvang 19.15 uur. (pag. 171)
28, Promotie collega E. E. Kemperman, Wouw. 16.15 uur Rijks universiteit

5, Afd. Gr.,/Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.

8— 9, D.V.G. Fachgruppe Physiologie und Pathologie der Fortpflanzung. Ta-
gung, München, (pag. 173)

10, Groep K.I. en Zötechniek K.N.M.v.D. Studiebijeenkomst, 14.00 uur.
Jaarbeurs Congres- en Vergadercentrum, Utrecht, (pag. 132)

11, Afd. Noord-Holland, K.N.M.v.D., Ledenvergadering.
16, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
16, Afdeling Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering

18, Groep Directeuren v. Vleesk.d. en keurings.d.a. K.N.M.v.D. Vergadering
24, Oprichtingsvergadering Ned. Vereniging voor Proefdierkunde, 14.00 uur;
R.I.V. Bilthoven. (pag. 170)

„Het Vierspan", Deurne. (pag. 189)
18, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

23, Post Academiale discussie avond. Koningszaal Artis, Plantage Midden-
laan, Amsterdam. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England. (pag. 899, (1970))

17—19, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

23, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.

26—29, Symposium over Circadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))
28-2 mei XIX Colloquium, Protides of biological fluids. Brugge, (pag. 173)

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Sticfitse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

14, Herdenking honderdjarig bestaan Veeartsenijkundige Dienst.
18, .\\fdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering

Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))
10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg, (pag.
961, (1970))

20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)
Augustus,

10, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)
15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres,
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970))

9, Afd. Noord-Holland, K.N.M.v.D., Ledenvergadering.
21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

7— 9, Arzteverein Davos. VI Int. Symposium, Davos-Platz. (pag. 961, (1970))
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur.

6—II, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D., Ledenvergadering.
21, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

23—26, Int. Pig Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München, (pag. 961, (1970))

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th. Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.I.,
Amsterdam, (pag. 172)

Op 9 otober 1970 overleed Dr. Louis François Désiré
Evrard Lourens, Oud-directeur van de Rijksserum-
inrichting.

De aankondiging van zijn heengaan was als een echo
uit een lang vervlogen tijd — de dertiger jaren.
Duidelijk zag ik hem weer voor me, te midden van
zijn staf, het overige personeel, met zijn voldoening
over een behaald succes, en vooral ook met zijn zorgen
over de onopgeloste problemen van die tijd.
In 1904 wordt hij als assistent aan de Rijksserumin-
richting verbonden en nog in hetzelfde jaar tot onder-
directeur benoemd. Onder wel zeer primitieve om-
standigheden begint hij zijn werkzaamheden. Bijge-
staan door één bediende, immuniseert hij paarden, ste-
riliseert het nodige materiaal, vult, etiketteert en ver-
pakt flesjes met serum en vaccin.

Vlekziekte en varkenspest hebben aanvankelijk zijn
grote belangstelling en als later meer personeel en
instrumentarium ter beschikking komen volgen studies
over houtvuur, mond- en klauwzeer, tuberculose en
abortus Bang-infecties.

De resultaten hiervan worden in publikaties vastgelegd.
In 1923 volgt hij Prof. Poels op als directeur. De
ernst en degelijkheid, waarmee hij zich van zijn taak
kwijt, wordt spoedig algemeen bekend. In 1929 wordt
hij benoemd tot Ridder in de Orde van de Neder-
landse Leeuw.

Vanuit de primitieve gebouwen aan de Vinkendwars-
straat, waar de inrichting was gevestigd, leverde hij
met Dr. Reeser, de waarnemend directeur, een jaren-
lange strijd voor een betere huisvesting.
Door de goede relaties met het gemeentebestuur van
Rotterdam komt in 1929 tussen Rijk en Gemeente een
overeenkomst tot stand, die de bouw van een nieuw
instituut mogelijk maakt. In 1931 wordt het nieuwe

gebouw betrokken, waarin later de inrichting als Cen-
traal Diergeneeskundig Instituut, Afdeling Rotterdam,
zal voortleven.

Groot, zeer groot is de voldoening. In voorheen voor
hem ongekend luxueuze omstandigheden worden de
werkzaamheden voortgezet, uitgebreid en verbeterd,
voor dat éne doel dat destijds onder de leiding van
Prof. Poels is gesteld, nl. het rechtstreeks dienstbaar
maken van de nieuwere gegevens van wetenschap aan
de praktijk van de landbouw.

Dr. Lourens is steeds betrokken geweest bij alle fa-
cetten van de werkzaamheden van het instituut, en
wel zeer in het bijzonder bij het wetenschappelijk on-
derzoek. In de dertiger jaren verschijnen een 16-tal
publikaties van zijn hand, waarvan die over de ziekte
van Aujeszky wel het meest bekendheid heeft ge-
kregen.

In 1940, het jaar van de catastrophe, neemt hij af-
scheid, wegens het bereiken van de pensioengerechtigde
leeftijd. In 1942 verlaat hij Rotterdam — of meer
in zijn stijl Delfshaven — waar hij geboren en getogen
is en waarmee hij zich zijn hele leven verbonden heeft
gevoeld.

Hij kiest Zeist tot woonplaats, waar hij tot het einde
van zijn dagen is gebleven. Aanvankelijk bezoekt hij
nog de vergaderingen van de Maatschappij voor Dier-
geneeskunde, totdat hij van een jongere collega in zijn
omgeving de vraag hoort: „Wie is die oude man?"
Hij verdwijnt dan en komt niet meer terug.
Maar de interesse voor de veterinaire zaak blijft en
hij leest zijn tijdschriften tot op hoge leeftijd.
Tot zijn 91e jaar heeft hij van een goede gezondheid
mogen genieten, dan daalt langzamerhand zijn zon,
totdat op bijna 95-jarige leeftijd op 9 oktober het
einde komt.

Dr. Lourens was een markante figuur. Hij had, al-
thans voor mij, een sympathiek en sterk gezicht. Het
spreken kostte hem vaak grote moeite, maar zijn ge-
schriften waren helder van betoog en gaven blijk van
inzicht en grote kennis van zaken.

Hij was niet autoritair, niet hovaardig en luisterde
graag naar het oordeel van anderen alvorens te be-
slissen. Hij was sympatiek in de omgang en hij kende
zijn mensen, naar hun aard en hun kunnen. Hij had
een enorm verantwoordelijkheidsgevoel voor de ma-
teriële en ideële belangen van het instituut.
Hij eiste alles van zich zelf, zeer weinig voor zich zelf.
Als regel werkte hij tot \'s avonds 11 uur, de zaterdag
en zondag inbegrepen. Hij vroeg veel van zijn personeel
in arbeidsprestaties en vooral ook in verantwoordelijk-
heid voor het aan hen toevertrouwde goed. Hij was
spreekwoordelijk zuinig. Maar gezien vanuit zijn op-
vatting van zijn taak, zijn primitieve arbeidsomstan-
digheden aan het begin van deze eeuw, de crisisjaren
vóór de oorlog, zijn reizen en trekken, dat vaak uit
eigen portemonnaie werd betaald, was dit verklaarbaar.

Prof. Poeh, zijn grote voorganger, heeft het enthousias-
me voor een leven van onderzoek, gewijd aan infectie-
ziekten van dieren, op hem overgebracht — heeft de
fakkel ontstoken. Dr. Lourens heeft deze duidelijk
zichtbaar voortgedragen, 36 jaren lang, met grote ver-
antwoordelijkheidszin.

In verband met de wijziging van de Omzetbelasting zidlen de daardoor veranderde
tarieven later worden gepubliceerd.

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Mij. voor Diergenees-
kunde heeft zich beraden over de tarieven, die zullen gelden in het kader van de
georganiseerde bestrijding van dierziekten.

Voor het boekjaar 1971 zijn de volgende besluiten door het Landbouwschap en de
Kon. Ned. Mij. voor Diergeneeskunde bekrachtigd:

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen:

De tarieven voor de beloning van de dierenartsen voor de werkzaamheden ten
behoeve van de georganiseerde tuberculosebestrijding onder het rundvee bedragen
voor 1971 (het seizoen 1970/71):

(dit betreft de enkelvoudige tuberculinatie waaraan de rundveebeslagen periodiek
moeten worden onderworpen)

per rundveebeslag ƒ 10,— vermeerderd met .( 1,25 per getuberculineerd rund.
15. Voor de V.Z.-tuberculinatie in aansluiting op de onder A genoemde tuberculinatie:
per rundveebeslag waarin de V.Z.-tuberculinatiee is toegepast .f 15,— vermeerderd
met ƒ 1,50 per door middel van de V.Z.-tuberculinatie onderzocht rund.

C. Voor de tuberculinatie van een rundveebeslag buiten de onder A bedoelde:
(bijvoorbeeld bij een onderzoek om na te gaan of een rundveebeslag na het
verwijderen van de reactiedieren als vrij kan worden beschouwd)

hiervoor is geen tarief vastgesteld. Geadviseerd wordt hiervoor per provincie
in overleg tussen de gezondheidsdienst en de afdeling van de Kon. Ned.
Maatschappij voor Diergeneeskunde een hoger tarief dan het onder a ge-
noemde te bepalen.

f 0,45 per rund aanwezig op het tijdstip van de jaarlijkse tuberculinatie of,
indien het beslag in het betrokken jaar niet wordt getuberculineerd, per rund
aanwezig op fiet tijdstip van de registratie van het beslag. (Hieronder is niet be-
r^repen het schetsen van de runderen.)

le. Voor wat wordt verstaan onder tuberculinatie en gewone administratie wordt
verwezen naar de bijlage getiteld: „Werkzaamheden te verrichten bij de ge-
organiseerde bestrijding van runderziekten", hoofdstuk I.

2e. Bij geen der onder A, B en C vastgestelde tarieven komen de kosten van de
tuberculine ten laste van de dierenarts.

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen:

De tarieven voor de beloning van de dierenartsen voor de werkzaamheden ten
behoeve van de georganiseerde enting van runderen tegen mond- en klauwzeer
gedurende de bij ministeriële beschikking voorgeschreven entingsperioden in 1971
bedragen:

f 3,10 per rund, dat met de voorgeschreven hoeveelheid entstof (stam O, A en
C) is geënt.

per rundveebeslag ƒ 10,— vermeerderd met ƒ 3,10 per kalf dat met de voor-
geschreven hoeveelheid entstof (stam O, A en C) is geënt.

Ie. Voor wat wordt verstaan onder de werkzaamheden bij de georganiseerde enting
tegen mond- en klauwzeer wordt verwezen naar de bijlage getiteld: „Werk-
zaamheden te verrichten bij de georganiseerde bestrijding van runderziekten",
hoofdstuk II.

2e. Bovengenoemde tarieven zijn van toepassing indien de prijs van de entstof
ƒ 78,40 incl. BTW) per liter bedraagt.!)

Voor de adminisratie, welke eventueel overeenkomstig de voorschriften van de
gezondheidsdienst door de dierenarts meer moet worden verricht dan hetgeen is
weergegeven in de hierbovengenoemde bijlage in hoofdstuk II, is geen tarief vast-
gesteld. Geadviseerd wordt hiervoor per provincie in overleg tussen de gezondheids-
dienst en de afdeling van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde een
tarief te bepalen.

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen;

Het tarief voor de beloning van de dierenartsen voor het enten van varkens tegen
mond- en klauwzeer, die zich bevinden in gebieden die in 1971 zullen zijn aan-
gewezen als barrière-noodentingsgebied resp. ringentingsgebied, bedraagt voor een
bedrijf:

met ten minste 51 en ten hoogste 150 varkens:
f 1,10 per geënt varken voor de eerste 50 varkens
ƒ 0,75 per geënt varken voor de overige varkens;

M Een wijziging in de prijs (incl. BTW) van de entstof, resulterende in een bedrag
per enting van 2,5 cent of meer, wijzigt de prijs per enting tot het dichtst-
bijzijnde 5-voud.

ƒ 1,10 per geënt varken voor de eerste 50 varkens
ƒ 0,75 per geënt varken voor het 51e tot en met het 150e varken
ƒ 0,50 per geënt varken voor de overige varkens.

In genoemde bedragen is de prijs voor de te gebruiken entstof(fen) niet begrepen.
No. 9072

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen:

De tarieven voor de beloning van de dierenartsen voor werkzaamheden ten behoeve
van de georganiseerde bestrijding van abortus Bang bedragen voor 1971:

A. Voor het bloed afnemen bij een koppelonderzoek ten behoeve van de sanering
van bedrijven

B. Voor het aanvullend bloedonderzoek (seizoen 1970\\71) op vrije bedrijven en voor
alle tussentijdse bloedonderzoeken bij een deel van de aanwezige runderen niet
zijnde een koppelonderzoek en voorgeschreven door de gezondheidsdienst:

ƒ 10,— per rundveebeslag plus ƒ 2,— per behandeld rund.
De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde is van oordeel, dat centrale afrekening door de gezondheidsdiensten
met de betrokken dierenartsen van de entingen tegen abortus Bang zoveel mogelijk
moet worden doorgevoerd teneinde een nauwkeurige en doeltreffende registratie
van deze entingen te waarborgen.

Voor wat wordt verstaan onder de werkzaamheden ten behoeve van de georgani-
seerde bestrijding van abortus Bang wordt verwezen naar de bijlage getiteld:
„Werkzaamheden te verrichten bij de georganiseerde bestrijding van runderziekten",
hoofdstuk III.

Voor de adminisratie, welke eventueel overeenkomstig de voorschriften van de
gezondheidsdienst door de dierenarts meer moet worden verricht dan is omschreven
in de genoemde bijlage in hoofdstuk III, is geen tarief vastgesteld. Geadviseerd
wordt hiervoor per provincie in overleg tussen de gezondheidsdienst en de afdeling
van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde een tarief te bepalen.

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen:

Tarieven voor het administratief bijhouden van de mutaties en voor de afgifte van
verklaringen

De tarieven voor de beloning van de dierenartsen voor de werkzaamheden die
verband houden met het afgeven van verklaringen ten behoeve van de georgani-
seerde bestrijding van tuberculose, abortus Bang en mond- en klauwzeer bedragen
in 1971:

ƒ 0,40 per rund aanwezig bij de jaarlijkse tuberculinatie resp. registratie van
het rundveebeslag in 1970/71.

f 2,— per afgegeven verklaring, inclusief het zo nodig vermelden van aan-
vullende gegevens omtrent de bestrijding van abortus Bang, voor zover de ver-
klaringen tijdens door de dierenarts vastgestelde uren worden afgehaald.

Voor wat wordt verstaan onder de werkzaamheden voor het bijhouden van mu-
taties en het afgeven van verklaringen wordt verwezen naar de bijlage getiteld:
„Werkzaamheden te verrichten bij de georganiseerde bestrijding van runderziekten",
hoofdstuk IV.

De Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen:

Tarief voor de georganiseerde bestrijding van distoniatose (ziekte door leverbot)

Het tarief voor de beloning van de dierenartsen voor de door hen te verrichten
werkzaamheden bij de georganiseerde distomatosebestrijding bedraagt voor de pe-
riode van 1 januari 1971 tot en met 31 december 1971:

ƒ 1,50 per behandeling per rund inclusief de kosten van het medicament Acedist
of Bilevon.

Voor wat wordt verstaan onder de werkzaamheden te verrichten bij de georgani-
seerde distomatosebestrijding wordt verwezen naar de bijlage getiteld: „Werkzaam-
heden te verrichten bij de georganiseerde bestrijding van runderziekten", hoofd-
stuk V.

De Taievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned. Maatschappij voor Dier-
geneeskunde heeft het volgende besluit genomen:

Het tarief voor de beloning van de dierenartsen voor de werkzaamheden ten be-
hoeve van de georganiseerde varkensziektenbestrijding bedraagt voor 1971:
Voor de controle-bezoeken (van de practicus die ingeschakeld is bij de georganiseerde
varkensgezondheidszorg):

In verband met het feit, dat niet in alle provincies genoemde onderzoeken plaats-
vinden is geen tarief vastgesteld; geadviseerd wordt een tarief van ƒ 17,50 per
controlebezoek inclusief het invullen en toezenden van het op dat bezoek betrekking
hebbende rapport.

Van dit advies-tarief kan in bijzondere gevallen in overleg tussen de betrokken
gezondheidsdienst en de afdeling van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergenees-
kunde worden afgeweken.

Toelichting op besluiten nos. 87, 88, 89, 90, 91, 92 en 93 van de Tarievencommissie
van het LandbouwschapJKon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde

Naar het oordeel van de Tarievencommissie van het Landbouwschap/Kon. Ned.
Maatschappij voor Diergeneeskunde kan van „georganiseerde bestrijding van dier-
ziekten" worden gesproken als aan de volgende voorwaarden is voldaan:

c. de dierenarts is vrij, met inachtneming van de terzake gegeven voorschriften,
de gevraagde handelingen uit te voeren op het tijdstip dat hem schikt.

De Tarievencommissie herinnert eraan, dat indertijd is vastgesteld, dat over de
centraal vastgestelde tarieven provinciaal nader overleg kan plaatsvinden tussen

de betrokken gezondheidsdienst en de afdeling van de Kon. Ned. Maatschappij voor
Diergeneeskunde.

Indien men provinciaal besluit tot een afwijking van het centraal vastgestelde
tarief, zal deze slechts van kracht kunnen zijn als zij de goedkeuring heeft ver-
kregen van het Landbouwschap en de Kon. Ned. Maatschappij voor Dierge-
neeskunde.

De Tarievencommissie is van mening, dat de tarieven ook van toepassing zijn zolang,
in afwijking van het sub a. gestelde, de afrekening nog op andere wijze geschiedt
dan door de gezondheidsdienst.

Werkzaamheden te verrichten bij de georganiseerede bestrijding van runderziekten
I. Tuberculose

a. een intradermale inspuiting van tuberculine in het midden van de
door de gezondheidsdienst aangewezen halsvlakte, ongeveer op het
punt waar de diagonalen van die vlakte elkaar snijden nadat de
haren op de plaats van inspuiting zijn weggeknipt;

b. het invullen en opzenden van een bericht van tuberculinatie aan de
gezondheidsdienst op de dag waarop de tuberculinatie is verricht;

d. het noteren van het resultaat van de inspuiting op door de gezond-
heidsdienst beschikbaar gestelde formulieren overeenkomstig de
daarvoor door die dienst gegeven voorschriften en het opzenden
van die ingevulde formulieren aan de gezondheidsdienst of een door
deze aangewezen instantie binnen de door die dienst aangegeven
termijn;

e. het in kennis stellen van de veehouder van de uitslag van de tuber-
culinatie of zo hij niet aanwezig is, een onder daartoe bevoegd ge-
acht persoon, overeenkomstig de aanwijzingen van de gezondheids-
dienst;

f. ingeval van tuberculinatiestaten gebruik wordt gemaakt die door
een ander dan de dierenarts zijn klaargemaakt, wordt onder tuber-
culinatie ook verstaan het aanbrengen van mutaties op die staat,
welke in de rundveestapel tussen het klaarmaken van die staat en de
inspuiting hebben plaatsgehad.

Onder een V.Z.-tuberculiantie wordt verstaan een tuberculinatie van de
daartoe door de gezondheidsdienst aangewezen runderen met zowel vogel-
als zoogdiertuberculine, welke daarvoor zijn voorgeschreven.
De daarbij te verrichten werkzaamheden lopen parallel met die genoemd
onder A.

Onder de gewone administratie wordt verstaan het door de dierenarts ge-
heel gereedmaken van de tuberculinatiestaat volgens de voorschriften die
daaromtrent door de gezondheidsdienst zijn gegeven.

2. het aan de gezondheidsdienst resp. aan een door deze aangewezen instantie
op door de gezondheidsdienst beschikbaar gestelde formulieren opgeven
van:

als het een enting betreft in de door de minister van Landbouw en
Visserij vastgestelde entperiode in het voorjaar:
het aantal geënte runderen;

het aantal niet-geënte runderen ouder dan 4 maanden met ver-
melding van hun schets- en/of oornummers;
als het een enting betreft in de door de minister van Landbouw en
Visserij vastgestelde periode in het najaar;

het aantal geënte kalveren ouder dan 4 maanden mits alle voor een
enting in aanmerking komende kalveren zijn geënt;
als het een enting betreft van runderen buiten de voorjaarsentperiode
of van kalveren buiten de najaarsentperiode:

de schets- en/of oornummers van de geënte runderen resp. het aantal
geënte kalveren ingeval deze op het tijdstip van enten nog niet
waren geïndentificeeerd;

3. het opzenden van de onder 2 bedoelde formulieren binnen 8 dagen na het
verrichten van de enting.

b. het volledig invullen van de bij de buisjes behorende lijst, beschikbaar
gesteld door de gezondheidsdienst;

c. het opzenden van de gevulde buisjes en bijbehorende lijst naar de ge-
zondheidsdienst.

b. het opgeven aan de gezondheidsdienst van de schets en/of oornummers
van de geënte runderen, hun geboortedata of maand van geboorte en
de data van enten.

A. Onder het administratief bijhouden van de mutaties in de rundveebeslagen
worden de volgende handelingen verstaan:

a. het in ontvangst nemen van een door een veehouder aangeboden ver-
klaring betrekking hebbende op een aan zijn rundveebeslag toegevoegd
rund;

b. het op de tuberculinatiestaat (stallijst) vermelden van de gegevens van
het onder a bedoelde rund, betrekking hebbende op de identificatie,
waaronder de geboortedatum, de ziekten waarop de verklaring betrek-
king heeft, alsmede de datum van toevoeging van het rund aan het
rundveebeslag;

c. het tenminste eenmaal per week opzenden aan de gezondheidsdienst
van de in ontvangst genomen verklaringen, waarop aan de achterzijde
de verlangde gegevens moeten zijn vermeld;

d. het op de tuberculinatiestaat (stallijst) vermelden of anderszins vast-
leggen van de gegevens, die de gezondheidsdienst omtrent het desbetref-
fende rundveebeslag heeft verstrekt.

B. Onder de werkzaamheden voor het afgeven van verklaringen worden de vol-
gende handelingen verstaan:

a. het nagaan of volgens de door de gezondheidsdienst voorgeschreven ad-
ministratie aan alle voorwaarden voor het afgeven van een verklaring
is voldaan;

c. het op de achterzijde van de schets van het rund waarvoor een ver-
klaring wordt afgegeven, invullen van de vereiste gegevens;

d. het op de tuberculinatiestaat (stallijst) bij de gegevens omtrent het des-
betreffende rund vermelden van het nummer van de afgegeven ver-
klaring alsmede de datum van afgifte;

Onder de werkzaamheden van de dierenarts bij de georganiseeerde bestrijding
van distomatose (ziekte door leverbot) wordt verstaan:

1. het bevorderen van de behandeling van de runderen tegen leverbot bij de
veehouders in zijn praktijkgebied overeenkomstig het advies van de gezond-
heidsdienst voor dieren;

2. het geven van de nodige instructies aan de hulpkracht die belast is met het
toedienen van geneesmiddelen tegen leverbot en het toezicht houden op de
naleving ervan;

3. het verstrekken van de benodigde geneesmiddelen aan de hulpkracht en
het uitoefenen van controle op de werkzaamheden van de hulpkracht en op
het gebruik van deze middelen;

4. het instellen van een onderzoek na ontvangst van klachten over de uit-
voering van de werkzaamheden en het rapporteren hierover aan de gezond-
heidsdienst;

5. het instellen van een onderzoek naar aanleiding van gemelde ziektegevallen
welke in verband gebracht worden met het toedienen van de geneesmiddelen,
het zonodig toepassen van een behandeling en het uitbrengen van een
rapport aan de gezondheidsdienst;

6. het controleren van de door de hulpkracht gemaakte bedrijfsrapporten die
hij wekelijks doorzendt naar de gezondheidsdienst;

7. het ervoor zorgdragen dat de hulpkracht geen behandeling instelt op be-
drijven waar ziekten voorkomen als bijv. miltvuur, mond- en klauwzeer of
varkenspest en andere ziekten bij runderen waarvan besmetting gevreesd
kan worden.

De beloning van de hulpkracht wordt geregeld door de gezondheidsdienst, tenzij
in onderling overleg tussen de gezondheidsdienst en de dierenarts een andere
regeling is getroffen.

De afdeling Friesland organiseert op 22 januari, om 20.15 uur in het restaurant E 10,
Zwartewegsend een avond met dames.

Spreker zal zijn Drs. J. A. R. van H o o f f: Moeder en Kind in het dierenrijk.
Afdeling Noord-Holland

Op de vergadering van 10 december 1970 heeft het Bestuur zich als volgt samen-
gesteld:

H. B. M. Overhaus, Secretaris, Ouderlierk aJd Amstel;
R. Y. de Jong, 2e Secretaris, Oosthuizen;

L. M. Otto, Penningmeester, Halfweg, Postgiro 669168 (afd.);
P. A. A. Omloo, Lid Algemeen Bestuur, Heemskerk.

Op de vergadering van 11 december 1970 werd tot secretaris van de Afdeling gekozen:
F. X. M. M. Cremers, Méu-esingel 20, Leiden.

Werkvergaderingen, waarin problemen rond de varkenshouderij behandeld zullen
worden.

Bedoelde studiebijeenkomsten zijn tot stand gekomen op initiatief van een groep col-
legae uit Noord-Brabant en Limburg en worden telkens gehouden in „Het Vierspan".
Harmoniestraat 8 te Deuprne (tel. 04930-3333) om 14.30 uur.

Voordrachten door Prof. A. van der Schaaf, hoogleraar Rijks-Universiteit
Utrecht en door Dr. J. F. Frik, dierenarts aan het Instituut van Landb. Onderz. v.
Biochem. Prod, te Wageningen: Bacteriële infectieziekten en preventieve entingen
(Vlekziekte - geboortediarree - Salmonellose etc. - eventueel entschema).

Voordracht door collega A. Brand, wetenschappelijk hoofdambtenaar Rijksuniver-
siteit Utrecht: De fysiologische achtergronden van de oestrische cyclus bij het
varken.

Voordracht door collega C. J. Kuiper, dierenarts bij het varkensonderzoek-
centrum Nieuw Dalland: Management in de varkenshouderij i.v.m. de fertiliteit.
Eind maart - begin april (datum wordt nog nader bekend gemaakt):
Voordracht door Dr. A. Hoogerbrugge, wetenschappelijk hoofdmedewrker
Rijksuniversiteit Utrecht: Huisvesting van mestvarkens.
Na afloop van deze voordrachten is er mogelijkheid tot discussie.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

L. Belonje, Kasteellaan 66, Wijchen
V. H. Boysen, Honthorstlaan 100, Alkmaar
W. A. H. Jansen, Snoekstraat 11, Volkel
G. Meursing, Riouwstraat 61, Utrecht
A. J. A. M. Mouwen, Juniusstraat 89, Hoorn
A. J. Plaisier, Rietberglaan 7, Epe (Gld.)
W. Seinen, Enunalaan 18, Jutphaas
J. H. G. Velthuis, Dinkelstraat 16, Hengelo
C. A. H. de Waal, Jan Tooropstraat 8, Winterswijk

Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatleden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen:

Band, W.; adres gew. in: Amstelveen, Trompenburg 41; tel.: 020-45 35 22 ^79)
Driessen, J. W. A. A.; Den Burg (Texel), Weverstraat 101; tel. 02220-3345; adj. dir.

Haalstra, R. T.; adres gew. in: Leersum, Nieuwesteeg 11a; tel.: 03434-1875 (privé),
030-53 21 81 (bur.); wetensch. hfd. ambt. R.U. (F.d.D.) Zoöt. Inst. (199)
Henniphof, adres gew. in: Utrecht, van Ginnekenlaan 28; tel. 030-71 76 93 (202)
Hennis, C.; adres gew. in: Garijp, Master Lubwei 37 (202)

Kome, Mej. P. P.; adres gew. in: Liessel, Molenweg 2; tel. 04934-739; gr. 1854981

Londen, J. G. van; adres gew. in: Soest, Valeriaanstraat 46; tel. 02155-7443; gr.

Op 29 december jl. overleed collega B. Lok, te Deventer, in de leeftijd van 76 jaar.
Op 23 december jl. overleed collega G. J. Stokreef, te Alkmaar.

W. T. C. Wolvekamp, Aziëlaan 532, Utrecht (met genoegen)
M. M. J. L. Benders, Oudwijkerdwarsstraat 96, Utrecht
J. W. G. Coppelmans, Alex. Numankade 19, Utrecht
J. S. M. M. van Dieten, Obrechtstraat 30, Utrecht

Hierbij vv\'ordt bericht dat het Veterinair Dispuut van Unitas Studiosorum Rheno
Trajectina zich voor het jaar 1970/1971 als volgt heeft samengeseld:

Bij de keuringsdienst van slachtdieren en van vlees ,,kring
zuid-oost Drenthe" te Emmen is plaats voor een

De voorkeur gaat uit naar iemand, die beschikt over labora-
torium ervaring, dan wel belangstelling heeft voor laborato-
riumwerk.

Het toe te kennen salaris bij aanstelling is afhankelijk van
de opgedane praktische ervaring en bedraagt maximaal
ƒ 3.499,— per maand.

De gebruikelijke rechtspositieregelingen zijn van toepas-
sing, waaronder een welvaartsvaste pensioenvoorziening en
een gunstige ziektekostenregeling.

Sollicitaties, met vermelding van vacaturenummer 1.01, te
zenden aan burgemeester en wethouders van Emmen.

Leocillin (benzylpenicilline-ester) fungeert als een beschermende
verpakking die de penicilline intakt naar de infektiehaard voert, waar
het vrijkomt.

"Penethamaat hydrojodide geeft ongetwijfeld de hoogste melk-
spiegel gedurende de eerste 24 uur na toepassing"
[Mol, H. Bijleveld, K. en Bakker-De Koff, E.C.: Tijdschrift Diergenees-
kunde 95, 817, (1970).]
Uitscheidingsduur: 48 uur.

Indikaties: Mastitis, Infekties van de T. respiratorius en van de T.
genitalis; Listeriosis.

Bij liet openbaar slachthuis en de vleeskeuringsdienst
„Keuringskring Gouda e.o." vaceert de betrekking van:

De te benoemen functionaris zal zijn werkzaamheden voor-
namelijk vinden in de te Nieuwerkerk aan den IJssel ge-
vestigde particuliere exportslachterij van kalveren en scha-
pen. In de kring zijn, behalve het openbaar slachthuis, nog
een grote vleeswarenfabriek en een EEG-uitsniJderij ge-
vestigd.

Voor het verrichten van exportkeuringen zal een benoe-
ming tot Rijkskeurmeester in bijzondere dienst worden aan-
gevraagd.

Inlichting over deze werkkring kunnen worden verkregen
bij de directeur van het openbaar slachthuis te Gouda, tel.
01820 - 1 62 61.

Sollicitaties binnen 14 dagen na het verschijnen van dit blad
te richten aan het College van Burgemeester en Wethou-
ders van Gouda.

Een onderzoek werd ingesteld naar het voorkomen van vibrio spp. bij pluimvee
en enkele andere diersoorten. Vibrio spp. werden geïsoleerd bij 45% van 93
onderzochte coeca van kippen en 9,5% van 180 galmonsters. Vibrio\'s werden
eveneens gekweekt uit 11 van 18 onderzochte varkens, afkomstig van 12 bedrijven.
10 bedrijven bleken positief op vibrio. Bij het onderzochte materiaal waren geen
gevallen aanwezig waarbij verdenking bestond op „aviaire infectieuze hepatitis"
of „varkensdysenterie". Soortgelijke organismen werden verder geïsoleerd uit kal-
koen, eend, parelhoen en patrijs (tabel I).

.•Mie geïsoleerde stammen hadden dezelfde kulturele en morfologische kenmerken.
34 stammen, afkomstig van coeca en gal van kippen, darminhoud van varkens,
eend en kalkoen werden verder onderzocht op hun biochemische eigenschappen:
catalase, H2S-vorming, koolhydraat oxydatie of -fermentatie, nitraatreductie, groei
in aanwezigheid van 1% en 3,5% NaCl, 8% dextrose en 1% glycine. Geen ver-
schillen tussen de onderzochte stammen konden hierbij worden waargenomen.
Een aantal stammen werd onderzocht op hun pathogeen effect bij i.p. infectie
bij muizen, i.p. infectie bij ééndagskuikens, i.p. en i.v. infectie bij kippen aan
de leg en p.o. infectie van mestkuikens. Geen klinische verschijnselen, noch af-
wijkingen bij postmortaal onderzoek, die in verband konden worden gebracht met
eventueel pathogeen vermogen, werden hierbij opgemerkt.

In 1958 beschreven Peckham en Hofstad et al. een vibrio als ver-
wekker van een syndroom bij kippen dat tot dan toe bekend stond als
„aviaire infectieuze hepatitis".

Dit klinisch weinig karakterisüek ziektebeeld werd vooral waargenomen bij
kipi^en aan het begin van de leg. Meestal is er een legdaling gepaard gaande
met een geringe mortaliteit. Bij autopsie vertoont vooral de lever degenera-
tieve letsels en hemorragieën gaande tot necrotische haarden. Overeenkom-
stige letsels worden eveneens aangetroffen in mik en nieren (Sevoian
et al, 1958).

In enkele proeven konden overeenkomsdge letsels opgewekt worden door
experimentele infectie met bij kippen geïsoleerde vibrio\'s (Voute en
Grimbergen, 1959; W h e n h a m, 1961; Viel it zef al, 1965; G er-
1 a c h en G y 1 s t O r f f, 1967). Andere onderzoekers (Winkenwerder
en B i s p i n g, 1964; K ö 1 b 1, 1964 en 1967; S p e c k, 1969) konden met
de door hen geïsoleerde stammen geen „vibrio hepatitis" reproduceren.
Inmiddels was gebleken dat vibrio spp. ook bij een hoog percentage nor-
male kippen voorkomen (Winkenwerder en Maciak, 1964; B e r t-
s c h i n g e r, 1965).

1 Dr. L. Devriese en Prof. Dr. A. Devos; Leerstoel „Pluimveepathologie, bacte-
riologie en hygiëne". Faculteit van de Diergeneeskunde. Rijksuniversiteit te
Gent, Casinoplein 21, 9000 Gent, België.

Bij het sectiemateriaal, in de laatste tien jaar te Gent onderzocht, kon
aviaire infectieuze hepatitis in slechts enkele zeldzame gevallen vermoed
wonden, een aetiologische diagnose kon nooit worden gesteld. Het hier be-
schreven onderzoek stelt zich tot doel enig inzicht te verkrijgen in de vei-
spreiding van vibrio\'s bij pluimvee en enkele andere diersoorten ter ver-
gelijking, de gdsoleerde stammen voor zover mogelijk te determineren en
de pathogene betekenis van enkele dezer stammen na te gaan.

Dieren, ingestuurd voor lijkschouwing. Van de kippen en duiven werd
ongeveer de helft afgemaakt bij de sectie; hierop volgde het aanleggen van
kultures binnen de eerstvolgende uren. De andere, evenals bijna alle ver-
tegenwoordigers van andere diersoorten, waren op het ogenblik van de
isolatie reeds 24 ä 48 uur gestorven. De leeftijd varieerde van enkele dagen
oude kippen tot dieren aan de leg, van enkele dagen oude biggen tot mest-
varkens. Van de andere diersoorten kon informatie omtrent de leeftijd
meestal moeilijk worden verkregen. Bij het pluimvee bevond zich geduren-
de deze periode (1968 - eerste halfjaar van 1969) geen enkel geval waarbij
op grond van anamnese en sectiebevindingen, „vibrio hepatitis" kon worden
vermoed.

Als voedingsbodem werd volgens de formulatie van B i s p i n g ei a/. (1964),
Fluid thiogly col late broth (DIFGO) gebruikt, met toevoeging van 1,5%
Oxoidagar no. 3, 10% paardebloed (gedefibrineerd door schudden met
parels), 25 E/ml Bacitracine, 20 E/ml Polymyxine-B-sulfaat en 0,025 mg/ml
Novobiocine.

Gal werd steriel genomen uit de galblaas met Pasteurse pipetten. Drie
druppels van elk monster werden op de plaat gebracht en uitgestreken.
Levers werden geënt door wrijven van een snijoppervlak op de plaat. Van
coecum, dundarm of colon werd een stukje uitgeknipt en samen met de
desbetreffende darminhoud in 10 ml Nutriënt Broth (Oxoid) gebracht.
Dit liet men 1 ä 2 uren bij kamertemperatuur staan en vervolgens 5 minu-
ten gecentrifugeerd bij 3000 r.p.m. De bovenstaande vloeistof werd gefil-
treerd door Millipore 0,65 fx in Swinnex filter-houders (Millipore Corp.).
Drie druppels van het filtraat werden op de plaat gebracht en uitgestreken.
De platen werden bij 37°G in een 10% GO^ßb % N2/5% Og atmosfeer
geïncubeerd. Een eerste aflezing gebeurde na 3 dagen, een tweede na 5
dagen.

Van verdachte kolonies werden enkelvoudige kleuringen met 1/10 verdun-
de Ziehlcarbolfuchsine aangelegd. De zeer kenmerkende morfologie van
jonge kultures werd als voldoende beschouwd voor de identificatie van de
geïsoleerde bacteriën als vibrio spp. Van oudere kultures dienden in enkele
gevallen subkultures te worden aangelegd.

leerd uit gal van kippen, 11 stammen geïsoleerd uit coeca van kippen, 10
stammen afkomstig uit coecum of colon van varkens, 1 stam geïsoleerd uit
een eend en 1 stam uit een kalkoen.
De volgende proeven werden uitgevoerd:

— catalase test: 2 druppels 10% H2O2 oplossing voegen bij 0,5 ml van
een 48 uur oude kuituur op Fluid Thioglycollate Broth (F.T.B.):
onmiddellijk opbruisen werd beschouwd als positief.

— NaCl tolerantie: toevoegen van zuiver NaCl aan F.T.B, tot eind-
concentraties van 1% en 3,5%. Na incubatie bij 37°C gedurende 5
dagen werd de groei nagegaan.

— glycine tolerantie: 1% glycine (Merck - Darmstadt) in F.T.B.
Na 5 dagen incubatie werd de groei nagegaan.

— dextrose tolerantie: dextrose toegevoegd aan F.T.B, tot een 8% con-
centratie. Na 5 dagen incubatie werd de groei nagegaan.

— nitraatreducüe: 1% KNO3 in F.T.B. Nadat groei is opgetreden,
werd sulfanilzuur- en a naphtylaminereagentia in azijnzuur toege-
voegd. Onmiddellijke vorming van bordeauxkleur is positief.

— koolhydraatoxydatie of - fermentatie: inoculatie van Phenolred
Broth Base (Difco) met toevoeging van 0,5% dextrose, saccharose,
mannitol, lactose of dulcitol en 0,1% Bacto Agar (Difco). De
groei, de zuurvorming en de gasvorming (in durhambuisjes) werd
nagegaan.

— H2S produktie: inoculatie van F.T.B, waarboven een papiertje ge-
drenkt in loodacetaatoplossing gehangen wordt. Na 5 dagen incu-
batie werd zwartkleuring van het papiertje nagegaan.

5 stammen, geïsoleeixi uit gal en 5 stammen uit coeca van kippen (in hun
4e tot 12e passage op F.T.B.) werden getest. Volwassen laboratorium-
muizen (waarvan coprokultures vooraf negatief bevonden waren op vibrio)
werden i.p. ingespoten met 0,2 ml van 72 uur oude kultures op F.T.B., 10^
tot lOö levensvatbare kiemen/ml (tellingen met een tienvoudige verdun-
ningsmethode in 10 ml buisjes op F.T.B.). Per te testen stam werden 4
muizen gebruikt. Ze werden per groep gehuisvest. Twintig dagen na de
proefinfectie werd autopsie verricht. Van de organen van telkens 1 muis
per groep werden kultures op vibrio aangelegd volgens de reeds beschreven
methode.

10 eendagskuikens (Hubbard - broilertype) werden i.p. geïnfecteerd met
0,2 ml van een kiemsuspensie, verkregen door afwassen van 72 uur oude
groei op F.T.B, platen vlgs. B i s p i n g. Een mengmonster van 4 stammen
(3 geïsoleerd uit galblaas, 1 uit coeca van kippen: 4e passage op F.T.B.)
werd samengesteld, 10« levensvatbare kiemen per ml. Autopsie werd ver-
richt 14 dagen na inoculatie.

12 kippen van het witte leghomtype, 24 weken oud, aan het begin van de
leg, gehuisvest op batterijen, werden i.v. (7 dieren) en i.p. (5 dieren) ge-
inoculeerd met dezelfde kiemsuspensie die gebruikt werd bij ééndags-

kuikens. Sectie en histologisch onderzoek van de levers werd uitgevoerd
4 weken na de inoculatie.

7 groepen van 60 ééndagskuikens (Hubbard) werden gehuisvest in hokken
van 20 m^ grondoppervlakte. De hokken waren van elkaar gescheiden door
kippengaas met onderaan een hardboardrand van 50 cm hoogte. Het
bodemstrooisel bestond uit een mengsel van turf en houtzaagsel. Voeding
(commerciële mengsels) en drenking gebeurde in ieder hok afzonderlijk.
Telkens was een geïnfecteerde groep naast een niet geïnfecteerde groep
gehuisvest. Eén niet geïnoculeerde groep was van de andere gescheiden door
een sluis. Als enige verdere isolatiemaatregel geschiedde de vei^zorging en
manipulatie van de dieren telkens eerst bij de niet geïnfecteerde dieren.
3 groepen werden geïnfecteerd met een mengsel van 3 stammen, geïsoleerd
uit de coeca van volwassen kippen afkomstig van éénzelfde bedrijf. De drie
stammen werden afzonderlijk gekweekt op F.T.B, gedurende 72 uur. Deze
F.T.B, kultures vertegenwoordigden de 2e passage van deze stammen op
artificieel milieu. 1 ml werd toegediend aan de kuikens (waarvan de
cloacainhoud vooraf negatief bevonden was bij kuituur op vibrio), op een
leeftijd van 5 dagen, door middel van een kropsonde. Het inoculum be-
vatte 108 levensvatbare kiemen/ml.

Wekelijks werden van 5 dieren per groep mestmonstei-s genomen uit de
cloaca en afzonderlijk gekultiveerd, na millipore 0,65 fj. filtratie, op de
voedingsbodem volgens B i s p i n g.

Om de veertien dagen werden de dieren afzonderlijk gewogen. Autopsie
werd verricht van de gestorven dieren. Na afloop van de mestperiode (ca.

8 weken) werd sectie verricht van 3 dieren per groep. Kultures op vibrio
werden aangelegd uit de coeca, cloacainhoud en gal. 5 mengmonsters van
het strooisel (genomen 3 dagen na het vertrek van de dieren) werden
onderzocht op aanwezigheid van vibrio.

Een overeenkomstige proef werd in dezelfde hokken opgezet met 6 groepen
van 60 mestkuikens (Hubbard). Ééndagskuikens werden geïnoculeerd in de
krop met 0,5 ml van een isolaat, afkomstig uit het coecum van een poelje
(sectie-diagnose: acute Marekse ziekte) en op dezelfde wijze gekweekt als in
de eerste proef (2e passage op F.T.B.). Dezelfde dieren werden een tweede
maal geïnoculeerd op 5 weken met een isolaat, eveneens afkomstig uit het
coecum van een kip (sectiediagnose: infectieuze synovitis). Hier werden
de dieren niet afzonderlijk gewogen en werd geen sectie verricht van de
kuikens na afloop van de mestperiode (8 weken).

Dezelfde proef werd nog eens herhaald met identieke groepen mestkuikens.
Nu werden twee dagen oude kuikens geïnfecteerd met 0,4 ml van een in-
oculum, samengesteld uit twee afzonderlijk gekweekte stammen (48 uur)
op F.T.B. (10\'^ levensvatbare kiemen/ml). De stammen waren in hun 3e
passage en werden eveneens geïsoleerd uit de coeca van poeljen (sectie-
diagnose: acute Marekse ziekte). Dezelfde dieren werden opnieuw geïnocu-
leerd op 3 weken oud met 0,3 ml p.o. en 0,3 ml in de cloaca met een 48
uur oude kuituur op F.T.B.(titratie: 109 levensvatbare kiemen/ml) afkom-
stig uit de coeca van een kip (sectiediagnose: dundarmcoccidiose). De
dieren werden om de veertien dagen individueel gewogen. Er werd geen
sectie verricht na afloop van de mestperiode.

De resultaten van de isolatieproeven worden samengevat in tabel I.
In totaal werden 83 stammen geïsoleerd uit 6 verschillende diersoorten
(kip, eend, parelhoen, patrijs, kalkoen, varken). Bij de kip bleken
9,5% van de onderzochte galmonsters en 45% van de onderzochte coeca
vibrio\'s te bevatten. Vibrio\'s konden geïsoleerd worden uit 11 van 18
onderzochte varkens. Deze dieren waren afkomstig van 12 bedrijven;
hiervan bleken er 10 positief op aanwezigheid van vibrio.

•) Aantal positieve isolaties / aantal kultures; number of positives / number tested.

2. Op het vast F.T.B, medium volgens Bisping groeiden de meeste
geïsoleerde stammen (ongeacht de diersoort waaruit ze afkomstig
waren) als zeer vlakke, transparante, in elkaar lopende kolonies, met
vooral bij ouder wordende kultures een licht melkachtige weerschijn.
Enkele stammen waren meer bolvormig en grijsgroen van kleur. Deze
karakteristiek bleek bij de subkuituur niet standvastig. In het vloeibare
F.T.B, medium groeien ze vlokkig op de grens van de resazurinekleur-
omslag.

Bij kleuring vertonen jonge kultures een zeer homogeen beeld: een dub-
bele kommavorm (S vorm) met spitsuitlopende uiteinden. Enkele spi-
rillenvormige strukturen komen steeds voor. Ze zijn samengesteld uit
verscheidene aan elkaar hangende kiemen. Bij het ouder worden van
de kultures (> 3 dagen) komen geleidelijk meer en meer coccoide,
minder kleurstof opnemende, vormen voor, tot de gehele kuituur uit-
eindelijk coccoid wordt.

Alle stammen, onderzocht op hun biochemische eigenschappen (kip,
varken, eend, kalkoen), vormden catalase, waren HgS positief; alle re-
duceerden nitraat tot nitriet; alle groeiden in aanwezigheid van 1%
glycine, 8% dextrose en 1% NaCl; geen enkele groeide in aanwezig-
heid van 3,5% NaCl en geen enkele stam kon koolhydraten oxyderen
of fermenteren.

3. Bij de dierexperimenten bleek geen enkele van de 10 onderzochte stam-
men bij de toegepaste i.p. infectie enige zichtbare uitwerking te hebben
op muizen. Geen klinische verschijnselen of gewichtsverlagingen wer-
den waargenomen. Geen letsels konden bij autopsie vastgesteld worden.
Bij kuituur van de gepoolde organen, 20 dagen na de inoculatie, bleken
alle onderzochte muizen negatief op vibrio.

Bij de i.p. geïnfecteerde ééndagskuikens konden geen klinische sympto-
men worden vastgesteld. Bij sectie, 14 dagen na inoculatie, werden geen
macroscopische afwijkingen vastgesteld.

Bij de i.p. en i.v. geïnfecteerde kippen werden geen klinische verschijn-
selen waargenomen. Voor zover bij deze kleine groepen kon worden
nagegaan, bleef de eierleg normaal in stijgende lijn gaan. Bij sectie, 4
weken na de inoculatie, vertoonden alle dieren, ook de controles, bleek-
gekleurde broze levers. Bij histologisch onderzoek bleek hierbij korrelig
verval, dissociatie van de celbalkjes en geringe rondcellen infiltratie te
bestaan.

In de uitgebreide perorale infectieproeven, uitgevoerd bij mestkuikens,
was de kiemuitscheiding via de mest, zoals bleek uit de aangelegde co-
prokultures, zeer wisselvallig. Bij de secties, uitgevoerd na één van de
proeven, bleken alle onderzochte coeca positief op vibrio, terwijl slechts
de helft van de mestmonsters (uit de cloaca) positief uitvielen. In elk
van de drie proeven werd een verspreiding van de kunstmatig besmette
groepen naar de niet geïnfecteerde groepen gevonden. Uit monsters bo-
demstrooisel, genomen drie dagen na de verwijdering van de kuikens,
konden geen vibrio\'s worden geïsoleerd. Eén proefinfectie (bij de tweede
proef) uitgevoerd op twee dagen oude kuikens, bleek niet aangeslagen
te zijn, voor zover dit kon worden nagegaan bij coprokultuur.
Bij geen enkele der mestkuikens, gestorven tijdens deze proeven en bij
geen enkel der kuikens waarvan sectie werd uitgevoerd, konden macro-
scopische afwijkingen gevonden worden welke geleken op die, beschreven
bij „vibrio hepatitis".

De uitslagen van de wegingen van de dieren tijdens en na de proeven
werden niet statistisch verwerkt, omdat bij geen enkele proef de kontrole-
groepen vibrio-vrij bleven. De gewichtsvermeerderingen en voedercon-
versies bleken bij alle groepen op het niveau te liggen van gunsdge
praktijkuitslagen en bij niet statisdsche beoordeling konden geen ver-
schillen worden opgemerkt.

De hier gebruikte selectieve filtratietechniek met behulp van millipore 0,65 fx
filters, laat toe uit sterk polybacterieel besmette specimen (darminhoud)
reinkuhures van vibrio spp. te verkrijgen. Deze techniek, oorspronkelijk
ontwikkeld voor isolatie van vibrio\'s uit preputiaal spoelvocht van stieren
(Plumer et ai, 1962; S h e p 1 e r ef ai, 1963) werd reeds eerder door

Truscott en Morin (1964), S m i b e r t (1969) en Elazhary
(1968) aangewend voor kuituur uit specimen, afkomstig van gevogelte.
Het is wellicht in de eerste plaats deze techniek die de hoge isolatiepercen-
tages kan verklaren, gevonden in de hier aangegeven reeks monsters (tabel
I). Deze getallen liggen aanmerkelijk hoger dan die, gevonden bij soort-
gelijke reeksen, vroeger onderzocht door Winkenwerder en Maciak
(1964) en Bertschinger (1965).

Het percentage „vibrio-positieve" varkensbedrijven lag bijzonder hoog en
is in overeenstemming met de nu verspreide mening dat Vibrio coli geen
rol speelt in het ontstaan van de z.g. „vibrio-dysenterie" van mestvarkens
(Terpstra ei al, 1967).

Het aantal onderzochte monsters van andere diersoorten was te gering om
enige conclusies te trekken (behoudens de positieve gevallen) omtrent het
al dan niet voorkomen van vibrio spp. bij deze soorten. Isolaties van vibrio
spp., zoals hier beschreven uit eend, parelhoen en patrijs, werden, voor
zover ons bekend is, nog niet beschreven in de literatuur. Isolaties van
micro-aerofiele vibrio\'s bij vogels werden daarentegen wel beschreven bij
kraaien en raven (Den nis, 1967; Watson et al, 1967), eksters
(Meinershagen ei a/., 1965), mussen (Abdallah en Winken-
werde r, 1966; S m i b e r t, 1969), merels en duiven (Smibert, 1969),
alle in verband met onderzoeken naar de epizoötiologie van vibriosis bij
schapen.

Bij de geïsoleerde stammen kon geen konstant blijvend kultureel en morfo-
logisch onderscheid worden gevonden. De 34 stammen afkomstig van kip-
pen, varkens, eend en kalkoen die verder onderzocht werden op hun bio-
chemische eigenschappen, gedroegen zich opvallend uniform. De uitgevoer-
de proeven, klassiek gebruikt voor het karakteriseren van animale micro-
aerofiele vibriostammen, lieten niet toe enig onderscheid te maken tussen
de stammen. Alleen de H2S produktie, zoals hier aangetoond met lood-
acetaatstrips in een cysteine houdend milieu, was variabel in intensiteit,
zonder dat echter een duidelijke lijn kon worden getrokken.
Smibert (1969) vond een hoge graad van verwantschap tussen de door
hem onderzochte stammen afkomstig van kippen, kalkoenen, duiven,
spreeuwen en schapen. Op grond van een aantal proeven, die gelijk uit-
vielen met deze hier beschreven, identificeert hij zijn stammen als Vibrio
fetus var. intenstinalis (F 1 o r e n t).

Enkele Duitse auteurs (G erlach en Gylstorff, 1967; Petzoldt
1965) noemen de vibrio spp. geïsoleerd bij kippen Vibrio metchnikovii.
Deze in 1888 door Gamal éi a beschreven verwekker van een cholera-
achtige aandoening bij kippen, heeft echter totaal andere biochemische
eigenschappen (K u z d a s en M o r s e, 1956).

Elazhary (1968) kwam tot de bevinding dat de meeste van zijn bij
pluimvee geïsoleerde stammen zich kuhureel en biochemisch identisch ge-
dragen als de Vibrio coli van het varken. Tenslotte zijn S é b a 1 d en
Veron (1963) en Basden et al (1968) van oordeel dat de animale
micro-aerofiele vibrio\'s dienen gereklasseerd te worden als Campylobacter.

In geen van de door ons uitgevoerde dierexperimenten kon enig pathogeen
effect aangetoond worden van de hier beschreven stammen. De macro-
scopische en microscopische beelden die werden gezien bij de i.p. en i.v.
geïnfecteerde kippen aan de leg, evenals bij de kontroledieren van deze

proef, geleken op de beelden van „vetleversyndroom" bij legkippen. Ge-
durende het verloop van deze proef (4 weken) werden deze kippen ge-
voederd met een voor slachtkuikens bestemd voeder.

Het is niet uitgesloten dat vibriostammen van kippen verschillen in patho-
geen vermogen. In elk geval kan de eenvoudige isolatie van vibrio\'s uit
pluimvee niet zonder meer direct in verband gebracht worden met „vibrio
hepatitis", zoals dit in diagnostische laboratoria wel eens gebeurt (H a g a n,
1964; Thackrayen Johnstone, 1964).

Vibrio spp. bij pluimvee verdienen wellicht evenveel aandacht als normale
darmbewoners.

Onze dank gaat uit naar Dr. M. Elazhary (N.I.D.O. - Ukkel, thans University
of Guelph - Canada) en Dr. F. D e k e y z e r (N.I.D.O. - Ukkel) die ons vertrouwd
maakten met de vibrio-isolatietechniek, alsmede naar Dr. W. D e m e u r i c h y (leer-
stoel veterinaire anatomopathologie te Gent) die een aantal histologische onder-
zoeken voor ons verrichtte.

Vibrio spp. were isolated from 43 of 93 caeca (45%) and from 17 of 180 bile
samples (9,5%) collected from chickens sent to a diagnostic laboratory. These
findings were compared with the results of a limited number of isolation trials in
some other animal species (table I): in 11 out of 18 pigs examined, vibrio\'s were
detected in the caecum. These positive pigs originated from 10 farms out of 12.
Similar organisms were isolated from ducks, partridges, a guinea fowl and a turkey.
In this survey no animals suspected of "avian infectious hepatitis" or "swine dysen-
teria" were included. The selective filtration technique developed by P1 u m e r
et al. (1962), using millipore 0,65 ^ filters was found to be very useful for isolation
from heavily contaminated samples.

The cultural and morphological characteristics of all the strains were very similar.
Twenty three strains originating from chickens, ten from pigs, one from a turkey and
one from a duck, were further tested biochemically. They produced catalase and
HzS (from a cystein containing medium). Growth occurred readily in media con-
taining 1% NaCl, 8% dextrose and 1% glycine, but not in the presence of 3,5%
NaCl. They all reduced nitrate to nitrite.

A number of strains, isolated from bile and caeca of chickens, were tested for patho-
genicity by i.p. inoculation in mice, i.p. infection of day old chicks, i.p. and i.v.
infection of laying birds and p.o. infection of broilers. They produced neither clinical
symptoms nor lesions.

als Überträger von Vibrionen. Zbl. Vet. Med. B., 13, 338, (1966).
Basden, E. H., Tourtelott e, M., Plastridge, W., Tucker, J.: Genetic

relationship among bacteria classified as vibrios. /. Bacterial., 95, 439, (1968).
Bertschinger, H.: Nachweis von Vibrionen bei Hühnern mit Hepatitis. Zbl.

Vet. Med. B., 12, 33, (1965).
Bisping, W., Langenegge r, J., Winkenwerder, W.: Nachweis und
Vorkommen der Vibrio-fetus-Infektion beim Bullen in Nordwestdeutschland und
Vorschläge zu dessen Bekämpfung. Dtsch. tierärztl. Wschr., 71, 285, 321, (1964).
Dennis, S.: The possible role of the raven in the transmission of ovine vibriosis.

Aust. Vet. J., 43, 45, (1967).
Elazhary, M.: An assay of isolation and differential identification of some animal
vibrios and of elucidation of their pathological significance. Mededelingen der Vee-
artsenijschool van de Rijksuniversiteit te Gent, 12, 80, (1968).

G er lach, H., G y 1 s t o r f f, I.: Untersuchungen über biochemische Eigenschaf-
ten, Pathogenität und Resistenzspektrum gegen Antibiotika bei Vibrio metschnikovi.
Berl. Münch, tierärztl. Wschr., 80, 153, (1967).
Hag an, J.: Diagnostic techniques in avian vibrionic hepatitis. Avian Dis., 8, 428,
(1964).

Avian Dis., 2, 358, (1958).
Kölbl, O.: Nachweis der Vibironenhepatitis bei Hühnern in Österreich. Wien.

tierärztl. Mschr., 51, 165, (1964).
Kölbl, O., W i 11 i n g e r, H. : Tierexperimentelle Untersuchungen zur Vibrionen-
hepatitis der Hühner. Wien, tierärztl. Mschr., 54, 84, (1967).
K u z d a s, C., Morse, E. : Physiological characteristics differentiating Vibrio

fetus and other Vibrios. Am. J. vet. Res., 17, 331, (1956).
Meinershagen, W., W a 1 d h a 1 m, D., F r a s c h. F., S c r i v n e r, L.:
Magpies as a reservoir of infection for ovine vibriosis. ]. Am. vet. med. Ass., 147,
843, (1965).

Peck h a m. M.: Avian Vibrionic Hepatitis. Avian Dis., 2, 348, (1958).
P e t z o 1 d t, K. : Versuche zur elektronenmikroskopisches Differenzierung von Vibrio
fetus, Vibrio bubulus, Vibrio coli und Vibrio metschnikovi. Zbl. Vet. Med. B.,
12, 412, (1965).

P 1 u m e r, G., D u V a 11, W., S h e p 1 e r, V.: A preliminary report on a new technic

for isolation of Vibrio fetus from carrier bulls. Cornell Vet., 52, 110, (1962).
Sébald, M., V e r o n, M..: Teneur en bases de l\'ADN et classification des vi-
brions. Unn. Inst. Pasteur, 105, 897, (1963).
S e V o i a n. M., W i n t e r f i e 1 d, R., Goldman, G.: Avian Infectious hepatitis.

I. Clinical and pathological manifestations. Avian Dis., 2, 3, (1958).
S hep 1er, V., Plumer, G., F a b e r, J.: Isolation of Vibrio fetus from bovine
preputial fluid using Millipore filters and an antibiotic medium. Am. ]. vet. Res.,
24, 749, (1963).

S mi bert, R.: Vibrio fetus var. intestinalis isolated from the intestinal contents

of birds. Am. J. vet. Res., 30, 1437, (1969).
Speck, J.: Antigene Eigenschaften isolierter Hühner vibrionenstämme. Zbl. Vet.

Med.\'B., 16, 579, (1969).
Ter pst ra, J., .A. k k e r m a n s, J., O u w e r k e r k. H.: Een onderzoek naar de
aetiologie van de vibrio-dysenterie (Doyle) bij varkens. Tijdschr. Diergeneesk.,

San Diego County, California. Avian Dis., 8, 310, (1964).
Truscott, R., Morin, E.: A bacterial agent causing bleucomb disease in tur-
keys. II. Transmission and studies of the etiological agent. Avian Dis., 8, 27,
(1964).

Vibrionenhepatitis. Tierärtzl. Umschau, 20, 216, (1965).
Voûte, E., Grimbergen, A.: Vibriohepatitis bij kippen. Tijdschr. Diergeneesk.,
84, 1380, (1959).

Watson, W., H u n t e r, D., B e 11 h o u s e, R.: Studies on Vibrionic infection of

sheep and carrion crows. Vet. Rec., 81, 220, (1967).
When ham, G., Carlson, H., A k s e 1, A.: Avian Vibrionic Hepatitis in Al-
berta. Canad. vet. J., 2, 3, (1961).
Winkenwerder, W., Bisping, W.: Kulturelle, serologische und tierexperi-
mentelle Untersuchungen mit von Hühnern und Rindern isolierten Vibironen. Zbl.
Vet. Med. B., 11, 603, (1964).
Winken wer der, W., M a c i a k, T: Vibrionenfunde bei Hühnern aus er-
krankten Beständen und bei Schlachthühnern. Dtsch. tierärztl. Wschr., 71, 621,
(1964).

Ongeveer 150 runderen hebben aan kwikvergiftiging geleden door opname van
metallisch kwik dat zich in veekoeken bevond.

De totale schade, veroorzaakt door sterfgevallen, noodslachtingen en onvoldoende
melkproduktie, bedroeg ƒ 85.000,-—.

In de koeken bevond zich, afhankelijk van het monster, 150 tot 336 mg Hg. per
kg. Volwassen koeien kunnen 2-8 g opgenomen hebben, maar 8 g is zeer on-
waarschijnlijk. In de nier van een geslacht dier werd 108 mg Hg. per kg nier aan-
getoond en in de lever 6 mg Hg. per kg lever. Ruim 4 maanden na de opname was
nog 0,009-0,014 mg Hg. per liter urine aantoonbaar.

De prognose bij kwikvergiftiging is ongunstiger dan men in de aanvang denkt.
Dieren met petechiën in de slijmvliezen sterven altijd, maar ook huidaandoeningen
zijn prognostisch ongunstig.

Het hier te beschrijven geval van kwikvergiftiging heeft reeds in 1958 plaats
gevonden, maar het is dusdanig uniek geweest in oorzaak en uitgebreidheid,
dat publikatie moeilijk achterwege kan blijven.

De laatste 40 jaar is kwikvergiftiging weinig meer gediagnostiseerd. Voor-
dien, toen het gebruik van grijze kwikzalf, sublimaat en andere kwikverbin-
dingen in de therapie nog vrij algemeen was, behoorden vergiftigings-
gevallen ten gevolge van een nonchalant gebruik van deze middelen min-
der tot de zeldzaamheden.

Kwik en kwikverbindingen kunnen langs drie verschillende wegen door
het lichaam worden opgenomen.

Langs deze weg werd, bij het voor kwik zeer gevoelige rund, nogal eens
een vergiftiging veroorzaakt. Speciaal oude kwikzalf geeft gemakkelijk
vergiftigingsverschijnselen daar hierin, door het ranzig worden van de
vetten, kwikzeep ontstaat. Kwikzeep is in lipoïden oplosbaar en wordt
zodoende gemakkelijk door de huid geresorbeerd.

Reeds bij kamertemperatuur gaat kwik in dampvorm over. Door inha-
latie van kwikdampen kunnen dieren, die niet met kwikzalf behandeld
zijn maar in dezelfde stal verblijven, vergiftigingsverschijnselen krijgen
en zelfs sterven.

H a r b i t z (1940) beschreef een geval van kwikvergiftiging waarbij een
koe met mastitis met kwikzalf werd behandeld en acht andere dieren in
dezelfde stal stierven tengevolge van inhalatie van kwikdampen. Op
dezelfde wijze zag Petrelius (1953) sterfgevallen onder koeien in
een stal waar paarden met kwikzalf werden behandeld.

1 Dr. J. S. Reinders; Gezondheidsdienst voor Dieren in Friesland; Kruisstraat 43,
Leeuwarden.

1. Speekselvloed en neusuitvloeiïng.
2. Petechiën en bloedingen op het hart.
3. Bloederige vleesmassa.
4. Eczeem met verdikkingen aan hoofd en hals.

In het jaarverslag van de Gezondheidsdienst voor Vee in Friesland
(1932-\'33) zijn emstige gevallen van kwikvergiftiging beschreven.
Pootaardappelen, die met sublimaat gewassen waren en daarna in de
stal werden geplaatst om te kiemen, waren op verschillende bedrijven
oorzaak van sterfte onder koeien.

Doordat koeien likten aan met kwikzalf behandelde plaatsen of met
calomel behandeld waren, werden vroeger nog wel eens vergiftigingen
waargenomen. De laatste jaren zijn organische kwikverbindingen als
Geresan, Germisan en dergelijke preparaten beschreven als oorzaak van
vergiftiging bij kalveren, varkens en kippen.

Deze stoffen worden voor ontsmetting van zaaizaad gebruikt en eventueel
overgebleven ontsmet graan wordt soms aan dieren gegeven. Over het
algemeen is het kwikgehalte van deze fungiciden vrij laag, zodat een vrij
langdurige verstrekking nodig is om nadelige gevolgen te veroorzaken.
(Mc. Entec, 1950; Nitzschke, 1958).

Op ] 9 maart 1958 riep collega R. F. V e n e m a te Murmerwoude de hulp
van de Gezondheidsdienst in. Op een aantal bedrijven in zijn praktijk
kwamen zieke koeien voor. Ongeveer een week geleden had hij een eerste
bezoek bij enkele patiënten gebracht.
De dieren hadden verhoogde temperatuur (39,5 - 41°).
Indigestieverschijnselen en longafwijkingen waren tot dusverre het meest
op de voorgrond getreden. De dieren met longafwijkingen waren reeds
enkele malen met penicilline-strcptomycine behandeld, maar gunstige reak-
ties op deze therapie werden niet waargenomen. Het vermoeden bestond
dat een vergiftiging de ziektevei-schijnselen zou veroorzaken.

Met collega Venema zijn 5 bedrijven bezocht. Hierbij zijn vele afwijkingen
aan de dieren waargenomen, maar niet alle afwijkingen waren steeds bij
één en hetzelfde dier aanwezig. De hier onder genoemde symptomen zijn
tijdens deze rondgang waargenomen. Tijdens het ziekteverloop deden zich
nog andere verschijnselen voor.

Een jeukveroorzakend ekzeem komt bij veel dieren voor. Soms ziet men
hoofdzakelijk een droog ekzeem met korsten en haaruitval, waarbij zwelling
van de subcutis kan voorkomen (foto 4).

Andere dieren hebben een pustuleus ekzeem met soms bloederige pustulae.
Aan hoofd, hals, uier en binnenkant van de dijen komen de meeste huid-
afwijkingen voor.

Slijmvliezen van de conjunctiva en vagina zijn soms bleek en bezet met
petechiën. Prognostisch is dit zeer ongunstig. Het is namelijk een teken dat
de vaatwanden het hebben begeven, waardoor bloedingen in vele weefsels
ontstaan.

Speekselvloed tengevolge van een stomatitis kan dikwijls worden waarge-
nomen (foto 1). Het mondslijmvlies is roserood van kleur; erosies zijn slechts
in één geval waargenomen. Voedselopname, herkauwen en pensbewegingen
zijn onvoldoende. De faeces zijn iets slijmig en onvoldoende verteerd.
Diarree van enige betekenis is nooit gezien. Alleen in het laatste stadium
kan bloederige diarree voorkomen, tengevolge van darmbloedingen.
Het spreekt vanzelf dat er een duidelijke verlaging van de melkproduktie
optrad.

Slijmige tot etterige neusuitvloeiïngen en hoesten zijn veel voorkomende
verschijnselen. De ademhaling is frequent en tijdelijk soms zeer frequent
met op astma gelijkende aanvallen. Meestal was een bronchitis en soms
een bronchopneumonie te diagnostiseren.

Alhoewel de nieren bij vergiftiging als uitscheidingsorganen een duidelijke
rol spelen, is slechts bij een enkel dier eiwit in de urine aangetoond. Twee
gevallen van abortus op één bedrijf hadden zich voorgedaan.

Sommige dieren zijn duidelijk apathisch, steunen met de kop tegen de
muur of op een drinkbakje. Andere dieren hebben verschijnselen van exci-
tatie. Een éénjarig dier had kopziekte-achtige verschijnselen, stijve atac-
tische gang, krampachtig orenspel, schrikachtig en tremor van de lende-
spieren.

De meeste dieren hebben een versnelde pols. Bij verschillende dieren wor-
den, naast petechiën in oog, neus en vaginaalslijmvlies, ook bloedingen in
de huid aangetroffen. Bij sektie zijn later uitgebreide bloedingen waarge-
nomen in vele organen.

Bovengenoemde symptomen hebben aanleiding gegeven tot de waarschijn-
lijkheidsdiagnose kwikvergiftiging.

Bij het zoeken naar de oorzaak bleek dat op de bedrijven met zieke dieren
alleen veekoekjes van een bepaald fabrikaat als gemeenschappelijk voer
voorkwamen. Eén van de veehouders voerde van dit fabrikaat zowel B20

als C kcx;kjes. Volgens hem werden de ziekteverschijnselen alleen waarge-
nomen bij dieren die de B20 samenstelling kregen.

De gebruikte grondstoffen voor de B20 en de C koekjes waren dezelfde,
behalve dat de B20 koekjes bovendien 10% droge pulp bevatten.
De tot dusverre behaalde resultaten werden voldoende geacht om de vee-
voederfabrikant in de zaak te betrekken. Met hem werd overeengekomen
om een dier te slachten en de bewuste koekjes op kwik te laten onder-
zoeken.

Bij de toenmalige Rijksseruminrichting werd in de nier 108 mg kwik per
kg nier en in de lever 6 mg kwik per kg lever gevonden. In de koekjes
werd, afhankelijk van de dozen waaruit de monsters waren genomen, 150
tot 336 mg kwik per kg aangetoond.

De veevoederfabrikant werden deze bevindingen meegedeeld en voor hem
bleef nu de vraag over hoe kwik of een kwikverbinding in de koekjes, zeer
waarschijnlijk in de droge pulp, was geraakt.

Enkele dagen nadien werd ons aan de hand van een ingesteld onderzoek
in de fabriek het volgende medegedeeld.

In de bewaarplaats van de droge piulp was aan de zolder een reduceer-
ventiel bevestigd, een apparaat waarin zich kwik bevindt. Bij navraag bleek
dat dit apparaat in november 1957 door een arbeider was stukgestoten
waardoor ongeveer 1 yi kg kwik op de vloer was gekomen. De arbeider had
het reduceerventiel hersteld zonder dit aan de direktie te melden. In
februari 1958 waren er enkele balen pulp gescheurd, en bij het opscheppen
van deze pulp is het kwik meegenomen en zijn de hiermee bereide vee-
koeken verontreinigd geraakt.

De totale schade, die bij de verschillende veehouders in Murmerwoude,
Doezum en \'s Heerenbroek ongeveer ƒ 85.000,— bedroeg, is door de fabri-
kant vergoed. Voor het grootste gedeelte is deze schade veroorzaakt door in
nood geslachte dieren en door verlies in melkproduktie.
Het aantal dieren dat bij deze vergiftiging betrokken is geweest, zal onge-
veer 150 hebben bedragen. De schatting blijft moeilijk daar zich ook ge-
vallen buiten Friesland hebben voorgedaan en niet alle gevallen zijn kli-
nisch waarneembaar geweest.

In juU, dus 4 maanden na de kwikopname, was bij verschillende dieren
nog kwik in de urine aan te tonen. Het gehalte bedroeg toen 0.009 - 0.014
mg kwik per liter urine.

Dit onderzoek was in enkele gevallen van belang om chronische ziekte-
verschijnselen bij laat geclaimde schadegevallen als werkelijk door kwik
veroorzaakt te kunnen bestempelen.

In het begin waren de ziekteverschijnselen bij de meeste dieren zeker niet
alarmerend te noemen, maar later kwamen we tot de konklusie, dat we,
wat betreft de prognose, veel te optimistisch waren geweest.
Het is moeilijk te berekenen hoeveel kwik een dier heeft opgenomen. De
opname heeft 5-10 achtereenvolgende dagen geduurd. Twee goed ontwik-
kelde jonge dieren van 9 maanden kregen per dag 1/3 kg koek en kunnen
dus hoogstens in 10 dagen een cumulatieve dosis van 1 g kwik hebben op-
genomen. Beide dieren zijn als ongeneeslijk opgeruimd met een uitgebreid
ekzeem, longafwijkingen en maagdarmstoornissen.

Volwassen koeien kunnen 2 tot 8 g kwik hebben opgenomen, maar 8 g is
zeer onwaarschijnlijk.

Op één bedrijf werden de koekjes, die de koeien lieten liggen, aan het
paard gegeven. Tevens heeft dit dier nog bijna een halve doos koeken ver-
orberd zonder enig nadelig gevolg. Paaixlen zijn veel minder gevoelig voor
kwik dan koeien. Jonge dieren en pas gekalfde koeien zijn de gevoeligste.
Een pas gekalfde koe gaf \'s morgens nog 10 1 melk en kreeg in de loop van
de morgen kopziekteverschijnselen. De dierenarts trof het dier liggende
met krampen aan. De gebruikelijke Ca-Mg therapie gaf geen verbetering.
Enkele uren later moest de koe worden afgemaakt. Bij sektie werden in alle
organen bloedingen aangetroffen (foto 2 en 5).

Op 22 april, 6 weken nadat de eerste ziektegevallen waren gekonstateerd,
werd een pasgekalfde koe plotseling ziek. Voordien had het dier geen
ziekteverschijnselen gehad. Het dier is in zeer goede konditie. Onder de
buik zijn uitgebreide oedemen met een dikte van 15 - 20 cm, het linker
achterbeen heeft enkele malen de normale dikte, kossem en hals zijn oede-
mateus, terwijl de conjunctivae, bezet met petechiën, over de oogbollen
puilen. Na slachdng blijft er één bloederige massa over (foto 3, 6 en 7).
De meeste koeien die als slachtoffers van deze kwikvergiftiging zijn o-e-
vallen, werden 2-4 weken na de eerste ziekteverschijnselen opgeruimd, olak
in de voorzomer en zomer zijn nog dieren opgeruimd die het niet deden
en weinig of geen melk gaven. Bij enkele van deze dieren bleken de klach-
ten veroorzaakt te zijn door een chronische nephritis tengevolge van kwik-
vergiftiging.

Twee veehouders klaagden over enkele jonge dieren die elke week erge
bronstverschijnselen hadden. De gevolgen van een kwikvergiftiging kunnen
dus nog maanden na de opname te voorschijn komen, waarschijnlijk door
de zeer langzame uitscheiding van het kwik door de nieren. Immers in
juli was nog kwik in de urine aantoonbaar.

Approximately 150 cows were affected with mercury poisoning as a result of ingesting
metallic mercury present in cattle-feeding cakes. The total loss cau,sed by deaths,

emergency slaughtering and inadequate milk production, amounted to fl. 85,000._.

The cakes contained from 150 to 336 mg. of mercury, the amount varying with the
sample. Adult cows might ingest 2-8 g., though 8 grams is highly unlikely. The
kidney of a slaughtered animal was found to contain 180 mg. of mercury per kg. of
kidney, the liver containing 6 mg. of mercury per kg. of liver. 0.009-0.014 mg. of
mercury per litre of urine was still detectable over four months after ingestion.
The prognosis in mercury poisoning is worse than might initially be believed. Animals
showing petechiae in the mucosae will invariably die but the prognosis will also be
bad in skin conditions.

Gezondheidsdienst voor Vee in Friesland, 14e jaarverslag (1932-\'33) pag. 34.
Harbitz, F,: Poisoning of cattle by inhalation of mercury vapor Norsk Vet

Tidsskr., 53, 363, (1941).
Mc, En tee, K,: Mercurial poisoning in swine, Cornell. Vet., 40, 143, (1950).
Nitzschke, E.: Betrachtungen über Futtervergiftigung in Beziehung zur Saatgut-

beizung mit quecksilberhaltigen Präparaten. Mh. Tierhedk., 10, 372, (1958).
Petrelius, R. A.: Poisoning of ruminants through the inhalation of mercury
vapour from horses treated with mercury ointment. Proc. 15 Int. Vet Congress
Stockholm I, 506, (1953).

In de laatste twee jaar werd in het Openbaar Slachthuis te Nijmegen 21 maal
spierdegeneratie aangetroffen in één (M. longissimus dorsi) of meer spieren van
geïmporteerde, ongeveer 1 /q jaar oude, uit Hongarije afkomstige ossen.
In 8 van deze gevallen werd histologisch onderzoek uitgevoerd. Daarbij bleek
dat drie maal het beeld van hyalien-schollige degeneratie overheerste, drie maal
cellige infiltratie en twee maal dat van regeneratie.

Een oorzaak kon niet worden opgespoord. Gewezen wordt o.a. op de mogelijkheid
van een vitamine E-deficiëntie in het voer.

Regelmatig worden slachtrunderen uit Hongarije geïmporteerd, in 1968
waren dat er volgens gegevens \\\'an het Produktschap voor Vee en vlees on-
geveer 19.800, in 1969 ongeveer 15.500.

Xls regel worden deze dieren, na hun 1-3 dagen durend ver\\oer per trein
naar Venlo en na invoerkeuring aldaar per auto naar de slachtplaatsen
vervoerd. Ze moeten binnen 72 uur na aankomst in Nederland zijn ge-
slacht. In het slachthuis te Nijmegen werden er in 1968 ongeveer 2700
geslacht. Het betreft voornamelijk omstreeks I/2 jaar oude, vaalbruine
ossen.

Om de dieren te laten bekomen van de vermoeienissen van de reis wordt
hen op het slachthuis één tot twee dagen stalrust gegeven, gedurende welke
ze normaal gevoederd en gedrenkt worden. Na aankomst hebben ze altijd
een geweldige dorst.

Bij de keuring vóór het slachten blijken ze als regel opvallend rustig te zijn,
verkeren ze in een goede voedingstoestand en zijn goed gezond. Aan geen
van de hierna bedoelde runderen werden klinische afwijkingen geconsta-
teerd.

Pas bij de keuring na het slachten, of zelfs pas daarna bij het z.g. „af-
steken" door de slager, werden de vleesafwijkingen geconstateerd. In tien
gevallen waren deze afwijkingen zo ernstig dat (alsnog) tot verkoop in het
\'klein onder toezicht van het gehele karkas werd besloten, in elf andere
gevallen werd volstaan met „opknappen".

Bij de keuring na het slachten werden in de meeste gevallen duidelijke af-
wijkingen gevonden. De afwijkingen manifesteerden zich steeds duidelijk
in de\'spieren van de mg (lende en rib), soms ook — zij het in mindere

Soms waren de spieren over hun gehele lengte, soms slechte lokaal aangetast.
De afwijkende spiergedeelten waren abnormaal bont en bleek, vrij slap en
meestal erg vochtig. Vaak waren ook de fascies in de omgeving van de

1 Dr. J. G. van Logtestijn, Wet. Hoofdmedewerker aan het Instituut Voedings-
middelen van dierlijkse oorsprong, Biltstraat 166, Utrecht.

2 Drs. A. P. V. d. Linden, Adj. Directeur van het Openbaar Slachthuis te Nij-
megen.

aangetaste delen erg vochtig, soms werd er bloederig vocht in aangetroffen.
Het beeld deed denken aan dat van vleesdegeneratie (P.S.E.-meat, Enterse
ziekte) bij het varken. Het waterbindingsvermogen van het vlees bleek bij
een tweemaal uitgevoerd onderzoek met een kompressometer verminderd.
De pH-waarden van het vlees waren soms normaal, soms abnormaal hoog
tot 6.7 toe.

In de loop van 1968 en 1969 werden van acht der aangetaste runderen
spiermonsters histologisch onderzocht. Tweemaal werd niet alleen een
monster onderzocht van de macroscopisch afwijkende rugspier maar tevens
van een vijftal andere, door het karkas verspreid liggende spieren. Deze
vertoonden geen afwijkingen.

De coupes werden gekleurd met haealuin-eosine, ijzerhaematoxyline-pikro-
fuchsine (Weigert-van Gieson), carbolgentiaanviolet (Gram-kleuring vlgs.
Gurr) en ijzerhaematoxyline-zure fuchsine-lichtgroen S.F. (trichroom kleu-
ring vlgs. Masson-Goldner).

Alle mogelijke stadia van spierdegeneratie werden aangetroffen. Soms in
geringe mate, soms zeer uitgebreid.

In drie gevallen overheerste het beeld van een in een nog jong stadium ver-
kerende degeneratie met zwelling van spiervezelen, verdwijnen van dwarse
streping, vergroting van de spien\'ezelkemen, ontstaan van hyaliene schollen
en brokstukken, geen reactie van het interstitium. Hier en daar was het
gekomen tot myolyse.

In drie andere gevallen was het reeds gekomen tot reactie in de vorm van
toename van het aantal spiervezelkernen en een meer of minder sterke
infiltratie in de gelyseerde spiervezelen van plasmacellen en histiocyten,
soms ook enkele leukocyten. Er was dan ook een toename en een cellige
reactie van het interstitium.

In één der gevallen waren er op vele plaatsen in het weefsel bloedinkjes
ontstaan.

In de twee overige gevallen overheerste het beeld van regeneratie: verdere
toename en zwelling van spiervezelkemen, reuzecelachtige multinucleaire
syncytia, jonge dunne, soms al dwarsgestreepte, kernrijke protoplasma-
banden binnen een nog intact sarcolemma. Dat is het beeld zoals beschreven
door bijvoorbeeld Adams et al. (1962) enZayed en Van Gils
(1968). In één geval was er praktisch geen hyalien materiaal meer te zien
en bestond het weefsel vrijwel geheel uit jonge spiervezelen, rijkelijk om-
geven door actief interstitium.

Met name de trichroomkleuring gaf soms zeer fraaie beelden te zien. In de
Gram-coupes werden geen micro-organismen gevonden.
Een wel interessante nevenbevinding: in vijf van de acht gevallen werden
enkele intacte sarcocysten gevonden. De sarcosporidiosis zal niet in ver-
band staan met de spierdegeneratie.

Degeneratie van een spier kan worden opgevat als een niet-specifiek ant-
woord op een prikkel, zoals ontsteking, bepaalde infectieziekten, intoxicatie,
trauma, bloeding of deficiënte voeding. Een zeer veel, bij alleriei dier-
soorten, voorkomende oorzaak is een vitamine E- deficiëntie. Omtrent de

oorzaak van de hier beschreven gevallen is achteraf moeilijk iets met zeker-
heid te zeggen. ,, ,
Tussen moment van laden in Hongarije en slachten hier zullen hooguit zes
i zeven dagen zijn verlopen. In die periode zouden misschien enkele ge-
vallen tot ontwikkeling kunnen zijn gekomen, wellicht echter op basis van
een reeds aanwezige aanleg. Het is bekend dat een spierdegeneratie m
korte tijd kan ontstaan. Misschien zou gedacht kunnen worden aan de door
Toest beschreven z.g. „Anstrengungsmyositis", ontstaan m de transport-
periode Maar minstens vijf van de gevallen dateren van voor die periode.
Adams et al. (1962) enZayedenVanGils (1966) geven aan dat
de hier beschreven reactie- en regeneratiebeelden pas na enkele weken ont-

HeUigt daarom meer voor de hand — vooral ook op grond van de lokali-
satie der aandoening - te denken aan een deficiëntie. De hier beschreven
beelden komen nl. goed overeen met de o.a. door V a n G 11 s en Z a y e d
(1968) bij vette kalveren en door F 1 a c h a t et al. (1967) bij 1-3 jaar oude
mestrunderen beschreven spierdegeneratie ten gevolge van vitamine E-defi-
ciënde in het voer.

During 1968 and 1969 hyaline muscle degeneration was found in 21 oxes, imported
from Hungary, which were about 1 \'/s years old.

Generally only the M. longissimus dorsi was degenerated, but sometimes also other

Frcm^hese cases eight were examined histologically. Three times cloudy swelling
and waxy degeneration, three times cellular reactions and twice regeneration was

n wll^ot possible to find a cause. One of the most probable possibilities is a vitamin
E-deficiency in the fodder.

Harper and Row Publ. New York, (1962).
1 o e s t E • Handbuch der speziellen pathologischen Anatomie der Haustiere, Bd. 1
bewerkt door J. D o b b e r s t e i n, G. P a 11 a s k e, H. Stünzi, Verlag Paul

1-lachat, Ch., Haverbeke, G. v., C h a n t e g r e 1 e t, G D u f o u r, C^:
Uégénerescencc musculaire des jeunes bovms precoces. Rev. Med., Vét., llö, BOJ,

De bepaling van ureum in bloed met behulp van
de Azosiix, vergeleken met de methode volgens
Ambard en met de „fotometrische bepaling van
ureum in bloed" IR.I.V.I

The estimation of urea in blood with the Azostix com-
pared with the method according to Ambard and the
fotometric urease estimation of urea in blood.

Uit de Kliniek voor Inwendige Ziekten van de Facxdteit der
Diergeneeskunde der Rijksuniversiteit.

Van een aantal monsters runderbloed met een berekend ureumgehalte vv-erd het
ureum bepaald volgens Ambard, met de fotometrische urease methode en met de
Azostix.

Gevonden werd, dat de resultaten verkregen met de methode volgens Ambard en
met de fotometrische urease methode met elkaar overeenkomen, maar dat de
waarden gevonden met de Azostix onbetrouwbaar waren.

Naar aanleiding van het feit, dat begin 1970 aan de Kliniek voor Veteri-
naire Inwendige Ziekten van de Rijksuniversiteit te Utrecht Azostix (Ames
Multi-Pharma N.V. Amsterdam) voor spoedbepalingen van ureum in
bloed ter beschikking kwamen, is door het laboratorium van genoemde
kliniek nagegaan in hoeverre de met de Azostix gevonden waarden over-
eenkomen met de waarden, gevonden met behulp van de methode volgens
Ambard (1955) en de „Urease methode" volgens het R.I.V., 1966.

Aan runderserum wordt bij pH = 6,5 het enzyme urease toegevoegd, waar-
door ureum wordt omgezet in ammoniak en koolzuur. Na vorming van
het blauwgekleurde indofenol uit ammoniak, fenol en hypochloriet wordt
de extinctie gemeten bij 630 nm.

Aan het nmderserum wordt na onteiwitten met 10% trichloorazijnziun-
broomloog (3 g NaOH -f 10 ml Broom 190 ml aqua dest.) toegevoegd,
waarna het volume van het uit het serum vrijgemaakte stikstofgas wordt
gemeten (1 ml Ng ^ 2,3 mg ureum).

Op de strip wordt een druppel veneus of capillair runderbloed van kamer-
temperatuur gebracht. Na precies 60 seconden wordt de overmaat bloed
weggespoeld en wordt de kleur afgelezen. De strip wordt, afhankelijk van
de ureumconcentratie, lichter of donkerder groen gekleurd.

1 Drs. Th. Wensing; Biochemicus en Dr. A. J. H. Schotman, Lector; Kliniek voor
Inwendige Ziekten, Faculteit der Diergeneeskunde, Universiteitscentrum „De Uit-
hof", Yalelaan 10, Utrecht.

Aan normaal runderbloed werden berekende hoeveelheden ureum toege-
voegd waarna m.b.v. de Azostix werd bepaald wat het ureumgehalte van
de monsters was. De strips werden door 3 analistes, onafhankelijk van elkaar
afgelezen. Daarna werd van dezelfde monsters het ureumgehalte bepaald
met de Urease methode en met de methode volgens Ambard.

* Tussen haakjes de hoeveelheden ureum die, voor dat monster, aan normaal bloed
zijn toegevoegd.

Waarden gevonden met de Azostix - Waarden gevonden met de fotome-
trische urease methode.

• Tussen haakjes de hoeveelheden ureum die, voor dat monster, aan normaal bloed
zijn toegevoegd.

Naar aanleiding van het in de tabellen 1 en 2 vermelde is het duidelijk dat
de waarden, gevonden met de Azostix, niet betrouwbaar zijn. Het verschil
tussen 85 mg % is zeer moeilijk vast te stellen en de kans dat in dit gebied
fouten worden gemaakt is zeer groot. Het verschil tussen 45 mg % en 85 mg
% is eveneens zeer moeilijk vast te stellen, dus ook in dat gebied is de kans
op een foutieve aflezing groot.

De Azostix (Ames) is alleen geschikt om vast te stellen of het ureumge-
halte in het bloed beneden de marge 40-80 mg % of boven die marge ligt,
nadere precisering is uiterst subjectief en dus weinig betrouwbaar.

The urea content of some samples of bovine serum with a calculated urea content was
estimated in three manners, namely according to Ambard, with the fotometric
urease method and with the Azostix.

It was found that the results obtained with the method according to Ambard and
with the fotometric urease method came to the same results.
The results with the Azostix were unreliable.

Uitg. H. E. Stenfert-Kroese N.V. Leiden (1955)
Fotometrische bepaling van ureum in bloed volgens het Nederlands Normalisatie
Instituut K° 266 (Standaard voorschrift R.I.V.) (1966).

Op 7 september 1970 is de eerste vrouwelijke dierenarts bij het U.S.A. Army Veteri-
nary Corps in dienst getreden.

Het is de in juni van dat jaar afgestudeerde Dr. Jean Hooks, drie en twintig jaar
oud, die in de rang van kapitein benoemd is. Haar vader, die een boederij heeft, is
reserve luitenant-kolonel van de luchtmacht en haar broer luitenant bij de marine. Na
een zes weekse basisopleiding wordt collega Hooks geplaatst bij het Walter Reed Army
Medical Center in Washington D.C., waar zij waarschijnlijk zal worden ingeschakeld
in een onderzoek met verkenningshonden. Haar voorlopige aanstelling is voor twee
jaar, maar kan tot twintig jaar verlengd worden.
J. Am. vet. med. Assoc., 157, 272, (1970).

Een vergeliiking van de bevruehtingsresultaten
met K.I. op ligboxenstallen en andere stallen

De bevruchtingsresultaten gedurende de stalperiode van 1969/1970 van 49 lig-
boxenstallen en van 306 andere stallen van ongeveer gelijke grootte werden met
elkaar vergeleken. De resultaten op de lixboxenstallen waren 66,7% tegen 57,6%
op de gewone stallen. Dit verschil is zeer significant (P < 0,01).
Bovendien werden van 45 ligboxenbedrijven de winterresultaten in 1969/1970
vergeleken met die in de winter van 1966/1967, toen deze bedrijven nog geen
ligboxenstal hadden. Ook dit verschil was zeer significant ten gunste van de
resultaten in 1969/1970 (66,7% tegen 56,3%, P < 0,01).
De ligboxenstal heeft dus een gunstige invloed op de bevruchtingsresultaten.

De bevruchtingsresultaten bij de kunstmatige inseminatie (K.I.) liggen in
Nederland gedurende de stalperiode (1 november t/m 30 april) lager, dan
in de zomerperiode (Jaarverslagen Centrale Commissie van Toezicht op
de K.I.). Men neemt aan dat één van de redenen voor het verschil in fer-
tiliteit tussen winter en zomer is gelegen in het moeilijker vaststellen van de
tochtigheid gedurende de stalperiode.

Bovendien zien verscheidene K.I. verenigingen van jaar tot jaar een ge-
ringe achteruitgang van de bevruchtingsresultaten tijdens de stalperiode.
De achteruitgang van de winterresultaten zou te verklaren zijn uit de
steeds mindere zorg en tijd die de veehouder gedurende de staltijd kan be-
steden aan het vaststellen van het juiste tijdstip van insemineren.
Er zijn 3 redenen waarom de veehouder steeds minder tijd heeft:

3. de toename van het aantal inseminaties in de winterperiode, ver-
oorzaakt door de hogere kalverprijzen in het najaar en de hogere
opbrengst van de wintermeik.

Van Die ten (1968) en ook andere onderzoekers vinden een verlaging
van de fertiliteit bij een toename van de bedrijfsgrootte. Men kan zich af-
vragen of deze verlaging uitsluitend optreedt gedurende de winter, of mo-
gelijk gedurende de winter groter is dan gedurende de weideperiode. De
reden daarvan zou dezelfde kunnen zijn als die aangehaald werd voor het
verschil in bevruchtingsresultaten tussen zomer en winter.
Uitgaande van de gedachte dat het vaststellen van het juiste inseminatie-
tijdstip gedurende de staltijd op de grotere bedrijven moeilijker wordt, kan
men een aantal maatregelen nemen om dit probleem te verkleinen of op
te lossen.

1 Drs. C. M. T. Willems; Coöp. Vereniging tot bevordering van K.I. bij rundvee
„Midden Brabant G.A."; Helvoirtseweg 227, Vught.

1. Een betere voorlichting betreffende de tochtigheidsverschijnselen van
runderen. Er blijken inderdaad veehouders te zijn die hierover onvol-
doende kennis bezitten.

2. Adviezen om niet duidelijk tochtige dieren van stal te halen met een
ander dier of het gebruik van een gevasectomeerde stier voor het op-
sporen van tochtige runderen.

3. Het gebruik van administratieve hulpmiddelen ter verlichting van het
geheugen van de veehouder. Als zodanig worden bedrijfskaarten, inge-
deeld in 3 weekse perioden en de z.g. koekalenders gebruikt. Deze \'laatste
zijn zeer goed en op een groot bedrijf onmisbaar.

4. Een zodanig staltype kiezen, dat de runderen de tochtigheid duidelijker
demonstreren. Een aantal leden van onze K.I. vereniging, die een z.g.
ligboxenstal hebben, meenden in dit opzicht gunstige ervaringen te heb-
ben. In de ligboxenstal staan de runderen niet aangebonden, maar
kunnen zich vrij bewegen.

Er werd daarom een onderzoek ingesteld naar de bevruchtingsresultaten
op deze ligboxenstallen.

De bevruchtingsresultaten gedurende de stalperiode 1969/1970 van 49 be-
drijven met een ligboxenstal en van 306 bedrijven met een ander staltype
werden met elkaar vergeleken.

De 49 bedrijven met een ligboxenstal waren alle bedrijven aangesloten bij
de K.I. Vereniging „Midden Brabant", die in deze periode over een derge-
lijke stal beschikten. De 306 andere bedrijven waren alle bedrijven, die
gedurende het boekjaar 1968/1969 meer dan 25 Ie inseminaties hadden
laten verrichten en die niet beschikten over een ligboxenstal.
Bovendien werden de bevruchtingsreslutaten van 45 bedrijven met een lig-
boxenstal gedurende de stalperiode van 1969/1970 vergeleken met de resul-
taten van deze zelfde bedrijven gedurende de stalperiode van 1966/1967.
Deze bedrijven beschikten toen nog niet over een ligboxenstal.
De bevruchtingsresultaten werden vastgesteld door van de Ie inseminaties,
verricht vanaf 1 november tot en met 30 april, na te gaan welke dieren op
1 augustus niet opnieuw waren aangeboden voor inseminatie. Deze dieren
zijn drachtig genoemd.

1. Vergelijking tussen bedrijven met een ligboxenstal en bedrijven met een ander
staltype:

In bovenstaande tabel zijn 49 ligboxenstallen vergeleken met 306 andere
stallen. De resultaten van deze ligboxenstallen zijn aanzienlijk beter. De
bedrijfsgrootte van deze 2 groepen is vergelijkbaar.

De bevruchtingsresultaten van deze 49 ligboxenstallen mogen goed genoemd
worden. Het gemiddelde drachtigheidspercentage in de K.I. Vereniging
„Midden Brabant" was gedurende de stalperiode 1969/1970 66,0% (60/90
N.R.). Het percentage van 66,7% steekt daarbij gunstig af.
Rekening houdend met de door van D i e t e n (1968) vastgestelde lagere
fertiliteit van de grote bedrijven is het resultaat van 66,7% extra gunstig.
Het verschil is zeer significant P < 0,01.

2. Vergelijking van dezelfde bedrijven vóór en na het in gebruik nemen van een
ligboxenstal

45 Bedrijven met een ligboxenstal in 1969/1970 kwamen in aanmerking
voor een vergelijking met de periode 1966/1967. 4 Bedrijven waren in
1966/1967 niet aangesloten bij de K.I. vereniging.

Uit de voorgaande tabel blijkt dat er een zeer groot verschil is in bevruch-
tingsresultaten ten gunste van de periode 1969/1970 (66,7% tegen 56,3%).
Dit verschil is zeer significant (P < 0,01) en krijgt nog meer betekenis als
we daarbij de toename van de bedrijfsgrootte in aanmerking nemen (van
Dieten, 1968).

Er dient bij vermeld te worden dat de bevruchtingsresultaten van de K.I.
Vereniging „Midden Brabant" gedurende de winter 1966/1967 vrijwel ge-
lijk waren aan die van de winter 1969/1970 (66,1% tegen 66,0% 60/90
N.R.).

Het betere resultaat van deze 45 bedrijven in 1969/1970 kan dus niet mede
verklaard worden uit een beter resultaat van de gehele K.I. Vereniging.

Het is duidelijk dat de ligboxenstal een gunstige invloed heeft op de ferti-
liteit. Dit kan veroorzaakt worden door het duidelijker demonstreren van
de tochtigheid. De veehouder is dan gemakkelijker in staat op het juiste
tijdstip de inseminatie te laten uitvoeren. Het lijkt ons toe, dat dit een zeer
belangrijke, of misschien de belangrijkste, reden is.

Het kan ook mogelijk zijn dat de fertiliteit van de runderen gunstig be-
ïnvloed wordt door de bewegingsvrijheid, die zij gedurende de gehele winter
hebben. Mogelijk zou dit zelfs in de zomcrresultaten tot uiting kunnen ko-
men. Het is in ieder geval voor een juist inzicht in de oorzaken van de
gevonden verschillen nodig om dezelfde bedrijven eveneens gedurende de
weideperiode met elkaar te vergelijken.

Fertility rates in 49 cubicles and 306 other housing systems of approximately equal size
during the 1969-1970 housing periode were compared. The rates in the cubicles were
66.7 per cent against 57.6 per cent in the ordinary housing systems. This is a highly
significant difference (P < 0.01).

Moreover, the results obtained on 45 cubicle farms during the winter of 1969-1970
were compared with those obtained during the winter of 1966-1967, when these farms
were not yet fitted with cubicles. This difference is also highly significant and in fa-
vour of the results obtained during the winter of 1969-1970 (66.7 against 56.3 per
cent, P < 0.01).

D i e t e n, S. J. W. V a n: De invloed van enige bedrijfsomstandigheden op de vrucht-
baarheid van rundvee. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 1279, (1968).

In maart 1970 is door Staatssecretaris Kruisinga een ontwerp wet op de dierproeven
ingediend. De Tweede Kamer is nog niet aan de behandeling toegekomen. Wèl heeft
de Vaste Commissie voor de Volksgezondheid een hearing gehouden om verschillende
groeperingen in de gelegenheid te stellen hun commentaar op het ontwerp te geven.
De belangrijkste pimten uit deze raamwet zijn:

Voor het verrichten van dierproeven is een vergunning nodig op grond
waarvan men dierproeven kan doen ten behoeve van wetenschappelijk
onderzoek en onderzoek op het gebied van de gezondheid van mens en
dier.

De vergunning zal worden verleend aan het hoofd van een instelling die
daarmede verplichtingen op zich neemt die nog nader in de algemene
maatregelen van bestuur zullen worden omschreven. De verplichtingen
betreffen:

de herkomst der dieren (als regel alleen eigen gekweekte of door speciale
fokkerijen gekweekte dieren);

de kwaliteit van dierverzorgers, huisvesting, hygiëne en voeding;
de verdoving (zoveel mogelijk zal onder verdoving moeten worden ge-
werkt) ;

de deskundigheid van degenen die dierproeven in feite opzetten en
de deskundigheid van degenen die zullen worden belast met het toezicht
op het welzijn van de proefdieren.

Tenslotte zal er een globale rapportage worden geëist waaruit de met het
toezicht op de naleving ervan te belasten Veterinaire Hoofdinspectie ge-
waar kan worden wat er in een laboratorium omgaat.

de nadere vaststelling van de algemene maatregelen van bestuur;
de regels betreffende de vergunning-aanvrage;

een uitbreiding van de vergunning tot het verrichten van dierproeven
^ met een gewichtig ander doel dan hierboven omschreven.

Op vele punten zullen dierenartsen te maken krijgen met de wettelijke bepalingen:
zij kunnen vergunninghouder zijn als hoofd van een instelling waar dierproeven wor-
den verricht; dierenartsen zijn betrokken bij de fokkerijen van proefdieren, bij de op-
leiding van dierverzorgers en bij het inrichten van dierexperimentele afdelingen.
Naast vele andere wetenschap-sbeoefenaars zijn er dierenartsen die zelf dierexperi-
menteel werk in de zin van de wet verrichten. De wet noemt in art. 14 dierenartsen
als de eerste in aanmerking komende deskundigen die zullen worden belast met het
toezicht op het welzijn van de proefdieren; tenslotte zullen dierenartsen van de Vete-
rinaire Hoofdinspectie op de naleving van de wet toezicht houden.
Het is duidelijk dat de verdere ontwikkeling onze grootst mogelijke aandacht verdient.

Artikel 9. Het is verboden een dierproef te verrichten indien de wijze van uitvoering
van de proef niet is bepaald door een persoon die voldoet aan bij algemene maatregel
van bestuur met het oog op de deskundigheid te stellen eisen.

Artikel 14. Hij die dierproeven verricht, is verplicht, overeenkomstig bij algemene
maatregel van bestuur te dien aanzien te stellen regelen een dierenarts of een andere
deskundige, behorende tot een bij de maatregel aangewezen categorie, te belasten met
het houden van toezicht op het welzijn van de proefdieren.

In de Memorie van Toelichting op Artikel 9 staat dat het wenselijk is dat de be-
slissingen omtrent de wijze waarop de proeven worden uitgevoerd feitelijk worden ge-
nomen door wetenschappelijke werkers van bepaalde studierichtingen. De Minister
kan dus — na de Adviescommissie te hebben gehoord — bepaalde academische di-
ploma\'s aanwijzen, die aan de te stellen eisen voldoen. Een op dierproeven gerichte
opleiding ontbreekt echter in vele studierichtingen. Nu kan men erover discussiëren
of b.v. medici, veterinairen, farmacologen en zoölogen op grond van hun opleiding
reeds aan voldoende hoge eisen op het gebied van dierexperimenten voldoen. Moei-
lijker wordt het om deze deskundigheid zonder meer toe te kennen aan fysici, bioche-
mici of farmaceuten. De studieprogramma\'s bieden weinig ruimte om al dan niet fa-
cultatief te volgen cursussen in „dierproef-kunde" in te bouwen.

Naast Artikel 9 wordt echter in Artikel 14 ook een deskundig toezicht op het wel-
zijn der proefdieren verlangd. De Memorie van Toelichting zegt hierover dat deze
dierenarts (of andere deskundige) naar gelang de verhouding waarin hij tot zijn
opdrachtgever staat, aan deze voorlichting, adviezen of instructies moet geven die
hem in het belang van de dieren noodzakelijk voorkomen.

Het ware te wensen dat deze deskundigen een deel van de wettelijk geëiste deskundig-
beid van de feitelijke experimentatoren zouden kunnen overnemen. Met andere woor-
den: wanneer een vergunninghouder over een deskundig dierenarts-proefdierspecialist
kan beschikken, die samen met de experimentator de dierproeven uitwerkt, dan zou
aan de bedoelingen van de wet worden tegemoetgekomen en een maximale garantie
voor de bescherming van het proefdier zijn bereikt.

Er zijn in Nederland een 12-tal dierenartsen werkzaam met een volledige dagtaak als
proefdierkundige. Enkele van deze collegae hebben alleen of hoofdzakelijk bemoeienis
met een onderdeel van dit specialisme, b.v. fokkerij of de pathologie.
In de verschillende medische faculteiten in Nederland zijn of worden centrale dieren-
laboratoria ingericht die onder leiding staan van dierenartsen. De belangrijkste bij-
drage van hen is het verbeteren van de technische omstandigheden waaronder dier-
experimenten plaatsvinden. Een naar verhouding (te) gering deel van de werkkracht
van deze collegae wordt besteed aan het dierexperimenteel werk zelf, zoals hierboven
bij de interpretatie van Artikel 9 en 14 van het wetsontwerp is aangeduid.

Van Bekkum wees in zijn voordracht op de jaarvergadering van de Kon. Ned.
Maatschappij voor Diergeneeskunde in 1968 op de wenselijkheid van meer gelegen-
heid die diergeneeskundige studenten moeten krijgen om zich in research-methodieken
te bekwamen, willen zij later zelf in medisch-biologiscb onderzoek participeren.
Deze wenselijkheid bestaat o.i. nog dringender voor die dierenartsen die naast het
wettelijke toezicht op het welzijn van de proefdieren ook bij het opzetten van dier-
proeven een bijdrage willen leveren.

Wij sluiten ons gaarne aan bij de in het proefschrift van collega Brand opgenomen
stelling dat dan ook zo spoedig mogelijk met de opleiding van dierenartsen tot proef-
dierkundigen moet worden aangevangen. Bij deze opleiding zou aan beide facetten:
proefdieren en dierproeven aandacht moeten worden besteed.

Op deze plaats willen wij nog ingaan op de naar onze mening onjuiste wijze waarop
met name de Nederlandse Bond tot Bestrijding van de Vivisectie (NBBV) zich tegen
het wetsvoorstel van de Staatssecretaris heeft gekeerd. Wellicht bekend is de adver-
tentie-campagne in enkele landelijke dagbladen, waarin de medisch-biologische onder-
zoekers en het onderzoek zelf werden aangevallen, en waarin hele of halve onwaar-
heden en grove insinuaties aan de gemeenschap werden opgedrongen.
Naast deze onjuiste voorlichting heeft de Bond ook een principieel gewijzigd ontwerp
bij de Staatssecretaris ingediend. Het zou te ver voeren om hier deze amendementen
weer te geven of samen te vatten. Een enkel voorstel willen wij U echter niet onthou-
den omdat het de sfeer tekent waarin de tegenstanders van dierproeven denken: Die-

renartsen, dierverzorgers en inspecteurs zouden bij hun benoeming beoordeeld moeten
worden naar ethisch normbesef door ... de organisaties die zich met de bescherming
van het proefdier bezighouden. Nog bedenkelijker echter is de door de Bond voorge-
stelde aanvraagprocedure voor het verkrijgen van vergunningen of licenties. Deze
is zodanig dat verder werken in ernstige mate zou worden belemmerd of onmogelijk
zou worden gemaakt.

De rechtstreeks bij dierproeven betrokken instanties hebben dan ook krachtig gepro-
testeerd tegen de amendementen van de NBBV. Zij die geïnteresseerd zijn in meer
details verwijzen wij voor documentatie gaarne naar het secretariaat van de Stichting
f^andelijke Werkcommissie voor Laboratoriumdieren, Woudenbergseweg 25, Zeist.
Het bovenstaande moge — hoewel hopelijk overbodig — van waarde zijn voor de
individuele dierenarts die betrokken kan worden bij door buitenstaanders op touw
gezette handtekeningenakties tegen dierproeven.

K u b i n, G. und K o 1 b 1, O.: Immunisierung von Pferden gegen die Rhinopneumo-
nitis (Stutenabort) mit einem an Ferkelhodenzellen adoptierten Lebendvirus. fVien.
tierärztl. Mschr., 56, 275, (1969).

Rhinopneumonitis is naast arteritis één van de beide vormen van virusabortus bij
de merrie.

Kubin en Kolbl (Wenen) maakten hiertegen een vaccin door adaptie van het
virus aan testikelcellen van biggen, dat door doorlopende heterologe passage ver-
zwakt was.

In twee stoeterijen waar abortus was voorgekomen werden de merries tweemaal ge-
ent (intranasaal met spray). Dit gebeurde in de eerste zes maanden van de gravidi-
teit. Slechts bij één der merries trad toch een virusabortus op.

(N.B. Het door Doli (Kentucky) op overeenkomstige wijze toegepaste vaccin geeft
ook geen 100% immuniteit en kan zelfs entabortus geven; het is gemitigeerd door
passage over hamsters. Ref.)

Zimmerman, Th. und P i e n i n g, C.: Die Gefärdung des Menschen durch die
Tollwut in Schleswig-Holstein. Tierärztl. Wschr., 83, 335, (1970).
Bij de sinds twintig jaar in Sleeswijk-Holstein met wisselende intensiteit optredende
hondsdolheid gaat het eigenlijk om een vosdolheid. In de jaren \'67, \'68 en \'69 is het
aantal zieke dieren sterk toegenomen. In die periode zijn in het Veterinair Instituut
in Neumünster in totaal 1128 gevallen geconstateerd.

In het speeksel van bijna alle dieren kon het specifiek antigeen worden aangetoond.
Een beet of het likken van een wond kan de mens infecteren. Ook de behandeling en
obductie van een dier met dolheid levert gevaar voor de mens op. De morbiditeit
is 10-15%.

De betrouwbaarheid van de fluorescentie-serologische methode voor het aantonen van
hondsdolheid was 98-99%.

Het vaakst waren runderen aangetast (61%), katten in 21%, honden in 11%.
Schaap, varken en paard zijn zelden slachtoffer van deze infectie.
Bij 5-7% van de ingezonden katten en honden werd dolheid geconstateerd, bij 38.5%
bij de ingezonden runderen, maar die werden dan ook over het algemeen door de
ambtelijke dierenarts ingezonden.

Van de 1085 katten hadden 12% mensen gebeten. Van deze waren 24% bsmet met
hondsdolheid, van de 526 ingezonden honden waren deze percentages 12 en 7. 1611
huisdieren hadden dus maar 39 mensen in gevaar gebracht.

Bij de in het wild levende dieren waren die percentages heel anders: van de 1200
ingezonden vossen waren slechts 6 besmet, die 9 mensen beten, de beide besmette
bunzings hadden een mens gebeten, 8 marters hadden 9 mensen gebeten. Van de
96 ingezonden muizen, ratten, mollen en egels had geen dier dolheid, maar ze hadden
24 mensen gebeten. Van de 1200 ingezonden in het wild levende dieren waren maar
16 met dolheid.

Van de 62 besmette katten hadden 55% een mens besmet, van 33 honden 15%. In
de drie onderzochte jaren waren 55 mensen door beten besmet, waarvan 34 door
katten en 5 door honden.

Over het algemeen wordt de rol van de hond bij de hondsdolheid overschat. De rol
van de kat is veel belangrijker.

Naar de mening van schrijvers worden veel te veel mensen ingeënt. Terwijl in de
jaren \'67 en \'68 43 besmettingen hebben plaats gehad, zijn er in die jaren 1072
personen ingeënt, terwijl de werkzaamheid van de entstof ongeveer 50% is, en 15-25%
van de vaccinaties allergische reacties en een enkele keer neurologische complicaties
veroorzaakt. Het ware beter, de WHO-richtlijnen nauwkeurig op te volgen, de be-
volking beter voor te lichten over het besmettingsgevaar en een goede samenwerking
van ambtelijk arts en ambtelijk dierenarts te bevorderen.

M a i r, N. S., Schubert, F. K. and H a r b o u r n e, J. F.: Yersinia enterocolitica
infection in the Bush-baby (Galago). Vet. Rec., 86, 69, (1970).

Mair c.s. kweekten uit een galago (z.g. „bush-baby") met enteritis en multiple
necrose haardjes in de lever, een Yersinia enterocolitica (= „Pasteurella X"). Zij
vermelden, dat een dergelijke „afwijkende Pasteurella pseudotuberculosis" in 1949 het
eerst door H a s s y c.s. uit twee gevallen van leverabcessen bij de mens is geïsoleerd
en memoreren de internationale epizoötie onder chinchilla\'s waarbij ook Akker-
mans en Terpstra (1963) worden genoemd.

De geïsoleerde bacterie was niet pathogeen voor laboratoriumdieren. Hij was in vitro
o.a. gevoelig voor ampicilline. Hiermede werden twee zieke dieren met succes per os
behandeld, terwijl dit ook aan de rest van de groep preventief werd verstrekt.

Ross, J. G., Pin cell, D. A. and T o d d, J. R.: 1. Investigations of Tr. axei-
infections in calves, observations using abomasal and intestinal cannulae. Br. Vet.
]., 126, 149, (1970).

IL Nutritional balance trials with lambs, experimentally infected with Tr. axei. Br.
Vet. }., 126, 159, (1970).

I. Parasietvrij opgefokte pinken waren voorzien van canules in verschillende gedeel-
ten van het maagdarmstelsel, lebmaag, duodenum, ileum en coecum. Bij het
proefdier met de ileum canule moest de proef voortijdig worden beëindigd docr
afbreken van de canule. Deze dieren werden via de canules eenmalig besmet met
Trichostrongylus axei. Tengevolge van deze infectie bleek de pH van de lebmaag
te stijgen tot 6,5-7, terwijl daarmede samenhangend veranderingen in de pH en de
electrolytconcentratie van het duodenum plaats vonden en waarschijnlijk van het
ileum en coecum.

Na de 14e dag post infectionem stijgt de pH en de natriumconcentratie van het
duodenum en daalt de concentratie van kalium- en chloorionen en vermindert de
hoeveelheid vaste stof. Hiermede gaat een significante stijging van de bacterieflora

van het duodenum gepaard en eveneens van het ileum; de bacterietellingen van
het coecum waren zeer variabel.

Bij één der kalveren ontwikkelde zich hieruit een dodelijk verlopende diarree met
anorexie, dehydratatie en hypoalbuminemie.

De dehydradatie bij de pinken wordt bevorderd door verminderde wateropname bij
vergroot vochtverlies. Tevens vindt tengevolge van de darmafwijkingen en de
diarree vermeerderd verlies van NaCl en albumine plaats.

Het eindresultaat is, dat het dier niet meer in staat is de normale osmotische druk,
het volume en het zuur-base evenwicht van de extracellulaire vloeistoffen te hand-
haven.

II. Ook vier maanden oude parasietvrije lammeren werden eenmalig met T. axei be-
smet; hier waren geen canules aangebracht. Vanaf de 25e dag trad hier sterke
hemoconcentratie op met dehydratatie, hypo-albuminemie, en ernstig gewichts-
verlies. Door verminderde opname van voedsel en water werd dit gewichtsverlies
versterkt. Vanaf omstreeks de 28e dag werd een negatieve stikstofbalans vastge-
vastgesteld door weefselafbraak. Direct vóór de dood trad hemodilutie in met be-
ginnend oedeem.

Schrijvers menen, dat de profuse diarree die bij pinken optreedt, door de ver-
stoorde waterbalans aanleiding is tot eerder sterven, dan bij de lammeren, waar
als 2e kritiek stadium de ernstige hypo-albuminemie optreedt met gewichtsverlies,
vermagering en oedeem, waarbij de dood na 8 tot 30 weken volgt.

Os weiier, G. D. et al.; Porcine hemorrhagic Disease. Mod. Vet. Pract., 51, (6),
35, (1970).

Gedurende de herfst en wintermaanden van 1969,/1970 kwam in de staat Iowa bij
pas gespeende biggen een ziektebeeld voor, waarbij op 13 bedrijven van 1648 varkens
er 231 stierven aan verbloedingen.

Klinische symptomen: anemie, stramheid, gezwollen hammen, achterbenen en onder-
buik. Bij patholoog-anatomisch onderzoek werden in alle gevallen verbloedingen vast-
gesteld, ongesteld bloed in buik- en borstholte, haemarthrosis en ernstige oedeem-
vorming in de hamspieren.

Hematologisch onderzoek liet zeer lage Hb-waarden zien en verlengde protrombine-
tijden.

Experimenteel kon dit ziektebeeld verkregen worden door een aantal biggen te voeren
met hetzelfde gepelleteerde voer als waarmee de aangetaste varkens onder praktijk-
omstandigheden gevoerd werden. Uitgebreid hematologisch onderzoek leverde een te-
kort aan Factor VH en Factor X op. Deze factoren zijn beide gevoelig voor cumarine-
achtige stoffen en afhankelijk van vitamine K aanwezigheid.

Chromatografisch en spectrofotometrisch onderzoek van de voercomponenten verliep
negatief t.a.v. warfarin en aflatoxinen.

Of in dit ziektebeeld sprake was van een schimmelbesmetting van het voer, toxische
veranderingen in de voercomponenten of een eenvoudige vitamine-deficiëntie blijft
een punt voor verder onderzoek.

Ward, F. P. and Slaughter, L. J.: Visceral gout in a captive Coopers hawk.
Bull. Wildlife disease Assoc., july \'68, overdruk in ƒ. North Amer. falconers Assoc.,
7, 39, (1968).

Een nog niet vliegvlugge Coopers hawk werd uitgehorst en kreeg een dieet van kippe-
hart met zo nu en dan kleine zoogdieren en vogeltjes.

Na 14 dagen werd één poot zwak en niet meer belast. Dit is een week later hersteld
na toediening van een vitaminen-mineralenmengsel.

De vogel kon niet dagelijks getraind worden, er is nooit mee gejaagd.
Na twee maanden verloor het dier binnen 24 uur na blootstelling aan een regenbui
10% van het lichaamsgewicht, werd loom, at niet meer en stierf.
Schrijvers stelden de diagnose jicht op grond van een binnen één uur na de dood
verrichte sectie: pericard en luchtzakken waren a.h.w. bepoederd met een bleekgeel
stof, epi- en myocard waren zwaar met witte haardjes bespikkeld, onder de ventrale
halsmusculatuur waren veel kalkstrepen en haarden zichtbaar, de nieren waren bleek,
iets vergroot, met witte speldeknopjes op sneevlak en aan de oppervlakte; in de
cloaca bevond zich een dikke kalkachtige knisperende inhoud, waarin 3 vaalgele on-
regelmatig gevormde concrementen aanwezig waren.

Het artikel bevat 2 foto\'s van coupes der myocard- en nierlaesies. Deze bevatten een
centrum van radiair verlopende schoofvormige eosinofiele natriumuraatkristallen,
omgeven door macrofagen met perifeer wisselend lymfocyten en neutrofielen en enige
necrose. De haarden in de halsspieren zijn kalk- en necrosehaarden; in huid, longen,
lever, milt, pancreas, darmen en CZS werden geen microscopische veranderingen
gevonden.

Aan de band van 12 literatuuropgaven (waaronder bet artikel van collega Stone-
brink, T.v.D., 72, 164, (1947), wordt jicht bij vogels beschreven als gevolg van
specifieke stressfactoren = vitamine A-deficiëntie, pyelonephritis en verkeerde amino-
zuurbalans in bet dieet, renale neoplasie, overmaat eiwit in het dieet, chronisch inade-
quaat dieet, verminderde oplosbaarheid van urinezuur in het bloed, kwikchloride of
natriumbicarbonaat in het dieet, verstoringen in de elektrolytenbalans en gebrek aan
beweging.

Microscopisch was in dit geval het nierweefsel rondom de laesies normaal, de cloaca-
inhoud wees op verhoogde uraatuitscheiding (dus normale nierfunctie). Het lichaams-
gewicht was laag, 10 o.z. tegen gemiddeld 13,4 oz. Schrijvers denken dan ook niet
aan een nierfunctiestoornis of aan verhoogd eiwitaanbod, maar het tekortschieten van
het kippebart dieet (verkeerd spectrum van essentiële aminozuren). Verminderde op-
losbaarheid van urinezuur in het bloed is ook mogelijk, maar het bloed is niet onder-
zocht en het normale gehalte in roofvogelbloed is onbekend. (Gebrek aan beweging?
Regenbui? Ref.)

Spencer, R. R.: Acute pancreatitis in a dog. loiva State. Univ. Vet., 132, 69,
(1970).

De ziektegeschiedenis van een 2 jaar oude poedel teef wordt in dit artikel beschreven.
Het dier werd aangeboden met de klachten: ziek en braken. Het klinisch onderzoek
leverde op: subnormale temperatuur, slechte turgor, ulcera in de mond en stinkende
adem. Bloedonderzoek: leucocytose, linksverschuiving, verhoogd Hb-gehalte. Een nö-
foto van het abdomen leverde geen afwijkingen op.

Er werd tot een proeflaparotomie besloten. Hierbij werd alleen een ernstig ontstoken
pancreas gevonden, die neiging vertoonde tot necrose en autolyse. Intraperitoneaal
werden penicilline en corticosteroiden toegediend. Postoperatief kreeg de patiënt par-
enteraal vocht, chlooramfenicol en corticosteroiden.

Het laboratoriumonderzoek wees nu een duidelijk verlaagd serum lipase gehalte en
verhoogd serum amylase gehalte uit, maar een stijging van het één noch een daling
van het ander is specifiek voor acute pancreatitis. Zes weken na de operatie stierf
het dier. Bij sectie werden vrijwel geen laesies aan pancreas lever of intestinae ge-
vonden, wel echter eiwitcylinders in glomeruli en tubuli van de nier.
In zijn conclusie pleit de auteur voor meer onderzoek naar de factoren die de en-
zymspiegel reguleren en naar het regeneratievermogen van de pancreas. Om de
enzymgehaltes te bepalen zijn snellere en eenvoudigere methoden noodzakelijk.

G r O n O, Z. R.: Studies of the microdimate of the external auditory canal in the dog.

II. Hydrogen Ion centration of the epithelial surface of the external auditory meatus.

III. Relative humidity within the external auditory meatus.
Res. vet Sci., 11, 307, (1970).

I. Deze Australische onderzoeker bepaalde de temperatuur in de uitwendige ge-
hoorgang van 148 honden. Deze temperatuur varieerde van 36,7 tot 39,2°C. met
een gemiddelde van 38,2°C.

Een stijging van de omgevingstemperatuur van 6,4°C. deed de temperatuur in
het oor stijgen met 0,3°C. Door resectie van de laterale kraakbenige wand werd
de temperatuur verlaagd met een gemiddeld verschil van 0,6 "C.
Er werden geen temperatuursverschillen gevonden bij honden met staande en
met hangende oren.

11. Bij 52 mannelijke en 60 vrouwelijke honden werd de pH van het gehoorgang-
epitheel bepaald. Deze was gemiddeld 6,1 respecüevelijk 6,2. Bij honden met
acute otitis externa was hij 5,9 en bij chronische otitis 6,8. Het bufferend effect
werd onderzocht door inbrenging van o.m. propyleenglycerol (pH 4,6). Na 1 uur
was de uitgangstoestand teruggekeerd.
III. De betrekkelijke vochtigheid werd slechts matig door die van de omgeving be-
ïnvloed. B.v. 24% stijging van de omgeving en slechts 2,3% in het oor. De rela-
tive vochtigheid was bij acute otitis externa gemiddeld 89% en bij chronische
otitis 81%. Na resectie van de gehoorgang was de vochtigheid 10% lager.

G e e s s i n k, E. F.: De ontwikkelingen in de veehouderij en de gevolgen daarvan voor
de voorlichting en het praktijkonderzoek. Bedrijfsontw., 1, 19, (1970).
Produkticverhoging per man gaat vaak gepaard met mechanisatie. In het algemeen
geldt dat, bij verdergaande mechanisatie van het produktieproces, de omvang van de
eenheden zal toenemen, tot een grens wordt bereikt waarbij geen verdere arbeidsbe-
sparing is te behalen en men een produktie-technisch optimale eenheid heeft ver-
kregen.

De grotere produktie-eenheden leiden tot ontmenging en specialisatie. Zo zijn er vele
bedrijven met twee produktietakken of helemaal gespecialiseerd. Specialisatie op rund-
vee is vaak moeilijk omdat er te weinig grond beschikbaar is. Een bestaansbasis kan
echter opgebouwd worden via melkvee plus een veredelingstak van redelijke omvang.
Onbeperkte uitbreiding in de veredelingssector is niet mogelijk en daardoor zal de
helft van de 130.000 bedrijven met melkvee hun bedrijf moeten beëindigen.
Door het optreden van grote produktie-eenheden, de specialisatie op bedrijfstakken en
de produktie in vertikaal verband is de rijkslandbouwvoorlichtingsdienst gereorgani-
seerd. De Hoofddirectie LandbouwvoorlichUng en Onderzoek werd gesplitst in een
Directie Onderzoek, die zich bezig houdt met het instituutsonderzoek, en de Directie
Bedrijfsontwikkeling, die door voorlichting de bedrijfsontwikkeling begeleidt.
De Directie Bedrijfsontwikkeling bestaat uit drie vakdirecties (akkerbouw, tuinbouw
en veehouderij/zuivel). Ter ondersteuning worden een aantal proefstations opgezet
waar het landelijk onderzoek in bedrijfsverband plaatsvindt.

De voorlichting wordt verzorgd door de consulentschappen, die bedrijfstaksgewijs zijn
opgesteld en beschikken over een staf van consulent plus 1 a 2 ingenieurs met een
aantal vakspecialisten. Vanuit de provinciale consulentschappen wordt de voorlich-
ting aan de bedrijven verzorgd door bedrijfsvoorlichters, die elk een rayon hebben
en gespecialiseerd zijn naar produktietak.

Bergström, P. L.: Mogelijkheden van buitenlandse rassen voor de Nederlandse
rundveehouderij t.a.v. rundvleesproduktie. Bedrijfsontw. 1, 39, (1970).
In Nederland is de zelfvoorzieningsraad voor rundvlees ongeveer 80% en in het
E.E.G. gebied als geheel ongeveer 90%. In de E.E.G. produceert alleen Frankrijk
meer dan de eigen behoefte. Er bestaan dus nog enige uitbreidingsmogelijkheden voor
rundvlees. Voor de vleesproduktie zijn de potentiële bespiering, het volwassen formaat
en gewicht van de dieren van belang.

Volgens Taylor (1966) is er een nauw verband tussen het volwassen gewicht en
de tijd, nodig om dit te bereiken. Alleen onder invloed van leeftijd en sexe treden ver-
schillen van enige betekenis in de spierverdeling over het karkas op. Zelfs bij zeer
extreme typeverschillen en rassen blijken de verschillen in spierverdeling zeer gering
te zijn. Voor de vleesproduktie is dan ook de algehele gevleesdheid en de relatie tussen
spieren, vet en beenderen in het karkas van belang.

a. de Britse vleesrassen, die extreem vroegrijp zijn en vrij klein. De Angel-Saksische
consument wenst vlees met vet dooraderd en dit is alleen te bereiken bij een alge-
hele vetheid. Rassen als Aberdeen-Angus, Hereford en Beef Shorthorn zijn in deze
richting gefokt. Meer dan 40% van het karkasgewicht is dan ook afsnijdbaar vet.
Door de geringe groeisnelheid en neiging tot vervetting, ook bij kruisingen, lijken
deze rassen niet aantrekkelijk voor Nederlandse omstandigheden. Een voordeel is
echter dat zij vrijwel geen geboortemoeilijkheden opleveren.

b. de Frans-Italiaanse vleesrassen, deze zijn van een groter en laatrijper type, waar-
door geen vroegtijdige vervetting optreedt. Het Franse Charolais ras heeft een
gunstige groeisnelheid en de beste prestaties worden geleverd bij de produktie van
vrij zware eindprodukten. Een nadeel is het veelvuldig optreden van geboorte-
moeilijkheden.

Bij Nederlandse proeven met Charolaiskruisingen werd sperma gebruikt van stieren
die weinig moeilijke geboorten gaven en er werden geen pinken geïnsemineerd. De
gebruikskruising Charolais x FH gaven goede resultaten te zien wat betreft groei en
slachtkwaliteit.

Bij het Piemontesa ras is gefokt in de richting van de dikbildieren. Bij het uitge-
sproken dikbiltype is het formaat en gewicht 5-15% afgenomen. De vruchtbaarheid
neemt af en de geboortemoeilijkheden nemen toe. De groeisnelheid blijft achter t.o.v.
de normale dieren. De financiële opbrengsten zijn echter dusdanig hoog dat men in
deze richting verder gaat.

2E SYMPOSIUM RADIOAKTIVITÄT UND STRAHI.ENBIOLOGIE IN IHRER
BEDEUTUNG FÜR DIE VETERINÄRMEDIZIN.

Dit symposium werd van 19-21 juni 1968 gehouden in Hannover in het fysiologisch
instituut van de diergeneeskundige faculteit. De voordrachten zijn thans gepubliceerd
als Beiheft 11. zum Zentralblatt für Veterinärmedizin (1970).

De onderwerpen die op dit symposium werden besproken, vallen uiteen in vier groe-
pen, namelijk:

2. De opname en uitscheiding van radionucliden bij het dier; het gehalte aan radio-
nucliden in dierlijke produkten en in voedingsmiddelen.

3. Het gebruik van ioniserende straling voor het conserveren van levensmiddelen
van dierlijke herkomst.

4 Het gebruik van radioisotopen en ioniserende straling in het diergeneeskundig
onderzoek.

Ad I. De bijdragen in deze groep bevatten interessante gegevens over onder andere
de symptomen van stralingsziekte bij landbouwhuisdieren zoals varken, schaap
en kip, de effecten van ioniserende straling op de verschillende bloedcellen bij
deze dieren, op de embryonale ontwikkeling bij de muis en bepaalde vissoorten
en op de nierwerking bij de rat.
Ad 2. Naar tiet aantal voordrachten gerekend was dit verreweg de belangrijkste groep.
De hier gedane mededelingen vatten resultaten van onderzoek samen naar op-
name, retentie en secretie van radionucliden bij landbouwhuisdieren na radio-
actieve besmetting van de biosfeer. Met name mogen hier vermeld worden bij-
dragen over de uitscheidingscoëfficiënten voor strontium en cesium van gras
naar melk bij koeien, over de samenhang tussen het cesiumgehalte in vlees en
dat in melk, over de relatie tussen de depositie van strontium en het gehalte
ervan in melk, over de verdeling van ^^\'\'Cs in verschillende spieren en organen
bij slachtkoeien en over het belang van in het wild levende dieren als monitors
voor de besmetting der biosfeer (beenderen van 1-jarige hazen voor \'\'"Sr be-
smetting, vlees van herten voor iS\'^Cs besmetting). Daarnaast zijn vermeldens-
waard mededelingen over een radiometrisch onderzoek met behulp van ^^K
en ^"Na naar de samenstelling van bepaalde organen bij meststieren, over een
onderzoek naar de decontaminatie van vlees, over de radioactieve besmetting
van het milieu als gevolg van het gebruik van reactoren en over een auto-
radiografisch onderzoek naar het voorkomen van ^^^Cs bij de rat.
Ad 3. Over dit onderwerp werden slechts drie mededelingen gedaan waarvan ge-
noemd mag worden een bijdrage over het effect van bestraling op de houd-
baarheid van worst.

Ad 4. In deze groep komen enkele interessante bijdragen voor zoals: een onderzoek
naar de ^^P stofwisseling bij het konijn, het bereiden van met gemerkte
serumeiwitten bij het schaap, de mangaanstofwisseling bij de kip m.b.v. ®^Mn,
scintigrafie bij dieren en het gebruik van met ®®Fe gemerkte erytrocyten om de
coccidiostatische werkzaamheden van een bepaald preparaat na te gaan.
Onderzoek met behulp van radioisotopen en naar het gedrag van radionucliden bij
landbouwhuisdieren wordt in het diergeneeskundig onderzoek nog maar op zeer be-
scheiden schaal toegepast. Men kan de Ausschuss für Radioaktivität und Strahlen-
biologie der Deutschen Vet. Med. Gesellschaft erkentelijk zijn voor de organisatie van
dit interessante symposium dat bovendien door zijn beperkte omvang zeer geschikt
was om een uitwisseling van gedachten tussen de deelnemers mogelijk te maken. Ieder
die voor de hierboven genoemde materie belangstelling heeft kan dit Beiheft 11 van
het Zentralblaat für Veterinärmedizin worden aanbevolen.

Naast bespreking van fundamentele ziekteprocessen zoals ontsteking en tumorvorming
krijgen ziekteoorzaken en circulatiestoornissen aandacht.
Omvangrijk zijn de besprekingen van stoornissen van diverse metabolismen.
De tekst werd rijkelijk verlucht met foto\'s die technisch niet altijd goed zijn afgedrukt.
Opvallend is het toevoegen aan de tekst en door middel van foto\'s van onderwerpen
uit de humane pathologie. De auteur heeft hiermede gestreefd naar volledige weer-
gave van ziektekundige problematiek. Het is de vraag of het in deze vorm wel een
funktie heeft en of de voorbeelden uit de humane pathologie door deze toevoeging
niet te veel uit hun verband werden gehaald.

OVERZICHT VAN VETERINAIRE MAATREGELEN VOOR HET MEDE-
NEMEN VAN HONDEN EN KATTEN NAAR HET BUITELAND
Indien men een hond of kat wil medenemen op een buitenlandse reis, zal met het
volgende rekening moeten worden gehouden.

Voor de wederinvoer in Nederland anders dan vanuit België dient men voor een
hond of kat te beschikken over een geldig certificaat betreffende gezondheid en
enting (hierna steeds aangeduid met „certificaat"), hetwelk op verzoek van de
eigenaar door de dierenarts na een enting tegen hondsdolheid wordt afgegeven en
moet worden gelegahseerd door een Inspecteur van de Veeartsenijkundige Dienst
(adressen vermeld in de toelichting).

De enting moet, in verband met de geldigheidsduur voor invoer niet alleen in Neder-
land maar meestal ook voor invoer in andere landen, ruim een maand voor de
datum van vertrek plaatsvinden.

De dierenarts is van het te gebruiken vaccin en de daarmede in verband staande
geldigheidsduur van het „certificaat" op de hoogte. Men wende zich dus steeds
tijdig tot de dierenarts.

Voorzover deze eisen hier bekend zijn, volgt hieronder een opsomming.
Men dient er echter op bedacht te zijn, dat de bepalingen in het betreffende land
veranderd kunnen zijn en men dient er zich bij de vertegenwoordiging van dat
land van te vergewissen dat een en ander nog juist is, als men zoveel mogelijk
zeker wenst te zijn.

Invoer vanuit Nederland en Luxemburg zonder enige formaliteit toegestaan.
Aangezien bij verplaatsing in- of door Oost-België, en bij kamperen in geheel
België een geldig bewijs van enting tegen hondsdolheid vereist is, verdient
het aanbeveling dat men zich vóór inreis in België van een geldig „certificaat"
heeft voorzien. Voor de inreis vanuit Duitsland of Frankrijk is een geldig „cer-
tificaat" steeds vereist.

Recente gezondheidsverklaring, door de Inspecteur van de Veeartsenijkundige
Dienst gelegahseerd en aangevuld met de verklaring dat in Nederland geen
rabies voorkomt en ook de laatste zes maanden niet is voorgekomen en bet dier
naar zijn beste weten gedurende die tijd in Nederland is geweest. Eventueel
kan hiervoor het „certificaat" worden gebruikt mits het gezondheidsonderzoek
en de aanvullende verklaring van recente datum zijn (zie Toelichting, punt c).
Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Invoer slechts mogelijk van honden en katten ouder dan 4 maanden die zijn
geënt tegen rabiës minstens 28 dagen en hoogstens 12 maanden vóór inreis in
Denemarken. Gebezigd kan worden het „certificaat" mits de enting binnen ge-
noemde termijn beeft plaatsgevonden. Aan de Deense grens ondergaan de
dieren een gezondheidsonderzoek en worden zij tegen rabiës geënt; kosten
minimaal ƒ 35,—. Invoer bij voorkeur langs Rodby, Gedser, Padborg, Krusa,
Esbjerg, Frederikshavn, Helsingor of Kopenhagen.
Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Invoer kan plaatsvinden op grond van het „certificaat", mits de enting van het
dier minstens 30 dagen en hoogstens 12 maanden vóór inreis in Duitsland heeft
plaatsgevonden.

Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 3, 1971 227

Vergunning nodig van het Finse Ministerie van Landbouw te Helsinki, Rita-
rikatu 2 b. Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Inentingsverklaring waaruit blijkt, dat het dier tenminste één en hoogstens 12
maanden tevoren werd geënt tegen hondsdolheid. Het „certificaat" voldoet
mits de termijn van 1 tot 12 maanden in het oog wordt gehouden. Voor de
wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Gezondheidsverklaring, welke bij het overschrijden van de Griekse grens bij
inreis niet langer dan 14 dagen geleden mag zijn afgegeven. Voor de weder-
invoer, zie bepalingen van Nederland.

Toestemming nodig van Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Hook
Rise, Tolworth, Surbiton (Surrey); verzending moet geschieden per kist, krat
of hok; 6 maanden quarantaine, gedurende welke tijd tweemaal tegen honds-
dolheid wordt geënt. Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Toestemming nodig van Department of Agriculture, Veterinary Section, Dublin;
6 maanden quarantaine, gedurende welke tijd tweemaal tegen hondsdolheid
wordt geënt. Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Geldig „certificaat" vereist. In Italië dienen honden te zijn gemuilkorfd en
aan de lijn te worden gehouden. Indien de lijn korter is dan 1 meter, mag
muilkorven achterwege blijven. Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Neder-
land.

Invoer vanuit België zonder formaliteiten toegestaan. Aangezien alle honden
en katten in Luxemburg geënt moeten zijn, is in de praktijk toch een geldig
„certificaat" nodig. Bij inreis vanuit Duitsland of Frankrijk is een geldig „cer-
tificaat" zonder meer vereist.

Honden mogen niet worden lotgelaten. Voor de wederinvoer, zie bepalingen
van België en Nederland.

Een enkele dagen vóór het vertrek uit Nederland afgegeven gezondheidsver-
klaring, alsmede een geldig bewijs van vaccinatie tegen rabiës. De enting mag
niet korter dan een maand en niet langer dan 12 maanden voor aankomst in
de Antillen zijn geschied. Het „certificaat" voldoet mits de tijdstippen van
gezondheidsonderzoek en enting goed gekozen worden (zie Toelichting onder
punt c).

Vergunning nodig van Veterinaerdirektoratet, Kronprinsens Gate 2, Oslo.
Indien de toestemming wordt verleend, worden er diverse voorwaarden aan
verbonden. Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

In- en doorvoer in het normale reizigersverkeer is toegestaan, indien de dieren
(hoogstens twee per volwassen persoon) onder begeleiding zijn van de eigenaar.
Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Naar uit de praktijk is gebleken wordt het „certificaat" door Spanje geaccep-
teerd. Het certificaat ware niet af te geven, wat wel eens door de Spaanse
douane schijnt te worden verlangd, aangezien U het bij de terugreis ook weer
nodig heeft. Voor de wederinvoer, zie bepalingen van Nederland.

Vergunning nodig van Kungl. Veterinarstyrelsen, Fack, Stockholm. Indien de
vergunning wordt verleend, zijn daaraan bepaalde voorwaarden verbonden,
waaronder een gezondheidsonderzoek en eventueel quarantaine van het dier
in Zweden. Voor de wederinvoer, zie de bepalingen van Nederland.

Geldig „certificaat" in het Duits, Frans of Engels ingevuld, vereist. De enUng
mag niet langer dan 12 maanden geleden hebben plaatsgevonden.
Het „certificaat" is niet vereist bij rechtstreekse doorvoer per vliegtuig of trein.
Voor de wederinvoer, zie de bepalingen van Nederland.

a. Bij het bovenstaande is ervan uitgegaan, dat het dieren van in Nederland ge-
domicilieerde eigenaren betreft.

b. Ter bepaling bij welke Inspecteur van de Veeartsenijkundige Dienst men het
„certificaat" moet laten legaliseren, zij vermeld, dat de districten van de Vee-
artsenijkundige Dienst samenvallen met de provincies, behalve in Zuid-Holland,
dat in een noordelijk en zuidelijk district is verdeeld.

De adressen en telefoonnummers der Inspecteurs-Districtshoofden zijn:
Groningen Vechtstraat 31 (050) 5 29 76

c. Maatregelen ter verkrijging van het „certificaat" dienen geruime tijd voor het
vertrek te worden genomen, althans dient de enting tegen hondsdolheid ten-
minste één maand voor het vertrek te hebben plaatsgevonden. Dit staat in
verband met het feit, dat eerst enige tijd na de enting een voldoende graad van
irmnuniteit is opgetreden. De geldigheid van het „certificaat" begint dan ook
niet bij de datum van enitng, maar één maand daarna.

Indien een land zal worden bezocht dat slechts een gezondheidsverklaring eist,
is het zaak er voor te zorgen, dat het „certificaat" zo kort mogelijk vóór de
datum van binnenkomst in dat land is afgegeven. Dit kan indien men het dier
te voren tegen hondsdolheid laat enten en kort vóór het vertrek nogmaals met
het dier naar de dierenarts gaat ter verkrijging van het „certificaat". Men
dient het in alle gevallen te laten legaliseren door de Inspecteur van de Vee-
artsenijkundige Dienst, die tevens de termijn bepaalt waarbinnen de enting voor
wederinvoer geldig is. Men moet er voorts rekening mee houden, dat bedoelde
legalisatie, afhankelijk van de wijze van aanbieding aan de betrokken Inspecteur
(persoonlijk of per post), enige tijd kan vorderen.

d. Het „certificaat" ware nimmer aan buitenlandse grensautoriteiten af te geven,
aangezien U het op Uw verdere reis of op de terugreis ook weer nodig heeft.

VERSL.^G V.AN EEN REIS DOOR DE VERENIGDE ST.^TEN VAN AMERIKA
IV¹), door J. W. C. Coppelmans en C. van Pinxteren.
De kalkoenen

Na Californië, Minnesota en lowa is Michigan wel de belangrijkste staat wat betreft
de kalkoenproduktie.

De kalkoenproduktie van de U.S.A. vindt men voor 40% in de eerste drie staten.
„Big Dutchman" had zelf een kalkoenfarm die een omvang had van 160.000 kal-
koenen. Deze farm was gerechtvaardigd omdat men apparatuur ontwikkelde voor
de kalkoenenslachterijen en dus zelf een slachterij had om deze te beproeven.
De kalkoenhouderij kent in Amerika slechts één mestseizoen, die eindigt in de
herfst voor Thanksgivingday en Christmas.

In december en januari start het broedseizoen. De kuikens verblijven dan 15-18
weken in gesloten hokken met verwarming, daarna zitten ze 4 weken in een over-
dekte open ruimte. Hierna gaan ze naar het open veld; daar blijven ze tot ze
slachtrijp zijn tot ongeveer oktober. Met onze gids van „Big Dutchman" zijn we
naar de farm gegaan, dus het open veld in (het was augustus).

Zo stil mogelijk, de auto bleef op een afstand, liepen we naar de farm. Het is de
kalkoen eigen, zeer nieuwsgierig te zijn. Maar bij abnormaliteiten schrikken ze zo
dat alles te hoop loopt, hetgeen dan diverse slachtoffers eist. Daarom is het nood-
zakelijk dat er voor de kalkoenen vertrouwde personen — met een eigen en altijd
dezelfde manier van werken — de dieren verzorgen.

De afgerasterde ruimte was niet een schoon weiland, maar een stuk land met een
verspreide bezetting van kreupelhout. Dit kreupelhout is nodig voor zonwering, waar-
onder ze kunnen gaan zitten. Ieder jaar neemt men een ander stuk land om de
kans op ziekten te verminderen. Het is wel makkelijk wanneer men over voldoende
land kan beschikken dat niet duur is.

Het slachtgewicht van de hanen is bijna 11 kg, dat van de hennen bijna 6,5 kg.
Bij de kalkoenen is het gebruikelijk elke twee weken de rantsoensamenstelling te
wijzigen tot er 1 Ib voer per dag opgenomen wordt. Zo zijn er in totaal 6-7 opfok-
voeders die verschillen in het eiwitgehalte.

De eerste twee weken zijn de meest kritieke in het leven van de kalkoen. Men
begint met een compleet voer in meel of korrel dat 26-28% r.e. bevat. Het percen-
tage eiwit dat in de starter gebruikt wordt hangt af van het energiegehalte van het
voer en welke vorm gebruikt wordt (meel of korrel).

De groei in de eerste weken is relatief hoog en de behoefte aan gevariëerde voedings-
bestanddelen hoog. De verhouding water/voer is in de eerste levensweken belangrijk.
Een korte tijd zonder water kan een blijvende schade aan de dieren veroorzaken.
In de groeiperiode van 7-10 weken kan men een compleet voeder verstrekken met
een eiwitgehalte van ± 22% r.e. of men gebruikt de starter (van de eerste weken
met 26-28% r.e.), gemixed met \'A deel graan. Het mengen van starter en graan
heeft de voordelen dat de dieren wennen aan het eten van graan. Dit is belangrijk

1 De eeste drie delen van dit verslag treft men op pag. 1150 (afl. 22, 1970), pag.
1201 (afl. 23, 1970) en pag. 1279 (afl. 24, 1970) van dit tijdschrift.

wanneer later eventueel graan eiwitkern gevoerd wordt. Wanneer men graan
gebruikt is het noodzakelijk dat men grit bijvoert om de vertering van het graan
te bevorderen.

Vanaf 10 weken tot slachtleeftijd kan men een compleet voeder of een mengsel
van meel en graan gebruiken. Bij de eerste methode verlaagt men successievelijk
het eiwitgehalte. Bij de tweede methode neemt de hoeveelheid graan steeds toe,
zodat men voldoet aan het vereiste r.e. gehalte. Wanneer men de methode gebruikt
van het mengsel meel graan, dan moet men erop letten dat de dieren voldoende
graan opnemen. Wanneer dit te laag is kan de Ca en P voorziening in de knel
komen en beenzwakte veroorzaken. Ook de voerkosten worden dan onnodig te hoog.
Wanneer de granen meer ruwe celstof bevatten, zal men meer moeten voeren om
dezelfde groei te verkrijgen. In vergelijking met mais is dat voor milo 5%, tarwe
10%, gerst 20% en haver 30%. In het voeder voor kalkoenen wordt veelal 8-11%
vet verwerkt; dit wordt goed verteerd. Men vermoedt dat de omzetbare energie door
kalkoenen beter benut wordt dan door kippen.

Inzake de kunstmatige inseminatie is men betere technieken gaan ontwikkelen.
Het invriezen van het zaad is nog een zeer grote moeilijkheid. Bij het koelings-
proces treedt veel sterfte op. De meest gebruikte methode om de hennen te inse-
mineren is die met een plastic tube.

Een probleem in de kalkoenhouderij in Californië is de droogte tijdens de mest-
periode. Deze periode van juni tot en met september kenmerkt zich door zeer weinig
regenval. Hierdoor ontstaat in de ren en omgeving veel stof. In zo\'n ren lopen
ongeveer 2-3 duizend kalkoenen per ha. Zij veroorzaken veel stof dat onaangenaam
is voor de kalkoenen en de mensen.

Een voordeel bij het beregenen is dat het koeling brengt voor de kalkoenen, hetgeen
minder sterfte doet optreden en een gunstig effect heeft op de groei.
Een andere noodzakelijkheid in Californië is een zonnescherm, waardoor de kal-
koenen zich kunnen beschermen tegen direct zonlicht.

Proceedings van de 5e Internationale bijeenkomst, die van 13-17 september 1968 in
Opatija, Joegoslavië, werd gehouden, zijn te verkrijgen bij Prof. Dr. M. Bratanovic,
Institut für Pathologie und Therapie der grossen Haustiere, Bulevar JNA 18,
Belgrad. De prijs bedraagt US $ 27.50 of DM 100,-.

NEDERLANDSE VERENIGING VOOR PROEFDIERKUNDE
Op woensdag 24 februari 1971 om 14.00 uur zal in het Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Ie Brandenburgerweg 78b te Bilthoven de oprichtingsvergadering
gehouden worden van de Nederlandse Vereniging voor Proefdierkunde.
Deze vereniging heeft tot doel het bevorderen van een verantwoord proefdiergebruik.
Door twee maal per jaar een symposium te organiseren wil de vereniging de moge-
lijkheid bieden voor contacten tussen deskundigen op allerlei vakgebieden, die in
hun werk met proefdieren en met de problemen samenhangend met het proefdier-
gebruik geconfronteerd worden.

Het lidmaatschap staat open voor ieder die in proefdieren geïnteresseerd is.
Alle belangstellenden zijn welkom op de oprichtingsvergadering.

Verkeizing van een voorlopig bestuur. Voorgesteld vi\'orden:
Voorzitter: J. W. M. A. Mullink, Centraal Proefdierenbedrijf TNO,

Namen van andere candidaten kunnen tot de vergadering ter kennis gebracht wor-
den van de voorlopige secretaris.

J. Goudswaard: Pasteurella pneumotropica bij proefdieren.
M. P. C. Karelse: Respiratoire immunisatie.

en Siamese kempvis.
F. A. N e e t e s o n: Het dwergvarken.
Rondvraag.
Sluiting.

STUDIEVERGADERING EN PRIJSKAMP TIJDENS DE EERSTE NATIONALE
VAKBEURS VOOR DE VARKENSHOUDERIJ.

Tijdens de Eerste Nationale Vakbeurs voor de Varkenshouderij, die plaats heeft op
zaterdag 13 en zondag 14 februari 1971 in Paleis 7 van de Eeuwfeestpaleizen te Brus-
sel, zullen twee studievergaderingen en een prijskamp georganiseerd worden.

Op zaterdag 13 en zondag 14 februari zal, telkens van 13.30 uur tot 15.00 uur, een
studievergadering gehouden worden met als programma:

De varkenshouderij in de E.E.G. - Vooruitzichten door de heer F. Liesen-
b O r g h s. Licentiaat in de Handelswetenschappen:

Wat verwacht de varkenshouder van de diergeneeskunde, door de dierenarts Dr.
R. T ij s k e n s.

Tevens zal tijdens het ganse verloop van de Vakbeurs een prijskamp georganiseerd
worden onder het thema „Het beste varken". Deze prijskamp wordt ingericht door
het Inrichtend Comité van de Vakbeurs en heeft als doel de bezoekers te leren mest-
varkens beoordelen naar slachtkwaliteit. Daarom zullen 5 Piétrain-varkens en 5 land-
varkens tentoongesteld worden, waartussen de deelnemers het beste varken moeten
aanduiden. De twee prijzen, die hieraan zijn verbonden belopen de waarde van deze
10 varkens samen.

Met deze twee initiatieven wil het Inrichtend Comité het succes van deze Vakbeurs
nog verhogen. Totnogtoe nemen 60 firma\'s hieraan deel en werden 6.000 m2 verhuurd.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Het trivalente salmonella pullorum-antigeen, partij nr. D 366, geproduceerd door het
C.D.L te Rotterdam, voldoet aan de gestelde eisen en is derhalve voor de Directeur
van de Veeartsenijkundige Dienst voor toepassing geschikt verklaard tot 1 december
1972.

Dc maatregelen in de ons omringende landen in verband met de uitbraak van pseudo-
vogelpest zijn, naar de toestand op 15 januari 1971, in het kort als volgt samen te
vatten:

Frankrijk heeft de import van eendagskuikens en broedeieren verboden.
Zwitserland staat de invoer van geslacht pluimvee niet toe.

België heeft een invoerverbod uit Nederland van alle soorten levend pluimvee en
alle soorten eieren afgekondigd.

Italië kent een verbod voor invoer van levend pluimvee, inclusief eendagskuikens
en broedeieren.

West-Duitsland heeft in de loop van december 1970 achtereenvolgens de volgende
verboden ingevoerd:

b. een invoerverbod van eendagsliuikens en broedeieren, alsmede een doorvoer-
verbod van levend slachtpluimvee;

De doorvoer van eendagskuikens, alsmede de in- en doorvoer van geslacht pluimvee
en van eiprodukten blijft mogelijk.

De Duitse veterinaire dienst heeft inmiddels een regeling getroffen, waardoor onder
bepaalde voorwaarden de export van broedeieren naar de Bondsrepubliek weer mo-
gelijk is geworden.
Die voorwaarden zijn:

Ie. dat uitsluitend geëxporteerd mag worden van ziekte-vrije tegen pseudo-vogel-
pest geënte bedrijven, welke door Duitsland i.v.m. de import zijn toegelaten
en waar de dieren blijkens bloedonderzoek door de Gezondheidsdienst voor
Pluimvee voldoende immuniteit hebben, naar bepaalde Duitse bedrijven;
2e. de broedeieren moeten in gereinigde en ontsmette speciale vervoermiddelen
rechtstreeks van het bedrijf naar de Duitse grens worden vervoerd en niet via
verzamel- of verpakkingsplaatsen;
3e. er moeten uitsluitend gereinigde en ontsmette of nieuwe verpakkingen worden
gebruikt;

4e. de broedeieren moeten zijn ontsmet en voorzien van een stempel met het con-
trolenummer van het bedrijf;
5e. de broedeieren moeten vergezeld zijn van een veterinair certificaat.

Op vragen uit de Tweede Kamer naar aanleiding van de pseudo-vogelpestuitbraak in
ons land heeft de Minister van Landbouw en Visserij ondermeer geantwoord, dat
door het toepassen van beschikbare entstoffen volgens voorschrift de pluimveestapel af-
doende kan worden beschermd.

De Veeartsenijkundige Dienst heeft ruim een jaar geleden aan het bedrijfsleven voor-
gesteld enting verplicht te stellen. Om verschillende redenen gaf men echter de voor-
keur aan het propageren van een algemene enting op vrijwillige basis. De gevoerde
intensieve propaganda heeft, mede door de tot augustus 1970 milde vorm van pseudo-
vogelpest, niet tot het beoogde resultaat geleid.

De Minister noemde twee redenen voor de Duitse maatregelen: een stijging van het
aantal gevallen van pseudo-vogelpest in Nederland en het constateren van de eerste
gevallen in West-Duitsland, met name in Nordrhein-Westfalen en in Niedersachsen.

Het Produktschap voor Pluimvee en Eieren heeft inmiddels een regeling getroffen ter
bevordering van een algemene enting met door de Veeartsenijkundige Dienst goedge-
keurde entstoffen en volgens een door de Gezondheidsdienst voor Pluimvee en de
Gezondheidsdienst voor Dieren aanbevolen uniform entschema.

Op 14 januari 1971 heeft de Minister van Landbouw en Visserij besloten het over-
namebeleid voor met p.seudo-vogelpest besmette bedrijven, dat op 1 5 januari te 24.00
uur zou worden beëindi.gd, te handhaven tot 29 januari 1971 te 18.00 uur.

Zuid-Afrika maakt melding van het uitbreken van pseudo-vogelpest in de provincie
Transvaal.

Van 15 tot 30 november 1970 brak op 29 bedrijven in 8 districten in Portugal
.Afrikaanse varkenspest uit. Van de 538 op deze bedrijven aanwezige varkens stierven
er 149 aan de ziekte en 389 dieren werden af.gemaakt.

VARKENSPEST in Nederland, week 1 (27 december 1970 t/m 2 januari 1971)
Gelderland:

De Raad van de Europese Gemeenschappen heeft op 6 oktober 1969 een wijziging
van de richtlijn „vers vlees" vastgesteld. De nationale wetgeving diende per 1 januari
1971 daaraan te worden aangepast.

Dit is gebeurd bij een beschikking van de Minister van Landbouw en Visserij van
24 december 1970, Nr. J. 2929. Van de gelegenheid is gebruik gemaakt om de op de
Veewet gebaseerde regelingen met betrekking tot de uitvoer van vers vlees, welke
thans in verschillende beschikkingen zijn neergelegd, zoveel mogelijk in één beschik-
king op te nemen.

De beschikking uitvoer vers vlees 1970 is gepubliceerd in de Nederlandse Staatscou-
rant van 29 december 1970, nr. 251.

Over de tweede week van 1971, van 3 tot en met 9 januari, bedroeg bet aantal var-
kenspestgevallen in ons land 10 en wel: Gelderland 3; Noord-Holland 1; Zuid-Holland
3; Noord-Brabant 3.

Over de 52 weken van 1970 kwamen in totaal 903 gevallen van varkenspest in Ne-
derland voor. Het totaal aantal overgenomen dieren bedroeg 72.496, waarvan 4.833
klinisch ziek waren.

Over de provincies verdeeld waren de aantallen: Groningen 8; Friesland 15; Drenthe
16; Overijssel 54; Gelderland 234; Utrecht 142; Noord-Holland 23; Zuid-Holland
97; Zeeland 9; Noord-Brabant 245; Limburg 60.

Over de eerste 26 weken van het jaar bedroeg het aantal gevallen 527 of gemiddeld
ruim 20 per week. De laatste 26 weken toonden een aantal van 376 gevallen of ge-
middeld per week ruim 14 gevallen.

Met ingan.g van de 25ste week werd het inmiddels ingetrokken marktverbod afge-
kondigd.

pseudokoepokvirus (P.C.P.V.)
pseudovogelpestvirus (N.D.V.)
Parainfluenzavirus (P.I.)

en infectious bovine rhinotracheatisvirus (I.B.R.)
Met gelapiniseerd runderpestvirus was geen mastitis op te wekken.
Influenzavirussen (humaan zowel als aviair) vermenigvuldigen zich na experimentele
infectie wel in het uier, maar geven geen ontsteking.

De oudst beschreven virusinfecties bij rundermastitis uit 1938 en 1939 zullen waar-
schijnlijk Mycoplasma-infecties geweest zijn, in verband met de beschreven klinische
en pathologische veranderingen.

5, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
fiotel te Paterswolde.
5— 6, W.P.N., Hengstenkeuring, Utrecht.

8, Groep D.LB. K.N.M.v.D.. Ledenvergadering, 14.00 uur, Hotel-Restau-
rant „Bella Vista", Zeist. (pag. 243)
8— 9, D.V.G. Fachgruppe Physiologie und Pathologie der Fortpflanzung. Ta-
gung, München, (pag. 173)

10, Groep K.I. en Zötechniek K.N.M.v.D. Studiebijeenkomst, 14.00 uur,
Jaarbeurs Congres- en Vergadercentrum, Utrecht, (pag. 132)

24, Oprichtingsvergadering Ned. Vereniging voor Proefdierkunde, 14.00 uur;
R.I.V. Bilthoven. (pag. 170)

25, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur. Skyway
Motel, Rotterdam, (pag. 243)

2, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Boin.
4, Afdeling Noord-Brabant K.N.M.v.D. Ledenvergadering 20.00 uur
4, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur, Esso-Motor
hotel te Velp.

9, Afd. N. Brabant en Limburg K.N.M.v.D. Werkvergadering, 14.30 uur,
„Het Vierspan", Deurne. (pag. 189)
18, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering 10.15

uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.
23, Post Academiale discussie avond. Koningszaal Artis, Plantage Midden-
laan, Amsterdam. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, L.%ncaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—18, Genootsch. Gesch. Geneesk., Wiskunde en Nat. wet. Voorjaarsvergade-
ring, Enschede.

17—19, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

23, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.

26—29, Symposium over Gircadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

14, Herdenking honderdjarig bestaan Veeartsenijkundige Dienst.
18, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering

Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))
10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg. (pag
961,(1970))

20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)
Augustus,

10, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)
15—21, Worid Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970))

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. I.edenvergadering.
21, .\\fd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering,

7— 9, Arzteverein Davos, VI Int, Symposium, Davos-Platz, (pag, 961, (1970))
21, Afdeling Noord-Brabant, K,N,M,v,D, 20,00 uur.

2, Afd, Gelderland K,.\\,M.v,D. Ledenvergadering,
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht,
9, Afd, Noord-Holland K,N,M,v,D,, Ledenvergadering,
21, .Afdeling Overijssel, K,N,M,v,D. Ledenvergadering.

23—26, Int. Pig Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dieri. Voortplanting en
K.L, München. (pag. 961, (1970))

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th. Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.I.,
Amsterdam, (pag. 172)

Op 30 oktober 1970 — hetzelfde jaar als Veenstra —
overleed te Amsterdam, eveneens op 79 jarige leeftijd
na een ziekbed van enkele dagen, collega Aris van
Manen, vóór zijn pensionering adjunct-directeur van de
Veemarkt en het Abattoir in de hoofdstad.
Collega Van Manen werd geboren in Velp, gemeente
Rheden.

Toen hij aan de keuze van een werkkring toe was,
ambieerde hij eerst een functie bij de P.T.T., doch
zwaaide in de zomer van 1911 over naar de studie
aan de Rijksveeartsenijschool, waar hij reeds in 1916
het diploma voor dierenarts behaalde.
Naast zijn studie nam hij deel aan het studentenleven
in de toen pas opgerichte Veterinaire Studentenbond.
De groentijd was toen nog met zeer weinig waarbor-
gen omgeven, en het gevoel voor mensenwaarde en
zijn rechtsgevoel, eigenschappen, die hem ook later
zouden kenmerken, deden hem de voorkeur geven aan
het Bondslidmaatschap.

Na zijn studie vestigde hij zich als practicus in Dalf-
sen. Teneinde ervaring op te doen in de vleeskeuring,
ging hij volontairen in de vleeskeuringsdienst te Zwolle
(directeur Dr. Van Capelle, over wie hij later steeds
met grote waardering sprak). Met ingang van 1 mei
1919 werd hij, na sollicitatie, benoemd als keurings-
veearts aan het abattoir te Amsterdam.
Het is bekend, dat onder Reeser, die IJ. van der Sluis
in 1921 als directeur opvolgde, een periode van hervor-
ming van de vleeskeuring inzette, onder de directe lei-
ding van Veenstra. Zoals ik in de necrologie van de
laatste reeds heb opgemerkt, ondervond hij daarbij
grote steun van enkele jongere collegae. Van Manen
moet daarvan in de eerste plaats worden genoemd. In
deze periode, n.1. in november 1921, mocht ik mijn
werkzaamheden aan het abattoir aanvangen eerst als
volontair en later als keuringsdierenarts. Van Manen

werd daarbij mijn mentor. Hij kweet zich van deze
taak op de voor hem kenmerkende, nauwgezette en
prettige wijze, waarvoor ik hem veel dank verschuldigd
ben.

Tijdens zijn carrière publiceerde hij de resultaten van
enige onderzoekingen, o.a. zijn dissertatie over „De
keuring van varkens, lijdende aan varkenspest"
(1931), een moeilijk en controversieel onderwerp,
waarvoor hij enkele waardevolle bijdragen leverde.
Door zijn rechtvaardigheidsgevoel en zijn humaan op-
treden genoot hij bij het personeel van de dienst en
de — in die overgangstijd soms zeer lastige — gebrui-
kers van het abattoir veel respect.
Toen Veenstra Reeser in 1941 opvolgde was het van-
zelfsprekend, dat Van Manen adjunct werd. Ook in
die functie heeft hij zijn werk op uitnemende wijze
gedaan.

Na zijn pensionering met ingang van 1 januari 1957
heeft Van Manen dus nog 14 jaar van zijn pensioen
mogen genieten. Helaas liet zijn gezondheid de laatste
jaren te wensen over; toch heeft hij op voorbeeldige
wijze voor zijn vrouw gezorgd, toen die zijn zorg meer
en meer nodig had. Daarbij was het zijn grote vrees
dat hij vóór haar zou komen te overlijden.
Moge Aris in vrede rusten en moge Jet de zorg blijven
ontvangen, die haar in deze moeilijke dagen zo ruim-
schoots ten deel is gevallen.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van een ontwerp-programma van het congres, dat
ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het diergeneeskundig onderwijs in Ne-
derland door de Faculteit en de Maatschappij gezamenlijk zal worden georganiseerd
in december 1971.

Gestreefd is naar een evenwichtige opbouw van twee congresdagen door middel van
twee plenaire zittingen en een aantal sectie-vergaderingen. Door de keuze van de on-
derwerpen wordt bereikt dat voor alle groeperingen van de afgestudeerden, zowel als
van de studenten, belangrijke onderwerpen in behandeling komen.

Een binnengekomen suggestie meer aandacht te besteden aan de rustende collegae
neemt het Hoofdbestuur gaarne over. Getracht zal worden het komende voorjaar enige
excursies te organiseren.

Een voorstel het congres van de W.V.A. in 1975 in Nederland te organiseren, wordt
besproken. Het Hoofdbestuur acht dit zeer moeilijk realiseerbaar. Er zal echter nog
overleg gepleegd worden met de Faculteit en de Veeartsenijkundige Dienst.

De problematiek van de associaties, voornamelijk wat de financiering en andere fi-
nanciële aspekten betreft, wordt behandeld. Er blijkt een duidelijke behoefte te bestaan
aan meer gerichte adviezen aan de betrokken collegae.

Deze mening komt tevens tot uiting in een schrijven dienaangaande dat door de Groep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier aan het Hoofdbestuur is verzonden. Gezien de
bestaande verhouding in de financiering en verzekeringswereld zal het uitermate moei-
lijk zijn in Maatschappij-verband een deskundig adviesapparaat te creëren zonder vrij
hoge extra kosten.

Het Hoofdbestuur is echter van mening dat aan de bestaande behoefte tegemoet ge-
komen moet worden, zodat nu reeds desgevraagd de adviezen zullen worden ver-
strekt, terwijl het onderzoek naar een definitieve oplossing zal worden voortgezet. Op
korte termijn zal hierover overleg met de beide Groepen van practici plaatsvinden.
Ook het probleem van de oudedagsvoorziening is hier rechtstreeks mee verbonden.

De samenstelling van de nieuwe delegatie die het overleg met de Faculteit omtrent
de differentiatie zal voortzetten, is gereedgekomen. Namens de Maatschappij zullen
zitting hebben de collegae Dr. J. Bouw (voorzitter), Dr. W. B. van den Burg, E. H.
den Breeje, H. L. M. Houben, P. H. A. Poll en M. A. Moons. Tijdens de komende
besprekingen zal het curriculum mede in de discussies worden betrokken. Het Hoofd-
bestuur verwacht dat door vruchtbaar overleg overeenstemming over de toekomstige
inrichting van de studie kan worden bereikt.

De nadere uitwerking van begeleidingssystemen voor grote bedrijven zal door de
kleine werkgroep ter hand worden genomen. Deze werkgroep bestaat uit de collegae
H. Rozemond, P. den Hartog, J. G. M. Glaessens, H. M. Th. van Bommel en H. van
Soest.

De voorstellen van de Tarievencommissie inzake de consultatieve praktijk worden
goedgekeurd.

Enkele contributiezaken worden afgehandeld en een aantal personen worden als lid
van de Maatschappij aangenomen.

Voor inlichtingen omtrent het congres kan men zich direkt wenden tot:
M.V.Z. Dr. M. Arenas Vargas,
Secretary-General of the
Organizing Committee of the
XlXth World Veterinary Congress,
Aquiles Serdan No. 28, 5° Piso,
MEXICO 1, D.F. (Mexico).

Studenten 25 U.S. dollars 25 U.S. dollars 25 U.S. dollars
Deze bedragen geven het recht op bijwonen van zowel het wetenschappelijk als so-
ciale programma.

Een beperkt aantal inschrijfformulieren zijn bij het bureau van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde beschikbaar.

Deze moeten voor 15 maart door bemiddeling van het Nationaal Comité of des-
betreffende specialisten organisatie worden ingediend.

Alleen short communications van schrijvers die tevens het congres bijwonen worden
geaccepteerd.

„Rules for the presentation of short communications" zijn verkrijgbaar bij het bureau
van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, evenals de
speciale formulieren voor inzending.

Alleen films vervaardigd na het Parijse congres (juli 1967) en van „a scientific,
technical or educational character" kunnen worden ingezonden.
„Rules for the film contest" verkrijgbaar bij het bureau van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde.

Verwacht mag worden dat de uitgenodigde sprekers en sectievoorzitters de „rules for
the presentation of papers" en „rules for the scientific sessions" hebben ontvangen
of op korte termijn zullen ontvangen.

Door de veranderde bedrijfsvoering vooral op de grote bedrijven komt meer en meer
het geven van veterinaire begeleiding in de belangstelling te staan.
De Commissie Begeleiding Grote Bedrijven heeft een Werkgroep ingesteld, die op
korte termijn voorstellen hierover zal doen. Aannemelijk is dat er diverse vormen
van begeleiding zullen ontstaan al naar gelang de soort bedrijven en de wensen van
de eigenaar.

Vanzelfsprekend zal ook de honorering een punt van overleg dienen te zijn.
Met nadruk wijst het Hoofdbestuur erop gèèn afspraken en overeenkomsten aan te
gaan zonder vooroverleg met het bureau van de Maatschappij.

Meegedeeld kan worden dat een delegatie uit de Tarievencommissie zich met dit
aspect bezighoudt en U hierover eveneens op korte termijn zal informeren.

De afdeling Zuid-Holland van de K.N.M.v.D. organiseert op donderdag 25 februari
1971 oin 20.30 uur een ledenvergadering in het Skyway Motel, Rotterdam.

Op maandag 8 februari a.s., 14.00 uur organiseert de Groep een ledenvergadering
in Hotel-Restaurant „Bella Vista", Zeist.

Op donderdag 14 januari promoveerde collega J.
F r e n s tot doctor in de diergeneeskunde op het proef-
schrift, getiteld: „Thermoregulatie en koorts; de in-
vloed van bacteriële lipopolysacchariden op de ther-
moregulatie bij de geit". Promotor was professor H.
van Genderen.

In het proefschrift wordt een onderzoek beschreven
naar de veranderingen, die tijdens koorts in de ther-
moregulatie optreden. Het systeem, dat het thermore-
gulatieproces verzorgt, bestaat uit een aantal compo-
nenten, nl. temperatuurperceptoren, een temperatuur-
centrum, dat voor de integratie van de thermoregula-
tie-reactie zorg draagt en effectoren, die de warmte-
afgifte of de warmteproduktie kunnen veranderen.
Het bleek, dat als aan een aantal voorwaarden voldaan
wordt, de lichaamstemperatuur waarbij rillen begint
op te treden bij een dier steeds dezelfde waarde heeft. Deze lichaamstemperatuur kan
beschouwd worden als het punt, waarbij de thermoregulatie het rilmechanisme in
werking stelt. Als men aan een dier een pyrogeen lipopolysaccharide (PLPS) toedient,
kan men de verandering van dit regelpunt voor rillen vervolgen. In deze verandering
zijn een aantal fasen te onderscheiden.

Teneinde na te gaan, welke veranderingen er in de thermoregulatie optreden tijdens
koorts, werd getracht het thermoregulatieproces te beïnvloeden met stoffen, die een
transmittorfunctie kunnen hebben in het thermoregulatieproces (bijv. injectie van
serotonine in het hersenventrikelsysteem van de geit, met als gevolg een sterke tem-
peratuurdaling, voorafgegaan door een vasodilatatie in de huid en een onderdrukking
van het aanwezige rillen). Het effect van serotonine op het thermoregulatieproces is
gelijk bij een normaal dier en een dier met koorts. Dit houdt in, dat het temperatuur-
centrum en zijn verbinding met de effectoren niet veranderd is tijdens koorts. Het
onderzoek leidt tot de hypothese dat koorts veroorzaakt wordt door een verandering
in de temperatuurperceptoren of in de baan tussen deze perceptoren en het tempera-
tuurcentrum.

De schrijver van dit proefschrift behaalde in 1956 het einddiploma H.B.S.-B aan het
Westfries Lyceum te Hoorn. Na een verblijf in de Verenigde Staten werd in 1957
de studie Diergeneeskunde aan de Rijksuniversiteit te Utrecht begonnen. In maart
1964 werd het dierenartsexamen afgelegd. Sindsdien is hij verbonden aan het Instituut
voor Veterinaire Farmacologie en Toxicologie van de Rijksuniversiteit te Utrecht.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

L. J. J. Schofaerts, Schootsestraat 8a, Schijndel
H. J. M. Küsters, Schoolstraat 45, Mill (N.Br.)
O. J. M. Thijssen, Westzijde 144, Zaandam
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

J. S. M. M. van Dieten, Obrechtstraat 30, Utrecht
J. H. H. van Eek, W. van Noortstraat 105, Utrecht
L. de Haan, Borculoseweg 155a, Neede
A. A. Kleinjan, Seerp van Galemavi\'ei 8, Mantgum (Fr.)
J. P. Koeman, Jan van Scorelstraat 35bis a. Utrecht
R. E. G. Plantinga, Milosdreef 5, Utrecht
D. J. Poppema, Elpermeer 199, Amsterdam
J. M. A. Snijders, Nedereindseweg 61, Jutphaas
C. Vroege, Abt Ludolfweg 25, De Bilt
Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen de diergeneeskundige studenten:
W. W. H. M. Kuypers, Stadhouderslaan 47, Utrecht

Brom, P. J.; adres gew. in: Terneuzen, Langs de Kreek 12; tel. 01150-4254 (184)
Corbey, R. A. P. H.; adres gew. in: Boxtel, Baandervrouwenlaan 86; tel. 04116-3889;

Peters, J. C.; D. bij dierentuin Blijdorp; vet. adviseur bij Blijdorp; sp. ma. t/m vr.

In de aflevering van 1 januari 1971 staat dat Dr. M. A. J. Verwer verhuist is naar
Zeist, Jan Ligthartplein 12. Dit adres gaat pas in op 1 maart.

In de aflevering van 15 december 1970 staat bij de aanmeldingen voor het lidmaat-
schap: P. H. M. Barendrecht, Hoofdstraat 163, Barendrecht. Dit moet worden:
P. H. M. Barendrecht, Hoofdstraat 163, Krimpen aan de Lek.

Taak: onderzoek van de virologie en/of immunologie van de
virusziekten van landbouwhuisdieren, met name mond- en
klauwzeer. De werkzaamheden worden deels zelfstandig deels
in groepsverband verricht.

Het Instituut, thans gevestigd te Amsterdam, wordt binnen
afzienbare tijd verplaatst naar Lelystad, waar voor het
onderzoek zeer moderne hulpmiddelen ter beschikking zullen
staan.

Schriftelijke sollicitaties onder vacaturenummer 0-2767/1555 (in
linkerbovenhoek van brief en enveloppe) zenden aan de
Rijks Psychologische Dienst, Prins Mauritslaan 1, \'s-Gravenhage.

AOW-premie voor Rijksrekening. De salarissen zijn exclusief 6% vakantie-
uitkering

Kanamyclnesulfaat
procaine penicilline
en Prednisolon
in de KANACILLIN
FORTE INJECTOR:

Anisakis sp. larven kunnen de zg. haringwormziekte bij de mens veroorzaken.
Het enzympatroon van deze larven werd histochemisch onderzocht.
In proef 1 werden in totaal 18 enzymsystemen bestudeerd, waaronder enkele
fosfatasen en oxydatieve enzymen. Slechts 3 enzymen (5-nucleotidase, adenosine
trifosfatase en fosforylase) konden in de cuticula worden aangetoond, zij bet dat
de activiteit van deze enzymen slechts zwak was. In de musculatuur waren vooral
o.xydatieve enzymen aanwezig. In het darmkanaal vertoonde de borstelzoom een
hoge activiteit van zure fosfatase, 5-nucleotidase en leucine aminopeptidase. Op-
vallend was het feit dat alkalische fosfatase in de borstelzoom ontbrak. In het
excretie orgaan was speciaal de activiteit van niet-specifieke esterase zeer hoog.
In proef 2 werden 6 konijnen met elk 40 Anisakis larven geïnfecteerd. Bij de in
de maag ingeboorde larven werd de activiteit van 8 enzymsystemen 3 en 10 dagen
na infectie bestudeerd. Het bleek dat de activiteit van nicotinamide adenine
dinucleotide oxydoreductase 10 dagen na infectie totaal was verdwenen.
.Aangezien de morfologische structuren van de ingeboorde larven 10 dagen na
infectie nog intact kunnen zijn, bleek het enzymhistochemische onderzoek een
waardevol criterium voor het vaststellen van de vitaliteit van de ingeboorde larven
te zijn.

Gesuggereerd werd, dat dit type onderzoek eveneens voor het testen van anthel-
mintica zou kunnen dienen.

Anisakis sp. larven kunnen de zg. haringwormziekte bij de mens veroor-
zaken (Van Th iel et ai, 1960; Van Th iel 1962). Deze parasiet
behoort tot de familie der Heterocheilidae Railliet en Henry, 1915
(Yamaguti, 1961). Het genus werd uitvoerig door D a v e y (indruk)
beschreven.

Het te beschrijven onderzoek werd uitgevoerd met het doel de verande-
ringen in de histochemische en enzymhistochemische eigenschappen van de
larven na inboring bij een soortvreemde gastheer (het konijn) te bestu-
deren.

De lanen werden verwijderd uit de buikholte van verse haring op het
Instituut voor Vis- en Visserijprodukten TNO, IJmuiden (Directeur Ir.

1 Dr. E. J. Ruitenberg; Hoofd van het Laboratorium voor Pathologie, Rijks Insti-
tuut voor de Volksgezondheid, Sterrenbos 1, Utrecht.

2 Mej. H. J. Loendersloot; Laborante A, Laboratorium voor Pathologie, Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid, Sterrenbos 1, Utrecht.
Door de Redaktie voor publikatie geaccepteerd op 8 december 1970.

J. van Mameren). Verzending van de larven geschiedde in zeewater
verdund met leidingwater (1:1). Op het Rijksinstituut voor de Volks-
gezondheid werden de meest actieve larven voor de proeven uitgezocht. Er
konden geen gegevens over het tijdsverloop tussen de vangst van de haring
en het gebruik van de larven voor de proeven worden verkregen. Het is
mogelijk dat het transport een invloed op de vitaliteit van de larven heeft
gehad. Aangezien het niet mogelijk was om de larven in vitro te kweken,
moest deze ongecontroleerde variabele echter worden geaccepteerd.

Konijnen van 3-4 kg werden individueel gehuisvest en ad libitum gevoerd
met een standaard laboratorium dieet in de vorm van pellets.

In proef 1 werden de histochemische en enzymhistochemische eigen-
schappen van de verse larven bestudeerd.

In proef 2 werden de veranderingen in de (enzym) histochemische eigen-
schappen van ingeboorde Anisakis larven onderzocht. Hiertoe werden 6
konijnen elk met 40 Anisakis larven oraal geïnfecteerd. Drie dieren werden
3 dagen en 3 dieren 10 dagen na de infectie onderzocht.

2. een bakje aluminium folie — voor de helft met OCT freezing com-
pound (Westmont, Illinois, U.S.A.) gevuld — werd in een bekerglas
met isopentaan — gekoeld in een mengsel van vast CO2 en methanol
temperatuur —70° C) — gebracht.

3. De bevroren larven werden in het bakje gelegd, waarna dit geheel met
freezing compound werd gevuld.

5. Na bevriezing werden de blokjes afgedekt met aluminium folie en bij
—20° C opgeslagen.

De geïnfecteerde gedeelten van de maag werden op dezelfde wijze bevroren,
echter zonder gebruikmaking van de freezing compound. Voor histo-
chemisch onderzoek werden cryostaat coupes van 10 /a gekleurd met haem-
aluin eosine (HE), de perjoodzuur-Schiff (PAS) kleuring en de Oil red O
(ORO) kleuring.

Het enzymhistochemische onderzoek van de verse larven omvatte de vol-
gende kleuringen:

Alkalische fosfatase (Burstone, 1958); zure fosfatase (Barka en
Anderson, 1965); 5-nucleotidase (Wachstein en Meise 1, 1957);
adenosine trifosfatase (W achstein en Meise 1, 1957); barnsteenzuur
dehydrogenase (Nachlas et al., 1957); nicotinamide adenine dinucleo-
tide (NADH) oxydoreductase (B a r k a en Anderson, 1965); nicotina-
mide adenine dinucleotide fosfaat (NADPH) oxydoreductase (Barka en
Anderson, 1965); glutaminezuur dehydrogenase, NAD afhankelijk
(Barka en Anderson, 1965); j8-hydroxyboterzuur dehydrogenase,

NAD afhankelijk (Barkaen Anderson, 1965); «-glycerofosfaat de-
hydrogenase, NAD afhankelijk (Barka en Anderson, 1965); alcohol
dehydrogenase, NAD afhankelijk (Pear se, 1961); melkzuur dehydro-
genase, NAD afhankelijk (Barka en Anderson, 1965); glucose-6-
fosfaat dehydrogenase, NAD afhankelijk (Nachlas et al., 1958); iso-
citroenzuur dehydrogenase, NADP afhankelijk (Nachlas et al., 1958);
Steroid 3-/8-01-dehydrogenase, NAD afhankelijk (Barka en Anderson,
1965); uridine-difosfaat dehydrogenase, NAD afhankelijk (Hess en
P e a r s e, 1961); niet-specifieke esterase (G ö s s n e r, 1958); leucine ami-
nopeptidase (P e a r s e, 1961) en fosforylase (TakeuchienKuriaki,
1955).

Op maagcoupes werden de volgende enzymhistochemische kleuringen toe-
gepast: alkalische fosfatase, zure fosfatase, 5-nucleotidase, adenosine trifos-
fatase, barnsteenzuur dehydrogenase, NADH oxydoreductase, niet-specifieke
esterase en leucine aminopeptidase.

Bij de verse larven werden de alkalische en zure fosfatase reacties afzon-
derlijk uitgevoerd, terwijl deze reacties bij de maagcoupes werden gecombi-
neerd.

Voor de fotografische demonstratie van de enzymreacties bij verse larven
werden in enkele gevallen coupes van ingeboorde larven gebruikt. Dit werd
alleen gedaan, indien de kwaliteit van deze laatste coupes beter was en
indien geen verschil in activiteit tussen de verse en de ingeboorde larven
kon worden waargenomen.

1 = cuticula

2 — musculatuur

3 = lateraal lijsten

4 = tractus digestivus

5 = excretie orgaan

De morfologische structuren van de larven zijn schematisch weergegeven
in Fig. 1.

De larve is omgeven door een cuticula, die zich niet met HE kleurt (Foto
1). Bij het enzyhistochemische onderzoek van de musculatuur bleek dit
weefsel niet overal dezelfde activiteit te vertonen. Daarom werd de muscu-
latuur in drie gebieden verdeeld: marginaal, perifeer en centraal. De late-
raal lijsten, die longitudinaal aan beide zijden van de larve verlopen, vor-
men de ondersteuningselementen. De tractus digestivus bestaat uit een oeso-
phagus, ventriculus (maag) en darm. De epitheelcellen zijn cylindrisch met
een basaal gelegen kern (Foto 2). In de darm bezitten de epitheelcellen

*) — tot -t- -I- — semi-quantitatieve beoordeling van hoeveelheid c.q. activiteit.

eèn borstelzoom. Onder deze cellen verloopt een basaal membraan, die
basale lamel wordt genoemd. Het excretie orgaan is gelegen in het craniale
deel van de larve en mondt via een excretie porus aan de ventrale zijde
van de kop uit. Ofschoon het orgaan slechts uit één cel bestaat, lijkt het een
duidelijk lumen te bezitten. Hierin is soms een basofiele granulaire sub-
stantie aanwezig, terwijl de rest van de cel met de HE kleuring eosinofiel
is. De resultaten van het (enzym) histochemische onderzoek zijn in Tabel 1
samengevat.

Deze vertoonde een zwakke activiteit van 5-nucleotidase, adenosine trifos-
fatase en fosforylase.

Foto 2. Lengtedoorsnede van een Anisakis sp. larve. Tractus digestivus met cylin-
drische epitheelcellen (1), excretie orgaan (2) en lateraal lijsten (3).
Paraplast coupe. HE, 144 x.

Anisakis sp. larve
met sterke zure fos-
fatase activiteit in
de borstelzoom van
de epitheelcellen
van de tractus
digestivus.
Cryostaat coupe.
Alkalische en zure
fosfatase, 144 x.

Anisakis sp. larve.
Geen zure fosfatase
activiteit in
oesophagus. De
granulocyten rond-
om de larve
vertonen sterke
alkalische fosfatase
activiteit.
Cryostaat coupe.
Alkalische en zure
fosfatase, 144 x.

Anisakis sp. larve.
Matige tot sterke
alcohol dehydro-
genase activiteit in
de musculatuur,
matige activiteit in
de tractus digestivus
en zwakke activiteit
in het excretie
orgaan.

Anisakis sp. larve.
Sterke niet-
specifieke esterase
activiteit in het
excretie orgaan.
Cryostaat coupe.
N iet-s pecijieke
esterase, 144 x.

Foto 7. Anisakis sp. larve in de maag van een konijn, 3 dagen na infectie. Zeer
sterke barnsteenzuur dehydrogenase activiteit in de musculatuur, matige tot sterke
activiteit in de tractus digestivus en sterke activiteit in het excretie orgaan. De
activiteit is gelijk aan die bij verse larven.
Cryostaat coupe. Barnsteenzuur dehydrogenase, 144 x.

Anisakis sp. larve in
de maag van een
konijn, 10 dagen na
infectie. De barn-
steenzuur dehydro-
genase activiteit van
de larve is sterk
afgenomen.
Cryostaat coupe.
Barnsteenzuur
dehydrogenase,
144 X.

Foto 10. Anisakis sp. larve in de maag van een konijn, 10 dagen na infectie. Geen
NADH oxydoreductase activiteit in de larve.
Cryostaat coupe. NADH oxydoreductase, 144 x.

Perifeer en centraal werd PAS-positief materiaal waargenomen. Alle oxy-
datieve enzymen vertoonden, met name centraal, een sterke activiteit
(Foto\'s 5 en 7).

Naast een sterke fosforylase activiteit werd een zwakke tot matige activiteit
van alle oxydatieve enzymen gezien (Foto 5).

Aangezien er geen verschillen in de (enzym)histochemische reacties van
de epitheelcellen in de diverse delen van de tractus digestivus werden
waargenomen, zullen de resultaten hiervan tezamen worden beschreven.

Alle fosfatasen, behalve de alkalische fosfatase, vertoonden een matige tot
sterke activiteit (Foto 3). Van de oxydatieve enzymen vertoonde alleen uri-
dine-difosfaat dehydrogenase een matige activiteit. De activiteit van leucine
aminopeptidase was sterk. Foto 4 vertoont een dwarsdoorsnede ter hoogte
van de oesophagus, waar ten gevolge van het ontbreken van een borstel-
zoom, de zure fosfatase activiteit in de cellen geheel ontbreekt.

Intracellulair was een grote hoeveelheid PAS-positief materiaal en een
matige hoeveelheid vet aanwezig. De oxydatieve enzymen werden met name
op de celmembraan waargenomen (Foto\'s 5 en 7). Met name barnsteen-
zuur-, glutamine/uur-, a-glycerofosfaat- en melkzuur dehydrogenase ver-
toonden een sterke activiteit.

Deze was PAS-positief. Alle oxydatieve enzymen vertoonden een matige tot
sterke activiteit (Foto\'s 5 en 7).

Van de fosfatasen was de activiteit van 5-nucleotidase en adenosine trifos-
fatase matig tot sterk. Alle dehydrogenasen vertoonden een van zwak tot
sterk variërende activiteit (Foto\'s 5 en 7). De activiteit van niet-specifieke
esterase was zeer sterk, speciaal in het laterale gedeelte (Foto 6).

Na inboring in de konijnemaag was alleen de activiteit van barnsteenzuur
dehydrogenase (BDH) en NADH oxydoreductase veranderd (Tabel 2).
De BDH activiteit was 3 dagen na infectie dezelfde als bij verse larven
(Foto 7). Na 10 dagen was de activiteit in alle structuren afgenomen (Foto
8). De activiteit van NADH oxydoreductase was 3 dagen na infectie in alle
weefsels geringer dan bij verse laiven (Foto 9). Tien dagen na infectie was
de enzymactiviteit totaal verdwenen (Foto 10). In de HE coupes leken de
larven 10 dagen na infectie nog vitaal te zijn.

Enzymhistochemie van Anisakis larven sp. vóór en na inboring in de konijne-
maag (semi-quantitatieve beoordeling).

Het is mogelijk dat het transport de metabolische activiteit van de larven
heeft beïnvloed. Er werden echter geen verschillen in de (enzym)histo-
chemische eigenschappen van de larven van verschillende zendingen waar-
genomen.

De hoge activiteit van alle dehydrogenases in de musculatuur van de lar-
ven komt overeen met de situatie bij zoogdieren. In tegenstelling met de
bevindingen bij zoogdierweefsels is de afwezigheid van alkalische fosfatase
activiteit in de borstelzoom (J e r v i s, 1963). Alkalische fosfatase dient
voor de resorptie van nutriënten uit het darmlumen. Voor dit doel bezit de
Anisakis larve echter 3 andere fosfatasen (zure fosfatase, 5- nucleotidase en
adenosine trifosfatase). Ofschoon geen ultrastructureel onderzoek van de
darmcellen werd uitgevoerd, wezen de lichtmicroscopische waarnemingen
en de resultaten van de enzymhistochemische onderzoekingen op het voor-
komen van een borstelzoom op de darmcellen. Onze waarnemingen komen
overeen met de resultaten van Jamuar (1966), die cytochemische en
elektronenmicroscopische onderzoekingen van de farynx en het darmepi-
theel van Nippostrongylus brasiliensis uitvoerde. Ook bij deze parasiet ont-
brak een zure fosfatase activiteit aan de apicale zijde van de epitheelcellen
van de farynx, terwijl dit enzym wel in de borstelzoom op de darmcellen
werd waargenomen.

Opvallend was de sterke niet-specifieke esterase activiteit in het excretie
orgaan. Dit komt overeen met bevindingen bij Fasciola hepatica (Hal-
ton, 1967). Het is overigens de vraag of dit orgaan wel voor excretie van

afvalstoffen dient. Het is immers ook mogelijk dat het een enzymen-
secemerende klier is. Gezien de ligging van de exrcetie porus aan de orale
zijde van de larve is het denkbaar dat de enzymen een rol zouden kunnen
spelen bij de inboring van de larve in weefsels. Dit punt verdient nadere
bestudering.

Enzymhistochemische reacties vormen een snelle indicator voor degeneratie
en necrose van weefsels (Kampelmacher et al, 1966). Uit de af-
name van barnsteenzuur dehydrogenase en de NADH oxydoreductase acti-
viteit van de ingeboorde larven kan derhalve worden geconcludeerd dat de
larven een snelle degeneratie ondergingen. De klassieke histologische tech-
nieken geven echter slechts een geringe informatie over de afname van de
vitaliteit van de ingeboorde larven. Zelfs 4 maanden na inboring kunnen
Anisakis larven nog een vitaal aspect vertonen (Ruitenberg et al, in
druk). Door toepassing van enzymhistochemische technieken kan een even-
tuele degeneratie van parasieten in een vroeg stadium worden gediagnosti-
ceerd.

De enzymhistochemie zou wellicht een waardevol hulpmiddel voor het tes-
ten van anthelmintica kunnen zijn. Dit wordt ondersteund door recente
bevindingen (Ruitenberg en Loendersloot, 1970).

Anisakis sp. larvae may cause herring worm disease in man. The enzyme pattern of
these larvae was studied histochemically.

In experiment 2 6 rabbits were infected with 40 Anisakis larvae each. Three and
oxidative enzymes, was examined. Only 3 enzymes (5-nucleotidase, adenosine tri-
phosphatase and phosphorylase) could be demonstrated in the cuticle, the activity
being only weak. In the musculature especially oxidative enzymes were present. In
the intestinal tract the brushborder showed high activity of acid phosphatase, 5-
nucleotidase and leucine aminopeptidase. Remarkable was the absence of alkaline
phosphatase in the brushborder. In the excretory organ espcially non-specific esterase
activity was very high.

In experiment 2 6 rabbits were infected with 40 Anisakis larvae each. Three and
10 days after infection the activity of 8 enzyme systems was studied in larvae pene-
trated into the stomach. The activity of nicotinamide adenine dinucleotide oxido-
reductase had completely disappeared at 10 days after infection.
Since at that time the morphological structures of the penetrated larvae may still
be preserved, enzyme histochemical studies seemed to be a useful criterion in deter-
mining the vitality of the penetrated larvae.

It was suggested that this type of examination could serve also for testing anthel-
mintics.

Bark a, T. and Anderson, P. J.: Histochemistry. Theory, practice and biblio-
graphy. Harper en Row, New York, Evanston en Londen, (1965).
B u r s t o n e, M. S.: The relationship between fixation and techniques for the histo-
chemical localization of hydrolytic enzymes. J. Histochem. Cytochem., 6, 322,
(1958).

ridata), J. Helminth., in druk.
Gössner, W.: Histochemiscber Nachweise hydrolytischen Enzyme mit Hilfe der

Azo-farbstoff methode. Histochemie, 1, 48, (1958).
Halton, D. W.: Histochemical studies of carboxyline esterase activity in Fasciola
hepatica. J. Parasit., 53, 1210, (1967).

Hess, R. and P e a r s e, A. G. E.: Histochemical demonstration of uridine diphos-
phate glucose dehydrogenase. Experientia, 17, 317, (1961).

J a m u a r, M. P.: Cytochemical and electron microscope studies on the pharynx and
intestinal epithelium of Nippostrongylus brasiliensis. J. Parasit., 52, 1116, (1966).

J er vis, H. R.: Enzymes in the mucosa of the small intestine of the rat, the guinea-
pig and the rabbit. J. Histochem. Cytochem., 11, 692, (1963).

Kampelmacher, E. H., Ruitenberg, E. J. and N o o r 1 e J a n s e n, L. M.
van: L. monocytogenes-infections in cortisone-treated mice. A bacteriologie and
histopathologic study. Proc. 3rd Int. Symp. Listeriosis, Bilthoven, 65, (1965).

Nachlas, M. M., T s o u, K. C., S o u z a, E. d e, Chang, S. S. and Selig-
m a n, A. M.: Cytochemical demonstration of succinic dehydrogenase by the use of
a new p-nitrophenyl subsUtute of ditetrazole. J. Histochem. Cytochem., 5, 420,
(1957).

Nachlas, M. M., Walker, D. G. and S e 1 i g m a n, A. M.: The histochemical
localization of triphosphopyridine nucleotide diaphorase. ƒ. biophys. biochem.
CytoL, 4, 467, (1958).

Pearse, A. G. E.: Histochemistry, theoretical and applied (2e ed.) J. en A. Chur-
chil, Londen, (1961).

Ruitenberg, E. J., B e r k v e n s, J. M. and D u y z i n g s, M. J. M.: Experi-
mental Anisakis marina infections in rabbits. J. comp. Path., in druk.

Ruitenberg, E. J. en Loendersloot, H. J.: Interimrapport over de invloed
van thiabendazol op een T. spiralis infectie bij de rat. Intern Rapp. R.I.V. 147/70
Path.

Takeuchi, T. and K u r i a k i, H.: Histochemical detection of phosphorylase in
animal tissues. J. Histochem. Cytochem., 3, 153, (1955).

T h i e 1, P. H. V a n, K u i p e r s, F. C. and Roskam, R. Th.: A nematode parasitic
to herring causing acute abdominal syndromes in man. Trop. geogr. Med., 12,
97, (1960).

Wachstein, M. and M e i s e 1, E.: Histochemistry of hepatic phosphatases at a
physiologic pH. Amer. J. din. Path., 27, 13, (1957).

Va mag uti, S.: Systema helminthum. Vol. III. The nematodes of vertebrates.
Interscience Publishers, New York, (1961).

Onlangs werd door het Amerikaanse departement van landbouw een nieuwe methode
voor trichinenonderzoek, geschikt voor grote slachterijen, bekend gemaakt.
Bij een 8 maanden durende proef werden 482.000 varkens onderzocht, waarvan bij
42 (0,009%) trichinen werden gevonden.

Onmiddellijk na het slachten worden de varkenskarkassen verdeeld in groepen van
20, die elk voorzien worden van een nummer. Van elk karkas wordt 5 gram midden-
rif genomen, die per groep vermengd worden. Elk groepsmonster wordt behandeld
met een pepsine-zoutzuur oplossing en vervolgens microscopisch onderzocht op tri-
chinen.

Uit de proef wordt de conclusie getrokken, dat het bij een goede identificatie van
de groepen mogelijk is trichinosis te bestrijden.

Small Animal Hospital, State University, Utrecht.
Institute of Veterinary Pathology, State University, Utrecht,
the Netherlands.

A case of (probably auto-immune) liaemolytic anaemia in a cat is reported.
Corticosteroid therapy at high dosage was found to have a beneficial effect;
splenectomy was followed by remission of the anaemia, which continued for
eighteen months.

In haeinolytic anaemia, there is accelerated destruction of red cells. The
increase in haemoglobin break-down products may cause jaundice as a
result of increased serum levels of non-conjugated bilirubin.
In auto-immune haemolytic anamia, the excessive haemolysis is apparently
due to the presence of immune globulins directed against the individual\'s
own erythrocytes.

The attachment of these auto-antibodies to the surface of the red cells is
identifiable by a positive direct antiglobulin (Coombs\') test. Auto-immune
haemolytic anaemia in the cat has been described by Sodikoff and
C u s t e r s (1965, 1966). Satisfactory results were obtained with prednisone
medication.

In the case of haemolytic anaemia to be reported here. Coombs\' test could
not be performed for technical reasons; nevertheless, the clinical symptoms
and the high 7 globulin content of the serum suggested an auto-immune
aetiology which appeared to be confirmed by the results of prednisone ad-
ministration.

As prednisone was only found to be effective in large doses, splenectomy
was performed. To the knov^\'ledge of the present authors, results of splenec-
tomy in feline haemolytic anaemia have not been reported previously.

A 3/2-year-old castrated male cat was admitted to the Utrecht Small Ani-
mal Clinic with anorexia, lethargy, polydipsia and jaundice which had
been gradually increasing for the last two months.

The body temperature was normal, the lymph nodes were not enlarged.
Abdominal palpation revealed an enlarged liver and spleen.
The most important laboratory findings are listed in Table 1.

2 W. H. W. Mieog; Institute of Veterinary Pathology, State University of Utrecht;
Biltstraat 166; the Netherlands.
Accepted for publication on November 11th, 1970.

I. On being hospitalized for the first time
II. Following administration of large doses prednisone

Outstanding features were the low haemoglobin level, the high serum y-
globulin level and the markedly increased serum bilirubins. Eperythrozoon-
like organisms were not detectable in the Giemsa-stained blcod smears.
The patient was hospitalized and treated daily with injections of vitamin
Bx2- Although this was followed by a decrease in serum bilirubin and an
increase in haemoglobin, this improvement appeared to be only temporaiy.
Liver biopsy performed during this period, did not show any changes with
the exception of a marked accumulation of bile pigments in the hepatic
parenchyma and in the Kupffer\'s cclls.

In view of the absence of lesions of the liver, the marked erythropoietic
activity of the bone marrow, the fact that severe reticulocytosis was obsei-ved
on examination of brilliant cresyl-blue-stained blood smears and the per-
sistent elevation of serum y-globulin levels, a tentati\\e diagnosis of auto-
immune haemolytic anaemia was established.

The patient was discharged on the 20th day of its slay in the hospital, to
be treated at home with oral administration of 2.5 mg. of prednisone dalv.
This therapy failed to prevent the accelerated breakdown of eiythrocytes to
a sufficient extent, as was apparent from the serum-bilirubin and blood
haemoglobin levels on re-examination.

The prednisone dosage was considerably increased (10 mg. daily), which
resulted in rapid improvement of both the clinical picture and the labora-
tory findings (Fig. 1).

After six weeks, prednisone administration was reduced to 1.25 mg. daily
and frequent follow-up studies in the out-patient department were ensure i
During one of these follow-up examinations, a marked decrease in blood
haemoglobin levels was observed again (Fig. 1).

Splenectomy was subsequently performed, within six months after the first
examination. This resulted in rapid recovery without any further treatment.
The cat continued to be in good health up to and after the last examination,
sixteen months after surgeiy.

A slight decrease in haemoglobin occurred eight months after surgery
without any clinical symptoms. This was soon followed by spontaneous
recovery.

An outstanding feature on macroscopical examinaUon consisted in the
fact that the organ was markedly enlarged. It measured 20 by 8 by 1 cm.
and weighed 165 grams. Only a few greyish white lymph nodes approxi-
mately one mm. in diameter, were present on the cut surface. The red pulp
which was prominent on the cut surface, presented an even, glassy, com-
pact appearance. Few trabeculae were perceptible, the veins were con-
gested.

The atrophy of original lymph nodes was a striking feature on examination
under the microscope. The lymph nodes observed on macroscopical exami-
nation appeared to be newly formed, with or without marginal arteries.
Newly formed white pulp protruded locally into veins. There was a fairlv
large number of megakaryocytes, pigment being virtually absent. The red
pulp contained a very large number of erythrocytes; marked erythrocyto-
phagy was observed. The red pulp contained many lymphoblasts and occa-
sionally there were several mitoses in each field of the microscope; in addi-
tion, small concentrations of cells bearing a resemblance to plasma cells
were present.

The marked dysaemia and relatively large quantity of plasma were out-
standing features in the veins.

Haemolytic anaemia in this feline patient was suggested by anaemia, reti-
culocytosis, marked erythropoietic activity of the bone marrow and bili-
rubinaemia.

Haemolytic anaemia in the cat is a rather uncommon finding. Most papers
on the subject are concerned with cases of feline infectious anaemia
(Holzworth, 1956). This disease was recently reported as occurring
in the Netherlands (Leeflang, 1970). It was not possible to identify
eperythrozoon-like organisms in blood smears of this cat. Moreover, the
beneficial effect of both prednisone and splenectomy can hardly be accoun-
ted for in case of infectious anaemia.

The occurrence of auto-immune haemolytic anaemia in cats was reported
by S o d i k o f f and C u s t e r s (1965 and 1966). The auto-immune charac-
ter of the haemolysis can be demonstrated by an antiglobulin (Coombs\')
test. It was not possible to establish this aetiology in the present case as
antiglobulin serum was not available. This was, however, strongly suggested
by the high serum y-globulin levels.

The beneficial effect of both prednisone and splenectomy appeared to con-
firm the diagnosis. The therapeutic use of corticosteroids in auto-immune
haemolytic anaemia of the cat was previously reported by others (S o d i -
koff and Custers, 1965; 1966).

The satisfactory results of splenectomy in several haemolytic states (inclu-
ding auto-immune haemolydc anaemia) are well known in man (Welch,
and Dames hek, 1950; Wintrobe, 1967; Bos trom and Page,
1969) as well as in canine species (Schalm, 1965).

We gratefully acknowledge the assistance of Dr. A. J. H. S c h o t m a n, Head of the
Laboratory of the Large Animal Clinic for his assistance in the performance of the
serum electrophoretic amalysis and serum protein determinations.

Beschreven wordt een geval van hemolytische anemie, waarschijnlijk van auto-
immune genese, bij een 3/2 jaar oude gecastreerde kater die aangeboden werd in
verband met toenemende lethargie, anorexie, polydipsie en ernstige icterus.
Behandeling met corticosteroïden in hoge dosering (2 mg/kg) werd gevolgd door
klinische verbetering, maar er trad recidief op na vermindering van de dagdosis.
Splenectomie, een half jaar na het eerste onderzoek, voerde tot volledig herstel.
Anderhalf jaar na de operatie was de kat nog in goede gezondheid.

Bos trom, P. D. and Gordon Page, H.: Arch. Surg., 98, 167, (1969).
Holzworth, J., ƒ. Am. vet. med. Assoc., 128, 471, (1956).

Leeflang, P., K 1 e y n, E. F. en M i e o g, W. H. W.: Tijdschr. Diergeneesk., 95,
223, (1970).

Schalm, O. W.: Vet. Hematology, 2nd Ed. Lea & Febriger, Philadelphia, (1965).
S c h a 1 m, O. W.: Vet. Hematology, Appendix 18 and 18a, 2nd Ed. Lea & Febriger,

Philadelphia (1965).
S od ikof f, C. H. and C us t er s, M. A.: Animal Hospital, 1, 261, (1965).
Sodikoff, C. H. and Custers, M. A.: Animal Hospital, 2, 20, (1966).
Welch, C. S. and Dam es hek, W.: New England ]. Med., 242, 601, (1950).
Wintrobe, H. M.: Clinical Hematology, 6th Ed., Lea & Febiger, Philadelphia,
p. 641, (1967).

Uit het Instituut van Veterinaire Pathologie van de Rijks-
universiteit te Utrecht.

Beschreven wordt een sectiebeeld bij pups jonger dan 3 weken, gekenmerkt door
necrose en bloedingen in hart, longen, lever, nieren, bijnieren en darm. In de
longen, lever en de nieren worden acidofiele instranucleaire insluitlichaampjes
gevonden.

Dit sectiebeeld komt overeen met dat van de in de literatuur beschreven „canine
herpesvirus" infectie.

Infecties met een „canine herpesvirus" (CHV) bij pups zijn voor het eerst
door Carmichael e.a., (1965) in Amerika en kort daarna ook in
Engeland (Corn well e.a., 1966 en Pry die ea., 1966) en in Frank-
rijk (Ratul d e.a., 1967) vastgesteld. Kortgeleden is het ook in Australië
beschreven (Huxtable, 1970). Voor zover ons bekend is deze aandoe-
ning nog niet in Nederland beschreven. In dit artikel wordt na een kort
literatuuroverzicht mededeling gedaan van een aandoening bij pups in Ne-
derland, welke overeenkomst vertoont met de in het buitenland beschreven
„canine herpesvirus" infectie bij de hond.

De ziekte wordt veroorzaakt door een „canine herpesvirus" en komt voor
bij pups, jonger dan 3 weken. De sterfte ziet men voornamelijk op een leef-
tijd van 8 tot 21 dagen. De incubatietijd varieert van 3 - 8 dagen. (Car-
michael e.a. 1965, a, b, c; Schwartz en Martin, 1966; Corn-
well, e.a. 1966 en Pry die e.a. 1966).

Het virus kan volgens Stewart e.a. (1965) ook foetale sterfte veroor-
zaken. Bij experimentele besmetting, die intraperitoneaal en oraal-nasaal
plaats vindt, verkrijgt men hetzelfde ziekte- en sectiebeeld als bij de spon-
tane gevallen (Carmichael ea., 1965, a, b, c; Corn well e.a.
1966; Pry die ea. 1966). De ziekte kan experimenteel alleen op pups,
jonger dan 2 weken, overgebracht worden. Honden, ouder dan 2 weken,
maken na een experimentele besmetting een milde of subklinisch verlopende
ziekte door, terwijl het virus terug te isoleren is gedurende enkele dagen
na de infectie uit de neusholte en pharynx, maar niet uit de andere orga-
nen. (Appel e.a., 1969; Wright e.a., 1970). Bij pathologisch-anato-
misch onderzoek worden een geringe rhinitis en enkele necrosehaardjes in

1 J. S. van der Linde-Sipman; Instituut voor Veterinaire Pathologie van de Rijks-
Universiteit te Utrecht, Biltstraat 166, Utrecht.
Voor publikatie geaccepteerd op 9 december 1970.

long, lever en nier gevonden. De dieren vormen wel antilichamen en gaan
niet spontaan dood. Pups van teven met een antilichamentiter tegen het
„canine herpesvirus", die experimenteel besmet worden, worden niet ziek
(Carmichael e.a., 1965, a, b, c). C a r m i c h a e 1 e.a. (1969) hebben
onderzoek verricht naar de oorzaak van de aan de leeftijd van de pup gebon-
den pathogeniteit van het „canine herpesvirus".

Zij concluderen, dat dit waarschijnlijk berust op het feit, dat de pup ge-
durende de eerste 14 dagen van zijn leven niet in staat is zijn lichaamstem-
peratuur te regelen en deze onder normale omstandigheden al 3-8° F lager
ligt dan de lichaamstemperatuur van oudere honden. Deze hypothese wordt
ondersteund door hun bevinding, dat de vermeerdering van het „canine
herpesvirus" op hondeniercelcultures sterk afhankelijk is van de temperatuur
en dat de optimale groei tussen 35 en 37° C wordt verkregen. Dit is dus
beneden de normale rectale temperatuur van volwassen honden. Voorts is
uit hun proeven op 4 - 8 weken oude SPF honden, die experimenteel be-
smet werden met het virus, gebleken dat het virus zich wel vermeerdert
in de organen, wanneer de lichaamstemperatuur van de honden kunst-
matig verlaagd wordt. Er zijn volgens Carmichael e.a. (1969) nog
andere belangrijke factoren, die een rol spelen bij de pathogenese van de
„canine herpesvirus" infectie, zoals het uitblijven van koorts- en ontste-
kingsreacties bij de zeer jonge pups.

De klinische symptomen worden door de verschillende auteurs uniform be-
schreven (Carmichael e.a. 1965, a, b, c; Schwartz en Martin,
1966). Ze zijn bij spontane gevallen hetzelfde als bij experimenteel besmette
dieren. Het eerste symptoom is de produktie van geelgroene, weke, reuk-
loze faeces. De pups drinken 6-12 uur vóór de dood niet meer en de buik
is pijnlijk, terwijl de dieren voortdurend janken en veel gapen. Opvallend
is de geforceerde ademhaling. Er wordt geen temperatuursverhoging ge-
zien. In het algemeen gaat een heel nest dood.

Het macroscopische sectiebeeld wordt door alle auteurs gelijkluidend be-
schreven (Carmichael e.a., 1965, a, b, c; Schwartz e.a., 1966:
Wright e.a., 1968).

De laesies bestaan uit wisselend grote necrosehaardjes en bloedingen, die in
praktisch alle organen kunnen worden gevonden. Vooral de veranderingen
in de nier zijn opvallend, in de vorm van grote bloedingen met necrose-
haarden tegen een bleke achtergrond. Dit beeld wordt als pathognomonisch
beschouwd voor de infectie.

De milt vertoont het beeld van een sepsismilt. Microscopiscli worden even-
eens necrosehaarden en bloedingen gezien, waarbij opvalt, dat er geen ont-
stekingsreactie is opgetreden rond de necrosehaarden.

In de long valt naast de necrosehaarden, de aanwezigheid van acidofiel
materiaal in de alveolen en bronchiën op, waarin een wisselende hoeveel
heid fibrine aanwezig is. Aan de rand van de necrosejebieden kunnen
in geringe aantallen acidofiele intranucleaire insluitlichaarnpjes worden
gevonden. De insluitlichaampjes worden meestal gezien in de nier, lever
en longen.

Tenslotte wordt in de hersenen een niet purulente meningo-encephalo-mye-
litis gezien, gekarakteriseerd door lokale destructie van grijze en witte stof
en diffuse en lokale microgliosis. De grijze stof is in het algemeen het meest
ernstig aangetast (Percy 1968, 1970).

Gedurende het laatste jaar zijn aan het Pathologisch Instituut 4 kadavers
van gestorven pups aangeboden, waarvan het sectiebeeld overeenkomst
vertoont met dat van een „canine herpesvirus" infectie, zoals in het buiten-
land beschreven. De leeftijden van de pups zijn respectievelijk 20 dagen
(1), 11 dagen (2 en 3) en 17 dagen (4). Pup 1 komt uit een nest van
6, waarvan reeds enkele diertjes door onbekende oorzaak zijn gestorven.
De reeds eerder gestorven pups en pup 1 hebben gedurende een paar uur
vóór de dood voortdurend gejankt. Van de pups 2, 3 en 4 waren geen
klinische symtomen bekend. Deze komen uit een nest van 4, waarvan 1 pup
op de leeftijd van 1 dag, eveneens door onbekende oorzaak, is gestorven.

Bij de uitwendige inspectie valt op, dat er geelgroene, weke, reukloze faeces
rond de anus aanwezig zijn. De pups verkeren alle 4 in goede voedings-
toestand, wat kan wijzen op een snel verloop van de ziekte. Alle lichaams-
lymfklieren zijn vergroot, hyperemisch en oedemateus. De harten van alle
pups zijn zowel links als rechts gedilateerd. Het overige sectiebeeld wordt
gekenmerkt door necrose en bloedingen in verschillende organen (afb. 1).
De longen zijn zeer volumineus en hebben een afwisselend rood-geelwit
aspect, terwijl de consistentie verhoogd is. Er is duidelijk longoedeem aan-
wezig. Alleen de longen van pup 1, 2 en 3 vertonen macroscopisch zichtbare
necrosehaardjes met een doorsnede van 1 - 4 mm. In het hart van pup 2
zijn eveneens necrosehaardjes te zien. De levers vertonen het beeld van
parenchymateuze degeneratie, terwijl duidelijk zichtbare necrosehaardjes
en bloedingen aanwezig zJjn, die in grootte varieren van 1 - 5 mm. Vooral
bij de gevallen 2 en 3 is dit beeld duidelijk aanwezig. In alle gevallen is er
sprake van een septische miltzwelling.

Vooral de nieren vertonen een typisch aspect. Naast oppervlakkig en dieper
gelegen grote bloedingen, in grootte varierend van 2-7 mm, zijn necrose-
haarden aanwezig, die soms zijn omgeven door een hemorragisch zoompje.
De nieren vertonen overigens het beeld van parenchymateuze degeneratie.
In de darmen bevinden zich subsereuze bloedingen. In de overige organen
worden macroscopisch geen afwijkingen aangetroffen.

Hier wordt het beeld ook weer gekenmerkt door necrose en bloedingen in
longen, hart, lever, nieren en bijnieren. Opvallend is in alle organen, dat er
geen ontstekingsreactie rond de gebieden met necrose gezien wordt. In de
longen wordt naast de necrosehaarden in veel alveolen en bronchiën acido-
fiel fijnvezelig materiaal gezien, dat een wisselende hoeveelheid fibrine be-
vat (afb. 2). In de lever worden zeer veel necrosehaardjes en bloedingen
gevonden naast parenchymateuze degeneratie (afb. 3). De milten vertonen
het beeld van een hyperplastische splenitis.

Van links naar rechts: multiple necrosehaardjes in de longen en de lever, milt-
zwelling, bloedingen en necrosehaarden in de nier (AJ en subsereuze bloedingen

Necrosehaardje in de long. In de alveolen acidophiel vezelig materiaal (pijl), x 80.

Necrotic focus in the lung. In the alveoli acidophilic fibrillar material (arrow), x 80.

Acidofiel insluitlichaampje in levercelkern. Duidelijke kernwandhyperchromatose.

Acidophilic inclusion body in the nucleus of a liver cell (arrow). Clearly visible mar-
gination of nuclear chromatin, x 500.

In de nieren zijn zowel de tubuli als de glomeruli bij de necrose betrokken
(afb. 4). In de glomeruli wordt tevens acidofiel, hyalien materiaal gevonden.
In de hersenen is een non-purulente meningo-encephalitis aanwezig. Het
meest opvallend zijn talrijke, vooral in de grijze stof voorkomende gliahaard-
jes, waarin enkele cellen karyorrhexis vertonen. In het cerebellum en cere-
brum zijn enkele acute necrosehaardjes aanwezig. De meningen zijn plaat-
selijk verbreed door een infiltraat van lymfocyten en mononucleaire cellen,
waartussen een enkele polymorfkemige leukocyt. Ook hier komt in geringe
mate karyorrhexis voor.

Enkele acidofiele intranucleaire insluitlichaampjes worden aan de rand van
de necrosegebieden gezien in de longen, in het bedekkend alveolair epitheel
en de septa, lever, in het parenchym (afb. 5) en de glomeruli van de nier
De kernen vertonen daarbij duidelijk kemwandhyperchromatose.
Het bacteriologisch onderzoek van de pups 1, 2 en 3 is negatief verlopen,
terwijl uit de longen van pup 4 een Mycoplasma is geïsoleerd (pups 1, 2 en
3 zijn niet onderzocht op Mycoplasma).
Virulogisch onderzoek is nog niet verricht.

In Nederland komt een ziekte voor bij pups beneden de leeftijd van drie
weken, welke morfologisch overeenkomt met een „canine herpesvirus"
infectie, welke beschreven is in het buitenland. In hart, longen, lever, nieren,
bijnieren en darm worden necrosehaarden en bloedingen gevonden. Verder
zijn acidofiele intranucleaire insluitlichaampjes gevonden in de long, lever
en de nier. Ondanks het feit dat er nog geen virulogisch onderzoek ver-
richt is, menen wij te mogen concluderen dat een „canine herpesvirus"
infectie zeer waarschijnlijk ook in Nederland voorkomt.

Report on post-mortem findings in puppies under three weeks, marked by necros^
and haemorrhages in the heart, lungs, liver, kidneys, adrenals and intestine. Acido-
philic intranuclear inclusions were found to be present in the lung, liver and kidney.
These post-mortem findings were similar to those in canine herpes virus infection
as reported in the literature. Virological studies have not been done so far.

A n D e 1, J. G., M e n e g u s, M., Parsonson, J. M. Carmichael, L. E.-
Pathogenesis of Canine Herpesvirus in Specific-Patbogen-Free-Dogs: 5-12 Wept
Old Pups. Am. J. vet. Res., 30, 2067, (1969).
Carmichael, L. E., Squire, R. A., K r o o k, L.: Clinical and Pathologic
Features of a Fatal Viral Disease of New-born Pups. Am. J. vet. Res., 26, 803
[1965a).

C a r m i c a e 1, L. E., S t r a n d b e r g, J. D., Barnes, F. D.: Identificadon of
a Cytophagenic Agent infectious for Puppies as Canine Herpesvirus. Proc. Soc
Exp. Biol, and Med., 120, 644, (1965b).
Carmichael, L. E.: Canine Herpesvirus: A Recently Discovered Cause of

Death of Young Pups. Gaines Vet. Symp., 24, (1965cJ.
Carmichael, L. E., Barnes, F. D., Percy, U. H.: Temperature as a factor
in Resistance of Young Puppies to Canme Herpesvirus. /. Jnf. Dis., 120, 669,
(1969).

C o r n w e 11, H. J. C., W r i g h t, N. G., C a m p b e 11, R. S. F., R o b e r t s, R. J.:
Neonatal Disease in the Dog Associated with a Herpes-like Virus. Vet. Rec., 79,
661, (1966).

C O r n w e 1 1, H. J. C., W r i g h t, N. G.: Neonatal Herpesvirus Infection. Review of
Present Knowledge. Vel. Ree., 84, 2, (1969).

H u X t a b 1 e, C. R.: Canine Herpesvirus as a suspected Cause of Neonatal morta-
lity in Puppies. Austr. vet. J., 46, 344, (1970).

Percy, D. H., O 1 a n d e r, H. J., C a r m i c h a e 1, L. E.: Encephalitis in the
New-born Pup due to a Canine Herpesvirus. Path. Vet., 5, 135, (1968).

P e r c y, D. H., M u n n e 1, J. F., O 1 a n d e r, H. J., C a r m i c h a e 1, L. E.: Patho-
genesis of Canine Herpesvirus Encephalitis. Am. J. vet. Res., 31, 145, (1970).

P r y d i e, J., H a r r i s o n, M. J., G r a h a m, J.: Isolation of a Canine Herpesvirus.
Vet. Rec., 79, 660, (1966).

R a t u 1 d, Y. d e, Werner, G. H.: Note sur le Virus Herpétique Canin. Ann. Inst.
Past., 112, 802, (1967).

Schwartz, W. L. and Martin, W. D.: Canine Herpes Virus Infection of
Puppies. V.M.jSac., 61, 1171, (1966).

Stewart, S. E., Ferreira, J. D., Lovelace, E., L a n d o n, E., Stock, N.:
Herpes-like Virus Isolated from Neonatal and Fetal Dogs. Science, 148, 1341,
(1965)

Wright, N. G., C o r n w e 1 1, H. J. C.: Experimental Herpes Virus Infection in
Young Puppies. Res. vet. Sci., 9, 295, (1968).

Wright, N. G., G o r n w e 1 1, H. J. C.: The susceptibility of Six Week Old Pup-
pies to Canine Herpes Virus. /. Small An. Pract., 10, 669, (1970).

Nederland hanteert sinds het begin van deze eeuw voedernormen gebaseerd op
onderzoekingen van de Duitser Kellner.

Het Centraal Veevoederbureau publiceerde de laatste jaren een z.g. grote tabel met
zeer uitvoerige cijfers en een kleine tabel voor de praktische veehouderij, die ook bij
het landbouwonderwijs in gebruik is.

In de dit jaar gepubliceerde nieuwe tabel zijn voor vele produkten voor rundvee
de cijfers t.a.v. zetmeelwaarde veranderd. Deze veranderingen zijn gebaseerd op
onderzoek dat in Rostock werd verricht. De omrekeningsfaktor voor verteerbaar vet
in oliehoudende voedermiddelen werd van 2,12 tot 2,41 gebracht op 3. De vee-
houders kunnen er t.a.v. de aankoopprijzen rekening mee houden. Voor varkens en
pluimvee worden aparte tabellen gemaakt waar de referent S. de Jong nader op
terugkomt.

Enkele proeven betreffende het sprayen, respek-
tievelijk het dippen van de spenen van koeien

1. De middelen, waarin glycerine opgelost was, bleken een duidelijke werking te
hebben ten aanzien van de verbetering van de konditie van de huid en de
handhaving van deze verbetering.

2. In verband met het veelvuldig voorkomen van omgestulpte slotgaten na het
machinaal melken, moet aangenomen worden dat een goede desinfektie, direkt
na het melken, voordelen biedt.

3. De spraymethode wordt uit hygiënisch oogpunt geprefereerd boven de dip-
methode. De dipmethode heeft als voordeel dat het gehele huidoppervlak van
de speen met de dipvloeistof in aanraking komt.

4. De veehouders geven de voorkeur aan de spray- respectievelijk dipmiddelen
boven het gebruik van uierzalf of vaseline.

Op een 38-tal melkveebedrijven werden 3 middelen beproefd, waarmee
de spenen van een aantal koeien werden gesprayed, respektievelijk gedipt.
Het doel van deze behandeling was vooral om de konditie van de speenhuid
optimaal te krijgen enjof te houden. Deze behandeling werd hoofdzakelijk
gezien als een preventief middel ten aanzien van mastitis. Enkele van deze
middelen bevatten een desinfectans, naast de glycerine, bedoeld als kosme-
tisch middel.

3. water met glycerine en chloramine³) (respectievelijk 800 ml, 200
ml en 5 g);

1 J. M. V. d. Laar en H. J. C. Verberne; melkwinningsadviseurs, verbonden aan
de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant, Molenwijkseweg 48,
Boxtel.

2 Dr. F. H. J. Jaartsveld, dierenarts, verbonden aan de Gezondheidsdienst voor
Dieren in Noord-Brabant.

3 In glycerine oplossing wordt chloramine ondeed, bij hibitane is dit niet vast-
gesteld.

4 Van jodophor waren slechts enkele monsters beschikbaar.
Geaccepteerd voor publikatie op 27 november 1970.

Het jodophor beoogt uitsluitend desinfektie van de speenhuid.
Op elk bedrijf werd geadviseerd de helft van het aantal koeien te behande-
len en wel tweemaal per dag direkt na het melken. Het aantal bedrijven en
het aantal behandelde en niet behandelde koeien wordt in de volgende tabel
aangegeven.

Uit de bovenstaande tabel blijkt, dat ongeveer 2/3 van het aantal koeien
werd behandeld. Op alle bedrijven had de behandeling plaats bij de over-
gang van de stalperiode naar de weideperiode in 1970.
Het begin van de behandeling varieerde per bedrijf vanaf 3 maanden tot
14 dagen vóór het einde van de stalperiode. De betreffende bedrijven
werden regelmatig bezocht. Voor het sprayen van de spenen werd een
bloemenspuit gebruikt, die per keer ongeveer 0,5 tot 1 ml vloeistof verne-
velt. (foto 1). Voor het dippen van de spenen werden plasdc bekertjes ge-
bruikt met een inhoud van ± 200 ml (foto 2). Het oordeel van de vee-
houders is weergegeven in de volgende tabel.

In 30 van de 38 gevallen was de algemene indruk van de veehouders zonder
meer gunstig. In deze gevallen voelden de spenen van de behandelde dieren
volgens de veehouders soepeler aan dan die van de niet behandelde dieren.
Er werd een gunstige werking ondervonden ter voorkoming en genezing
van schrale spenen. Unaniem werd deze methode geprefereerd boven het
gebruik van speenzalf. Bij een 10-tal koeien werden - ondanks deze be-
handeling - de spenen toch met spenenzalf behandeld. Het waren dieren
met een hoge produktie, waarbij speciaal de voorste spenen verschijnselen
van schraalheid vertoonden. Enkele veehouders merkten op dat de behan-
delde koeien tijdens het melken rustiger waren dan de niet behandelde.

Op 26 van de 38 bedrijven werd door ons een gunstige werking van het
sprayen of dippen vastgesteld ten opzichte van de niet behandelde kwartie-
ren. Bij de kontrole op deze bedrijven is gebleken, dat het sprayen of dippen
als een gemakkelijk uitvoerbare methode kan worden gezien en gemakkelijk
in de methodiek van het machinaal melken kan worden ingepast. Uit hy-
giënisch oogpunt verdient de spray-methode de voorkeur boven de dip-
methode.

Het desinfekterend vermogen van de eerste 4 dipvloeistoffen werd als volgt
bepaald: Om de praktijk van huisdesinfektie zoveel mogelijk te benaderen,
werd een vinger op een bloedplaat uitgestreken. Vervolgens werd deze
gedurende 2 a 3 sekonden in de te onderzoeken vloeistof gedompeld. Dan
werd de vloeistof zoveel mogelijk van de vinger verwijderd door deze er
af te slaan, zonder dat de vinger met iets in aanraking kwam. Daarna (± 3
minuten) werd deze vinger opnieuw op een bloedplaat uitgestreken.
De blocdplaten werden gedurende 48 uren bebroed bij 37°C en de groei
werd uitgedrukt in -f tekens: -|—= veel groei; -j- = matige groei; ± =
geringe groei; — = geen groei.

Bij de kontrole werd in plaats van het desinfektans, steriele fysiologische
NaCl gebruikt.

Uit deze proef volgt, dat zowel het middel No. 3 (water glycerine
chloramine) als het middel No. 4 (water -(- glycerine hibitane) een
duidelijk desinfekterende werking heeft ten opzichte van de kontrole. De
desinfekterende werking van No. 1 (water glycerine) en No. 2 (water
glycerine spiritus) is gering.

Hoewel de desinfektie van de spenen ons niet als voornaamste doel voor
c^en stond, lijkt het - algemeen hygiënisch geredeneerd - gewenst de spenen
vlak na het melken ook te desinfekteren. Speciaal in die gevallen, waarbij
omstulpingen van de slotgaten na het melken voorkomen, is een desinfektie,
direkt na het melken, mogelijk zinvol.

Per speen wordt 0,5 tot 1 ml vloeistof bij het sprayen gebruikt, dus per dag
2 ml per speen; totaal 8 ml per koe per dag. Met één liter oplossing kunnen
dus 25 koeien gedurende 5 dagen behandeld worden.

A number of simple experiments was carried out in order to develop a method
by which to ensure an optimum condition of the skin of the teats and prevent
mastitis. The results obtained led to the following conclusions.

(1) Those agents in which glycerin was dissolved, were found to be markedly
effective in improving the condition of the skin and in maintaining this improve-
ment.

(2) In view of the fact that machine-milking is frequently followed by eversion
of the external orifice of the teat, adequate disinfection immediately after milking
must be assumed to offer advantages.

(3) From the point of view of hygiene, spraying procedures are preferred to
dipping. Dipping has the advantage that the entire surface of the teat comes into
contact with the solution used as a teat-dip.

(4) Stock-owners prefer spraying or dipping agents to applying udder ointment or
vaseline.

Infecties met brucellabacteriën (maltakoorts, ziekte van Bang) zijn in Nederland
zeldzaam. Als beste behandeling wordt de combinatie van streptomycine met tetra-
cycline opgegeven. Er zijn nu enkele mededelingen over de gunstige werking van
tremethoprim en Sulfamethoxazol bij acute brucellose.

Lal e.a. (1970) behandelden vier patiënten: bij drie verdwenen de symptomen,
de titers van de serologische reacties daalden en er volgden ook geen recidieven;
althans één patiënt werd langer dan een jaar gevolgd. Bij de eerste patiënt mislukte
de behandeling en ontstond een chronische brucellosce, volgens de schrijvers doordat
de bacteriestam ongevoelig was geworden voor trimethoprim. .\\ls behandelings-
schema bevelen zij aan: drie kuren van vier weken met een dosering van 2 maal
2 tabletten per dag, met een interval van vier weken.Een tablet bevat 80 mg trime-
thoprim en 400 mg Sulfamethoxazol.

Farid e.a. (1970) beschreven eveneens een goed gevolg van de behandeling met
trimethoprim-sulfamethoxazol bij twee lijders aan sepsis door Br. abortus resp. Br.
melitensis.

De gunstige invloed van trimethoprim zou vooral berusten op de intracellulaire
werking.

TEPELSPRAY MET VERSCHILLENDE MIDDELEN, IN DE PRAKTIJK VAN
DE MASTITISBESTRIJDING

In mijn artikel over de droogzettherapie (pag. 771, ajl. 15, Tijdschr. Diergeneesk.,
(1970) noemde ik, in het kader van de preventie, het vernevelen direkt na het
melken van een chloorhexidine (hibitane) oplossing tegen het slotgat en omgeving,
met gebruikmaking van een eenvoudige bloemenspuit (Jet-spray). Begin 1969 gaf
ik de Overijsselse dierenartsen het recept door, omdat in de beproeving ervan op 12
praktijkbedrijven en de proefboerderij Heino, op deze laatste in een splitsample proef,
de baktericide werking bijzonder goed bleek te zijn en ruim 10% minder geïnfek-
teerde kwartieren optraden op de proefbedrijven in vergelijking met de controle-
bedrijven.

De samenstelling is als volgt: 600 ml brandspiritus, 180 ml aqua dest., 20 ml van
een 20% hibitane oplossing (chloorhexidine in gluconaatvorm) en 200 ml glycerine.
De baktericide werking werd in de winter van \'68-\'69 op de proefboerderij te Heino
getest. Van de behandelde speentoppen werden rechtstreekse afdrukken gemaakt op
een bloedagarbodem. Van de 56 speentoppen waren 52 na een half uur nog negatief,
na een uur waren dit nog 40.

Inmiddels is een nieuw preparaat gelanceerd, samengesteld uit 800 ml HaO, 5 g
chloramine en 200 ml glycerine, (intern rapport, Jaartsveld).

Omdat een vrij massaal gebruik van tepelspray verwacht wordt kan de prijs een rol
gaan spelen en chloramine is goedkoper dan hibitane. Om deze reden werd van beide
preparaten in juni-juli van dit jaar (1970) de baktericide werking door middel van
speenafdrukken bepaald. Met elk preparaat werden 20 spenen behandeld. In totaal
werden bij de hibintanegroep /a uur na de behandeling 10 koloniën geteld, bij de
chloraminegroep 290. Eén uur na de behandeling werden resp. 18 en 309 koloniën
geteld, waarbij vermeld moet worden dat één koe uit de chloraminegroep toen ze
wou gaan liggen, opgejaagd is.

Schakelen wij deze koe in beide controles uit, dan waren de aantallen (van 16 kwar-
tieren) 235 en 121, wat zou kunnen wijzen op een langzame werking van de
chloramineoplossing.

De bedoeling van de tepelspray, resp. tepeldip is een hoog percentage van de met
het melken overgebrachte bakteriën, waaronder meestal een aantal potentiële mastitis-
verwekkers, te doden; in Engelse proeven is waarschijnlijk gemaakt dat voor een
invasie in de uier het aantal aanwezige bakteriën zeer belangrijk is. Verwacht mag
worden dat een opeenhoping van bakteriën rond en in het slotgat, kort na het mel-
ken, grote risico\'s meebrengt; een snelle doding is een eerste vereiste.
In het licht van het „hygiënisch" denken lijkt hibitane voorhands een beter geëigend
middel als tepeldesinfektans dan chloramine, de mogelijke aantasting door chloramine
van eventuele metaaldelen van de vernevelaar buiten beschouwing gelaten.
Om een indruk te krijgen hoe de werking in de praktijk was, werden beide prepa-
raten 6 weken gebruikt op een bedrijf van 40 melkkoeien. Elke melker gebruikte
één preparaat en molk steeds zijn eigen dieren.

Bij onze controles bleek niet veel verschil in soepelheid van de speenhuid; de eigenaar
sprak zijn voorkeur uit voor de hibitane-spray omdat zich in de chloraminegroep bij
één dier ruwe spenen voordeden, 1 dier een zomerspeen kreeg en zich bij een vaars
in 1 kwartier een klinische mastitis manifesteerde. Deze gegevens kunnen echter heel
wel op toevalsfaktoren berusten, temeer daar het ontstaan van zomerspenen naar
onze ervaring niet voldoende door hibitanespray van speentoppen is te corrigeren.
De meeste veehouders betrekken een groter deel van de speen in de behandeling
dan strikt noodzakelijk wordt geacht, dit verklaart wel dat bij beide preparaten
ruwe spenen door het glycerinebestanddeel worden tegengegaan.

H alii well, W. H.: Epileptiform fits in falcons. Hauik Chalk, 7, (2J, 42, (1969).
Twee gevallen van tetanic, bij een slechtvalk en een prairievalk, worden beschreven:
achterovervallen vanaf de zitplaats, opisthotonus, ongecoördineerde bewegingen,
soms tonisch-klonische krampen gedurende 2-3 minuten of korter, gevolgd door
herstel, waarbij de vogels wat geëxciteerd leken.

De slechtvalk had een normaal vluchtseizoen en een ongestoorde muit (= rui-
periode) achter de rug. De aanvallen traden enkele maanden na het begin van het
nieuwe vluchtseizoen op. (Er wordt dan beperkter gevoerd dan in de muit. Ref.)
De prairievalk ontsnapte aan het eind van een vluchtseizoen waarin hij matig ge-
bruikt was en werd een week hierna weer ingevangen. Direct hierna begonnen de
aanvallen.

Beide gevallen genazen na toediening van 125 mg Primidone per 24 uur gedurende
1 week, daarna geleidelijk verminderd gedurende 3 weken.

Schrijver acht dit een goed middel om convulsies te genezen en ze onder controle
te houden, terwijl dieet en milieuomstandigheden weer gecorrigeerd worden.
(Uit praktijkgevallen en uit literatuur is mij bekend dat injecties met calciumgluco-
naat goed voldoen. Ref.)

Prescott, W. F.: Mycotic respiratory infections in raptors. Hawk Chalk, 7, (2).
44, (1969).

Schrijver stelde de waarschijnlijkheidsdiagnose Aspergillose van de luchtzakken bij
een geervalk en een haviktarsel (= J\').

Klinisch was de diagnose niet te stellen daar de symptomen verre van specifiek
waren: afnemende eetlust, verval van krachten, snelle vermagering, thoraxauscultatie
normaal.

Ook het laboratoriumonderzoek bood geen houvast: B.O. bloed negatief; telling nor-
maal, behalve leukocytose (± 100.000 per mm»); B.O. keeluitstrijkje op bloedagar;
normale mengcultuur; PPLO-cultuur uit de mond negatief, schimmelcultuur uit de
mond op Sabouraud\'s agar negatief, faecesonderzoek negatief.

De waarschijnlijkheidsdiagnose werd gesteld per exclusionem en bij de geervalk op
grond van de sectie van een reeds gestorven vogel.

Beide roofvogels genazen na intraveneuze injectie van 0,75 mg/kg Amphotericin-B
(5 mg/ml) om de andere dag( 4-5 maal in totaal. (Fungizone intravenous, Squibb.).
Ze werden „gestopt". (= geforceerd gevoerd om vochtbalans op peil tc houden.
Ref.)

Zanen, H. C.: Meningitis door Lancefield groep R streptococci bij varkens-
slachters; een zoönose. Ned. Tijdschr. Geneesk., 114, (40), (1970).
Bij varkens werden tot 1957 de Lancefieldgroepen B, G, D, E, G, H, L, N en P ge-
ïsoleerd. Door de Moor (R.I.V. Utrecht) werden .gedetermineerd de groepen R,
S en T in 1957.

De hemolytische streptococcusgroep Lancefield R geeft bij enkele maanden oude
varkens peritonitis, pericarditis, arthritis, periorchitis, meningo-encephalitis, pneu-

monie en sepsis. Bij andere diersoorten werd deze door korte ketens van coccobacilli
gekenmerkte streptococcus nog niet geïsoleerd.

In 1968 werd deze Lancefield R streptococcus in Denemarken 3x gevonden bij
mensen met meningitis, waarbij er 1 stierf door sepsis.

Door de auteur werd deze streptococcus geïsoleerd uit de liquor en het bloed van
2 patiënten met meningitis. Het ene geval betrof een varkensslachter en het andere
een varkensfokker. Beiden herstelden na penicillinetherapie.

Schrijver stelt dat het een beroepsziekte betreft met de kenmerken van een zoönose.

Caoel-Edwards, M.: Foot- and mouthdisease in the brown rat. J. Comp.
Path., 80, 543, (1970).

Bruine ratten waren alleen intradermaal met mond- en klauwzeer te besmetten. Ter
plaatse van de intradermale infectie ontwikkelden zich blaartjes.
Het virus was maandenlang aan te tonen in de excreta, evenals bij ratten die per
os of door contact waren besmet en geen klinische verschijnselen hadden vertoond.
Deze langdurige virusexcretie is van belang voor de praktijk, daar een rat zich per
os met besmet voer of met afgestoten blaarmateriaal kan besmetten. Het virus kan in
de tractus intestinalis verblijven zonder antilichamen op te wekken en gedurende
lange tijd worden uitgescheiden.

Daar ratten soms grote afstanden afleggen, b.v. als zij daartoe worden gedwongen
door bestrijdingsmaatregelen op een mond- en klauwzeerbedrijf, kunnen zij een be-
langrijke rol vervullen bij de verspreiding C. A. van Dorssen.

I. S a 1 i s b u r y, R. M.: Mortality in lambs and cattle following the administra-
tion of phenotbiazine. 1. Field cases. N.Z. vet. }., 17, 187, (1969).
II. S a 1 i s b u r y, R. M., Mcintosh, 1. G. and S ta p 1 e s, E. L. J.: Mortality
in lambs and cattle following the administration of phenotbiazine. 2. Labora-
tory Investigation. N.Z. vet. ]., 17, 227, (1969).

1. In de jaren 1955-1962 werd in Nieuw-Zeeland vele malen melding gemaakt
van sterfte onder lammeren (mortaliteit 1-17%) en rundvee na toediening van
phenotbiazine. Bij onderzoek naar de geografische verspreiding bleek, dat de
sterfte voorkwam in gebieden met weinig neerslag, vooral in de zomermaanden
met warm en droog weer.

Bij klinisch onderzoek vóór de phenothiazinebehandeling, had het merendeel
der lammeren een uitstekende conditie. De, na behandeling, aangetaste dieren
waren sloom, dorstig en overgevoelig voor licht. De ureumgehalten in het bloed
waren sterk gestegen.

Bij post-mortaal onderzoek van de acuut vergiftigde dieren waren de voor-
naamste bevindingen: debydratie (o.a. in,gedroogde pensinhoud) en nierlaesies
(gezwollen en oedemateuze nieren met coagulatienecrose van de mergpapillen).
Icterus en oedeem rond de nieren werd gevonden bij de subacuut gestorven
dieren. Bij microscopisch onderzoek van de nieren werden leukocyteninfiltraties
en hydropische degeneratie van het tubulusepitheel waargenomen naast de coa-
gulatie necrose. Schrompelnieren (diffuse interstitiële nephritis, littekenvorming
in de mergpapillen, tubulaire veranderingen) waren de belangrijkste laesies in
gedode, chronisch aangetaste dieren.

Bij gestorven runderen werden nierlaesies gevonden die identiek bleken te z\'jn
aan die van lammeren. Verhoogde ureumgehaltes in het bloed werden niet
waargenomen.

II. In het tweede artikel wordt experimenteel onderzoek beschreven: commerciële
phenothiazinesuspensies gaven, zelfs bij tienvoudig verhoogde dosering, geen

schadelijke effecten onder normale omstandigheden. Een normale dosering
bleek soms echter al toxisch voor gedehydreerde lammeren: nierlaesies en uremie.
Dehydratie, resulterend in een grotere gevoeligheid voor phenothiazine, werd
gezien bij warm en droog weer in pas gespeende lammeren die gedurende enige
weken geen drinkwater kregen, zodat ze afhankelijk waren van het watergehalte
van het beschikbare gras.

De auteurs suggereren dat stasis van het bloed met als gevolg zuurstoftekort
de oorzaak zou zijn van de papillaire necrose.

Rüssel, H. A. und Schöberl, A.: Die Bleiablagerung in Rinderhaaren. Dtsch.
tierärztl. Wschr., 77, 517, (1970).

De afzetting en ophoping van b.v. arseen en thallium in de haren bij vergiftigingen
is bij de mens bekend. Door gedeelten van het haar apart te onderzoeken kan men
zelfs het opnamemoment van het vergift ongeveer berekenen.

Voor het normale (?) loodgehalte van runderharen wordt in de literatuur ± 6 p.p.m.
opgegeven.

De haren werden gereinigd met een 2% Gardinoloplossing, met gedestilleerd water
gewassen en luchtdroog gewogen.

Het onderzoek betrof runderen met chronische loodvergiftiging. Er werden 35 haar-
monsters, 25 levermonsters en 10 bloedmonsters onderzocht. Er was een hoogsignifi-
cante correlatie tussen het loodgehalte van haar en lever.

Loodgehalten in haar tot 12 p.p.m. correleren met levergehalten van minder dan 2
p.p.m. Loodgehalten in haar van meer dan 12 p.p.m. en bloedgehalten groter dan
0,5 p.p.m. wijzen op loodvergiftiging.

Het loodgehalte in de lever stijgt bij vergiftiging zeer snel. Hoge loodgehalten in
runderharen (> 12 p.p.m.) wijzen erop dat de opname gedurende minstens een half
jaar heeft plaats gehad.

Loodonderzoek in haren kan dus diagnostisch niet gebruikt worden bij acute lood-
vergiftiging, doch geeft alleen aan of een éénmalige of een langdurige opname in
het spel is.

HET GEBRUIK VAN EEN DRUKPLA.\\T BIJ EEN GECOMPLICEERDE
FRACTUUR VAN DE METATARSUS BIJ EEN VEULEN.

Johnson, J. H., M e r r i a m, J. G., B u r w a s h, W. A.: Compression plating of
a compound conuninuted metatarsal fracture in a foal. V.M.jSAC, 65, 341, (1970).
In dit artikel wordt een methode van operatieve fractuurbehandeling besproken,
waarbij men gebruik maakt van de z.g. drukplaten volgens de A.S.I.F. techniek
(Association for the Study of Internal Fixation system of orthopedic Instruments
and Implants).

De patiënt was een vier maanden oud Appaloosa veulen dat pas 24 uur na een
ongeval ter behandeling werd aangeboden.

Pogingen, na wondverzorging, om de fractuur te reponeren mislukten, waarna be-
sloten werd tot operatieve behandeling met behulp van drukplaten. Alvorens hiertoe
over te gaan werd het veulen gedurende 7 dagen met antibiotica behandeld, hierna
werd op de gecompliceerde fractuur van mt. 2, 3 en 4 onder totale anesthesie een
plaat geschroefd, waarna het been in een spalkverband werd gezet wat regelmatig
verwisseld werd.

Na 49 dagen zaten de fractuurstukken aan elkaar, 6 maanden na de operatie was
de patiënt geheel genezen.

Matschulla t, G.: Traumatische Indigestion beim Schaf. Prakt. Tierarzt., 51,
322, (1970).

Omdat de traumatische reticulitis bij het schaap slechts zelden voorkomt, in tegen-
stelling tot het voorkomen ervan bij het rund, wordt een geval van traumatische
reticulitis bij het schaap beschreven.

Bij het schaap zou vaker een alimentaire indigestie voorkomen, zoals: pensacidose,
pensalkalose en schuimtympanie. De klinische en patholoog-anatomische bevindingen
zijn identiek aan die bij het rund. De reden voor het minder voorkomen van trau-
matische reticulitis bij het schaap in verhouding tot het voorkomen ervan bij het
rund ziet de auteur niet in anatomische en fysiologische verhoudingen van de voor-
magen en ook niet in de voeding en wijze van houden, maar wel in de manier van
opname van het voedsel. Het lippenspel tijdens de voedselopname zou het schaap
vrijwaren van „scherp".

W e i g t, U.: Sproszpilzveruntreinigte Antibiotika als Ursache für Hefemastitiden.
Dtsch. tierärztl. Wschr., 77, 538, (1970).

In de literatuur bestaan zeer veel publikaties over infekties met schimmels en gisten
als complicatie na antibioticabehandelingen. Deze mikro-organismen komen als sapro-
fyten voor op de huid en de genitaliën, in de darmtractus en in de luchtwegen. Door
het normale afweersysteem van het lichaam worden zelfs vrij grote hoeveelheden
nog snel geëlimineerd. Of het altijd de antibiotica zijn die dit afweersysteem onwerk-
zaam maken is, gezien het enorm grote gebruik hiervan, niet aannemelijk.
Door auteur werden in 5 jaar tijd van 94 runderen met 130 aangetaste kwartieren
nadere gegevens verzameld in de kliniek.

48 dieren hiervan hadden reeds bij opname een door gisten veroorzaakte mastitis
(groep A) en 38 dieren kregen in de kliniek een gist-mastitis. Van 8 dieren was het
moment van infektie niet duidelijk. De groep .\\ was over het gehele jaar gelijkmatig
verdeeld, terwijl de groep B (kliniekgevallen) meestal groepsgewijs optraden in en-
kele maanden (endemische periode).

Alle patiënten uit de laatste groep waren met hetzelfde antibioticumpreparaat be-
handeld en het betrof alleen runderen die wegens speenverwondingen of speen-
verstoppingen chirurgisch behandeld waren en daarna enkele malen nabehandeld
met antibiotica.

De giststammen uit groep waren van zeer verschillende soort, terwijl de stammen
uil groep B in een „endemische periode" steeds van dezelfde soort waren.
Proeven toonden aan dat runderen intramammair alléén besmet kunnen worden door
een zeer hoge dosering gisten. Gist-mastitis kon nooit opgewekt worden door be-
sproeiing van spenen en ligstro met gisten. Nooit werd overdracht op buurtkoeicn
of op andere kwartieren waargenomen bij een rund met gist-mastitis. Uit aange-
broken flesjes of Injektoren met antibiotikum die gebruikt waren bij de behandeling
van de naderhand aan gist-mastitis lijdende runderen werden grote hoeveelheden
gistcellen gekweekt.

Daarna werd overgegaan tot onderzoek van ongebruikte flesjes, zowel betrokken van
de desbetreffende dierenarts als van de desbetreffende firma\'s (waterige penicilline-
streptomycine-oplossing) waarbij in ruim de helft van de flesjes een Candidasoort
gekweekt werd.

Er werden 20.000-350.000 gistcellen per ml aangetroffen. Steeds in bepaalde charges,
waardoor ook de endemische perioden in de kliniek verklaard konden worden.
.Aangezien schimmels en gisten in penicilline-streptomycinepreparaten van verschil-

lende firma\'s in de originele verpakkingen aangetroffen werden, adviseert auteur bij
het produktieproces van deze antibiotica hierop scherp te letten en alléén streng
gecontroleerde preparaten in de handel te brengen.

.Andbiotica kunnen dus niet alleen secundair doch ook primair een rol spelen bij de
aetiologie van door gisten (evt. schimmels) veroorzaakte mastitiden.

C o r d y, D. R. and W i n d, A 1 i d a P.: Transverse Fracture of the Proximal Hu-
meral Articular Cartilage in Dogs. (So-called Osteochondritis Dissecans). Path. Vet.,
6, 424, (1969).

In dit artikel wordt een aandoening besproken die speciaal bij jonge honden, meestal
van 4 tot 8 maanden, van de grotere rassen voorkomt. Vooral de reuen zijn nogal
eens aangetast.

Men dacht aanvankelijk dat dit eenzelfde ziekte was als de osteochondritis dissecans
van de mens, waarbij een fractuur optreedt van necrotisch subchondraal been. Bij
deze honden is echter gebleken dat het een dwarslaesie is van het proximale humerus-
gewrichtskraakbeen op de overgang van niet verkalkt naar verkalkt kraakbeen.
29 klinische gevallen zijn onderzocht. De dieren vertonen schouderverlammingen
waarbij een verkorting optreedt van de voorwaartse beweging. De daarbij betrok-
ken spieren zijn vaak atrofisch. Een enkele keer vermeldt de anamnese een trauma.
In vijf van de gevallen is de aandoening, klinisch, beiderzijds gevonden. Bij het
röntgenologisch onderzoek is echter gebleken dat 23 dieren deze veranderingen
beiderzijds hadden. Drie keer zijn er in één nest verscheidene gevallen aangetroffen.
Bij het pathologisch onderzoek zijn er kleine kraakbeenfragmenten in de gewrichts-
holte gevonden, ongeveer 1-2 cm doorsnede en maximaal 2 mm dik. De gewrichts-
vlakte is glad, het distale oppervlak (dus in de diepte gelegen) daarentegen on-
regelmatig. Microscopisch bestaat dit sequester voornamelijk uit levend, niet ver-
kalkt, gewrichtskraakbeen, ongeveer twee keer zo dik als normaal, meer in de diepte
liggen kleine gebieden met verkalkt kraakbeen. Necrotisch been is er in het se-
quester niet gevonden, wel in twee gevallen levend been.

De bodem van het defect zelf vertoont een onregelmatig oppervlak, met hier en
daar doorschijnende knobbeltjes. Sorns zijn er gedeeltelijk vastzittende fragmenten
aanwezig. De oppervlakkige laag van het defect bestaat microscopisch uit pre-
exsistent verkalkt kraakbeen (gele fluorescentie met tetracycline), verder bind-
weefsel en fibreus kraakbeen. Een enkele keer komen beentrabekels tot aan de
oppervlakte van het defect. Hieronder ligt een laag van been en mergholten. Ver-
spreid hierin liggen noduli van primitief kraakbeen.

Wat betreft de aetiologie wordt gedacht aan een combinatie van een lokale gevoe-
ligheid als gevolg van een vertraging van bcenontwikkeling en een uiteindelijk in-
werkend trauma. Mogelijk dat deze vertraging in beengroei bij de grote rassen op
een genetische basis berust. Men heeft één pup gevonden die eerst röntgenologisch
positief was, maar na twee maanden negatief werd, precies de tijd voor een vol-
ledige verbening.

Het feit dat juist mannelijke dieren worden aangetast ligt misschien aan hun iets
snellere groei.

Spradbrow, P. B., M a r 1 e y, J., P o r t a s e n, B. and Burgess, G.: The
isolation of mycoplasmas from cats with respiratory disease. Austr. vet. J., 46,
109, (1970).

Schrijvers onderzochten materiaal van 59 katten met respiratoische infecties op
mycoplasma. Deze werden geïsoleerd uit 8 tampons uit de neus, een tampon uit de
mond en twee van de tonsillen, maar niet van de conjunctiva.

Daarentegen heeft Cello (1957, 1967) ooginfecties met P.P.L.O. aangetoond
die hij beschouwt als secundair t.o.v. Bedsonia agentia.

De pathogeniteit van de door eerstgenoemde schrijvers geïsoleerde stammen is door
hen niet verder onderzocht.

S a b e c, D. und Schröder, J.: Futterbeschaffenheit und Vorkommen von
Magengeschwüren beim Schwein. Dtsch. tierärztl. Wschr., 77, 532, (1970).
De oesophagastrische zweer van het varken is in Amerika en in vele Europese
landen beschreven, fn Frankrijk en Joegoslavië worden zelfs tot 10% sterfgevallen
opgegeven in varkensmesterijen. De aetiologie is nog niet geheel duidelijk. Door
het voer veroorzaakte stofwisselingsstoornissen zouden samen met stressfaktoren
in de dicht met varkens bezette bedrijven een rol spelen. Ook de graansoort en de
vorm waarin het voedsel is verwerkt zou van belang zijn. Hoe hoger het percen-
tage fijne partikels in het mengsel, des te vaker zou de ziekte optreden.
Door auteurs werden van 2 bedrijven resp. met 160 en 45 mestvarkens na slachting
de slijmvliesveranderingen bij de maagingang nagegaan.

Gevoerd werd 82% gerst, 8,1% soja, 8,1% vismeel en 1,8% mineralen aan beide
bedrijven. Voor het ene bedrijf was het meel met een hamermolen en voor het
andere bedrijf met molenstenen gemalen.

Het meel, bereid in de hamermolen, bevatte veel meer fijne meelachtige bestand-
delen en juist in deze groep werden de meeste maagafwijkingen en subklinische maag-
zweren gevonden.

Volgens de auteurs ligt de kritische grens der meelpartikeltjes bij Imm doorsnede.
Wanneer een hoog percentage meelpartikels hier beneden ligt (> 50%?) treden er
maagslijmvliesbeschadigingen op en subklinische maagzweren. Tot 50 kg gewicht
hadden maagerosies en -zweren een iets ongunstige invloed op de groei, van 50-80
kg gewicht groeide deze groep echter iets beter. Mesten speciaal boven 80 kg werd
ongunstig beïnvloed door maagerosies en -zweren.

Het feit dat in de gewicht.sgroep van 50-80 kg de dieren met maagerosies en -zweren
een betere groei te zien gaven verklaren de auteurs hierdoor, dat waarschijnlijk snel
groeiende dieren eerder maagzweervorming krijgen dan minder goede produktie-
dieren.

Blijkens het voorwoord is dit boekje (164 pagina\'s) bedoeld voor veterinairen en
landbouwkundigen.

Het moet beschouwd worden als een poging tot een handleiding voor de beoordeling
van stalklimaat en management met betrekking tot landbouwhuisdieren.
De titels van de hoofdstukken geven een indruk omtrent de inhoud.

De gehele materie wordt betrekkelijk eenvoudig en hier en daar onvolledig be-
handeld.

Hoewel het boekje niet als een leerboek bedoeld is, wordt toch een discussie omtrent
de waarde en nauwkeurigheid van de verschillende criteria en methodieken gemist.
Het is echter in zoverre waardevol dat er verscheidene methodieken worden aange-
geven en dat er vrij veel kengetallen en rekenvoorbeelden zijn opgenomen.
Als zodanig kan het een nuttige aanvulling zijn op andere informaUebronnen.

De grote kunst van Wouter Slob bestaat daarin, ons telkens nieuwe boeken over
het paardrijden voor te schotelen, die natuurlijk zo hier en daar onderlinge raak-
punten vertonen, maar slechts zelden in herhaling vervallen. Het thans verschenen
werk is een lijvig boekwerk van 240 bladzijden geworden, met een benijdenswaar-
dige literatuurlijst achterin en bij sommige hoofdstukken ook nog verwijzingen en
noten naar niet in de lijst genoemde publikaties. Hoe bestaat het, dat iemand tijd
heeft gevonden om zoveel te lezen, zoveel te schrijven en dan nog zoveel praktische
ervaring op te doen.

Toch is het wel heel typisch, wij wezen er meer op, dat die kleine gedeelten veelal
het meest waardevol zijn, waar Slob voorzichtig zelf van achter de coulissen te voor-
schijn treedt, in plaats van soms tastend na te vertellen. Overigens kan gezegd wor-
den, dat dit boek de meest uiteenlopende onderwerpen op begrijpelijke wijze voor
belangstellende leken behandelt, waartoe instructieve tekeningen van Veronica van
Vliet en tal van foto\'s bijdragen.

De Redaktie sta mij toe ook aan dit boek enkele detail-opmerkingen te verbinden.
Bladz. 23, 25, 27 en 29 geven 4 afbeeldingen die bedoeld zijn even zoveel Oude
Meesters weer te geven. Al kan men aan een getekende afbeelding niet die waarde
toekennen als aan een foto, toch bestaat er een verschil tussen een door een kunste-
naar getekend portret en een foutieve afbeelding. De afbeelding van William Caven-
dish, Duke of Newcastle, is blijkbaar ontleend aan een illustratie van een herdruk
van zijn werk, want de afgebeelde figuur heeft geen snor en draagt een driekante
steek, terwijl hij door Abraham van Diepenbecke in zijn eigen boek steeds is afge-
beeld met de hoed met pluimen (eerste helft 17e eeuw).

De Hertog van Newcastle is de figuur te voet, midden op de afbeelding op bladz.
215; en Diepenbeeke heeft hem daar in de oorspronkelijke folio-editie zo fotografisch
juist geportretteerd, dat zijn persoon van eigenwijze en malle kwast, die uit zijn
■schifturen duidelijk blijkt, hier ondanks alle eerbied voor „Monsieur le Marquis"
uitkomt. Frederico Griso is waarschijnlijk door iemand, 19e of 20e eeuw, nagetekend
van een illustratie uit een latere oude herdruk van zijn boek waaruit ik alleen
reproducties ken (zie o.a. Podhas j ky; Triumph der Lippizaner). Het 16e eeuwse
Ordini di Cavalcare is ongeïllustreerd.

De figuur, die als Antoine de Pulvinel is afgebeeld, is in werkelijkheid César Auguste
de Bellegarde, Grand Écuyer de France (voor mensen met jongere ogen dan die van
de heer Slob en mij nog in de linker bovenhoek zien).

.Aardige bijzonderheid: deze reproduktie is niet naar de oorspronkelijke gravure van
De Pas (en wel De Pas Jr., de enige afbeelding in Pluvinel\'s boek, die Crispijn de
Pas (uit .Arnemuiden) niet zelf graveerde), maar is een copie van de Duitse graveur
Merian, die in Duitse uitgaven de illustraties van achtergronden met stadsgezichten
van Parijs voorzag. De naam combinatie „De la Baume Pluvinel" is pas aange-
nomen door de kinderen van een nicht van Pluvinel, die De la Baume heetten,
toen de naam in de mannelijke lijn verloren dreigde te gaan. (Mennessier de
la Lance; Essai de bibliographie hippique. Paris 1917.)

Ook de figuur van François Robicfion de la Guérinière stelt niet hem voor, maar
zijn leerling, „Mr. Ie Comte de St. Aïgnon". Het is ook niet de oorspronkelijke
gravure van Charles Parrocel maar een getekende copie, waarschijnlijk van dezelfde
hand als het plaatje van Grisoni. Guérinière is de figuur te voet die tegenwoordig
op de omslag van het Blauwe boekje Dressuurproeven staat, met de halflange Bahn-
peitsche in de hand. In de quarto-editie van zijn boek is verder een goed portret
op oudere leeftijd (gereproduceerd Tijdschr. Diergeneesk., 91, 1694 (1966)).
Een pelgrimstocht naar Biltstraat 172 om de werken der Oude Meesters persoonlijk
in handen te mogen nemen, had hier veel narigheid bespaard. Ook onder de col-
lega\'s is deze voor Nederland unieke collectie te weinig bekend.
Bladz. 27: de indruk wordt gewekt, dat Stensbeck, Lörke en Watjen circusmensen
zouden zijn geweest. Dit is niet juist, wel waren het burgerinstructeurs toen zij in
de 30er jaren aan de militaire Kavallerie Schule te Hannover werkten; overigens
was Lörke zijn carrière begonnen als beroeps-onderofficier.

Bladz. 37: Wouter Slob vergeet (of negeert?) nog steeds de N.B.V.R., als hij orga-
nisaties noemt met eigen wedstrijdreglementen enz. Toch zal hij juist in die kringen,
mee dan bij de Landelijken, zijn kapitaalkrachtige lezerskring hebben opgebouwd.
Ook op bladz. 73 voelt hij zich nog zoveel oud-militair en oud-landelijke ruiter dat
hij in de 2e kolom onderaan, een sneer meent te moeten weggeven over de „burgers"
waarvan „anderen (......) helemaal nergens lid van (zijn) en alleen maar inge-
schreven bij de Ned. Hippische Sportbond teneinde aan allerlei wedstrijden onder
de voorschriften daarvan te kunnen deelnemen". „Veelal is de opleiding van deze
wedstrijdmaniakken, zou men geneigd zijn te zeggen, gering", enz.
Hierover kan men zich niet anders dan oprecht boos maken. Blijkbaar beseft de
heer Slob onvoldoende dat men voor zijn ± ƒ 75,- jaarlijks aan de Hippische Sport-
bond automatisch alleen in Rijpaarden mag uitkomen en verder, zowel wat dressuur
als springen betreft, als debutant onder een zo strenge promotie en degradatie-
regeling valt (die zich afspeelt buiten de eigenlijke concoursterreinen), dat het hard
werken is geblazen om zelfs maar te mogen deelnemen aan wedstrijden in een
morgenprogramma van een C.H., zodat maniakken zonder behoorlijke grondslagen
in het algemeen wel gauw ontmoedigd zullen zijn.

Bladz. 44: Dat de hulpen in het algemeen geen fysiologisch-anatomische basis heb-
ben geloof ik niet en verwijs o.a. ook naar het aan de heer Slob bekende boek van
collega Udo Bürger „Vollendete Reitkunst", door Slob echter in dit verband niet
geciteerd.

Bladz. 51: met waardering vermelden wij de uitslag der „moeilijke" Duitse termen;
trouwens de hele rubriek uitdrukkingen en begrippen op p. 39 t/m 53 is zeer nuttig.
Bladz. 61: met instemming onderstrepen wij, dat de bedoeling is, dat een dressuur-
paard zich mooi maakt.

Bladz. 101: met lof voor het hoofdstuk over de zadels en dat over de bitten zij
opgemerkt dat ongebroken trensen, m.a.w. rechte snaffels, in feite niet beschouwd
worden als trens, maar als een soort bedriegerij, vooral omdat veel paarden ze mak-
kelijker aannemen dan een gebroken bit.

Bladz. 103: een gebroken pelham is geen prettig bit voor het paard maar een soort
noodrem. Dit is een stang niet; althans daar is hij niet voor bedoeld.
Hladz. 104: „gewone" neusriemen worden officieel niet meer gebruikt; men rijdt
met stang en trens met een Engelse neus.

Bladz. 106: de werking van de Mexicaanse neusriem en trouwens ook van de Colbert-
teugel (bladz. 129), wordt niet verklaard.

Bladz. 110: ten onrechte meent de heer Slob dat in Nederland nog steeds volgens
de Nederlandse militaire methode met de stang onder de pink wordt gereden. Ook
vóór de oorlog was dit bij burgerruiters niet gebruikelijk vanwege de weinig soepele
inwerking. De voordelen van het 3:1 rijden hadden uitééngezet moeten worden;
dit is een zeer vriendelijke en gemakkelijke teugelvoering.

Bladz. 113: als Slob het vreemd vindt dat de F.E.I. geen teugelvoering en geen an-
dere hulpen voorschrijft voelt hij onvoldoende het niveauverschil van b.v. een

N.R.U., die een massaprodukt opleidt en de F.E.I., die alleen de verrichtingen aan
de top controleert. Verkeerde hulpen straffen daar zich zelf in de verrichting.
Bladz. 124: het is zelfs bij vele paarden in verband met de natuurlijke scheefheid
geraden de karwats consequent links te houden.

Bladz. 128: de vaste martingaal, terecht jachtmartingaal genoemd, is bij springen
niet gevaarlijk, anders zou men hem ook niet bij jachtpaarden toepassen.
Bladz. 133: een langere slag aan de cbambrière dan 2,50 m is onhandig. Vroeger,
b.v. ten tijde van La Guérinière, was de stok korter; en mogelijk daardoor de slag
2 ä 2/2 maal zo alng als de zweepstok. Uitvoeger aanwijzingen over bet gebruik
van de zweep, ook het leren gebruiken er van, waren zeer van pas gekomen.
Bladz. 142: mijn bezwaren over de rijkleding blijven van kracht.
B\'.adz. 181: zeer instructieve veterinaire gegevens over training.

Bladz. 185: dat een dame in herenzadel niet elegant zou kunnen zijn kan ik niet
onderschrijven; in dameszadel hebben niet zeer goed opgeleide dames de neiging
scheef te gaan zitten.

Met waardering dienen verder genoemd te worden het hoofdstuk over exterieur,
over springen en over ondeugden, en het zeer begrijpelijke over hogeschoolrijden
waaraan de werken van de 20ste eeuwse meesters W ä t j e n en P o d h a j s k y ten
grondslag liggen. Opmerkelijk is, dat verschillende figuren, die men bijna nooit ziet,
zeer uitvoerig worden worden besproken in tegenstelling met de changementen om
de pas uit de Grand Prix.

Wouter Slob is de enige in ons Nederlandse taalgebied, die een zo uitvoerig boek
aandurft. Dat hij een enkele keer struikelt komt voor een deel doordat hij er moge-
lijk te veel een „one man show" van maakt.

Aangezien zijn boeken een goede naam hebben bij het publiek, adviseer ik als steeds
de collegae om op de hoogte blijven van de informatie waarover hun clientèle be-
schikt. Zij zullen, mits zij kritisch lezen, aan het boek veel plezier beleven, ook aan
de mooie kleurenfoto\'s.

(Schlütersche Verlaganstalt und Buchdruckerei Hannover. 620 pag. 39.50 D.M.)
Met dit goed verzorgde jaarboek zijn Dr. Schmidt-Treptow en medewerkers er
wederom in geslaagd een waardevolle opvolger aan de voorafgaande uitgaven toe
te voegen.

In dit jaarboek zijn vele belangrijke gegevens uit de veterinaire vakliteratuur, als-
mede uit de literatuur van aanverwante wetenschappen, voorzover deze voor de
dierenarts van belang kunnen zijn, op overzichtelijke wijze gerefereerd.
De behandelde onderwerpen zijn onderverdeeld in acht hoofdstukken. Een zeer uit-
gebreid zakenregister, alsmede een lijst van de auteurs maken bet naslaan van
bepaalde onderwerpen waaraan op bepaalde momenten behoefte bestaat, zeer gemak-
kelijk.

Niet alleen de Duitstalige vakliteratuur, verschenen in de jaren 1967-1969, is uitge-
breid verwerkt; bijna de helft van de referaten die een goede afspiegeling vormen
van de zakelijke inhoud van de betreffende publikaties stammen uit de niet-Duits-
talige literatuur.

Bij het doornemen van de referaten krijgt men de indruk dat in dit boek vooral de
pracdcus aan het woord is. Het is echter niet alleen de praktizerende dierenarts die
zich in dit naslagwerk gemakkelijk en snel kan oriënteren ten aanzien van nieuwere
gegevens die in de praktijk van groot belang kunnen zijn.

Ook de dierenarts, gespecialiseerd in een bepaald onderdeel van de diergeneeskunde,
kan zich t.a.v. een bepaald onderwerp met betrekking waarvan de laatste tijd nieu-
were onderzoekingen en/of opvattingen werden gepubliceerd in dit werk in vele

gevallen snel oriënteren. Het is juist de specialist die niet het minst behoefte zal
gevoelen aan een „all round" informatie over onderwerpen, waarover hij juist door
zijn specialisme het gezichtsveld min of meer dreigt te verliezen, doch waarnaar zijn
interesse als dierenarts blijft uitgaan.

Zowel de practicus als de specialist zullen derhalve in dit werk vele waardevolle
gegevens, in het kort bij elkaar gebracht, kunnen vinden.

Het is wellicht hierom dat de titel van dit jaarboek die voorheen luidde: „Was gibt
es Neues für den praktischen Tierarzt"? thans terecht werd gewijzigd in: „Was gibt
es Neues für den Tierarzt?"

(Paul Parey Verlag für Landwirtschaft, Veterinärmedizin, Gartenbau, Fischerei,
Forst- und Jagdwesen, Berlin und Hamburg, 1971; XII 408 blz., 106 afbeeldin-
gen, prijs ƒ 81,10.)

In het voorwoord stellen de auteurs, Boch en Supperer, resp. hoogleraar te
West-Berlijn en te Wenen, dat hun boek bedoeld is als een naslagwerk voor de
praktizerende dierenarts, een de leerstof in geconcentreerde vorm bevattend leerboek
voor de student, een leiddraad voor ambtelijke- en gezondheidsdiensten en als een
overzicht van de belangrijkste ziekten en vectoren die in subtropen en tropen van
belang zijn.

In het algemeen kan gezegd worden, dat Boch en Supperer een goed leesbaar,
overzichtelijk en rijk geïllustreerd werk hebben samengesteld.

Na een algemene inleiding, waarin, in het kort, besprekingen van systematiek en
algemene morfologie, epizoötiologie, pathogenese, parasiet-gastheer verhouding,
gronslagden voor therapie en profylaxe en van onderzoekmethoden, worden de ziek-
ten per diergroep behandeld. De volgende huisdier-groepen komen aan de orde:
herkauwers, eenhoevigen, varkens, vleeseters en pluimvee. Per diergroep worden
behandeld: protozoën, helminthen, pentastomiden en arthropoden. Het laatste hoofd-
stuk bevat lijsten van parasieten en enkele aanwijzingen voor therapie en profylaxe
bij laboratoriumdieren.

Door deze indeling, de illustraties en de bespreking van de moderne therapeutica
lijkt het boek inderdaad geschikt als naslagwerk voor de dierenarts.
Als leerboek voor de student heeft het echter enkele tekortkomingen, die gedeeltelijk
te wijten zijn aan een wat te zeer geconcentreerde vorm van weergeven. In het alge-
meen gezegd komt de epidemiologie, in het bijzonder van de belangrijkste aandoe-
ningen, zoals leverbotziekte, longwormziekte en trichostrongylose, niet uit de verf.
De student zal dan ook, hetgeen overigens wel de bedoeling van de auteurs zal zijn,
gebruik moeten maken van elders verkregen informatie en van de vele verwijzingen
naar de recente literatuur.

Een tweede bezwaar is, dat hoewel de illustraties over het algemeen zeer goed en
duidelijk zijn, men zich heeft laten verleiden tot het bijna tiitsluitend gebruik maken
van foto\'s (104 van de 106 afbeeldingen). Het gevolg is dat de illustraties op bijv.
de blz. 201, 223 en 333, resp. van Babesia, een bursa copulatrix en van vlooien,
te onduidelijk zijn. Ook een foto van een Toxocara-ei (blz. 294) behoorde vergezeld
te gaan van een tekening omdat de typische structuur van de eischaal niet op de foto
te zien is.

Hoewel dit boek zeker zijn nut kan hebben voor dierenartsen in ambtelijke diensten
of bij gezondheidsdiensten, kan men zich toch afvragen of inderdaad het boek vol-
doende aanwijzingen bevat voor georganiseerde ziektebestrijdingen. Ook hier geldt,
dat dan gebruik gemaakt moet worden van de uitvoerige literatuuropgaven.
Belangrijk voor de in de subtropen en tropen werkende dierenarts kan het boek niet
genoemd worden. Daarvoor zijn de uiteenzettingen over verschillende protozoaire
aandoeningen te summier, terwijl sommige in de tropen van belang zijnde wormen,
zoals Fasciola gigantica in het geheel niet genoemd worden.

Hoewel het hele boek er zeer goed verzorgd uitziet, over het algemeen mooi ge-
ïllustreerd is, prettig leest en zeer weinig drukfouten bevat, draagt het toch de sporen
van onnauwkeurigheid of haastwerk. Zo wordt inconsequent omgesprongen met
cursivering van wetenschappelijk namen, moet het onderschrift van de afbeelding
23 „Ostertagia circumcincta" zijn in plaats van „Ostertagia ostertagia" (sic), wordt
dezelfde parasiet bij de herkauwers Dicrocoelium dendriticum en bij de proefdieren
Dicrocoelium lanceolatum genoemd en is fiet register verre van volledig.
Het handhaven van een wat eenvoudige, meestal verouderde, systematiek en nomen-
clatuur heeft natuurlijk voordelen in een leerboek, maar dit mag toch niet leiden
tot bijv. op blz. 143 „O. (Teladorsagia) davtiani" hetgeen nomenclatorisch ontoe-
laatbaar is, daar het genus Ostertagia reeds een andere soort, O. davtiani genaamd,
bevat.

Alles tegen elkaar afwegende luidt het oordeel: een voor de dierenarts en de student
goed bruikbaar boek.

De beheerders van de Prof. Dr. D. A. de Jong-Stichting delen mede, dat zij een
subsidie beschikbaar zullen stellen aan een arts, dierenarts, bioloog of farmacoloog
om de uitvoering mogelijk te maken van een onderzoek op het gebied van de Verge-
lijkende Ziektekunde in de meest uitgebreide zin.

Zij, die hiervoor in aanmerking wensen te komen, worden uitgenodigd zich vóór
15 maart 1971 schriftelijk aan te melden bij de secretaris. Hierbij dient opgave te
worden verstrekt van de aard en de doelstelling van het te verrichten onderzoek en
tevens een beknopt werkschema en een globale begrodng der kosten te worden
overlegd.

Het secretariaat van de Stichting voor Veearbitrage (Willemsplantsoen 10, Utrecht),
waarvan collega N. A. Commandeur voorzitter is, heeft het volgende besluit ge-
nomen, inmiddels gepubliceerd in de Vee- en Vleeshandel van november 1970;
„Het bestuur van de Stichting voor Veearbitrage heeft met betrekking tot de aan-
sprakelijkheid van de verkoper voor niet dekkenAjevruchten bij de handel in fok-
stiertjes van 6-10 maanden het volgende standpunt bepaald;

„De verkoper van dekstieren, die nog niet dekrijp zijn (6 ä 10 maanden) en niet
onder een speciale garantie zijn verkocht, is niet aansprakelijk voor niet-dekken/niet
bevruchten, tenzij aangetoond kan worden dat dit het gevolg is van een tijdens de
koop aanwezig verborgen gebrek".

Dit standpunt is door genoemd bestuur ter kennis gebracht van allle door genoemde
stichting ingestelde adviescommissies."

Op 18, 19 en 20 november 1970 bracht een aantal leden van de British Veterinary
Poultry Association een werkbezoek aan Nederland. In het kader van dit bezoek,
dat door Elanco Benelux was georganiseerd, werd een gemeenschappelijke vergade-
ring gehouden met de studieclub van veterinaire E.E.G. pluimvee specialisten en
de groep Pluimveewetenschappen van de K.N.M.v.D.

Het thema van deze vergadering was; Ervaringen met inenting tegen Marekse
ziekte in verschillende landen.

Als rapporteurs traden op: Prof. A. Zanella, Italië; Dr. E. Vieltiz, Duitsland: Dr.
G. Bennejean, Frankrijk; Dr. D. Bruynooghe, België; Dr. J. D. Blaxland, Engeland;
Dr. B. H. Rispens, Nederland.

Na de zeer levendige discussies gaf collega van Swaay nog een persoonlijke visie
op de plaats van de practicus in de pluimveehouderij.

De buitenlandse gasten, zijnde 40 Engelsen en 24 E.E.G. collegae, waren zeer ver-
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 4, 1971 289

heugd over de mogelijkheden voor internationaal contact. Het was jammer dat
alleen door de E.E.G. dierenartsen tijd gevonden was om enkele instituten van de
nieuwe faculteit te bezichtigen. Gelukkig liet de uitstekende accomodatie en de dito
lunch in Transitorium I ook voor de Engelse gasten een goede indruk over onze
Universiteit achter. De Voorzitter van de British Veterinary Association, kolonel
Dr. P. S t O r e y P u g h die de trip ook meemaakte, vertelde zijn collegae leden dat
de nieuwe faculteit dezelfde moderne opzet had als het transitorium, hetgeen de
interesse voor een rondleiding bij een eventueel volgend bezoek wel sterk stimuleerde.
Op de 19e werd een bezoek gebracht aan het centrale dierenlaboratorium van de
Universiteit van Nijmegen. Collega Dr. M. J. Dobbelaar en zijn staf hebben
de buitenlandse dierenartsen een bijzonder goede indruk van dit instituut mee-
gegeven.

Hetzelfde kan gezegd worden van de Gezondheidsdienst voor Pluimvee te Doorn,
waar na een inleiding van collega Roepke tussen de voordrachten van de col-
legae Dr. Voeten, Dr. Verger (Frankrijk), Dr. Schricke (Frankrijk) en
van de Kieft diverse afdelingen werden bezocht, \'s Middags werd er nog een
dip station bezocht.

De laatste dag werd een eveneens belangwekkende excursie gehouden en wel naar
het Rijksinstituut voor de Pluimveeteelt te Beekbergen. De inleiding van Ir de
Jong en de daarop volgende rondleiding gaven de gasten een goed beeld van de
vele activiteiten van dit Instituut.

NEDERLANDSE ZOÖTECHNISCHE VERENIGING
Verschenen publikaties Europese Zoötechnische Federatie

a. „Organization and Practice of Pig Improvement in European Countries" door
J. W. B. Kin g, A.R.C., Animal Breeding Research Organization, Edinburgh,
Schotland. Prijs ±f 4,—.

b. „Proceedings of the 5th Symposium on Energy Metabolism of Farm Animals",
gehouden in Zwitserland in september 1970. Prijs ± ƒ 40,—.

Belanghebbenden kunnen zich wenden tot de Secretaris van de Nederlandse Zoötech-
nische Vereniging, Ir. P. Hoogschagen, Ie v. d. Boschstraat 4 te \'s-Gravenhage.

„VISIE OP HET UNIVERSITAIRE ONDERWIJS VAN MORGEN", 4DE
SYMPOSION VOOR MEDISCHE, F.\\RMACEUTISCHE EN VETERINAIRE
STUDENTEN

Op 12 december 1970 vond in de Jaarbeurs te Utrecht het vierde, door Merck Sharp
en Dohme georganiseerde studentensymposion plaats met dit keer als centrale
onderwerp: het universitaire onderwijs. Voorwaar een goede gedachte, daar in de
voorgaande jaren de thema\'s immers vooral betrekking hadden op de reseach en
het geneesmiddelgebruik.

Ook nu waren alle, oudere jaars studenten in de geneeskunde, diergeneeskunde en
farmacie uitgenodigd. Dat voor deze symposia belangstelling bestaat blijkt wel uit
het aantal inschrijvingen, dat ieder jaar groter is. De heer J. B a r e n s, manager
externe betrekkingen bij M.S.D., heette omstreeks 10 uur alle aanwezigen hartelijk
welkom en vermeldde vervolgens dat van de 1436 inschrijvingen er helaas slechts
1000 deelnemers konden worden toegelaten in verband met de beperkte capaciteit
van het congrescentrum. Het aantal veterinaire studenten bedroeg dit keer 96.
Na een korte inleiding van de voorzitter, Drs. W. H. F. W. W ij n e n, hoofd van
het centrum voor onderzoek van het wetenschappelijk onderwijs van de R.U. te
Groningen, sprak als eerste inleider Prof. Dr. H. A. W. M. T i d d e n s, hoogleraar
methodiek van het onderwijs in de geneeskunde, benevens in de kindergeneeskunde
aan de R.U. te Utrecht.

Het universitaire onderwijs wordt in sterke mate beïnvloed door de ontwikkeling

van het medisch-biologisch onderzoek, de gezondheidszorg en de resultaten van de
onderwijsresearch. Zowel in Amerika als in Europa bestaat er een grote drang naar
onderwijsvernieuwing, doch de impulsen daartoe zijn duidelijk verschillend. Bij een
vergelijking van de situatie in de oude en de nieuwe wereld valt het op dat het
onderzoek in Europa is achtergebleven, doch op het gebied van een goede gelijkmatig
verdeelde gezondheidszorg is er hier een duidelijke voorsprong te bespeuren.
Onderwijsvernieuwing is overigens niet nieuw zoals de inleider duidelijk aantoonde
aan de hand van de historische ontwikkeling, waarbij hij vooral inging op de be-
langrijke rol die Boerhaave hierbij gespeeld heeft. Een nieuwe aanpak van het
universitaire onderwijs is geen eenvoudige zaak. Onderwijsvernieuwing door op be-
perkte schaal veranderingen in het bestaande systeem aan te brengen, vormen wel
een extra belasting voor de docenten doch zijn weinig effectief. De nieuwe medische
faculteit, die in Maastricht gerealiseerd zal worden biedt echter wel de kans een
geheel nieuw model op te zetten.

De 2e inleider was Dr. W. A. Th. M e u w e s e, lector in de onderwijsresearch aan
de T.H. te Eindhoven, die sprak over Realisatie van efficient wetenschappelijk
onderwijs.

Hij gaf een duidelijk overzicht van de huidige stand van zaken door nnder in te
gaan op de verschillende daarbij betrokken groeperingen, hun wensen en de reali-
seringsmogelijkheden daarvan. Hij brak een lans voor de op computer gebaseerde
leersystemen en achtte de risico\'s daaraan verbonden — o.a. technocratisering en
dehumanisering — niet wezenlijk groter dan in het huidige conventionele systeem.
Vervolgens gaf Drs. C. van Dorp, psychologisch onderwijsdeskundige van de
medische faculteit der R.U. te Leiden, een inleiding bij een kort instructief filmpje
van Dr. Barrows over het gebruik van professionele toneelspelers (simulatie) bij de
opleiding van medische studenten.

De laatste inleider voor de lunch was Dr. Ir. W. J. Beek, direkteur van het re-
search laboratorium van Unilever te Vlaardingen over Oplossing van problemen
in groepen. Aan de hand van enkele voorbeelden werd door deze spreker vooral de
nadruk gelegd op de noodzakelijkheid van het samenwerken van deskundigen in
teamverband.

Na de lunch, die voortreffelijk verzorgd was, kwam allereerst Dr. E. Eriksson,
chirurg verbonden aan het Karolinska Sjukhuset te Stockholm aan het woord over
Possibilities of audiovisual aids in medical teaching.

Op zeer geestige wijze en toegelicht aan de hand van zeer vele kleurrijke dia\'s,
enkele films en het juiste gebruik van de overheadprojector en bandrecorder maakte
deze spreker duidelijk hoe audiovisuele hulpmiddelen gebruikt kunnen worden in
het onderwijs. Deze instructieve show was ongetwijfeld het hoogtepunt in het pro-
gramma. In dit verband is het interessant te vermelden dat in Zweden alle stafleden,
ook die van de veterinaire faculteit, een verplichte training moeten volgen in onder-
wijsmethoden.

Bengt Eklundh, medewerker van de Swcdisch State Television for Education
(T.R.U.) haakte op de vorige voordracht in na eerst de plaats van de Zweedse
Teleac in het omroepbestel te hebben toegelicht. .Aan de hand van films en dia\'s
werd nader ingegaan op de problematiek rond het maken van goed instructie-
materiaal voor het universitaire onderwijs, met name wat betreft het effectieve ge-
bruik van kleur, geluid en beweging als ook de opbouw bij de presentatie. De
medewerking van deskundige docenten is uiteraard onontbeerlijk.
Tussen beide voordrachten werden nog een aantal demonstraties verzorgd o.a. door
Dr. A. A. Fischer, lector medische psychologie en psychotherapie aan de R.U. te
Utrecht, over: Onderwijs in groepen (een gedeelte uit het practicum medische psy-
chologie voor eerstejaars studenten werd met medewerking van een aantal studen-
ten uit de zaal gerealiseerd), verder over Cyanose en dyspnoe fDrs. C. van Dorp en
Dr. H. Weeda R.U. te Leiden), Harttonen, „Injectable model of leg", Ministudio
(m.m.v. Philips Eindhoven met begeleiding door collega H. Heinrich) en een I.B.M.
film over een zeer bepaalde toepassing van de computer.

Tenslotte stond er nog een algemene discussie gevolgd door een slotwoord, borrel

en diner op het programma, waarbij ondergetekende helaas niet aanwezig kon zijn.
Ongetwijfeld zijn daarbij ook dankwoorden gesproken. Deze gelden zeer zeker voor
de medewerkers van M.S.D. die kunnen terugzien op een zeer geslaagd symposion.

Vanwege de minister van landbouw en visserij, Ir. P. J. Lardinois, en de staats-
secretaris van sociale zaken en volksgezondheid, Dr. R. J. H. Kruisinga, is een wets-
ontwerp opgesteld tot wijziging van de Bestrijdingsmiddelenwet 1962. De Minister-
raad heeft thans aan dit wetsontwerp zijn goedkeuring gehecht.

Bij het wetsontwerp is uitgangspunt, dat de mogelijkheid moet worden geschapen
een krachtiger beleid te voeren met betrekking tot bestrijdingsmiddelen, in het bij-
zonder ten behoeve van een betere bescherming van het leefmilieu van mens, dier
en plant tegen schadelijke nevenwerkingen van deze middelen. Van de gelegenheid is
gebruik gemaakt enige wijzigingen, waaraan uit anderen hoofde behoefte bestond,
in de bestaande wet aan te brengen.
De voornaamste wijzigingen zijn:

— het aantal middelen en toepassingsgebieden, dat onder de werking van de wet
valt, wordt uitgebreid;

— de criteria voor het toelaten van bestrijdingsmiddelen worden aangescherpt en
de mogelijkheden voor intrekking van een toelating worden verruimd. Hierdoor
kan het beleid in het bijzonder beter worden gericht op het beperken of weren
van persistentie, in organismen cumulerende bestrijdingsmiddelen;

— de mogelijkheden om aan een toelating voorschriften t.a.v. het gebruik van het
middel te verbinden, worden uitgebreid. Zo nodig kan ook worden voorgeschreven
dat het middel alleen mag worden gebruikt door bepaalde categorieën van per-
sonen (b.v. bepaalde middelen alleen door „beroepszuiveraars en -ontsmetters");

— de mogelijkheid wordt geopend voorschriften te geven over gedragingen m.b.t.
objecten die met een bestrijdingsmiddel zijn behandeld (b.v. een wachttijd voor
het telen van consumptiegewassen op behandelde grond);

— van degene, op wiens verzoek een middel is toegelaten, zal een periodieke ver-
goeding geheven kunnen worden, teneinde een redelijke dekking te krijgen van
de kosten van onderzoekingen die ook na de toelating nodig zijn.

\\\'OORJAARSVERGADERING VAN HET GENOOTSCHAP VOOR GESCHIE-
DENIS DER GENEESKUNDE, WISKUNDE EN NATUURWETENSCHAPPEN.

In de middag Algemene vergadering in een der gebouwen van de Technische Hoge-
school; daarna rondleiding over de Campus.
Diner in de Mensa der Hogeschool.

\'s Avonds wetenschappelijke vegadering in het Hoofdgebouw der Hogeschool.
Zondag:

\'s Morgens bezoek aan het Natuurhistorisch museum te Enschede, waar zich de
collectie Staring (eerste Nederlandse geologische onderzoekingen, in de vorige eeuw
in Overijssel) bevindt.

\'s Middags wetenschappelijke vergadering in het Hoofdgebouw der Hogeschool.
Belangstellenden kunnen zich voor inlichtingen wenden tot de secretaris,
Dr. A. J. E. M. Smeur, Prins Alexanderlaan 13 te Breda.

De vereniging, waarvan de Engelse titel „Society for Laboratory .Animal Science"
luidt, houdt van 5-7 april 1971 een Tagung te Hannover.

Inlichtingen zijn te verkrijgen bij Dr. W. H. Werhe, Biologisches Zentrallaborato-
rium, Universität Zürich, Rämistrasse 100, 8006 Zürich, Schweiz.

Ir. P. J. Lardinois, Minister van Landbouw en Visserij.
10.30 uur Verlaging van de ruwvoeropname door krachtvoer. Ir. W. Davids.
10.50 uur Grasbrokjes in rantsoenen voor melkvee. Dr. Ir. Y. S. R ij p k e m a.
11.10 uur Het eetgedrag van koeien op stal. Ir. J. H. M. Metz.
11.30 uur Mogelijkheden rantsoenberekening per computer. Ir. P. K 1 e ij b u r g.
14.00 uur De technische vorm en de samenstelling van het krachtvoer voor fok-

kalveren. Ir. IJ. Tj. Bakker.
14.20 uur De begeleiding van de centrale kalveropfok. Drs. J. W. A. Remmen
15.15 uur Stallenbouw met het Ontwikkelingsfonds. Ir. P. A n e m a.
15.35 uur Goedkope gebouwen voor rundvee. J. A. Gels, ing.
15.55 uur De reactie van melkkoeien op nieuwe stalvormen. Ir. S. B r a n d s in a.

10.50 uur Investeringen en arbeid in de legkippenhouderij. Ir. H. H. M. Z e e 1 e n.

11.30 uur Invloed van het energiegehalte van het voeder op de produktieresultaten

van WL-hennen op batterij. Ir. G. de Groote.
14.00 uur 20 of 25 kuikens per m^. Ir. H. M. K. Frings.
14.20 uur Slachtkuikens in kooien. Ir. J. F. Helder.

Resultaten van een vaccinatie tegen de Marekse Ziekte bij slachtkuiken-
moederdieren. Drs. H. J. L. M aas, Dr. B. H. Rispens, Drs. A.
Heuff, Drs. J. van Vloten.

Het vette leversyndroom bij legkippen. Dr. E. J. V o ü t e.
Luchtzakontsteking bij kalkoenen. Dr. M. M. K r a s s e 11.

.Algemene Vergadering van de Stichting C.L.O.-controle.
Toegang tot deze vergadering hebben alleen zij, die hiervoor een uit-
nodiging hebben ontvangen.

Contracten in de varkenshouderij. J. H. H u i s k e s.
De invloed van mengvoederprijzen op de bedrijfsresultaten in de slacht-
varkenshouderij. Ir. E. G. J. B r u g g i n k en J. Hoornweg.
Ervaringen met opfok van biggen op batterij. Ir. G. van A a e 11 e n.
Biggen op batterij. Ir. G. J. M. van Kempen.

Ervaringen met gebruikskruisingen bij varkens in Gelderland. Ir. P. J.
J. Verheij.

Het mechanisch voeren van mestvarkens. H. R. P o e 1 m a, ing.
Sluiting van de studiedagen door de voorzitter van de Stichting C.L.O -
controle, de heer J. L. N y s i n g h.

Stand van zaken bij de automatisering van de voedering in de kalver-
mesterij. Ir. C. Glas.

Preventieve gezondheidszorg bij mestkalveren. Drs. P. van D ij k.
Ervaringen met charolaiskruisingen voor de rundveemesterij. Ir. W. L.
H a r m s e n.

Ingestrooide- of roostervloerloopstallen voor de rundvleesproduktie-
resultaten. Ir. Ch. V. B o u c q u é.

Het koelen van mengvoederpellets. Dr. M. E. R e i n d e r s.
Technisch gezicht van de mengvoederindustrie in de zeventiger jaren.
Ir. B. J. O u d e O p h u i s.
Sluiting in de congreszaal.

12E FEDER.ATIEVE VERGADERING VAN MEDISCH-BIOLOGISCHE VER-
ENIGINGEN EN VERENIGINGEN TER BEVORDERING V.AN HET KLI-
NISCH WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK

Deze vergadering, waarvan nadere gegevens bij de Redaktie aanwezig zijn, wordt
op 22 t/m 24 april a.s. te Rotterdam gehouden.

Uitgebreide inlichtingen zijn te verkrijgen bij Dr, J. A. Berards, Fysiologisch
Laboratorium, Geert Grooteplein Noord 21, Nijmegen, tel. (08800) 5 85 85.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

HERZIENING VLEESKEURINGSWET EN SANERING SLACHTHUISWEZEN
De Ministerraad heeft in zijn bijeenlcomst van 29 januari j.1. besloten de beide rap-
porten van dc twee interdepartementale adviescommissies, waarvan het ene rapport
het slachthuiswezen en het andere de vleeskeuring betreft, te publiceren en aan de
beide Kamers van de Staten-Generaal toe te zenden.

Zoals bekend, werden hiertoe in 1969 ingesteld door staatssecretaris dr. R. J. H.
K r u i s i n g a (sociale zaken en volksgezondheid) en minister ir. P. J. Lardinois
(landbouw en visserij) de Commissie Organisatie Slachthuiswezen, onder voorzitter-
schap van de directeur-generaal van de voedselvoorziening en de visserijen, ir. J. A.
P. Franke, (welke commissie verleden jaar haar interim-conclusies uitbracht) en
de Commissie Organisatie Vleeskeuring onder voorzitterschap van de directeur-gene-
raal van de volksgezondheid, dr. P. S i d e r i u s.

In beide nu gereedgekomen rapporten wordt het wenselijk geacht, te komen tot een
spoedige opheffing van de nadere keuring, bedoeld in artikel 8 van dc Vleeskeurings-
wet. Dit artikel wordt gezien als de voornaamste hinderpaal voor dc zo noodzake-
lijke sanering van het slachthuiswezen en de vleeskeuring. Opheffing van de nadere
keuring geschiedt onder het treffen van een overgangsregeling, teneinde het weg-
vallen van de inkomsten uit deze nadere keuring voor de gemeenten op te vangen.
Het is namelijk zo, dat het vlees, dat van de ene vleeskeuringskring in een andere
wordt ingevoerd, aan een nadere keuring is onderworpen, waarvoor door de betrok-
ken gemeente een keurloon wordt geheven.

Overeenkomstig dit advies heeft de Ministerraad voorts besloten, dat een kleine com-
missie een wetsontwerp terzake zal voorbereiden.

Tenslotte ging de Ministerraad ermee accoord dat ook dc verdere herziening van de
Vleeskeuringswet ter hand zal worden genomen, waarbij met de overige inhoud van
dc beide rapporten rekening wordt gehouden.

Van 10 tot en met 16 januari 1971 was het landelijk totaal aan varkenspestgevallen
9 en wel in: Gelderland 5: Noord-Holland 1; Zuid-Holland 1; Noord-Brabant 1;
Limburg 1.

Over de week van 17 tot en met 23 januari 1971 bedroeg het totale aantal gevallen
7 en wel: Zuid-Holland 1; Gelderland 4; Noord-Brabant 2.

De laatste weck van januari, van 24 tot en met 30 januari 1971 was het landelijk
totaal 15 en wel: Gelderland 8: Noord-Brabant 5; Limburg 2.

Op 11 januari 1971 heeft zich in het departement Ain in Frankrijk een geval van
mond- en klauwzeer voorgedaan onder lainderen, die een jaar geleden waren gevac-
cineerd. Op het bedrijf waren 39 runderen aanwezig die zijn opgeruimd. Naar de
herkomst van de besmetting en het virustype wordt een onderzoek ingesteld.
West-Duitsland maakt bekend dat na het geval van mond- en klauwzeer van het
type Oi, dat zich begin december 1970 voordeed te Marburg, geen nieuwe gevallen
meer zijn opgetreden. West-Duitsland is derhalve vrij van mond- en klauwzeer
verklaard.

In het gebied van Teheran in Iran is van 9 tot 12 januari 1971 op twee bedrijven
mond- en klauwzeer van het type A geconstateerd. Er is op grote schaal gevaccineerd.

De Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst te Helsinki meldde op 22 januari
1971, dat in Finland de eerste gevallen van pseudo-vogelpest zijn geconstateerd. Alle
pluimvee op de aangetaste bedrijven is opgeruimd en er zijn strenge hygiënische maat-
regelen genomen.

Na Duitsland hebben thans ook Italië, Oostenrijk en Frankrijk hun grenzen voor
Nederlandse consumptie-eieren gesloten.

In 6 districten in Portugal is over de eerste helft van december 1970 op 14 bedrijven
Afrikaanse varkenspest vastgesteld.

Van de 259 op deze bedrijven aanwezige varkens zijn er 86 aan de ziekte gestorven
en 173 dieren zijn opgeruimd.

Spanje meldde over de tweede helft van december 1970 Afrikaanse varkenspest op
52 bedrijven.

Van de 5390 op deze bedrijven aanwezige dieren stierven er 668 aan de ziekte en
4722 varkens werden afgemaakt.

Op 28 en 29 januari 1971 brachten twee Zwitserse dierenartsen een bezoek aan ons
land. Het waren Dr. S i g r i s t van de Zwitserse Veeartsenijkundige Dienst en Dr.
Suppiger, dierenarts in het kanton Bern.

Zij brachten, na door de directie van de Veeartsenijkundige Dienst in Leidschendam
te zijn ontvangen, bezoeken aan het C.D.I. te Amsterdam, het destructiebedrijf te
Son, de Gezondheidsdienst voor Pluimvee te Doorn en een pluimvee fokbedrijf.

Over de eerste twee dagen van 1971 deden zich in ons land 25 gevallen van pseudo-

vogelpest voor en wel: Groningen 2; Friesland 8; Drenthe 1; Gelderland 6; Noord-
Brabant 5; Limburg 3.

Van 3 tot en met 10 januari 1971 kwamen 118 gevallen van pseudo-vogelpest in
Nederland voor, die als volgt waren verdeeld: Groningen 3; Friesland 21; Drenthe
3; Overijssel 1; Gelderland 32; Utrecht 5; Zuid-Holland 3; Noord-Brabant 21;
Limburg 29.

De week van 10 tot en met 16 januari 1971 liet een landelijk totaal van 113 ge-
vallen van pseudo-vogelpest zien, verdeeld over 9 provincies, en wel: Groningen 7;
Friesland 7; Drenthe 3; Overijssel 2; Gelderland 33; Utrecht 7; Zuid-Holland 1;
Noord-Brabant 31; Limburg 22.

Over de week van 17 tot en met 24 januari 1971 liep het aantal terug tot 74, als
volgt over de provincies verdeeld: Friesland 6; Drenthe 2; Overijssel 1; Gelderland
19; Utrecht 3; Noord-Holland 1; Noord-Brabant 23; Limburg 19.
Over de week van 25 tot en met 31 januari werden 59 gevallen van vogelpest ge-
meld, als volgt over de provincies verdeeld: Groningen 1; Friesland 3; Gelderland
15; Utrecht 2; Noord-Holland 1; Noord-Brabant 27; Limburg 10.

16, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
17—18, C.L.O. Studiedagen, Jaarbeurs Congrescentrum, Utrecht.

24, Oprichtingsvergadering Ned. Vereniging voor Proefdierkunde, 14.00 uur;
R.I.V. Bilthoven. (pag. 170)

25, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur, Skyway
Motel, Rotterdam, (pag. 243)

2, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
4, Afdeling Noord-Brabant K.N.M.v.D. Ledenvergadering 20.00 uur
4, Afd. Gelderiand K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur, Esso-Motor
hotel te Velp. (pag. 303)
2—25, Cursus medische mycologie, (pag. 1099, (1970))

„Het Vierspan", Deurne. (pag. 189)
18, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering 10.15

uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.
23, Post Academiale discussie avond. Koningszaal Artis, Plantage Midden-
laan, Amsterdam. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—18, Genootsch. Gesch. Geneesk., Wiskunde en Nat. wet. Voorjaarsvergade-
ring, Enschede, (pag. 293)

17—19, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

22, Groep Directeuren v. Vleesk.d. en keurings.d.a. K.N.M.v.D. Vergadering.
22—24, 12e Fed. Vergadering med. biol. Verenigingen. Rotterdam, (pag. 294)

23, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.

26—29, Symposium over Circadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))
28-2 mei XIX Colloquium, Protides of biological fluids. Brugge, (pag. 173)

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

14, Herdenking honderdjarig bestaan Veeartsenijkundige Dienst.
18, .Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering

10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg, (pag
961, (1970))

20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)
Augustus,

10, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)
15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970))

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
sUtute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk.

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

7— 9, Arzteverein Davos. VI Int. Symposium, Davos-Platz. (pag. 961, (1970))
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur.

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D., Ledenvergadering.
21, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

23—26, Int. Pig Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München, (pag. 961, (1970))

20—26, Eed. Europ. Biochem. Soc., 8th. Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN HET BUREAU

WIJZIGING TARIEF GEORGANISEERDE DIERZIEKTENBESTRIJDING.
In aansluiting op de gepubliceerde tarieven voor de georganiseerde dierziektenbe-
strijding in Afl. 2, van 15 januari 1971, volgt hieronder de publikatie van bet door
de B.T.W.-verandering geviiijzigde tarief
No. 9070
Besluit 88 (1971)

f 3,— per rund, dat met de voorgeschreven hoeveelheid entstof (stam O, A en
G) is geënt.

per rundveebeslag ƒ 10,— vermeerderd met ƒ 3,— per kalf dat met de voorge-
schreven hoeveelheid entstof (stam O, A en C) is geënt.
N.B. De prijs is dus gedaald van ƒ 3,10 naar ƒ 3,— per geënt rund.

Onderstaand volgen weer de richtlijnen ten aanzien van de uitvoering van de
Koninklijke Besluiten betreffende assistentie bij de georganiseerde dierziekten-
bestrijding.

Na overleg tussen de Veeartsenijkundige Dienst, de Gezondheidscommissie voor
dieren, de Faculteit der Diergeneeskunde en de Kon. Ned. Mij. voor Diergenees-
kunde is overeengekomen dat ingaande 1 januari 1971 uitsluitend voor het verrichten
van mond- en klauwzeer entingen vergunning zal worden verleend aan studenten.
Slechts in geval van calamiteiten zal voor andere werkzaamheden vergunning mogen
worden verleend.

Ter voorkoming van enig misverstand wordt erop geattendeerd, dat de Koninklijke
Besluiten inzake de toelating van anderen dan dierenartsen tot de uitoefening van
de diergeneeskunst in beperkte omvang onveranderd blijven.

Kort samengevat houdt dit dus in, dat uitsluitend studenten kunnen worden inge-
schakeld, die het eerste gedeelte van het doctoraal examen met goed gevolg hebben
afgelegd en in het bezit zijn van een vergunning van de Directeur van de Vee-
artsenijkundige Dienst. Deze assistentie mag alleen worden verleend aan dierenartsen
die een verklaring van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde bezitten, waaruit bijkt, dat zij behoefte hebben aan assistentie.
De gang van zaken is als volgt:

Door de Provinciale Gezondheidsdienst voor Dieren wordt ook dit jaar in overleg
met de Provinciale Commissies voor vestigingsregeling bepaald, welke dierenartsen
voor assistentie in aanmerking komen; bovendien wordt bij dit overleg het aantal
toegewezen assistentiedagen en de mate van urgentie vastgesteld.

Evenals vorig jaar vindt door het Waarnemingsbureau geen indeling plaats lan de
bevoegde assistenten bij de daarvoor in aanmerking komende dierenartsen.

Studenten die wensen te assisteren, kunnen aan de hand van de provinciale dieren-
artsenlijsten, die op de DSK-kamer ter inzage liggen, zelf een afspraak met een
dierenarts maken.

Hierop volgt de aanvraag van de verklaring (vergunning) bij de Directeur van de
Veeartsenijkundige Dienst met bij een met name genoemde dierenarts gedurende een
omschreven periode te assisteren bij de mond- en klauwzeer bestrijding.
Indien deze verklaring wordt verstrekt, op grond van de provinciale dierenartsen-
lijsten, ontvangst de betreffende dierenarts tevens een verklaring van de Koninklijke
NedeHandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, dat hij behoefte heeft aan een
assistent gedurende bovenbedoelde omschreven periode voor de hierboven genoemde
werkzaamheden.

De afrekening van het honorarium vindt rechtstreeks plaats tussen de dierenarts en
de assistent, onmiddellijk na afloop van de assistentie periode.

Dit laatste sluit tevens in, dat de dierenarts zelf verzekeringsplichtig is.
Verzekering van assistenten

Hieronder geven wij U een overzicht van de thans verzekerde uitkeringen, respectie-
velijk schadeloosstellingen:
I. Ongevallen

Deze uitkeringen zullen geschieden uiterlijk tot en met de
laatste dag van de overeengekomen assistentie-periode.

A. ingeval van dood, letsel of benadeling van de gezondheid
van één persoon ten hoogste.......

B. ingeval van dood, letsel of benadeling van de gezondheid
van meer dan één persoon bij hetzelfde voorval ten hoogste

C. ingeval van schade, ontstaan door beschadiging van goede-
ren van derden, dan wel door dood, letsel of benadeling der
gezondheid van aan derden toebehorende dieren ten hoogste

Belangrijk: ter voorkoming van eventuele misverstanden wordt
er op gewezen dat deze W.A.-verzekering geen dekking biedt
voor schade, toegebracht met motorisch voortbewogen voer-
tuigen. Voor dergelijke schaden moet n.l. een beroep worden
gedaan op een — wettelijk verplichte — W.A.-verzekering voor
automobiel, motorrijwiel, scooter, bromfiets e.d.

Zoals blijkt uit het hierboven sub 11 vermelde, is medeverzekerd een uitkering van

ƒ 20,— per dag voor Ziekengeld, ingaande na verloop van drie dagen nä de dag
waarop een student — vast te stellen door een daartoe bevoegd geneesheer —
volledig arbeidsongeschikt is geworden en eindigende op de laatste dag der overeen-
gekomen assistentie-periode.

Aangezien aanspraak op deze uitkermg kan worden gemaakt, indien de overeenkomst
tot assistentie bij een en dezelfde dierenarts voor minstens vier achtereenvolgende
kalenderdagen is aangegaan, verdient het dus aanbeveling een assistentie-periode
niet te onderbreken, door de daarin voorkomende Zon- en Feestdagen er uit te lichten.

Met betrekking tot de Cngevallen-dekking is het ook van belang dat deze op ge-
noemde dagen doorgaat, aangezien het kan voorkomen dat een student dan moet
reizen, waarbij hem een ongeval kan overkomen.

Teneinde de belangen van dierenarts en student het beste te dienen, werd door het
Bureau met het hieronder genoemde Assurantiebedrijf overeengekomen dat Zon- en
Feestdagen, die in een assistentie-periode vallen, worden mede-verzekerd. Hierover
zal dus ook premie verschuldigd zijn.

Teneinde de administratieve behandeling van deze verzekering eenvoudig te houden,
zal — zonder tegenbericht van de dierenarts — door het Bureau van iedere assistentie
opgave worden gedaan aan:

Telefoon: (030) 1 5851.
De betrokken dierenarts ontvangt van genoemd Assuratiebedrijf een nota, waarbij
verzocht wordt het verschuldigde premiebedrag binnen 14 dagen te voldoen.

Wij moeten met klem verzoeken voor prompte betaling te willen zorgdragen, daar
bij niet-betaling of te late betaling in geval van een ongeval, ziekte of schade, van-
zelfsprekend niet op een uitkering kan worden gerekend. Het behoeft geen betoog
dat dit voor betrokkene(n) ernstige financiële consequenties kan hebben.
Reeds verschillende malen moest een beroep op deze verzekering worden gedaan —
waaronder enige ernstige gevallen — en wij moeten U dan ook dringend adviseren
van deze mogelijkheid gebruik te maken.

Crediet- en Effectenbank N.V.
Kromme Nieuwe Gracht 6, Utrecht
Telefoon: 030 - 15 85 1.

Kort verslag van de vergadering van de Afdeling N-Holland, gehouden op 10 de-
cember 1970.

Op de afdelingsvergadering van de afdeling Noord-Holland, gehouden op 10-12-70
in Restaurant Koekenbier te Alkmaar waren 21 leden aanwezig en als gast de alge-
meen secretaris.

Tijdens deze vergadering vond een bestuurswisseling plaats wegens het reglementair
aftreden avn de voorzitter, coli. G. Wouters. Coli. J. Hage volgde hem in deze
functie op. Het secretariaat kwam daardoor in handen van coli. H. Overhaus
en in diens plaats werd als 2e secretaris gekozen coli. R, Y. d e J o n g.
Er was geen reden de contributie voor 1971 te verhogen, deze blijft dus gehand-
haafd op ƒ 20,—.

interessante, prettig gebrachte voordracht, verlucht met dia\'s over zijn reis naar
Java en Bali. De dames van de leden v^aren uitgenodigd dit gedeelte van de avond
met hun aanwezigheid op te luisteren.

Op 4 maart a.s., om 20.00 uur zal de Afdeling Gelderland een ledenvergadering
houden in het Esso Motor Hotel te Velp, alwaar collega E. H. den Breeje
(Amersfoort) een causerie zal houden over de Groepspraktijk (a. verdeling der
werkzaamheden; b. centraal praktijkhuis; c. mogelijkheid tot differentiatie).

Op donderdag 28 januari promoveerde collega Ed.
E. K e m p e r m a n tot doctor in de diergeneeskunde
op het proefschrift, getiteld: „De fenomenen recidief
en downer bij paresis puerperalis van het rund". Pro-
motor was Professor Dr. G. Wagenaar.
In zijn dissertatie bespreekt Dr. Kemperman het pro-
bleem van de kalfziektepatiënten, die niet na één
behandeling met een intraveneus infuus van een cal-
cium- en magnesiumhoudende oplossing vlot en defini-
tief herstellen, hetzij doordat bij deze dieren weer een
hypocalcemie valt waar te nemen (recidief), hetzij
doordat op grond van gemeten enzymactiviteiten in het
serum tot een zekere mate van spierletsel moet worden
geconcludeerd (downer).

Uit het bovenstaande valt reeds op te maken, dat bij
het onderzoek niet alleen het calcium- en magnesiumgehalte in het serum, doch ook
— naast het serumeiwitspectrum — de activiteiten van een aantal enzymen (alka-
lische fosfatase, S.G.O.T., S.G.P.T., L.D.H., S.D.H. en het G.P.K.) in het serum
van de patiënten werd bepaald. Het onderzoek geschiedde in samenwerking met
Dr. A. J. H. Schotman, hoofd van het laboratorium van de kliniek voor in-
wendige ziekten.

Enige conclusies, die door de schrijver op grond van zijn onderzoekingen bij een
groot aantal patiënten konden worden getrokken, kunnen hier genoemd worden:

1. in de aetiologie van paresis puerperalis speelt een leverlijden in het algemeen
geen rol;

2. de moeilijkheden, die men ontmoet bij het behandelen van kalfziektepatiënten
vinden in de meeste gevallen hun oorsprong in opgelopen spierbeschadigingen,
die in het algemeen ontstaan bij of in aansluiting aan de eerste aanval van
paresis puerperalis. Aan de preventie van dit downersyndroom dient volgens
de schrijver meer aandacht te worden besteed.

Collega Kemperman werd geboren te Wisch en behaalde in 1947 aan het Twents
Carmellyceum te Oldenzaal het diploma gymnasium B. De studie in de diergenees-
kunde werd in 1952 voltooid. Hij oefent de praktijk uit te Wouw.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

J. W. Bakker, Amersfoortsestraat 130, Bameveld.
Mevr. T. A. Noorman-Beulink, Eikstraat 34, Utrecht.
J. H. Pol, c/o Box 155, Mayville 48744, U.S.A.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde zijn aangenomen:

A. B. Diepeveen, Zandhofstraat 3 bis. Utrecht.
H. R. Moek, Springweg 121 bis. Utrecht.
G. J. J. M. Scholten, Kapteynlaan 125, Utrecht.
F. A. Schülein, Lijsterstraat 59, Utrecht.

Boersema, J. H.; adres gew. in: Voorthuizen, Tromplaan 5; tel. (03429) 2357. (183)
Dieduksdam, Mej. E.; adres gew. in: de Waal (Texel), Spangweg W 19. (190)
Dijkman, J. W.; adres gew. in: Oudewater, Kon. Julianastraat 2; tel. (03486) 1913
(privé). (192)

Hettinga, E. N. J.; adres gew. in: Noordbroek, Hoofdstraat 90; tel. (05985) 356.

Hoogenboom, M. funktie gew. in: R.D.; P. geass. met H. Verkerk; Plv. I.V.D. (205)
Kleinjan, A. A. Jr.; Mantgum, S. van Galamawei 8; tel. 05104-259; assist. bij A. A.

Poppema, D. J.; Amsterdam-N., Elpermeer 199, tel.: 020-27 24 52; P. assist. bij G.

In het T.v.D. van 15-1-1971 staat bij Mej. P. P. Kome tel.: 04934-739. Dit moet
zijn: 04934 - 729.

Lijst van dierenartsen, die in 1971 hun jubileum hopen te vieren, of reeds hebben
gevierd.

K. B. M. Koelman te Heerlen (afwezig)
A. A. Elzerman te Goes (afwezig)
J. M. van den Born te Den Haag
P. van Wettum te Blaricum (afwezig)
G. J. Hoeflake te Den Haag (afwezig)

N. A. Commandeur te Leiden
G. van Gelder te Heelsum (Gld.)
T. Kapteyn te Reeuwijk (afwezig)
R. Kooistra te Surhuisterveen (afwezig)
Dr. J. Gajentaan te Amsterdam

A. J. Hibma te Leeuwarden (afwezig)
J. Kraak te Lisse (afwezig)
C. H. Schieven te Laag-Keppel (afwezig)
Dr. C. Postma te Amsterdam (afwezig)
Dr. R. van Santen te Hattem (afwezig)

6 september

7 september

14 september

16 september
12 oktober
24 oktober

7 december
ZO jaar

21 januari

8 juli

21 oktober

35 jaar

17 januari

7 april

30 april
10 juni

7 juli

31 juli
40 jaar
22 januari

28 januari
25 maart
21 april

8 mei

2 juli

28 september

3 december

11 december

18 december
45 jaar
23 juni

2 oktober

3 oktober

50 jaar
9 juli

Mr. J. Slager te Schoonhoven (afwezig)
Dr. K. Reitsma te Leersum (afwezig)
G. A. R. Nieuhoff te Hardenberg (afwezig)
Dr. J. W. Thijn te Assen

5 oktober

55 jaar
2 februari

26 juli

28 juli

29 juli

60 jaar
1 augustus

65 jaar
70 jaar

Reefifieafies

In aflevering 2/1971 van dit tijdschrift staan enkele onjuistheden, die hierbij worden
gerectificeerd.

„Psychologische problemen spelen een rol bij de verhouding", ...... dient te zijn:

Speciaal geschikt voor
operatieve en
laboratorlumdoeleinden

12 maanden garantie

Import, service en messen slijpen:

WOLSELEY CONTINENTAL N.y.

Postbus 1070 - Rijswijk 2100 - Tel. 070-90 13 10"

Beschreven wordt een geval van hyaUene membraanziekte bij een pasgeboren kitten.
De anamnese vermeldt dat het diertje 15 uur na een normale partus gestorven is.
Naast een palatoschizis werden verder alleen in de thorax afwijkingen waargeno-
men. Deze betroffen in belangrijke mate de longen, die duidelijk beademd waren.
In de long werd microscopisch een regelmatige verdeling van atelectatische alveoli
en gedilateerde ducti alveolares en bronchioli respiratorii waargenomen. Zowel de
alveoli als de ducti en bronchioli waren dikwijls gevuld met membraanachtige
strukturen.

De tabel geeft enkele kleurkarakteristieken van de hyaliene membraan aan. Van
belang is verder het ontbreken van een auto-fluorescerende „alveolar lining
layer".

In 1923 beschreef Johnson als eerste een longafwijking van het pasge-
boren kind, die nu bekend staat onder de naam hyaliene membraanziekte.
Sindsdien wordt in de medische literatuur regelmatig melding gemaakt van
spontane gevallen bij babies.

Sinds kort zijn ook gevallen van hyaliene membraanziekte bij dieren be-
kend. Deze afwijking is beschreven bij het veulen (R o s s d a 1 e e.a., 1967),
het kalf (Pirie en S e 1 m a n, 1969) en het lam (Egberts, 1970).
Voor zover ons bekend is werd deze afwijking bij de kat nog niet eerder
beschreven.

In het najaar van 1969 kreeg een van ons een 15 uur oud mannelijk Per-
zisch silver tabby kitten van 108 gram ter sectie aangeboden. Het diertje
was afkomstig uit een „niesziekte"-milieu waar de opfok van kittens pro-
blematisch verliep. De partus, waarbij drie kittens geboren werden, was
zonder moeilijkheden verlopen.

Ten aanzien van het moederdier is nagegaan of zij diabetes mellitus had.
Voor zover de kennis van de eigenaresse strekte was dit echter niet het geval.
De algemene gezondheidstoestand van de twee jaar oude poes was goed.

De kitten was in goede voedingstoestand. De subcutis van het ventrale deel
van de borstwand was oedemateus. Er was een hydrothorax en hydroperi-
cardium. Het weefsel om het thoracale gedeelte van de aorta was eveneens

1 J. Egberts, Afd. Algemene Ziektekunde v/h Veterinair Pathologisch Instituut
der Rijksuniversiteit, Biltstraat 172, Utrecht.

2 W. H. W. Mieog, Veterinair Pathologisch Instituut der Rijksuniversiteit, Bilt-
straat 166, Utrecht.

Geaccepteerd voor publikatie op 27 januari 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 5, 1971 307

vochtrijk. Op de pleura pulmonalis kwamen hier en daar kleine hoeveel-
heden fibrine voor. De longen waren duidelijk beademd en hadden het
aspect als bij centrolobulair emfyseem. Verder bestond er een uitgebreide
palatoschizis.

Bij het microscopisch onderzoek van de longen viel de regelmatige verdeling
van het luchthoudende weefsel op. Dit werd enerzijds veroorzaakt door het
gedilateerd en luchthoudend zijn van voornamelijk ducti alveolares en
bronchioli respiratorii, anderzijds door atelectase van de alveolen. Dit gaf
tezamen het beeld van centrolobulair emfyseem, (foto 1).
De ducti en bronchioli waren sterk verontreinigd met celdebris in mem-
braanachtige strukturen. Het epitheel ervan toonde een hydropisch cel-
beeld, zeer waarschijnlijk ten gevolge van een post mortem effect.
Vele alveoli waren gecollabeerd of niet meer luchthoudend door vulling
met een draderige, schuimachtige massa waarin zich eveneens celdebris be-
vond. (foto 2). Deze schuimachtige massa was, evenals de hyaliene mem-
branen, eosinofiel in de schuimachtige-eosine kleuring. Daarnaast gaven de
membranen een autofluorescentie. Een autofluorescerende „alveolar lining-
layer" was niet aanwezig.

De membranen waren PAS-positief en werden met de fibrinekleuring vol-
gens Weigert niet gekleurd, terwijl met de PTAH-kleuring echter duidelijke
draadachtige fibrinestrukturen werden gevongen.

Opvallend was tevens de reaktie van de membranen op vetkleuringen:
Sudan Black gaf een diffuus positieve reaktie (foto 3), Sudan Red daaren-
tegen een negatieve.

Nile Blue (0.02%) toonde aan, dat in de membranen een geringe hoeveel-
heid fosfolipiden voorkwam.

Er werden geen veranderingen in het interstitium van de alveoli gevon-
den. Naast de genoemde afwijkingen werd hyperemie en alveolair oedeem
gezien, terwijl hier en daar alveolaire bloedinkjes werden aangetroffen.
Soms was het periveneuze en periarteriële weefsel zo gezwollen dat het leek
als lagen de bloedvaten in tunnels.

Een complicatie echter vormde het resultaat van het bacteriologisch onder-
zoek. Alleen uit de longen werd Clostridium perfringens gekweekt hetgeen
naar onze mening te beschouwen is als een postmortale ingroei. De bacte-
riën bevonden zich n.1. alleen in het lumen. Noch in het interstitium, noch
in bloed- of lymfvaten werden ze aangetroffen. Ze lagen aan de lucht-
houdende zijde van de schuimstrukturen en hyaliene membranen, terwijl
ze bovendien slechts plaatselijk werden waargenomen.

Emfysemateuse en atelectatische alveoli.
In beide worden de hyaliene membranen
aangetroffen. H.E. lOOX .

Emphysematous and atelectatis alveoles.
In both areas hyaline membranes have
been found. H.E. lOOX.

Bij het microscopisch onderzoek waren naast het hydropische celbeeld en
de Clostridium ingroei, die beide als postmortale effecten mogen worden
beschouwd, vooral de membranen en atelectase opvallend.
De hyaliene membranen zijn bij de pasgeborene dermate specifiek dat pa-
tholoog-anatomisch de diagnose „hyaliene membraan ziekte" gesteld kon
worden. Aan het optreden van deze membranen gaat altijd oedeemvorming
vooraf (Shanklin, 1964). Oedeem, dat in meer of mindere mate inge-
dikt wordt door resorptie en dan als membranen en als vloeistof gelijktijdig
te zien kan zijn. Door een verplaatsing van dit ingedikte oedeem van de
zeer „beweeglijke" alveoli naar de minder beweeglijke ducti en bronchioli
respiratorii is het topografische beeld van H.M.D. verklaarbaar (H.M.D. =
hyaliene membraanziekte).

Het optreden van oedeem is een gevolg van permeabiliteitsstoornissen
waarbij hypoxic enerzijds een belangrijke oorzakelijke factor mag worden
geacht, anderzijds weer een gevolg is van het optredende oedeem. Daar-
naast vindt necrose plaats van het alveolaire epitheel waardoor in de mem-
braan kernpuin kan worden aangetroffen.

Het positief reageren van puntvormige en draderige strukturen in de mem-
braan op de P.T.A.H.-kleuring is waarschijnlijk een gevolg van het aan-
wezige kemdebris, resten van amnionepitheelcellen en misschien van fibrine.
Dit laatste wordt door de fibrinekleuring (Weigert) niet bevestigd.
De aanwezigheid van vetten in de membraan kon aangetoond worden
met de Sudan Black-kleuring. De positieve reaktie op Nile Blue geeft aan
dat hier sprake moet zijn van fosfolipiden. Het verschil tussen de beide Su-
dan-kleuringen (Sudan Black en Sudan Red, zie tabel) kan verklaard
worden door een betere absorptie én adsorptie van Sudan Black ten op-
zichte van de fosfolipiden (F e a rs e, 1968).

De fosfolipiden depalmotoyllecithine en sphingomyeline, die normaal als
surfactant de alveoluswand bedekken (Reynolds en Strang, 1966)
zijn autofluorescerend (d e S a, 1969). Wanneer er sprake is van H.M.D.
dan blijkt, zoals ook uit onze resultaten naar voren is gekomen, dat deze
autofluorescercnde „alveolar lining layer" ontbreekt, terwijl de membranen
wel fluorescentie vertonen.

Geconcludeerd mag worden dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen
de resultaten van de vetkleuringen en de autofluorescentie.
Het ontbreken van surfactants (die oppervlaktespanning verlagend werken)
op de alveoluswand geeft aanleiding tot een verminderde stabiliteit van
het longweefsel. D.w.z. er bestaat een neiging tot collaberen na elke expira-
tie. Het hierboven gestelde, gecombineerd met het aanwezige of uittredende
oedeem bemoeilijkt de gasuitwisseling aanzienlijk, terwijl tevens drainage
van de alveoli via de lymfevaten vertraagd verloopt (Normand e.a,
1968). Een gevolg hiervan zijn gedilateerde lymfevaten (Lauwerijns,
1970), waarvan de autolytische restanten door ons als tunnels rond de
bloedvaten konden worden waargenomen.

Een bespreking van de pathogenese wordt hier achterwege gelaten. Ver-
wezen woi-dt naar een eerdere publikatie (Egberts, 1970), waarin de be-
langrijkste oorzakelijke factoren kort zijn besproken en naar die van L a u -
werijns (1970), waarin vooral de microcirculatie in de long wordt be-
handeld.

Report on a case of hyaline membrane disease in a newborn kitten.
The records show that the animal died within fifteen hours after normal parturition.
The only other changes in addition to a fissure of the palate, were those observed
in the thorax. To a considerable extent, these involved the lungs which had ob-
viously ventilated.

Microscopical studies showed that atelectauc alveoli as well as dilated alveolar ducts
and respiratory bronchioles were evenly distributed throughout the lung. Both the
alveoli and the ducts and bronchioles were often filled with membrane-like struc-
tures.

The table shows a number of methods used in staining the hyaline membrane. An-
otlier important feature consists in the absence of an autofluorescent „alveolar lining
layer".

meren. Tijdschr. Diergeneesk., 95, 401, (1970).
Johnson, W. C.: Pneumonia in newborn infants with lesions resembling influenza.

Proc. N.Y. Path. Soc., 23, 138, (1923).
L a u w e r y n s, J. M.: Hyaline membrane disease in newborn infants. Human Pa-
thology, 1, 176, (1970).
Norm and, I. C. S.; Reynolds, E. O. R., Strang, L. B., Wiggles-
worth, J. S.: Flow and protein concentration of lymph from lungs of lambs
developing hyaline membrane disease. Arch. Dis. Child., 43, 334, (1968).
Pearse, A. G. E.: Histochemistry. Vol. I, Churchill, 1968.

premature calf. Vet. Rec., 85, 293, (1969).
Reynolds, E. O. R. and Strang, L. B.: Alveolar surface properties of new-
born lung. Brit. Med. Bull., 22, 79, (1966).
R o s s d a 1 e, P. D., P a 111 e, R. E., M a h a f f e g, L. W.: Respiratory distress in a

newborn foal with failure to form lung lining film. Nature, 215, 1498, (1967).
d e S a, D. J.: Pulmonary fluid content in infants with respirator ydistress. J. Path.,
97, 469, (1969).

S h a n k 1 i n, D. R.: The influence of fixation on the histologic features of hyaline
membrane disease. Am. J. Path., 44, 823, (1964).

„Veterinary inspection is emphasised at Holland\'s largest cattle market (called
„Veemarkt") with a weekly throughput of about 3,000 cows, 3,000 calves and 1,000
pigs. The market and its attached slaughterhouse is controlled by a veterinary
surgeon who has four others on his staff. All abottoir animals and a selected few of
the others for sale are inspected. Lorries bringing in stock are all licensed and have to
keep a log book showing when they were last cleaned and disinfected."

Vergrote lymfklieren bij „vette" kalveren in
Nederland; differentiële diagnostiek t.o.v. lym-
fatische leucose

Enlarged lymph nodes in fattened calves in the Nether-
lands; differential diagnosis from lymphatic leucosis

Uit de Afdeling Pathologie van het Antoni van Leeuwenhoek-
huis, het Nederlands Kankerinstituut, Amsterdam.

Lymfkliervergrotingen bij vette kalveren, soms optredend in koppels geslachte
vette kalveren, leken voornamelijk te berusten op hyperplasie van het lymfoide
weefsel in de schors en van plasmacellen en eosinofiele leukocyten in het merg.
Verder werden vaak centrale bloedingen aangetroffen.

Kalveren uit een koppel bleken geleden te hebben aan een huidaandoening.
Er waren geen aanwijzingen voor bacteriële infecties of toediening van hormonen.
De differentiële diagnostiek t.o.v. lymfatische leucose werd besproken. De be-
vindingen in lymfklieren en andere organen van „normale" en „abnormale"
kalveren werden vergeleken.

Eind 1968 werd ons door collega B u s s i n k gemeld dat in de Keurings-
kring Winterswijk herhaaldelijk, de laatste tijd zelfs gemiddeld 1 per dag,
vette kalveren gesteriliseerd moesten worden wegens „lymfatische leucose".
Er werd aan lymfatische leucose gedacht op grond van de vergrote en spek-
kige lymfklieren. Dit vermoeden leek gesteund door eldenj verricht histolo-
gisch onderzoek. De mededeling van collega B u s s i n k verbaasde en boei-
de ons in hoge mate, daar epidemiologisch onderzoek in verscheidene landen
(o.a. Zweden en Denemarken) had uitgewezen dat lymfatische leucose bij
kalveren slechts sporadisch optreedt (Bendixen, 1961; Hugoson,
1967).

In februari 1970 werden we geconfronteerd met een nieuwe serie van elf
kalveren met vergrote lymfklieren. Deze kalveren maakten deel uit van een
koppel van 60, die geslacht waren in Rotterdam. In dezelfde maand werd
ook aan het Slachthuis in Den Haag een dergelijk kalf ontdekt.
Op grond van de betekenis voor de vleeskeuring en de export (de meeste
vette kalveren worden geëxporteerd) en mede in verband met de differen-
tiële diagnostiek t.o.v. lymfatische leucose, leek het ons van belang een
onderzoek in te stellen. In verband met de diagnostiek moesten we eerst
het beeld van de organen in normale vette kalveren kennen. Daar we in de
beschikbare literatuur hieromtrent geen gegevens vonden, hebben we ge-
poogd ons hierover zelf enige kennis te verschaffen.

1 Dr. W. Misdorp en Drs. K. Weijer; Ned. Kankerinstituut, Sarphatistraat 108
Amsterdam (C.).

Geaccepteerd voor publikatie op 4 januari 1971.
312 Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 5, 1971

Van 8 kalveren uit Winterswijk kon een vrij uitvoerig macroscopisch en
microscopisch onderzoek verricht worden. Bij deze kalveren, ongeveer 3-4
maanden oud, alle van het manlijk geslacht, waren vóór het slachten geen
afwijkingen opgemerkt. Macroscopisch en microscopisch onderzoek werd
verricht op een aantal lymfklieren (o.a. Igl. praescapularis, subiliacus, in-
guinalis superficialis en profundus, popliteus), hart, longen, thymus, lever,
milt, nieren, lebmaag, dunne darm en in enkele gevallen tevens van been-
merg, bijnieren en hersenen.

Drie kalveren uit de serie van elf uit Rotterdam en het kalf uit Den Haag
werden op vrijwel dezelfde wijze als die uit Winterswijk onderzocht. Van
een negende kalf uit Winterswijk waren alleen microscopische preparaten
beschikbaar.

Van vier normale manlijke slachtkalveren, eveneens 3-4 maanden oud,
geslacht aan het Abattoir te Amsterdam, werden resp. mesenteriale en sub-
maxillaire lymfklieren (4x), thymus (3x), hart (3x) en lebmaag (2x)
onderzocht. Bovendien werden van twee andere normale kalveren, verkre-
gen uit een Amsterdamse slagerij (3-4 maanden oud) de prescapulaire
en de subiliacale lymfklieren macroscopisch en microscopisch onderzocht.
Stukjes voor microscopisch onderzoek werden genomen uit het midden van
de lymfklier in de lengterichting. De coupes werden gesneden op een dikte
van 5 - 6 ju en gekleurd met haemaluin-eosine en in enkele gevallen werd
tevens de PAS kleuring en de methylgroenpyroninekleuring uitgevoerd.

Bij het macroscopisch onderzoek van de lymfklieren, afkomstig van twee
kalveren uit een slagerij, werden geen afwijkingen gevonden. De Igl. prae-
scapularis en de Igl. subiliaca van beide kalveren waren ongeveer van gelijke
grootte (5 X 3 x 2 cm). Bij microscopisch onderzoek (foto I) van beide
lymfklieren bleek dat de kapsels gaaf waren en dat de sinussen duidelijk
onderscheiden konden worden. De follikels waren vaag zichtbaar; de schors,
die duidelijk afgegrensd was t.o.v. het merg, bestond uit een vrij brede, cel-
rijke zoom, voornamelijk bestaande uit lymfocyten en lymfoblasten. In het
celarme merg werden, behalve lymfocyten, een klein aantal plasmacellen en
eosinofiele leukocyten gevonden.

In de mesenteriale en submaxillaire lymfklieren van de vier andere „Am-
sterdamse" kalveren, die afkomstig waren van het Abattoir werden even-
eens geen afwijkingen aan kapsel en sinussen gezien. In de schors waren
follikels met duidelijke kiemcentra herkenbaar. Zowel in de follikels als in
de aangrenzende z.g. paracorticale gebieden werden vrij veel z.g. sterren-
hemelcellen (fagocyterende reticulumcellen met vacuolair cytoplasma) ge-
zien. In een lymfklier van een kalf werden zowel in schors als merg veel
eosinofiele leukocyten gezien, in de lymfklieren van de drie andere kalveren
was in het merg een matige hoeveelheid lymfocyten, plasmacellen en eosino-
file leukocyten aanwezig. In de drie onderzochte harten werden in het sub-
epicardiale weefsel ophopingen van lymfocyten gevonden. Ook in de leb-
maagwand werden dergelijke haardjes gezien.

Lymfklieren van het kalf. Haemaluin eosine, x 70. A: kapsel; B: randsinus; C: schors;
D: paracorticale gebieden; E: merggedeelte; F: trabekel; G: follikelaanduiding.

Foto I: Normale lymfklier met intacte kapsel, open randsinus en duidelijke schors-
merg tekening.

Foto II: Leucotische lymfklier met sterk door tumorcellen geïnfiltreerde en door-
groeide kapsel, geen open randsinus en geen schors-merg tekening, x 70

Het meest opvallende was de vergrodng van een aantal, niet alle, lymf-
klieren, waarin vaak, vooral centraal, bloedingen aanwezig waren. De prc-
scapulaire en subiliacalc lymfklieren maten gemiddeld 8x3x3 cm.
Bij twee kalveren werd een pneumonie, bij één kalf een geringe pericarditis
en bij een ander kalf een grote bloeding in een der bijnieren gevonden. Alle
andere organen leken macroscopisch normaal. Het microscopisch onder-
zoek (9 kalveren) leerde dat de beelden van de verschillende lymfklieren,
ook per kalf, sterk wisselden.

De kapsel was altijd intact. In enkele lymfklieren leek er hyperplasie van
het sinusendotheel te beslaan. De follikels waren vaak onduidelijk; de grens
tussen schors en merg was vervaagd. In de celrijke schors werden lymfocy-
ten, lymfoblasten, „sterrenhemel-cellen" en soms eosinofiele leukocyten ge-
vonden. Tussen de forse trabekels (foto IV) in het merg waren vaak op-
vallend veel eosinofiele leukocyten aanwezig. Centraal waren vaak bloe-
dingen en soms ook fibrose aanwezig. In de andere organen (1 coupe per
orgaan) werden soms lymfocytaire infiltraatjes waargenomen (lebmaag
4/8, nier 3/8, hart 1/8, lever 1/8).

Alle elf kalveren toonden vergroting van vooral de oppervlakkig gelegen
lymfklieren. Opvallend was het ontbreken van enig vet in de flankstreek en
soms de aanwezigheid van een snoer van spekkige, op lymfklieren gelijkende
knobbels in die streek. De variatie in lymfkliergrootte was duidelijker uit-
gesproken dan die bij de Winterswijkse kalveren; sommige klieren maten

Foto IV: Hyperplastische lymfklier (Winterswijks kalf); merggedeelte, met sterk ver-
dikte trabekels. Haemaluin-eosine, x 110

Foto V: Hyperplastische lymfklier (Rotterdams kalf); merggedeelte met zeer veel
plasmacellen. Haemalin-eosine, x 250

zelfs 12x5x5 cm. In enkele klieren waren kleine centrale bloedinkjes aan-
wezig. Bij één van de kalveren hing naast de staart een stuk ontstoken huid,
waarin enkele ulcererende abcesjes.

Bij drie van de elf kalveren werd een microscopisch onderzoek ingesteld.
Kapsel en sinussen van de lymfklieren bleken intact. De follikels waren
soms duidelijk, soms echter nauwelijks herkenbaar. In de follikels waren
duidelijke kiemcentra zichtbaar.

De methylgroenpyronine-kleuring, toegepast op één der lymfklieren was
duidelijk positief in de kiemcentra en in mindere mate in de rand der folli-
kels, eveneens in de paracorticale gebieden (foto II) en bovendien kleurden
vele plasmacellen in het merg (foto V).

De schors-merg grens was in het algemeen onduidelijk. In het merg werden
veel plasmacellen waargenomen.

In één der nieren werden multiple ophopingen van lymfocyten in het inter-
stitium gezien, bovendien bleken polymorfkernige leukocyten in sommige
tubuli aanwezig te zijn.

Bij microscopisch onderzoek van lymfklieren uit z.g. normale kalveren
(Amsterdam: „slagerskalveren" en „abattoirkalveren") leek het dat er
zekere verschillen in opbouw en celrijkdom bestonden tussen b.v. mesente-
riale en prescapulaire lymfklieren. Opgemerkt dient te worden dat het door
technische moeilijkheden niet mogelijk was een groot en gevarieerd aantal
lymfklieren van deze z.g. vette kalveren te onderzoeken.
Uit vergelijkende studie van „abnormale" en „normale" lymfklieren kan
geconcludeerd worden dat de vergroting van de „abnormale" lymfklieren
veroorzaakt was door een hyperplasie van het lymfoide weefsel in de schors,
een grotere celrijkdom in het merg (vooral door plasmacellen bij de Rotter-
damse, vooral door eosinofiele leukocyten bij de Winterswijkse kalveren) en
door bloedingen en toename van de trabekeldikte in het merg (bij de Win-
tei-swijkse kalveren).

Naar het ons bleek werden (en worden?) deze en dergelijke afwijkingen
vaak voor leucose gehouden, met als consequentie sterilisatie.
Vergelijking van de vergrote lymfklieren van de Rotterdamse en Winters-
wijkse kalveren met die van een aantal leucose-kalveren (uit ons archief)
leerde echter dat er duidelijke verschillen waren. Bij leucodsche lymfklieren
zijn dc oorspronkelijke structuren verdwenen (foto II) door infiltratie van
vrij uniforme tumorcellen (meestal van „lymfoblastair" type).
Ook de kapsel is dan vaak dooiwoekerd. Verder zijn bij leucose meestal
ook andere organen (milt, nier, lever) aangetast. Onze mening dat hier
geen leucose in het spel was werd bevestigd door een aantal geraadpleegde
buitenlandse deskundigen (B e n d i x e n. Kopenhagen; D o d d, Philadel-
phia; Jarrett, Glasgow; Von Sandersleben, Glessen).
Deze conclusies zijn van groot belang i.v.m. de export, vooral naar Duits-
land, waar een grootscheepse campagne tegen leucose bij het rund aan de
gang is.

De waargenomen hyperplasie van het lymfoide weefsel in de schors, de
plasmablasten (jonge plasmacellen) in de paracorticale gebieden en andere
pyroninofiele cellen in de follikels, alsmede de ophopingen van plasmacel-
len in het merg doen ons denken aan verschillende stadia van immunolo-

gische reacties, optredend na toediening van antigeen. In de recent ver-
schenen „Inleiding tot de Immunologie (1969)" wordt een duidelijke uit-
eenzetting over dergelijke immunologische reacties gegeven (pag. 50-54).
Tevens wordt daarin verwezen naar specialistische literatuur.
We hebben geen verklaring voor het optreden van eosinofiele leukocyten,
zowel in „normale" als in „abnormale" lymfklieren. In dit verband moet
nog worden vermeld dat bij geen der kalveren tekenen van voorafgaande
inspuitingen gevonden waren.

Collega B u s s i n k meldde ons nog dat het bacteriologische (aerobe) onder-
zoek van lever, milt en nier en het histologische onderzoek van de prostaat
van de Winterswijkse kalveren negatief verlopen.

Interessant is het feit dat de kalveren uit Rotterdam deel uitmaakten van
een koppel van bekende herkomst. Nadere informatie leerde dat deze kal-
veren, die geleden hadden aan een huidaandoening daarvoor ook zouden
zijn behandeld. Helaas kon niet nagegaan worden welk middel was ge-
bruikt.

Het is mogelijk dat verder epidemiologisch onderzoek meer gegevens inzake
aetiologische factoren (antibiotica, antiparasitica?) kan verschaffen. Het
ligt in de bedoeling dat „nieuwe gevallen van vergrote lymfklieren" bij vette
kalveren door de Afd. Experimentele Pathologie (Dr. E. J. Ruiten-
berg) van het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid te Bilthoven nader
bestudeerd worden. Hierover is inmiddels een circulaire van de Hoofdin-
spectie van de Veeartsenijkundige Dienst (1969) verschenen, waarin de keu-
ringsdierenartsen werd verzocht nieuwe gevallen bij de districtsinspecteur
van de Veeartsenijkundige Dienst te melden. De keuringsbeslissing wordt,
nadat de juiste diagnose is gesteld, in overleg met de inspectie genomen.
Behalve de lymfklierveranderingen werden vooral bij de Winterswijkse kal-
veren lymfocytaire Infiltraten in verscheidene andere organen gevonden.
De interpretatie van deze waarnemingen is, vooral gezien de bevindingen
(o.a. in het hart) bij onze „normale" kalveren en bij Duitse „normale"
kalveren (Bederke en med., 1970), uiterst moeilijk.
Op grond van bovengenoemde waamemingen in organen van „normale"
kalveren zijn voor ons de volgende vragen gerezen:

1. Wat is de invloed van de zeer kunstmatige wijze van opfok en voeding
op de verschillende organen, met name op de lymfklieren in de verschil-
lende regio\'s? (b.v. submaxillaire en mesenteriale lymfklieren enerzijds
en subcutane lymfklieren anderzijds).

2. Zijn de door ons microscopisch waargenomen verschillen tussen „nor-
male" en „abnormale" lymfklieren gradueel of principieel?

De collega\'s J. W. Bussink en R. van Santen (adviseur C.B.S.) hebben ons
attent gemaakt op de problematiek. Verdere medewerking werd verleend door de
collega\'s G. J. Nijl and (Abattoir Rotterdam), A. de Koning (Abattoir Den
Haag), H. Th. Nieuwenhuijsen (Veterinaire Inspectie Zuid-Holland) en J. J.
M e 1 e s s e n (Abattoir Amsterdam).

Lymph node enlargements in veal calves, occasionally occurring in herds of slaugh-
tered veal caves, apparently were mainly due to hyperplasia of the lymphoid tissues
in the cortex and of plasma cells and eosinophilic leucocytes in the medulla.

In addition, central haemorrhages were frequently observed.
Calves of a herd were found to have been affected with a disease of the skin.
There was no evidence of bacterial infection or administration of hormones.
The differential diagnosis between lymph node enlargement and lymphatic leu-
kaemia was discussed The findings in the lymph nodes and other organs of „normal"
and „abnormal" calves were compared
The „normality" of veal calves was discussed.

Inleiding tot de Immunologie, samengesteld namens de vereniging voor immunologie.

Academische Paperback (Oosthoek, 1969).
B e d e r k e, G., Schmidt, F. W., Tolle, A., U e b e r s c h ä r, S.: Versuche zur
Uebertragung der Rinderleukose mit Rohmilch und pasteurisierten Milch. Zbl.
Vet. med., 17, 6, (1970).
Bend ixen, H. J.: Bovine leucosis II. Symptoms of the sporadic type. Mod. Vet.,
(9), 40, (1961).

Circulaire Staatstoezicht op de Volksgezondheid aan Hoofden van Keuringsdien-
sten van slacihtdieren en vlees d.d. 20 mei 1969.
Hugos on, G.: Juvenile bovine leukosis. Act. Vet. Scand., Suppl. 22, (1967)

„Veruit de meeste subhumane primaten worden uit de jungles van Azië, Afrika
of Zuid-Amerika geïmporteerd.

Bij aankomst in de laboratoria blijkt een hoog percentage drager te zijn van ziekte-
verwekkers, waarvan een niet gering aantal soorten infectieus is voor de mens en
bij hem als verwekker van ernstige ziekten kan optreden. Onder deze voor het
personeel gevaarlijke organismen zijn zowel bacteriële en virale agentia als diverse
wormen en protozoën, die de dieren of in hun natuurlijke omgeving hebben op-
gedaan, of waarmee zij tijdens de transporten door de inboorlingen zijn besmet.
Meer dan 50% van de rhesus apen uit India blijkt besmet te zijn met Shigella en/of
Salmonella species en blijkens mededelingen van afnemers uit de V.S. lijdt ongeveer
10% van de rhesusapen aan tuberculose.

Hepatitis infecties, die zeer gemakkelijk op de mens overgaan, komen zeer frequent
bij pas geïmporteerde chimpansees voor.

De grootste risico\'s echter vormen bepaalde virusinfecties die bij de mens in de
meeste gevallen een fataal verloop hebben. Het meest gevreesd was het „B virus" dat
in 1934 voor het eerst is geconstateerd en waarvan sindsdien tussen de 15 en 20
infecties bij laboratoriumpersoneel, dat met apen in contact was, zijn waargenomen.
Al deze gevallen, op 2 na, hadden een fataal verloop.

Naar schatting zijn tussen de 2 en 3% van alle M. Rhesus- en M. Ira-aptn (veruit
de meest gebruikte apesoorten) bij aankomst in de laboratoria met B virus besmet
(Hartley, 1966). Het virus kan de mens gemakkelijk infecteren via zelfs zeer
oppervlakkige krab- of bijtwondjes. De laatste vormen, als men geen bijzondere
voorzorgen heeft getroffen, een dagelijks voorkomend ongerief bij het beroep van
apeverzorger.

Grote bekendheid kreeg in 1967 een van Afrikaanse apen afkomstige virusbesmetting
van laboratoriumpersoneel in Duitsland en Joegoslavië, waarbij van de 25 ziekte-
gevallen er 7 een dodelijke afloop hadden. Dit virus, thans bekend als het „Mar-
burgvirus", was nog niet eerder waargenomen en de kans wordt niet denkbeeldig
geacht dat met de toename van de apenimport meer van zulke nieuwe uiterst ge-
vaarlijke besmettingen zullen voorkomen."

Beschreven wordt een congenitale hartafwijking bij een bijna I/2 jarig vrouwelijk
rund. Het hart bestond uit 2 atria en 1 ventrikel (cor triloculare biatriatum),
terwijl bovendien nog een infundibuluraachtige holte aanwezig was die de ven-
trikel via een defect verbond met de art. pulmonalis.

Op 25 augustus 1970 werd mij een hart getoond, afkomstig van een aan
het Openbaar Slachthuis te Hoogeveen normaal ter slachting aangeboden,
bijna 1/2 jarig vrouwelijk rund. Het dier was wat mager; overigens werden
geen afwijkingen bij de „levende keuring" waargenomen. Bij de keuring
na het slachten bleek dat het dier een congenitale hartafwijking bezat die
hieronder zal worden beschreven; overigens werden geen afwijkingen ge-
vonden. Wel vertoonde het karkas niet zo\'n fraaie kleur als even oude ver-
gelijkbare slachtdieren.

a. Uitwendig aspect: het hart is wat betreft zijn grootte niet afwijkend.
Wel vertoont het een iets afwijkende vorm, n.l. enigszins ovaal en zij-
delings wat afgeplat. De art. pulmonalis ontspringt op de normale plaats
uit het hart n.l. aan de hartebasis, craniaal van de sulcus longitudinalis
sinister. De art. pulmonalis maakt de indruk enigszins kleiner te zijn
dan normaal.

b. Inwendig aspect: tijdens de keuring is een snede door linker atrium en
ventrikel gemaakt en is de aorta opengespleten. Wij kijken nu in een
grote ventrikel, die het gehele ventriculaire deel van het hart in beslag
neemt. Het linker atrium, enigszins aan de kleine kant, staat normaal
via de valvulae bicuspidales met deze grote ventrikel in verbinding; de
chordae tendinae hechten zich aan een tweetal papillairspieren.

In het septum atriorum is een open foramen ovale aanwezig als een
nauw kanaaltje, schuin verlopend van het linker naar het rechter
atrium, juist passabel voor een sonde (zie discussie). Het begin van de
aorta is tamelijk wijd; even boven de drie semilunairkleppen ontsprin-
gen de twee art. coronariae en ± 4 cm verder de art. brachiocephalicus.
De ductus arteriosus Botalli is gesloten. Ongeveer 7 cm boven de valv.
semilunares aortae is nog een aanduiding van dc ductus Bottalli als een
klein „putje" te zien.

Ventraal van de valvulae semilunares aortae bevindt zich het z.g. „aor-
tabeentje" vanwaaruit een atrio-ventriculaire klep (behorend tot de
tricuspidaalkleppen!) ventraalwaarts loopt. Onder deze valvula door
komen we in het rechter atrium. Het linieer en rechter artium monden
dus beide uit in de grote, enkelvoudige ventrikel.

1 J. Smeenk; Keuringsdierenarts te Hoogeveen; Sperwerlaan 117.
Het artikel werd op 14 januari 1971 voor publikatie geaccepteerd.

uit het hart, n.1. craniaal van de sulcus longitudinalis sinister aan de
hartebasis. De drie semilunairkleppen vertonen geen afwijkingen.
Ventraal van de semilunairkleppen, dus a.h.w. in het cranio-dorsale
deel van de wand van de „grote" ventrikel bevindt zich een grillig ge-
vormde, infundibulumachtige holte, welke aanvankelijk voor een hypo-
plastische rechter ventrikel werd gehouden (zie discussie). Dit infun-
dibulum bestaat uit twee gedeelten; één deel loopt ventraalwaarts en
staat via een ovaal, d= 2 bij 1 cm groot defect in verbinding met de
ventrikel. Dit defect wordt rondom begrensd door trabekels en ligt hal-
verwege de hoogte tussen ventrikelbodem en tricuspidaalkleppen. Het
andere deel van het infundibulum begint als een kleine holte, loopt via
de rechter hartwand verder als een steeds nauwer wordende gang en
mondt waarschijnlijk ook uit, via een enkele millimeters groot defect,
in de ventrikel (artefact?). Het eerstgenoemde ovale defect is makkelijk
voor een vinger passabel. Een ± 4 cm lange trabekel loopt vanaf dit
defect vrij door de ventrikel naar de bodem.

Via dit defect en het infundibulum is er dus een verbinding tussen de
ventrikel en de art. pulmonalis. Een schematische voorstelling van dit
hart vindt u in figuur 1.

In fig. 1 is niet aangebracht het open foramen ovale. Het volledig sluiten
van dit foramen gaat betrekkelijk langzaam. Bij 50% van 3-4 weken oude
kalveren is dit foramen nog aanwezig; bij runderen van /2-l!/2 jaar nog
in 23% der gevallen en bij nog oudere dieren is het altijd nog 16% waarvan
het foramen ovale nog voor een sonde passabel is (Stroh in Nie-
berle und Gohrs, 1954). Van Nie (1966) heeft de atriumsep-
tumdefecten ook niet in zijn overzicht opgenomen. In ons geval kunnen
we het persisterende foramen ovale - anatomisch open, functioneel waar-
schijnlijk dicht - dus als fysiologisch beschouwen en het staat dan ook naar
mijn mening niet in verband met de andere beschreven afwijkingen.
Het beschreven hart kunnen we onderbrengen in de categorie defecten
van het septum ventriculorum. Ontbreekt dit septum geheel en is wel het
septum atriorum aanwezig (2 atria, 1 ventrikel) dan spreekt men van een
cor triloculare biatriatum. Het omgekeerde (1 atrium, 2 ventrikels) heet
cor triloculare biventriculosum. Deelman (1956) onderscheidt in zijn
boek ook nog gevallen, genaamd cor pseudo-triloculare biatriatum. Het hart
lijkt dan een cor triloculare terwijl er in werkelijkheid toch 4 afdelingen
zijn waarvan er één (de linker of de rechter ventrikel) uitzonderlijk klein
is gebleven. Volgens Deelman hebben deze misvormingen aan de ven-
trikels met een stoornis in de ontwikkeling van het ventrikelseptum - men
is geneigd aan een asymmetrische ontwikkeling van dit septum te denken -
niets te maken. Zij hangen waarschijnlijk samen met een groeiremming van
één der ventrikels na een symmetrische splitsing bij de ontwikkeling. Is
de rechter ventrikel hypoplastisch, dan gaat dit samen met atresie of hy-
poplasie van het tricuspidaalostium. Deze afsluiting stelt men zelfs primair,
de hypoplasie van de rechter ventrikel en de atresie van de arteria pulmona-
lis als secundair gevolg.

Een vraag die men naar aanleiding van bovenstaand betoog moet stellen is:
is het hierboven beschreven hart een cor triloculare of een cor pseudo-trilo-
culare? Of anders gesteld: is de infundibulumachtige holte als een hypo-
plastische rechter ventrikel te beschouwen? Naar mijn mening hebben we
hier echter wel degelijk te maken met een echt cor triloculare; immers het
tricuspidaalostium is niet atretisch of hypoplastisch, maar het geeft - even-
als het bicuspidaalostium - toegang tot de enkelvoudige ventrikel. Linker
en rechter atrium staan dus in directe verbinding met de éne ventrikel
Bij een cor pseudotriloculare met hypoplasie van de rechter ventrikel staat
het rechter atrium indirect via het linker atrium (septumdefect) in verbin-
ding met de (linker) ventrikel. De infundibulumachtige holte moeten we
in ons geval beschouwen als een uitgegroeide conus arteriosis van de art.
pulmonalis, die dus via een laag „septum" defect (dit woord is misplaatst!)
in contact treedt met de grote enkelvoudige ventrikel.

Een tweede vraag: heeft de art. pulmonalis voldoende gefunctioneerd?
Bij een atretische of ernstig hypoplastische art. pulmonalis is er geen leven
mogelijk tenzij op een andere wijze de kleine circulatie van bloed wordt
voorzien, b.v. via de ductus Botalli (omgekeerde stroomrichting).
Wensvoort (1959) beschrijft een dergelijk geval bij een pony (Tretra-
logie van Fallot met atresie van het begin van de art. pulmonalis), daarbij
heeft zich bovendien een aantal collateralen gevormd om de kleine circulatie
op peil te houden aangezien een stenose in de ductus Botalli aanwezig was.

In dit geval heeft men noch met een atresie, noch met een erge hypoplasie
van de art. pulmonalis te maken. Bovendien is de ductus Botalli gesloten.
Aangezien men verder met een toevallige slachtbevinding heeft te maken,
kan men rustig stellen dat de art. pulmonalis heeft gefunctioneerd. Wel
zal de 02-voorziening van dit rund - gemengd bloed in de ventrikel - net
voldoende zijn geweest. Helaas zijn geen gegevens betreffende de anamnese
bekend. Gezien de iets afwijkende, wat grauwere kleur van het karkas zal
het dier waarschijnlijk aan de grens van 02-tekort hebben geleefd.

Dank is verschuldigd aan de collegae Drs. J. S. van de Linde-Sipman en Dr.
C. J. G. W e n s i n g voor hun belangstelling en opmerkingen en aan keurmeester-
opzichter W. Scholing door wiens bemiddeling dit hart werd verkregen.

Descripüon of a congenital heart defect in a nearly 1 Yi year old, female cow. The
heart consisted of two atria and one ventride (cor triloculare biatriatum) besides
the presence of an infundibulumlike cavity that was connected with the ventricle
through a defect in the art. pulmonalis.

Deelman, H. T.: Leerboek der Pathologische Anatomie, dl. 1, 217, (1956).
Deelman, H. T.: Leerboek der Padiologische Anatomie, dl. 1, 217, (1956).
Nie, C. J. van: Congenital malformations of the heart in cattle and swine. Acta

Morph. Neerlando-Scandinavica, VI, no. (4), (1966).
N i e b e r 1 e, K. und C o h r s, P.: Lehrbuch der speziellen Pathologischen Anatomie

der Haustiere, 2, (1954).
Wens voort. P.: De Tetralogie van Fallot met atresie van de art. pulmonalis, bij
het hart van een Shetland pony. Tijdschr. Diergeneesk., 84, 939, (1959).

Sinds 1960 steeg het gebruik van dit produkt, in verschillende smaken geleverd,
van 1,9 miljoen kg tot 19,6 miljoen kg in 1969.

Van de totale yoghurtconsumptie in 1969, groot 175 miljoen kg was 87,7% gestan-
dariseerde of melkyoghurt. Tien jaar geleden was dit percentage 98%.
De totaal geconsumeerde hoeveelheid yoghurt in zijn verschillende presentaties nam
in de 10 vergelijkingsjaren met 63% toe.

Er wordt een overzicht gegeven van het voorkomen, het ziektebeeld, de pathologi-
sche veranderingen, de bacteriële diagnose en de bestrijding van enterotoxemie
t.g.v. Cl. perfringens type C bij jonge biggen.

Enterotoxemie is een peracuut tot acuut verlopende infectieziekte, die in toene-
mende mate in ons land voorkomt bij jonge biggen in de eerste 3 levensweken.
De ziekte heeft een korte incubatietijd en een grote morbiditeit en mortaliteit. De
dieren hebben een bloederige diarree, krijgen een uitputting van de glucose-
reserve en sterven snel.

Bij sectie zijn er vooral morfologische veranderingen te vinden in het maag-darm-
kanaal, en wel in de vorm van een catarrale, hemorragische of fibrineus tot necro-
tiserende ontsteking van het jejunum. De mesenteriale bloedvaten zijn vaak over-
vuld. Er is soms subsereus emfyseem in de darmwand. De jejunuminhoud is rood-
bruin van kleur.

Microscopisch is er een min of meer diepgaande necrose van de mucosa, soms tot
in de muscularis mucosae. In de necrotische massa en in de darmwand zijn veel
Gram-positieve staafjes te vinden.

Deze Gram-positieve staafjes blijken Clostridium perfringens type C te zijn, het-
geen kan worden aangetoond met enkele neutralisatietests. Zo kent men de „mouse
protection test", waarbij muizen al dan niet sterven na een intraveneuze injectie
van het toxine en/of van een mengsel van toxine en antitoxine. Dezelfde neutrali-
satieproeven zijn uit te voeren door intradermale injecties bij cavia\'s. Men beoor-
deelt dan de optredende necrose.

De zeugen zijn drager en uitscheider van de bacteriën, waardoor de biggen besmet
worden en hygiënische maatregelen weinig zin hebben bij de bestrijding van de
ziekte. De zieke biggen zijn niet te genezen. De beste preventieve maatregel is het
enten van de zeugen tijdens de dracht. Men gebruikt daarvoor het door Bur-
roughs-Wellcome vervaardigde Covexin, waarvan men 5 cm® toedient in het mid-
delste derde deel van de dracht en 5 cm® 4-6 weken later. De laatste enting moet
uiterlijk 3 weken vóór de partus geschieden. De enting dient daarop één maal per
half jaar te worden herhaald.

Bij jonge biggen, d.w.z. bij biggen van enkele dagen tot een week, is het
maag-darmkanaal een uitermate gevoelig orgaansysteem. Aandoeningen
hiervan verlopen vaak ten koste van het dier, gezien de geringe weerstand
van de biggen en de stress, waarin zij de eerste levensdagen verkeren t.g.v.
de plaatsvindende omschakeling.

Van Soest noemt in een voordracht, uitgesproken op de Veterinaire
Week 1969 een aantal aandoeningen van de digestietractus, die nagenoeg
allemaal met meer of minder ernstige diarree gepaard gaan, en waarbij
soms sterfte van de biggen optreedt.

1 Drs. A. J. Plaisier; destijds co-assistent aan de faculteit der Diei^eneeskunde,
thans assistent bij M. M. en C. B. de Lint, Rietberglaan 7, Epe.
Geaccepteerd voor publikatie op 5 januari 1971.

Hij beschrijft o.a. de „geboorte-diarree", veroorzaakt door hemolyüsche
coh-bacteriën, waarbij de pasgeboren dieren dunne sünkende faeces hebben,
er grauw en mager uitzien, bij elkaar kruipen en soms snel dood zijn. De
ziekte komt vooral voor bij biggen van gelten en aangekochte zeugen. Deze
diarree is te bestrijden met antibiotica en/of chemotherapeutica, maar ook
met hygiënische maatregelen, juiste voeding van de zeug, het tijdig ver-
strekken van colostrum aan de biggen, juiste temperatuur etc.
Verder noemt hij de virus-diarree, de transmissible-gastro-enteritis, veroor-
zaakt door een enterovirus. Deze ziekte gaat gepaard met hevige water-
dunne diarree, bij dieren van alle leeftijden. De biggen, jonger dan twee
weken, sterven. Een afdoende therapie bestaat voor deze ziekte niet, maar
bij de overlevende dieren ontstaat wel een goede immuniteit, zodat het wen-
selijk is om bij het optreden van deze ziekte alle dieren en de zeugen die
nog meer dan drie weken van de partus verwijderd zijn zo snel mogelijk
te infecteren, zodat de biggen voldoende antistoffen binnen krijgen met het
colostrum.

Ook wordt door Van Soest vermeld de „rode diarree" t.g.v. Clostri-
dium perfringens type C, die zijn naam te danken heeft aan de rood ver-
kleuring door de aanwezigheid van veel bloed in de faeces. Economisch is
deze ziekte van weinig belang, maar het is wel zo, dat in een reeks van
jaren het aantal gevallen bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Over-
ijssel sterk is toegenomen. In 1966 waren er 7 gevallen, in 1967 10, en in
1968 54. De ziekte, die bij biggen van alle leeftijden kan voorkomen, maar
waaraan dieren van één en twee weken het meest lijden, wordt gekenmerkt
door een groot aantal sterfgevallen, vooral in de eerste levensweek. De
dieren zijn ziek, hebben diarree, drinken niet meer, verliezen met de faeces
veel bloed en vocht, en sterven zeer snel.

Aan deze ziekte nu wordt in dit referaat wat meer aandacht besteed.
Het vóórkomen en de belangrijkste publikaties

De enterotoxemie t.g.v. Cl. perfringens type C bij biggen is het eerst be-
schreven door Field en Gibson in 1955. Zij zagen in 1953 op een
bedrijf in Herefordshire biggensterfte optreden, waarbij in één toom er van
de tien biggen na 48 uur nog maar één over was, hetgeen niet te wijten
was aan de bekende baby pig disease (acute hypoglycemic). In 1954 deed
zich op een ander bedrijf in hetzelfde district een identiek geval voor. Er
was tussen beide bedrijven geen handel geweest en gedurende de laatste 25
jaar waren er geen schapen gehouden.

In 1957 verscheen een publikatie van Szent-Ivanyi en Szabo
(Hongarije). Zij zagen de ziekte het eerst optreden in 1953, en wel in toe-
nemende mate. Er werd een onderzoek ingesteld op 6 bedrijven, waar de
zeugen in goede conditie waren, en waar het management niets te wensen
overiiet, maar waar het sterftepercentage niet minder dan 15,9-73,0% be-
droeg. Op deze bedrijven was de schade wel groot, omdat veel fokmateriaal
verloren ging.

In 1959 gaf Baldwin een beschrijving van de ziekte in Amerika, in welk
jaar ook door Field en Goodwin infectieproeven zijn gedaan bij
biggen.

Het belangrijkste onderzoek is gedaan door de Deen H 0 g h, die een
aantal publikaties heeft gewijd aan deze ziekte, waarvan de eerste is ver-

schenen in 1967. Barnes en Moon hebben in 1964 de ziekte waar-
genomen op bedrijven, waar het met de hygiëne slecht was gesteld. Zij be-
schreven een sterftepercentage van 15-50%.

In Nederland is de ziekte het eerst beschreven door T e r p s t r a in 1965,
later door Van Soest (1969).

Uit een persoonlijke mededeling van Van U 1 s e n van de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Overijssel bleek dat de ziekte in ons land nog steeds
en misschien wel in toenemende mate voorkomt, zeker in het Oosten van
het land. De ziekte komt zowel op hygiënisch perfecte als op minder hygiëni-
sche bedrijven voor.

De ziekte treedt één tot enkele dagen na de geboorte op. De biggen zijn
vóór de eerste verschijnselen volkomen normaal. Reeds 12 uur na de ge-
boorte kunnen de eerste symptomen optreden. Eén tot twee dagen na het
begin hiervan sterven zij.

Field en Gibson (1955) zagen op één bedrijf de ziekte uitbreken
in 20 van de 79 tomen, waarbij binnen drie dagen 155 van de 197 biggen
stierven. Op een ander bedrijf brak de ziekte uit in 10 van de 70 tomen,
waarbij 40 van de 112 dieren stierven.

Hogh (1967b) geeft een mortaliteit van 25-80%, terwijl de toom-mor-
biditeit per bedrijf 20-100% bedraagt. Hij vond dat in tomen van 9 biggen
de sterfte het grootst was (66,7%). Er was wel een enorme variatie in mor-
taliteit binnen de tomen. In de maanden juni, juli en augustus was de mor-
taliteit 3 maal zo hoog als in de 5 voorafgaande maanden. De gezondheid
van de zeugen leek geen invloed te hebben op de mortaliteit. Volgens
H0gh stierf 81,9% van de biggen binnen 5 dagen. Op de tweede dag
stierven de meeste, 33,3%.

De door Cl. perfringem type C aangetaste biggen worden lusteloos, kruipen
weg in het stro, en drinken niet meer. De glans verdwijnt. Er treden koorts-
verschijnselen op, soms echter is de temperatuur subnormaal, maar het
registreren van de temperatuur is moeilijk, omdat de anus t.g.v. de hevige
diarree vaak openstaat (Szent-Ivanyi c.s. 1956).
Er is dus een heftige diarree, waarbij de faeces waterdun zijn, en de kleur
kan varieren van geel-achtig via rood tot chocolade-kleurig, soms schuimend.
In andere gevallen is er uitsluitend gehemolyseerd bloed in de faeces aan-
wezig. Bij een pseudo-membraneuze of necrotiserende enteritis zijn de
faeces pasteus en witgrijs van kleur.

Het achterstel is bevuild, soms ontstoken door dc aanwezigheid van het
derma-necrotische beta-toxine in de faeces (Barnes en Moon, 1964).
De aangetaste biggen willen niet meer lopen, zijn slap ter been, de adem-
haling wordt bemoeilijkt, is hortend en stotend. Kort vóór de dood liggen
de biggen stil. In het moribunde stadium zien we spierkrampen en onregel-
matige fietsbcwegingen. Uiteindelijk sterven de biggen.

Het verloop van de ziekte is volgens vrijwel alle onderzoekers meestal
acuut tot peracuut. In het laatste geval is er van de symptomen soms maar
weinig te zien en treft men de dieren de volgende ochtend dood aan, terwijl
zij de avond tevoren nog volkomen normaal waren. Het snelste verloop

dat Hogh (1967b) heeft waargenomen na een experimentele infectie is
7 uur. Na een incubatietijd van ca. 11 uur verschenen de eerste symptomen,
diarree met bruinachtig-gele, bloederige faeces. De big weigerde te drinken,
begon te braken, werd suf en steeds slapper en stierf tenslotte 18 uur na de
infectie.

In de minder snel verlopende gevallen komen de bovengenoemde symp-
tomen beter tot uiting. Het langste verloop, dat H 0 g h waarnam was 3
dagen. De dieren vermageren dan, drogen uit, zijn anemisch en de diarree
is minder bloederig. De dieren gaan tenslotte toch dood.

Hogh (1967b) geeft de volgende veranderingen in het bloedbeeld aan.
Glucose-gehalte: bij de „contact-biggen" stijgt het bloedglucose gehalte aan-
vankelijk, maar daalt dan tot 100-120 mg/100 ml. Bij de aangetaste dieren
daalt het glucosegehalte sneller en verder tot extreem lage waarden kort
vóór de dood. De daling is het gevolg van de anorrhexie en de sterk gestoor-
de resorptie.

Ureum-gehalte: dit is bij de aangetaste dieren wat hoger dan bij de con-
tactdieren. Bij sommige vindt een stijging plaats tot 200-300 mg/100 ml.
Hemoglobine-gehalte, hematocriet en aantal erytrocyten van geïnfecteerde
biggen en van contactdieren zijn niet significant veranderd.
Leukocyten:

a. peracuut verloop: hierbij treedt een snelle daling van het aantal leuko-
cyten op, kort vóór de dood. De daling betreft zowel lymfocyten als neutro-
fiele leukocyten. De relatieve toename der juveniele leukocyten kon de leu-
kopenic niet compenseren. Wèl treedt er dus een links-verschuiving op.

b. subacuut verioop: hierbij ziet men ca. 40 uur na de infectie een leukopenic
optreden. Later stijgt het aantal leukocyten weer tot ongeveer de helft van
de noi-male waarde. Er is een sterke links-verschuiving.

Field en Gibson (1955) zagen in hun materiaal een hemorragische
ontsteking van het jejunum, terwijl ileum en duodenum normaal leken.
De inhoud van het jejunum was rood-bruin van kleur. De mucosa had een
fluweelachtig aspect. De maag was gevuld met onverteerde melk.
Szent-Ivanyi c.s. (1956) zagen eveneens een ontsteking van het
jejunum, die varieerde in lengte. Het aangetaste deel was aan de buiten-
zijde roodbruin gekleurd. De inhoud was pasteus bloederig. In sommige
afevallen was de mucosa necrotisch, de darmwand verdikt en vertoonde
de serosazijde een longitudinaal gestreept aspect. Het aangetaste darmge-
deelte was niet meer elastisch, was stijf en bros. Het lumen was leeg of be-
vatte fragmenten van de pseudo-membraneuze necrotiserende enteritis.
De ontsteking van de dunne darm begint en eindigt abrupt. Soms wisse-
len de gezonde en de aangetaste delen elkaar af. In enkele gevallen zitten
er gasbellen onder de serosa, in het mesenterium of in de lymfklieren.
In de rest van de maag-darm tractus bevinden zich meestal geen ernstige
afwijkingen, hoewel het ileum soms nog wel mee kan doen. Vaak is een
peritonitis aanwezig, waardoor de darmlissen aan elkaar verkleefd zitten.
De nieren, zowel als het epicard, vertonen soms petechiën. De venen van
maagwand en mesenterium zijn verwijd en gevuld met bloed.

Barnes en Moon (1964) beschrijven een erythemateus perineum,
bevuild met faeces, die bloederig zijn en stukken necrotische mucosa bevat-
ten. Ook zij zagen dat een omschreven deel van het jejunum een min of
meer ernstige hemorragische of necrotische enteritis vertoonde.
Hogh (1969a) heeft een uitgebreide studie gemaakt van de pathologische
veranderingen, die plaats vinden t.g.v. de enterotoxemie. Hij onderzocht
339 biggen, waarbij de enteritis varieerde van een hemorragische tot een
necrotiserende, zonder hemorragiën.
Hij verdeelde zijn materiaal in 3 groepen:

H 0 g h zag hierbij ernstige bloedingen van de darmwand, met bloedver-
lies in het lumen. De mucosa was óf hyperemisch óf veranderd in een dunne
doffe necrotische membraan, stevig verbonden met de onderliggende laag.
De serosa is donkerrood gekleurd ter plaatse van de aantastingen, terwijl
vaak fijne fibrinedraden op het oppervlak aanwezig zijn. In 25% is cr
subsereus emfyseem aanwezig. De darmwand is iets verdikt, oedemateus,
bros en niet elastisch. De inhoud van het aangetaste darmgedeelte bestond
uit gehemolyseerd bloed met een mengsel van fibrinedraden en caseïne
klonten. De lokalisatie van de hemorragische ontsteking varieert iets. Het
begint gemiddeld 50 cm vanaf de pylorus en is gemiddeld 165 cm lang.
Het begin en het einde zijn abrupt. De darmgedeelten oraal en aboraal
van het ontstoken deel zijn atonisch, de wand ervan heeft een normale dikte,
en de mucosa heeft geen macroscopische veranderingen.
Deze vorm treedt op in de peracute gevallen. De biggen sterven binnen 3
dagen na de geboorte.

Groep 2: Necrotiserende enteritis met bloedingen in het voorste deel van de dunne
darm (28,0% der gevallen)

Het voorste deel van de aangetaste dann vertoont een necrotiserende ont-
steking rnèt bloedingen. Het achterste deel vertoont alleen een necrotiserende
enterids, dus zónder bloedingen. De grens tussen beide gedeelten is scherjD,
evenals het begin van het hemorragische- en het einde van het necrotische
stuk. De bloedingen in het voorste deel van het jejunum varieren van pe-
techiën via ecchymosen en suggillaties tot diffuse subsereuze bloedingen.
De wand van het hemorragische deel is sterk verdikt, de mucosa is ver-
anderd in een geelgrijze necrotische membraan van wisselende omvang. In
de necrotische membraan zijn gewoonlijk geen bloedingen te zien.
De serosazijde van het necrotische darmgedeelte heeft een grijs aspect met
een longitudinale en soms circulaire streping. De wand is gecontraheerd,
sterk verdikt en bros. De mucosa is dik, droog en geplooid.
Terwijl het hemorragische deel gewoonlijk een aanzienlijke hoeveelheid
visceuze, grijsachtige of gele, bloederige inhoud heeft, bevat hel necrotische
deel slechts een kleine hoeveelheid droge inhoud.

In 44,2% der gevallen was er een subsereus emfyseem. Dit kwam dus in
meer gevallen voor dan in het materiaal behorende tot groep 1. Bovendien
nam het ernsdger vormen aan. De hemorragische veranderingen beginnen
gemiddeld 55 cm vanaf de pylorus en zijn gemiddeld 80 cm lang. Het
daaraan aansluitende necrotische deel 115 cm.

Deze vorm van enteritis komt voor bij biggen die ongeveer vijf dagen na
de geboorte gestorven zijn.

De biggen sterven gedurende de eerste drie levensdagen. Het jejunum is
atonisch en heeft aan de serosazijde een grijze of gele, kerrie-achtige of vies
rode kleur. In de darmwand, die normaal van omvang is, zijn de kleine
bloedvaten sterk verwijd. De mucosa is veranderd in een dunne necrotische
membraan, die vast ligt op de onderiaag. De afwijking begint ca. 50 cm
vanaf de pylorus en de lengte ervan varieert van 70 tot 280 cm.

Deze vorm komt overeen met die van groep 2, maar dan zonder de aan-
wezigheid van bloedingen. Men ziet een verdikt jejunum, dat atonisch is.
De kleur ervan is diffuus grijs. In ongeveer de helft van deze gevallen was
de darm goed gecontraheerd en vertoonde een longitudinale streping. Bij
de gevallen waarbij de darm niet goed was gecontraheerd was het voorste
deel van het jejunum verwijd en over\\ uld, terwijl het achterste deel ook een
longitudinale streping vertoonde. In alle gevallen was de wand sterk ver-
dikt, niet elastisch en bros.

De mucosa was necrotisch en droog, en bij de longitudinale streping sterk
geplooid. De inhoud van het jejunum varieerde van een grijs-gele pasteuze
massa in het atonische deel tot een droge brokkelige massa in het goed ge-
contraheerde deel.

In 8% der gevallen kwam uitgebreid subsereus emfyseem voor. De afwij-
king begon gemiddeld 90 cm vanaf de pylorus en strekte zich gemiddeld
over een lengte van 210 cm uit.

De necrotische of hemorragische veranderingen worden dus altijd gevonden
in het jejunum en soms in één of meer andere delen van het darmkanaal.
Zelden wisselen gezonde en zieke delen of delen met wisselend aspect
elkaar af.

Bij de hemorragische enteritis (groep 1), en bij de necrodserende enteritis
mèt bloedingen (groep 2) is er vaak exsudaat aanwezig in de buikholte, de
borstholte en in de hartezakje. Verder is er bij deze groepen vaak een fibri-
neuze peritonitis aanwezig. Het sectiebeeld van groep 1 ontstaat in de per-
acute fase, dat van groep 3B in de subacute, groep 2 ligt qua verloop tussen
groep 1 en 3 in.

Veranderingen in andere delen van het maag-darm kanaal, in het mesenterium en
in de mesenteriale lymfklieren

Maag: gewoonlijk is de maag gevuld of zelfs overvuld met normale, goed
gecoaguleerde melk. Soms is de maag leeg of bijna leeg. Een enkele keer
werd een catarrale gastritis met hyperemie van de mucosa gevonden. In

één geval vond Hogh (1969a) gebieden met necrose in de mucosa. In
11 % bestond een hemorragische gastritis met meer of minder grote bloe-
dingen in de wand. Gastritis komt alleen maar voor bij biggen van de
groepen 1 en 2.

Mesenterium en mesenteriale lymfklieren: bij zeer veel biggen treedt lymf-
stase op, die soms gepaard gaat met oedeem van het mesenterium. In 23,8%
is er emfyseem in het mesenterium en in de darmwand. De lymfklieren
langs de hemorragische gebieden vertonen een acute hemorragische lymf-
adenitis, terwijl de lymfklieren langs de zuiver necrotische gebieden in het
algemeen vergroot en oedemateus zijn, maar geen bloedingen vertonen.

Borstholte: bij een aantal biggen was een wisselende hoeveelheid sero-
hemorragisch tot sero-fibrineus exsudaat in de borstholte aanwezig. De
pleura had in alle gevallen een normaal aspect, afgezien van enkele biggen,
waarbij petechiën aanwezig waren op de thoracale zijde van het diafragma.
Buikholte: bij 67 biggen was er een ernstige diffuse fibrineuze peritonitis
met verklevingen van de darmlissen aanwezig. Bij andere biggen vond men
exsudaat in de buikholte zonder dat het aspect van het peritoneum ver-
anderd was. Zowel in pleura als in peritoneum-vocht zijn in enkele geval-
len Gram-positieve staafjes aangetoond.

Hart: in enkele gevallen trof men subendocardiale- en/of subepicardialc
bloedingen aan.

Longen: in de meeste gevallen waren deze slechts samengevallen door al-
veolair emfyseem.

Lever: in 40% der gevallen was de lever donker, vergroot en erg vochtig
op sneevlakte. In 20% was de lever erg licht van kleur en bros.
Milt: deze vertoonde gewoonlijk geen afwijkingen.

Nieren: in de helft van de gevallen waren de nieren licht vergroot en
vochtig op sneevlaktc. Ook kwamen subcapsulaire pctechiën \\oor.

Field en Gibson (1955) zagen een ernstige necrose van de darm,
die zich soms tot in de muscularis mucosae uitstrekte. Szent-Ivanyi
c.s. (1956) vonden dat het epitheel van de mucosa geheel necrotisch werd
als de ziekte langer dan twee dagen bestond. De necrose strekte zich uit
tot in de propria mucosae en de Lieberkühnse klieren. De submucosa was
verdikt door de ophoping van serum, fibrine en gasbellen. Bloedvaten en
lymfvaten waren verwijd. De demarcatiezone bestond uit eosinofiele cellen,
neutrofiele granulocyten, lymfocyten, monocyten en histiocyten.

H 0 g h (1969a) vergeleek weer de drie groepen, waarin hij zijn materiaal
eerder verdeeld had:

In het lumen van het jejunum vindt men uitgetreden bloed, afgestoten
necrotische villi, omgeven door Gram-positieve staafjes. De celkernen ver-
tonen pycnose. De mucosa, de muscularis mucosae en de submucosa worden
geïnfiltreerd door fibrinedraden. De submucosa is verder verdikt, oedema-
teus en soms emfysemateus. De bloedvaten zijn verwijd. T.g.v. de diffuscj
bloedingen was de weefselstructuur verdwenen. Er is geen duidelijke demar-
catielijn.

Hier vindt men ongeveer hetzelfde beeld als bij groep 1, maar de mucosa
is bedekt met een homogene necrotische membraan van wisselende dikte.
Er is een duidelijke demarcatielijn diep in de propria mucosae of opper-
vlakkig in de submucosa t.g.v. een cellige infiltratie, vooral van granulocyten.
In de submucosa is er een celtoename. Bloedingen worden gevonden in de
submucosa, de muscularis en de subserosa. De endotheliale celkernen zijn
pycnotisch.

Het necrotische gedeelte wordt hier gedemarceerd door een laag leukocy-
ten. Soms is de necrose erg oppervlakkig, meestal wat dieper. In de verdikte
submucosa vindt men een vermeerdering van het aantal cellen. Er zijn
geen bloedingen.

In de macroscopisch normale delen kan soms microscopisch een catarrale
enteritis of een lichte graad van een necrotiserende enteritis worden waar-
genomen.

Clostridium perfringens is een onbewegelijk Gram-positief staafje, dat voor-
zien is van een kapsel. De bacterie is bijna rechthoekig en vormt sporen, die
centraal of subterminaal zijn gelegen.

Cl. perfringens groeit volgens Van der Schaaf (1963) anaëroob
reeds goed in gewone bouillon. De groei wordt bevorderd door glucose,
stukjes vlees, lever en thioglycollaat. Op een bloed-agar plaat groeit de bac-
terie alleen onder anaerobe omstandigheden.

In lakmoesmelk wordt veel zuur en gas gevormd, waardoor een uitvlokking
van caseïne plaats vindt, waarin zich gasbellen vormen. De culturen ruiken
naar boterzuur. Gelatine met glucose wordt niet vervloeid, in suikervrij
milieu echter wordt wèl gelatinase gevormd. Vrijwel alle suikers worden
ontleed in zuur en gas, behalve mannitol en salicine.

Cl. perfringens vormt alleen in alkalisch milieu sporen, b.v. heel goed in
alkalische tuinaarde. De sporen worden vrij gemakkelijk door verhitting
gedood (b.v. 5 min. op 100°G.).

Als proefdier zijn muizen, cavia\'s en duiven het meest geschikt.
Toxinen worden het best gevormd in glucose-bouillon met stukjes steriel
rauw vlees. Door duifpassages is het toxinevormend vermogen en de viru-
lentie sterk op te voeren.

Het bacterieel onderzoek van gestorven dieren dient eigenlijk binnen 4
uur na de dood van de te ondereoeken dieren te geschieden. Duurt het
langer, dan moet men er rekening mee houden dat het aantal Glostridiën
afneemt, er een groei plaatsvindt van rottingsbacteriën, en dat de toxinen
na de dood snel vernietigd worden.

Field en Gibson (1955) zagen in uitstrijkjes van de darminhoud een
bacterieflora met veel Gram-positieve bacillen, die leken op Cl. welchii
{ — perfringens), soms zelfs in rein-cultuur.

Szent-Ivanyi c.s. (1956) slaagden er niet in bacteriën te kweken uit
bloed of organen. Wel lukte dit uit de darm, en wel als volgt: uit de darm-
inhoud of uit de necrotische plekken werden „Holmanbuizen" geënt, die
gedurende 30 min. in een waterbad van 75-80°G. werden geplaatst en
daarna 5-8 uur bebroed werden bij 37°G. Na het verschijnen van een lichte
troebeling en gasvorming werden bloed-agar platen geënt en gesloten. Het
milieu werd anaëroob gemaakt door de plaat tevens te enten met B. pro-
digiosum. Soms werd de plaat overgroeid door andere sporevormers. Waren
geen onafhankelijke koloniën aanwezig, dan werd het enten via Holman-
buizen en bloed-agar platen herhaald. Op vaste voedingsbodems kunnen
zich koloniën ontwikkelen met een „smooth"-karakter, of met een „rough"-
karakter. De eerste hebben een gladde rand, de laatste een gekartelde. De
hemolytische en toxine-producerende eigenschappen variëren sterk.
De stammen zijn te bewaren in suikervrije media. In suikerhoudende me-
dia worden zuren gevormd, zodat de bacteriën geen sporen kunnen vormen
en snel te gronde gaan.

H0gh (1969b) gebruikte als media voor het kweken van de Glostridiën
Zeissiers\' dextrose bloed-agar, 5% bloed-agar, eidooier-agar en voor de
toxine vorming Robertson vleesbouillon. Hij entte uit de darminhoud, de
lymfklieren, de lever en de milt op dextrose bloed-agar en op 5% bloed-
agar en bebroedde gedurende 18-20 uur anaëroob bij 37°C. Op deze manier
slaagde hij erin om in 7,3% der gevallen Cl. perfringens te kweken uit dr
lever en in 8% uit de milt. In 88,8% van de biggen met necrotiserende en-
teritis kon hij Cl. perfringens aantonen in de darm.

Is men erin geslaagd Cl. perfringens te kweken uit de darminhoud of uit de
organen, dan is het van het grootste belang de Glostridium-stam te type-
ren. De verschillende typen van Cl. perfringens vormen n.1. een scala van
min of meer schadelijke toxinen, en de combinatie van deze toxinen be-
paalt met welk type van Cl. perfringens men te maken heeft.
Ook Field en Gibson (1955) hebben de darminhoud van biggen
met enterotoxemie reeds onderzocht op toxinen. De darminhoud van drie
biggen werd daartoe gemengd en gecentrifugeerd. Van de overblijvende
vloeistof werd 0,2 ml i.v. ingespoten bij muizen. De muizen stierven binnen
5 minuten. Via neutralisatieproeven konden zij aantonen dat Cl. perfrin-
gens type G verantwoordelijk was voor de ziekte. Ook konden zij in een
Cl. perfringens-cukuur in Robertsons vleesbouillon na een 18 uur durende

incubatie bij 37°C. type G aantonen. Deze cultuur was n.l. te neutraliseren
met antisera van de typen B en G, maar niet met die van de typen A en D.
Cl. perfringens type C produceert alpha- en beta-, maar geen epsilon-toxine.
Het laatste toxine wordt wèl door de typen B en D gevormd. Het is dan
aanwezig als prototoxine en wordt als zodanig geactiveerd door trypsine.
Na trypsinisatie is epsilon-toxine ook letaal. Na centrifugeren en trypsini-
seren was de cultuur i.v. ingespoten bij muizen niet letaal. Epsilon-toxine
is dus niet aanwezig, waarmee type C en niet type B is aangetoond. Na
een incubatie van 5 dagen verkregen Field en Gibson dezelfde re-
sultaten.

Szent-Ivanyi c.s. (1956) kweekten om de toxineproductie na te gaan
Cl. perfringens in Holman\'s bouillon met 1% dextrose. Na 24 uur bebroeden
was het fikraat binnen twee tot drie uur dodelijk voor muizen die i.v.
waren ingespoten. Om de stammen te typeren pasten zij de methode O a k -
ley-Warrack toe, waarbij de toxinen worden geneutraliseerd door
antitoxinen, gevormd bij schapen. Alle stammen van de door hen onder-
zochte biggen behoorden tot het type C, en waren alle goede toxine-produ-
centen.

letaal, necrotiserend (-|—|—[-)

letaal (-f)

letaal, hemolytisch (-j—|-)

( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

Verder vormen de verschillende clostridiën nog een aantal „minor-anti-
genen", die voor de typering van minder belang zijn en ook geen patho-
gene betekenis hebben.

Sommige typen kunnen het vermogen om bepaalde toxinen te vormen ver-
liezen. Men spreekt dan van „degraded strains". Type C bevat dus geen
epsilon- en geen iota-toxine, die na trypsinisatie letaal en necrotiserend zijn.
Dit ter onderscheid van type B, dat wel epsilon, en type E, dat wel iota-
toxine bevat.

De belangrijkste toxinen die door de verschillende typen van Cl. perfringens
worden gevormd zijn:
Cl. perfringens type A alpha
thêta
kappa
B alpha
beta
epsilon
thêta
labda
C alpha
beta
gamma
delta
D alpha
epsilon
theta
alpha
theta
iota
alpha
beta

O a k 1 e y verkreeg de toxinen door een rein-cukuur gedurende 5 uur te
kweken in een 1% glucose-bouillon, en daarna te fikreren door een Seitz
filter. Voor het onderzoek voerde hij de intra-cutaan test bij cavia\'s uit.
Deze test is alleen maar uitvoerbaar bij toxinen met een necrotiserende
werking. Hij spoot daartoe 0,2 ml fikraat intracutaan in een kaalgeknipt
stukje huid van een cavia. Bovendien spoot hij 0,2 ml van hetzelfde fikraat
i.c. in, nadat het een half uur was geïncubeerd met 5% trypsine. Als binnen
48 uur een duidelijke necrose ontstaat wordt een mengsel gemaakt van 1 ml
fikraat, zuiver of getrypsiniseerd en 0,2 ml van een buffer, die 1 E van
een alpha-antitoxine bevat. Na een half uur wordt het mengsel i.c. inge-
spoten, en na ca. 48 uur controleert men of nu wederom een necroseplek
ontstaan is.

Beta-toxine kan een half uur trypsiniseren niet overleven, maar alpha-
toxine wel, zodat een necrotische reactie bij een getrypsiniseerd fikraat niet
alleen te wijten kan zijn aan epsilon- of iota-toxine, maar ook aan alpha-
toxine. Dit is uit te maken met specifiek anti-alpha-toxine.
Voor de juiste typering voert men vervolgens neutralisatieproeven uit met
de diverse antisera.

De necrodsche huidreactie t.g.v. beta-toxine, gevormd door type C, is klein
en circulair. Die t.g.v. beta-toxine gevormd door type B is groter en soms
onregelmatig, omdat type B ook hyaluronidase (mu-antigeen) vormt, waar-
door de toxinen beter kunnen diffunderen in de huid.

Deze test is zelden nodig, omdat de belangrijkste toxinen zich goed laten
identificeren met de intracutaantest bij cavia\'s. Kan de intracutaantest
niet worden uitgevoerd, dan spuit men 0,5 ml van elk mengsel i.v. in bij
muizen. Bevat het mengsel letale toxinen, dan gaan de muizen snel dood.
Men kan dan weer neutralisatieproeven uitvoeren met specifieke antisera.
Hartwigk en Franke (1968) hebben een variant aangegeven van
de intracutaantest bij cavia\'s. Zij voerden de test nl. uit bij geïmmuniseerde
cavia\'s en gingen na of er bij de verschillende toxinen een dterreductie
plaatsvond. Ook deze test was alleen mogelijk bij toxinen met een necro-
tiserende werking, alpha- en beta-toxine, en met epsilon- en iota-toxine na
trypsinisatie. Voor de immunisering van de cavia\'s werd het fikraat gebruikt
van een bekend Cl. perfringens type, dat vooraf behandeld was met 0,4%
formaline, AICI3 en NAOH. Iedere cavia kreeg 3 injecties van ieder 5 ml
met 3 dagen tussenruimte en werd 3 weken na de eerste injectie aan de
huidtest onderworpen. Met 0,1 ml van een afnemende verdunning van het
te onderzoeken cultuurfikraat werd dan op zoveel mogelijk plaatsen de in-
tracutaantest uitgevoerd, waarbij minstens 1 cm tussenruimte tussen de
injecties moest bestaan. Die fikraatverdunning geldt daarbij als grensver-
dunning, die nog een duidelijke necrose geeft na 48 uur. Van deze grens-
verdunning lutgaandc werd het materiaal bij de verschillende specifiek ge-
ïmmuniseerde cavia\'s onderzocht.

Het bleek nu, dat bij de typen B t/m E een duidelijke titerreductie optreedt.
De graad van deze reductie hangt af van de mate waarin de stammen toxi-
nen kunnen vormen.

Het bezwaar van de beide vormen van de intracutaantest is dat zij alleen
maar voldoen als men werkt met cultuurfiltraten, en niet als men uitgaat

van fikraten van darminhoud. Een „anreicherung"-methode zou nodig zijn
om betere resultaten te verkrijgen. De letaaltest bij muizen zou wat dit
betreft beter geschikt zijn.

Barnes en Moon (1964) konden via de letaaltest bij muizen toxinen
aantonen in het peritoneaalvocht, het hartebloed en de darminhoud. Ook
hier was type C verantwoordelijk en wel omdat:

1. Neutralisatie optrad met antitoxinen van de typen B en C, en niet met
die van de typen A, D en E. Dit duidt dus weer op de aanwezigheid van
beta-toxine.

2. Na trypsinisatie epsilon en iota-toxine niet aantoonbaar waren, waar-
door dus type B uitgeschakeld werd.

Zij voerden de trypsinisatie uit door het cultuurfiltraat op een pH van 8,3
te brengen, er zoveel pancreas-trypsine aan toe te voegen dat een trypsine
concentratie van 0,25% bereikt werd en het mengsel te incuberen geduren-
de 1 uur bij 37°C. Daarna was het materiaal geschikt om i.v. in te spuiten
bij muizen.

Ook Hogh (1969b) kon in vrijwel alle gevallen Cl. perfringens type C
aantonen. Bovendien gelukte hem dit in klinisch gezonde dieren, die geen
bloedingen of necrose vertoonden in de darm. Hij vond volgens de methode
Oakley (1953) alpha- en beta-, maar geen epsilon-toxine. Beta-toxine
was alleen aantoonbaar in die gevallen, waarin bloedingen in de darm
wenden gevonden (groep 1 en 2). Dit duidt op een grotere stabiliteit van
het toxine of op een grotere produktie in deze groepen. Beta-toxine wordt
voor de helft gereduceerd als het materiaal gedurende 2 dagen wordt be-
waard bij 22°C. De meeste biggen worden pas later dan 2 dagen na de
dood geseceerd, zodat in die tijd vermindering van de hoeveelheid toxine
kan optreden. Waarschijnlijk ook wordt beta-toxine geïnactiveerd door
trypsine, terwijl de trypsine-inhibitor juist de eerste 5 dagen aanwezig is.
Het verschil in de aanwezigheid van beta-toxine hangt dus samen met de
leeftijd waarop zij de ziekte krijgen, en dus met de vorm waarin de ziekte
zich openbaart.

Bij biggen met hemorragische of necrotiserende enteritis kon H o g h
(1969b) in 88,8% van de gevallen Cl. perfringens type C aantonen, bij nor-
male biggen van besmette bedrijven in 14,8% en bij biggen van vrije be-
drijven in 0%. Saprofitsch levende Cl. perfringens bacteriën komen voor
in de darm van vrijwel alle dieren.

In 37,7% der gevallen konden in dc darminhoud van het scctiemateriaal
E. coli of hemolytische streptokokken worden aangetoond.

Field en Gibson (1955) namen als eersten uitbraken waar op 2 be-
drijven, die 2 mijl uit elkaar lagen, maar die van verschillende eigenaren
waren en waarop de laatste 25 jaar geen schapen waren gehouden. Handel
tussen de beide bedrijven was er niet geweest. De drachtige zeugen en
gelten werden buiten gehouden tot ca. 7 dagen vóór het biggen. Zij kon-
den Cl. perfringens aantonen in de faeces en op de huid en de tepels van
de zeugen. De biggen nemen de bacteriën per os op en het milieu in de
darm is geschikt voor een goede vermeerdering en toxineproduktie.
.Szent-Ivanyi c.s. (1956) infecteerden 6-8 uur oude biggen kunst-

matig per os met 1-3 cm3 van een stam gekweekt uit biggenkadavers en uit
de faeces van de zeug. 3 biggen stierven op de 2e, de 3e en de 6e dag. De
4e big, een controledier, bleef in leven. Uit de gestonken dieren kon wederom
Cl. perfringens type C worden aangetoond.

Zij dachten aan de mogelijkheid van besmetting via het strooisel. Zij brach-
ten daarom een groep zeugen, waarvan de biggen de ziekte al eerder ver-
toond hadden over naar een ander bedrijf. Het sterftepercentage bedroeg
toen nog 12,5%. Ook vervingen zij het strooisel tot op een diepte van 50
cm en desinfecteerden zij de vloeren met chloorhoudende middelen. Niet-
temin bleef ook toen de ziekte bestaan.

Hun belangstelling ging vervolgens uit naar de faeces van de zeugen, waar-
uit zij in grote hoeveelheden Cl. perfringens type G konden kweken. Het
lijkt er dus op, dat de zeugen dragers zijn van de infectie en de ziekte via
de grond, de muren, huid, uier etc. overbrengen op de jonge biggen. Deze
hebben in de eerste tijd een zeer geringe resistentie, waardoor de infectie
gemakkelijk kan aanslaan. Het hoge proteïne-gehalte van het colostrum en
de pH van het jejunum vormen een geschikt milieu voor de bacteriën,
waardoor zij zich goed kunnen vermeerderen en veel toxinen kunnen vor-
men.

De darmbeschadiging en de toxinen schijnen het directe gevolg te zijn van
de aantasting door de toxinen. Szent-Ivanyi c.s. (1956) konden
geen redenen aangeven waarom steeds het jejunum werd aangetast. Moge-
lijk worden de toxinen in dit deel van de darm opgehoopt, of is de weefsel-
structuur van de darm met de grote groepen lymfefollikels er de oorzaak
van dat er meer toxinen worden geresorbeerd, waardoor de ontsteking ont-
staat die hier vrij scherp begrensd begint.

Volgens B a 1 d w i n (1959) breken de bacteriën koolhydraten en eiwitten
in de darm af, en vormen daarbij toxische bestanddelen. Vereist is daar-
bij wel een maximale groei van de bacteriën, in een anaëroob milieu, bij
de juiste temperatuur, en in een medium dat rijk is aan koolhydraten en
eiwitten. In het dier treedt dit op bij stilliggen van het maag-darmkanaal,
na het eten van te grote hoeveelheden voedingsstoffen met hoge voedings-
waarde of bij abrupte verandering van het dieet. De doorstroming van de
Cl. perfringens bacteriën wordt dan geremd, zodat zij dan, als het goede
toxinevormers zijn, hun toxinen kunnen ophopen. Hoe het toxinogene type
ontstaat is nog onvoldoende bekend, misschien na een aantal dieqaassages,
of door mutaties.

Field en Goodwin hebben in 1959 infectieproeven uitgevoerd als
aansluiting op het onderzoek van Szent-Ivanyi c.s. (1956). Zij in-
fecteerden biggen met materiaal gekweekt uit natuurlijke gevallen van
enterotoxemie.

4 biggen van een toom van 7 kregen toen zij 40 uur oud waren 1 ml van
een 6 uur bebroede cultuur per os. 80 uur na de dosering was er 1 van de
geïnfecteerde dieren dood en hadden de andere 3 plus 1 van de controle-
dieren diarree. Dezelfde proef werd herhaald met biggen die 3 uur oud
waren. Het sterftepercentage van de besmette dieren lag toen veel hoger.
Alle gestorven dieren vertoonden het bekende sectiebeeld en steeds was Cl.
perfringens type G te isoleren.

Sommige auteurs, Field en Gibson (1955), Szent-Ivanyi c.s.
(1956) menen dat de zeugen uitscheider zijn van de bacteriën en via hun
faeces huid en tepels infecteren en zo de biggen besmetten. Een suspensie
van gewassen organismen, waarin dus geen vrij toxine aanwezig was, werd
op de tepels van de zeugen gesmeerd. De biggen, die kort hierna werden
geboren, kregen de ziekte niet.

Field en Goodwin vergeleken daarop bacterie-vrij toxine en ge-
wassen bacteriën. Van een toom van 10 biggen kregen er 5, toen zij 5 uur
oud waren, 2 ml gewassen bacteriën per os, de 5 andere kregen 2 ml bacte-
rie-vrij toxine. Na 26 uur was er 1 van deze laatste 5 dood en waren de
andere 4 ziek. 3 hiervan stierven later met duidelijke verschijnselen van
enterotoxemie. In de groep, die gewassen bacteriën gekregen hadden, stierf
er 1, maar deze had de duidelijke verschijnselen niet. Enkele zelfde proeven
die zij later uitvoerden gaven een identiek beeld te zien. Uit de gestorven
dieren wisten zij beta-toxine te isoleren.

Op hetzelfde bedrijf als waar de proeven genomen werden brak de ziekte
ook uit bij die biggen, die niet betrokken waren bij de proef, en die dus
niet kunstmatig waren besmet. Ook was Cl. perfringens aantoonbaar in de
faeces van biggen die de ziekte niet hadden en op de huid van de zeugen.
Enterotoxemie blijkt dus een ziekte te zijn, die bij biggen gemakkelijk op
tc wekken is met culturen van Cl. perfringens type G of met bacterie-vrij
toxine dat door deze bacteriën wordt gevormd. Waarom bacteriën alleen,
dus zonder toxine, geen effect hebben is moeilijk te zeggen. Waarschijnlijk
tasten de toxinen de darmwand aan, waardoor er necrose optreedt en de
Glostridiën die reeds in de darm aanwezig zijn zich beter kunnen vermeer-
deren en weer toxinen vormen. Hoe dit proces in natuurlijke gevallen start
konden ook Field en Goodwin niet aangeven.

T.g.v. de veranderingen in de maag-darmtractus wordt de resorptie van
voedingsstoffen belemmerd. Het glucosegehalte in het bloed daalt snel, tot
60-70 mg/100 ml. Dit heeft als gevolg een snelle daling van het lichaams-
metabolisme, hetgeen zich uit in verandering van de hartfrequentie en
daling van de temperatuur.

Szent-Ivanyi c.s. (1956) hebben de ziekte trachten te couperen door
hygiënische maatregelen. Zij brachten de zeugen over naar schone hokken,
desinfecteerden de hokken grondig, en vernieuwden het strooisel tot op
een diepte van 50 cm. Maar omdat de zeugen drager en uitscheider van de
bacteriën zijn, waren deze pogingen al bij voorbaat tot mislukken gedoemd.
De ziekte bestrijden met antibiotica of chemotherapeutica heeft al even-
min succes. Bij zieke biggen ligt het maag-darmkanaal stil, zodat per os toe-
gediende antibiotica de bacteriën die in het jejunum aanwezig zijn niet
kunnen bereiken. Bovendien circuleren er toxinen en heeft het parenteraal
toedienen van antibiotica ook geen effect.

Preventief kan men met antibiotica nog wel iets bereiken en wel in het
eerste begin van een uitbraak bij die dieren, die nog geen klinische ver-

schijnselen vertonen. Het beste kan men dan het zuurresistente antibioticum
Penbritin per os toedienen.

Beter is het in deze gevallen om de dieren antiserum te verstrekken. Field
en Gibson (1955) behandelden gedeelten van tomen op een bedrijf
waarop de ziekte was uitgebroken met antiserum van het type B (lamb-
dysenterie serum, dat o.a. ook beta-antitoxine bevat). De behandelde big-
gen bleven in leven, de onbehandelde controledieren kregen de ziekte wèl
en stierven. De antisera werden door hen bereid bij schapen, maar beter is
het om dit te doen bij paarden. Eerst werden de schapen gevaccineerd met
een precipitaat-vaccin, daarna werden zij ingespoten met een mengsel van
een ana-cultuur en toxine en tenslotte met stijgende hoeveelheden toxine.
Op de 4e of 5e dag na de laatste injectie werd van de schapen bloed afge-
tapt, waaruit het antistoffen bevattende serum werd bereid.
Met dit serum werd een gedeelte van een groep biggen binnen 24 uur na
de geboorte ingespoten. Het andere gedeelte fungeerde als controlegroep.
Van de groep behandelde dieren stierf 4,5% op een leeftijd jonger dan 3
weken. Van de onbehandelde groep stierf 37,4%.

Burroughs-Wellcome produceert een antiserum, waarvan 1 cm^ 1500 E
antitoxine per cm^ bevat. De biggen krijgen profylactisch 2-3 cm^ en thera-
peutisch 5 cm3.

Naar Van Ulsen van de Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel
vermeldt, zouden goede resultaten zijn bereikt bij een uitbraak in de
prakdjken van de collegae van Egmond en Matthijsen te Heino, met anti-
serum, bereid uit bloed van een slachtdier, dat enkele malen was gevacci-
neerd en dus voldoende antistoffen in het bloed had.

De voorkeur verdient het echter om de zeugen actief te immuniseren, waar-
door zij antistoffen gaan produceren en deze uitscheiden in het colostrum.
Deze methode is het eerst aangegeven door Szent-Ivanyi c.s. (1957).
Zij immuniseerden de zeugen met een formaline- of met een precipiaat-
vaccin. Zij voerden enkele proeven uit op 2 bedrijven, waar de ziekte
eerder was waargenomen. Het materiaal werd daartoe verdeeld in 3 groe-
pen. Van de eerste groep werden de zeugen 2 maal geënt in de 2e helft van
de dracht met 3 weken tussenruimte. De tweede groep fungeerde als con-
trole groep. De zeugen werden niet behandeld en werden tussen de andere
dieren gehouden. De zeugen van de derde groep hadden al eerder biggen
gehad met de verschijnselen van enterotoxemie. Deze dieren werden over-
gebracht naar een ander bedrijf. Het sterftepercentage van de biggen in
de verschillende groepen was: groep 1: 1,8%; 2: 17,1%; 3: 12,5%.
Later voerden zij dezelfde proeven uit op grotere schaal, en hieruit bleek,
dat het enten een zeer goed bruikbare methode was om de ziekte te be-
strijden. Zij bereidden hun vaccin door stammen die het meeste toxinen
vormden 24 uur te bebroeden, vervolgens te doden met formaline en neer
te slaan met potassium aluminium sulfaat. Het vaccin werd gecontroleerd
op zuiverheid en onschadelijkheid. Er mochten geen levende kiemen in
voorkomen en het mocht bij inspuiten geen lokale reactie vertonen. Vacci-
natie kan het beste plaatsvinden door de zeugen in het 2e en laatste derde
deel van de dracht 2 maal subcutaan in te spuiten met 5 cm^ van het
vaccin. De laatste injectie mag niet later plaatsvinden dan 3 weken vóór
de verwachte partus. Dezelfde methode is later aangegeven door B a 1 d -
w i n (1959) en door Moon en Bergeland (1965).

De Gezondheidsdienst in Overijssel adviseert regelmatig om zeugen op be-
smette bedrijven 2x te enten met 4-6 weken tussenruimte met Burroughs-
Wellcome\'s Covexin, hetgeen een mengsel is van Cl. perfringens type B en C
resp. voor schaap en varken. De resultaten van de enting zijn goed te
noemen, maar het is noodzakelijk de dieren ieder halfjaar opnieuw te en-
ten, omdat de ziekte anders de kop weer opsteekt. De Clostridiën zijn im-
mers sporenvormers.

De prognose voor de biggen die de verschijnselen vertonen is infaust. In
het begin van een uitbraak kan men wel resultaat bereiken met antibiotica
en antisera. Voor de bedrijven die met de ziekte te kampen hebben is de
])rognose zonder meer goed, als de juiste preventieve maatregelen genomen
worden en de zeugen tijdig en regelmatig worden geënt.

Enterotoxemie t.g.v. Cl. perfringens type C is een infectieziekte bij biggen,
die in het Oosten van ons land bij het Nederlandse landvarken toch nog
vrij regelmatig voorkomt, hoewel de economische schade beperkt blijft.
Waarom de ziekte nog nooit is vastgesteld bij de Yorkshires is nog onbe-
kend. Misschien komen de pathogene typen van Cl. perfringens type C
in dat deel van ons land waar Yorkshires gehouden worden niet voor, of
zijn de biggen van deze Yorkshires wat sterker en hebben een grotere weer-
stand tegen de ziekte.

De biggen worden aangetast op een leeftijd van enkele dagen. Zij gaan
onherroepelijk dood, met verschijnselen van diarree, waarvan de kleur va-
rieert van geel via rood tot chocoladekleurig. De ziekte lijkt in toenemende
mate voor te komen.

De belangrijkste afwijking bij sectie is de hemorragische en/of necrotiseren-
de ontsteking van het jejunum. In vrijwel alle gevallen is Cl. perfringens
type C aantoonbaar, met als belangrijkste toxine het beta-toxine. Een
probleem is het nog om dit beta-toxine vlot in de darminhoud aan te tonen.
Wel lukt het bijna altijd om Cl. perfringens te kweken uit de darm, waarna
de bacteriën ook getypeerd kunnen worden, maar het probleem is dat bij
vrijwel alle normale dieren Clostridium stammen in de darm voorkomen.
Aantrekkelijk zou het dus zijn om direct het beta-toxine in de darm te
kunnen aantonen, maar er is vaak te weinig darminhoud aanwezig in de
aangetaste darmgedeelten om beta-toxine te kunnen isoleren.
Dieren die de verschijnselen van enterotoxemie vertonen zijn met geen
enkel therapeuticum te genezen. In het beginstadium van een uitbraak
zijn de biggen die nog niet zijn aangetast nog te redden met Penbritin per
os en/of antiserum i.m.

De beste preventieve maatregel is het 2-maal enten van de zeugen tijdens
de 2e helft van de dracht, waardoor via de biest een voldoende passieve
immuniteit bij de biggen ontstaat.

The incidence, clinical picture, pathological changes, bacteriodiagnosis and treatment
of enterotoxaemia due to Clostridium perfringens, type C, in piglets are reviewed.
Enterotoxaemia is an infectious disease running a course which ranges from peracute

to acute; it is becoming increasingly common in the Netherlands among piglets in
the first three weeks of life. The disease is marked by a short incubation period and
high morbidity and mortality rates. The animals show bloody diarrhoea, their glucose
stores become exhausted and they die rapidly.

On post-mortem examination, morpholc^ical changes are observed particularly in
the gastrointestinal tract, in the form of catarrhal, haemorrhagic, fibrinous or necrotic
inflammation of the jejunum. The mesenteric blood vessels are frequently congested.
Subserous emphysema may occasionally be observed in the wall of the intestine. The
contents of the jejunum is reddish brown in colour.

Microscopical examination reveals more or less deep-seated necrosis of the mucosa,
extending as far as the lamina muscularis mucosa in some cases. A large number of
Gram-positive rods are detectable in the necrotic tissues and in the wall of the intes-
tine.

These Gram-positive rods are found to be Clostridium perfringens, type C, which
can be shown by a number of neutralization tests. One of these is the mouse pro-
tection test in which mice die or do not die following intravenous injection of the
toxin and/or mixture of toxin and antitoxin. The neutralization tests may also be
p>erformed by intradermal injection in guinea pigs. The resulting necrosis is assessed
in that case.

The sows are carriers excreting the bacteria so that the piglets become infected and
hygienic procedures are of little use in controlling the disease. The affected piglets
cannot be cured. The most effective preventive measure consists in inoculation of the
sows during gestation. Covexin manufactured by Burroughs-Wellcome is used for
this purpose, 5 ml. being administered in the middle third of gestation and 5 ml.
being inoculated 4-6 weeks later. The final inoculation should not h)e performed any
later than three weeks before parturition. During the following years, inoculation
should be repeated at least once every six months.

Baldwin, E.: Vet. Med., 54, 123, (1959); Barnes, D. M. & Moon, H. W.:
J. Am. vet. med. Assoc., 144, 1391, (1964); Brooks, M. E., Sterne, M. &
Warrack, G. H.: J. Path. Bact., 74, 185, (1957); Field, H. I. & Gibson,
E. A.: Vet. Ree., 67, 31, (1955); F i e 1 d, H. 1. & G o o d w i n, R. F. W.: ]. Hyg.
(London), 57, 81, (1959); Hartwigk, H. & Franke, F.: Berl. Münch, tier-
ärztl. Wschr., 6, 111, (1968); H 0 g h, R: Acta Vet. Scan., 8, 26, (1967a); H 0 g h,
P.: Acta Vet. Scan., 8, 301, (1967b); H 0 g h, P.: Acta Vet. Scan., 10, 57, (1969a);
Hogh, P.: Acta Vet. Scan., 10, 84, (1969b); Koopman, J. J.: Tijdschr. Dier-
geneesk., 88, 267, (1963); Manninger, R.. Bull, intern, épizooties, 54, 178,
(1960); Moon, H. W. & B e r g e 1 a n d, M. E.: Canad. Vet. Journal, 6, 159,
(1965); Mouwen, J. M. V. M.: Verzamelreferaat 1966, Bibliotheek van het pa-
thologisch instituut; Oakley, C L. & Warrack, G. H.: J. Hyg. (London)
51, 102, (1953); Schaaf, A. v. d.: Bacteriële infectieziekten deel 3, 20, (1963);

5 O e s t, H. V a n: Tijdschr. Diergeneesk., 94, 1597, (1969); Szent-Ivanyi, Th.

6 Szabo, St.: Acta Vet. Ac. Scient Hung., 6, 217, (1956); S z a b o, St. & S z e n t-
I V a n y i, Th.: Acta Vet. Scient. Hung., 7, 413, (1957); T e r p s t r a, J. 1.-.Tijdschr.
Diergeneesk., 90, 986, (1965); U 1 s e n, F. W. v a n: Persoonlijke mededeling omtrent
het voorkomen en de bestrijding van de ziekte in Overijssel.

Enkele opmerkingen over Cu-intoxicatie bij het schaap naar aanleiding van twee
gevallen, aangeboden ter noodslachting.

Een tweetal gevallen van kopervergiftiging bij het schaap, aangeboden ter
slachting in de noodslachtplaats te Hoogeveen, deden mij besluiten tot het
schrijven van dit verslagje, waaruit blijkt dat zowel kalverbrokken als var-
kensmeel voor schapen een te hoog Cu-gehalte kunnen hebben.

Op 19-8-70 werd een ongeveer halfjarig schaap ter noodslachting aange-
boden. Het dier vertoonde hersenverschijnselen (paralyse).
Bij sectie troffen we grote gezwollen, bijna zwarte nieren aan; het dier was
tevens matig icterisch.

Verdenking ging uit naar Cu-intoxicatie, hetgeen door het C.D.I. te Rot-
terdam werd bevestigd. Het Cu-gehalte van de droge stof vertoonde de
volgende waarden: lever 1100 ppm, nier 173 ppm (normaalwaarden: lever
en nier ± 400 (300-500) resp. ± 30 (20-40) ppm).

Onderzoek ter plaatse bij de eigenaar bracht aan het licht dat schapen en
kalveren bijeen liepen; de schapen bleken ook over de kalverbrokken te
kunnen beschikken.

Het tweede geval betrof een op 29-8-\'70 gestorven, ter noodslachting aan-
geboden schaap.

Bij sectie vonden we donkere, bijna zwarte nieren; het dier was sterk icte-
risch en kon dan ook direct worden afgekeurd.

Onderzoek van lever en nier leverde Cu-gehaltes op van resp. 840 en 140
ppm. (Cu-gehalte van de droge stof), zodat ook hier de diagnose Cu-in-
toxicatie werd bevestigd.

Het bleek dat in dit geval de schapen van varkensmeel konden eten; er was
reeds eerder een schaap dood gegaan.

Evenals bij loodvergiftiging kan ook bij kopervergiftiging het vlees van
deze dieren gerust in consumptie worden gegeven (van Oyen en
Reitsma, 1950). Lever en nier spelen de rol van opslag- en ontgiftings-
organen. Wij hoeven dan ook geen scheikundig onderzoek van het vlees
(art. 22 keuringsregulatief) af te wachten.

Wel is uit wetenschappelijk oogpunt interessant om na te gaan of het Cu-
gehalte in het vlees bij dieren met Cu-intoxicatie al dan niet verhoogd is.
Daartoe werd van beide bovengenoemde gevallen ook het Cu-gehalte in
het vlees bepaald (vleesmonsters genomen uit de bovenbil-adductoren).

1 Drs. J. Smeenk; keuringsdierenarts, Openbaar Slachthuis te Hoogeveen, Spcr-
werlaan 117, Hoogeveen.

Geaccepteerd voor plaatsing op 15 december 1970.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 5, 1971 341

Ter vergelijking werden tevens twee vleesmonsters genomen, afkomstig
van twee „normale" schapen en op Cu onderzocht. Eén vleesmonster was
afkomstig van een dood aangevoerd schaap, sectie negatief; het andere
afkomstig van een schaap met een necrotiserende mastitis. Aangenomen
mag worden dat beide dieren in hun vlees een normaal kopergehalte ver-
toonden.

De getallen stellen Cu-gehaltes van de droge stof in ppm voor.
Zo te zien zagen wij dus geen verhoging van het Cu-gehalte in het vlees bij
schapen met Cu-intoxicatie, hoewel het materiaal te gering is voor statis-
tische conclusies. Maar ook al zou het kopergehalte in het vlees met een
factor 10 verhoogd zijn, dan nog zou een normale lever meer koper bevatten
dan het vlees in dit theoretische geval.

In monsters vlees van slachtvarkens met een hoog Cu-gehalte in de organen
werden enkele jaren geleden door het C.D.I. te Rotterdam de volgende
waarden gevonden: 0,7-1,4; 1,4-1,5; 1,7-6,2 en 7 ppm Cu. De mogelijk-
heid van verhoogd Cu-gehalte in het vlees bestaat - althans bij varkens -
dus wèl.

Ingeval van koperintoxicatie bij schapen behoeft geen rekening te worden
gehouden met art. 22 keuringsregulatief. Uiteraard dient wel bacteriolo-
gisch onderzoek te worden gedaan en - gezien de icterus - een kook- en
braadproef en een onderzoek op galkleurstoffen, tenzij in gevallen van
zeer sterke icterus direct kan worden afgekeuixi.

Dank is verschuldigd aan Mej. Drs. E. G. H o s k a m en haar afdeling van het C.D.I.
Rotterdam voor het uitvoeren van de bepalingen en het verschaffen van enige ge-
gevens.

Some remarks about two cases of copper poisoning in sheep in the emergency
slaughterhouse of Hoogeveen.

Oyen, C. F. van en R e i t s m a. Dr. K.: Vlees en Vleeskeuring, deel 2, 1950
blz. 270.

De koper- en ijzergehalten van 132 levers van ooilammeren, die geslacht vi\'erden
in de tweede helft van het weideseizoen in 1968, 1969 en 1970, zijn vermeld.
Het ijzergehalte vertoont een stijging in de loop van het seizoen.
Er werd geen relatie gevonden tussen het ijzer- en kopergehalte van de lever.
Evenmin werd een verband vastgesteld tussen ijzergehalte en leververanderingen
door leverbotinfecties.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde (1969) werd een voorlopige mede-
deling gepubliceerd over het ijzergehalte van het bloedplasma en de lever
bij 56 ooilammeren.

De gegevens die toen werden beschreven, leidden tot de conclusie dat het
ijzergehalte van het bloedplasma gemiddeld hoger was dan de schaarse
gegevens uit de literatuur aangeven. Verder werd gevonden dat zowel het
ijzergehalte van het bloedplasma als dat van de lever een significante stij-
ging vertoonde gedurende het weideseizoen. Bovendien werd vastgesteld
dat er een significante positieve correlatie bestaat tussen het ijzergehalte
van het bloedplasma en dat van de lever (r = 0,36; P < 0,01). Er werd
geen verschil gevonden tussen het gemiddelde ijzergehalte van normale
levers en levers die aangetast waren door een infectie met Fasciola hepatica
(L).

Het onderzoek naar het ijzergehalte van levers van ooilammeren werd in
1969 en 1970 voortgezet bij respectievelijk 42 en 34 dieren. W i e s s n e r
(1967) stelt dat het koper niet alleen de inbouw van het ijzer in het hemo-
globinemolecuul bevordert, maar ook de resorptie van ijzer uit de darm-
inhoud activeert. Naar aanleiding van een publikatie van Marston c.s.
(1948) waarin werd vermeld dat bij herkauwers met koperdeficiënte levers
een hoog ijzergehalte werd gevonden en dat men derhalve bij deze dier-
soort weinig invloed van het koper op de ijzerstofwisseling mag verwachten,
hebben wij gemeend dat een nadere bestudering van de ijzer- en koper-
gehalten van levers van herkauwers (ooilammeren) mogelijk nuttig zou
zijn.

Een aansporing hiertoe was ook gelegen in het aantreffen van hoge ijzerge-
halten, gepaard met lage kopergehalten, in levers van enkele in cachectische
toestand gestorven damherten, die ter onderzoek waren ingestuurd (uit-
slag onderzoek: Fe: 1205; - Cu: 10 ppm.; Fe: 8900 - Cu: 4 ppm.; Fe: 2988 -
Cu: 13 ppm.: Fe: 504 - Cu: 504 ppm.).

2 Dr. J. J. Koopman; dierenarts. Gezondheidsdienst voor Dieren te .Alkmaar,
postbus 88.

3 A. Wijbenga; landbouwkundige. Gezondheidsdienst te Alkmaar.
Geaccepteerd voor plaatsing op 8 januari 1971.

In tabel 1 wordt het gemiddelde ijzergehalte van levers,¹ uitgedrukt in ppm.
in de droge stof, vermeld voor de jaren 1967, 1969 en 1970. De stijging van
het ijzergehalte gedurende het seizoen, zoals dat werd waargenomen in 1967,
blijkt in 1969 in geringe mate aanwezig vanaf oktober. Gezien echter de
geringe stijging en de grote variatie binnen de groepen kan niet van een
significant verschil worden gesproken. Het is evenwel aannemelijk dat het
ijzergehalte van de lever van jonge herkauwers gedurende het weideseizoen
toeneemt omdat de lever fungeert als ijzerdepot en de dieren met gras en
kruiden en eventueel grond (aanklevend) vrij veel ijzer opnemen (gras 137
ppm.; weidekruiden 116 ppm.; rode klaver 140 ppm.; Kirchgessner,
1966). Het niveau van het ijzergehalte ligt in de jaren 1967, 1969 en 1970
in dezelfde range.

In tabel 3 is het gemiddelde ijzergehalte van de levers met de daarbij ge-
vonden variatie vermeld in relatie tot veranderingen tengevolge van lever-
botinfecties. Hierbij zijn tevens 23 levers uit 1968 inbegrepen. Er blijkt geen
wezenlijk verschil te zijn in het ijzergehalte van de levers uit de onder-
scheiden leverklassen, m.a.w. ook de pathologisch-anatomisch veranderde
lever heeft nog voldoende opslagcapaciteit voor ijzer in de normale lever-
cellen. Het is echter niet uitgesloten dat een gedeelte van het depotijzer
afkomstig is uit de erytrocyten tengevolge van hemolytische processen in de
lever bij fascioliasis.

In tabel 2 zijn de gemiddelde kopergehalten in de droge stof van de levers
venneld; eveneens ingedeeld per slachtdatum. Noch in 1967, noch in 1969
is sprake van een daling van het kopergehalte van de lever in de loop van
het weideseizoen, zoals dat als regel bij rundvee wordt waargenomen. De
variatie in het kopergehalte is op elke slachtdatum groot en loopt van ver-
laagde tot hoog normale waarden.

Wij vinden geen bevestiging van de vermelding van Marston (1948)
dat lage kopergehalten samengaan met hoge ijzergehalten; in dat geval
zou een wezenlijk negadeve correlatie tussen ijzer- en kopergehalten in de
lever gevonden moeten zijn, hetgeen geenszins het geval blijkt in het be-
schikbare materiaal (r = —0,03). Lage kopergehalten gingen in het onder-
havige materiaal niet samen met hoge ijzergehalten, zoals dat bij herten
werd gevonden. Dit waren echter geen normale damherten, doch dieren,
na diarree in cachectische toestand gestorven. Mogelijk is het „mucosal
block" bij deze dieren uitgevallen, zodat meer ijzer dan noodzakelijk werd
geresorbeerd.

The iron and copper contents of 132 livers of ewe-lambs are given. These lambs
have been slaughtered during the pasturing-season of 1967, 1969 and 1970. The
average iron-content of the liver seems to rise in the course of the season. We
could not prove any differences between the iron-content of the liver depending
on the alterations caused by fascioliasis. We have not found any relation between
the iron and copper-contents of the livers as described by Marston (1948).

Kirchgessner, M. und Friesecke, H.: Wirkstoffe in der praktischen Tier-
ernährung. Bayerischer Landwirtschaftsveriag München, Basel, Wien (1966).
Koopman, J. J.: Waarnemingen omtrent de leverbotbestrijding bij rundvee. Dis-
sertatie Utrecht (1968).
K o o p m a n, J. J. en W ij b e n g a, A.: Het kopergehalte van levers en leverbotten
bij slachtrunderen en lamineren met distomatosis (Fasciola hepatica). Tijdschr.
Diergeneesk., 94, 362, (1969).
Koopman, J. J.: Het ijzergehalte van het bloedplasma en de lever bij ooilamme-
ren. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 1166, (1969).
Marston, H. R., Lee, H. J. and McDonald, I. W.: /. Agric. Sei., 38, 216,
(1948).

Publications in the Agricultural Sciences, New York (1962).
W i e s s n e r, E.: Ernährungsschäden der Landwirtschaftiichen Nutztiere. Veb. Gus-
tav Fischer Verlag, Jena (1967).

Met genoegen heb ik de reacde van De Groot, afl. 2/1971, op mijn artikel „Bio-
sfeer en Mens" in afl. 22/1970 van het tijdschrift gelezen.

Het spreekt vanzelf dat ik, gezien de beschikbare ruimte, niet uitvoerig op het pro-
bleem van bemesting naar behoefte van de 60 ha bouwland en 40 ha weiland kon
ingaan. Ik wil de overgenomen gegevens uit „Farmer en Stockbreeder" voor de
verantwoording van de schrijver laten, doch nog graag enige toelichting geven op
enkele andere zaken.

Ik ben het volkomen eens met De Groot dat één man onmogelijk voldoende
deskundig kan zijn op alle 4 bedrijfstakken, die er op het bedrijf van 100 ha moeten
worden uitgeoefend. Daarom heb ik ook voorgesteld dat 4 ondernemers zouden
fuseren, hetgeen inhoudt dat er één als akkerbouwer, één als veehouder, één als
varkensfokker en de 4de als kuikenmester gespecialiseerd moet zijn. Doch daarnaast
zullen ze elkaar op de topdagen en dito uren moeten bijstaan, hetgeen in uren in de
op te richten N.V. kan worden verrekend.

De grootte van de verschillende onderdelen is zodanig gekozen, dat het specialisme
inderdaad tot zijn recht kan komen. De akkerbouw zou voornamelijk in dienst van
de veehouderij moeten komen, d.w.z. dat het in de bedoeling zou liggen de stalmest
en gier op te nemen (direct onderploegen), doch ook om voldoende stro, voeder-
bieten en kunstweide-hooi te leveren. Daarnaast levert de akkerbouw met aard-
appelen, koolrapen en suikerbieten zoveel afval op dat als voer kan dienen en dat
dus via de veehouderij nog een behoorlijke opbrengst heeft.

Wat de berekening van de economische mestwaarde van ruige mest, drijfmest en
gier betreft is moeilijk een becijfering op te maken omdat de afstand van het vee-
bedrijf naar het akkerland hierbij als transportweg ingecalculeerd zou moeten worden.
Wat betreft het benodigde grond-oppervlak om milieu-verontreiniging te voorkomen
zou ik gaarne verwijzen naar de volgende tabel, die ontleend is aan de gegevens iri
het artikel: „The nitrogen problem in the land disposal of liquid manure" van
Webber en Lane in „Animal Waste Management", Cornell University, 1969.
Benodigd land voor gebruik van mest en gier in een geïntegreerd gemengd bedrijf.

Dc onderzoekers van de Guelph university in Ontario hebben zich voornamelijk met
de stikstofbalans bezig gehouden. De proeven die zij hebben uitgevoerd zijn genomen
op een leemhoudende grond. Zij komen tot de conclusie dat men voor het door mij
vermelde aantal bedrijfsdieren maximaal 30,3 ha bouwland nodig heeft om uit-
spoeling in belangrijke mate te voorkomen. Voor een efficiënt gebruik van de stik-
stof van alle mest en gier door graan zou ruim 100 ha gewenst zijn.
Zij maken zich echter niet ongerust over een overbemesting indien men over vol-
doende ruwvezel kan beschikken, omdat dan door denitrificatie in de bodem zoveel
Nï verloren gaat dat de oogst toch niet met het oog op nitrietvergiftiging bij het vee
te veel nitraten bevat. Het verlies door uitspoelen van P2O5, K2O en ook de ammoniak
uit de gier wordt sterk verminderd wanneer gezorgd wordt voor voldoende humus in
dc akkerbouw. Daarom is er ook praktisch nooit sprake van overbemesting met
organische stof.

Het stro-verbruik in eigen bedrijf is daarom een noodzaak. Men kan dan ook zeer
goed een eigen varkensfokkerij hebben en de benodigde fokkalveren zelf groot
brengen. De stiertjes kunnen het broilerstrooisel na droging consumeren, waardoor er
een belangrijke hoeveelheid fosfor, stikstof en kali niet over het land behoeft te
worden gebracht.

Dc bedoeling van bet artikel was niet een volledig inzicht te geven in alle problemen
van het grote gemengde bedrijf maar wel om te laten zien dat wij in Nederland met
concentratie van pluimvee- en varkenshouderijen en kalvermesterijen in bepaalde
betrekkelijk kleine gebieden met het oog op de milieuverontreiniging op de verkeerde
weg zijn. Een goed overzicht wat betreft de pluimveehouderij-problemen in dit op-
zicht is te vinden in „De Bedrijfspluimveehouder" van 30 juli 1970.
Een symposium over het nuttig gebruik van faeces en urine en preventie van milieu-
verontreiniging is een eerste eis. Gezien het door Van Dorssen op pagina 160
van het tijdschrift van 15 januari 1971 gerefereerde artikel van Deans Rankin
en T a i 10 r uit de Veterinary Record is inspraak van dierenartsen hierbij nood-
zakelijk.

C oop e r, J. E., brief aan redactie in Vet. Rec. (13), (1968), geciteerd in J. North
Am. Falconers Assoc., 7, 38, (1968).

Stehle, S., Ein Beitrage zur Tuberkulose bei Greifvögeln, Deutsche Falken orden,
1968.

Twee zeldzame gevallen van tuberculose bij wilde roofvogels en twee bij vogels
gebruikt voor de valkerij, worden beschreven.

Een langs de weg gevonden vermagerde torenvalk had verlamde poten, at goed
maar stierf na 3 dagen. Gegeneraliseerde t.b.c. met tuberkels in de lichaamsholte gaf
druk op de nervi ischiadici.

Een adulte magere buizerd werd gevonden met een zachte, cysteuze zwelling (8 cm
diameter) aan de rechter dij (tibia). Bacteriologisch onderzoek van de strogele
heldere vloeistof uit de zwelling verliep negatief. De aangetaste poot werd aan-
vankelijk belast, de vogel at goed en werd zwaarder.

Veertien dagen na de punctie was de cyste weer „vol". Vier weken hierna werd
weer punctie -l- B.O. verricht. Toen uit de vloeistof Mycobacterium tuberculosis
avium groeide volgde euthanasie. Bij sectie werd geen tuberculose gevonden behalve
in de zwelling, het B.O. was weer positief.
Gedacht werd aan een externe oorzaak (verwonding?).

Een 5 sakervalk dronk veel, (dit doen roofvogels normaal praktisch niet) verma-
gerde en stierf na twee weken. Bij sectie werd gegeneraliseerde t.b.c. in lever, longen,
luchtzakken en milt gevonden. Een tuberculoom van 5/2 x 2 cm in de lichaams-
holte drong de organen naar lateraal. In alle laesies werden typische zuurvaste staafjes
gevonden.

Een 2 havik vermagerde gedurende 14 dagen en stierf ondanks goede eetlust.
Sectie; gegeneraliseerde t.b.c. van luchtzakken, darmen, milt, lever en nieren.
Tuberculose komt dus bij roofvogels voor, vooral als ze geaasd worden met of gevlo-
gen worden op wilde prooivogels. Geadviseerd wordt bij prooidieren sectie te doen
vóór het azen. Een vroege diagnose d.m.v. tuberculinatie is van belang. (Uitscheiding
via faeces!)

•Alle attributen moeten grondig ontsmet worden. Men wijze de valkenier op de
hardnekkigheid der Mycobacteria.

Predisponerend voor t.b.c. bij roofvogels is de gevoeligheid voor aviaire tuberculose
en het chronisch verloop bij prooidieren, die hierdoor blijven leven maar een
gemakkelijke prooi vormen. In Midden Europa zijn sperwer en torenvalk nogal eens
aangetast. Hun prooidieren leven in nauw contact met kip en varken.
Het klinische beeld is allerminst specifiek: vermagering binnen 2-4 weken post
infectionem, soms abdominaal ademen en afwijkende ademgeruisen; soms zijn gra-
nulomen te palperen in buik of subcutis.

Tuberculinatie: 0,1 ml aviaire tuberculine (concentratie?) intracutaan in de naakte
huid rondom de uitwendige opening van de gehoorgang. Aflezen na 48 uur (roodheid
en zwelling = positief; als controle liefst een soortgenoot nemen.)
Voor zover bekend zijn bij roofvogels nooit therapeutica beproefd.

A non: Epidemiologie notes and reports: Human Rabiës - Morbidity and Mortality
19, 293, (1970).

Sinds 1964 vormen in het wild levende dieren in de U.S.A. 2/3 van het aantal aan-
getoonde gevallen van rabiës bij dieren. In 1969 werd rabiës vastgesteld bij 1156
skunks, 880 vossen en 321 vleermuizen.

Een kamperende 11 jarige jongen werd \'snachts door een dolle skunk door zijn
slaapzak heen in de schouder en de hand gebeten. Een kind van 4 jaar werd bij zijn
eigen huis aangevallen door een skunk die daar pas jongen had gekregen, ernstig in
de armen gebeten en moest door zijn moeder ontzet worden, die het beest met een
ijzeren buis doodsloeg.

Hoewel beide kinderen een vaccinebehandeling ondergingen en het tweede kind ook
nog met antirabiësserum was ingespoten, ontwikkelde zich bij beiden dodelijke rabiës.
De eerste verschijnselen waren stijve nek en keelpijn. Zij stierven resp. 1 maand en
5 weken nadat zij gebeten waren.

Stal hei m, O. H. V. S. and H e d d 1 e s t o n, K. L. H.: Isolation of Pasteurella
multocida from the urine of steers. Vet. Rec. 87, 135, (1970).

In verband met proeven over leptospirose werd spontaan geloosde urine van jonge
stieren (of ossen, „steers"?), bij hamsters ingespoten.

Uit diverse hamsters, die stierven, werd Pasteurella multocida geïsoleerd. Aanvan-
kelijk was dit alleen bij hamsters die van 5 bepaalde stiertjes waren ingespoten,
maar nadat deze dieren enkele maanden in een proefstal waren gehouden (totaal 27
stiertjes, 3 per box), was de urine van alle in staat bij hamsters pasteurellose op tc
wekken. Daar de meeste van deze kweken overgroeid waren door spreiders werd
slechts bij twee stiertjes de Pasteurella uit het preputium gekweekt. Na slachting
gelukte dit niet uit de nieren en uit de blaasinhoud, zodat de schrijvers aannemen
dat de Pasteurella zich lokaliseerde in het preputium en (mogelijk) in de urethra.
Behalve de nasopharynx is dus het preputiaalslijmvlies een plaats waar deze zich bij
dragers kan ophouden.

Borland, G. D.: An outbreak of Erysipelas in a broiler-breeding-poultry flock.
Vet. Rec. 86, 564, (1970).

In een groep van 11.000 mestkuikens-moederdieren trad sporadisch sterfte op die
bleek veroorzaakt te worden door E. insidiosa; in 14 dagen waren 21 stuks gestorven.

Tijdens de sterfte daalde de gehele eiproduktie. Behandeling met Chlortetracycline
door het drinkwater verbeterde de produktie, maar deed de sterfte niet geheel tot
stilstand komen, zodat tenslotte in een tijdperk van 10 weken 20% van de dieren
was gestorven.

De eigenaar had bezwaren tegen individuele behandeling met penicilline of vaccins
in verband met de kosten en de financiële schade die door eventuele onrust zou
ontstaan.

Mannheimer, H. S., R u b i n, L. D.: An epizootic of shigellosis in a monkey
colony. J. Am. vet. med. Assoc., 155, 1181, (1969).

Van een kolonie van 80 apen waren er 65 verdeeld over 6 groepskooien en 15 in
individuele kooien ondergebracht.

Een aap van 2\'/i kg toonde nystagmus, tremor van skeletspieren en diarree; waar-
scbijnlijkheidsdiagnose: shigellose. Zij werd geïsoleerd en behandeld met 50 mg
neomycine sulfaat met 0.5 mg methscopolamine bromide (0.25 ml Biosol-M), 100
mg tetracycline met 20 mg amphotericine B (Mystechn F pediatric dorps Squibb)
en 0.5 mg diphenoxylaat-HCl met 0.005 mg Atropine sulfaat.

Dit werd de Ie 24 uur 4 x en daarna 3x per dag gegeven. Braken werd behandeld
met injecties van triflupromazine HCl (Vesprin 10 mg/ml Squibb) nl. 0.2 ml s.c.
De dieren uit haar vroegere kooi kregen een overeenkomstige behandeling. Na 1 dag
reeds trad op het diphenoxylaat-HCl soms heftig braken op. In die gevallen werd
het vervangen door scopolamine hydrobromide 0.65 - 1.30 mg bij elke toediening van
medicamenten.

Na 3-4 dagen werd de waarschijnlijkheidsdiagnose „shigellose" bacteriologisch be-
vestigd. Daar er meer gevallen van diarree optraden werd 24 uur later begonnen
met behandeling van alle apen. Na 8 dagen was er geen enkel geval van diarree
meer; de therapie werd beëindigd.

Twee dagen later deden zich recidieven voor. Opnieuw werd dezelfde therapie in-
gesteld. Bij bacteriologisch onderzoek werden nu echter naast Shigella\'s grote aan-
tallen Aerobacter spp. op 90% van de bodems gevonden. Daarom werd de neomy-
cine vervangen door kanamycine (500 mg kanamycine sudfaat in 5 ml water; daar-
van 0.6 rnl voor apen van 2-3 kg en 1 ml voor apen van 5 kg of zwaarder). Na 9
dagen werden er geen Shigella\'s meer aangetoond, en werd de behandeling beëindigd.
Nog 3 dagen later bleek dat de ontlasting der jonge apen te dun bleef. Zij bevatten
te weinig Coli-kiemen en te veel Proteus vulgaris, P. mirabilis en P.rettgeri. Enkele
abnormale coli\'s werden getypeerd als E.coli 0-111. Daarom werd Colistine sulfaat
per os gegeven in een dosering van 2.5 mg/kg lichaamsgewicht gedurende 2 dagen
en daarna samen met tetracycline en amphotericine B. Na 8-10 dagen behandeling
waren de faeces normaal.

Belangrijk in dit artikel is de aandacht die .geschonken wordt aan het herstel van de
normale darmflora.

Men ges, R. W., K i n t e r, L. D., S e 1 b y, L. A., Stewart, R. W. and
Marienfeld, C.J. Vet. Med.jSmall Anim. Clin. 65, 565, (1970).
Arsanil-zuur (p-aminopbenylarson-zuur) wordt vanwege zijn groeibevorderende wer-
king op ruime schaal gebruikt als additief in varkens- en kippevoer.
De auteurs beschrijven blindheid bij varkens door het abusievelijk overdoseren
(0.0375% arsanil-zuur) gedurende 90 dagen. Deze dosering wordt aanbevolen bij
vibrio dysenterie, dan echter maar gedurende 5 of 6 dagen. De gebruikelijke dosering
voor groeibevordering is 0.005-0.001%.

Twintig varkens werden geheel en 30 varkens werden partieel blind uit een totaal
aantal van 640 dieren. Bij klinisch onderzoek van een blind varken werd alleen pupil-
verwijding geconstateerd. Histologische veranderingen in het centrale zenuwstelsel
waren beperkt tot de tractus opticus. Ze bestonden uit demyelinisatie en infiltratie
van microgliacellen.

Door middel van de neutronenactiveringsanalyse werden arsenicumgehalten bepaald
in het haar van een controledier en een klinisch gezond dier, dat overgedoseerd was
met arsanil-zuur. Deze gehalten waren respectievelijk gemiddeld 0.215 en 1.33 ppm
(parts per million; het gemiddelde gehalte in menschaar is 0.51 ppm; gehalten
hoger dan 2 ppm zijn verdacht van arsenicumvergiftiging).

In de discussie wordt nader ingegaan op literatuurgegevens betreffende arsanilzuur-
vergiftigingen bij varkens: ataxie, blindheid, torticollis, groeivertraging, toenemende
verzwakking in de poten en verlamming zijn beschreven als klinische bevindingen.
Macroscopisch werd spieratrofie; microscopisch werd demyelinisatie en gliacel-
woekering waargenomen in de nervus ischiadicus, tractus opticus en plexus brachialis.

K u 111 e r, K. L. and Adams, L. G.: Comparative efficacy of orytetracycline and
a dithiosemicarbazone in eliminating Anaplasma marginale infection in splenectomi-
zed calves. Res. vet. Science, 11, 399, (1970).

Bij mannelijke kalveren, die na splenectomie met A. marginale werden geïnfecteerd,
werd de invloed van therapeutische doses Oxytetracycline in een dithiosemicarbazone
(356C61) bestudeerd en onderling vergeleken. Als criterium voor een positief effect
werd o.a. de hematocriet waarde gebruikt.

Het bleek dat het dithiosemicarbazone (5 mg/kg i.v. gedurende 5 of 10 dagen)
effektiever was dan Oxytetracycline (11 mg/kg i.v. gedurende 5 of 10 dagen).
Weliswaar bleken de dieren die gedurende 10 dagen met het dithiosemicarbazone
werden behandeld geen dragers meer te zijn, ze stierven echter alle (pensatonie en
tympanie).

Voor een veilig gebruik van deze stof dient een uitgebreider onderzoek naar dosis en
toedieningsduur plaats te vinden.

11 e r a, K. and Clark, L.: Equine cutaneous mastocytosis. 1\'atli., 7, 43, (1970).
In 16 jaar werden bij 14 paarden mastocytomen gevonden. Mastocytonien bij het
paard zijn erg zeldzaam in tegenstelling tot bij de hond. De aandoening bestaat uit
een tumorachtige verdikking van de huid, die soms ulcereert. De grootte varieert van
2 tot 20 cm diameter. Bij één paard kwam de aandoening multiple aan beide achter-
benen voor. Bij de andere paarden solitair op verschillende plaatsen.
Het mastocytoom bij het paard vertoont enkele overeenkomsten rnet het mastocytoom,
cutane laesies bij collageen ziekten en de calcinosis circumscripta bij de hond.
Over de aetiologie kan niets met zekerheid gezegd worden. Evenals bij de boven-
genoemde aandoeningen bij de hond, denkt men aan een virus-aetiologie, auto-
irnuunziekte en antigeen-antilichaam reactie.

Verder onderzoek kan ons misschien leren of het mastocytoom bij het paard neoplas-
tisch is of niet.

CYTODIAGNOSTISCH ONDERZOEK NAAR LEVERPUNCTATEN.
L e 11 O w, E. und Saar, Chr.: Zytodiagnostik aus Leberpunktaten bei Hunden und
Katzen mit maligner Systemerkrankung. Zbl. Vet. med., serie A, 17, 613, (1970).
Van 37 honden en 4 katten met maligne systeemaandoeningen werd een, meestal
niet gerichte, leverpunctie verricht. Alle punctaten werden cytologisch, sommige ook

patholoog-anatomisch, onderzocht. Slechts bij 4 honden en 1 kat werd een negatief
resultaat verkregen.

1. reticulosen (lymfoid- of plasmacellulair, reticulum sarcomatose, monocyten-
leucaemie);

2. lymfatische leucosen („unreifzellig" lymfatisch, „unreifzellig" en „reifzellig"
lymfatisch);

De maligne systeemaandoeningen bij de 4 katten uit deze serie bleken van plasma-
cellulair en mastocytair type (merkwaardig is dat de meest voorkomende lymfatische
vorm niet in de tabel voorkomt. Ref.)

Een moeilijkheid bleek dat leucose-cellen in verschillende organen soms een morfo-
logisch verschillend beeld vertonen. ((In dit verband moet gesteld worden dat
periportale rondcellige Infiltraten soms ook in levers van niet-leucotische honden
gevonden worden, Ref.).

De uiteindelijke diagnose van de aandoening steunde op hamatologisch-cytologisch
onderzoek van het bloed en onderzoek van lymfklieren, lever en milt, serumeiwit en
onderzoekingen van het klinische verloop.

Gewaarschuwd wordt tegen het feit dat de compensatoire metaplastische bloed-
vorming in de lever soms diagnostische moeilijkheden kan opleveren.
De conclusie van het onderzoek is dat leverpunctie een aanvullend diagnostisch
middel kan zijn, vooral in die gevallen waarbij bloed-beenmerg en lymfkklieronder-
zoek ontoereikend bleken.

Rosenthal, J. J. and K i p n i s, R. M.: Canine cholecystectomy; two approaches
Illinois Vet., 13, (6), 10, (1970).

Het verwijderen van de galblaas is een ongewone operatieve ingreep bij honden en
daardoor weinig bestudeerd. De indicatie tot deze ingreep is over het algemeen
cholelithiasis.

1. Vanuit de buikholte. Hierbij wordt paracostaal een 10 cm lange incisie gemaakt,
1 cm caudaal van de laatste rib.

2. Vanuit de borstholte. In de 8e intercostaalruimte rechts, 5 cm dorsaal van het
ribkraakbeen, wordt een 8 cm lange incisie gemaakt. Vanuit deze wond wordt
het diafragma over een lengte van 5 cm gekliefd.

Dc auteurs beschrijven de techniek van het verwijderen der galblaas nauwkeurig en
wegen daarna de voor- en nadelen van beide methoden tegen elkaar af.
De thoracale benadering verdient waarschijnlijk de voorkeur omdat het bereiken
van de galblaas op deze manier makkelijker gaat en er niet zoveel grote bloedvaten
verloren gaan dan bij de abdominale methode. Bij de thoracale methode is echter
beademing noodzakelijk en moet de negatieve intrathoracale druk hersteld kunnen
worden.

Girou, R. et B r o c h a r t, M.: Effets d\'une supplementation alimentaire de breve
durée sur Ie déclenchement des chaleurs chez des vaches en anoestrus post-partum.
Ann. Zootech. 19, 75, (1970).

Bij de proef waren ruim 300 melklioeien betrokken, die 2 maanden na de partus
nog niet in oestrus waren gekomen. De koeien behoorden tot diverse rassen en stonden
op verschillende praktijkbedrijijven, die alle waren aangesloten bij een K.I.-vereni-
ging, maar waar zowel het voedingsniveau als de manier van melken sterk uiteen-
liepen.

De helft van de koeien (de proefgroep) kreeg gedurende 6 dagen 3 kg van een
krachtvoermengsel voor melkvee (22% r.e., Z.W. 65.7). Bepaald werd hoeveel
dieren gedurende de volgende 3 maanden in oestrus kwamen. Van de proefgroep
was dit 73.2% tegen 60.6% van de controlegroep. Dit verschil was significant
(P > 0.02).

Het percentage dieren, dat drachtig werd na de inseminatie was evenredig ver-
hoogd.

fL. ]. Veen\'s Uitgeversmaatschappij N.V. - Amsterdam 1970, 271 bldz. 118 jota\'s.
Prijs f 13,50).

Dit boekwerk is enigszins een vervolguitgave van ,,Het Paard", een uitgave in de
serie Veeteelt. Deze serie is opgezet door wijlen Ir. R. G. Anema. Van „Het Paard"
verscheen de eerste druk in 1940. Behalve Ir. Anema heeft de heer Nieuhoff ook aan
deze eerste druk meegewerkt. Later is de voortzetting door de heer Nieuhoff alleen
gedaan. „Het Paard" was een leerboekje in hoofdzaak bestemd voor de Middelbare
Landbouwscholen, hoewel b.v. ook vele diergeneeskundige studenten er hun voordeel
mee hebben gedaan. Van dit leerboekje verscheen om de 2 a 3 jaar een nieuwe druk.
Nu het onderricht in de paardenkennis van het lesrooster op de Middelbare Land-
bouwscholen is geschrapt ontstond er een duidelijke lacune door het uitblijven van
een nieuwe druk van „Het Paard".

Door de verschijning van dit boek dat geen leerboekje meer is, maar een boek dat
dt lezer „een inzicht geeft in een aantal gebieden in de wereld van het paard",
is de ontstane lacune in één keer opgeheven. De ondertitel luidt: „Exterieur -
Fokkerij - Rassen - Gebruik". Hieruit valt reeds af te leiden dat dit boek tenslotte
een boek is vooral ten dienste van de fokkerij. Dit blijkt trouwens ook uit de inhoud.
Zowel de fokkerij in het algemeen als de fokkerij van verschillende binnen- en
buitenlandse rassen komen, soms vrij diepgaand, aan de orde. Met name de warm-
bloedpaardenfokkerij geeft de schrijver heel duidelijk aan. De overheidsmaatregelen
ten behoeve van de paardenfokkerij krijgen de volle aandacht, alsmede de steeds
intensievere bemoeienissen van de afdeling Paardenhouderij van het Landbouwschap.
Dit betekent dan ook dat een ieder die iets wil betekenen in de paarden- en pony-
fokkerij dit boek moet bezitten om te kunnen zien wat anderen doen en wat in het
algemeen de mogelijkheden en moeilijkheden in de paarden- en ponyfokkerij kunnen
zijn.

Veel dierenartsen zijn actief in verschillende fokkerijen en zij dienen zich dit boek
aan te schaffen. Gelukkig zijn ook vele veterinaire studenten geïnteresseerd in deze
materie. Ook voor hen is dit boek een uitkomst om zich door middel van één boek
op de hoogte te stellen. Het boek is actueel omdat het tot en met 1970 is bijgewerkt.
Niet alleen dat aan elk paarden- of ponyras in Nederland royaal aandacht geschon-
ken wordt, ook de sportorganisaties die thans zo nauw met het bestaan van het
paard verweven zijn komen aan de orde.

De eerste besprekingen in de landbouw- en paardenpers zijn positief. Dit betekent
niet dat er geen aanmerkingen zijn. De foto\'s zijn zeer matig afgedrukt cn elk cijfer-
materiaal i.v.m. de grootte der fokkerijen ontbreekt. Drukfouten in bijschriften van
de afgedrukte foto\'s springen snel in het oog. Het zetduiveltje speelt duidelijk parten
als het brandmerk van een „hulpminnaar" wordt aangegeven.

Al met al een boek dat niet mag ontbreken in de boekenrij van iedere geïnteresseerde
in de Nederlandse paarden- en ponyfokkerij.

(Uitgave van de Stichting Land-Tuinbouwgidsen, Utrecht, prijs f 12,50, abonne-
ment f 10,— excl. 4% b.t.w.).

In ongeveer 475 bladzijden is een grote hoeveelheid uiteenlopende informatie in zeer
korte bijdragen vermeld.

De sectie veehouderij beslaat ca. 170 bladzijden, de sectie akkerbouw ca. 186 blad-
zijden. Diverse informatie over E.E.G., bedrijfsvraagstukken, wat cijfermateriaal en
onderwerpen aangaande het gezin beslaat ca. 98 bladzijden.

Wat betreft de veehouderij is ditmaal verreweg de meeste plaats ingeruimd voor het
rundvee. Daarnaast wordt aandacht geschonken aan varkens en pluimvee, waarbij
nog gewezen wordt op de artikelen in de vorige jaargang. Bij het rundvee en de
N-arkens zijn een relatief groot deel van de artikelen gewijd aan de mogelijkheden tot
verbetering van de veestapel. Bij het pluimvee komt in de dit jaar opgenomen
bijdragen duidelijk tot uiting dat deze tak van veehouderij — per individu gezien —
een „centen kwestie" is.

In bet grote hoofdstuk rundveehouderij wordt voorts informatie gegeven over stal-
bouw, de mestverwerking (dit speciaal in verband met de op 1 januari 1971 in
werking getreden Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren), bet grasland, de
voeding en de voedering en tenslotte een viertal artikelen over kalverziekte en -sterfte
en de voortplanting.

Zoals steeds is ook nu weer gestreefd naar actualiteit en het uitwerken van bepaalde
kernthema\'s. Door het korthoudeen van de bijdragen wordt bevorderd dat de auteurs
zich strikt aan het onderwerp houden. Dit is uiteraard niet altijd gelukt.
Toch kan gezegd worden dat als geheel de landbouwgids de mogelijkheid biedt om
zich snel op diverse onderwerpen te oriënteren. Wel is het gewenst om een abonne-
ment te nemen, omdat in een driejarige cyclus pas een compleet beeld wordt gegeven.
Ter informatie aan de veehouders is het gewenst om in de volgende uitgave meer
aandacht te schenken aan de dierziekten. Dit met name in verband met het steeds
grotere belang van de georganiseerde ziektebestrijding en de rol die de bedrijfs-
begeleiding daarbij kan spelen.

Ter verkrijging van de graad van Doctor in de Landbouwwetenschappen heeft de
heer ir. M. W. A. V e r s t e g e n een proefschrift met stellingen voorbereid dat hij op
woensdag 3 februari 1971 te 16.00 uur in de Aula heeft verdedigd tegen de beden-
kingen van een commissie uit de Senaat. Het proefschrift is getiteld: Influence of
environmental temperature on energy metabolism of growing pigs housed indivi-
dually and in groups.

De promotoren waren prof. dr. Th. Stegenga, hoogleraar in de veeteeltweten-
schap en drs. A. M. Frens, hoogleraar in de dierfysiologie waarin begrepen stof-
wisselingsleer van mens en dier.

De groei van jonge mestvarkens kan sterk worden beïnvloed door de staltemperatuur.
Wanneer deze beneden de behaaglijkheidszone ligt, wordt een deel van de energie
uit het voer, dat normaal voor de groei bestemd is, gebruikt om warmte te leveren
voor de gestegen warmtebehoefte.

Met behulp van respiratiecellen op de afdeling Fysiologie der Dieren werd de
warmtebefioefte en energieaanzet bij verschillende temperaturen bepaald. De resul-
taten hiervan zijn in het proefschrift verwerkt.

De ondergrens van de behaaglijkheidszone, ook wel kritieke temperatuur genoemd,
blijkt af te nemen met de toename van het lichaamsgewicht. De relatie tussen het
gewicht en de kritieke temperatuur kan in een eenvoudige formule worden weer-
gegeven. Het individueel of in groepen huisvesten van de varkens bleek geen aan-
toonbare invloed te hebben op de hoogte van de kritieke temperatuur. Het effekt van
de lage temperaturen werd echter veel kleiner wanneer ze in groepen lagen. Ze
bespaarden dan het grootste deel (70-80%) van de extra warmte door op elkaar
tc gaan liggen. Bij individueel gehuisveste dieren wordt de reduktie in energieaanzet
bij lage temperaturen voor het grootste deel veroorzaakt door vermindering van de
vetaanzet. De eiwitaanzet daarentegen blijft ongeveer konstant.

Het is in dit onderzoek mogelijk gebleken om de invloed van de lage temperaturen
op de varkens, speciaal op groei en voederverbruik, te kwantificeren. Hierdoor kun-
nen beter verantwoorde beslissingen worden genomen met betrekking tot de stalbouw
en andere aspekten van de huisvesting.

(Naar een publikatie van de afdeling Voorlichting van de Landbouwhogeschool
Wageningen)

8ste INTERNATIONALE LANDBOUWBEURS.
6 t|ni 14 maart 1971 in het Pare des Expositions te Parijs.

Dit jaar staat de Internationale Landbouwbeurs in het teken van de Europese Vee-
fokkerij. De deelnemende landen, waaronder Nederland, tonen er een collectie van
rassen uit de runder-, varkens-, schapen- en ponyfokkerij. Voor het eerst vindt de
bezoeker hier een belangrijke inzending uit Engeland. Als andere deelnemende landen
kunnen vermeld worden: Nederland, België, Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en
Frankrijk.

Dc Engelsen hebben een flink terrein gereserveerd. Zij komen met de Yersey en
voor de eerste keer zal men nu ook de Southdevon en de Galloway op het continent
tc zien krijgen. De Southdevon, het melkrijkste vleesras, waarvan de stieren worden
gebruikt voor kunstmatige inseminatie; de Galloway, oorspronkelijk een Schots ras,
dat ook een minder gunstig klimaat goed verdraagt en met een schrale bodem
genoegen neemt en prima vlees levert. Bij de varkens komen de Engelsen met de
Large White en de Landrace. Van de schapenrassen sturen zij Suffolks, Hampshires

en Southdowns. De pony\'s zijn voornamelijk New Forest, Connemara en Welsh. Wat
de Engelse runderen betreft: het is bijzonder interessant deze nu te kunnen vergelijken
met de Franse rassen Charolaise, Limousine, Blonde d\'.Aquitaine en Maine-Anjou.
Voor de I^imousine en de Blonde d\'Aquitaine hebben de Engelsen de laatste tijd
veel belangstelling getoond.

evenals in het verleden op grote belangstelling kan rekenen bij de steeds groeiende

— de Landbouw-toeleveringsindustrieën (veevoer, veterinaire produkten, verdel-
gingsmiddelen, meststoffen en zaden).

— Consumptie-artikelen (zoals wijn, melkprodukten, vlees, bier, fruit en groenten).

— de Afdeling ,,Buitenleven" (jacht, visserij, paardensport, bloemkwekerij etc.).

De organisatoren van deze manifestatie verwachten 800.000 bezoekers uit 70 landen.
Vermelding verdient nog, dat op hetzelfde expositie-terrein van 9-14 maart 1971 de
S.l.M.A. (Internationale Landbouwmachine Vakbeurs) gehouden zal worden.
Gegevens betreffende de inzendingen van fokvee:

Varkens : Landrace.
Engeland : Runderen : Brits-Fries, Yersey, Southdevon, Galloway.

Schapen : Suffolk, Hampshire, Southdevon, Clun Forest.
Varkens : Large-White Yorkshire, Landrace.
Pony\'s : New Forest, Connemara, Welsh.
Zwitserland : Runderen : Simmentaler (gevlekt).
Nederland : Runderen : Zwartblaren, Maas Rijn IJssel Runderen.
Pony\'s : Shetland.
Varkens : Landrace.
België : Varkens : Pietrain, Landrace.

Pony\'s : Halfinger.
Frankrijk : Runderen : Franse Zwartblaar, Charolaise, Normande, Limousine,

Blonde d\'.Aquitaine, .\\bondance. Rouge de l\'Est,
Montbeliarde, Maine-Anjou, Tarentaise.
Schapen : Bleu du Maine, ,\\vranchin, Cotentin (grasschapen).
Merinos (verschillende typen).
Bergschapen (o.a. de Lacaune).

Verbeterde rassen zoals Berrichon du Cher, Ile de
France, Charmois.
Varkens : Pietrain, Landrace, Porc Blanc de l\'Ouest
(Large-White).

Voor nadere inlichtingen; Stichting ter Bevordering van DE FRANSE VAK-
BEURZEN, Herengracht 117 - Amsterdam. Tel. (020) 23 92 04.

DE NEDERLANDSE INZENDING OP DE INTERNATIONALE AGRARISCHE
TENTOONSTELLING TE PARIJS.

Veel is aan het karakter veranderd van de internationale agrarische tentoonstelling
te Parijs, sedert ons land in 1959 voor het eerst aan deze „Salon International de
l\'Agriculture" deelnam.

Zoals de naam nog aanduidt, was het motief van dit evenement oorspronkelijk ge-
legen in een jaarbeurs van bedrijfsbenodigdheden voor de primaire land- en tuin-
bouw. Sedertdien is steeds meer accent gelegd op voedings- en genotmiddelen,
waarbij dus de aandacht van de Franse consument wordt gevraagd, naast die van
de Franse land- en tuinbouw.

Als gevolg van een en ander zal de Nederlandse inzending op de ditmaal van 6-14
maart aanstaande te houden „Salon" uit twee onderdelen bestaan.
Veepro-Holland, de propagandastichting voor vee, zal met een keurcollectie van
levende have 156 vierkante meter in Gebouw 10 in beslag nemen.
Daarnaast wordt in Gebouw 9, 735 vierkante meter ingericht voor het deel van
de Nederlandse inzending, dat onder auspicicën van het Ministerie van landbouw
en visserij te Den Haag zal totstandkomen. Hier komen een aantal Nederlandse
ondernemingen de Franse consumenten nog meer bekend maken met de uitstekende
kwaliteit en aantrekkelijke verpakking van produkten als chocolade, hopjes, bis-
cuits, e.d., bier en sierteeltprodukten.

Voorts zal onpersoonlijke produktenpropaganda worden gemaakt door de volgende
overkoepelende organisaties: het Nederlands Zuivelbureau, de Stichting voor de
Pootaardappelpropaganda, de Vereniging voor de Aardappelverwerkende Industrie
(V.A.V.I.), de Stichting Voorlichtingsbureau Vlees, Vleeswaren en Vleesconserven
en de Stichting Tabakverwerkende Industrie.

Verder krijgt in dit deel van de inzending ruimte een fabrikant met stalinrichtingen
cn een bedrijf met een aardappelsorteermachine.

Vanwege het ministerie zullen produkten worden uitgestald van bedrijven die niet
zelf vertegenwoordigd zijn. Voorts wordt, als gebruikelijk, het informatiecentrum
in de Nederandse inzending door het ministerie ingericht en met terzakekundig
personeel bezet.

Als speciale attractie zal het dit jaar, op bescheiden schaal mogelijk zijn in een
zelfbedieningsrestaurant kennis te maken met typisch Nederlandse gerechten als
erwtensoep en uitsmijter.

door ,J, W, G, Coppelmans en C, van Pinxteren
Het melkvee in de Verenigde Staten

Het ras dat in de Verenigde Staten voor de melkproduktie gehouden wordt is voor
75% het Holstein Friesian.

Daarnaast vinden we nog de Yersey, dat vooral een gewild ras is voor de handel in
vetarme melk, daar deze melk de witte kleur behoudt na ontroming en niet een tc
waterig aspect heeft. Verder vinden we nog een klein percentage Guernsey, Brown
Swiss en Airshire.

In Amerikka vindt veel schaalvergroting plaats met mechanisatie en rationalisatie.
Het maakt echter veel verschil in welk deel van de Verenigde Staten men zich be-
vindt; in Californië is de schaalvergroting veel sneller en verder doorgevoerd dan in
de staten van de Corn-belt. Hier vinden we veel gezinsbedrijven waarvan meer dan
90% minder dan 50 koeien heeft.

In Californië bestaan nu al meer dan 34% van de bedrijven met meer dan 200 melk-
koeien; er was zelfs een bedrijf met 6000 melkkoeien. Hierbij valt op dat de bedrijven
die aangesloten zijn bij de D.H.I.A. (Dairy Herd Improvement Association) een

1 De voorgaande delen van dit verslag treft men op pag. 1150 (afl. 22, 1970),
pag. 1201 (afl. 23, 1970), pag. 1279 (afl. 24, 1970) en pag. 230 (afl. 3, 1971)
van dit tijdschrift.

snellere groei hebben doorgemaakt dan de andere bedrijven. Ook het aantal bedrijven
dat lid is van de D.H.I.A. is groter geworden, waaruit wel blijkt dat deze organi-
satie haar nut bewezen heeft en dit nog doet.

Verder blijkt uit de Dairy Producers Highlights, gepubliceerd door de National Milk
Producers Federation in mei 1968, dat de bedrijven aangesloten bij D.H.I.A. een pro-
duktie hebben die 3500 pounds per koe hoger ligt dan bij de rest van de veestapel.
Hiernaast een staatje uit de Dairy Producers Highlights.

Hieruit blijkt ook dat de koeien van bedrijven, aangesloten bij D.H.I.A., een hogere
melkproduktie hebben dan hier in ons land. Deze hogere melkproduktie komt vooral
door een anders gerichte selectie, n.1. op melkrijkheid, waarbij vooral gelet wordt op
een sterke koe die het enkele jaren vol kan houden.

In de exterieurbeoordeling hebben het uier en het beenwerk een belangrijke plaats;
het uier als afspiegeling van de melkrijkheid en het beenwerk als mede bepalende
factor voor de levensduur.

Selectie van stieren vindt plaats op grond van afstamming en een aanvullende verge-
lijking van even oude dochters van de verschillende stieren.

De dieren zijn veel zwaarder en groter dan onze zwartbonten met gevolg dat een gro-
tere hoeveelheid ruwvoer en krachtvoer verwerkt kan worden wat omgezet kan wor-
den in meer melk. De schofthoogte varieert van 1,35-1,45 m. Over het algemeen zijn
ze wat arm bespierd en hebben als regel een uitstekend uier met een goede plaatsing
van de spenen.

Wij zijn van mening dat Nederland, door de concurrentie van Amerika, de gunstige
exportpositie die wij bezaten in de toekomst snel gaan verliezen als wij ons niet snel
Enkele punten waardoor de Amerikaanse produktie positief beïnvloed wordt: a. latere
afkalving; b. grotere afmeting; c. hoger gewicht.

Door de hoge krachtvoergiften wordt de produktie hoog opgeschroefd, hetgeen niet
wegneemt dat de genetische aanleg aanwezig moet zijn. Verder heeft de vrij con-
stante ruwvoersamenstelling misschien een gunstige invloed op de melkproduktie.
Enkele punten die de melkproduktie negatief beïnvloeden: a. beperkt ruwvoerassorti-
rnent; b. geringe individuele zorg.

Vooral de geringe individuele zorg is er ook de oorzaak van dat op de grote bedrij-
ven, waar de produktie per dier veelal groter is dan op de kleine bedrijven, de be-
drijfsresultaten niet de beste zijn volgens rapporten van bet symposion aan de Cornell
Universiteit.

Dit ten gevolge van de verhoogde kalversterfte en een verhoging van uitval van de
koeien zelf. Het is n.1. ook een gevolg van het niet of laat roepen van de dierenarts
die in verhouding tot de waarde van de koe nogal duur is. Een redelijk goede vaars
kost in Californië $ 350,—. Een consult van de dierenarts loopt ongeveer van $ 10,—
tot $ 15,—, afhankelijk van de afstand die medebetaald moet worden. Vergelijkend
met de prijzen hier wil dit zeggen dat het in dc Verenigde Staten en Canada 5 x zo
duur is.

Wat de huisvesting betreft moet er onderscheid gemaakt worden tussen grote en
kleine bedrijven en tussen de verschillende staten met andere klimatologische omstan-
digheden. Men kan Canada wel vergelijken rnet de Cornbelt. Zoals reeds vermeld,
komen daar veel bedrijven voor met minder dan 50 stuks vee. Op deze kleine bedrij-
ven ziet men nog vaak de grupstal. Op de grotere bedrijven ziet men de ligboxen-
stallen of de open-loopstallen met eventueel ligboxen.

In Californië kan men moeilijk van buisvesting spreken. Hier worden de koeien ge-
houden in een omheining met hoogstens een klein afdak voor wat schaduw, waarin ze
het hele jaar verblijven. In een groep zitten meestal dieren in hetzelfde lactatie-
stadium en bij heel grote bedrijven nog van dezelfde leeftijd. Het aantal koeien per
groep wordt soms bepaald door de grootte van de stal bij het melken op de grupstal,
waar de koeien per groep vastgezet moeten worden. Andere factor voor bepaling van
de groepsgrootte is bet aantal koeien dat een melker achter elkaar melkt.

Herds, number of cows, cows per herd, average milk and milkfat production, total
and for herds under Dairy Herd Improvement Associations, 1935-67.

In Californië zijn de grote melkbedrijven gelokaliseerd rondom de grote woonsteden
en alle voer wordt daar gekocht en bij de koeien gebracht. Dit voer wordt aangekocht
uit de grote valleien in Californië.

In Canada en de Cornbelt vindt men veel „crop-farmers", veehouders die voor hun
eigen ruwvoervoorziening zorgen. Hier worden ook veel de koeien op een kleine weide
of ruimte gehouden bij de stal, die vaak tevens melkplaats is en ook hier wordt dus
het voer bij de koeien gebracht. Daarnaast vindt men ook wel bedrijven waar de
koeien in de weide lopen, vooral in Wisconsin, waar vele kleine bedrijven zijn en
waar het land wat heuvelachtig is.

Door de open huisvesting en het warme klimaat, gevoegd bij de hoge concentratie
van vee, vooral in Californië, is het vliegenprobleem soms groot. Ter bestrijding hier-
van kan men gebruik maken van jute zakken, gevuld met een insecticidepoeder waar-
onder de koeien door kunnen lopen. Door de aanraking met de zak komt het poeder
op de rug van het dier. Voorwaarde is echter dat de koeien onthoornd zijn. De op-
stelling van 2 palen, waartussen de ketting waaraan de zakken hangen, kan verschil-
lend zijn, n.1. los in het omheinde gebied waar de koeien onderdoor kunnen lopen
of niet.

In een doorgang waar de koeien door moeten naar de melkplaats, is men er dan zeker
van dat alle dieren behandeld worden.

1. de bedrijven die de koeien in de weide hebben in de zomer en dus over gras
beschikken;

ad. 1. de koeien lopen hier dus in de wei in de zomer, maar daarnaast wordt bij
iedere melktijd krachtvoer verstrekt. De hoeveelheid is afhankelijk van de
kwaliteit grasbestand en van het lactatiestadium. Tijdens de staltijd wordt het
gewonnen ruwo\'oer gevoerd, bestaande uit gras, hooi en kuilvoer, met daar-
naast maissilage plus krachtvoer.
ad. 2. deze bedrijven zijn het meest te vinden in de Cornbelt. Het rantsoen is hier
dan ook vrij eenzijdig. Mais speelt hierin de hoofdmoot, hetgeen zowel als
ruwvoer en krachtvoer dient. Er wordt veel gebruik gemaakt van maissilage
(vers gehakselde maisplanten, meel van korrels, kolven en de „high moisture
corn"). Dit laatste is vroeg geoogste mais die met of zonder de kolven onder
afsluiting van lucht wordt bewaard in een Harvestore silo. Sojameel dient als
aanvulling van het eiwittekort. Men ziet dan ook grote velden met sojabonen.
Verder is nog van betekenis het luzerne hooi.

Deze bedrijven vindt men in Californië. Hier vormt het lucernehooi het hele
ruwvoerrantsoen waarvan 10-11 kg per dag opgenomen wordt. Daarnaast
komen hoge krachtvoedergiften voor van 12-15 kg, hetgeen rendabel is als we
de prijs vergelijken met de prijs van melk, n.1. 1 kg krachtvoer kost de helft
van 1 liter melk. Bij dit rantsoen komt men tot een drogestof opname van
wel 20 kg. Wel moet een bepaalde verhouding tussen drogestof uit ruwvoer
en krachtvoer in acht genomen worden van 1 : 2. Wordt de verhouding rui-
mer, dus nog meer krachtvoer, dan krijgt men een fikse daling van het melk-
vetgehalte, hetgeen zijn oorzaak wel zal hebben in een verschuiving van de vet-
zuursynthese in de pens ten nadele van azijnzuur dat voor de melkvetsynthese
vereist is.

Door de hoge krachtvoergiften is het probleem „slepende melkziekte" kleiner
dan hier.

Reeds vóór het kalven moeten de dieren gewend worden aan deze hoge kracht-
voergiften. Veel voorkomende grondstoffen in het krachtvoer zijn mais, haver,

gerst, sorghum en schroten van sojabonen, katoenzaad, lijnzaad, tarwe, gluten,
vleesmeel, gedroogde lucerne.

Door veel veehouders werd zelf de samenstelling bepaald en konden de vee-
voederfabrikanten een prijsopgave doen. De fabrikant met de laagste inscfirij-
ving kon dan tot de volgende intekening die iedere maand plaats vindt, het
krachtvoer leveren. Dat dit systeem mogelijk is, komt door de grote veestapels
en de grote krachtvoergiften zodat er per maand een grote afname is.
Stel dat men een bedrijf van 300 koeien heeft; 10 kg/dier/dag; dit geeft een
krachtvoerverbruik van 90 ton per maand. Bezwaar hiervan is de onmogelijk-
heid van controle op de samenstelling, met de kans op minderwaardige pro-
dukten. Er is geen controle op mineralen toevoeging.

Daar ruvwoer altijd nog goedkoper is dan krachtvoer is het gewenst zoveel
mogelijk ruwvoer te verwerken als kostenbesparende factor. Dit mag echter
niet ten koste gaan van de melkproduktie.

Voor de bepaling van de krachtvoergift volgt men verscheidene systemen. Enkele
daarvan volgen hier:

1. De maandelijkse melkvetproduktie, gedeeld door 4, geeft de dagelijkse kracht-
voergift. B.V.: melkvetproduktie 30 kg per maand — dit door 4 delen, geeft
krachtvoer van 7,5 kg/dag.

Vier is het meest gebruikte deelgetal; wordt echter de melkprijs hoger en de
krachtvoerprijs minder, dan gebruikt men deelgetal 3, met als gevolg meer kracht-
voer verstrekking. Gaan de prijzen in de andere richting, dan gebruikt men deel-
getal 5.

2. Bij deze methode gaat men er van uit dat een dier dat goed ruwvoer krijgt een
melkvetproduktie kan halen van 15 kg/maand. Deze 15 kg worden nu eerst van
de maandelijkse melkvetproduktie afgetrokken en dan gedeeld door 2.

B.v. 40 kg/maand — 15 = 25. 25 : 2 = 12,5 kg krachtvoer/dag.
Bij deze methode worden de hoge producenten meer gevoerd dan koeien met een
lagere produktie. Hier neemt het verschil in krachtvoergift sneller toe dan bij
de eerste methode.

3. Een tegenwoordige berekening is gebaseerd op de opbrengst en kosten van meer-
dere producenten. Zoals: de prijs van melk; kosten van krachtvoer; produktie
van de koe; kwaliteit van ruvwoer, daling van de ruwvoerconsurnptie die op-
treedt als de koeien meer krachtvoer opnemen.

Alle droogstaande koeien hebben wat krachtvoer nodig voor de voorziening van mi-
neralen en vitaminen; hoeveel en voor hoe lang hangt af van de conditie van ieder
dier afzonderlijk.

Gedurende de laatste 2 weken vóór het afkalven wordt de krachtvoergift opgevoerd
als voorbereiding op de volgende lactatie en om de koe te wennen aan de hoge kracht-
voergift. Men begint met 2 kg per dag tot ± 9 kg net vóór het afkalven. Dit is een
onderdeel van het Challenge Feeding Program, wat inhoudt dat de koe zoveel melk
moet geven als genetisch mogelijk is.

Gedurende alle perioden is er ad. lib. ruwvoedering aanwezig.
Enkele voordelen van dit programma:

1. het voorziet overvloedig in energie, net in de tijd dat er het meest nodig is.
Dit heeft tot gevolg dat de maximumproduktie eerder bereikt wordt;

2. een op deze wijze gevoerde koe zal een hogere maximale produktie behalen
en dit voordeel gedurende de hele lactatie behouden;

3. de vermindering van krachtvoer volgt op de vermindering van de melkpro-
duktie, zodat steeds de maximale produktie mogelijk is;

Op grote bedrijven is dit programma per dier afzonderlijk moeilijk door te voeren.
Heeft men echter dieren bij elkaar die op dezelfde tijd afkalven, dan is een heel goede
benadering daarvan mogelijk. Hiervoor zou oestrussynchronisatie goed voldoen.

Dit gebeurt altijd op een centrale plaats. Men ziet niet, als hier, dat er in de weide
gemolken wrdot.

In veel gevallen worden de dieren per op elkaar volgende groepen vastgezet op een
grupstal. Het voordeel hiervan is volgens sommigen dat de dieren een behoorlijke tijd
hebben om het krachtvoer op te nemen. Deze tijd is veel minder wanneer gemolken
wordt in de visgraatmelkstal. Uit proeven die ook hier in Nederland zijn gehouden
blijkt echter dat die tijd wel voldoende is; dit hangt echter af van de korrelgrootte

Van 6-21 september 1971 zal een „Workshop" en „Symposium" worden gehouden
te Rijswijk.

Nadere inlichtingen zijn te verkrijgen bij Dr. H. Balner, Radiological Institute
TNO, Lange Kleiweg 151, Rijswijk (Z.H.).

Een echtpaar was 5 jaar ongewild kinderloos. De spermiën van de man vertoonden
wel motiliteit maar gaven agglutinatie met de staarten. Deze man bleek op 3-jarige
lesftijd voor een liesbreuk te zijn geopereerd, waarbij waarschijnlijk de ductus
deferens was beschadigd. Dit gaf aanleiding tot resorptie van spermiën in de epi-
didymis waardoor agglutininen werden gevormd, die ook in het bloed werden
aangetoond. Overwogen wordt de rechter epididymus en liefst ook de rechter testis
te verwijderen, teneinde door deze hemicastratie de agglutininenproduktie tot
stilstand te brengen en de fertiliteit te herstellen.

Van de Direcfie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Sedert medio 1965 zijn de importmogelijkheden van fok-, gebruiks- en slachtrunderen
in ons land, als gevolg van de voortschrijdende liberalisatie van het handelsverkeer
tussen de E.E.G.-landen, steeds ruimer geworden.

De partnerlanden geven daarbij, door middel van een systeem van certificaten, zoveel
mogelijk garanties ten aanzien van de gezondheidstoestand van de dieren, voor ze in
het vrije handelsverkeer worden gebracht.

Omdat de wijze van bestrijding van dierziekten in de verschillende partnerlanden
nog sterke verschillen vertoont, realiseerde men zich van Nederlandse veterinaire
zijde de gevaren die dit vrijere handelsverkeer, ondanks de garantie van certificaten,
meebrengt.

Vooral de mogelijke insleep in ons land van enzoötische bovine leucose had de
aandacht, daar het tot op dit moment niet mogelijk is gebleken garanties ten aanzien
van deze ziekte in het systeem van certificaten op te nemen.

Op vrijwillige basis worden daarom de geïmporteerde dieren in ons land aan een
veterinair onderzoek op deze ziekte onderworpen. In 1970 werden bij 20 van de
onderzochte dieren bloedafwijkingen geconstateerd, die in de richting van een mo-
gelijke besmetting met enzoötische bovine leucose kunnen wijzen.

Naar aanleiding hiervan is men zich in Nederland gaan beraden op de mogelijkheid
tot eliminatie of isolatie van de betreffende dieren, dan wel van de bedrijven waar
deze zich bevinden. Hierover is overleg tussen het Ministerie van Landbouw en
Visserij en het georganiseerde bedrijfsleven gaande.

Een aantal technische punten, die als basis moeten dienen om de bestrijding van de
ziekte langs deze weg te kunnen doorvoeren, bleken echter bij gebrek aan ervaring
nog moeilijkheden op te leveren.

De Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst vroeg daarom, in overleg met dc
secretaris van de Gezondheidscommissie voor Dieren van het Landbouwschap, aan
zijn Deense ambtgenoot een kleine Nederlandse delegatie te willen ontvangen. Doel
hiervan was van gedachten te wisselen met Deense veterinairen, die op het terrein
van enzoötische bovine leucose ruime ervaring hebben, omdat de ziekte in Dene-
marken reeds vele jaren voorkomt en van overheidswege wordt bestreden.

Van Deense zijde werd alle medewerking ondervonden. Zeer uitvoerig heeft de
delegatie, bestaande uit de heren Drs. D. J. V e r v o o r n, inspecteur van de Vee-
artsenijkundige Dienst in algemene dienst, Drs. W. M. G o t i n k, directeur van de
Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Mr. M. J. L. E. baron de L o ë,
van de Directie Juridische en Bedrijfsorganisatorische Zaken van het Ministerie
van Landbouw en Visserij, zich tijdens een driedaags bezoek aan Denemarken op
de hoogte gesteld.

Uitvoerig werd van gedachten gewisseld met Dr. W e r d e 1 i n. Algemeen Directeur
van de Deense Veeartsenijkundige Dienst, met de inspecteur van deze dienst, belast
met de brucellose-, tuberculose- en leucosebestrijding en met de adjunct-Directeur
van het Deense Veterinaire Staatsinstituut.

Over week 6, van 31 januari tot en met 6 februari 1971, bedroeg het aantal gevallen
van pseudo-vogelpest in Nederland 23.

Zij waren als volgt over de provincies verdeeld: Overijssel 1; Gelderland 8; Utrecht
4; Noord-Brabant 7; Limburg 3.

Namens de Minister van Landbouw en Visserij zijn op 9 februari 1971 te Bonn
besprekingen gevoerd tussen Nederlandse en Duitse autoriteiten in verband met de
pseudo-vogelpestsituatie in ons land. Deze heeft de weken daarvoor een voortdurende
daling van het aantal nieuwe gevallen te zien gegeven.

Het resultaat van deze besprekingen was, dat wanneer het gunstige verloop van dc
ziekte zich tijdens tien dagen na de besprekingen zou voortzetten, de grens voor verse
eieren naar Duitsland weer zou worden opengesteld.

De invoer zal mogelijk zijn met invoervergunningen die de veterinaire diensten van
dc deelstaten zonder beperking zullen verstrekken, zolang de gunstige situatie daartoe
aanleiding geeft.

Uitgesloten zijn eieren die in de periode van het invoerverbod zijn geproduceerd dan
wel opgeslagen. Ook moeten de consumptie-eieren afkomstig zijn van bedrijven,
waarvan de pluimveestapel volledig tegen pseudo-vogelpest is geënt.
Tevens werd overeengekomen de mogelijkheid te openen levend slachtpluimvee uit
het grensgebied aan Duitse pluimveeslachterijen te leveren. Hiervoor zullen dezelfde
voorwaarden gelden, die op dat moment in Nederland van kracht waren. Deze
voorwaarden zijn: het gevogelte dient op de herkomstbedrijven tegen pseudo-vogel-
pest te zijn geënt en op deze bedrijven mogen geen verschijnselen van de ziekte zijn
waargenomen.

Het laatste moet blijken uit een diergeneeskundig onderzoek, dat 24 uur voor het
transport is ingesteld. De transportmiddelen waarmee het slachtpluimvee naar de
Duitse slachterijen wordt vervoerd, dienen voor de inlading te zijn ontsmet.
De Veeartsenijkundige Diensten van Nederland en Duitsland hebben inmiddels nader
overleg gepleegd over de verdere uitwerking van deze regelingen.

Frankrijk maak opnieuw melding van een geval van mond- en klauwzeer en wel
op 28 januari 1971 op twee bedrijven in een grensgemeente in het departement van
de Atlantische Pyreneeën, arrondissement Bayonne. Twee runderen, die een jaar
geleden waren gevaccineerd en een varken werden aangetast door virus van het
type O.

De Veeartsenijkundige Dienst te Ankara meldt 7 gevallen van mond- en klauwzeer
in Turkije. Ze deden zich over de maand december 1970 voor in Anatolië en bleken
van het virustype 01 te zijn. Behalve de gebruikelijke maatregelen zijn rondom de
besmette bedrijven ringentingen uitgevoerd.

Iran bericht twee gevallen van mond- en klauwzeer over de periode van 9 tot 12
januari 1971. Zes onderzochte monsters bleken alle van het type A te zijn. Er worden
o[) grote schaal vaccinaties uitgevoerd.

Volgens een mededeling in World Health (okt., bl. 30) worden er via de Rijn
per maand ongeveer 8.000 kg kwik, 90.000 kg arsenicum en 900 kg insekticide in
de Noordzee uitgestort. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft een tien-jaren-
program opgesteld ter beperking van de verontreiniging, niet alleen van de hier
genoemde, maar ook die van water en lucht, terwijl maatregelen zullen worden
genomen tegen de ophopingen van weggeworpen vaste stoffen, tegen lawaai en
tegen straling.

3, Groep Wetenscbappelijke Onderzoekers K.N.M.v.D. Wetenschappelijke
Vergadering, 14.00 uur, Colloquiumzaaltje Instituut Veterinaire Heel-
kunde, Yalelaan, Utrecht, (pag. 370)

4, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur, Esso-Motor-
hotel te Velp. (pa. 303)
2—25, Cursus medische mycologie, (pag. 1099, (1970))
6—14, 8e Internationale Landbouwbeurs, Parijs, (pag. 354)

9, .\\fd. N. Brabant en Limburg K.N.M.v.D. Werkvergadering, 14.30 uur,
,,Het Vierspan", Deurne. (pag. 189)

11, .\\fd. Utrecht K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20 uur. Hotel Noord
Brabant, Utrecht, (pag. 370)

18, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. X\'ergadering 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

20, Groep Geneesk. KI. Huisd. K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 14.00 uur,
S.A.Z.U., Utrecht.

23, Post Academiale discussie avond. Koningszaal Artis, Plantage Midden-
laan, Amsterdam. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))

30, Afdelingen Noord-Brabant en Limburg K.N.M.v.D. Vergadering, 14.30
uur, „het Vierspan", Deurne. (pag. 370)

2, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Met Belgische Groep Dierenartsen werkzaam
in de Industrie. Benelux Diskussiedag. (pag. 370)
5— 7, Gesellschaft f. Versuchstierkunde, Tagung, Hannover, (pag. 293)

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—18, Genootsch. Gesch. Geneesk., Wiskunde en Nat. wet. Voorjaarsvergade-
ring, Enschede, (pag. 293)

17—19, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

23, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.

26—29, Symposium over Circadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))

1— 2, K.N.M.v.D. Groep Geneesk. v. b. Kleine Huisdier. Voorjaarsdagen,
Congrescentrum R.A.L, Amsterdam, (pag. 908, (1970))

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studieda.g. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)
Augustus,

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970))
23, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

7_ 9, Arzteverein Davos. VI Int. Symposium, Davos-Platz. (pag. 961, (1970))
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur.

6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

23—26, Int. Pig Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München, (pag. 961, (1970))

20—26, Eed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.I.,
Amsterdam, (pag. 172)

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN HET BUREAU

Kort verslag van de Hoofdbestuursvergadering gehouden op 24 december 1970.
Aan de hand van de gemaakte opmerkingen tijdens de Algemene Vergadering zal
de Statuten commissie het definitief ontwerp van de nieuwe statuten en het huis-
houdelijk reglement samenstellen. Dit zal tezamen met de daarvan afwijkende
opmerkingen opnieuw aan alle leden worden toegezonden.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van de voortgang van de besprekingen over de
georganiseerde entingen tegen Marek\'se ziekte en keurt deze goed.

Het Hoofdbestuur zal op 31 december een delegatie van het bestuur van de Engelse
zustervereniging ontvangen.

Een schrijven is binnengekomen van het bestuur van het Landbouwschap, waarin
kenbaar wordt gemaakt dat de wijze van uitvoeirng van de dierziektebestrijding
hunnerzijds niet zal worden gewijzigd, voor zover het de verhouding Gezondheids-
dienst-practicus betreft.

Het Hoofdbestuur heeft de toegezegde documentatie over de salarispositie van dieren-
artsen nog niet ontvangen, zodat op dit punt nog weinig voortgang is geboekt.
De contactcommissie studenten-K.N.M.v.D. zal overleg plegen om de informatie
bij de studenten over de Maatschappij te verbeteren. Namens de Maatschappij
hebben in deze commissie zitdng H. A. van Riessen, Dr. E. H. Kampei-
m a c h e r en M. .A. Moons. Ook andere problemen die studenten en Maat-
schappij gezamenlijk raken zullen worden besproken.

Het Hoofdbestuur besluit aan leden en kandidaatleden begeleiding en advies te
geven bij aan- en verkoop van praktijken, associaties en vrije vestigingen, alsmede
financierings- en verzekeringszaken.

Men neemt met voldoening kennis van de geslaagde activiteiten van het bureau
inzake de B.T.W. op diergeneesmiddelen; deze zal ingaande 1 januari 1971 4%
bedragen. Het acht dit van uitermate groot belang voor een optimale diergenees-
kundige begeleiding.

De onderhandelingen met de Kalvermelkfabrikanten zijn in zoverre afgerond dat
per 1 januari het begeleidingssysteem zal aanvangen. Het Hoofdbestuur verwacht
van de practici loyale medewerking. De begeleidingscommissie zal gedurende het
eerste jaar de zich voordoende problemen ter oplossing voorgelegd krijgen. De
collegae die op- of aanmerkingen in deze hebben worden verzocht die aan het
bureau mee te delen.

Het Hoofdbestuur spreekt er zijn verontrusting over uit dat te zake van het meest
gewenste entschema tegen pseudo-vogelpest verwarring is ontstaan. Het meent dat
door het kort na elkaar publiceren van verschillende adviezen door de betrokken
diensten de practici in een ongunstig daglicht zijn gesteld en onnodig in moeilijk-
heden zijn gebracht bij het adviseren van de pluimveehouders.

Het Hoofdbestuur besluit het Algemeen Bestuur het voorstel voor te leggen de
staf van het bureau uit te breiden om de taak van de secretaris te ontlasten.
Het overleg met de Faculteit over het congres 1971 verloopt zeer goed. De plannen
krijgen duidelijk vorm en het geheel belooft een zeer aantrekkelijk congres te worden.
Het Hoofdbestuur keurt de stand van de diverse rekeningen goed en handelt enkele
financiële- en contributiezaken af.

De voorgestelde nieuwe leden worden aangenomen en een subsidie-aanvraag uit het
Van Esveldfonds wordt goedgekeurd.

In overleg met de vertrouwensmannen zullen de uitkeringen uit het Ondersteunings-
fonds worden herzien.

De vacatures in de Geneesmiddelencommissie alsmede de afvaardiging voor het
overleg met de Fidin zullen op korte termijn worden aangevuld om het overleg te
kunnen hervatten. Een samenvatting van de resultaten zal aan de commissie worden
voorgelegd,

Het is nu de tijd om voorbereidingen te treffen indien U in de zomervakantie een
gast uit het buitenland wilt ontvangen, of om voor Uw zoon of dochter kontakt te
zoeken met een dierenarts in het land waar ze belangstelling voor hebben. Naar
Engeland kunnen de kinderen ook als „paying guests", wat een prettige oplossing is
als er geen mogelijkheid bestaat tot een werkelijke „uitwisseling".
Nadere inlichtingen bij Riek O s i n g a, Uniaweg 43, Stiens en bij T o r y
Németh, Koekoekstraat 34, Utrecht, tel. (030) 1 74 50.

Op de laatste bijeenkomst, gehouden de 15e december 1970 in hotel Bergzicht te
Hellendoorn, heeft de heer D ij k s t r a, valkenier in Heemstede, een lezing gehouden
over de valkerij.

Vóór deze lezing begon werd ons bestuur voor \'t komende jaar als volgt gewijzigd:
Voorzitster Mevr. A. Jaarsma, Vriezenveen, Penningmeesteresse Mevr, H, H o t s -
m a, Bathem, Secretaresse, Mevr, A. G o t i n k, Zwolle,

Onze eerstvolgende samenkomst is de 16e februari 1971, Dr, Dijkstra, plastisch
chirurg te Zwolle wil ons dan iets over zijn beroep vertellen,

Op 19 november 1970 maakte de kring een geslaagde excursie naar de Stichting
Gezondheidsdienst voor Dieren te Alkmaar,

Dinsdag 2 maart a,s, zullen we een bezoek brengen aan het Amsterdams Historisch
Museum, waar een lezing met dia\'s wordt vertoond over de geschiedenis van de
joden door de eeuwen heen. Na afloop van de lezing zullen we een rondgang door
het museum maken.

8 april a.s. gaan we naar de produktiebedrijven van Albert Heyn te Zaandam,
Limburg.

In het afgelopen jaar werden door de afdeling Limburg diverse activiteiten georgani-
seerd, Zo heeft men kunnen genieten van een barbecuefeest, gehouden in het zeer
landelijk .gelegen café Barten in de Weerd bij Roermond, Onder leiding van slager
Van R e y uit Roermond werden wij ingeleid in de kunst van het barbecuën. Wij
leerden sausjes maken bij verschillende vleessoorten en andere mogelijkheden van de
barbecue kennen. Het was een zeer geslaagde middag en de opkomst was goed.
Op 22 november 1970 organiseerden wij wederom een Sinterklaasmiddag voor de
kleine veterinairtjes. Groot en klein hebben veel plezier beleefd aan dit festijn.
Sinterklaas, evenals 2 jaar geleden in vol ornaat per boot te Maasbracht gearriveerd,
wist zelfs de vaders door zijn vermanende woorden tot inkeer te brengen.
Voor dit jaar is er op 2 maart een vergadering gepland voor alle leden van de
afdeling Limburg in Hotel Bom, tegelijkertijd met de afdelingsvergadering van de
heren. Nadere informatie hierover ontvang U nog.

Het volgende verslag zal worden gepubliceerd in het tijdschrift van 1 juni 1971,
De kopij hiervoor willen we gaarne ontvangen vó^ 1 mei.

De afdeling Utrecht organiseert op donderdag 11 maart a.s., 20.00 uur in Hotel
Noordbrabant, Utrecht, een ledenvergadering, waarop ook de echtgenoten van de
leden van harte welkom zijn.

Spreker is Prof. ten Have (Utrecht) over Telepathie en helderziendheid; een
inleiding in de parapsychologie.

Op 30 maart a.s., 14.30 uur zullen de afdelingen Noord-Brabant en Limburg een
gezamenlijke vergadering beleggen in „het Vierspan" te Deurne, alwaar collega
Dr. A. Hoogerbrugge zal spreken over huisvesting van mestvarkens.

De Groep Wetenschappelijke Onderzoekers organiseert op 3 maart a.s. des namiddags

ora 14.00 uur in het Colloquimzaaltje van het Instituut voor Veterinaire Heelkunde,

Spreker op deze vergadering is Dr. J. van O r s h o v e n, die zal spreken over;

De Groep D.I.B. organiseert, samen met de Belgische Groep Dierenartsen werkzaam
in de Industrie een Benelux discussiedag op 2 april a.s.

Voor nadere mededelingen en uitnodigingen kan de ingesloten kaart worden op-
gestuurd.

10.00 M. J. Dobbelaar, Nijmegen: De techniek van de resectie van het
caput femoris.

14.45 B. Riis, Kopenhagen: De diagnostische waarde van stofwisselings-
onderzoek bij de hond.

16.30 H. W. de Vries, Utrecht: Drie gevallen van craniomandibulaire
osteopathie.

16.45 J. Wieriks, Delft: Reacties op, en tolerantie voor tetracycline-
injectiepreparaten zonder locaal-anaestheticum.

betekenis voor de epidemiologie.
10.30 W. G. Magrane, Mishawaka, U.S.A.; Gebruik en misbruik van

corticosteroïden in de oogheelkunde.
11.00 G. H. B. Teunissen, Utrecht; Hernia diaphragmatica.
12.00 A. A. M. E. Lubberink, Utrecht; Diagnostiek van leverafwijkingen
bij de hond.

15.00 R. G. Povey, Bristol; Problemen bij de vaccinatie tegen niesziekte.
15.30 H. G. Dearr, Frankfurt ajM.; Praktische en experimentele ervarin-
gen met intraveneuze vaccinatie tegen hondenziekte.
Het congresgeld bedraagt ƒ 35,—. Indien het congresgeld vooruit betaald
wordt, krijgt u de samenvattingen van de voordrachten tevoren thuis-
gezonden.

Wij hebben in enkele Amsterdamse hotels een aantal kamers gereserveerd,
die echter vóór 1 april definitief besteld moeten zijn.

Bank; Algemene Bank Nederland, Coolsingel 10, Rotterdam. Rekening;
„Voorjaarsdagen 1971", 50.47.22.743. Postgiro van de Bank; 709.
VERDERE PROGRAMMA;

van het Apollo-Hotel.
Zaterdag 14.30 ; Rondvaart, aangeboden door het Gemeentebestum-

van Amsterdam.
Zaterdag 19.30 : Feestelijke maaltijd in het Apollo-Hotel.
Zondag 10.00 ; Bustour.

Huisdieren te Utrecht.
Voor candidaat-leden van de K.N.M.v.D. bedraagt het entreegeld ƒ 15,—.
Zij dienen zich dan echter op te geven bij het Bestuur van de D.S.K.
Correspondentie en inlichtingen:

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae;

L. Belonje, Kastcellaan 66, Wijchen.
V. H. Boysen, Houthorstlaan 100, Alkmaar.
W. A. H. Jansen, Snoekstraat 11, Volkel.
G. Meursing, Riouwstraat 61, Utrecht.
A. J. A. M. Mouwen, Juniusstraat 89, Hoorn.
A. J. Plaisier, Rietberglaan 7, Epe (Gld.).
W. Seinen, Emmalaan 18, Jutphaas.
J. H. G. Velthuis, Dinkelstraat 16, Hengelo.
G. A. H. de Waal, Jan Tooropstraat 8, Winterswijk.
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

A. E. J. M. van den Bogaard, Goirleseweg 7a, Tilburg.
C. B. van der Sluys, Zaadvenenweg 7, Coevorden.
Hei Hoofdbestuur heeft als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen de diergeneeskundige studenten:
A. H. C. Kuipers, Leidsekade 116, Utrecht.
H. Prakken, Paramaribostraat 73, Utrecht.
R. de Rooy, Laan van Vollenhove 1915, Zeist.
R. R. M. M. Visser, Mgr. v. d. Weteringstraat 53, Utrecht.

Naaktgeboren, A. M.; Bij Koninklijk Besluit van 25 januari 1971 is de naam A. M.
Naaktgeboren veranderd in A. M. Nadorn.

Stokhof, A. A.; adres gew. in: Zeist, Griffensteynseplein 42; tel. (03404) 1 01 02.

fn het T.v.D. van 1 februari 1971 staat bij A. J. A. Remmerswaal adj. dir. ab.
Dit moet zijn dir. ab.

Speciaal geschikt voor
operatieve en
laboratoriumdoeleinden

12 maanden garantie

Import, service en messen slijpen:

WOLSELEY CONTINENTAL N.

Postbus 1070 - Rijswijk 2100 - Tel. 070-90 13 10

tevens Diergeneeskundige Faculteit van de „Vereniging
Utrechtse Studenten Faculteiten"

Aan de Oud-leden, Buitengewone leden en Begunstigers
van de Diergeneeskundige Studenten Kring.

Namens de studenten van de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht, die U wel-
licht beter bekend zijn als leden van de D.S.K., wend ik mij met enige schroom tot U.
Onze vereniging ontplooit o.a. activiteit op het gebied van excursies, in binnen- en
buitenland, lezingen, symposia, congressen, tevens exploiteren wij een studenten-
kantine. Het is voor de kantine, een excursie van 10 dagen naar Finland en de
Peerden Pieten Course op Hemelvaartsdag waarvoor ik Uw aandacht vraag.
Met de inrichting van onze nieuwe kantine in het Universiteitscentrum „De Uithof"
is een dusdanig groot bedrag gemoeid, dat wij dit zelf niet kunnen bekostigen.
Wat de excursie naar Finland betreft, deze is gepland van 16 tJm 26 maart en kan
alleen doorgang vinden als wij op tijd de benodigde gelden bijeen hebben.
Zoals U waarschijnlijk bekend is, wordt op Hemelvaartsdag de jaarlijkse Peerden
Pieten Course verreden op „Mereveld", bij deze draverij nemen studenten plaats op
dc sulky, om elkaar te bekampen om de titel „Peerde Piet". Voor deze dag hebben
wij eveneens een groot tekort op onze begroting staan.

Aangezien wij al eerder met succes een beroep op U mochten doen voor financiële
steun, richt ik mij ook dit jaar weer met het volste vertrouwen tot U. In de hoop
spoedig een positieve reactie van U te mogen ontvangen verblijf ik met gevoelens van
de meeste hoogachting jegens U,

Onderzoek naar de histologische veranderingen
van het geslachtsapparaat van het vrouwelijk
kalf na toediening van diethylstilboestrol IDESI
en hexoestrol (HEX)¹)

Histological changes of the genital tract of the female
calf after administration of diethylstilboestrol (DES)
and hexoestrol (HEX)

door R. KROES, E. J. RUITENBERG en J. M. BERKVENS²)
Uit het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Utrecht.

In twee modelproeven werd een onderzoek verricht naar de veranderingen in ver-
schillende weefsels van het geslachtsapparaat van het vrouwelijke kalf na toedie-
ning van de oestrogene stoffen diethylstilboestrol (DES) en hexoestrol (HEX).
Er bleken veranderingen op te treden in de glandulae Bartholini, de mammae, de
cervix, de vagina en de tuba. De veranderingen bleken voor een deel overeen te
komen met die welke tijdens de oestrus gevonden kunnen worden. Zij waren bij de
kalveren die DES kregen toegediend op slachtleeftijd in alle genoemde organen
aanwezig, met uitzondering van de tuba, waar ze slechts bij een aantal proef-
dieren voorkwamen. Bij de kalveren die hexoestrol kregen toegediend, waren bij
alle dieren in de glandulae Bartholini nog veranderingen zichtbaar.
Naast bovengenoemde modelproeven werden de glandulae Bartholini en de cervices
onderzocht van 225 kalveren, die in verschillende slachthuizen in Nederland ter
slachting waren aangeboden. Deze kalveren vertoonden alle het beeld zoals dat bij
de controledieren werd gevonden.

Aangezien de veranderingen in de glandulae Bartholini het duidelijkst waren,
wordt voor onderzoek in het slachthuis het onderzoek van deze klieren aanbevolen
als controlemiddel op de toediening van oestrogene stoffen aan vrouwelijke mest-
kalveren.

Het histologisch onderzoek van de prostaat werd reeds eerder beschreven
als een methode om toediening van oestrogenen aan stierkalveren aan te
tonen (Ruitenberg ei al, 1967).

Het doel van de hier te beschrijven proe^\'en was vast te stellen of ook
voor vrouwelijke kalveren een dergelijke methode ontwikkeld kon worden.
Hier\\\'oor werd eveneens het geslachtsapparaat bestudeerd, omdat bij het
volwassen dier hierin veranderingen optreden gedurende de oestrus.
In een oriënterend onderzoek werden reeds veranderingen gevonden in
tuba, cervix, vagina, glandulae Bartholini en mammaweefsel. Naar aan-
leiding van de gevonden veranderingen werd besloten tot een meer diep-
gaand onderzoek.

1 Het uitgebreide artikel kan men aantreffen in het Zentralblatt für Veterinär-
medizin Reihe A, 17, 440, (1970).

Voor dit onderzoek werd een drietal proeven ingezet (tabel 1). Bij de
Proeven I en II werden de oestrogenen intramusculair in de rechterbroek-
spier toegediend.

Diethylstilboestroldiproprionaat - Desexine Wirtschaftsgenossenschaft deutscher
Tierärtze, Hannover, Duitsland,
i.m. = intramusculair.

Enkele dieren werden op een leeftijd van 20 weken geslacht.
Hexoestrol, Animed, Bussum.

Ook het vagina-epitheel vertoonde veranderingen. Het normaal smalle
meerlagige epitheel, waarvan de bovenste laag uit kubische tot cylindrische
slijmcellen bestaat, was hyperplastisch verbreed en bestond uit rijpend pla-
veiselepitheel met soms lokaal individuele verhooming. Slijmcellen kwa-
men niet meer overal voor. Zij waren hoog cylindrisch, met een door een
grote slijmprop naar basaal gedrukte kern. Enzymhistochemisch konden
bij de proefdieren geen veranderingen ten opzichte van de controledieren
worden gevonden. De met DES behandelde dieren vertoonden alle de be-
schreven veranderingen, maar bij de met HEX behandelde dieren werd
slechts in 3 gevallen een geringe reactie gevonden.

Cervix, kalf, 16 weken, 80 mg DES op 8 weken. Hoogcylindri.<:che secretoire
cellen en een metaplastische nodulus, waarin celbruggetjes waarneembaar
zijn. Paraplast coupe, HE, 225x.

Glandulae Bartholini, kalf, 16 weken, controle. Normaal histologisch beeld.
Paraplast coupe, HE, 82x.

Glandulae Bartholini, kalf, 16 weken, 160 mg DES op 8 weken. Uitgebreide
metaplasie van het klierepitheel. Paraplast coupe, HE, 82x.

Glandulae Bartholini, kalf, 16 weken, 100 mg HEX op 8 weken. Toename
van het aantal afvoergangen, afname van het aantal kliertubuli. Paraplast

Mamma weefsel, kalf, 16 weken, 160 mg DES op 8 weken, „zegelring"
cellen. Paraplast coupe, HE, 225x.

Bij de controledieren en alle dieren uit proef III bestonden de glandulae
Bartholini uit door fibroniusculair weefsel omgeven alveolair vertakte klier-
tubuli, bedekt met epitheel dat uit hoogcylindrische cellen bestond, die een
basaal gelegen kern hadden. De kliertubuli mondden uit in met meerlagig
epitheel bedekte afvoergangen (Foto 3).

De veranderingen die in de glandulae Bartholini optraden na de toediening
van oestrogenen kunnen worden vergeleken met die zoals ze voor de pros-
taat en de glandulae bulbourethrales werden beschreven (D u b o i s, 1965;
Ruitenberg a/. 1967 en K r o e s, 1970). Bij de met DES behandelde
dieren bestonden de veranderingen uit een hyperplasie en een hypertrofie
van de afvoergangen en een metaplasie van de kliertubuli (Foto 4). Het
aantal afvoergangen ten opzichte van het aantal klierbuizen was toegeno-
men. Bij de met HEX behandelde dieren waren de hyperplasie en de meta-

plasie veel minder duidelijk. Het aantal afvoergangen was in verhouding
tot het aantal klierbuizen duidelijk groter dan bij de controledieren (Foto
5).

Zowel bij de met DES behandelde dieren als bij de met HEX behandelde
dieren was een fibrosis aanwezig.

Bij het enzymhistochemische onderzoek viel de duidelijke activiteit van het
enzym alkalische fosfatase op in het hyperplastische en in het metaplastische
epitheel. Terwijl bij de controledieren slechts een enkele reservecel van het
klierepitheel activiteit vertoonde, varieerde de activiteit bij de proefdieren
van gering bij de met HEX behandelde dieren tot sterk bij de met DES
behandelde dieren.

Bij de proefdieren was het aantal tubuli per oppervlakte sterk toegenomen
na de toediening van oestrogenen. In het oorspronkelijk kubische tot laag-
cylindrische epitheel (Foto 6) werden na DÉS toediening diverse stadia
van rijping gezien welke leidden tot secretoire activiteit van het epitheel
(Foto 7). De onder het epitheel gelegen myoepitheelcellen hadden zich ge-
strekt en lagen sterk afgeplat langs de basaalmembraan. In het lumen kwam
op veel plaatsen secretum voor.

De alkalische fosfatase activiteit in het myoepitheel en apicaal in het epitheel
was groter naarmate de secretie sterker was. De NADH-reductase en de
NADPH reductase activiteit was in sommige cellen afgenomen, in andere
cellen sterk toegenomen, afhankelijk van hun secretiestadium.
Bij de met HEX behandelde dieren kwamen in 4 gevallen de beschreven
veranderingen niet voor.

De resultaten van dit onderzoek tonen aan dat de onderzochte oestrogene
stoffen DES en HEX in respectievelijk meerdere en mindere mate een in-
vloed uitoefenen op de onderzochte weefsels van het geslachtsapparaat van
het vrouwelijke kalf. De veranderingen in de vagina werden reeds uitvoerig
beschreven voor verschillende dieren (o.a. Long en Evans, 1922; B e r n
et al. 1957b; C o 1 e, 1930; D e a n e s 1 y, 1966; Kimura et al. 1967;
Doneen Heard, 1968 en Forsberg, 1969). Deze veranderingen ble-
ken dezelfde te zijn als die welke tijdens de oestrus worden gevonden (o.a.
Allen, 1922; Zuckerman, 1940 en d e B o i s et al. 1965). Het oestro-
gene effect, bestaande uit een proliferatie van de basaal gelegen epitheel-
cellen tot squameus epitheel en een gedeeltelijke verdwijning van de laa.g
slijmvormende cellen én een gedeeltelijk overgaan ervan in hoog secretoir
epitheel, werd ook bij de hier beschreven proeven waargenomen.
Het door verscheidene onderzoekers (J e e n e r, 1947 iBern et al. 1957a en
Hayashi en Fishman, 1961) beschreven gewijzigde enzympatroon
voor het enzym alkalische fosfatase in het vagina-epitheel na de toediening
van oestrogene stoffen werd bij dit onderzoek niet waargenomen.
Metaplastische veranderingen in de cervix en verhoogde secretoire activiteit
van het overige klierepitheel zijn reeds beschreven voor knaagdieren (D e s -
s a u, 1938; Zuckerman, 1940 en D u n n en Green, 1963) en voor
de mens (Auerbach en Pund, 1945). In het hier beschreven onder-
zoek bij het kalf werden soortgelijke veranderingen in de cervix gevonden.

Eén controledier vertoonde ook een enkel metaplastisch gebiedje. Het be-
trof hier juist een controledier dat op een leeftijd van 20 weken werd ge-
slacht. Mogelijk was bij dit dier een endogene oestrogeenproduktie verant-
woordelijk voor het voorkomen van deze metaplasie.

De door Dunn en Green (1963) beschreven veranderingen in de tuba
en de mammae van de muis werden ook bij het kalf gevonden. De door
DES en HEX geïnduceerde proliferatie van klierweefsel in de mamma met
lokaal actieve secretie, werd ook in het enzymhistochemisch onderzoek be-
vestigd.

Over metaplastische veranderingen in de glandulae Bartholini onder invloed
van oestrogene stoffen is in de literatuur niet veel bekend. Wel is bekend
dat de glandulae Bartholini bij de nymfomane koe cysteus kunnen ontaar-
den, waardoor de cysten van Bartholini ontstaan. Deze cysten zijn bekleed
met (metaplastisch?) plaveiselepitheel (Nieberle en Gohrs, 1961).
Het feit dat de glandulae Bartholini hyperplasie en metaplasie vertonen, lijkt
verklaarbaar. In de embryonale ontwikkeling immers hebben de later bij
het mannelijke individu ontstane glandulae bulbourethrales (Cowperse
klieren) en de bij het vrouwelijke individu ontstane glandulae Bartholini
dezelfde oorsprong (Zietzschmann en Krölling, 1955). Het is
bekend dat de glandulae bulbourethrales van het stierkalf onder invloed
van oestrogene stoffen metaplastische veranderingen ondergaan (D u b o i s,
1965; Ruitenberg ei a/. 1967 en Kroes, 1970).

De veranderingen in de glandulae Bartholini, de cervix, de vagina en het
mammaweefsel werden bij alle met DES behandelde dieren duidelijk ge-
vonden, zij het niet overal even sterk. In de tuba kwamen veranderingen
slechts bij een aantal der dieren voor.

Bij de met HEX behandelde dieren waren de bovengenoemde veranderingen
echter veel minder duidelijk. Alleen in de glandulae Bartholini was bij
alle met HEX behandelde dieren een effect van de oestrogeentoediening
waarneembaar. Deze veranderingen bestonden uit een hyperplasie van het
epitheel der afvoergangen, terwijl het totaal aantal afvoergangen ten op-
zichte van de kliertubuli sterk was toegenomen. De kliertubuli waren juist
sterk in aantal afgenomen. Deze bevindingen gaven de indruk dat een groot
aantal klierbuizen was veranderd in buizen met metaplastisch meerlagig
plaveiselepitheel, waardoor ze de indruk wekten afvoergang te zijn. De-
zelfde reductie in het aantal klierbuizen werd ook bij de prostaat waarge-
nomen (Kroes, 1970).

Evenals dit bij de mannelijke kalveren het geval was, moet er ook bij de
vrouwelijke kalveren sprake zijn van een restitutie van het klierepitheel,
dat, nadat er geen oestrogene stoffen meer circuleren, weer zal ontstaan.
Aangezien hierbij echter slechts sprake is van een gedeeltelijke restitutie, is
als resteffect een duidelijk kleiner aantal tubuli aanwezig met een geringe
fibrosis van het stroma, terwijl het aantal afvoergangen relatief is toege-
nomen.

Het enzymhistochemische onderzoek leverde bij de glandulae Bartholini in-
teressante resultaten op. De sterke alkalische fosfatase activiteit in het meta-
plastisch epitheel, werd reeds eerder door Kroes (1970) in door oestro-
genen geïnduceerde metaplasie in de prostaat waargenomen. Deze alkalische
fosfatase activiteit komt alleen in door oestrogenen veroorzaakte metaplasie
voor, en lijkt dus specifiek te zijn. Volgens Bern (1957a) wijst sterke al-

kalische fosfatase activiteit op een verhoogde metabohsche activiteit van
het prolifererende weefsel. De bevindingen dat de alkalische fosfatase activi-
teit bij de met HEX behandelde dieren veel minder is, zou inderdaad hierop
kunnen wijzen. Bij deze dieren is de proliferatieve fase ten einde en is de
restitutie fase ingetreden. Voorts zou het enzym een specifieke rol kunnen
spelen in het transport van hormonen en hormonoïde stoffen door de cel-
membranen. Ultrastructureel onderzoek zou hierover mogelijk meer in-
formatie kunnen geven.

In het geslachtsapparaat van 225 kalveren, afkomstig van diverse slacht-
huizen in Nederland, konden noch in de cervix, noch in de glandulae Bar-
tholini veranderingen worden gevonden. De resultaten van de proeven I
en II rechtvaardigen de conclusie dat deze dieren niet met oestrogenen zijn
behandeld. Omdat de glandulae Bartholini de enige klieren zijn, waarin
na oestrogeentoediening bij alle dieren veranderingen optreden, wordt
histologisch onderzoek van deze klier aanbevolen als een methode om de
toediening van oestrogenen aan vrouwelijke kalveren aan te tonen.

Two model experiments were carried out, in which the changes in various tissues of
the genital tract of the female calf following administration of the oestrogens diethyl-
stilboestrol (DES) and hexoestrol (HEX) were studied.

Changes were found to have occurred in Bartholin\'s glands, the mammary glands, the
cervix, the vagina and the uterine tube. These changes were found to be identical in
part with those which may be observed during oestrus.

At the age of slaughter, the changes were present in all organs of those calves to which
DES had been administrated, with the exception of the uterine tube in which they
were only present in a number of experimental animals. In the calves given hex-
oestrol, changes were still detectable in Bartholin\'s glands in all animals.
In addition to the above model experiments, Bartholin\'s glands and the cervices were
examined in 225 calves sent for slaughter to various slaughter-houses in the Nether-
lands. All these calves showed the features observed in the controls.
As the changes in Bartholin\'s glands were the most marked, examination of these
glands is recommended as a check on administration of oestrogens to female fattening
calves in the slaughterhouse.

A 1 1 e n, E.: The oestrus cycle in the mouse. Amer. J. Anat., 30, 297, (1922).
A u e r b a c h, S. H. and Fund, E. R.: Squamous metaplasia of the cervix uteri.

Amer. J. Obstet. Gynec., 49, 207, (1945).
Bern, H. A., Estrogen and alkaline phosphatase activity in the genital tract of the

male mouse. Endocrinology, 48, 25, (1957a).
B e r n, H. A., A 1 f e r t, M. and B 1 a i r, S. M.: Cytochemical studies of keratine for-
mation and of epithelial metaplasia in the rodent vagina and prostate. J. Histo-
chem. Cytochem., 5, 105, (1957b).
Bois, C. H. W. d e, M u u r 1 i n g, F. en W e n s i n g, C. J. G.: Histologisch drach-
tigheidsonderzoek bij bet varken door middel van biopsiën van bet vaginale slijm-
vlies. Tijdschr. Diergeneesk., 90, 1317, (1965).
Cole, H. N.: A study of the mucosa of the genital tract of the cow with special

reference to the cyclic changes. Amer. ]. Anat., 146, 261, (1930).
D e a n e s 1 y, R.; Pro-oestrus in the guinea-pig: hormonal stimulation of the vaginal

epithehum. ƒ. Reprod. Pert., 12, 205, (1966).
Dessau, F.: Fortgesetzte Untersuchungen über chronische Oestronwirkungen am
Meerschweinchen Uterus. Arch. Int. Pharmacodyn., 58, 344, (1938).

Done, J. T. and Heard, T. W.: Eearly pregnancy diagnosis in the sow by vaginal
biopsy. Vet. Rec., 82, 64, (1968).

Dubois, M. P.: Contribution a I\'histophysiologie de I\'appareil genital des bovins.
Qualité d\'hormone-dependence au niveau de la glande de Cowper. Compt. rend.
Soc. Biol. (Paris)., 159, 1955, (1965).

Dunn, T. B. and Green, A. W.: Cysts of the epididymis, cancer of the cervix,
granular cell myoblastoma and other lesions after oetrogen injection in newborn
mice. J. Nat. Cancer Inst., 31, 425, (1963).

F o r s b e r g, J. G.: The development of atypical epithehum in the mouse uterine
cervix and vaginal cervix after neonatal oestradiol treatment. Brit. J. exp. Path., 50,
187, (1969).

Hay as hi, M. and F i s h m a n, W. H.; Enzymmorphologic observations in the
uterus and vagina of castrated rats receiving ovarian hormones. Acta endocr., 38,
107, (1961).

K i m u r a, T., B a s u, S. L. and N a n d i, S.: Nature of induced persistent vaginal
cornification in mice. I. Effect of neonatal treatment with various doses of steroids.
J. exp. Zool., 165, 71, (1967).

Kroes, R.: Estrogen-induced changes in the genital tract of the male calf. Proef-
schrift, Utrecht (1970).

Nieberle, K. und Gohrs, P.: Lehrbuch der speziellen pathologischen Anatomie
der Haustiere. G. Fischer Verlag, Jena, vierte Auflage (1961).

Ruitenberg, E. J., Kroes, R. en B e r k v e n s, J. M.: Histologisch onderzoek
van de prostaat als controle middel op de toediening van oestrogenen bij het kalf.
Tijdschr. Diergeneesk., 92, 819, (1967).

Zietzschmann, O. und K rö 1 1 i n g, O.: Lehrbuch der Entwicklungsgeschichte
der Haustiere. Verl. Paul Parey, Berlin und Hamburg (1955).

Zuckermann, S.: The histogenesis of tissues sensitive to oestrogens. Biol. Rev.,
15, 321, (1940).

The scanning electron microscope
De mogelijkheden voor veterinaire research, het prin-
cipe en enige gegevens betreffende de prepareertech-
niek

Possibilities for veterinary research, principle and some
data about the technique of preparation

Om scanningelectronenmicroscopie, die ook voor veterinaire research van toene-
mend belang zal worden, in breder kring bekendheid te geven, worden een aantal
mogelijke toepassingen besproken.

Vervolgens wordt nader ingegaan op het principe en de preparatietechniek, waar-
bij enkele pitfalls werden genoemd.

Tot slot geven een aantal afbeeldingen, uit uiteenlopende onderzoekgebieden een,
zij het dan ook noodzakelijkerwijze summiere, demonstratie van de mogelijkheden,
die deze tak van electronenmicroscopie biedt.

Het onderzoek van aan de oppervlakte van een object gelegen structuren
wordt veelal sterk belemmerd door het feit, dat men met behoud van vol-
doende dieptescherpte, de vergroting niet zinvol, d.w.z. met inbegrip van
voldoende oplossend vermogen, over een grote range kan variëren. Men
blijft voor direct onderzoek aangewezen op het z.g. stereo- of dissectiemi-
croscoop. Wil men verdere details, dan dient men zich al gauw vertrouwd
te maken met histologische recontructietechnieken, die in de meeste ge-
vallen goed voldoen, maar zeer moeizaam en tijdrovend zijn. Men kan
verder het bereik opvoeren door gebruik te maken van het transmissie-elec-
tronenmicroscoop, waarbij de moeilijkheden om tot een verantwoorde re-
constructie te komen, nog veel groter worden. In beide gevallen maakt men
gebruik van transmissiemicroscopie; men doorstraalt het apparaat. Dit in
tegenstelling tot het dissectiemicroscoop, waarbij men gebruik maakt van
reflecterend licht.

De hierboven geschetste omwegen kan men in veel gevallen vermijden, door
gebruik te maken van een scanning electronenmicroscoop, dat in zijn huidige
vorm een effectieve instrumentele vergroting toelaat tot circa 15.000, bij
een oplossend vermogen, dat tussen 150 en 300 angstrom ligt. Men kan
daarbij, dank zij de enorme dieptescherpte van dit microscoop, voorwerpen
met een oppervlakte van circa 1 cm^ en een totale hoogte variatie van meer
dan een millimeter onderzoeken. Daarbij kan men beginnen met zeer lage
vergrotingen, die het gebied van het dissectiemicroscoop volledig overlap-
pen. Het preparaat kan in drie loodrecht op elkaar staande richtingen
worden verplaatst. Deze mogelijkheid is zeer voordelig, omdat men elke
gewenste „inkijkhoek" kan instellen. Een nadeel, dat echter inherent is aan

1 C. J. A. H. V. van Vorstenbosch, Afd. electronenmicroscopie van het Instituut
voor Celbiologie van de Faculteit der Diergeneeskunde der Rijksuniversiteit te
Utrecht, Bekkerstraat 141.

Geaccepteerd voor publikatie op 23 december 1970.
384 Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 6, 1971

alle vormen van electronenmicroscopie¹), is de noodzaak het preparaat in
hoogvacuum te brengen. Men zal het daarop door zorgvuldige ontwatering
dienen voor te bereiden.

Alvorens over te gaan tot de bespreking van het principe van het scanning-
microscoop en enkele preparatieve gegevens, lijkt het wenselijk een globaal
overzicht te geven van de richtingen in de veterinaire research, die met
vrucht van dit apparaat gebruik zouden kunnen maken.
Allereerst zijn dit de anatomen en de patholooganatomen, voor zover zij
geïnteresseerd zijn in de oppervlakte-structuur van organen. Diegenen, die
in verband met kunstmatige inseminatie met spermatypologie te maken
hebben, zullen in veel gevallen met vrucht gebruik kunnen maken van dit
apparaat. Protozoölogen en parasitologen zullen letterlijk een nieuwe wereld
voor zich zien opengaan en zeer veel uiterst nuttige informatie, o.a. in ver-
band met determinatieproblemen kunnen verzamelen.

Gezien de kwaliteit van het oplossend vermogen en de vergrotingen, die
geëffectueerd kunnen worden, lijkt het echter dubieus of bacteriologen met
behulp van dit microscoop zinvolle nieuwe informatie zullen verkrijgen,
details als de fijne fimbriae zullen niet, de flagellen net wèl zichtbaar zijn.
Vooralsnog lijken de transmissie-electronenmicroscopie met de door haar
ontwikkelde methoden als negatiefcontrast, „shadowcasdng" en „freeze
etching", en de in opkomst zijnde immunotechnieken, verre de voorkeur te
genieten. Dit zal eerst veranderen, als men er in mocht slagen, het oplossend
vermogen drastisch te verbeteren. Mutatis mutandis geldt dit in nog ster-
kere mate voor virulogen.

Daar het met dit apparaat mogelijk is chromosomen waar te nemen bij een
veel hogere vergroting en bij een veel beter oplossend vermogen, dan in het
lichtmicroscoop bereikt kan worden en daar tevens het preparaat tijdens de
waarneming in drie dimensies kan worden bewogen, lijkt het ons, dat het
scanning electronenmicroscoop zeer profijtelijk zal worden voor de karyoty-
pologen. Uiteraard dienen de chromosomen dan wel volkomen „schoon" te
worden geïsoleerd.

Ook zal het mogelijk zijn het verloop te volgen van veranderingen, die ont-
staan aan het oppervlak van organen als gevolg van ziekten. Het spreekt
vanzelf, dat ook de lumenzijde van holle organen (longen, darm, hart,
vaten, etc.) evenzo onderzocht kunnen worden, als de buitenzijde van
massieve organen.

Teneinde U enig inzicht in de kosten voor een onderzoek te geven, volgen
hier de tarieven, zoals die door TNO - Delft**) worden berekend: elk appa-
raatbedrijfsuur kost honderd gulden en voor ieder preparaat brengt men
vijfentwintig gulden in rekening, waarbij de kosten voor de foto-afdrukken
zijn inbegrepen. Het is mijn ervaring, dat men op een volledige werkdag
circa 4 tot 5 preparaten, die niet te complex zijn, kan afwerken. Daarbij

1 Een uitzondering betreft een experimenteel microscoop, enige jaren geleden ge-
bouwd door D u p O u y, die door het gebruik van extreem hoge versnelspannin-
gen een miniscuul met lucht gevuld preparaatkamertje, waarin zich levende bac-
teriën bevonden, kon doorstralen. De informatiewinst op deze wijze verkregen,
was echter niet veel beter, dan bij de eerste E.M. opname van von Ardenne
einde dertiger jaren.

kost het opzoeken van het gewenste plekje en de daarbij behorende optimale
inkijkhoek verreweg de meeste tijd. De tijd, die nodig is voor het maken
van een opname ligt in de orde van twee minuten.
Het principe van het scanning electronenmicroscoop

Een bundel electronen wordt opgewekt met behulp van een electronen-
kanon en versneld met een hoogspanning van circa 15 tot 40 kV en ver-
volgens door enkele electromagnetische condensorlenzen gestuurd. De be-
doeling hiervan is, de bundeldoorsnede in het focus van de laatste lens een
zo klein mogelijke waarde (zo mogelijk minder dan 100 angstrom = lO"-¹
micron) te geven.

Het is essentieel de bundeldoorsnede in het focus van de laatste lens zo fijn
mogelijk te maken, omdat het beeld dat uiteindelijk ontstaat, zijn oorsprong
vindt in het puntsgewijze aftasten van het preparaat: hoe fijner de aftast-
punt, hoe beter het oplossend vermogen. De gebundelde electronenstraal
wordt, voordat het preparaat wordt getroffen, met behulp van twee stel
spoelen in twee loodrecht op elkaar staande richtingen afgebogen. Het vlak
waarin de afbuigingen plaats vinden staat loodrecht op de electronenstraal.
Met behulp van een snelle en een langzame zaagtandgenerator*), wordt nu
een aftastpatroon opgebouwd, dat het mogelijk maakt het oppervlak van
een rechthoek of een vierkant punt voor punt af te tasten: te „scannen" (zie
fig. 1).

De scannende straal treft onder een hoek een geaard preparaat, dat uit
de aard van zijn natuur geleidend is, of is gemaakt, door er een metaal- of
een koollaagje op te dampen. De energie van de electronenstraal is daarbij
zo gekozen, dat ze een niet te groot doordringend vennogen heeft, daar dit
ongewenste opwarming van het preparaat tot gevolg zou hebben en nauwe-
lijks bijdraagt tot een effectievere afbeelding. Door botsing van de electro-
nenstraal en het preparaat ontstaan gereflecteerde primaire electronen en
door botsing uit het preparaat vrijgemaakte secundaire electronen (secun-
daire emissie) : de eerste zijn hoog-, de tv/eede laag-energetisch. De secun-
daire electronen kunnen nu in een electro-statisch veld zo worden afge-
bogen, dat er zo veel mogelijk op een scintillatieschermpje worden opge-
vangen, dit geeft bij elke treffer een lichtflitsje, dat in een fotomultiplier-
buis in een stroompje wordt omgezet en versterkt. Vervolgens wordt dit sig-
naal op een bepaald deel van een oscilloscoopbuis gezet, nl. op de zg.
Wehneltcylinder, die zich in het electronenkanon van deze buis bevindt.
Wordt hierop een in sterkte variërende spanning aangelegd, dan zal de
Wehneltcylinder als een „geïnverteerd" diafragma van een camera werken:
immers de gloeidraad emiteert een constante stroom electronen en door de
spanning op de Wehneltcylinder te variëren, zullen meer of minder electro-
nen worden doorgelaten. Dit manifesteert zich in het helderder of donker-
der worden van het beeldpunt.

Een en ander is nu zo ingericht, dat in de oscilliscoopbuis de electronenstraal
een aftastingspatroon doorloopt, precies synchroon met dat van de electro-
nenstraal in de microscoopbuis. Daar gebruik gemaakt wordt van een zeer

1 Een zaagtandgenerator is een electronische schakeling, waarbij de spanning als een
functie van de tijd toeneemt tot een bepaalde maximale waarde. Is deze bereikt,
dan ontlaadt het systeem zich. De ontlaad tijd is als het ware klein ten opzichte
van de oplaadtijd. Een prozaïsch analogon: de automatische spoelinrichting in
een openbaar toilet.

lang nalichtend scherm ziet men het totale beeld voor zich, analoog aan een
T.V.-beeld. De vergroting kan in principe traploos worden geregeld, door
de verhouding van de aftastvierkantjes in respectievelijk de microscoopbuis
en in de oscilloscoopbuis te variëren. In de praktijk betekent dit, dat de af-
buigingen in de microscoopbuis met behulp van een regelbare weerstand
worden gevarieerd.

Om technische redenen kan men de afbeelding niet direct van het waar-
nemingsscherm fotograferen. Men neemt daarvoor een tweede oscilloscoop-
buis met een zeer korte nalichttijd, die langzaam éénmaal het gehele beeld
aftast: duur circa twee minuten. Men bereikt hiermee, dat de electronen-
straal elk punt slechts één keer passeert en dat beeldvervormingen als ge-
volg van instabiliteit in de electronica worden vermeden, die immers zouden
kunnen optreden, wanneer tijdens de opname een preparaat een aantal
malen achter elkaar zou worden afgetast. In dat geval zou de straal steeds
exact overal op dezelfde plaats moeten komen en dezelfde intensiteit moeten
vertonen.

Het zal opvallen als men voor het eerst achter een scanningmicroscoop het beeld
waarneemt, dat telkens een felle lijn zich van boven naar beneden voortbeweegt.
Deze lijn lijkt over het beeld heen te lopen. Men dient zich dan te realiseren, dat
dit de „schrijvende", de informatiedragende ofwel de beeldopbouwende lijn is en
dat de rest, het beeld dat U ziet, slechts het nalichten is van wat de lijn heeft
geschreven. Dat kan men zich eenvoudig laten demonstreren, door het preparaat
in de links-rechts richting te laten verplaatsen. Een vertikale lijn zal plotseling
gedeeltelijk een translatie hebben ondergaan, (zie fig. 2).

Men dient dit te weten, omdat tijdens het verplaatsen van een complexe structuur
valse illusies kunnen worden opgewekt en er structuren aanwezig lijken te zijn, die
er in werkelijkheid helemaal niet zijn.

Zoals reeds hierboven werd vermeld, worden als gevolg van het treffen van de
electronenstraal op het preparaat electronen teruggekaatst: reflectie van de pri-
maire electronen. Daar deze terugkaatsing voornamelijk wordt veroorzaakt door
elastische botsingen met atoomkernen in het preparaatoppervlak, verliezen ze daar-
bij weinig energie. Ze blijven dus hoogenergetisch en de baan na terugkaatsing zal
vrijwel rechtlijnig zijn, omdat ze zich vanwege hun hoge snelheid nauwelijks door
het (tamelijk zwakke) electrostatische veld van de collector effectief zullen laten
beïnvloeden. Dit betekent, dat alleen een deel van de gereflecteerde primaire elec-
tronen het scintillatieschermpje, dat zich in de collector bevindt, zal bereiken;
nl. dat, wat het scintillatieschermpje „ziet" (zie fig. 3b).

De in een „dal" van het preparaat invallende primaire electronen zullen als het
ware zo worden gereflecteerd, dat ze de collector niet kunnen bereiken. Met pri-
maire gereflecteerde electronen krijgt men zeer harde beelden met zeer steile
contrastsprongen. De informatie, die zo op de afbeelding wordt overgedragen is
dan ook onvolledig.

Primaire electronen kunnen echter ook inelastisch botsen, voornamelijk met de
electronen uit de atoomschillen van de atomen van het preparaatoppervlak. In dat
geval verliest het primaire electron veel energie. Deze kan overgaan op het ge-
troffen electron, dat dan vrijkomt en het preparaat verlaat (secundaire emissie) of
dat op zijn beurt (als het van het primaire electron veel energie heeft ontvangen)
een of meerdere electronen kan vrijmaken. Ook het primaire electron kan, als het
niet al zijn energie ineens heeft afgestaan, een lawine-effect veroorzaken door
meerdere electronen vrij te maken, waarvan er enkele op hun beurt weer electronen
vrij kunnen maken. Het inelastisch botsende primaire electron, maar ook een
aantal secundair geëmiteerde electronen kan zodanig worden gekaatst, dat dit het
preparaat niet meer verlaten kan. De rest-energie wordt dan voornamelijk in
warmte omgezet. Het blijkt dat bepaalde metalen, vooral goud en aluminium in
zuivere vorm, zeer sterke secundaire emitaire eigenschappen bezitten.

Men gebruikt dan ook goud bij voorkeur om een niet geleidend preparaat van een
dun geleidend opgedampt laagje te voorzien, hierdoor wordt het oppervlak gelei-
dend en heeft een goede secundaire emissie. (Ook aluminium zou gebruikt kunnen
worden en zelfs met een nog beter resultaat, ware het niet, dat aluminium zo snel
aan de lucht oxydeert; helaas bezit aluminiumoxyde zeer slechte secundaire emi-
taire eigenschappen). De collector zal dus meer electronen vangen en daardoor
een sterker signaal afgeven, wat resulteert in een beter beeld. Dit komt vooral om-
dat de na inelastische botsingen naar buiten gereflecteerde primaire electronen en
de secundair geëmiteerden energie-arm zijn en dus gemakkelijk door de collector
„aangezogen" kunnen worden. Dankzij deze electronen is het dan ook mogelijk
om „ongelukkig" t.o.v. de collector gelegen partijen toch af te beelden, (zie
fig. 3a)

Zoals bekend zal zijn, is in elke electronische apparatuur een zekere „ruis"
aanv/ezig. Het is dus zaak het signaal zo sterk mogelijk te maken. Dit houdt
in, dat we er alle belang bij hebben de secundaire emissie zo hoog mogelijk
te maken. Daar de meeste biologische objecten een lage secundaire emissie
vertonen, worden ze van een fijn goudlaagje voorzien, omdat goud zeer
goede secundaire emitaire eigenschappen bezit (zie hierboven).
Het aanbrengen van het goudlaagje geschiedt in een hoogvacuum op-
dampinstallatie, de daarbij gebruikte techniek noemt men kegelbedamping,
omdat het te verdampen materiaal (goud) t.o.v. het preparaat onder een
hoek wordt gezet. Het preparaat wordt tijdens het opdampen tevens gero-
teerd. Dankzij deze methode komt het goud in de ontoegankelijkste plaat-
sen van het preparaat. Een tweede voordeel is, dat nu het gehele preparaat
goed geleidend is geworden, waardoor ongewenste opladingen worden
voorkomen. Deze opladingen uiten zich als uiterst heldere plekken op het
preparaat, zodat geen enkel contrast meer heerst; men ziet ter plaatse geen
enkel detail meer. (zie afb. A en B).

Onder twee verschillende omstandigheden werd het woord hoogvacuum
vermeld: in de microscoopbuis en in de opdampinstallatie. Dit houdt in,
dat het preparaat zorgvuldig maar rigoreus moet worden gedroogd. Om
veranderingen zoveel mogelijk te vermijden, zal men de structuren fixeren
met een zo goed mogelijk fixatief.

Men kan hiertoe de in de transmissie electronenmicroscopie hun waarde
bewezen hebbende glutaaraldehyde en osmiumtetroxyde oplossingen gebrui-
ken. In het algemeen kan men met groot succes de klassieke electronen-
microscopische preparatietechniek gebruiken, daarbij dan gaande tot 100%
dehydrator (b.v. aceton of aethylalcohol).

Ontwatert men onvoldoende, dan kan het preparaat ernstige vervormingen
ondergaan, zodra het in hoogvacuum wordt gebracht. Het is overigens ook
mogelijk uit te gaan van gevriesdroogd materiaal, hoewel dit aanleiding kan
geven tot ongewenste artefacten als gaatjes en barsten.

Heeft men zeer kleine preparaten of suspensies, dan kan men die, nadat
ze zich via fixatie en dehydratie in de 100% dehydrator bevinden direct op
het preparaattafeltje aanbrengen en bedampen. Men dient er rekening
mee te houden, dat bij enige vergroting de groeven in het tafeltje, die
tijdens het fabricageproces bij het afdraaien in de draaibank zijn ontstaan,
een zeer storende achtergrond zullen opleveren. Het gebruik van glas als
achtergrond werkt in dat geval veel beter. Men vergelijke afbeelding B met
C.

Van den Burgh¹) ontwikkelde een zeer elegante oplossing voor het
bekijken van kleine objecten in suspensie (sperma). Daartoe wordt een
glazen staafje, dat aan één kant is afgerond op het prepareertafeltje ge-
lijmd (met bijv. velpon). Vervolgens wordt dan het korte staafje in de sus-
pensie gedoopt, na eventuele verdunning, en na drogen aan de lucht kan
het dan vervolgens worden bedampt. Men dient er echter in het geval vari
sperma rekening mee te houden, dat het zeer goed vooraf moet worden
gewassen, daar het normaal aanwezige secreet een versluierende werking van
de fijne details geeft.

In een bepaald geval wenste schrijver dezes sperma exact van „opzij" te
bekijken. Daartoe moest het preparaat over 90° worden gekanteld. De se-
cundaire emissie werd daarbij uiterst gering en de afbeelding werd voor-
namelijk verzorgd door primaire gereflecteerde electronen. Dit nadeel kan
worden verholpen door het objectvlak van het tafeltje een vóórkanteling te
geven²). Hiermee bereikt men, dat de invalshoek van de elcctronenstraal
ten opzichte van het preparaat niet zo ongunstig is.

Van buitengewone importantie is ook de hoek waaronder men het prepa-
raat ziet. Slechts een verschil van enkele graden meer of minder kantelen
of draaien kan een flinke winst aan, of verlies van informatie betekenen.
Deze hoek uit te zoeken is een tijdrovend werk, maar het loont zich stellig:
men bezie de afbeeldingen E t.m. K.

Wanneer men een serie opnamen maakt, is het aan te raden te beginnen
met een lage vergroting en eerst daarna over te gaan tot het maken van
een hoge vergroting, dit in tegenstelling tot de bij transmissie electronen-
microscopie gebruikte volgorde. Keert men de volgorde om, dan zal door
de intense bestraling de achtergrond van structuur veranderen. Bij lage
vergroting ziet men dan een donker vierkant over het preparaat liggen, na-
melijk het vierkant dat bij hogere vergroting, dus met hoge lichtintensiteit
werd gescanned. Dit is lelijk en werkt storend (zie afb. F).
Het is overigens, evenals dat bij transmissie-electronenmicroscopie het ge-
val is, bepaald ongewenst een te intensieve bestraling van het preparaat toe
te passen, daar deze het oppervlak doet veranderen. Kiest men een te hoog
kilovoltage, dan zal de het preparaat treffende electronenstroom te ener-
gierijk zijn en te diep in het preparaat doordringen, de daar optredende in-
wendige verstrooiing zal niet bijdragen tot de beeldvorming, maar het prepa-
raat ontoelaatbaar verhitten, zodat dit scheuren en barsten gaat vertonen.
Bij gebruik van suspensiepreparaten op een voorgekanteld tafeltje dient men
er rekening mee te houden, dat de afzuiggeometrie van het vacuümsysteem
niet te gunstig wordt. In dat geval kunnen de kleine objecten van het glas
worden weggezogen. Men kan dit euvel verhelpen door het preparaat te
verdraaien, zodat de aangrijphoek kleiner en de zuigwerking ter plaatse
minder wordt.

Wanneer een preparaat sterk wordt gekanteld, dient rekening te worden
gehouden met een toenemende onscherpte naarmate men zich verder van
de kantelingsas verwijdert. Dit geldt vooral wanneer het een groot prepa-
raat betreft, dat bij lage vergroting wordt onderzocht.

1 N. van den Burgh, verbonden aan laboratorium voor microscopie TNO te Delft;
persoonlijke mededeling.

De electronenstraal staat loodrecht op het vlak van tekening. De snelle afbuiging
vindt plaats in de richting van A naar B, de terugval van B naar A vindt „tijdloos"
plaats. De langzame afbuiging verloopt in de richting van A naar C. Op deze wijze
wordt het preparaat puntsgewijze afgetast, en bij C aangekomen springt de straal
weer terug naar A, waarna het afbuigingspatroon zich weer herhaalt.

Beweegt men een preparaat, waarvan de afbeelding een rechte lijn AC voorstelt
gedurende de tijd, dat de scannende straal de afstand X aflegt naar rechts, dan
zal men als gevolg van de lange nalichttijd van het scherm, hierop een tangens-
kromme-achtige afbeelding ABEF waarnemen. Bij de volgende scanncyclus, wanneer
dus de „schrijvende" lijn weer zijn weg van boven naar beneden begint, zal de lijn

I. preparaattafeltje; 2. preparaat; 3. collector.
A. naar de photomultiplierbuis; B. scintilatieschermpje; C. cylinder waarop een
spanning van enkele honderden volts wordt aangelegd, om een electrostatisch veld
op te bouwen, dat de laagenergetische electronen naar het scintilatieschermpje kan
toebuigen. De effectiviteit hiervan wordt nog verhoogd door de electronen, die de
cylinder zijn binnengekomen te versnellen, door het schermpje een hoogspanning
van één of meer kilovolts te geven. Eveneens wordt de effectiviteit opgevoerd door
de collector en het preparaattafeltje onder een hoek naar elkaar toe te keren.
Primair reflecterende electronen, die afkomstig zijn uit een diep „dal" in het prepa-
raat dragen niet (of nauwelijks) bij tot de beeldvorming; dankzij hun grote energie
laten zij zich moeilijk afbuigen. De secundaire energiearme electronen dragen in dit
geval wel bij tot de beeldvorming, zij laten zich in een electrostatisch veld goed
afbuigen (gearceerd gedeelte).

De primair gereflecteerde electronen „zien" de collector en kunnen deze dus bereiken.
In dit geval dragen zowel primair gereflecteerde als secundaire electronen bij tot de

Afb. A (vergr. 1500 x).
Het hier afgebeelde preparaat vertoont opladingsverschijnselen (de felle witte rand).

Afgebeeld op A en B.
Dasytricha ruminantium, holotriche pensciliaat (fam. Isotrichidae).

Bij de afbeeldingen C, D en E is de spermasuspensie direct op het aluminium-
pieparaattafeitje gebracht. De groeven veroorzaakt door de beitel van de draaibank,
waarop het preparaattafeltje werd vervaardigd, werken storend en kunnen aan-
leiding zijn tot preparaatvervorming, indien het kleine objecten betreft.
Bij de afbeeldingen F, G en H werd glas als achtergrond gebruikt.

Demonstratie van het inzicht in de ruimtelijke bouw, dat verkregen wordt door de
kantelingshoek te variëren en eventueel het preparaat over een aantal graden te
roteren.

Bij afb. K bedraagt de kanteling 90°, de kantelingsas loopt evenwijdig met de
lengteas van de spermakop. Men kijkt dus evenwijdig aan het oppervlak van het
preparaattafeltje. Het pijltje geeft het begin aan van het middenstuk (mitochon-
driënspiraal). Als gevolg van de onder deze omstandigheden optredende geringe
secundaire emissie, een arm beeld met zeer hoog contrast.

Deze preparaten werden eerst bij hoge vergroting bekeken en al of niet gefotogra-
feerd, vervolgens werd bij lagere vergroting ingesteld. Als gevolg van de gebruikte
hoge bestralingsintensiteit bij de hoge vergroting werd het daarbij behorende beeld-
vlak ingebrand op het preparaat. De structuur van preparaat en achtergrond ver-
anderen daarbij.

Afb. F: Door nu naar een lagere vergroting te gaan wordt dit beeldvlak als een
donker vierkant zichtbaar. F.: (tussen de witte pijltjes, die het beeldvierkant mar-
keren). Afb. G: het pijltje wijst naar de duidelijk veranderde achtergrond.

oppervlak bij de papil en daarbuiten; langs
histologische weg is dit verschil nauwelijks
aantoonbaar.

Afb. N: ( 700 x) Haar van een gezonde glanzende vacht van een rund. De
schubben op het oppervlak zijn gaaf.

Let op het verschil. De schubben zijn niet meer gaaf en deels
afgebroken, als gevolg hiervan zal de lichtreflectie terug-
lopen met als resultaat een doffer uiterlijk dan bij haren als
afgebeeld bij afb. N het geval is.

Afb. R: (3800 x) Detail van afb. P. De pijlen hij de afb. P en R wijzen naar
hetzelfde punt.

Afb. S: ( 625 x) Symbiose tussen de penscilaat Ostracodinium (n.sp.), hete-
rotriche ciliaat, fam. Ophryoscolecidae, en een streptococcus
(bovis?).

De donkere gaten zijn contractiele vacuolen in de systole.
Deze vacuolen vervullen bij ciliaten een soort nierfunctie.

Afb. U: ( 625 x) Een andere variant van het subgenus Ostracodinium als in
afb. S is afgebeeld. Let ook op de storende invloed van de
groefjes in de preparaattafel.

Afb. V: (8500 x) Detail van de uitlaten (poriën) van de contractiele vacuole
(pijlen). In de groefjes van het oppervlak bevinden zich
gaatjes, hierin hebben zich in een vroeger evolutioneel sta-
dium trilharen bevonden. De basaal lichaampjes zijn gedeel-
telijk nog aanwezig (alleen vast te stellen m.b.v. transmissie
electronenmicroscopie).

Afb. X: (5000 x) Idem, detail van het oppervlak. De microvilli zijn goed zicht-
baar. Ook het verloop van de celgrenzen kan goed worden
gevolgd (pijlen).

Het maken van fotomontages is heel goed mogelijk. Een eenmaal ingestelde
kantelingshoek mag men echter niet meer veranderen, omdat anders de
foto\'s van de serie direct vóór en die van direct na het veranderen van de
kantelingshoek niet meer aaneensluiten.

De afbeeldingen L t/m X mogen de lezer een indruk geven van de moge-
lijkheden die scanning-electronenmicroscopie biedt in de verschillende
richtingen van onderzoek.

Graag betuig ik mijn erkentelijkheid aan de heer H. H. Otter, als hoofd van de
fotografische afdeling aan ons instituut verbonden, voor het verzorgen van het foto-
grafisch werk ten behoeve van dit artikel.

Drs, J. Mouwen betuig ik mijn hartelijke dank voor het ter beschikking stellen
van de afbeeldingen van darmvlokken (afb. W en X)

Alle foto\'s werden gemaakt met het scanning electronenmicroscoop: Stereoscan (fabr.
Cambridge).

De opnamen A t/m R werden gemaakt op het Laboratorium voor microscopie TNO
te Delft; hoofd drs. J. Isings.

De opnamen S t/m X werden gemaakt op het Institut für medische Physik van de
unversiteit te Münster; hoofd Prof. dr. H. Pfefferkorn.

A number of uses are discussed in order to give wider publicity to scanning electron
microscopy which will also become increasingly important in veterinary research.
The principle and technique of preparation are examined more closely, and a num-
ber of pitfalls are referred to.

In conclusion, a number of illustrations from various fields of research show, if sum-
marily, the possibilities offered by this department of electron microscopy,

copy. Adv. Electronics & electronphysics, 21, 181, (1965).
Thornton, P. R.: Scanning electronmicroscopy. Uitg. Chapman and Hall, Lon-
don, 1968.

Isings, J., Burgh, N. v. d. en H o o f t m a n, R, N,: Ruimtelijke afbeelding van
oppervlakte structuren m.b.v. de Raster elektronen microscoop. TNO - Nieuws,
25, (3), 14, (1970).

Onderzocht werden 11 zeugen met een cysto-pyelonephritis; in 8 gevallen kon
als oorzaak Corynebacterium suis worden aangetoond.

Bij een tweeslachtig varken met een cysto-pyelonephritis werd uit nier, blaas en
testikel C. suis geïsoleerd. Dezelfde kiem werd uit urine en blaaswand van een
klinisch en patholoog-anatomisch normaal tweeslachtig varken gekweekt. Uit het
preputium van 2 gezonde beren kon C. suis worden geïsoleerd; dit lukte niet uit
testikels van 11 gezonde beren.

Geconcludeerd wordt dat de cysto-pyelonephritis een specifieke infectieziekte is,

Een vraag \'blijft op welke wijze de 2 hermafrodieten, waarvan vrijwel vaststaat

Bij zeugen, die ziek, in nood gedood of gestorven ter keuring worden aan-
geboden, wordt niet zelden een min of meer uitgebreide cysto-pyelone-
phritis vastgesteld. Zo werd deze afwijking in onze dienst in de periode van
augustus tot november 1970 bij 12 zeugen gevonden.

Soltys en Spratling (1957) ontdekten de verwekker van een infec-
tieuze cystitis en pyelonephritis in Engeland en wel een anaëroob groeiende
difteroïde bacterie, die ze de naam gaven van Corynebacterium suis.
Soltys (1961) isoleerde dezelfde kiem uit de nieren van 10 zeugen met
pyelonephritis en cystitis en eveneens uit het semen van 9 klinisch normale
beren.

Tot slot beschreven Percy, Ruhnke en Soltys (1966) een geval van
cysto-pyelonephritis bij een zeug in Canada, waaruit zij op anaëroob be-
broede platen C. suis kweekten.

Het eerste geval in Nederland van een zeug met cysto-pyelonephritis ver-
oorzaakt door C. suis werd beschreven door F r ij 1 i n k, v a n D ij k en
Goudswaard (1969), onmiddellijk gevolgd door Dijkstra (1969).
Gezien het infectieuze karakter van de ziekte, waarop Soltys c.s. wezen,
gevoegd bij de bevindingen van Van D ij k c.s. en D ij k s t r a, leek het
ons interessant na te gaan:

a. welke bacteriën de oorzaak zijn van de door ons geconstateerde ge-
vallen van cysto-pyelonephritis;

b. welke rol mogelijk de klinisch gezonde beer speelt als overbrenger
van de ziekte.

2 Dr. J. F. Westendorp, directeur van de Vleeskeuringsdienst te Oss, Labora-
torium, Oude Molenstraat 26, Oss.
Geaccepteerd voor publikatie op 19 januari 1971.

Van 11 zeugen met een cysto-pyelonephritis werden de nieren, urine, blaas-
mucosa en in 5 gevallen de uterus onderzocht; van een hermafrodiet met
dezelfde afwijking de nieren, urine, blaasmucosa en testikels.
Van 4 klinisch en patholoog-anatomisch volkomen normale beren werden
de nieren en testikels en in twee gevallen de blaas; van 7 wederom gezonde
beren de testikels en in 2 gevallen het preputium onderzocht.
Tot slot werden van een klinisch en patholoog-anatomisch normaal twee-
slachtig slachtvarken onderzocht de nieren, urine, blaaswand en testikels.
Op steriele wijze werd voor bacteriologisch onderzoek materiaal genomen
uit nier (pyelum), met een pipet via de ureter een weinig urine uit de
blaas, blaasmucosa, uterusmucosa, testikelweefsel en preputiummucosa.
Dit materiaal werd gebracht op een 10% runderbloedagarplaat en onder
strikt anaerobe omstandigheden gedurende 4 dagen bebroed bij 37°C.
Na 4 dagen werden de verdachte koloniën wederom geënt op runderbloed-
agarplaten en onder aerobe omstandigheden bebroed. Dit werd gedaan om
te controleren of men inderdaad met een anaerobe kiem te maken had.
Van alle anaerobe kiemen werden preparaten gemaakt, gekleurd volgens
Gram en indien Gram positieve difteroïde bacteriën werden gevonden werd
een biochemisch onderzoek ingesteld, alles wederom onder anaerobe om-
standigheden. Gebruikt werden: ureum, indol, salicine, glucose, sucrose,
lactose, rhamnose, mannose, maltose, trehalose en mannitol.
Bij 12 dieren werd het bacteriologisch onderzoek als beschreven in artikel
31 van het Onderzoekingsregulatief (Vleeskeuringswet) uitgevoerd, bij
eveneens 12 dieren werden de nieren onderzocht op de aanwezigheid van
antibioticaresiduen volgens de methode van van Schothorst en
P e e 1 e n-K n o 1 (1970) en werd tevens getracht het antibioticum te iden-
tificeren.

Bij de dieren 1 t/m 12 werd een cysto-pyelonephritis gevonden; uit 9 ervan
kon uit een of meer delen van het urogenitaal apparaat C. suis worden ge-
ïsoleerd.

De gevallen 9 en 13 waren hermafrodieten en zullen nog nader worden be-
schreven. De gevallen 14 t/m 24 waren klinisch normale beren, bij 2 ervan
werd uit het preputium C. suis geïsoleerd.

In sommige gevallen werd een reincultuur van C. suis gevonden, in andere
gevallen een zeer gemengde flora en in 4 gevallen waren op de bloedagar-
plaat slechts één of enkele koloniën te vinden.

De koloniën waren zeer karakteristiek voor C. suis: rond, ongeveer 1 mm
in doorsnede en doorzichtig. De bacteriën groeiden niet onder aerobe om-
standigheden, zonder hemolyse, in een volgens Gram gekleurd preparaat
waren ze Gram positief, knotsvormig met een duidelijke metachromatische
korreling.

Enkele biochemische eigenschappen waren: ureum werd binnen 1 ä 2 dagen
omgezet in NH4OH in alle 22 gevallen waarin biochemisch onderzoek
werd gedaan; indol werd niet gevormd; in alle 22 gevallen werd maltose,
in 9 gevallen rhamnose omgezet; andere suikers werden niet omgezet.
Een nadere beschrijving van geval 9 is de volgende:

Op 14 oktober 1970 werd als noodslachting op het slachthuis te Oss ter keuring
aangeboden een varken. Het dier was 14 dagen tevoren ziek geweest (slap, niet
eten), maar was na behandeling door een dierenarts weer opgeknapt, echter
slechts voor korte tijd, waarna besloten werd tot slachting over te gaan. Het dier
was als big gekocht en geplaatst in een hok met 5 andere mestvarkens, welke
laatsten volkomen gezond waren.

De mester had ± 100 mestvarkens en naar zijn zeggen zelden moeilijkheden
met zijn varkens.

Bij de keuring werd het volgende gevonden: het dier was in matig goede voe-
dingstoestand. In beide nieren werd een acute, subacute en chronische haard-
nephritis gevonden. Naast papillen die chronisch waren ontstoken, kwamen ook
enkele voor met een necrotiserende ontsteking. Verder was een cystitis aan-
wezig; de blaaswand was verdikt en oedemateus, plaatselijk diep-rood van kleur
en bedekt met exsudaat. Naast een uterus gevuld met een stinkende etterige
inhoud werden 2 testikels aangetroffen. Er was een chronische peritonitis aan-
wezig.

Bacteriologisch onderzoek: pyelummateriaal op een bloedagarplaat gebracht en
anaëroob bebroed gaf een zeer gemengde flora te zien met zeer veel Gram
negatieve staafjes, maar ook rijkelijk veel typische koloniën van C. suis. Uit de
blaas werden slechts enkele koloniën en uit een testikel slechts één kolonie van
C. suis geïsoleerd. Door een betreurenswaardig misverstand was het niet mogelijk
de uterusinhoud bacteriologisch te onderzoeken.

Op zaterdag 8 november 1970 werd op het slachthuis te Oss als noodslachting
geslacht een ± 2 jaar oude zeug. Ze was op het bedrijf gefokt, had in totaal 4 x
gebigd, ze was nu ongeveer 5 weken van de biggen af.

Het dier was de vorige dag \'s morgens ziek bevonden. Tevoren was ze steeds
gezond geweest, hoewel het met de biggen van de laatste toom niet zo goed was
gegaan als de vorige keren. De volgende morgen zag de eigenaar bloedwateren
en besloot het dier te laten slachten. Op het bedrijf waren 27 fokzeugen en men
had sinds april 1969 een eigen beer, in januari 1970 was deze door een nieuwe
vervangen.

Bij de keuring werden geen afwijkingen gevonden, behalve aan nieren en blaas.
In één nier werden uitsluitend zeer veel oude infarcten aangetroffen, in de
andere nier naast een chronische haardnephritis een necrotiserende Pyelitis.
De blaas was ontstoken, de blaasmucosa was plaatselijk hyperemisch, maar op
andere plaatsen was een necrotiserende ontsteking aanwezig. De uterus was
normaal.

Bij het bacteriologisch onderzoek werd uit nier, blaas en uterus C. suis geïsoleerd.

Geval 13 was een klinisch en patholoog-anatomisch volkomen normaal
tweeslachtig varken. Het dier was als big gekocht en nooit ziek geweest.
Uit urine en blaaswand werd één kolonie C. suis geïsoleerd.
De eerste 12 gevallen welke als noodslachtingen werden geslacht, werden
bacteriologisch onderzocht als beschreven in artikel 31 van het Onderzoe-
kingsregulatief met uitzondering van geval 7, die onmiddellijk wegens ab-
normale kleur en consistentie voor consumptie werd afgekeurd.
De uitslag van dit onderzoek was in alle gevallen negatief.
In 12 gevallen werden de nieren onderzocht op de aanwezigheid van resi-
duen van andbiotica. In 2 gevallen (4 en 8) was dit onderzoek positief en
werd als antibioticum penicilline geïdentificeerd (remzones resp. 24,1 en
24,0 mm). In geval 8 werd desondanks uit nier en blaas Corynebacterium
suis geïsoleerd.

Naar onze mening steunen de resultaten van het onderzoek de mening van
S O 11 y s en S p r a 11 i n g (1957) dat de cysto-pyelonephritis bij zeugen
een specifieke infectieziekte is; bij 8 van de 11 zeugen met cysto-pyelone-
phritis kon C. suis worden aangetoond.

Het tijdsbestek binnen welke de gevallen voorkwamen (=t 2 maanden) en
het betrekkelijk kleine gebied waaruit werd geput (Vleeskeuringsdienst
„Kring Oss") geven reden te veronderstellen, dat het hier zeker regionaal
en misschien provinciaal of landelijk om een belangrijke ziekte gaat waaraan
meer aandacht dient te worden geschonken.

Soltys (1961) vond de ziekte op veel plaatsen in Engeland „as a sporadic
infection of sows usually associated with pregnancy". Dit laatste kon door
ons niet bevestigd worden, want van de 8 zeugen met cysto-pyelonephriüs,
waarbij als oorzaak C. suis werd gevonden, waren slechts 3 drachtig.
De vraag welke rol de klinisch gezonde beer mogelijk speelt als overbrenger
van de ziekte is uiteraard moeilijk. Van 4 klinisch en patholoog-anatomisch
normale beren werden de nieren, testikels en in 2 gevallen de blaas onder-
zocht, van 7 andere eveneens gezonde beren de testikels en in 2 gevallen het
preputium. Van al deze onderzoekingen waren alleen de 2 gevallen, waarin
het preputium werd onderzocht positief.

Soltys (1961) onderzocht 9 gezonde beren en vond in alle 9 gevallen in
semen en preputium C. suis; het onderzoek van de blaas van 20 gezonde
beren was negatief. Het lijkt er dus op, aldus Soltys, dat het preputium
van de beer uitermate gunstige omstandigheden biedt voor de strikt anaë-
roob groeiende Corynebacterium suis.

In zijn publikatie samen met S p r a 11 i n g (1957) wijst hij op de moge-
lijkheid dat de beer zich infecteert bij de coitus en de ziekte zo op andere
zeugen zou kunnen overbrengen.

Met deze hypothese echter is geen verklaring te geven van het beschreven
geval 9; een tweeslachtig varken met een cysto-pyelonephritis, veroorzaakt
door C.suis. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kan, mede
naar aanleiding van de inlichtingen van de eigenaar, worden aangenomen
dat dit varken nooit geslachtelijk verkeer heeft gehad.

Tevens blijft geval 13 moeilijk te verklaren; een klinisch en patholoog-
anatomisch volkomen normaal tweeslachtig varken waarbij uit de blaas
enkele koloniën Corynebacterium suis werden geïsoleerd.
Voor een verdere poging de pathogenese van de ziekte te verklaren zullen
de onderzoekingen worden voortgezet.

Op deze plaats willen we gaarne dank betuigen aan collega Goudswaard, ver-
bonden aan het Instituut voor Veterinaire Bacteriologie te Utrecht, voor zijn ad-
viezen bij de aanvang van ons onderzoek.

Eleven sows with cysto-pyelonephritis were examined; in eight cases Corynebacterium.
suis was the cause. C. suis from the kidney, bladder and testicle of a hermaphro-
ditic pig with cysto-pyelonephritis was isolated; the same bacteria was cultivated
from the urine and bladder of a clinically and patho-anatomically normal hermaphro-
ditic pig.

From the preputium of two healthy boars C. suis was also isolated, but in eleven
cases attempts to isolate C. suis from the testicles failed.

Conclusion: cysto-pyelonephritis is a specific infectious disease which in Holland
requires more attention. Soltys\' (1961) conclusion that the disease usually occurs
in pregnant sows could not he confirmed since only three sows of the eight were
pregnant.

The possibility that the boar is the carrier (Soltys and S p r a 11 i n g, 1957)
cannot be excluded.

The question arises how the two hermaphroditic pigs could l>e infected with C. suis
since neither had been used for breeding.

Dijkstra, R. G.: Cysto-pyelonephritis bij varkens veroorzaakt door Corynebacte-
rium suis. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 393, (1969).
F r ij 1 i n k, G. P. A., D ij k, J. E. van en G o u d s w a a r d, J: Een hemorragische-
necrotiserende cysto-pyelonephritis bij een drachtige zeug, veroorzaakt door
Corynebacterium suis. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 389, (1969).
P e r c y, D. H., R u h n k e, H. L. and S O 1 t y s, M. A.: A case of infecdous cystitis
and pyelonephritis of swine caused by Corynebacterium suis. Can vet. ] 7 291
(1966).

antibiotica in slachtdieren. Tijdschr. Diergeneesk., 95, 438, (1970).
S o 11 y s, M. A.: Corynebacterium suis associated with a specific cystitis and pyelone-
phritis in pigs. J. Path. Bact., 81, 441, (1961).
Soltys, M. A., S p r a 11 i n g, F. R.: Infectious cystitis and pyelonephritis of pigs:
A preliminary communication. Vet. Rec., 69, 500, (1957).

Met succes worden in Japan tests uitgevoerd met een door Suzuki Steel & Iron
Works, 7 Banchi - 2, Mikawa-cho, Ichimaki City ontwikkelde en vervaardigde
automatische hengels.

Het electrisch-hydraulische apparaat wordt geactiveerd zodra een vis aan de haak
komt en slingert de vis aan boord. Nadat de vangst van de hengel is gevallen (of
met de hand verwijderd) zwaait de hengel weer terug in vis-positie.
De zwaai-snelheid en hoek kunnen ingesteld worden, terwijl bij rollend schip de
hengel automatisch ten opzichte van het wateroppervlak in dezefde positie blijft.
Een dergelijke vismachine bleek bij de experimenten dezelfde vangst op te leveren
als één getrainde visser met conventionele methoden. Vier vismachines, 1,5 meter
van elkaar verwijderd, kunnen gemakkelijk door één man bediend worden, zodat
een grote personeelsbesparing bereikt wordt. Vissen van 1 tot 20 kg kunnen op deze
wijze gevangen worden.

Brochures en testrapport zijn bij het Ministerie van Economische Zaken ter inzage
te verkrijgen.

Enkele opmerkingen worden gemaakt over 345 runderen, die een sectio caesarea
ondergingen.

Een drachtigheidspercentage van 81,1 werd bereikt.
In 8% van de gevallen trad een retentio secundinarum op.

In principe wordt de operatie bij het staande dier in de linker flank uitge-
voerd. In gevallen, waarbij het staan blijven van de patiënt uitgesloten
geacht moet worden of zeer twijfelachtig, wordt de operatie bij het in
rechter zijligging verkerende dier uitgevoerd en ook dan wordt de buik-
holte op dezelfde wijze geopend als bij het staande dier.
In 64 procent is de operatie bij het staande, 31 procent bij het liggende dier
en in 5 procent bij het staande dier begonnen en bij het liggende dier ge-
termineerd.

Indien bij het vooronderzoek blijkt, dat het kalf reeds is gestorven wordt
geen sectio, maar een totale foetotomie verricht. Uiteraard wordt bij een
irreponibele toriso uteri of onvoldoende opening van de cervix te allen
tijde een operatie verricht.

Als voorbereiding wordt elke patiënt behandeld met 10 ml duphaspasmin,
2 ml combelen, 4 tot 5 ml epiduraal 2% anestheticum, aangevuld met een
lokaal anaesthesie van het operatieveld.

Na beëindiging van de operatie worden de dieren alleen ingespoten met
100 I.E. hypofyse achterkwab hormoon. Regel is dat verder geen nabehan-
deling behoeft te worden gegeven. Na 8 dagen worden de huidhechtingen
verwijderd. In ongeveer 8% van de gevallen trad een retentio secundina-
rum op, die — indien nodig — om de twee dagen werd behandeld.

Op bedrijven, waar een dikbilstier als dekstier wordt gebruikt, is het nood-
zakelijk zeer voorzichtig te zijn trekkracht in te schakelen. De eigenaar
wordt zeer gedupeerd indien men door deze trekkracht een dood kalf ont-
wikkelt of het kalf kruis op kruis trekt en daarna moet halveren.
Een beoordeling of de partus mogelijk zal zijn, is soms op deze bedrijven
zeer moeilijk bij die runderen, die reeds het jaar tevoren zijn geopereerd. Ik
heb n.l. de indruk, dat er vergroeiingen kunnen zijn opgetreden, die de uit-
drijvende kracht van de uterus verminderen. Indien in deze gevallen b.v.
aan de fijnheid van de metacarpus ernstig vermoed wordt met een dikbil
kalf te maken te hebben, kan men moeilijk besluiten trekkracht in te scha-
kelen. Op deze wijze kan het voorkomen, dat ten onrechte tot een sectio
caesarea wordt overgegaan. Een en ander blijkt uiteraard pas, wanneer
het kalf is ontwikkeld.

1 Drs. A. Boogaredt; praktizerend dierenarts te Nieuwveen, Oude Nieuwveenweg 44.
Voor plaatsing geaccepteerd op 26 januari 1971.

Het aantal operaties neemt van jaar tot jaar toe. Enerzijds wordt steeds
meer van dikbilstieren als dekstier gebruik gemaakt en anderzijds zijn de
kalverprijzen de laatste jaren voortdurend hoog gebleven.

Guist gehouden dieren: 24. Redenen hiervoor: te kort melk geven, ver-
keerde bekkenverhouding, slechte ontwikkeling door ongewenste dekking.
Eenmaal werd een dier van veertien en een halve maand en verschillende
keren werden dieren van vijftien maanden geopereerd. Blijvende schade
aan hun ontwikkeling is hiervan het gevolg en de meeste van deze dieren
werden niet meer gedekt.

Totaal aantal gestorven patiënten: 5; drie t.g.v. peritonitis, 1 door ver-
groeiing van een darmlus met de uteruswond, 1 doodsoorzaak van onbe-
kende aard.

Viermaal bleek het onmogelijk om de uterus op controleerbare wijze in
de operatiewond in de linkerflank te krijgen. Dit betrof tweemaal dieren,
die het jaar tevoren eveneens waren geopereerd en éénmaal een dier, dat
voor de derde maal een sectie moest ondergaan. Vergroeiingen van de uterus
met de omgeving waren de oorzaak. Eenmaal was het onmogelijk bij een
torsio uteri. Uitgebreid oedeem van de uteruswand was hier de oorzaak.
Hechting van de operatiewond in de linkerflank verliep in deze gevallen
moeilijk door de grote buikspanning. In aansluiting hierop zijn de dieren
in rugligging in de mediaanlijn geopereerd. Op deze wijze konden nog drie
levende kalveren worden ontwikkeld. Het kalf van de patiënt met de torsio
uteri bleek reeds te zijn gestorven. Alle vier dieren doorstonden de operatie
goed.

In deze gevallen zou vanzelfsprekend een directe benadering van de uterus
via de mediaanlijn verre de voorkeur hebben verdiend.

Some remarks about 345 cows in which cacsarian section was carried out.
A fertility rate of 81.1 per cent was attained; in 8 per cent a retentio secundi-
narum occurred.

Hef belang van het bacteriologisch beenmerg-
onderzoek voor het aantonen van bacteriële in-
fectieziekten bij pluimvee

The use of bacteriological examination of the bone
marrow in the diagnosis of bacterial infections in
poultry

Aan de hand van enige voorbeelden wordt het belang van bacteriologisch been-
mergonderzoek voor het aantonen van bacteriële infectieziekten bij pluimvee be-
sproken.

Gedurende een infectie met bacteriën passeren deze ziekteverwekkende
organismen soms alle organen en weefsels, ook het beenmerg. Na de dood
van het dier kunnen bovendien bacteriën, die de darm bewonen, zich van-
uit de darmen door het lichaam verspreiden. De grote organen van de
Hchaamsholten worden dan het eerst getroffen.

Naast ziekteverwekkende kiemen kunnen deze organen ook niet-ziektever-
wekkende organismen herbergen. Hierdoor wordt het bacteriologisch
onderzoek bij de sectie verzwaand. De verspreiding vanuit de darmen door
het lichaam wordt bij pluimvee nog begunstigd door de afwezigheid van
een hechte scheiding door het middenrif, tussen borst- en buikholte.
Tijdens deze postmortale ingroei wordt het beenmerg veel later bereikt,
terwijl de temperatuur van de poten sneller daalt dan die van de buikholte
waardoor bacteriegroei niet wordt bevorderd. Een enting uit het beenmerg
van de lange beenderen — dijbeen — kan derhalve voordeel bieden bij de
isolatie van ziekteverwekkende organismen.

a. 3 Pekingeenden, 3 weken oud, dood aangevoerd.
Anamnese: verdacht van sulfavergiftiging.

Sectie: in meer of mindere mate ontstoken buikvlies en eileider.
Organen: darmflora-bacteriën.
Beenmerg: Pasteurella multocida.

c. 3 Pekingeenden, 3 maanden oud, dood aangevoerd.
Anamnese: plotselinge sterfte.

Sectie: bloedinkjes op de hartspier, gezwollen lever, maagbloeding.
Organen: darmflora-bacteriën.
Beenmerg: Pasteurella anatipestifer.

1 Dr. P. J. Veen; Gezondheidsdienst voor Pluimvee, Oude Rijksstraatweg 8, Doom.
Geaccepteerd voor publikatie op 26 januari 1971.

d. 4 Slachtrashennen, 7 maanden oud, dood aangevoerd.
Anamnese: verdacht van blauwkamziekte.

Sectie: bloedinkjes achter de longen. Gezwollen lever. Darmstoomis.
Organen: darmflora-bacteriën.
Beenmerg: Escherichia coli.

Sectie: „Coli-achtige" ontsteking van hartezakje en leveroppervlak.
Organen: darmflora-bacteriën.
Beenmerg: Salmonella typhimurium.

f. 3 Slachtrashanen, 4 maanden oud, dood aangevoerd.
Anamnese: plotselinge sterfte. Geen kreupelheid.

Sectie: in meer of mindere mate gezwollen lever, milt en nieren.
Organen: darmflora-bacteriën.
Beenmerg: Staphylococcus aureus.
De isolatie uit het beenmerg blijkt het voordeel op te leveren dat niet-
ziekteverwekkende organismen minder storend zijn voor het bacteriologisch
onderzoek.

De interpretatie van deze bevindingen kan verschillend zijn.
Het kan een aanwijzing zijn voor het bestaan van een gelokaliseerd proces,
in casu een osteomyelitis; een selectieve opeenhoping van bacteriën in
overigens niet ontstoken beenmerg of te beschouwen als één der isolatie-
methoden bij een bestaande bacteriële infectie.

Het uit de humane chirurgie bekende feit, dat stafylokokken een voorkeur
hebben voor de metafyse en de andere bacteriën hun gunsten verlenen aan
de epifyse werd door ons nog niet bewezen.

The use of bacteriological examination of the bone marrow in the diagnosis of bac-
terial infections in poultry is discussed with reference to a number of cases.

Resultafen van een behandeling met de combi-
natie penicilline-streptomyeine-nafeiiline bij het
droogzetten

Results of a treatment with a combination of peni-
cillin-streptomycin-nafcillin in drying off

In een praktijkproef werd een gecombineerd nafcillinepreparaat gebruikt voor het
droogzetten van runderen, die duidelijke klinische afwijkingen van mastitis hadden
vertoond en waarbij het bakteriologisch onderzoek vlak voor de droogstand posi-
tief was uitgevallen. De bakteriologische resultaten verkregen na het afkalven
waren zeer bevredigend.

1 Drs. R. Post; oud-directeur Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel; de Hoge
Kampen 11, Heino.

Geaccepteerd voor publikatie op 21 januari 1971.
408 Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 6, 1971

Gedurende het winterseizoen 1969/1970 werd een droogzetproef opgezet
op 112 bedrijven, gelegen in de nabijheid van Zwolle.
De selektie van de bedrijven vond alsvolgt plaats: elke veehouder die één
of meer koeien had, waarbij in het verloop van de laktatie mastitis was
opgetreden in één of meer kwartieren, kon deze gevallen via zijn zuivel-
fabriek aan ons melden.

Bij het bezoeken van de bedrijven werd alleen per „klinische anamnese"
enige selektie toegepast, door die dieren uit te sluiten waarbij een klinisch
manifeste mastitis in de loop van de laktatie niet aannemelijk was.
In totaal waren 112 bedrijven bij de proef betrokken. Alle in de proef be-
trokken kwartieren werden per injector droog gezet met een preparaat be-
vattende procaïne penicilline 300.000 I.E., dihydrostreptomycine 100 mg
en benzathine nafcilline, 50 mg in een basis van aluminium stearaat. *)

Alle proefrunderen die in het laatste stadium van de droogstand verkeerden
werden klinisch onderzocht. Gegevens betreffende leeftijd, frekwentie van
klinische verschijnselen per kwartier, waarneembare afwijkingen in het uier-
weefsel en speentopkneuzingen werden genoteerd. Vanaf 3 weken vóór de
droogstand werd per kwartier een 2-malig bakteriologisch onderzoek ver-
richt, terwijl bij het eerste onderzoek tevens een celtelling met de Goulter
Gounter werd ingesteld.

562 kwartieren werden aldus positief aangemerkt, alleen deze positieve
kwartieren werden in de proef opgenomen. Na het afkalven werden deze
kwartieren voor het merendeel 2 maal bakteriologisch en op celgehalte
onderzocht.

Bakteriologisch resultaat van een droogzetbehandeling met penicilline-
streptomycine-nafcilline van 562 kwartieren met een positief bakteriologisch
onderzoek in de droogzetperiode (op het eind van de laktatieperiode).

Aangezien bij ruim de helft van het aantal onderzochte kwartieren het
tweede bakteriologisch onderzoek langer dan 14 dagen na het afkalven
plaatsvond, met hierdoor een grotere kans op herbesmetting, zijn naast de
beoordeling van de algehele resuhaten ook vermeld de afzonderlijke per-
centages van de groepen dieren waarvan de melk na het afkalven resp.
binnen 15 dagen en na 15 dagen voor de tweede maal bakteriologisch werd
onderzocht. De resultaten zijn weergegeven in tabel I.

Een overzicht van het celgehalte in de droogzetperiode en na de droogzet-
behandeling is weergegeven in tabel II:

Tabel II. Celgehalte van 256 kwartieren met een pos. bakteriologisch
onderzoek in de droogzetperiode, vóór en na de droogstandsbehandeling.

Onder de gegeven voorwaarden, waarbij overwegend klinisch goed waar-
neembare afwijkingen werden behandeld, kan dit preparaat een waarde-
volle aanvulling zijn voor het kleine aanbod van all round droogzetprepa-
raten die, gelet op het wisselend bakteriebeeld, aanbeveling verdienen bij
alle droogzetbehandelingen.

A field trial was made of a preparation of nafcillin in drying off of cows
which had shown clinic.al changes of mastitis and in which bacterological exami-
nation immediately prior to the dry period was pK)sitivc.

The results of bacteriological examination obtained after calving, were highly satis-
factory.

Beschreven wordt een ziektebeeld dat zich in toenemende mate bij honden
voordoet.

Het is gekenmerkt door een ogenschijnlijk weinig ernstig begin, doch vertoont
daarna in vele gevallen een langdurig verloop. Psychische stoornissen treden
daarbij op de voorgrond. Als zodanig doen zich voor: onrust, angst, agressie,
gulzigheid en onzindelijkheid.

*) Voorlopige mededeling. Preliminary communication.
**) Drs. H. L. L. van Werven; practicus voor kleine huisdieren, Velperweg 110,
Arnhem.

Voor plaatsing geaccepteerd op 16 februari 1971.
410 Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 6, 1971

De temperatuur is soms te hoog, soms te laag, en vertoont een te grote dag-
schommeling.

Een verslag van de toegepaste therapie en van de bevindingen van het labora-
toriumonderzoek (pathologisch-anatomisch en virulogisch) volgt te zijner tijd.
Voor de practicus is het gebied der virusziekten welhaast een onbegaanbare
jungle. De variaties welke de virulogisch onder één noemer gebrachte ziek-
tebeelden kunnen vertonen, dragen daartoe in belangrijke mate bij. Vóór
men er dan ook toe overgaat om op klinische en epidemiologische gronden
de verdenking uit te spreken dat een bepaald ziektebeeld als een entiteit van
gelijksoortige ziektebeelden onderscheiden dient te worden, moeten er wel
duidelijke gronden zijn welke dit rechtvaardigen.

Het nu volgende wil niet anders zijn dan een primair op de praktijk gerichte
omschrijving van een door mij in steeds groter frequentie waargenomen
ziektebeeld. Dat blijkens gesprekken met collegae nog onbekend is, en waar-
van ik ook in de literatuur geen beschrijving vond. De grote frequentie en de
ernst der ziekte deden mij besluiten reeds nu een voorlopige mededeling
van mijn bevindingen te doen, welke ten dele in de particuliere praktijk,
ten dele bij de begeleiding van een streekdierentehuis werden opgedaan.
Eén van de kenmerken van het ziektebeeld is het zeer slepende, wisselende,
in zijn verschijnselen ogenschijnlijk onschuldige ziektebeeld. Slechts zelden
is men in staat een patiënt vanaf het begin der ziekte te vervolgen. De eerste
stoornissen zijn gewoonlijk van lichte voorbijgaande aard. Lichte conjuncti-
vitis met nauwelijks enige afscheiding, gezwollen hyperemische tonsillen,
kortdurende maag-darmstoornissen; temperatuurverhoging (hoogst waar-
genomen temperatuur 40°C.), zonder dat het dier een echt zieke indruk
maakt. Soms gepaard met een oppervlakkige ulcus aan het gehemelte. Het
dier herstelt zich daarna in korte tijd.

Soms echter gaat de ziekte in het slepend stadium over,. dat meer dan 1
jaar kan duren. Dat stadium vertoont naast de typische tempcratuursafwij-
kingen, vooral psychische stoornissen. Soms gepaard met vurig rode con-
junctivae, geringe sclerale vaatinjecties, sporadisch oedeem van de sclerae,
met kortdurende darmstoomissen, verharing, dorre vacht en meer of min-
dere vermagering, al zijn er ook patiënten die er goed gezond uitzien.
De psychische verschijnselen treden meestal zeer geleidelijk op en wisselen
in intensiteit. Men zou het gedrag kunnen kenmerken door te stellen dat
alles iets „te" overdreven gebeurt. De remmen zijn er af. Eten gebeurt on-
matig, schrokkerig. Spelen te ruw; normaal wordt met de bek vastgehouden
zonder pijn te doen, nu is de druk te groot. Er wordt feller gereageerd en
meer geblaft. Soms slaat bij het blaffen de stem over in een hogere klank.
Sommige dieren worden vernielzuchtig, anderen onzindelijk. Honden die
vroeger alleen konden zijn, kunnen dat nu niet meer. Sommigen winden
zich in een auto verschrikkelijk op. Prikkelbaarheid, eventueel gepaard met
bijtneigingen, tot onuitgelokte agressieve aanvallen toe, kunnen zich even-
eens voordoen. Weer andere patiënten zijn alleen maar ongedurig, kunnen
geen ogenblik stilstaan en zijn ook in hun motoriek typisch onrustig. Bij
sommigen gaat dit gepaard met wat men zou kunnen omschrijven als een
moeilijk psychisch contact krijgen. Het zijn met name deze psychische ver-
schijnselen die de patiënten als huisgenoot op den duur onhoudbaar maken.
Dat een ziekte voor deze verschijnselen aansprakelijk gesteld zou kunnen
worden, komt in het hoofd van een leek niet op. Ook de dierenarts her-
kent, met name bij overigens gezond schijnende dieren, in deze afwijkingen

menigmaal geen virusziekte. Dat hier een bron van veel ellende en te-
leurstelling ligt zal zonder meer duidelijk zijn.

Bij pathologisch-anatomisch onderzoek worden vaak geen afwijkingen ge-
vonden, en het gebruik van de beschikbare laboratorium technieken levert
weinig uitzicht.

Toch is er gelukkig een eenvoudig hulpmiddel dat ons een grote mate van
zekerheid kan geven voor de diagnose en prognose. Dat is de temperatuur-
waameming. Het temperatuurverloop is namelijk gekenmerkt door zijn
ongestadigheid, een onrust die zich op verschillend niveau kan voordoen.
De temperatuur kan te laag, en te hoog (soms hoog in de 40°C.) of beide
zijn. De dagschommeling is zelfs bij de bijna genezen patiënt, ondanks lan-
gere perioden van rustig normaal temperatuurverloop, zo nu en dan toch
nog te groot. Psychische belasting en matige inspanning bewerken heel mak-
kelijk een temperatuurstijging. Het is dan ook noodzakelijk dat de tem-
peratuur minstens tweemaal per dag wordt opgenomen; dagelijks op het-
zelfde fysiologisch tijdstip, nl. \'s morgens direkt na het ontwaken en \'s na-
middags of \'s-avonds liefst na rust, vóór het eten.

Met de vele lange temperatuurwaamemingen die op deze manier werden
verkregen, bleek dat de patiënten pas gezond verklaard konden worden
als de temperatuur schommelde tussen 37.9°C en 38.3°C, met een maxi-
mum amplitude van 0.2 ä 0.3°C. Niet gedurende een week, maar bij afwe-
zigheid van klinische verschijnselen gedurende minstens twee weken. Dan
kunnen er inmiddels één tot vier kwartalen verlopen zijn. Perioden waarin
vooruitgang, afgewisseld met meer of minder ernstige remissie\'s het beeld
bepalen.

Met het oog op deze, de eigenaar en de behandelend dierenarts, psycholo-
gisch zeer belastende ziektekenmerken is het tijdig herkennen van dit ziekte-
beeld zeer belangrijk.

Prognostisch zijn, naast de normalisering van de temperatuur, de verdwij-
ning van eventuele klinische afwijkingen van belang, en het terugkeren
van een normaal spel- en gedragspatroon.

Epidemiologisch kan vermeld worden dat de ziekte endemisch (zo niet epi-
demisch) optreedt, oud en jong aantast, ook dieren die korter of langer
geleden tegen de ziekte van Carré en Hepatitis Contagiosa Canis werden
geënt.

Het geheel overziende krijgt men de indruk te doen te hebben met een
virusziekte. Het begonnen laboratoriumonderzoek leverde pathologisch ana-
tomisch en virulogisch echter nog geen aanwijzingen.

Tenslotte kan nog worden medegedeeld dat de prognose niet zonder meer
infaust behoeft te zijn.

Over de naast psychofarmaca gebruikte therapeutische middelen, en de
intensieve psychologische begeleiding (voor zover deze uit het bovenstaan-
de niet duidelijk werd) hoop ik te zijner tijd een verslag te geven.
SUMMARY

A clinical picture which is becoming increasingly common in dogs, is described.
It is marked by a seemingly not very severe onset but subsequently often runs a
prolonged course. Mental disturbances are an outstanding feature. These may consist
in agitation, anxiety, aggression, greediness and uncleanliness.

The temperature is too high in some cases, too low in others, and shows marked
daily variations.

A report on the method of treatment used and on the findings resulting from labora-
tory studies (morbid-anatomical and virological studies) wil appear in due course.

Hierbij zou ik naar aanleiding van het schrijven van collega H. de B o e r in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, deel 96, afl. 2, over voorcentralisatie van des-
tructiemateriaal de volgende opmerkingen willen maken.

Het betoog van collega de Boer geeft de indruk, dat hij meent, dat de destructie-
bedrijven winstgevend zijn.

Als hij een onderzoek wil instellen en eens op bezoek wil gaan bij de drie grote
destructiebedrijven van ons land, zal hij wel tot dezelfde conclusie komen, welke
ik enkele jaren geleden al in dit tijdschrift heb gemeld, namelijk dat destructie
momenteel, economisch gezien, een onrendabele zaak is.

De drie grote destructoren in Nederland hebben de destructie als nevenbedrijf en
moeten hun winst halen uit de fabricage van andere produkten, dan alleen uit de
kadavers ontstaan en de verliezen op de destructie proberen zo klein mogelijk te
houden.

De brief van V.N.G. aan de Destriuctieraad was mij bekend; alleen heb ik nooit
begrepen, waarom deze brief niet aan alle vleeskeuringskringen is gezonden. Onze
centrumgemeente is bij toeval op deze brief gestuit. In deze brief van de V.N.G.
wordt aangeraden, de voorcentralisatie door de ondernemer te laten verrichten,
daar deze de transportspecialisten en de ervaring heeft, welke de vleeskeurings-
kringen missen, althans die kringen, die nog tot voorcentralisatie over moeten gaan;
en voor hen is die brief van de V.N.G. van belang.

Waarom wil de destructor graag voorcentralisatie door de kringen van gemeenten?
Eenvoudig omdat deze dan een subsidie krijgen van het rijk.

Waarom dus niet de destructoren een subsidie gegeven en deze technici zelf laten
VOO reen traliseren? Dit gaat uitstekend en gebeurt momenteel boven \'t Y in Noord-
Holland.

Een voorcentralisatie door de ondernemer kan dus heel goed en kost veel minder
dan wanneer de vleeskeuringskring voorcentraliseert, omdat de destructiewagens
van de kringen te veel stil staan en te weinig kilo\'s vervoeren, dus onrendabel zijn.
Voorts moet men het aantal wagens op de voorjaarsinbreng instellen, hetgeen altijd
meer is dan de rest van het jaar, wat nog meer onrendabele uren geeft. De ge-
meenten in Noord-Holland boven \'t Y betaalden in 1969 en 1970 niets voor de
voorcentralisatie.

Dit in het algemeen en nu wil ik collega de Boer\'s schrijven nog van enkele kant-
tekeningen voorzien:

Een kring met 2 a 3 kleine destructiewagens is al van een dergelijke omvang, dat
volgens de specialist Krommend ij k van de N.T.F. het hygiënisch effect van
de voorcentralisatie verloren gaat.

Er zijn in Nederland nog veel boerderijen niet per auto bereikbaar, in de watergebie-
den (Biesbosch, Giethoorn, bij Oostzaan) gaat het vervoer al per boot.
Het ophalen op zaterdag gebeurt momenteel in \'t noordoosten van het land door
de N.T.F.; dit zou in een vooreentralisatiegebied, in ambtelijke dienst nog kost-
baarder zijn, met overuren, vakantieregelingen en telefoondiensten.
Een reserve-auto voor een aantal kringen samen is eveneens een zeer kostbare zaak;
misschien herinnert U zich de reserve-auto\'s van de V.V.A.A. vlak na de oorlog,
ter vergelijking.

Voor dit gebied is bovendien een reserve-auto onnodig, daar de N.T.F. reserve-
auto\'s heeft. Van de ondernemer is dit dus wel te verwachten.

Dat van een voorcentralisatie van de ondernemer niets terecht komt, is onjuist: zie
het medegedeelde aan het begin van deze opmerkingen.

Het meenemen van slachtafvallen door de keurmeester is alleen te realiseren in een
dienst als van collega de Boer, met nog zelfslachtende slagers. Trouwens dit punt
komt bij de voorcentralisatie van kadavers niet aan de orde en er wordt door de
destructoren niet over gesproken. De opzet is, dit zelf te blijven doen.
De aangifte van kadavers via de gemeente-secretarieën werkt in ons gebied uit-
stekend en fiet miltvuuronderzoek bij ons kost een fractie van het bedrag van een
eventuele voorcentralisatie.

aantal te rijden kilometers. Of de kilogrammen daar ook in verdisconteerd worden,

Indien de vleeskeuringskring over de bijdrage van de ondernemer bij voorverzameling

Art. 2 lid 3c van de Destructiewet verschaft de mogelijkheid, gestorven pluimvee

III de naaste toekomst kan er genoeg voedsel worden geproduceerd voor de gehele
wereldbevolking, aldus de uitkomst van een door de FAO (Food and Agriculture
Organization van de WHO) ingesteld onderzoek. Maar er is een bottleneck: de
falende distributie van het voedsel, dat niet kan worden vervoerd naar de plaatsen
waar men er de meeste behoefte aan heeft. Dit was het hoofdthema van het Tweede,
Wereldcongres Voedsel dat eind juni in Den Haag is gehouden.

Indien de door het Indicative World Plan aanbevolen werkschema wordt uitgevoerd,
zal de wereldproduktie van voedsel per jaar met 3,7% toenemen, dat is één % meer
dan de toeneming van de wereldbevolking. Het Indicative World Plan legt grote
nadruk op de produktie van vlees, om het proteïnetekort in de ontwikkelingslanden
op te heffen. Men denkt aan twee etappes: eerst een aanvulling in calorieën door
vergrote graanproduktie, gecombineerd met dierlijke produkten die snel kunnen
worden verkregen zoals kippen, eieren, varkens.

In de tweede etappe kan de toeneming van de graanproduktie wat worden afgeremd
en moet er meer worden gewerkt aan de ontwikkeling van de veestapel.
De FAO schat dat de uitvoering van deze plannen gedurende een periode van 23
jaar meer dan $ 110 miljard zal kosten; meer dan de helft hiervan is nodig voor het
Verre Oosten en Azië, meer dan een kwart voor Zuid-Amerika. Het meeste geld
zal worden besteed aan verbetering van de grond, voornamelijk voor de organisatie
van een doelmatige bevloeiing.

De directeur-generaal van de FAO, de Nederlander A. H. B o e r m a, hoopt dat
de rijkere landen 1 % van hun nationaal inkomen zullen bijdragen aan de ontwikke-
ling, en dat zij de handel met de ontwikkelingslanden zullen bevorderen door libera-
lisatie van invoerbepalingen.

Friedberger, J. C.: Modern horse training methods. What is justifiable? Vet.
Rec., 87, 229, (1970).

„Verscheidene springpaarden kunnen er op worden afgericht hindernissen met meer
zekerheid te springen, als ze bij het aanraken van een hindernis een korte scherpe
pijnprikkel ontvangen. Zij leren snel, deze pijn door sterker buigen van de leden-
maten te verwijderen. Een daartoe geschikte apparatuur, b.v. met een egelvel, wordt
bii juiste toepassing tot een afschrikmiddel, waarmede de aanraking moet worden
vermeden, zodat geen herhaling van de pijn plaats vindt.

Een zekere parallel hiermede is het gebruik van een elektrisch geladen hindernis,
die het dier afschrikt haar aan te raken. Dergelijke opstellingen kunnen als etisch
verantwoord beschouwd worden; zij kunnen echter bij verkeerde toepassing pijnlijk
en zelfs wreed zijn, als de pijn herhaaldelijk toegediend wordt.

Zweep en sporen, juist toegepast, zijn een prikkel voor groter prestatie en succesvolle
hulpmiddelen bij de training van paarden; bij misbruik kunnen zij echter pijnlijk
en bij herhaalde toepassing wreed zijn. Dergelijke methoden vermogen kortdurende
resultaten te geven, maar een goede training berust op progressieve opvoeding en
versterking van het zelfvertrouwen."

(Referent heeft het beste gemeend bij het refereren van het artikel van brigadier
J. C. Friedberger D.S.O., D.L. door zo letterlijk mogelijk de bewoording van
de schrijver te volgen in zijn eigen Duitse en Franse summaries, wat niet meevalt,
aangezien deze betrekkelijk vrij vertaald blijken.

De lezer begrijpt, dat dit artikel een reactie is op felle kritiek in de Engelse pers
op het barreren door een bepaalde springruiter met een lat, die met egelvellen be-
kleed was.

De brigadier windt hier in letterlijke zin een doekje voor het bloeden om, wat hem
vanzelfsprekend maar slecht afgaat.

Wij weten allen, dat althans op de concoursterreinen, door de F.E.I. barreren in
iedere vorm is verboden (zelfs door het vasthouden van een hindernis met de hand)
zo ook het gebruik van elektrische stroom, die ook al in sporen toegepast blijkt
te zijn.

Als men dus het egelvel vergelijkt met een elektrische hindernis, dan veroordeelt men
het daarmede al automatisch. Persoonlijk heb ik geen bezwaar om een paard met
een barreerlat de benen te toucheren of het over een vastgehouden hindernis te laten
springen, dat het zich flink kan stoten. M.i. is het zelfs te betreuren dat dit op het
voorterrein van een wedstrijd niet meer is toegestaan. Niet alleen is daardoor de
concoursruiter gedwongen dit thuis veel uitvoeriger te doen, aangezien dit nu veel
vaster in het geheugen van het paard vastgelegd moet worden (progressieve op-
voeding!), maar blijkbaar wordt steeds meer gegrepen naar andere middelen als
slecht zichtbare schrikdraden boven hindernissen en het toepassen van prikkels (i.c.
het egelvel) op de hindernisboom.

Het is wel merkwaardig dat, om dit te verdedigen, de autoriteit van een brigadier
nodig is. Zijn motief, dat men het gebruik van de egelvellen als een „self-imposed-
once-for-all-sharp-warning" moet beschou%ven stelt veel te hoge eisen aan het geheu-
gen van een paard. Daarenboven zal men telkens opnieuw, als men hoger wil komen,
weer naar het egelvel moeten grijpen. De brigadier heeft de minder gelukkige
greep om, blijkbaar als voorbeeld van hoe het moet, een aan de longe gesprongen
paard te doen afbeelden, waarbij voor op het zadel zich twee grote zakken bevinden,
waarschijnlijk met dood gewicht, op zichzelf ook een minder sympathiek systeem.
Met dit soort artikelen wordt de paardensport geen goed gedaan.
De werking van een boom met prikkels is niet te vergelijken met het gebruik van
sporen. Daarenboven is het gebruiken van egelvel ongewenst daar egels gewoonlijk

drager zijn van penicilline resistente stafylokokken, welke resistentie ontstaat door
een symbiose met huidschimmels op de egel. Tenslotte is reeds alleen met het oog
op natuurbescherming het gebruik van egelhuiden voor dit doel als etisch onverant-
woord aan te merken).

Stabler, R. M. and K i t z m i 1 1 e r, N. J.: Emtryl in the treatment of trichomo-
niasis in pigeons en hawks, ƒ. North Am. Falconers Ass., 7, 47, (1967).
Trichomonas gallinae kan ,,het geel" bij duiven en „frons" (E., frounce; D.,
Diphtheroid en F., chancre) bij roofvogels veroorzaken.

Enheptin, (2-amino-5-nitrohiazol) bleek effectief hiertegen en veilig bij duiven en
roofvogels. (H. A. M. Verhey en referent toonden in een niet-gepubliceerd
proefje in 1959 aan dat continue toediening door het drinkwater een a-pathogene
stam in de keel van duiven beter elimineerde dan dagelijks penselen.)
Emtryl, (l,2-dimethyl-5-nitro-imidazol) is zeer effectief, ook in chronische gevallen
bij duiven. (Devos, et al. 1965; McLaughlin, 1966,) Auteurs beproefden het
bij duiven tegen een apathogene stam en tegen de zéér virulente Jones\' Barn (J.B.)
stam bij duiven en tegen de J.B. stam bij roofvogels.

1. Tien klinisch gezonde postduiven met positieve keeluitstrijkjes (kennelijk apatho-
gene Tr. gallinae) en een lichaamsgewicht van 400 gram kregen 1 tablet a 125
mg dimetridazol (Emtryl). Na 24 uur waren de keeluitstrijkjes negatief, die van
5 onbehandelde positieve controles bleven positief.

2. Tien niet immune postduiven met Trichomonasvrije keeluitstrijjes (lich.gew. 335
gram) werden geïnfecteerd met de J.B. stam. Tegelijkertijd werd 1 tabletje Em-
tryl toegediend. De keeluitstrijkjes waren 24 uur later alle negatief, de duiven
bleven gezond.

Negen gelijke duiven kregen wel de Trichomonaden en niet het tabletje: tussen
de 6e en de 14e dag na infectie stierven ze alle (typisch sectiebeeld van keel
en lever).

Twee geïnfecteerde niet-behandelde dieren hadden na 24 uur zwermen Tricho-
monaden in het keeluitstrijkje en waren doodziek. Ze kregen een tabletje en het
uitstrijkje was 24 uur daarna negatief. De duiven knapten blijvend op.
Twee andere geïnfecteerde niet behandelde duiven werden pas 4 dagen na infectie
behandeld. Ze waren toen doodziek en hadden uitgebreide kaasachtige laesies in
de mondkeelholte. Na 24 uur was het keeluitstrijksel negatief, de laesies waren
verdwenen. De duiven genazen.

Na de behandeling werd wel braken waargenomen. Een geïnfecteerde duif die
2/3 tabletje uitbraakte genas toch.

3. Negen torenvalken werden uitgehorst (Trichomonas negatief) en besmet met de
J.B.-stam. Acht ervan hadden na 8 dagen laesies in de bek, sommigen konden
niet azen. Zeven (lich.gew. 92 gram) kregen \'/i tablet. Dit gaf intoxicatie: bra-
ken, sommigen konden nauwelijks staan. (In vergelijking met de duiven is de
dosis ook te hoog, ref.) Ondanks het braken waren ze na 24 uur genezen, (nega-
tieve keeluitstrijkjes). De laesies genazen geleidelijk. De vogels werden geringd
en vrijgelaten.

Twee onbehandelde torenvalken stierven 16 en 23 dagen na infectie. Met mate-
riaal uit de keel van deze valkjes werd een bouilloncultuur gemaakt. Een hiermee
besmette, Trichomonasvrije, niet immune duif stierf 7 dagen na infectie.

4. Een Marsh hawk (Circus cyaneus) van 545 gram met een Tricbomonas-negatief
keeluitstrijkje werd met speeksel van deze torenvalken besmet.

Na 9 dagen waren keel en mond zo aangetast dat ze niet meer aasde. Een keel-
uitstrijk was zwaar positief. Ze at 2 dagen niet en viel 68 gram af. Toediening
van 1 tablet Emtryl in de krop gaf 24 uur later een negatief keeluitstrijkje en
begin van genezing trad in. Het uitgebraakte tabletje was slechts half verteerd.
Een afbeelding in bet artikel toont 4 diepe kraters 2 dagen na behandeling. Deze

waren na 2 weken volledig dichtgegranuleerd. Het lichaamsgewicht was toen
548 gram.

5. Een prairie-valk werd veel met duiven gevoerd en was hierdoor wellicht inmiuun
tegen Tr. gallinae. Infectie met de virulente stam gaf wel een positief keeluit-
strijkje maar geen laesies. Zonder behandeling werd het uitstrijkje negatief.
De toxiciteit werd getest door de vogel 1 tablet Emtryl te geven en direct daarna
te azen. De hele krop werd uitgebraakt; hierin werd niets van het tabletje terug-
gevonden. Geen ander effect dan een voorbijgaande nausea werd gezien.
In de proefjes kregen de geïnfecteerde vogels per os met een pipet 5-10.000 tricho-
monaden. Alle tabletten bevatten 125 mg dimetridazol en werden in een stukje vlees
of met een pincet via de keel in de krop gebracht. Uitgebraakte tabletten fwerden
gewogen om de geresorbeerde dosis te schatten.

Alle behandelde vogels werden na 24 uur onderzocht (keeluitstrijkje). Dit werd 2
weken volgehouden. Door de auteurs voorgestelde doses zijn voor torenvalk en smel-
leken 1/4 tablet, voor prairievalk, havik en slechtvalk 1 tablet en voor geervalken
anderhalf.

(Bij deze laatste soort wordt een volkomen identiek beeld van frons trouwens steeds,
althans bij uit IJsland afkomstige exemplaren, veroorzaakt door Capillaria sp. Ref.)

1 oma, R. et A n d r a 1, L.: La Rage Vulpine en France. Les Cahiers Méd. Vét.,
39, 99, (1970).

In een speciaal nummer met een extra fraaie uitvoering en talrijke kaarten en
grafieken in kleuren geeft bovengenoemd tijdschrift een overzicht van de stand van
de rabiës, weliswaar speciaal in Frankrijk maar ook in geheel West-Europa.
In Frankrijk is de hondsdolheid in maart 1968 begonnen en het verloop ondanks de
maatregelen, is zodanig als — gezien de verspreiding in Europa — was te ver-
wachten. De ziekte wordt voornamelijk aangetroffen bij vossen, runderen en verder
frequent bij vleesetende huisdieren. De voortschrijding bedraagt 30 tot 60 km per
jaar van noord-oostelijke in zuid-westelijke richting. Verspreide uitbraken tijdens de
paartijd der vossen in het voorjaar en regelmatige verspreiding in de zomer, na het
spenen der jongen. Ook het patroon der rundveehouderij speelt een rol.
Men dient onderscheid te maken tussen het aantal geconstateerde gevallen en de
snelheid van verspreiding. Het verdelgen van vossen vermindert het aantal gevallen,
maar is niet in staat het opdringen der ziekte in de huidige omstandigheden tegen
te houden, (bevordert migratie van vossen. Ref.).

Rabies in Europa is een internationaal probleem. Belangstellenden wordt aangeraden
de publikatie in het oorspronkelijke te lezen en tevens de korte mededeling in de-
zelfde aflevering van Toma en Gamet over een geval van razende hondsdolheid,
door een (onvoldoende?) geënte hond in Algerië opgelopen.

A tan as ia, P., G u i 11 o n, J. G. et V a 1 1 é e, A.: Gontribution a 1\'étude de
b. rage experimentale du renard. Ann. Inst. Pasteur, 119, 260, (1970).
A t a n a s i a c.s. besmetten 11 vossen met rabiës, waarvan 7 stierven. De incubatie-
tijd varieerde van 12 tot 20 dagen bij volwassen dieren en van 10 tot 105 dagen
bij jongen.

De klinische fase was kort; 1 ä 4 dagen, in een enkel geval bij een jonge vos 9 dagen.
In geen enkel geval is totale paralyse gezien, wel zijn verscheidene dieren \'s nachts
gestorven, zodat verlamming tijdens de laatste levensuren niet is uitgesloten. Hoewel
vanaf de 10e dag speeksel bij jonge muizen werd ingespoten, gelukte het niet bij
het leven daarin virus aan te tonen, wel postmortaal.

Eiicephalitisverschijnselen waren inconstant, daarentegen werden Negrische
lichaampjes steeds aangetoond, het laatste in tegenstelling met spontane gevallen
waar ze vaak zeldzaam zijn (waarschijnlijk doordat dit vaak vroeg afgemaakte
dieren betreft,)

Na de dood kon het virus worden aangetoond in het speeksel, de speekselklieren,
de cornea, de bijnieren, de hersenen en de bulbus.

Robin, R. H., Sullivan, L., Summers, R., Gregg, M. B. and S i k e s,
R. K.: A case of human rabiës in Kansas; epidemiologie Clinical and Laboratory
Considerations. J. Inf. Dis., 122, 318, (1970).

Een 14-jarige jongen, woonachtig in een kleine plaats in Kansas, kreeg aanvankelijk
verschijnselen van lusteloosheid, braakneiging en koorts, weldra gepaard gaande met
verlies van spraakvermogen, en progressieve parese van de rechter hand en arm.
Geleidelijk aan werd de patiënt volledig verlamd, en ontwikkelde zich diep coma
en kon hij alleen door kunstmatige beademing in het leven worden gehouden. Kort
voordat hij op de 64e dag van zijn ziekte stierf door een haperen van het beade-
mingsapparaat, was in verband met ernstige speekselvloed de diagnose rabiës sero-
logisch gesteld en bij sectie bevestigd.

In het 180 gezinnen tellende „Elk City" dat in een bosrijke omgeving gelegen is,
bevonden zich koppels zwervende straathonden, die de jongen bij het kranten rond-
brengen lastig vielen. In de laatste 3 maanden vóór zijn ziek worden was hij blijkbaar
wel 10 maal door deze honden gebeten, waaraan geen aandacht was besteed. Het
bleek, dat in het afgelopen jaar 5 honden en 3 katten onder verdachte omstandig-
heden waren gestorven en niet in het laboratorium onderzocht, terwijl kort na het
beschreven ziektegeval een positieve skunk werd gevangen.

De schrijvers geven een uitvoerige technische discussie betreffende de tegenwoordig
ter beschikking staande laboratoriummethoden.

Schrijvers wijzen op het lange in leven blijven door de beademing, die nog niet eerder
bij rabiëspatiënten is toegepast, en zien hierin mogelijkheden om sommige rabiës-
patiënten te doen genezen.

PENETRATIE VAN STREPTOMYCINE IN HUMOR AQUAEUS EN LIQUOR
CEREBROSPINALIS BIJ PAARDEN.

H o 11 m t n, L, H a n n a k. Jar. und Z a k o p a 1, J.: Penetration des Streptomycins
in den Humor aquaeus und liquor cerebrospinalis bei Pferden nach intramuskulärer
Applikation. Zbl. Vet. med., 17 A., 378, (1970).

Na intramusculaire injectie van 10 mg streptomycine per kg lichaamsgewicht werd
de ma.\\imale concentratie bij het paard in het bloedserum in één uur bereikt. Na 12
uur zijn de concentraties nog toereikend om de groei van kiemen van middelmatige
gevoeligheid te onderdrukken, na 24 uur alleen nog werkzaam op zeer gevoelige
bacteriën.

In de humor aquaeus drong de streptomycine snel in. Maximale waarde na 6 uur,
met betrekkelijk hoge therapeutische concentratie; evenzo in de liquor, maar daar is de
concentratie iets geringer. Bij lokale processen blijkt de permeabiliteit verhoogd, wat
de therapeutische werking ten goede komt.

EFFECT VAN VITAMINE Ds OP RUNDEREN I.V.M. DE MG-BLOEDSPIEGEL.
Meyer, H., P o h 1 e r, Z. J., de Barros, S. and K r e b b e r, R.: Einflusz der
Magnesium Versorgung auf die Tenazität von Vitamine Ds beim Rund. Dtsch. tier-
ärztl. Wschr., 77, 495, (1970).

Het effect van vitamine Da op runderen met verschillende bloedspiegels Mg wordt
beschreven.

De dieren werden eerst door een magnesiumarm dieet (220 mg Mg/kg voedsel,
voederopname 1 kg per 100 kg lichaamsgewicht per dag) tot hypomagnesemie ge-
bracht. Daarna werden door het geven van verschillende hoeveelheden MgO groepen
dieren met verschillende Mg gehaltes in het bloed verkregen (resp. 1, 2 en 2,5 ä 3
mg %). Aan deze dieren werd 4 tot 6 miljoen I.E. vit. Ds per 100 kg lichaams-
gewicht toegediend. Het klinische beeld en het verloop van het Mg en Ca gehalte
van het bloed werd vervolgd. Dertig dagen na de vitamine Ds injectie werden de
dieren geslacht en de pathologische veranderingen nagegaan.

In alle groepen dieren werd verkalking van het bloedvatstelsel gevonden, die in het
algemeen ernstiger leek naarmate de Mg spiegel lager was, alhoewel de opgegeven
getallen veel variatie vertonen.

De schrijvers komen tot de conclusie dat het profylactische gebruik van vitamine Da
tegen hypomagnesemie gecontraindiceerd is. (Zie ook O. L. B e i b o e r. Thesis,
Utrecht, (1964), Ref.).

TERUGTRANSPLANTATIE VAN VERMOEDELIJK DOOR RUNDERLEUCO-
SE BIJ MUIZEN GEÏNDUCEERDE TUMOR OP HET RUND.

W e i n h O 1 d, E.; Versuch der Rückübertragung eines vermutlich durch Rinderleu-
kose Material bei der NMRI Mans induzierte Tumors auf das Rind. Zbl. Vet. med.,
Reihe B, 17, 855, (1970).

Door vroegere onderzoekingen bleek het mogelijk om bij muizen met levenswarm
leucose-materiaal van het rund, na enige blinde passages, op de injectieplaats
tumoren te veroorzaken met hetzelfde histologische beeld als dat van het uitgangs-
materiaal.

Vanuit een aldus ontstane muizentumor werden, om genoeg materiaal te verkrijgen,
tumoren opgewekt (2,5 week na injectie) bij babymuizen. Nadat genoeg tumor-
materiaal verkregen was werden tumorcellen deels afkomstig van diepgevroren,
deels van vers materiaal (muizentumoren) intraveneus en subcutaan bij 2 pas-
geboren kalveren ingespoten. Deze kalveren waren afkomstig uit leucose-vrije
bedrijven.

Het lymfocytengehalte van het eerste kalf toonde na 2 jaren wisselende afwijkingen,
steeg in het 6e jaar plots snel (138.000/mm®), waarna het dier spoedig stierf aan
lymfatische leucose.

Het tweede kalf had na ongeveer 4 maanden een korte periode met een hoog lymfo-
cytengehalte gehad en na het tweede jaar veranderde het bloedbeeld van normaal
via verdacht tot positief. Dit dier stierf op 8-jarige leeftijd zonder voorgaande
ziekteverschijnselen aan een leverruptuur. Bij sectie werden leucotisclie veranderin-
gen in vele organen gevonden.

Het bleek dat de mitosefrequerUie van de witte bloedcellen en de lymfocytenabsorptie
in leukocytencultuur bij beide kalveren geleken op die van runderen met spontane
leucose en duidelijk verschillend waren vary die van normale runderen.
Uitgebreid wordt gediscussieerd over de betekenis van de bevindingen waarbij de
vraag centraal staat of er echte terugtransplantatie van runderleucose heeft plaats-
gevonden, of dat mogelijk door een agens uit het oorspronkelijke leucosemateriaal
van het rund bij de muizen een muizenleucosevirus geactiveerd is dat op zijn beurt
weer leucose bij de kalveren veroorzaakt heeft.

R O s s , J. G., P u r c e 1 1, D. A. and T o d d, J. R.: Investigations of Trichostrongylus
axei infections in calves; observations using abomasai and intestinal cannulae. Br.
vet. ]., 126, 149, (1970).

T. axei veroorzaakt zowel bij schapen als runderen een ernstige lebmaagontsteking,
gepaard gaande met een stijging van de pH in de lebmaag. Uit dit onderzoek is
gebleken dat er eveneens een stijging in de concentratie natrium-ionen en een daling
in de kalium- en chloor-ionen concentraties optreedt.

Dezelfde veranderingen werden in de inhoud van duodenum, ileum en coecum
waargenomen.

Ten gevolge van de stijging van de pH in de lebmaag wordt de fysiologie van dit
orgaan verstoord. Indien de lebmaag-in boud in het duodenum komt, treedt een
verandering van de inhoud van duodenum en het overige deel van de darm op, die
vermoedelijk tot de voor deze ziekte typische diarree aanleiding geeft.
Het gevolg van de lebmaagontsteking en dediarree is een toegenomen verlies van
water, natrium en chloor, gepaard gaande met een verlies van albumine via het
darmkanaal. Hierdoor is het dier niet in staat om de normale osmotische druk en het
zuur-base evenwicht te handhaven.

R o s e b y, F. B., B o r a y, J. C.: The anthelmintic efficacy against Fasciola hepa-
tica and the toxicity of B.\\Y 4059 in Sheep. Austr. vet. /., 46, 308, (1970).
Het leverbotmiddel Bay 4059 (2-acetoxy-3-broom-5-chloor-N-(4\'-broomphenyl)-
thionobenzamide) van de firma Bayer werd getest als een 5% suspensie in water.
Schapen, kunstmatig besmet met 200 levende metacercariën van F. hepatica, werden
verdeeld in groepen van vijf dieren. Zes weken na de infectie weiden vijf groepen
behandeld met resp. 4,7; 7,1; 10,7; 16,0 en 24,0 mg/kg Bay 4059 door intraruminale
injectie. Een zesde groep kreeg 16,0 mg/kg oraal na toediening van 10 ml 5%
koperoplossing ter opwekking van de slokdarmsleufreflex.

Zes andere groepen werden 12 weken na de infectie behandeld met resp. 2,3; 3,5;
5,3; 8,0 en 12,0 mg/kg intraruminaal en 8,0 mg/kg oraal.

De dieren werden op 14 weken na de infectie geslacht en de botten in de lever
werden geteld. Vergeleken met de niet behandelde controlegroepen werd in alle
behandelde groepen meer dan 90% reductie van het aantal botten gezien. Bij
dezelfde dosis (8,0 en 16,0 mg/kg) was er geen verschil tussen de intraruminaal en
de oraal behandelde groepen.

Ter bepaling van de maximum getolereerde dosis werden 40 schapen besmet met
1000 metacercariën elk, waarvan op 8 weken na de infectie groepen van 5 dieren
intraruminaal werden behandeld met afnemende doses van 75, 60, 48 en 36 mg/kg
en een groep van 20 dieren met 27 mg/kg. In de groep, behandeld met 27 mg/kg
trad geen enkel toxisch verschijnsel op.

De hieruit berekende veiligheidsindex (maximum getolereerde dosis, gedeeld door de
dosis met minstens 90% effect) bedraagt 5,7 en 11,7, resp. voor onvolwassen en
volwassen leverbotten. Dit is hoger dan de veiligbeidsindex van andere leverbot-
middelen.

Den nis, R. A., O\'H a r a, P. J., Young, M. F. and D o r r i s, K. D.: Neonatal
immunohemolytic anaemia and icterus in calves. /. Am. vet. med. Assoc., 156,
1861, (1970).

In bepaalde veebeslagen stierf 15 ä 24% van de pasgeboren kalveren onder ver-
schijnselen van anemie en icterus en soms ook peracuut met dyspnoe en longoedeem.
De moeders van deze kalveren waren geënt met een anaplasmavaccin, dat runder-
bloed bevatte.

Het bleek dat de sera van de moederdieren van de aangetaste kalveren, de erytro-
cyten van de stier agglutineerden en lyseerden en ook van de kalveren, blijkbaar ten-
gevolge van de enting.

W ij m a n, M, Donovan, E. F. and Rudy, R. L.: Surgical correction of cicatri-
cical ectropion in the Dog. Southwestern Vet., 23, 229, (1970).

Ectropion cicatricium (ectropion ten gevolge van littekenretractie) kan ontstaan na
chirurgisch trauma, kneuzingen, verscheuringen en thermische- of chemische be-
schadigingen. Een goede diagnose is belangrijk, daar congenitaal ectropion een
andere chirurgische benadering vraagt.

Het principe van de operatie bij ectropion berust op het losmaken van de huid van
het litteken, waardoor het ooglid weer de normale stand kan gaan innemen. Meestal
zijn de littekens lineair van vorm en lopen evenwijdig aan de ooglidrand.
Er wordt een V-vormige snede door de huid gemaakt, zodanig dat de basis van de V
het gehele litteken omvat. De ventrale lengte van de V wordt bepaald naar de ernst
van het ectropion. De huid langs de wondranden moet worden losgeprepareerd, om
het ooglid de gelegenheid te geven naar dorsaal uit te wijken, en om later niet te
veel spanning op de hechtingen te krijgen. De eerste hechtingen worden in de apex
van de V gezet, waarbij de benen van de V naar elkaar worden toegebracht. De
tussenliggende driehoekige huidflap wordt naar dorsaal verschoven, waardoor het
ectropion wordt opgeheven, en in het resterende gedeelte van de V-vormige snede
gehecht. Hierdoor neemt de oorspronkelijke V-vormige snede gehecht een Y-vorm
aan.

Wij hebben reeds eerder (Tijdschr. Diergeneesk., 95, 651, (1970)) een boekje van
de heer Von Fuchs besproken en op het sympathieke karakter van zijn schrifturen
gewezen. Het is begrijpelijk, dat nu ook van het boekje „Wege zum eigenen Pferd"
een Nederlandse uitgave is verschenen, dit keer bewerkt door Wouter Slob. Bij een
schrijver als Von Fuchs, die typisch persoonlijke inzichten heeft, en alles in „ik-
persoon" schrijft, zal bewerken niet meevallen. Waarschijnlijk betreft het hier dan
ook alleen toevoegingen voor Nederland, b.v. over de warmbloedstamboeken, dc
hooiprijzen dit jaar (wel wat optimistisch. Ref.).

Deze persoonlijke benadering van de materie maakt het boekje wel eens wat moeilijk
voor pas beginnende ruiters, voor wien het eigenlijk bedoeld schijnt en dat kan hier
soms wel eens verwarrend werken. Wij kunnen nauwelijks verwachten dat b.v. de
heer Slob als bewerker (wat dus meer is dan vertaler) het eens kan zijn met alles
over de instructie (pag. 10—13); vooral daar op de vaste buitenomslag vermeld is
als ondertitel „paardrijden behoeft niet onbetaalbaar duur te zijn." De eis dat een
instructeur maar één leerling tegelijk les kan geven, is indien dit professioneel moet
gebeuren, voor de meeste mensen onbetaalbaar duur en zelfs de door de heer Von
Fuchs als onjuist beschouwde situatie, dat een vakman 2 leerlingen beginles geeft
en zelf daarbij een pensionpaard afrijdt, is economisch niet haalbaar bij gewone
tarieven. Hier wordt een volkomen misplaatst wantrouwen gekweekt tegen de
normale gang van zaken bij onze rijscholen. Wat niet wegneemt dat in het algemeen
de gedachtengang van de schrijver zeer juist is, en zijn belezenheid (zie literatuur-
lijst in boekje „Omgang met paarden") zeer te prijzen. Zowel instructeurs als leer-
lingen wil hij aan de boeken zetten; in wezen zeer terecht.

Het is goed te lezen, ook voor de heer Slob, die blijkbaar hier wel eens aan twijfelt,
hoe belangrijk de kleinere wedstrijden, hier concoursen hippiques genoemd, zijn
voor de praktische opleiding van de ruiter (pag. 25). Na hiervoor mede ondertekend
te hebben, mag hij nooit meer van „wedstrijdmaniakken" spreken.
De voorkeur van Von Fuchs voor Engels volbloed kenden wij reeds uit zijn vorige
boekje. Dat hij deze paarden bij boeren wil uitbesteden gaat misschien in Duitsland
beter dan hier. De bewerker had in Nederland moeten waarschuwen voor draad,
te lage heiningen en diepe sloten, waarin de paarden kunnen verdrinken. In zijn
vorig boekje heeft Von Fuchs verteld, hoe zijn eigen volbloedhengst door onnaden-
kendheid van anderen is verongelukt.

Wij weten niet of de heer Slob ook invloed gehad heeft op de keuze van de bij-
gevoegde, meestal Nederlandse, foto\'s van mej. Slagter van wien het boekje 8 pagina\'s
foto\'s en tekeningen bevat; betwijfelen dat zelfs ten sterkste als wij de allerongeluk-
kigste pose van het landelijke dressuurpaard Charming Lady (naast pag. 17) bekijken.
Hiervoor zou La Guérinière, die schreef (pag. 15): „De praktijk is niets anders dan
in werkelijkheid omgezette theorie" zich met recht in zijn graf hebben omgedraaid.
N.B. waar hebben de heren Von Fuchs en Slob het geboortejaartal van La Guéri-
nière gevonden (1688?), dat als onbekend geldt.

Met deze opmerkingen zij niet gezegd, dat wij het boekje niet met veel genoegen
zouden gelezen hebben; in tegendeel wij lazen het aan één stuk door uit, en
adviseren aan paardenliefhebbers hetzelfde te doen. De voortreffelijke vertaling van
de heer Slob mag hier nog wel eens in het bijzonder genoemd worden.

Van de 14 hoofdstukken zijn voor dierenartsen twee speciaal van belang, n.l. die,
welke als titel hebben: „Veevoeding, Veeteelt en Veefokkerij" en ,,Diergeneeskunde",
resp. 20 en 16 bladzijden omvattende.

Evenmin als dat in de voorgaande verslagen het geval was, wordt ook deze keer het
onderzoek van de Faculteit der Diergeneeskunde genoemd, behalve dan voor zover
de instituten participeren in onderzoek van Conraiissies of Werkgroepen die apart
worden vermeld. Dit doet des te bevreemdender aan, omdat het aan de verschillende
afdelingen van de Landbouwhogeschool verrichte onderzoek wèl wordt vermeld.
In het hoofdstuk „Diergeneeskunde" wordt naast het onder auspiciën van enkele
werkgroepen verrichte onderzoek (Steriliteitsonderzoek, Mycobacteriële infecties,
Leucose, Leverbot, e.a.) alleen melding gemaakt van wat er aan onderwerpen aan de
orde waren bij de beide afdelingen van het Centraal Diergeneeskundig Instituut.
In het hoofdstuk „Veevoeding, Veeteelt, Veefokkerij" (een wat vreemde titel: vee-
voeding, veehouderij en veefokkerij was m.i. juister geweest) treffen we een opsom-
ming aan van de onderzoekwerkzaamheden van het Instituut voor Veevoedings-
onderzoek te Hoorn, het Instituut voor Moderne Veevoeding „De Schothorst", het
Instituut voor Biologisch en Scheikundig Onderzoek van Landbouwgewassen, voor
zover daarbij het dier is betrokken, het Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek
„Schoonoord", de Afdelingen Veeteelt, Dierfysiologie en Pluimveeteelt van de Land-
bouwhogeschool en het Instituut voor de Pluimveeteelt „Spelderholt".
Het zou te vervoeren om op de genoemde onderwerpen afzonderlijk in te gaan. Wel
valt het op, dat behalve de Faculteit der Diergeneeskunde meer instanties niet zijn
genoemd, zoals bijvoorbeeld de Stichting Bloedgroepenonderzoek. Men moet dit
jaarverslag dan ook niet als volledig beschouwen, maar als men wil weten „waar
cn wat" doet, dan kan het zijn dat dit verslag nadere aanwijzingen kan geven,
al is het inmiddels 1971 geworden, zodat het kan betekenen dat men inmiddels moet
spreken van ,,waar men wat" heeft gedaan.

Devriese, L., Devos, A., van Assche, E., van Brempt, A.: Salmonellae
in slachtkuikens en kontaminatie van pluimveeslachterijen.

Pensaert, M., Devos, A.: Kanariepokken (snapziekte); overzicht der ziekte en
immunisatieproeven met verzwakt virus.

T O r r e e 1 e, G., L a m p o, Ph.: Over gelijktijdige selektie voor meerdere kenmerken
met behulp van een selektie-index.

Dekeyser, J., F 1 o r e n t, Doeltreffendheidskontrole van Brucella abortus
45,/20 entstoffen op twee verschillende caviarassen.

de Wilde, R., Vanschoubroek, F.: Vergelijking van het voeder van de
Belgische varkensselectiemesterijen in twee verschillende bedrijfsomstandigheden.

D e V 1 O O, St.: De status van de dierenarts, meer speciaal van de practicus in de
zich industrialiserende maatschappij.

H u y s m a n, A.: Status van de dierenarts in de industrialiserende dierlijke produktie.

D e k e t e 1 e, A.: Status van de dierenarts in de evoluerende agrarische sector.

Hendrickx, W.: Benadering van de diesgeneeskundige problemen op de grotere
produktie-eenheden, meer bepaald op de grote varkensbedrijven.

D e m O O r, A., van den H e n d e, C., D e s m e t, P., V e r s c h o o t e n, P.:
Invloed van de ligging op het zuur-base evenwicht en de arteriële oxygenatie tij-
dens een chirurgische Halothane anesthesie bij het paard.

Debackere, M.: Studies over de concentraties aan sulfamide in het bloed en plas-
ma van runderen na toediening van sulfamezathine in een vertraagde resorptie-
vorm.

D e f O O r t, M., D e s 1 o o v e r e, J., van Mol, C., V e r d o n c k, M.: Chronische
distomatose; afwijkingen in het bloedbeeld, coprologische diagnose en behandeling.

Spincemaille, J., Vandeplassche, M., B o u t e r s, R.: Optreden en be-
handeling van torsio uteri bij de merrie.

Peeter s, G., Reynaert, H., Verbek e, R., Houvenaghel, A.: Invloed
van kinines en kallikreïnes op de melkklier bij herkauwers.

Ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het diergeneeskundig onderwijs in
Nederland heeft de Faculteit besloten in de periode van 6 tot en met 11 december
dit heugelijke feit te herdenken door het organiseren van verschillende aktivi-
teiten. Hierbij zal aan wetenschappelijke, feestelijke en sportieve aspecten aandacht
worden besteed.

De Facuteit heeft in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde een voorlopig programma samengesteld voor alle mede-
werkers van de Facuteit, dierenartsen en studenten.
Maandag, 6 december: morgen: training 8-kamp.

opening tentoonstelling,
aanbieding gedenkboek,
avond: 8-kamp in Veemarkthal (4 teams van de kli-
nieken, 2 teams van de Biltstraat en 2 teams van
de D.S.K.).

middag: tafeltennis, voleybal.
open huis.
avond: klaverjassen, dammen, dropping,
open huis.

middag: officiële herdenking in de Domkerk, uitreiking
eredoctoraten, receptie,
avond; diner of lopend buffet, concert,
morgen: congres, zaalvoetbal,
middag: congres, zaalvoetbal,
avond: schouwburgvoorstelling.

voor Diergeneeskunde.
Het ligt in de bedoeling in deze rubriek regelmatig mededelingen te doen met
betrekking tot de herdenking van het 150-jarig bestaan van het Diergeneeskundig
Onderwijs in Nederland.

Op de laatste Algemene Vergadering van de K.N.M.v.D. werd door Prof. Wagenaar
het voorstel gedaan een vereniging van Paardenpractici op te richten in analogie van
dc American Association of Equine Practitioners.

De eerste bijeenkomst zal gehouden worden op vrijdag, 16 april a.s. om 13.30 uur

13.30 uur ontvangst op de Kliniek voor Inwendige Ziekten
14.00 ,, openingswoord Prof. Wagenaar

14.50 „ Drs. Van Leeuwen: Veulenoestrus bij de merrie benutten, ja of nee
15.15 „ discussie
15.30 „ thee

Doelstelling en vaststelling van het programma.
Gedacht wordt aan postuniversitaire trainingsprogramma\'s, uitwisseling van ervarin-
gen, lezingen, excursies en het bevorderen van internationale contacten met soort-
gelijke verenigingen in het buitenland.

Degenen die zich alsnog willen opgeven worden verzocht dit te melden aan de
initiatief commissie.

Minister Ir. P. J. Lardinois heeft nooit verheeld, dat de explosieve uitbreiding
van de varkenshouderij in de laatste jaren hem wel enige zorgen geeft. De aanvoer-
piek van varkens (vlees) blijkt dikwijls met die in de invoerlanden samen te vallen.
Dan kan het niet anders, of de opbrengstprijzen komen onder min of meer sterke
druk te staan.

De minister van landbouw en visserij vermeldde in zijn openingstoespraak voor de
C.L.O.-studiedagen in het Jaarbeurscongrescentrum, op 17 februari j.l. te Utrecht
gehouden, dat daags tevoren door de Raad van Landbouwministers te Brussel o.m.
werd besloten, in de komende vier maanden extra afzetmogelijkheden voor varkens-
vlees vooral in Oost-Europa te creëren. Hij hoopt, dat de handel thans gebruik van
afzetmogelijkheden op niet-traditionele markten gaat maken, temeer nu vanaf 22
februari a.s. de Franse importsubsidies op varkensvlees uit de andere lidstaten, ter
hoogte van nog altijd een 7 a 8 cent per kg vlees, worden afgeschaft.
Nu wij voor het moment staan dat een bijzonder moeilijke periode voor de legpluim-
veehouderij wordt afgesloten (de bewindsman is er gerust op, dat de grenzen van
de lidstaten voor het Nederlandse el op 22 februari zullen opengaan) achtte hij
een lofwoord op zijn plaats voor de pluimvee-organisaties, die het hoofd koel hebben
gehouden en de aanbevolen bestrijdingsmaatregelen hebben doen opvolgen. Ove-
rigens heeft de pseudo-vogelpest-episode nog eens duidelijk bewezen, hoe afhankelijk
onze afzet van de importmogelijkheden binnen of buiten de E.E.G. is.
Als groot exporteur kunnen wij ons eenvoudig niet permitteren, de aandacht voor
de dierziektebestrijding enigszins te laten verslappen. Hij verwees daarbij naar de
nieuwe problemen, die de enorme groei van de Nederlandse veehouderij heeft op-
geroepen, niet alleen op het gebied van planologie en milieuhygiëne, maar ook wat
de toenemende eisen op veterinair gebied aangaat. De tijd is gekomen, deze pro-
blemen in de eerstkomende jaren met nog meer kracht ter hand te vatten. Niet
uitgesloten is, dat op verschillend gebied, wellicht ook op veterinair terrein, aan-
vullende wetgeving nodig zal blijken. Er zal niet aan kunnen worden ontkomen,
dat met name voor de grote veredelingsbedrijven, met hun tienduizenden dieren,
op langere termijn nog meer veterinaire extra-zekerheden dan tot dusver zullen
worden gevraagd.

Geen toeleveringsindustrie zal ooit zo\'n grote invloed op een produktie hebben
gehad, als de mengvoederindustrie op de naoorlogse Nederlandse veehouderij.
In geen enkel ander land, zeker niet in Europa, neemt het mengvoeder een relatief
zo grote plaats in.

In 1967 exporteerden wij iets meer dan ƒ 2,9 miljard aan veehouderij produkten.

Deze export steeg in drie jaar tijds met rond 70% tot ruim ƒ 5 miljard. Een zo-
danige expansie mag wellicht ongekend in de geschiedenis van de gehele Neder-
landse landbouw worden genoemd. Het gevecht om de afzet — openen van nieuwe
markten, met minder belemmeringen — heeft in de afgelopen jaren ongekend
succes gehad. Voorzichtig kan worden gesteld, dat Nederland de grootste exporteur
van veehouderijprodukten in de wereld is.

Een en ander wijst duidelijk op goed gebruik van de voorsprong van de Nederlandse
veehouderij. Voorsprong kan echter op den duur bij wijze van spreken alleen maar
worden verloren. Dit bewijst de eiersector, die absoluut terrein aan de Vlamingen
heeft moeten afstaan en nog wel ondanks het feit, dat hun externe posities, als
afhankelijkheid van veevoerimport, vrijwel gelijk als de Nederlandse zijn. De
bewindsman kwam dan ook tot de conclusie, dat onze veehouderij op langer termijn
gezien, een periode van zekere consolidatie van verworven groei zou kunnen ingaan.
Dit zou hem althans niet verbazen en misschien zou het zelfs beter zijn, zo kan
men filosoferen.

Levering van mengvoeders is een vertrouwenszaak tussen producent en klant.
Controle op de samenstelling van mengvoeders van coöperatieve bedrijven is in het
verleden door de Centrale Landbouw Organisaties (C.L.O.\'s) georganiseerd. Het
is echter niet bij een eenvoudige controle gebleven op basis van minimum-
kwaliteitseisen. Bewust is steeds naar betere samenstelling en betere normstelling
gestreefd. De Schothorst is uitgebouwd tot een onderzoekinstelling met een uit-
stekende naam, die tot over de landsgrenzen strekt. Minister Lardinois acht het
principe-besluit dan ook belangrijk, de C.L.O.-controle en De Schothorst in één
stichting onder te brengen. Het aan beide jaarlijks gespendeerde bedrag van on-
geveer ƒ 2 miljoen ligt in de orde van grootte van een stuiver per 100 kg meng-
voeder. Deze kosten van 1 a 1/a pro-mille van de omzet kunnen niet uitzonderlijk
hoog worden genoemd, hetgeen de sterke basis van het instituut accentueert, dat
zich C.L.O.-controle èn proefstation kan noemen.

Gelukkig is de omstandigheid, dat de veredelingsindustrie en de rundveehouderij op
sterke basis gestoeld, omringd zijn met de toewijding van instituten als „De Schot-
horst", zodat er een goede uitgangspositie is voor toekomstige ontwikkeling, juist
ook als markverrruiming nog mogelijk blijkt, alsdus minister Ir. P. J. Lardinois in
zijn slotwoord.

door J. W. C. Coppelmans en C. van Pinxteren
Het melkvee in de Verenigde Staten
Het melken.

Dit gebeurt altijd op een centrale plaats. Men ziet niet, als hier, dat er in de weide
gemolken wordt.

In veel gevallen worden de dieren in op elkaar volgende groepen vastgezet op een
grupstal. Het voordeel hiervan is volgens sommigen dat de dieren een behoorlijke tijd
hebben om het krachtvoer op te nemen. Deze tijd is veel minder wanneer gemolken
wordt in de visgraatmelkstal. Uit proeven die ook hier in Nederland zijn gehouden
blijkt echter dat die tijd wel voldoende is; dit hangt echter af van de korrelgrootte
van het voer. Een hoogproduktieve koe heeft door meer melktijd ook meer tijd om te
eten dan een laagproduktieve. Bij deze visgraatmelkstallen komen de koeien per groep
in een wachtruimte. Op sommige bedrijven is er voor de ingang van de melkstal een
aantal sproeiers geplaatst om het uier schoon te maken.

1 De voorgaande delen van dit verslag treft men op pag. 1150 (afl. 22 / 1970),
pag. 1201 (afl. 23 / 1970), pag. 1279 (afl. 24 / 1970), pag. 230 (afl. 3 / 1971)
en pag. 356 (afl. 5 / 1971).

In Californië, ten zuiden van Los Angeles, vindt men veel grote melkbedrijven en
hiervan is ongeveer 80% in handen van emigranten uit Nederland of hun kinderen.
Deze personen zijn meestal als melker begonnen, een goed betaalde betrekking van
$ 800,— tot $ 900,— per maand. Een pas afgestudeerd dierenarts verdient in Cali-
fornië ongeveer $ 1000,—. Hieruit blijkt dus wel dat melken goed betaald wordt.

Beschrijving van een tweetal bezochte melkveebedrijven
Het eerste is de „cash and carry" van Karei de Jong in Escondido, Californië. Deze
„cash and carry\'s" vindt men daar wel meer en dat wil zeggen dat de melk van
de eigen koeien verwerkt wordt in een fabriekje bij het bedrijf tot een aantal melk-
produkten en dan afgeleverd bij de consument. De Jong had een contract met een
7-tal zelfslijters die bij hem de melk kochten en in de wijk die van de Jong is, de melk
afleverden met een bepaalde winstmarge. Afrekening met De Jong gebeurde dagelijks
al naar het contract.

Het aantal koeien op dit bedrijf bedroeg 600. Deze produceerden ruim 300.000 1
melk met een kostprijs van $ 0,08 per quart = 0,95 liter.

Deze koeien werden in een omheinde ruimte gehouden zonder enige mogelijkheid van
beschutting. Door de grote droogte had men geen last van de mest en liet men die
een tijd liggen, zodat alles kort gelopen werd.

De koeien werden natuurlijk buiten gevoerd met lucerne hooi dat aangekocht werd
voor $ 32.— per ton. De gemiddelde opname per koe bedroeg 10 kg. Daarnaast werd
krachtvoer verstrekt tijdens het melken en wel 11 kg met een kostprijs van $ 64.00
per 1000 kg. Dit krachtvoer werd op het bedrijf zelf gemengd uit de volgende pro-
dukten en verhouding: cocosmeel 2; lijnzaadschroot 2; katoenzaadschroot 2; gerst/
milo 6; pulp 4; mais 4; zemelen 3.

Om te melken werden de koeien vastgezet op een grupstal met 60 staanplaatsen. De
melk ging via leidingen meteen naar de opslagplaats in de verwerkingsafdeling, waar
verschillende produkten als yoghurt, vla, volle en andere melk werden gemaakt. Pro-
dukten die niet werden gemaakt ter plaatse werden bijgekocht, zoals bijvoorbeeld ook
de melk als de omzet groter was dan de eigen melkproduktie. In de koelplaats werden
de bereide produkten opgeslagen voor verkoop aan de slijters of via de winkel.
Zoals reeds vermeld, is de kostprijs voor de melk vanaf koe $ 0,08/quart. Bij levering
melk aan de fabriek ontvang men $ 0,12/quart. Verkoopt men het, zoals op dit be-
drijf, aan de slijter dan ontvang men $ 0,17 of $ 0,18 en de vergoeding voor de ver-
werking dus $ 0,05 of $ 0,06. In de winkel behorende bij het bedrijf, ontving men
$ 0,26/quart. Verder was er nog levering aan scholen voor $ 1,00 per gallon =
4 quarts.

De kalveren werden na de geboorte meteen verkocht voor gemiddeld $ 25,00/kalf.
Het vee nodig voor vervanging, werd gekocht als vaars waarvoor $ 350,- betaald
werd. Op deze manier heeft men niets te maken met de kalver-opfok die beter kan
gebeuren op die bedrijven die grote oppervlakten met weiden hebben.
Green meadows farm te Ovid: de eigenaar van dit bedrijf van 1100 ha met ruim
1300 melkkoeien was voorts bankier, veevoederfabrikant, veefokker, bekend jury-lid
in het zwart-bonte vee en handelaar in fokvee. Hier zijn dus vele kwaliteiten in één
verenigd. Een klein deel van deze dieren was een constant showprodukt in de U.S.A
In totaal waren op het bedrijf 3000 stuks vee aanwezig.

De ruwvoederwinning vond op het eigen bedrijf plaats. Er werd 400 ha mais ver-
bouwd. De rest was weiland. Een groot gedeelte daarvan werd beweid door het
jongvee, de rest deed dienst voor de ruwvoederwinning. Het krachtvoer werd met
aanvulling van een kern op het bedrijf gefabriceerd.

De koeien liepen in groepen van 150 dieren, geselecteerd op leeftijd en lactatie-
stadium bij elkaar. Ze waren gehuisvest in een open loopstal met ligboxen. Naar
buiten was een uitloop waar de koeien ook gevoerd werden en waar de drinkplaats
was.

Het melken geschiedde in 2 melkstallen waarin elk 16 dieren konden staan. De
dieren werden per groep naar de wachtruimte gebracht en de groep in zijn geheel

gaat weer terug. Iedere koe bleef per melking maar 12 minuten in de melkstal. In
tweemaal die tijd moet de koe 8-9 kg krachtvoer opnemen. Naast dit krachtvoer
werd nog 7 kg droge stof uit lucernehooi en maissilage opgenomen. De melk-
levering ging zoals bij bijna ieder melkveebedrijf via een contract van 18.000 kg
per dag, gegarandeerd gedurende het hele jaar. Bij tekort wordt straf opgelegd.
Bij een overschot werd verlaagde prijs voor de meerdere melk betaald. Het hebben
van een contract is noodzakelijk en het kopen daarvan, van iemand anders, een
bepaalde goodwill, dus ontzettend duur.

De arbeidsbezetting op het bedrijf bedroeg 15. Deze werden in de drukkere tijden
bijgestaan door kleinere boeren uit de buurt, b.v. bij bet inkuilen. Het kuilvoer werd
opgeslagen in een 7-tal silo\'s die per stuk 1400 ton konden bevatten. Vanuit deze
silo\'s werd het kuilvoer naar de koeien getransporteerd, hetgeen gedeeltelijk auto-
matisch gebeurde met vijzels.

Voor de opfok van kalveren werd volle melk gebruikt; 3,5 1. per dier per dag, af-
komstig van zieke dieren of van de goedkopere overschot-melk.

Voor de fokkerij werden stieren gebruikt^ die aangekocht werden als jonge stier en
op wachttijd gezet na een aantal dekkingen.

Winstgevende veestapels hebben goede vaarzen nodig voor vervanging of aanvulling.
De basis daarvoor wordt al gelegd bij de selectie (genetisch), het kiezen van de
juiste combinatie stier en koe, maar deze genetische aanleg dient verzorgd te worden
om een goede produktiekoe te verkrijgen. Deze verzorging begint al min of meer als
de koe drachtig is, n.1. een goede voeding van de moeder. Daarna is er zorg vereist
bij het afkalven om tijdig hulp te kunnen verstrekken bij eventueel stagnatie. Men
gaat er veelal vanuit dat de koe zonder hulp haar kalf ter wereld brengt. Hiervoor
wordt de koe in een afkalfstal gebracht. Hierin blijft de koe met bet kalf, tot het
kalf ± 18 uur oud is. Het kalf heeft dan de gelegenheid gehad om met kleine
beetjes de nodige biest op te nemen en het nu wegnemen voorkomt het overvoerd
raken, hoewel dit toch wel aanvechtbaar is, lijkt me.

Verder is het kalf niet langer onderhevig aan besmetting vanuit de omgeving van
de geboorte. Daarbij leert het kalf nu nog makkelijker om uit de emmer te drinken.
De ontwenning van de moeder gaat nu gemakkelijker dan b.v. na de biest-periode.
Het is voor goede gezonde kalveren voldoende om tweemaal per dag gevoerd te
worden. Slappe kalveren zeker 3 maal voeren.

Van belang is dat de kalveren op geregelde tijd gevoerd worden met niet te grote
hoeveelheden. Het materiaal dient goed schoon te zijn. Verder moet de melk de
juiste temperatuur hebben. Men kent hier ook verschillende systemen bij voedering
zoals; volle melk, kunstmelk, ondermelk na kunstmelk of volle melk.
Het is echter niet nodig deze systemen verder uit te werken, maar bij ieder systeem
zijn de genoemde punten van belang.

Als de kalveren een week oud zijn wordt er begonnen met het bijvoeren van goed
hooi dat ze in onbeperkte hoeveelheid moeten kunnen opnemen, evenals krachtvoer-
produkten met een eiwitpercentage, passend bij het melkprodukt dat gegeven wordt.
Andere behoeften voor het kalf zijn; vers water mineralen en vitaminen. Deze
stoffen zitten voldoende in het hooi en het krachtvoer, dus dit is veelal geen pro-
bleem.

Wat de huisvesting van de kalveren betreft is het wenselijk om de pasgeboren kal-
veren te plaatsen alleen in een hok in een frisse stal waar geen tocht is. Ieder hok
moet voorzien zijn van een booiruif, een krachtvoederbakje en drinkwatervoorziening.
De opfok van de kalveren gebeurt vaak niet op hetzelfde bedrijf, tenminste niet op
de grote melkveebedrijven; wel weer als er fokkerij aan verbonden is. De kalveren
gaan naar de valleien, waar ze in de weide of naar grote ranches kunnen gaan.
Hieronder volgt een overzicht van opfokkosten, tot op 2 jaar leeftijd, in de San
Joaquin vallei in 1961.

Sample costs to raise dairy heifers in the San Joaquin Valley - 1961
For Holsteins with initial calf weight of 90 pounds.

Gezien de grote belangstelling voor de Gaines Veterinary Seminars in 1970 zullen er
ook dit jaar een achttal Seminars viforden georganiseerd.

Voor die collegae, die vorig jaar niet in de gelegenheid waren een Seminar bij te
wonen, zal er op zaterdag 15 mei a.s. een inleidende Seminar worden gehouden te
Zeist waarvan het programma ongeveer gelijk zal zijn aan dat van vorig jaar.
Het programma van de overige zeven Seminars zal een wat geavanceerder karakter
hebben. Het programma vermeldt onder meer „nierfunctie, voeding en groei",
waarop aansluitend de regulatie van de waterhuishouding bij pups en de grond-
slagen van het dieet bij nieraandoeningen besproken zullen worden; vitamine E;
nieuwere technologische ontwikkelingen.

Uitnodigingen, programma en inschrijvingskaarten zullen begin april worden
verzonden.

Gaines - a branche of General Foods Corporation, Attn: Dr. A. W. M. Brooij-
mans. Kruidtuinlaan 44 ("Passage 44), 1000 - Brussel.

Onder auspiciën van de Kamer van Koophandel zal van 29 april tot 2 mei 1971
een Internationale Varkententoonstelling worden gehouden, annex diverse prestatie-
proeven en een congres, alwaar door verscheidene terzake kundigen zal worden
gesproken over de vruchtbaarheid en K.I. bij varkens.

Op zaterdag, 3 april 1971 zal in het Congresbureau voor Schimmelcultures te Baarn
(Oosterstraat 1, Baarn) een symposium worden gehouden, dat in hoofdzaak gewijd
zal zijn aan schimmelziekten bij mens en dier. Evenals de in 1968 gehouden „schim-
meldag" vindt ook deze bijeenkomst plaats onder auspiciën van de Gezondheids-
organisatie TNO.

10 uur 1. Dr. P. K. C. A us t wiek (London): Epidemiology of Mycotic Abor-
tion in Cattle.

2. Mevr. Dr. N. J. W. K reger-van Rij (Groningen): Trichosporon
cutancum onder het Electronen Microscoop.

3. Dr. O. P. van B ij s t e r v e 1 d (Utrecht): Schimmelkeratitis.
Broodmaaltijd. Tijdens de lunchpauze bestaat gelegenheid demonstraties van prepa-
raten, cultures en literatuur te bekijken.

3. Vertoning van een film van de Koninklijke Nederlandse Gist & Spiritis-
fabriek over Pimaricine.

.Mie dierenartsen, dermatologen, longartsen, internisten, allergologen cn bacterio-
logen worden van ganser harte uitgenodigd dit symposium bij te wonen. Kosten in-
clusief lunch ƒ 7,50.

Das Symposion wird von der Fachgruppe Geschichte der Veterinärmedizin der
Deutschen Veterinärmedizinischen Gesellschaft e.V. gemeinsam mit der Welt-

Gesellschaft für Geschichte der Verterinärmedizin vom 10.—12.6.1971 in der Bayer.
Staad. Veterinäruntersuchungsanstalt Nürnberg (D-8500 Nürnberg, Flurstr. 20, Tel.
330251) veranstaltet. Nürnberg wurde wegen des 500. Geburtstages Albrecht Dürer
in diesem Jahr als Tagungsort gewählt.

Sämtliche Interessenten — auch Nichttierärzte — sind hiermit zur Teilnahme herz-
lich aufgefordert. Wer näheres über die beiden das Symposion verantstaltenden Or-
ganisationen sowie über das Symposion selbst erfahren möchte, wendet sich bitte an
den Geschäftsführer der Fachgruppe, Hochschuldozent Dr. E. H. Lochmann, Tier-
ärztliche Hochschule Hannover, D-3000 Hannover, Bischofsholer Damm 15, Tel.
(0511) 8113604.

Er bekommt dann Informationen und zu gegebener Zeit die Tagungsunterlagen
einschl. Hotelzimmer-Reservierungs-Vordrucke zugesandt. Die Teilnahme am Sym-
posion ist aber nicht vom Besitze dieser Unterlagen abhängig.

Ottokarl Eggert, Grebenstein (BRD): Johann Peter Hebel (1760-1826),
Fritz Reuter (1810-1874) und Wilhelm Busch (1832-1908) — ihre Selbstdarstellung
als Tierärzte.

Wilhelm R i e c k, Bad Oeynhausen (BRD): Pferde- und Reiterdarstellungen des
Nürnberger Buch-Illustrators Jost Amman (1537-1586).

MarliesKüver, München (BRD): Das Fehlerpferd und die Fehlerdarstellungen
als Vorläufer wissenschaftlicher Illustrationen in der Tiermedizin.
Giovanni de Sommain, Vasto (Italien) und Angiolo Loreti, Ghieti
(Italien): Die ex voto für Tierheilungen in Mittel- und Süditalien während der
Römerzeit.

A. Shoshan, Rehovot (Israel): Weif are and Treatment of Animals in Jewish
Literature.

Hans-Martin Wens, Hannover (BRD): Das Wirken Johann Jacob Weiden-
kellers, Regimentspferdearzt des 6. Chevauxlegers Regiment in Nürnberg, als Tier-
arzt, Tierzüchter, Pädagoge, Volkswirt und Sozialreformer.

Wilhelm Schmidt-Treptow, Goslar (BRD): Betrachtungen über Leben
und Wirken des tierärzdichen Professors Geheimen Medizinalrates Andreas Christian
Gerlach.

Wilhelm Rieck, Bad Oeynhausen (BRD): J. de Solleysel (1617-1680), der
erste in Lehre und Forschung, Buchschaffen und Praxis für Europa vorbildliche
Pferdearzt.

Alfred L o 11, Karlsruhe (BDR): Die Beteiligung des beambteten Tierarztes an
der staadichen Pflege der Haustierzucht im früheren Grossherzogtum Baden.
Josef Härtl, Regenburg (BRD): Die leitenden Veterinärbeamten im Bayrischen
Staatsministerium des Inneren von 1872 bisheute.
H. W i c k i n g e n, Salzburg (Österreich): Salzburger Tierärzte.

Frederik Elving e, Kopenhagen (Dänemark): Die Fabrikation chirurgischer
Instrumente in Dänemark.

Diskussionsthemen: Hansjürg Joller, Langnau i.E. (Schweiz): Das Sympo-
sionsreferat — ein Mosaiksteinchen.

Ernst-Heinrich Lochmann, Hannover (BRD): Wissenschaftsgeschichte
heute: Hobby oder Notwendigkeit — geduldet oder unentbehrlich?

Ivan Katic, Kopenhagen (Dänemark): Dänisch-russische tierärztliche Verbin-
dungen im 19. Jahrhundert.

Helmut Friess, Nürnberg (BRD): Die Geschichte der ehemaligen Veterinär-
institute bzw. Tierarzneischulen zu Würzburg und Bamberg.

Angela von den Driesch, München (BDR): Tierheilkunde unter dem Ein-
fluss astrologischer Vorstellungen in vorwissenschaftlicher Zeit.

M i 1 i V o j e C o p o r d a, Belgrad (Jugoslawien): Die Herkunft der Bezeichnung
„Veterinär".

Joachim Boessneck, München (BRD): Ein Gazellenfuss als Bauopfer in
Tempel des Mentuhotep-Nebhepetre.

öffentlicher Vortrag: Wulf Schadendorf, Nürnberg (BRD): Proportion und
Natur im Werk Albrecht Dürers.

Ganztägige Exkursion nach Lauf an der Pegnitz zur Besichtigung des Wenzel-
Schlosses mit Wappenfries (im Gerichtssaal) und nach Hersbruck zur Besichtigung
des Hirten- und Gewerbemuseums.

Zu den Diskussionsthemen is noch zu erwähnen, dass im Rahmen dieser Teilveran-
staltung der Internationalen Symposien jeweils einige Themen bebandelt werden,
zu denen viele Fragen offen sind bzw. eine eindeutige Standortbestimmung noch fehlt.
Die Problematik wird vom Referenten nur kurz umrissen und anschliessend steht
dann ausreichend Zeit für eine umfassende Diskussion zur Verfügung.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

In verband met een tekort aan deskundige krachten op het gebied van de vlees-
keuring, verleende de Minister van Defensie in 1963 aan diergeneeskundigen die
vóór 1 januari 1970 afstudeerden en hun dienstplicht nog moesten vervullen,
vrijstelling van militaire dienst.

Deze vrijstelling werd verleend op voorwaarde, dat zij bereid zouden zijn fulltime
ten behoeve van de vleeskeuring werkzaam te zijn en droeg daarom voor drie jaar
een tijdelijk karakter. Na afloop van die termijn zou de vrijstelling voor goed worden
verleend.

Hoewel deze regeling aanzienlijk heeft bijgedragen tot vermindering van de moei-
lijkheden bij de voor Nederland zo belangrijke export van vleeswaren, kon het
personeelstekort bij de vleeskeuring er niet geheel door worden opgelost, hetgeen
mede werd veroorzaakt door de steeds toenemende werkzaamheden.
In verband hiermee stemde de Minister van Defensie verleden jaar in met het
verzoek, de termijn van vrijstelling te verlengen tot 1 januari 1971.
Daar het personeelstekort in deze belangrijke sector van ons economische leven
nog steeds niet geheel is opgelost, heeft de Minister van Defensie zich nog eenmaal
bereid verklaard de vrijstellingstermijn met een jaar te verlengen.
Dit betekent dat aankomende dierenartsen, die vóór 1 januari 1972 afstuderen en
zich verbinden onder auspiciën van de Veeartsenijkundige Dienst in een volledige
dagtaak ten behoeve van de vleeskeuring werkzaam te zijn, van deze vrijstellings-
regeling gebruik kunnen maken.

Uiteraard eveneens op bovengenoemde voorwaarde, dat de vrijstelling voor drie
jaar een tijdelijk karakter draagt en derhalve gedurende deze drie jaar een functie
bij de vleeskeuring dient te worden bekleed.

Over de 7e week, van 7 tot en met 13 februari 1971, kwamen in Nederland 21
gevallen van varkenspest voor en wel: Gelderland 17, Noord-Brabant 4.
Over de 8e week, van 14 tot en met 20 februari 1971 was het landelijk totaal 12 en
wel: Gelderland 6, Noord-Brabant 6.

Op 22 februari 1971 deden zich 2 varkenspest-gevallen voor in Gelderland, op 23
februari 1971 landelijk 2 gevallen en wel in Noord-Holland 1 en in Noord-Brabant
1.

Telde Nederland over november en december 1970 66 gevallen van varkenspest.
Frankrijk had er over dezelfde periode 8, Griekenland 3, Oostenrijk 7, Portugal
187, waaronder 83 gevallen van Afrikaanse varkenspest, West-Duitsland 40 en
Spanje 287, waaronder 162 gevallen van Afrikaanse varkenspest.
België telde van 1 oktober tot half december 74 gevallen van varkenspest, Polen
tot eind december 44, Rusland 29 en Roemenië inclusief september 5.

Telde Nederland over november en december 1970 378 gevallen van pseudo-vogel-
pest, West-Duitsland had over dezelfde periode 39 gevalen. Frankrijk 4, Oostenrijk
1, Griekenland 122 en Rusland inclusief de maand oktober 174.
België had tot en met 15 december 1 geval, Engeland over de eerste helft van ok-
tober 301, Italië over september en oktober 18 en Joegoslavië van 1 oktober tot 15
december 1970 505 gevallen.

Over de 7e week van 1971, van 7 tot en met 13 februari, bad Nederland in totaal
13 gevallen van pseudo-vogelpest en wel: Groningen 1, Friesland 1, Gelderland 2,
Zuid-Holland 2, Noord-Brabant 4, Limburg 3.

De 8e week, van 14 tot en met 20 februari, liet een totaal zien van 6 gevallen, n.1.:
Noord-Brabant 4, Limburg 2.

Met ingang van 22 februari 1971 is de export van verse consumptie-eieren uit
Nederand naar Duitsland en Frankrijk weer mogelijk. Het Franse verbod met be-
trekking tot eiprodukten is nog gehandhaafd.

Inmiddels hebben Spanje, Griekenland, de Verenigde Staten van Amerika en Canada
importbeperkende maatregelen ten aanzien van pluimveeprodukten afgekondigd.

De ziekte van Aujeszky komt in ons land in bet algemeen uitsluitend bij biggen
voor en wel op een beperkt aantal bedrijven. Oudere varkens kunnen dragers zijn
van het virus dat de ziekte veroorzaakt. Bij deze dieren openbaren zich slechts bij
uitzondering ziekteverschijnselen hetgeen ook voor runderen geldt.
Het verspreidingspatroon, zoals dit zich tot dusver in ons land voordoet, en het
risico van uitbreiding daarvan, acht de Minister van Landbouw en Visserij niet
van zodanige omvang, dat er thans termen zouden zijn voor bescherming van alge-
mene veehouderijbelangen door middel van een bestrijding van de onderhavige
ziekte van overheidswege ingevolge de Veewet.

Dit antwoordt Minister Ir. P. J. Lardinois naar aanleiding van terzake gestelde
schriftelijke vragen van het lid der Tweede Kamer, de heer Van Harselaar.
Op een aantal bedrijven in de provincies Utrecht en Gelderland heeft de ziekte van
Ausjeszky sterfte onder varkens en runderen veroorzaakt.

Over de eerste weken van januari 1971 zijn in Portugal 9 bedrijven in 4 dis-
tricten aangetast door Afrikaanse varkenspest. Het waren kleine bedrijven met
totaal 18 varkens. Hiervan stierven er 9 aan de ziekte en 9 werden afgemaakt.
Spanje maakt over dezelfde periode melding van 42 door Afrikaanse varkenspest
aangetaste bedrijven met 3110 varkens. Hiervan stierven 625 dieren aan de ziekte
en 2485 werden opgeruimd.

Terwijl Jordanië melding maakt van een positieve uitslag van een monsteronderzoek
te Cairo op runderpest, deelt Turkije mee vrij te zijn van deze ziekte. Sedert
10 november 1970 zijn daar geen gevallen meer voorgekomen.

West-Duitsland bad over november en december 1970 gevallen van rabiës in 303
gemeenten. Oost-Duitsland telde over september en oktober 1970 rabiës bij 187
vossen, 23 runderen, 2 varkens, een paard, 18 honden, 12 katten, 10 reeën en 5
marters, totaal 258 gevallen.

België had van 1 oktober tot en met 15 december 1970 twee rabiës gevallen;
Frankrijk over november en december 96 bij 55 vossen, 34 runderen, een paard,
3 honden en 3 katten.

Oostenrijk telde over dezelfde periode 26 gevallen van rabiës en Zwitserland 70
bij 59 vossen, 2 dassen, een ree, 2 marters, een vaars, een geit, een schaap, 2 honden
en een kat.

Rusland had over oktober tot en met december 1970 262 gevallen van rabiës,
Tsjecho-Slowakije over november gevallen in 27 gemeenten.

Roemenië had van september tot en met december 1970 10 gevallen van rabiës bij
5 vossen, 2 runderen, een geit, een kat en een das; Polen telde over de laatste
drie maanden van 1970 67 rabiës gevallen.

Luxemburg over november en december een geval bij een vos; Italië over september
en oktober 1970 twee nieuwe gevallen en Hongarije van 1 september tot half de-
cember 25 gevallen.

Griekenland had over november en december 11 gevallen van rabiës; Denemarken
over dezelfde periode een geval bij een marter.

Duitsland (december 1970): 180 gevallen, waarbij 141 bij wild; op bijgaand
kaartje zijn aangegeven: Meschede 1 vos; Siegen 1 kat, 1 marter, 1 vos; Oberberg
Kreis 5 runderen, 6 vossen, 1 schaap; Neuwied 1 vos; Olpe 1 vos, 1 marter; Alten-
kirche 1 vos; O\'westerwaldkreis 1 rund.

België (december 1970): 1 geval; op bijgaand kaartje is aangegeven: Martouzin-
Neuville 1 rund.

18, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

20, Groep Geneesk. KI. Huisd. K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 14.00 uur,
S.A.Z.U., Utrecht.

23, Post Academiale discussie avond. Koningszaal Artis, Plantage Midden-
laan, Amsterdam. Aanvang 20.15 uur. (pag. 1158, (1970))

30, Afdelingen Noord-Brabant en Limburg K.N.M.v.D. Vergadering, 14.30
uur, „het Vierspan", Deurne. (pag. 370)

2, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Met Belgische Groep Dierenartsen werkzaam
in de Industrie. Benelux Diskussiedag. (pag. 370)

3, Gezondheidsorganisatie TNO. Symposium Schimmelziekten, (pag. 430)
5— 7, Gesellschaft f. Versuchstierkunde, Tagung, Hannover, (pag. 293)

15—17, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—18, Genootsch. Gesch. Geneesk., Wiskunde en Nat. wet. Voorjaarsvergade-
ring, Enschede, (pag. 293)

22, Groep Directeuren v. Vleesk.d. en keurings.d.a. K.N.M.v.D. Vergadering.
22—24, 12e Eed. Vergadering med. biol. Verenigingen. Rotterdam, (pag. 294)

23, Afd. Gr.,/Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.

26—29, Symposium over Gircadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

15, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11.00 uur
18, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

1, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. Ledenvergadering 14.30 uur
5, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11 uur.

10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg. (pag.
961, (1970), pag. 430)
12, Gaines Veterinary Seminar, Leiden, Holiday Inn, 11.00 uur

17, Gaines Veterinary Seminar, Zwolle, Hotel Wientjes, 11.00 uur
26, Gaines Veterinary Seminar, Leiden, Holiday Inn, 11.00 uur

5, Gaines Veterinary Seminar, Weert, Hotel Juliana, 11.00 uur
20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970))
23, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

7— 9, Arzteverein Davos. VI Int. Symposium, Davos-Platz. (pag. 961, (1970))
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur.

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

23—26, Int. Pig Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Ju ni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.L, München. (pag. 961, (1970))

20—26, Eed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
•Amsterdam, (pag. 172)

Kort geleden is het bureau van de Maatschappij verrijkt met een aantal interes-
sante boekwerken onder andere de studentenalmanakken van Absyrtus vanaf 1895.
Deze zijn geschonken door ons erelid Prof. Dr. J. A. B e ij e r s.
Bestond op het oude bureau in het geheel geen gelegenheid boeken of gebruiks-
voorwerpen tentoon te stellen of zelfs maar te bewaren, op ons nieuwe bureau is
hiertoe ruimschoots gelegenheid en draagt het bij de juiste sfeer te scheppen.
Vanaf deze plaats hartelijk dank aan Prof. Beijers en een opwekking aan een ieder
die iets voor dit doel aan de Maatschappij zou willen afstaan.

Bij K.B. no. 16 dd. 5 januari 1971 werd collega J. G.
van L O g t e s t ij n tot gewoon lector in de hygiëne
van de voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong be-
noemd. Hij aanvaardde het ambt per 15-1-1971.
Dr. van Logtestijn werd in 1931 te Soest ge-
boren, behaalde in 1949 het HBS-B diploma te Hil-
versum en studeerde vervolgens diergeneeskunde aan
deze faculteit. Hij legde in 1956 het dierenartscxamen
af gj, vervulde vervolgens van 1956-1958 de militaire
dienstplicht. In laatstgenoemd jaar volgde aanstelling
bij het Instituut voor Voedingsmiddelen van Dierlijke
Oorsprong,

In 1965 promoveerde hij op een dissertatie, getiteld:
„Over het post-mortale pH-verloop in vlees en de
betekenis daarvan voor de beoordeling van slacht-
dieren".

Collega van Logtestijn verzorgde vele publikaties op zijn onderzoeksgebied
en hield meermalen voordrachten op internationale congressen. Veel aandacht gaf
hij voorts aan het post-universitair onderwijs dat in cursussen voor vleeshygiëne,
vleestechnologie en bedrijfsvoering gestalte kreeg en door talrijke collegae werd
gevolgd. Op 15 februari 1971 kreeg Dr. van Logtestijn van het stafbestuur van de
Freie Universität te Berlijn de eervolle uitnodiging van gewoon hoogleraar in de
vleeshygiëne aan deze universiteit.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

M. M. J. L. Benders, Ferdinand Bolstraat 24, Deurne.
G. H. A. Borst, Koningslaan 5, Utrecht.
J. S. M. M. van Dieten, Obrechtstraat 30, Utrecht.
J. H. H. van Eek, W. van Noortstraat 105, Utrecht.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zicb aan:

M. J. J. van der Linden, Dorpsplein 7, Lage Mierde (N.Br.).
W. Oldenburger, Dorpsstraat 4, Hellendoorn.

Oosterhoudaan 40, Leusden-Zd.
J. P. J. van de Vijver, Mr. J. E. Risseeuwstraat 39, Oostburg.

Brooijmans, Dr. A. W. M.; adres gew. in: België, 1050-Brussel, 1, Mauricelaan,
tel.: (020) 47 56 50; Manager, Gaines Veterinary Services - EEG. bij General
Foods Corporation. (van 186 naar 256)

* Haken, A. D. J. ten; tel. gew. in: (03412) 40 30 (privé), (03429) 13 41 (bur.);

Haije, U.; adres gew. in: Apeldoorn, Bartelsweg 3; tel. (05760) 1 71 56; wetensch.

Rienks, H. G.; adres gew. in: Albergen (O.), Geert Groottestraat 2; tel. 475. (231)
Sybesma, Dr. W.; adres gew. in: Zeist, Laan van Beek en Roijen 43; tel. ongew.

L. Hönning, A. Mulderstraat 65, Utrecht.
J. W. H. van Hulzen, A. van Gentstraat 30 bis a. Utrecht.
J. H. A. ter Keurs, Alexander Numankade 19, Utrecht.
J. H. J. Marsman, A. van Gentstraat 30 bis a. Utrecht.

tevens Diergeneeskundige Faculteit van de „Vereniging
Utrechtse Studenten Faculteiten"

Aan de Oud-leden, Buitengewone leden en Begunstigers
van de Diergeneeskundige Studenten Kring

Door een betreurenswaardig misverstand is boven de oproep op pagina 373 van de
vorige aflevering het adres en het gironummer vervallen.

Wellicht ten overvloede moge worden medegedeeld dat het adres luidt: Biltstraat
172, Poortgebouw, Utrecht, Gironummer 271994.

Langs deze weg wilde ik de dierenartsen die afgelopen jaar bereid zijn geweest om
een buitenlands veterinair student voor korte of langere tijd te ontvangen nogmaals
hartelijk dank zeggen voor de geboden gastvrijheid. In totaal hebben 13 buiten-
landse veterinair studenten kennis kunnen maken met de Nederlandse praktijk. Zij
wisten dit kennelijk te waarderen, getuige de enthousiaste brieven die ik mocht
ontvangen.

Dc Diergeneeskundige Studenten Kring heeft dit jaar kans gezien 16 Nederlandse
studenten in het buitenland te plaatsen. Al deze uitwis.selingen en contacten verliepen
via de International Veterinary Students Association.

Echter, de tijd gaat voort. De zomer nadert en de veterinair studenten in zowel
Europa als er buiten worden weer onrustig en wen.sen hun veterinaire blik te ver-
ruimen door een kijkje te nemen over de grenzen. Van verschillende zijden bereikten
mij reeds verzoeken van buitenlanders om hier een periode in de praktijk tc mogen
meelopen.

Welnu, u als dierenartsen kunt deze studenten een aangename leerzame tijd laten
meemaken.

Deze uitwisselingen gaan als volgt: een buitenlandse student komt enige tijd in
Nederland meelopen met een veterinaire practicus, die hem in deze periode onder-
houdt en in zijn plaats kan dan via de I.V.S.A. een Nederlands student op dezelfde
manier in het buitenland worden geplaatst.

Het is de bedoeling dat deze uitwisselingen minimaal twee weken zullen duren, waar-
bij een en ander in voorafgaand overleg met de betreffende dierenarts plaats vindt.
Als I.V.S.A. vertegenwoordiger in Nederland hoop ik van harte dat de stijgende lijn
in het aantal uitwisselingen zich moge voortzetten en dat u uw medewerking hieraan
wilt verlenen door een briefkaartje te versturen naar D.S.K. of door D.S.K. tele-
fonisch tc benaderen (030- 71 55 44).

G. Rakhorst, Praeses;
P. P. de Nooij, Ab-actis;
D. B. Liberg, Fiscus;
D. Ebbens, Vice-Praeses:
P. W. L. Verweij, Commissaris.

Brieven onder no. 10/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht.

Brieven onder no. 11/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht.

Direkt aan het meer „De Belter-
wijde" te Wanneperveen (bij Giet-
hoorn) komt een geheel nieuwe
moderne watersportcamping met
vaste staanplaatsen voor cara-
vans. Direkt hierbij een ligplaats
voor uw boot. Grote parkeer-
plaats; modern geheel betegeld
toiletgebouw.

Voor inlichtingen; Watersportcam-
ping ,,de bolder", postbus 64,
Hoogeveen. Tel. 05280 - 6 37 43.

Welke vri. dierenarts of echtgenote van dierenarts, die één der getroffe-
nen haar kaartje ter hand stelde, was op 20-7-1970 ter plaatse van een
aanrijding tussen politie-VW, Citroën Ami en vrachtauto op de kruising
Populierenweg-Beukenweg te Amsterdam?

Gaarne opgave van naam en adres aan; D.A.S. Ned. Rechtsbijst. Verz. Mij.
Postbus 72,09, Parnassusweg 128 te Amsterdam._

From the Central Institute for the Breeding of Laboratory
Animals TNO and the Institute of Veterinary Pathology,
State University of Utrecht.

The development of the glomeruli in the kidneys of canine foetuses and puppies
is described.

The glomerulus originates from an invagination of a vesicle in the subcapsular
region, resulting in an S-shaped structure. The lower portion of this „S" diffe-
rentiates into parietal and visceral blades of the Bowman\'s capsule. Capillaries and
reticulin fibres develop in the glomerulus by growing into it from the interstitial
tissues.

An occasional developing glomerulus may be observed as late as the eighth week
of life in Beagles.

Some weeks after birth, development stages of the glomeruli are percepUble
in canine kidneys. So far as is known, any literature on the subject is not
available. Investigations were therefore carried out on the development of
the glomeruli in the dog and on the period for which this can be observed
during postnatal life.

The present study was concerned with the kidneys of 62 Beagles, 16 of
which were stillborn and 28 of which were younger than 4 days, 6 still-
born puppies of various other breeds and 3 foetuses in the 5th week of
embryonal life.

The renal tissues were fixed in 4 per cent aqueous formaldehyde, embedded
in paraffin and then processed and cut into sections of 6 microns in thick-
ness. The stains applied were H. E., Weigert-van Gieson, P. A. S. and
Krutsay\'s modified reticulin stain (1963).

At the perinatal stage, the glomerular development occurs in the sub-
capsular zone. In this region there are small groups of cells which are
transformed into a slightly elongated small vesicle. (Fig. 1) situated along
the upper end of a tubule already present. The difference in rate of growth
between the various cells of this little vesicle produces an indentation on
either side. As these become deeper, the vesicle develops into an S-shaped
structure (Fig. 2). This is termed „Stoerck\'s loop".

1 J. W. M. A. Mullink; formerly Staffmember of the Institute of Veterinary Pa-
thology, State University of Utrecht; now Stafmember of the Central Institute
for the Breeding of Laboratory Animals of the Organisation for Applied Scientific
Research; Biltstraat 172, Utrecht, the Netherlands.
Accepted for publication December 8th, 1970.

The lower part of this „S" becomes the parietal and visceral blade of the
Bowman\'s capsule, with the Bowman\'s space in between. The upper part
develops into the convolute tubule which will become connected with the
lower tubular system. Reticulin fibres and capillaries from the interstitial
tissues grow into the indentation as far as immediately below the visceral
capsular epithelium (Fig. 3, 4, 5). At this stage the primitive construction
of the glomerulus has materialised.

The epithelial cells of both blades of Bowman\'s capsule show marked dif-
ferences: the cells of the parietal blade become flat, whereas the cells of
the visceral blade are transformed into a layer containing a large number
of cells, the oval nuclei of which are in a radiate position (Fig. 3).
The glomerulus assumes the shape of a hemisphere as a result of the trans-
formation of these epithelial cells and the underlying capillaiies. The tips
of the visceral epithelial layer approach one another and the base of the
glomerulus begins to become constricted.

The development of capillaries in the glomerulus continues and distinct
capillary lumina and erythrocytes appear (Fig. 6). This capillary develop-
ment is responsible for the bulging of the visceral epithelial layer resulting
in lobuli (Fig. 7). When these epithelial cells have become flattened the
glomerulus will have assumed its ultimate form (Fig. 8).
In P.A.S.-stained slides, the subepithelial basement membrane is per-
ceptible as a thin P.A.S.-positive line in the earlier stages of glomerular
development. The basement membrane gradually becomes more apparent
during subsequent stages.

The developmental stages are present in large numbers in the subcapsular
region in newborn puppies. This number gradually decreases. In the case
of Beagle puppies an occasional developing glomerulus may still be obser-
ved during the 7th - 8th week of postnatal life, all glomeruli being fully
developed in the 10th week.

The literature was not found to include any data on the development of
the glomerulus in dogs. This development apparently corresponds with that
of the human glomerulus, as described by Potter (1965 ).
Potter describes capillaries as growing into the invaginations of „Stoerck\'s
loo])" from the interstitial tissues. On the other hand, Nolthenius
(1963) describes the glomerulus as growing in the wall of the tubulus from
an accumulation of cells, the tissues being differentiated into epithelium
and endothelium. The capillaries formed in the glomerulus communicate
with the blood vessels in the interstitial tissues. According to Potter
(1965), however, this theory is based on pictures of the glomerulus, which
may be observed when the glomerulus is cut tangentially. The observed
growth of capillaries and reticulin fibres from the interstitial tissues is at
variance with the view adopted by Nolthenius (1963). Moreover
this theory is contradicted by the position usually taken by embryologists,
viz. that Bowman\'s capsules grow from the intermediate mesoderm and the
blood vessels from the visceral blade of the lateral mesoderm.
Both blades of Bowman\'s capsule grow by invagination of an epithelial
layer. When both blades already show differences in shape of the cells, it
can still be observed that the epithelium and the corresponding basement
membrane are continuous with one another.

The fact that the basement membranes of both blades are continuous with
one another is also referred in the literature (Jones, 1957; Zimmer-
mann, 1933), although the basement membranes of the parietal and
visceral blades of Bowman\'s capsule have also been described as different
structures (B o h 1 e and K r e c k e, 1955; Hall, 1956; Nolthenius,
1963).

The fact that the basement membrane becomes increasingly prominent
during the development of the glomerulus, indicates that it is being built
up during this process. Hall (1956) believes that this might be caused
by the endothelial cells (which is theoretically possible) but it is more likely
that this is caused by the epithelial cells (Kurtz and Feldman, 1962 ;
Nolthenius, 1963). The demonstration of identical antigens in the
epithelial cells and the corresponding basement membrane (Pierce et al.,
1963, 1964), in conjunction with the localisation of the anti-basement mem-
brane antibodies in the basement membrane and the endoplasmatic reticu-
lum of the corresponding epithelial cells (Andres et al., 1962) suggest
that the basement membrane is produced by epithelium.
On the basis of histochemical differences, Mukerjee et al., (1965)
showed that the basement membrane is not derived from connective tissue.
SAMENVATTING

De glomerulusontwikkeling in de nieren van hondefoeten en van jonge pups is be-
schreven.

De glomerulus ontstaat in het subcapsulaire gebied uit een klein blaasje; dit gaat
instulpen waardoor een „S"-vormige structuur ontstaat. Het onderste deel van de
„S" differentieert zich tot het parietale en het viscerale blad van de Bowmanse kapsel.
Capillairen en reticulumvezels ontstaan in de glomerulus door ingroei vanuit het
interstitium.

Bij Beagles kan op een leeftijd van 8 weken nog een enkele zich ontwikkelende glo-
merulus worden aangetroffen.

Andres, G. A., Hsu, K. C., R i f k i n d, A. and S e e g a 1, B. C.: Electron mi-
croscopie studies of experimental nephritis with ferritin-conjugated antibody. ]. exp.
Med., 115, 929, (1962).
Bohle, A. und K r e c k e, J.: Zur Frage der Basalmembranen der Glomerulum-
schlingen in der Niere des Menschen. Virchows Arch. path. Anat., 327, 663, (1955).
Hall, V.: Observations on the organisation, development and ultramicroscopic
structure of the capillaries of the renal glomerulus. Am. J. Path., 32, 646, (1956).
Jones, D. B.: Nephrotic glomerulonephritis. Am. J. Path., 33, 313, (1957).
Krutsay, M.: t)ber die Silberimprägnation des Bindegewebes. Zbl. allg. Path.,
104, 555, (1963).

the glomerular basement membrane, ƒ. Ultrastruct. Res., 6, 19, (1962).
M u k e r j e e, H., S r i R a m, J. and P i e r c e, G. B.: Basement membranes. V. Che-
mical composition of neoplastic basement membrane mucoprotein. Am. ]. Path.,
46, 49, (1965).

Nolthenius, H.: Zellveränderungen an der Glomerulumkapillarwand bei Pro-
teinurie infolge Aminonucleosidvergiftung. Beitr. path. Anat., 128. 180, (1963).
P i e r c e, G. B., M i d g 1 e y, A. R. and S r i R a m, J.: The histogenesis of basement

membranes, ƒ. exp. Med., 117, 339, (1963).
Pierce, G. B., Beals, T. F., SriRam, J. and M i d g I e y, A. R.: Basement
membranes. IV. Epithehal origin and immunologic cross reactions. Am. J. Path.,
45, 929, (1964).

Po 11 e r, E. L.: Development of the human glomerulus. Arch. Path., 80, 241, (1965).
Zimmermann, K. W.: Uber den Bau des Glomerulus des Säugerniere. Zschr.
mikr. anat. Forsch., 32, 176, (1933).

Bij de georganiseerde gezondheidszorg bij slachtkuikens door de Gezondheidsdienst
voor Dieren zijn de resultaten van een integratiegroep aan een analyse onder-
worpen. De tijd, waarop de eerste kring van deze groep gevolgd werd, was 6/2
jaar.

Het is gebleken, dat gedurende deze tijd de produktiegetallen gestegen zijn van
84 tot 127. Dit werd veroorzaakt door een stijging van groei per dier per dag van
21.1 tot 26.3 gram, een daling van de voederkonversie van 2.33 naar 2.02 en
een daling van de uitval van 5.2% naar 1.7%.

Deze stijging van de resultaten is te danken aan een verbetering van de hygiëne
op de bedrijven, uitroeiing van een aantal ziekten, verbetering van het voer en
van het kuiken zelf. Het is gebleken, dat het produktiegetal van waarde was om
deze veranderingen getalmatig en vergelijkend uit te drukken en te begeleiden.
Het zou niet mogelijk geweest zijn deze studie te maken zonder een goed opge-
zette en straf geleide integratie, zoals die door de C.P.S. te Boxmeer onder leiding
van de direkteur, de heer H. J. Moormann, is opgezet.

In 1963 is de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant begonnen
met de georganiseerde gezondheidszorg bij slachtkuikens.
Het doel van deze georganiseerde gezondheidszorg was:

3. het opsporen van omstandigheden die in het algemeen of op bepaal-
de individuele bedrijven een ongunstige invloed uitoefenen op de
resultaten;

4. het bevorderen van het samenspel in de integratie⁴) om binnen
de fysiologische mogelijkheden tot de laagste prijs te komen.

Bij de georganiseerde gezondheidszorg bij slachtkuikens wordt gebruik ge-
maakt van kringen van slachtkuikenhouders, die gebruik maken van het-
zelfde ras kuikens, van dezelfde voederleverancier hun voer betrekken en
als regel aan dezelfde slachterij hun kuikens leveren.

1 Dr. D. H. J. Brus, direkteur Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Brabant, Molenwijkseweg 48, Boxtel.

2 M. V. d. Laar, staflid Coöperatieve Pluimvee Slachterij, Fabriek, Kleine Broek-
straat 8, Boxmeer.

3 Dr. A. C. Voeten, dierenarts belast met de pluimvee-gezondheidszorg, Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant, Molenwijkseweg 48, Boxtel.

4 Integratie = organisatie, waarbij slachtkuikenhouders, veevoederfabrieken,
fokbedrijven, vermeerderingsbedrijven, kuikenbroederijen, slachterijen en de
handel in pluimveevlees zijn betrokken.
Voor publikatie geaccepteerd op 22 januari 1971.

koppels, in die maand, door middel van het produktiegetal vergeleken.
Het produktigetal van een koppel kuikens wordt met behulp van de onder-
staande formule berekend:

kuikens, gedeeld door het aantal ontvangen kuikens,
d = aantal dagen van de mestperiode (de opzetdag wordt wel, de

slachtdag wordt niet meegerekend).
Vak = hoeveelheid voeder per afgeleverd kuiken in kg.

Indien men deze formule omrekent, krijgt men het onderstaande:
Produktiegetal per dier per dag in gr x overlevingsperc.

De slachtkuikenhouders krijgen te horen of de resultaten van de door hen
afgeleverde koppels gelijk, beter of slechter zijn dan de gemiddelde resul-
taten. Door te vergelijken met deze gemiddelde resultaten worden tevens
de faktoren die op alle bedrijven even zwaar wegen, bijvoorbeeld weers-
invloed, veranderingen in het voer, uitgeschakeld (Voeten en B r u s,
1966).

Het produktiegetal wordt hoger naarmate de resultaten van het koppel
beter zijn, dat wil zeggen, dat er een betere groei per dag, een hoger over-
levingspercentage of een lagere voederkonversie worden aangetroffen.
Het produktiegetal korreleert in sterke mate met de kostprijs. T i e 1 e n
(1968) gaf dit aan, aan de hand van een onderzoek van 3000 koppels. Het
verband tussen de kostprijs en het produktiegetal kan in een grafiek wor-
den weergegeven (zie grafiek 1).

Hierbij dienen de volgende opmerkingen gemaakt te wonden: bij de be-
rekening van de kostprijs heeft T i e 1 e n standaardprijzen voor eendags-
kuikens, geslacht produkt, voeder en een vaste post voor rente en afschrij-
ving gehanteerd. Voor deze berekening bedroegen de prijzen respektievelijk
ƒ 0,46 voor het eendagskuiken; f 1,65 per kg levend gewicht bij slachting;
ƒ 47,50 per 100 kg voeder; ƒ 0,30 per kuiken, rente, afschrijving en overige
kosten.

Het blijkt dan, dat — als het produktiegetal stijgt van 129 tot 130 — de
kostprijs met ca. 0,6 cent daalt; als het produktiegetal stijgt van 70 naar
71, daalt de kostprijs met ca. 1,1 cent.

Het produktiegetal leent zich niet om kommerciële resultaten zonder meer
te vergelijken. Verschillen in investeringen, rente en voerprijs komen niet
tot uiting. Het technische resultaat van een koppel of een groep koppels
is echter goed te vergelijken, mits de bepalingen op dezelfde wijzen zijn
geschied. Vooral binnen een bepaalde integratiegroep kan men via de
produktiegetallen konstant „de vinger op de pols" houden en snel op af-
wijkingen reageren.

In mei 1963 werd met een kring (Land van Cuyk) van de slachtkuiken-
integratie van de C.P.S. te Boxmeer begonnen met de georganiseerde ge-
zondheidszorg. Later werden ook de andere kringen bij deze gezondheids-
zorg ingeschakeld, te weten: Kring Helmond in januari 1964; Kring Eersel-
West Brabant in januari 1965 en Kring Veghel-Oss in juni 1965.
In Kring Cuyk werden kuikens gehouden van het ras Bovans, in de kringen
Helmond, Eersel-West Brabant Hypeco-kuikens en in Kring Veghel-Oss
beide rassen (ca. 60% Hypeco- en 40% Bovans-kuikens).
Maandelijks werd van alle koppels, geslacht in de betreffende maand, het
produktiegetal berekend en het gemiddelde produktiegetal per kring vast-
gesteld.

Na januari 1966 werden de gemiddelden niet langer per kring weergegeven,
maar per ras. Het eerste gemiddelde produkdegetal in Kring Cuyk van de
kuikens, geslacht in mei 1963, was 84.

De gemiddelde resultaten waren: aantal koppels: 11; groei per dier per
dag: 21.1; voederkonversie: 2.33; uitval: 5.2%.

De laatste gegevens van de Hypeco-kuikens, geslacht in de maand decem-
ber 1968, waren als volgt: aantal koppels 32; gemiddelde produktiegetal:
127; groei per dier per dag: 26.3; voederkonversie: 2.02; uitval: 1.7%.
Het produktiegetal is dus in de loop van 1963 tot 1 januari 1969 gestegen
van 84 naar 127, dat wil zeggen, 43 eenheden produktiegetal. Ruwweg be-
tekent dit een verlaging van de kostprijs van 25 ä 30 cts. Er heeft zich in
deze G\'/i jaar een ontwikkeling afgespeeld, waarvan het wellicht nuttig is
enkele punten nader te bezien.

In grafiek 2 wordt het verloop van de produktiegetallen van de slacht-
kuikens, aangesloten bij de integratie van de C.P.S. te Boxmeer, weer-
gegeven. In deze grafiek is een aantal momenten, dat een nadere bespre-
king behoeft. Deze punten worden in de grafiek met de letters a t/m h
aangeduid en worden hieronder nader toegelicht.

Gemiddelde produktiegetallen van de slachtkuikenintegratie van de C.P.S.
te Boxmeer van mei 1963 tot en met december 1968.

In 1963 was het nog geen gewoonte om op alle bedrijven slechts dieren
van één leeftijd te houden. Op vele bedrijven werden nog geen vaste vloe-
ren aangetroffen. De slachtkuikens werden nog niet algemeen geënt tegen
infektieuze bronchiüs en pseudovogelpest.

Vrijwel ieder koppel was besmet met Mycoplasma gallisepticum. Op vele
bedrijven werden legkippen of ander pluimvee aangetroffen. De wijze van
ontsmetten liet op vele bedrijven te wensen over.

Een onderzoek op de slachterij C.P.V. te Boxmeer bracht aan het licht, dat
in 1963 ca. 80% van de aangevoerde koppels kuikens ziek was of ziek was
geweest. Voornamelijk waren hier de ademhalingsziekten, pseudovogelpest,
infektieuze bronchitis en chronische ademhalingsziekte in het spel. Hier-
naast werden veelvuldig coccidiosis-, spoel- en haarworminfekties vastge-
steld; trilziekte en dolle kuikenziekte werden ook geregeld aangetroffen.
Een nauwe samenwerking met de organisatie van de pluimveehouders, de
staffunktionarissen van de Rijksvoorlichtingsdienst, de voorlichtingsdienst
van de C.H.V. te Veghel, de praktizerende dierenartsen en de staffunktio-
narissen van de slachterij C.P.V. te Boxmeer (de latere C.P.S.), heeft tot
een georganiseerde aanpak van bovengenoemde problemen geleid.
Er werd op een intensieve wijze gepropageerd over te gaan naar:

1. een all in - all out-systeem (slechts één leeftijd kuikens tegelijk en
ook geen ander pluimvee op het bedrijf);

3. een voorbehoedende enting tegen pseudovogelpest en infektieuze
bronchitis, algemeen uit te voeren;

4. het toepassen van een goede hokontsmetting, telkenmale na de
slachting van het koppel.

Op deze bedrijven werden voor het eerst in Nederland de gekombineerde
entingen tegen infektieuze bronchitis en pseudovogelpest met respektievelijk
de Jungherr IB-entstof en Hitchner PV-entstof algemeen geadviseerd.
Om de entreakties op te vangen en de CRD te bestrijden, zijn de prakti-
zerende dierenartsen er gezamenlijk toe overgegaan enkele antibitiocum-
preparaten te gaan leveren. Deze waren tegen een uniforme, relatief lage
prijs, over de gehele provincie verkrijgbaar.¹). De praktizerende dieren-
artsen hebben mede hierdoor in de pluimveesektor in Noord-Brabant de
leverantie van antibiotica door leken vrijwel voor 100% de kop ingedrukt.
Door deze preparaten was het bovendien mogelijk de entingen tegen adem-
halingsziekten in deze provincie op algemene schaal te doen uitvoeren.
Immers, zonder medikamenteuze begeleiding van deze entingen was de
schade door de geaktiveerde Mycoplasma galliseptcum te groot.

Ten aanzien van het ontsmetten van pluimveehokken werd in samenwer-
king met Prof. A. van der Schaaf van de Rijksuniversiteit in Utrecht het

1 De dierenartsen C. Hermans uit Mill, G. G o o s s e n s uit Oploo, P. v. d.
E ij n d e uit Asten en M. Gloudemans uit Oirschot hebben voor deze samen-
werking van de praktizerende dierenartsen de stimulans gegeven.

gebruik van het gasvormige formaline getest. Het bleek, dat een vrijwel
honderdprocentige ontsmetting van pluimveehokken mogelijk was door
1 liter handelsformaline te verdampen per 100 m^ hokinhoud. De opmars
van het ontsmetten van pluimveehokken als routinemethode met behulp
van formaline is in dit gebied bij deze Integratie begonnen. Een en ander
had tot gevolg, dat door het minder optreden van ziekten de resultaten
van de slachtkuikenhouders stegen.

Bij het starten van Kring Helmond in januari 1964 stonden de resultaten
van deze kring op een beduidend lager peil dan die, welke in dezelfde
periode werden behaald in het Land van Cuyk. Een tweede voorlichter
werd in dit gebied aan het werk gezet en ook hier had de begeleiding vrij
snel een verbetering tot gevolg.

In een eerder gepubliceerde studie van Voeten en Brus (1966) werd
voor deze kring nagegaan of de stijging van de resultaten verband hield
met algemene invloeden ten gunste van bijvoorbeeld een verbetering van
het voeder of het ras, of dat de verbeteringen in de resultaten verband
hielden met voorlichtingsaktiviteiten, dat wil zeggen: verbetering van be-
drijfsomstandigheden, vermindering van ziekten en stoornissen op de indi-
viduele bedrijven.

Gemiddelde produktiegetallen van 22 „gezonde bedrijven" en
22 „probleembedrijven".

Gedurende een periode van 2 jaren (dieren geslacht tussen 1 januari 1964
en 1 januari 1966) waren 44 dezelfde bedrijven de gehele periode bij de
gezondheidszorg betrokken (buiten deze 44 viel een enkel bedrijf af en
vulden enkele andere de kring aan). Deze 44 bedrijven werden onderver-
deeld in „gezonde bedrijven" en „probleembedrijven".
Deze onderverdeling vond als volgt plaats: naarmate een koppel de kwa-
lifikatie „beter", „gelijk" of „slechter" dan het maandgemiddelde kreeg,
werd het respektievelijk met 2, 1 of O punten gehonoreerd. Van verschil-
lende achtereenvolgende koppels op een bedrijf werd de honorering ver-
volgens over de 2 jaren gemiddeld. De bedrijven met een gemiddelde van

In de kring bleken daarbij 22 gezonde bedrijven en 22 probleembedrijven
aanwezig te zijn. Van deze beide groepen bedrijven worden de gemiddelde
produktiegetallen per maand in grafiek 3 weergegeven.
Uit deze grafiek blijkt, dat er in die 2 jaren een stijging — zowel bij de
gezonde als bij de probleembedrijven — valt waar te nemen. Het valt op,
dat de stijging bij de probleembedrijven sterker is dan bij de gezonde be-
drijven. De stijging op de probleembedrijven kan slechts ten dele op reke-
ning geschreven worden van voederverbetering en rasverbetering, maar op
deze bedrijven zullen met name de verbetering van de hygiënische omstan-
digheden en het vrij algemeen gaan toepassen van voorbehoedende en-
tingen de resultaten vooral gunstig hebben beïnvloed.

Ook in deze kring valt een sterke stijging van de resultaten gedurende het
eerste jaar op.

De verschillende voorlichtingsaktiviteiten in de reeds bij de gezondheidszorg
aangesloten kring waren intussen ook reeds in dit gebied doorgedrongen,
met name de voorlichter die in dit gebied werkzaam was had zich reeds
geheel ingewerkt in de benadering van de problemen op de bedrijven, zoals
zijn kollega\'s dit in andere gebieden hadden gedaan. Bij de start waren de
resultaten dan ook duidelijk beter dan bij het begin van de begeleiding
in de voorafgaande kringen.

Gedurende de periode juni 1963 tot en met de eerste maanden van 1966
bleek, dat de resultaten in Kring Cuyk beter waren dan de resultaten in
de andere kringen. Dit vond zijn oorzaak in het feit, dat hier een ander
ras kuikens gehouden werd; het Bovans-kuiken met name gaf op de slacht-
kuikenbedrijven betere resultaten dan het Hypeco-kuiken.
Het eerste was wel duurder dan het Hypeco-kuiken; dit werd mede ver-
oorzaakt door het feit, dat de Bovans-moederdieren een minder goede
produktie hadden dan de Hypeco-moederdieren. De slachtkuikenhouders
waren tevreden, de vermeerderaars echter niet.

Voor het betrokken fokbedrijf was dit aanleiding een scherpere selektie te
gaan uitvoeren op de produktie van de moederdieren. Deze selektie heeft
inderdaad tot gevolg gehad, dat een groter aantal broedeieren geprodu-
ceerd werd; echter is dit ten koste gegaan van de groeisnelheid bij het
slachtkuiken.

Dit blijkt zeer duidelijk uit de periode na april 1966. Vanaf die tijd zijn
de resultaten van de Bovans achteruit gegaan en werden duidelijk minder
dan die van de Hypeco\'s. Zodra de eerste aanwijzingen verkregen werden
dat de Bovans-kuikens een minder goede groei vertoonden dan de Hypeco-
kuikens, is dit voor de nieuwe eigenaar van het fokbedrijf aanleiding ge-
weest het fokprogramma ogenblikkelijk aan te passen.
Een fokprogramma aanpassen is echter een zaak die geruime tijd in beslag
neemt. Tijdens de opfok van de over-overgrootouderdieren dient er een
selektie plaats te vinden. De eerste overgrootouderdieren worden geboren
als de over-overgrootouderdieren ca. 36 weken zijn. Ongeveer 30 weken
later worden de eerste grootouderdieren geboren, waar ca. 30 weken later
de eerste ouderdieren vanaf komen en weer na ca. 30 weken de eerste
slachtkuikens.

Het minimale tijdsverloop waarna zo\'n selektie merkbaar wordt duurt dus
90 weken; voordat evenwel op alle vermeerderingsbedrijven van slacht-
kuikenmoederdieren het oude materiaal vervangen is, verlopen er ca. 3/2
jaar.

In maart 1966 werden in deze integratie Mycoplasma gallisepticum-vrije
kuikens aangevoerd; alle nog afkomstig uit gedompelde eieren (Voeten,
1965). Dit had een geringe stijging van de gemiddelde resultaten tot ge-
volg, die echter geringer was dan verwacht werd. Dat deze niet groter werd,
i.s achteraf enigszins te begrijpen. De schade, veroorzaakt door Mycoplasma
gallisepticum, was reeds beperkt. Dit was het geval doordat:

1. ademhalingsziekten, pseudovogelpest en infektieuze bronchitis nau-
welijks meer optraden;

2. alle koppels op een leeftijd van ongeveer 3 weken, ter voorkoming
van entreakties, behandeld werden met een hc^e dosis antibiotica;

3. op de bedrijven reeds enkele jaren systematische aanwijzingen be-
treffende een betere ventilatie werden gegeven, juist met betrekking
tot chronische ademhalingsziekte.

De te verwachten gunstige invloed van het Mycoplasma gallisepticum-vn]
maken werd ook nog doorkruist door de onder punt e genoemde omstan-
digheid.

Voor de slachterij de C.P.S. te Boxmeer betekende de Mycoplasma galli-
septicum-hestrijding toch een aanzienlijke verbetering van de slachtkwali-
teit. Met name steeg het percentage A-kwaliteit met ca. 6%, doordat de
bevlcesdheid en de kleur van het geslacht produkt verbeterden.

Gedurende het tijdvak van september 1965 t/m augustus 1968 blijft het ge-
heel ongeveer op een gelijk niveau hangen. De daling van de resultaten van
de slachtkuikens van het ras Bovans komt in 1967 tot staan.
Zeer opvallend is echter, dat gedurende de drie zomerperioden de resul-
taten nogal terugliepen; in 1966 betrof dit dieren, geslacht in de maanden
september, oktober en november; in 1967 dieren, geslacht in de maanden
juni, juli en augustus en in 1968 de in de maanden april, mei, juni, juli
en augustus geslachte dieren.

In de eerdergenoemde studie van T i e 1 e n werd aangetoond, dat gedu-
rende de jaren 1963, 1964, 1965 en 1966 op de slachtkuikenbedrijven in
Noord-Brabant (hierin zijn dus de bedrijven van bovengenoemde inte-
gratie betrokken) de resultaten van de dieren, opgezet in de maanden no-
vember en december, het hoogste boven de gemiddelde resultaten uit-
staken; dat de resultaten van de dieren, opgezet in de maanden april, sep-
tember en oktober, ook nog boven de gemiddelde resultaten waren; dat
echter de resultaten van de dieren, opgezet in de maanden januari, februari,
maart, mei, juni, juli en augustus duidelijk lager waren. Vooral de daling
van de resultaten in de zomermaanden komt ook hier heel duidelijk tot
uitdrukking.

Voor de sterke stijging van augustus 1968 tot januari 1969 zijn drie oor-
zaken aan te wijzen.

1. Het voedsel dat aan de slachtkukiens werd verstrekt, bevatte: slacht-
kuikenvoer I ca. 3085 kaloriën/kg voer; slachtkuiken voer II ca. 3100
kaloriën/kg voer. Het advies luidde tot augustus 1968 1 kg slachtkuiken-
voer I te verstrekken en vervolgens slachtkuikenvoer II.

In augustus 1968 is de voedersamenstelling veranderd; het voer werd
meer geconcentreerd. Slachtkuikenvoer I bevatte toen ca. 3110 kalo-
riën/kg en slachtkuikenvoer II ca. 3185 kaloriën/kg.
Er wordt nu geadviseerd de dieren ca. 3/4 kg slachtkuikenvoer I te ver-
strekken. De concentrering van het voedsel, gepaard gaande met een
geringe prijsverhoging, dient wel als een zeer belangrijke oorzaak van
het stijgen van de technische resultaten na augustus 1968 beschouwd te
worden.

2. Er is al verschillende malen in de herfstmaanden een verbetering van
de resultaten gekonstateerd door gunstige klimatologische omstandig-
heden. Het najaar van 1968 is uitzonderiijk gunstig geweest voor de op-
fok van slachtkuikens. De lange, droge nazomer zonder grote tempera-
tuurschommelingen, heeft het ventileren weinig problemen gegeven.

3. De resultaten tot augustus 1968 vertoonden, zoals eerder was opgemerkt,
weinig veranderingen. De belangrijkste oorzaak van deze stilstand moet
gezocht worden in het toenemend aantal gevallen van dunne-darm-
coccidiose bij slachtkuikens. Omstreeks 1 mei 1969 moest er rekening
mee gehouden worden, dat op ca. 65% van de slachtkuikenbedrijven
coccidiosis kan worden vastgesteld. Als regel is er dan sprake van een
E. acervulina- of E. maxima-infcktie.

Hierbij dient vermeld te worden, dat — naast een absolute toename —
ook het feit, dat nu vaker naar deze aandoening gezocht wordt, de
cijfers zal beïnvloeden. Gegevens van het sektieonderzoek over de maan-
den november en december 1968 wijzen uit, dat er vooral sprake is van
E. acervulina (55%) en E. maxima (40%); verder werden in deze
periode ook E. tenella en E. necatrix aan,getroffen. Bij een andere ge-
legenheid¹) werd door een onzer vermeld, dat de schade van niet kli-
nische coccidiosis veroorzaakt wordt door groeivertraging (dus ook meer
onderhoudsvoer) en slechtere voederbenutting.

Ten aanzien van de voederkonversie moet rekening worden gehouden met
een ongunstig effekt van 0.05 tot 0.1. Op het produktiegetal hebben deze
groeivertraging en slechtere voederbenutting een nadelige invloed van 5 a
10 punten.

In Noord-Brabant is in het tweede halfjaar van 1968 begonnen met een
min of meer georganiseerde coccidiosisbestrijding. Deze is een samenspel
van ontsmetting, kontrole, behandeling en anti-coccidiosispreparaten in het
voedsel. Dit heeft er niet toe geleid, dat het aantal gevallen van coccidiosis
is afgenomen, maar wel dat de schade, veroorzaakt door coccidiosis, gemini-
maliseerd is.

In juni 1965 waren alle slachtkuikenaanvoerbedrijven van de C.P.S. in
Noord-Brabant bij de georganiseerde gezondheidszorg betrokken. Het aantal
bedroeg toen ca. 200. Hiervan is een aantal bedrijven afgevallen; hiernaast
is er een aantal nieuwe bijgekomen. In deze tijd is de totale fluktuatie
echter kleiner geweest dan 20%.

In 1965 werden de rassen Hypeco en Bovans gehouden. Dit was ook einde
1968 het geval. De resultaten van 200 koppels vanaf juni 1965 zijn ver-
geleken met de 200, aanwezig op eind december 1968.
De periode, waarop deze 200 bedrijven hun dieren ontvangen, bedraagt
telkens ongeveer 2 maanden. Bij deze vergelijking zijn vrijwel alle bedrijven
éénmaal betrokken geweest. Het resultaat van deze vergelijking wordt
weergegeven in grafiek 4.

Spreiding van de produktiegetallen van 200 koppels slachtkuikens vanaf
juni 1965 en 200 koppels tot en met december 1968.

SO 55 60 65 70 7 5 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130 135 UO )&5 150
PRODUKTIEGETAL

200 koppels, opgezet vanaf 1 juni 1965 (periode waarin deze
koppels werden opgezet bedroeg e.a. 2 maanden)

Bij vergelijking van de kromme van de resultaten van 1965 met 1968 blijkt,
dat er een sterke rechtsverschuiving plaatsvond. Dit was te verwachten en
was reeds af te lezen in de grafiek.

Verder blijkt de top van de kromme van 1968 veel hoger te liggen dan die
van de curve van 1965. Dat wil zeggen, dat de resultaten van de bedrijven
veel dichter bij elkaar liggen. In 1968 varieerde bij 75% van de opfok-
koppels het produktiegetal 15 punten of minder.

liet mesten van kuikens is als het ware minder riskant geworden; de tech-
nische resultaten zijn van te voren met een grote mate van waarschijnlijk-
heid te voorspellen.

The resuhs obtained by co-operation among members of the poultry industry in
health care in broiler chicks, as organized by the Animal Health Service, were
studied. Sub-group one was followed for a period of six years and six months.
Production rates were found to have increased from 84 to 127 during this period.
This was due to an increase in growth from 21.1 to 26.3 grams daily per bird,
a reduction of the feed conversion rate from 2.33 to 2.02 and a decrease in the
proportion of deaths and rejects from 5.2 per cent to 1.7 per cent.
This improvement of the results was due to better health conditions on the farms,
eradication of a number of diseases, improvement of the feed and improvement of
the chicks themselves. The production rate was found to be useful in estimating these
changes numerically and comparatively and in supervising them.
It would not have been possible to do this study without a well-planned and effi-
ciently led vertical integration such as that planned by the Co-operative Poultry-
Processing Plant in Boxmeer under the direction of the manager, H. J. Moormann.

Voeten, A. C.: De behandeling van broedeieren volgens de „direkte-drukverschil-
methode" in een oplossing van tylosinetartraat ter voorkoming van een besmetting
met Mycoplasma gallisepticum bij kuikens. Proefschrift, Utrecht, 1965.
Voeten, A. C., Brus, D. H. J.: Het produktiegetal als graadmeter voor de opfok

van slachtkuikens. Tijdschr. Diergeneesk., 91, 1233, (1966).
T i e 1 e n, M. J. M.: Een onderzoek naar de geschiktheid van het produktiegetal als
graadmeter voor de opfokresultaten van slachtkuikens en de invloed van de milieu-
faktoren op het produktiegetal. Skriptie Landbouwhogeschool Wageningen, (1968).
Voeten, A. C.: Slachtkuikens en Salmonella. Tijdschr. Diergeneesk., 96, 101,
(1971).

Antibioticaresiduen in de melk van intra-mam-
mair met penicilline/dihYdrostreptomyeine be-
handelde melkkoeien*) III

Antibiotic residues in the milk of cows after intra-
mammary infusion with penicillinjdihydrostreptomy-
cin*) 111

De resultaten worden vermeld van een onderzoek naar het voorkomen van anti-
bioticaresiduen in de melk van aan mastitis lijdende koeien die intramammair
waren behandeld met injectoren, die resp. 300.000 LE. Procaine penicilline G
met 100 mg dihydrostreptomycine 300.000 LE. Na penicilline G met 100 mg
dihydrostreptomycine bevatten. Deze werkzame bestanddelen waren verwerkt in
een creme bestaande uit polysorbatum 65, polysorbatum 85, ol. arachidis (hy-
drog.), ol. ricini (hydrog.), dodecylis gallas en ol. arachidis.

De verkregen resultaten worden onderling en met gegevens van vorige onderzoe-
kingen vergeleken. Het bleek wederom dat het produktieniveau der patiënten
van invloed is op de uitscheiding. De nu gebruikte zalfbasis geeft een aanmerke-
lijk kortere uitscheiding te zien, zonder dat het niveau en de duur der therapeu-
tische melkspiegel ongunstig werden beïnvloed. Natriumpenicilline G geeft iets
gunstiger resultaten in deze zalfbasis dan procaine penicilline G. De residuen weer-
gevonden in de melk der onbehandelde kwartieren waren bij gebruik dezer zalf-
basis in het algemeen iets hoger en bij gebruik van Na penicilline G iets langer
aantoonbaar dan bij de vorige proeven.

In 1968 en 1970 werden in een tweetal voorlopige mededelingen gegevens
gepubliceerd omtrent de uitscheiding van penicilline na intra-mammaire
infusie van twee preparaten A en B, die resp. 300.000 I.E. en 100.000 I.E.
penicilline G als procaine penicilline en 100 mg dihydrostreptomycinesul-
faat bevatte. De werkzame bestanddelen waren verwerkt in een crème be-
staande uit vloeibare paraffine en een emulgator (Mol e.a. 1968, 1970).
Voor preparaat A werden in de melk der behandelde kwartieren uitschei-
dingstijden waargenomen van 2 tot 7 dagen na de laatste toepassing en tot
maximaal 36 uur in de melk der niet behandelde kwartieren.
Bij preparaat B waren deze uitscheidingstijden respectievelijk 2 tot 6 dagen
en 24 uur (1 geval 36 uur).

Meermalige behandeling had bij beide preparaten een duidelijk verlengend
effect op de uitscheidingsduur. Ook het produktieniveau der patiënten was
van invloed op de uitscheiding. Hoog produktieve dieren vertoonden een
kortere uitscheidingsperiode dan laag produktieve. Verlaging van de do-
sering bleek in geringe mate een gunstig effect op de uitscheiding te hebben.

1 Drs. H. Mol; dierenarts bij de Keuringsdienst van Waren te Utrecht, Nijenoord
6, Utrecht.

Geaccepteerd voor publikatie op 8 januari 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, ajl. 7, 1971 46]

Bij de behandeling van mastitiden neemt de intra-mammaire therapie nog
steeds een zeer grote plaats in. Door de eenvoud van deze behandeling en
de daardoor geringe kosten is zij zeer populair. De hier\\\'00r in de handel
gebrachte preparaten kunnen tal van verschillende antibiotica bevatten.
De procaine-penicilline houdende preparaten, al of niet gecombineerd met
dihydrostreptomycinesulfaat, worden verreweg het meeste toegepast (Land-
bouwschap, 1969). Er zijn veel verschillende merken in de handel, die soms
iets verschillen in de dosering en opgegeven uitscheidingsduur, maar vaak
zeer sterk in de samenstelling der gebruikte zalfbasis.

In verband hiermede werd besloten om op geheel gelijke wijze een normaal
in de handel verkrijgbaar preparaat te onderzoeken, waarvan de bij het
preparaat vermelde uitscheidingstermijn niet principieel verschilde van die
van de in vorige mededelingen vermelde injectoren.

De dosering van procaine penicilline G was ook in dit geval 300.000 I.E.
De preparaten worden in de praktijk naast elkaar gebruikt voor precies
dezelfde groep mastitispatiënten. De opgegeven zalfbasis heeft echter een
geheel andere samenstelling en bestaat uit polysorbatum 65, polysorbatum
85, ol. arachidis (hydrog.), ol. ricini (hydrog.), dodecylis gallas en ol. ara-
chidis (preparaat C).

Tevens werd in overleg met de fabrikant eenzelfde preparaat samen ge-
steld waarin de procaine penicilline G door natrium penicilline G was
ver\\\'angen (preparaat D). De gedachte was de uitscheidingstermijn zo
mogelijk nog verder te verkorten zonder de therapeutische melkspiegel
essentieel te wijzigen.¹)

Collega G. P. A. Frijlink van het Instituut Buitenpraktijk van de Faculteit
der Diergeneeskunde heeft zich wederom ingespannen het voor het onder-
zoek benodigde patiëntenmateriaal te verzamelen. In totaal werden 17
patiënten met het eerste en 9 patiënten met het tweede preparaat behan-
deld. De monsters werden op geheel identieke wijze genomen, vervoerd en
bewaard, maar werden in tegenstelling tot het vorige onderzoek alleen op
het Laboratorium der Keuringsdienst van Waren te Utrecht onderzocht
(Galesloot e.a. 1962; Mol ea., 1968).

De resultaten van dit onderzoek zijn samengevat in de tabellen I A en
B en II A en B.

De uitscheidingsduur der penicilline uit de met preparaat C behandelde
kwartieren varieerde van 2 tot 4,5 dagen uit de met preparaat D behan-
delde kwartieren van 2 tot 4 dagen na de laatste toepassing.
Eenmalige of méérmalige behandeling met preparaat C geeft een gemid-
delde uitscheidingsduur te zien van resp. 3,2 en 3,7 dagen en met preparaat
D van resp. 3 en 2,7 dagen. Voor beide preparaten waren de uiterste waar-
den aanwezig bij de minder productieve of sterk in de produktie gestoorde
dieren en bedroegen resp. 4, 4,5 en 4 dagen.

De melk der onbehandelde kwartieren bevatte nog penicilline na 24 uur en
in slechts enkele gevallen na 36 uur.

Het is jammer dat het beschikbare patiëntenmateriaal geen regelmatige
verdeling tussen de groepen lage, matige en hoge producenten te zien geeft,
zoals bij de vorige proeven in deze serie.

Berekent men het gemiddelde van de gemiddelden uit de groepen laag -(-
matig en hoog produktieve dieren dan vindt men resp. 3,7 en 3,1 dagen
voor preparaat G en resp. 3,5 en 2,5 dagen voor preparaat D.
Neemt men aan dat voor een goede werking een effectieve therapeutische
melkspiegel van meer dan 0,5 I.E. penicilline/ml noodzakelijk is, dan geeft
het preparaat G een gemiddelde effectieve melkspiegel van 1,5 met als
uiterste waarden 1 en 3 dagen en het preparaat D van 1,4 dagen met als
uitersten 1 en 2,5 dagen.

Vergelijkt men de verkregen gegevens met elkaar en met die van de in 1968
en 1970 gepubliceerde resultaten (Mol e.a. 1968, 1970), dan blijkt dat
de samenstelling van de nu gebruikte zalfbasis een aanmerkelijk kortere
uitscheiding te zien geeft uit de behandelde kwartieren en dat de residuen
in de melk der onbehandelde kwartieren hoger zijn en bij het Na penicilline
G bevattende preparaat iets langer persisteren.

De invloed van de melkgift op de snelheid der uitscheiding was duidelijk
waar te nemen. De spreiding om het gemiddelde was zeer duidelijk kleiner
dan bij het gebruik der zalfbasis in de preparaten A en B.
De gemiddelde effectieve melkspiegel van de in dit onderzoek beschreven
preparaten G en D (resp. 1,5 en 1,4 dagen) ligt iets gunstiger dan die
van preparaat A, met dezelfde dosering aan penicilline, en preparaat B,
met een verlaagde dosering aan penicilline, respectievelijk 1,25 en 1,0
dagen.

Berekent men voor alle preparaten het gemiddelde van de gemiddelden uit
de groepen laag matig en hoog produktieve dieren dan vindt men res-
pectievelijk uitscheidingsduren van 5,3 en 4,0; 4,0 en 2,9; 3,8 en 3,1; en
3,2 en 2,5 dagen na de laatste behandeling.

Het gemiddelde van de gemiddelden uit de groepen eenmalig of meermalig
behandelde patiënten geeft voor de preparaten A, B, G en D uitscheidings-
termijnen van resp. 4,4 en 5,6; 2,6 en 4,5; 3,2 en 3,7; en 2,8 en 3,0 dagen.
Een duidelijk gunstiger beeld dus voor de preparaten G en D. De invloed
der zalfbasis op de uitscheidingsduur is zo groot, dat deze de waarde van
het preparaat grotendeels bepaalt.

Thct results are mentioned of a study about the occurrence of antibiotic-residues in
milk of mastitis-cows after intra-mammary infusion with injectors, containing 300.000
I.U. Procain penicillin G and Sodium penicillin G respectively with 100 mg dihy-
drostreptomycin in an ointment consisting of polysorbate 65, polysorbate 85, ground-
nut-oil (hydrog.), castor-oil (hydrog.), dodecyle gallate and groundnut-oil.
Comparing these results with each other and with those of previous studies shows
again that the production level of the patients is of influence on the excretion time.
The ointment used in this trial shows a remarkable favourable effect on the excre-
tion time, without unfavourable effects on the level and length of the therapeutic
milk-level.

Sodium-penicillin G was more favourable compared with procain penicillin G in this
ointment. The residues found in the untreated quarters were somewhat higher and
when Sodium penicillin G was used somwhat more presistent by using this ointment.

Tabel I A. Melk der behandelde kwartieren.
Penicillineresiduen in de melk van aan mastitis lijdende melkkoeien na intra-mammaire infusie van 1 of 3 (met 24 uur interval
tussen de behandelingen) maal 300.000 I.E. procaine penicilline G en 100 mg dihydrostreptomycinesulfaat in een crème, bestaande
uit polysorbatum 65, polysorbatum 85, ol. arachidis (hydrog.), ol. ricini (hydrog.), dodecylis gallas en ol. arachidis.

QQ
u

Concentration of the residues found after the last treatment in
I.U./ml per day.

Table I A. Milk of treated quarters.
Penicillin residues in milk from mastitis-cows after intra-mammary infusion of 1 or 3 (with 24h intervals) x 300.000 I.U. procain
penicillin G and 100 mg dihydrostreptomycinsulfate in an ointment consisting of polysorhate 65, polysorbate 85, groundnut-oil

Tabel I B. Melk der niet behandelde kwartieren.
Penicillineresiduen in de melk van aan mastitis lijdende melkkoeien na intra-mammaire infusie van 1 of 3 (met 24
uur interval tussen de behandelingen) x 300.000 I.E. procaine penicilline G cn 100 mg dihydrostreptomycinesul-
faat in een crème, bestaande uit polysorbatum 65, polysorbatum 85, ol. arachidis (hydrog.), ol. ricini (hydrog.),

Table IB. Milk of untreated quarters.
Penicillin residues in milk from mastitis-cows after intra-mammary infusion of 1 or 3 (with 24 h intervals) x
300.000 I.U. procain penicillin G and 100 mg dihydrostreptomycinsulfate in an ointment consisting of polysorbate
65, polysorbate 85, groundnut-oil (hydrog.), castor-oil (hydrog.), dodecyle gallate and groundnut-oil.

Penicillineresiduen in de melk van aan mastitis lijdende melkkoeien na intra-mammaire infusie van 1, 2 of 3 (met 24 uur interval
tussen de behandelingen) x 300.000 I.E. Natrium penicilline G en 100 mg dihydrostreptomycinesulfaat in een crème bestaande uit
polysorbatum 65, polysorbatum 85, ol. arachidis (hydrog.), ol. ricini (hydrog.), dodecylis gallas en ol. arachidis.

Table II A. Milk of treated quarters.
Penicillin residues in milk of mastitis-cows after intramammary infusion of 1, 2 of 3 (with 24 h intervals) x 300.000 I.U. Sodium
penicillin G and 100 mg dihydrostreptomycinsulfate in an ointment consisting of polysorbate 65, polysorbate 85, groundnut-oil

Tabel UB. Melk der niet behandelde kwartieren.
Penicillineresiduen in de melk van aan mastitis lijdende melkkoeien na intramammaire infusie van 1,2 of 3 (met
24 uur interval tussen de behandelingen) x 300.000 I.E Natrium penicilline G en 100 mg dihydrostreptomycine-
sulfaat in een crème bestaande uit polysorbatum 65, polysorbatum 85, ol. archidis (hydrog.), ol. ricini (hydrog.),

Table IIB. Milk of untreated quarters.
Penicillin residues in milk of mastitis-cows after intramammary infusion of 1,2 or 3 (with 24 h intervals) x
300.000 I.U. Sodium penicillin G and 100 mg dihydrostreptomycinsulfate in an ointment consisting of polysorbate
65, polysorbate 85, groundnut-oil (hydrog.), castor-oil (hydrog.), dodecyle gallate and groundnut-oil.

Galesloot, Th. E. en H a s s i n g, F.: Een snelle en gevoelige methode om met
papierschijijfjes penicilline in melk aan te tonen. Ned. Melk en Zuivel Tijdschr.,
16, 89, (1962).

Landbouwschap: Gezondheidcommissie voor Dieren. Resultaten van een en-
quete over het gebruik van antibiotica bij melkkoeien door dierenartsen. Circulaire
No 45/8050b 20/2/69.

M O 1, H. en B a k k e r - d e Koff, E. C.: Het voorkomen van antibiotiearesiduen
in de melk van intra-mammair met penicilline/dihydrostreptomycine behandelde
melkkoeien. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 584, (1968).

Mol, H. en Bakker-de Koff, E. C.: Het voorkomen van antibiotiearesiduen
in de melk van intra-mammair met penicilline/dihydrostreptomycine behandelde
melkkoeien II. Tijdschr. Diergeneesk., 95, 741, (1970).

Beschreven wordt een natuurhjk geval van pseudovogelpest bij een postduif, die
verbleef in een kippenhok waarin een virulente vorm van pseudovogelpest voor-
kwam.

Het is bekend en in de literatuur beschreven, dat duiven niet alleen kunst-
matig te besmetten zijn met pseudovogelpest, maar ook op natuurlijke wijze
deze ziekte kunnen oplopen (zie Literatuur).

Tijdens de pseudovogelpestepidemie bij kippen gedurende de winter 1970-
1971 hebben duivenhouders en dierenartsen gemeend ook ziekteverschijnse-
len bij duiven te hebben geconstateerd die op pseudovogelpest leken, meestal
bleef het echter bij een vermoeden.

Toen een onzer (G.) op een bedrijf waar de virulente vorm van deze ziekte
voorkwam een duif in een van de kippenhokken zag, met een afwijkend
gedrag dat op een zenuwaandoening wees, leek het de moeite waard om een
nader onderzoek in te stellen.

Het betrof 50 Rhode Island Red-hennen van een jaar oud bij J. W. te A. die
op 23-12-\'70, in verband met pseudovogelpest in de buurt, her-ent werden
met La Sota-vaccin door het drinkwater. Blijkbaar bevonden de kippen
zich reeds in het incubatie-stadium, want ondanks de enting traden 6 dagen
na de enting verschijnselen van pseudovogelpest op: ademhalingsstoornis-
sen, abnormale zenuwverschijnselen (torticollis), legdaling, groene dunne
faeces en sterfte. De leg, die bij het begin van de symptomen 80% bedroeg,
was op 6-l-\'71 zo goed als nihil geworden.

Tussen deze kippen bevond zich sinds november 1970 een postduif. Het
bleek dat deze duif niet meer kon vliegen en abnormale bewegingen met
de kop vertoonde. Het gehele koppel is op 8-1-\'71 door de overheid over-
genomen en vernietigd; de duif werd naar het Instituut voor Veterinaire
Virulogie gestuurd voor nader onderzoek.

De duif was nog in redelijke conditie, kon echter niet meer vliegen, doch
fladderde wat over de grond. Wat het meeste opviel waren de vreemde kop-
bewegingen. De hals werd iets naar voren gestrekt en meestal naar links
gehouden. Werd de duif opgepakt, dan bleven de schokkerige hals- en kop-
bewegingen doorgaan. Een normale duif trekt de hals in en beweegt de kop
nauwelijks. Als de duif achterover werd gehouden verkrampte het dier.

1 Dr. J. H. M. Richter; Instituut voor Veterinaire Virulogie, Rijks Universiteit,
Utrecht, Biltstraat 168.

2 Drs. J. Goossens, Directeur van de C.V. voor K.I. „Land van Cuyk", te Beers
(N.Br.), tevens practicus voor pluimvee.
Geaccepteerd voor publikatie op 23 februari 1971.

Vóór dat de duif werd afgemaakt is bloed getapt. De sectie leverde geen
bijzonderheden op. Ook het bacteriologisch onderzoek van verschillende
organen, o.a. de hersenen, is negatief verlopen.

Omdat speciaal aan pseudovogelpest werd gedacht zijn de hersenen en de
longen steriel uitgenomen en bevroren.

Op 11-1-\'71 werd een suspensie hiervan, na menging met penicilline en
streptomycine, geënt in de allantoisholten van 5 kippe-eieren, die 9 dagen
waren bebroed. Op 14-1-\'71 waren 2 embryonen gestorven, op 15-l-\'7l
stierven de overige 3 embryo\'s.

Hiermede was de diagnose pseudovogelpest gesteld. Het serum dat van de
duif was bereid, bevatte geen hemagglutinatie-remmende antistoffen. Nu
is dit niet verwonderlijk, omdat antistoffen pas enige tijd na een infectie ont-
staan en de duif reeds tijdens de ziekte werd afgemaakt.

Alhoewel algemeen wordt aangenomen dat duiven geen verspreiders zijn
van pseudovogelpest, moet er rekening mede worden gehouden dat deze
ziekte bij duiven kan voorkomen. Bij het hier beschreven geval is echter
sprake van een uitzonderlijk zware besmetting. Van enige uitbreiding van de
pseudovogelpest onder duiven is in het afgelopen tentoonstellings-seizoen,
voor zover wij weten, niets gebleken. Wel zou het interessant zijn om de
mogelijke epidemiologie van pseudovogelpest bij duiven nader te bestu-
deren en te onderzoeken of enting van duiven tegen deze ziekte, in som-
mige gevallen, zin heeft.

The authors describe a spontaneous case of Newcastle disease in a racing-pigeon,
kept in a henhouse where the hens were suffering from Newcastle disease of a viru-
lent character.

M a r a s t o n i, C., L i d o 1 i, L.: Un focolaio di pseudo-peste spontanea nel piccione.

Vet. Ital., 10, 349, (1959).
M o r n é, G.: Observations et reflexions sur 1\' epizootic de malade de Newcastle
apparue dans le Département du Nord en 1949. Bull. Acad. vét. France, 23, 417,
(1950).

Reuss, H.: Die Bedeutung der Tauben für die Verbreitung der atypischen Geflü-
gelpest. Arch. Geflügelk., 25, 398, (1961).
Walker, R. V. L., M c. K e r c h e r, P. D. and Bannister, G. L.: Studies in
Newcastle disease VIL The possible role of the pigeon as a carrier. Can. ]. Comp.
Med., 18, 244, (1954).
Z O 1 e 11 O, R.: Un caso di pseudo-peste naturale nel piccione. Vet. Ital., 9, 536,
(1958).

Enige gevallen van koliek bij hef paard door een
liggingsverandering van hef coeeum

Er wordt een kort overzicht gegeven van afwijkingen in of aan het coecum bij
paarden, die aanleiding kunnen geven tot het optreden van koliek. Daarna worden
twee patiënten met een liggingsverandering van het coecum beschreven. De eerste
patiënt had een torsio coeci van 540°; bij de tweede had het coecum zicb a.h.w.
slakkenhuisvormig opgewonden.

Koliek tengevolge van een aandoening van het coecum treedt bij het paard
geregeld op. De meest voorkomende oorzaak is obstipatie, vk\'aarbij veelal
tevens meteorismus aanwezig is. Ook kan meteorismus als zodanig optreden,
maar dan bestaat er in het merendeel der gevallen ook meteorismus van
het colon crassum. Minder vaak, maar de laatste jaren vrij geregeld, zien
we invaginatie van het ileum in het coecum of van het coecum in het colon
crassum. Soms treft men een afwijking aan, die waarschijnlijk moet worden
gezien als het beginstadium van de invaginatio coeco-colica, nl. een in-
versio van de punt van het coecum.

Ook treedt niet zelden, door embolie of door migrerende larven van Stron-
gylus vulgaris, vanuit een wormaneurysma een infarcering van de coecum-
wand op. Dit heeft dan vaak tevens in andere darmgedeelten plaats-
gevonden. Afgezien van de invaginatio coeco-colica treedt een afwijking
in de normale positie van het coecum echter zelden op. Een enkele maal
draait bij een torsie van het colon crassum het corpus coeci door tractie
aan het lig. coeco-colicum mee. Het retroperitoneaal liggende caput coeci
kan in deze torsie uiteraard niet worden betrokken.

Verder beschrijft Kitt (1923) dat een torsie van het coecum als zo-
danig mogelijk is, terwijl Kitt (1923) en Joest (1967) het naar achte-
ren knikken van het coecum (flexio coeci) als mogelijke afwijking noemen.
In de afgelopen vier jaren zagen ook wij een tweetal patiënten, waarbij
soortgelijke liggingsveranderingen van het coecum bestonden.
Het betrof enerzijds een patiënt, waarbij naast een idiopathische ileum-
hypertrofie een torsie van het corpus coeci bestond, anderzijds een patiënt,
waarbij de punt van het coecum in het mediane vlak van het dier een bijna
volledige cirkel had beschreven.

De eerste patiënt was een 4-jarige warmbloedmerrie, die 10 maanden
drachtig was.

1 Dr. H. C. Kalsbeek: Kliniek voor Veterinaire Inwendige Ziekten, Yalelaan 10,
De Uithof, Utrecht.

Geaccepteerd voor publikatie op 2 februari 1971.
472 Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 7, 1971

De anamnese. vermeldde dat het dier gedurende de laatste 2 maanden
geregeld koliek had.

Bij onderzoek konden aanvankelijk geen ernstige afwijkingen worden ge-
vonden. Het paard krabde met de voorbenen maar rolde niet over de rug.
De pols varieerde van 56 tot 60 en de slijmvliezen waren normaal. De buik-
omvang was vrij groot, maar de flanken puilden niet uit. Er waren vol-
doende, maar nogal hoogtonige en waterige borborygmi aanwezig. Bij
rectaal onderzoek bleek in het rectum enige, vrij slappe, mest aanwezig.
In het coecum en in een darmlis, die op de plaats van het linker colon lag
en daarom voor de dorsale linker colonlaag werd aangezien, zat wat te veel
gas. Laatstgenoemde darmlis moet achteraf bezien een deel van het ge-
hypertrofieerde ileum en caudale deel van het jejunum geweest zijn. Er
was een klein wormaneurysma aanwezig.

De therapie bestond uit de toediening van 40 ml novalgin i.v. en 2 1 paraf-
finum liquidum per neussonde. De novalgintoediening moest verscheidene
malen wonJen herhaald wegens het recidiveren van de pijnuitingen. Het
paard kreeg na een dag tevens een wormkuur, omdat in de faeces veel
levende strongyliden werden gezien.

In verband met het ontstaan van een leukocytose werd gedurende de vol-
gende vijf dagen penicilline-streptomycine intramusculair gegeven. De
koliek bleef als het ware zeurend aanwezig. In de nacht van de 7e op de
8e dag van het verblijf in de kliniek kreeg de patiënt echter hevige pijn-
aanvallen. Rectaal was een groot coecum te voelen met nu wel als zodanig
herkende zeer dikke dunnedarmlissen. Het Hb van het paard steeg en
de pH daalde zeer sterk. De algemene toestand verslechterde snel. Mede
gezien de lange aanloopperiode, die een inoperabele oorzaak van de koliek
waarschijnlijk maakte, werd tot slachting besloten.

Na slachting bleek het paard een hypertrofie van het ileum en het laatste
deel van het jejunum te hebben,, terwijl het coecum sterk was uitgezet en
een blauwgroen aspekt had. De wand was erg oedemateus. Het corpus had
t.o.v. het caput een draaiing van 540° om de lengteas gemaakt.

De tweede patiënt was een 10-jarige Hackney-hengst, die al 2 jaar ge-
regeld last had van koliekaanvallen. Het dier rolde dan over de rug, trans-
pireerde soms, maar hield altijd een normale pols.

Het vertoonde tijdens de observatieperiode van 3 dagen slechts weinig
koliek. De pols was normaal; er waren beiderzijds te weinig borborygmi.
Het onderzoek verliep onbevredigend, omdat het dier bij de rectale explo-
ratie veel verzet pleegde. Er kon nog worden gevoeld dat al in en vlak vóór
het bekken grote „ballonnen" aanwezig waren, terwijl er zeer weinig
bewegingsvrijheid in het bekken was.

Door het verzet van het dier ontstond een slijmvlieslaesie, waardoor verder
exploreren voorlopig niet verantwoord was. Het bloedonderzoek leverde
geen bijzonderheden op. De waarschijnlijkheidsdiagnose luidde: vergroei-
ingen van de dikke darm tengevolge van een doorgemaakte peritonitis.
Het paard werd naar huis gezonden met het advies het te voeren op de-
zelfde voorzichtige wijze, die de verzorger van het dier eerder ook al toe-
paste. Tegenover de eigenaar werd de prognose slecht genoemd.
Jammer genoeg werd deze mening reeds 4 dagen later bevestigd. Het dier
kreeg een zeer hevige koliekaanval en stierf. Het gehele kadaver werd aan
de afdeling Veterinaire Pathologie ter sectie aangeboden.

Wat betreft het digestietractus werd het volgende sectieverslag ontvangen:
„Buikholte bevatte veel groengrauw, troebel, stinkend vocht, waarin
darminhoud. In maag geen afwijkingen. De dunne darmen waren over-
vuld met een waterige brei. Het colon bevatte veel normale inhoud.
Door de druk in de buikholte was het rectum geprolabeerd; het slijm-
vlies was wat hyperemisch, maar intact. Op het coecum, diafragma en
lokaal op de buikwand bevonden zich bindweefselfilamentjes. Er beston-
den geen vergroeiingen van het coecum of andere dikke darmdelen met
de buikwand.

Onder het viscerale peritoneum bevonden zich bloedingen.
Het coecum was sterk gespannen doordat er veel gas in aanwezig was.
Bovendien bleek dat de apex cocci met de wijzers van de klok mee van
cranio-ventraal via dorsaal en caudaal weer naar cranio-ventraal was
gedraaid. Bij de inmonding van het ileum bevond zich een intravitale
ruptuur in de coecumwand. De coecumwand was niet gestuwd, maar
wel veel te dik. Deze diktetoename bleek bij microscopisch onderzoek te
wijten te zijn aan een hypertrofie van de circulaire spierlaag".
Bij deze patiënt bestond dus een soort slakkenhuisvormig opgewonden
coecum. De punt van het coecum was hierbij via dorsaal naar caudaal
verplaatst; dit in tegenstelling tot de situatie bij de door Joest en Kitt
beschreven flexio coeci, waarbij de coecumpunt via ventraal naar caudaal
is verplaatst.

Those changes in or of the caecum, which may give rise to colic in the horse, are
briefly reviewed. This is followed by a report on two cases of displacement of the
caecum. In one case, there was 540° torsion of the caecum; in the other, the caecum
had become coiled like a snail-shell.

B VI, 3 Aufl. 1967, Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg.
Theodor Kitt: Pathologische Anatomie der Haustiere, 5, .Auflage, II Band,
1923, Verlag Ferdinand Enke, Stuttgart.

Om te voorkomen dat men uit de brief van Van der Scfiaaf, afl. 5/1971 van
on.s Tijdschrift de conclusie zou trekken dat, als we maar meer gemengde bedrijven
hadden het probleem van de mestoverschotten opgelost zou kunnen worden en ook
omdat ik een aspect in mijn vorige reactie (afl. 2/1971) vergeten ben te noemen,
veroorloof ik mij nogmaals op het probleem terug te komen.

VanderS c h a a f schrijft, dat hij 4 ondernemers op 100 ha cultuurgrond aan
een inkomen wil laten komen, n.1. een akkerbouwer, een veehouder, een varkens-
houder en een kuikenmester. Stel nu maar, dat de 2 „grondgebonden" ondernemers,
de akkerbouwer en de veehouder het met die 100 ha wel zullen redden, dan blijft
bet de vraag hoeveel varkens en kuikens die andere beide ondernemers zullen moeten
gaan mesten om een redelijk bestaan te krijgen en hoeveel mest die dieren dan
produceren en of die mest dan aanvaardbaar is op die 100 ha cultuurgrond. In dit
verband kan men van verschillende aannames uitgaan.

Ir. Geessink, de directeur van de Vakdirectie Veehouderij en Zuivel van het
Ministerie van Landbouw en Visserij, (Bedrijfsontwikkeling, editie Veehouderij, nr.
3 van de Ie jaargang blz. 19-23), schat, dat deze aantallen in de naaste toekomst
zullen worden: 2000-2500 mestvarkens, resp. 150-175 duizend mestkuikens per jaar.
Als we van de laagste aantallen uitgaan betekent dit per jaar ongeveer 150 duizend
kg P2O5 en 85 duizend kg K2O. Als deze op 100 ba cultuurgrond moeten worden
aangewend, dan is dit een onmogelijkheid. (Om deze P2O5 op bouwland „kwijt" te
worden, moet men 375 ha granen, 200 ha bieten of 175 ha aardappelen verbouwen).
In mijn vorige brief (afl. 2, 1971) heb ik al aangetoond dat voor 100 ha er naast
bet rundvee hoogstens 500 mestvarkens en 10.000 slachtkuikens zouden mogen zijn
en dat er zelfs bij deze kleine aantallen al van een duidelijke fosfaatovermaat sprake
zou zijn; voor de kali zou de balans dan ongeveer in evenwicht zijn, althans bij een
op zandgrond gelegen bedrijf.

Van der Schaaf haalt in zijn laatste brief een onderzoek aan van de Cornell
University, waarin wordt aangegeven over hoeveel oppervlakte granen men moet
beschikken om de stikstof kwijt te raken van 10.000 mestkuikens, 500 varkens en
100 koeien. Bij uitbreiding van de aantallen tot het hierboven genoemde niveau, wor-
den deze oppervlaktes uiteraard ook vele malen groter.

Het probleem is echter, dat de natuurlijke mest veel meer problemen geeft van de
kant van de kali en het fosfaat, dan van die van de stikstof en dat probleem is niet zo
eenvoudig op te lossen door het strooisel op te laten eten door meststieren, want dat
betekent alleen maar dat de mineralen (wat later) grotendeels als rundveemest toch
beschikbaar komen. Bovendien zou het interessant zijn om te berekenen hoeveel
stieren nodig zijn om het strooisel van 150 duizend mestkuikens aan kwijt te worden,
waarbij nog opgemerkt moet worden, dat het drogen van deze mest de nodige lucht-
verontreiniging tot gevolg zou hebben!

Tenslotte zou ik nog willen opmerken, dat men voor nitraat/nitriet vergiftiging door
een zware stikstofbemesting op granen alleen bezorgd hoeft te zijn als men deze gra-
nen groen wil oogsten en ze aldus als veevoer bestemmen. Als het echter om de
korrelopbrengst gaat is het gevaar voor het optreden van legering door een (te)
zware stikstofbemesting veel groter.

Goedemans, W. Th.: The incidence and trends of Parainflueza 3. Bovine Viral
Diarrhoea and Pasteurella haemolytica antibody titers in the serum of young cattle
in the Netherlands. Zbl. Vet. med., 17, 757, (1970).

Bij jonge kalveren werd bepaald of in het serum antilichamen voorkomen tegen
parainfluenza-3 virus, virusdiarree-virus en Pasteurelle haemolytica.
Het materiaal werd uit verschillende delen van Nederland genomen en bevatte
kalveren van F. H. en M.R.IJ. type. De testmethoden worden beschreven. De kal-
veren hadden allemaal colostrum gehad.
Resultaten:

1. Veel met colostrum gevoerde kalveren hadden antilichamen, hetgeen een
goede indruk geeft van de status van de volwassen koeien.

2. Barneveld: 78% van de kalveren had antilichamen tegen P13, 67% tegen
virusdiarree en 21% tegen pasteurella.

4. Wageningen: 66% van de kalveren had antilichamen tegen P13, 68% tegen
virusdiarree.

5. Bij oude kalveren (8-12 maanden), gekocht uit Friesland, werd in Twente
gevonden: 12% had antilichamen tegen P13, 20% tegen virusdiarree en 81%
tegen pasteurella.

6. Na 4 weken was de antilichaamtiter bij P13 gestegen naar 96%, bij virus-
diarree naar 50% en bij pasteurella gedaald tot 58%. Deze gegevens worden
aan een discussie onderworpen, b.v. de leeftijd en de voorgeschiedenis van de
kalveren spelen een grote rol bij het voorkomen van antilichamen.

Kass, E. H.: Garbenicillin: how useful. /. inf. Dis., 122, (suppl.) 115, (1970).
Penicillinase resistente semisynthetische penicillines zoals ampicilline zijn belangrijke
middelen gebleken bij behandeling van Staphylokokken infecties.

Zo is nu carbenicilline, dat zojuist aan de markt is gekomen, een antibioticum dat
actief is tegen indolpositieve Proteus en tegen Pseudomonas en Enterobacter. Hier-
mede zijn reeds bij verschillende gelegenheden brilliante successen geboekt bij pa-
tiënten met sepsis, die anders hopeloos waren; infecties van urinewegen, meningitis,
bacteriëmie door verbranding enz.

Voor Pseudomonas zijn concentraties van het middel nodig 50 ä 100 x zo sterk als
de concentratie voor Proteus (2 ß g/ml.). De meeste stammen van Klebsiella en
Serratia zijn echter resistent tegen concentraties van honderden microgrammen,
waarbij met het probleem van de toxiciteit rekening moet worden gehouden.
De concentratie in de urine is hoog wat therapeutisch van belang is, aangezien 85%
met de urine wordt uitgescheiden. Afbraak vindt in hoofdzaak plaats in de lever.
Bij uremische patiënten is het „half-life" van het middel bij de patiënt 15 uur,
tegen ampicilline 8 uur en penicilline 3 uur.

De concentratie in cerebrospinaal vloeistof en gewrichtsvocht is ongeveer 10 ä 25%
van die in het bloed.

.\\angezien de sterfte bij P^eurfomonai-bacteriëmie hoog is, probeert men bij de mens
in hopeloze situaties doseringen die aan de toxische grenzen. Toxische verschijnselen
zijn exantheem en koorts, bij nierlijders convulsies.

In verband met de pijnlijkheid van intramusculaire injectie wordt het middel in het
ziekenhuis door intraveneuze druppelinfusie toegediend.

Ook de overige artikelen in het voornoemde supplement zijn gewijd aan carbenicilline
en vormen een verslag van een klinisch symposium dat aan het New Yorkse
Rockefeller Instituut op 24 januari 1970 is gehouden.

Johnson, J. H.: Surgical considerations of the Abdomen; Newborn foals. V.M.I
S.A.C., 65, 614. (1970).

Bepaalde aandoeningen bij pasgeboren veulens moeten snel gediagnosticeerd en
chirurgisch behandeld worden. Een persisterende urachus, een geruptureerde urine-
blaas en een darmverstopping zijn drie van de meest gewone afwijkingen van jonge
veulens, die een heelkundige correctie vereisen.

Hierbij druppelt urine uit de navelstomp. Bij die veulens waarbij er slechts kleine
hoeveelheden urine uit de urachus druppelen, kan dagelijks opspuiten met lugol of
zilvernitraat wel eens helpen.

In gevallen waarbij dat niet lukt moet chirurgisch ingegrepen worden. Hiertoe krijgt
het jonge veulen een premedicatie met Acepromazine in een dosering van 4-10
mg/50 kg lichaamsgewicht. Beschikt men over inhalatienarcose, dan krijgt het veulen
eerst 5,8 mg/kg lichaamsgewicht Surital. Is er geen inhalatienarcose, dan kan pento-
barbital op effect gegeven worden.

Een elliptische huidsnede wordt gemaakt rond de urachus, waarna deze vrij van de
buikwand wordt gemaakt. Een dubbele ligatuur van niet oplosbaar hechtmateriaal
wordt dicht bij de blaas op de urachus gelegd. Om zeker te zijn, dat het lumen
verbindweefselt, wordt het aangestipt met zilvernitraat of lugol. Het distale gedeelte
wordt verwijderd. De buikwand wordt gehecht met een onderbroken matrashechting
van chroomcatgut. Hierna worden subcutis en huid gehecht.

Antibiotica zijn geïndiceerd bij een geïnfecteerde navel, waarbij het eigenlijk beter
is om zo lang antibiotica toe te dienen, totdat de infectie over is. Daarna pas opereren.

De oorzaak van deze aandoening is niet geheel duidelijk, maar ze treedt op tijdens
de partus of als de navelstreng breekt, of als de vrucht ter wereld wordt gebracht
met een volle blaas.

Een veulen met een geruptureerde blaas lijkt normaal gedurende 12-24 uur. Daarna
wordt het suf. De buik vult zich met urine, waardoor de ademhaling snel en opper-
vlakkig wordt. Het veulen maakt steeds aanstalten te urineren, waarbij er slechts
kleine hoeveelheden urine passeren.

Vóór de operatie moet de vochttoestand van het veulen bepaald worden. De blaas
wordt benaderd vanuit de linea alba juist craniaal van het os pubis. De urine in de
buik moet langzaam verwijderd worden, waarna gespoeld moet worden met warme
fysiologische zoutoplossing met natrium penicilline eraan toegevoegd. De blaas moet
voorzichtig over de bekkenrand worden getrokken, zodat de scheur kan worden op-
gezocht en gehecht met een dubbele Lembert met catgut 00 of 0. Hierna kan de
buik gesloten worden en post operatief een behandeling met antibiotica worden in-
gesteld. De prognose is goed als het lijden tijdig wordt onderkend.

Gezonde veulens zullen vaak geen last hebben van een verstopping, zodat een clysma
niet noodzakelijk is. Toch komt meconium verstopping zo vaak voor, dat het ver-
standig is om pasgeboren veulens een clysma te geven van zachte zeep en warm
water in een hoeveelheid van 150-300 gram.

De meconiumverstopping kan gediagnosticeerd worden door zachte buikpalpatie en
rectale exploratie. Reeds binnen 24 uren na de geboorte vertoont het veulen koliek-
verschijnselen. Als de verstopping meer vooraan in het darmkanaal zit, levert de
benadering vanuit het rectum moeilijkheden op en moet met de maagsonde een
laxans gegeven worden. Wanneer desondanks geen meconium afkomt, moet de
waterhuishouding van het veulen gecontroleerd worden, waarna chirurgisch kan
worden ingegrepen, zodanig dat na openen van de buik de harde stukken meconium
naar achteren worden gemasseerd. Enterotomie is zelden nodig. Een post operatieve
toevoeging van een laxans kan in enkele gevallen geïndiceerd zijn.

In eerste instantie verschillende keren per dag reponeren. Eventueel later opereren
cn castreren.

Campbell, S. G.: Clinical allergies in Cattle. Cornell. Vet., LX, 240, (1970).
Er wordt getracht een overzicht te geven van de feiten, die ter zake zijn. Deze feiten
komen uit verschillende verslagen, zodat er een basis gevormd kan worden, waaruit
een systematische studie van de allergische ziekten bij het rund kan worden gemaakt.
De allergische en overgevoeligheidsreakties zijn te verdelen in:

1. direkte: de antilichamen reageren bij kontakt direkt met de corresponderende
antigenen, b.v. histamine en anafylaxie t.g.v. vreemde eiwitten;

2. vertraagde: de antilichamen reageren eerst na enkele dagen zichtbaar met het
antigeen b.v. tuberculinatie.

De meeste klinische allergieën, beschreven bij koeien, treden kort na het toedienen
van het allergeen op. De meeste lijken dan ook van het eerste type te zijn. Toch
kan vertraagde overgevoeligheid een rol spelen bij veel allergische ziekten.
Allergieën komen bij melk- en vleesrassen voor. Zowel bij mannelijke als vrouwelijke
dieren. Bij iedere leeftijd. Er is een grote variabiliteit t.a.v. morbiditeit en mortaliteit.
De aetiologie is slechts speculatief, omdat de substanties die de allergische reakties
veroorzaken nog niet geïdentificeerd zijn. Er is een indeling mogelijk:

1. een groep geïnduceerd door toediening van allergenen, b.v. vaccins, toxoids,
L. poinona, Br. abortus strain 19, corticosteroiden, hormonen en antibiotica.

2. een groep waar door humane interventie een „ziekte" veroorzaakt wordt, b.v.
resorptie van eigen melk bij niet regelmatig melken vlak voor het droogzetten,
voor shows en voor verkoop.

3. een groep die spontaan optreedt b.v. t.g.v. voedingsstoffen, equisetum, grote
hoeveelheden muggen.

De symptomen bij allergieën kunnen zijn: urticaria, ademhalingsbezwaren, hoesten,
diarree, rusteloosheid, anorexie, spiertrillingen, zweten, daling van de melkgift, soms
collaps en dood. Zij worden uitvoerig beschreven.

De diagnose is te stellen d.m.v. huidtests, ze is niet efficiënt en in de praktijk is de
reaktie vaak niet goed te interpreteren.

De beste preventie is, zo mogelijk, verder kontakt met het allergeen te vermijden.

Een goede anamnese kan het veroorzakende allergeen aanwijzen. Men moet er tevens

Een therapie is moeilijk omdat het allergeen vaak niet bekend is. Een eerste vereiste

1. antihistaminica; b.v. tripelannamine 0,5-1 mg/kg lichaamsgewicht; i.m., i.v.
of p.o. toegediend;

2. adrenergica om dilatatie van de bronchioli en vasoconstrictie te krijgen, b.v.
adrenaline l^/oo 4-8 cm®, s.c. of i.m., liefst niet i.v.;

3. corticosteroiden, verminderen de ontstekingssymptomen. Dosering 1-1,5 g
intramusculair;

Hardy, W. D. and Old, L. J.: L-asparaginase in the treatment of neoplastic
diseases of the dog, cat and cow. In: Experimental and clinical effects of l-asparagi-
nase, Berlin, (Springer), 1970.

61 honden, 9 katten en 3 koeien met tumoren werden behandeld met l-asparaginase.
De gebruikte dosis van het asparaginase varieerde van 100 tot 3500 I.E./kg/dg. en
wcrd intraperitoneaal gegeven gedurende 10 opeenvolgende dagen. 62 van de 73
dieren ontvingen doses welke varieerden tussen 100 en 400 I.E./kg/dg.
Er werden 33 honden met lymfatische leucose behandeld met l-asparaginase; 3
honden werden als controle behandeld met cyclofosfamide 4 mg/kg/dg/p.o. gedurende
3 dagen en daarna 2 mg/kg/dg/p.o. gecombineerd met 1 mg/kg/dg Prednisolon. De
honden die behandeld werden met l-asparaginase gedurende 10 dagen, werden daar-
na verdeeld in 4 groepen. Groep 1: (8 honden) ontving geen onderhoudsdosis; groep
2 (9 bonden) kreeg asparaginase in een wekelijkse dosis van 650 tot 1600 I.E./kg;
groep 3 (5 honden) kreeg 1 mg cyclofosfamide/kg/dg en groep 4 (5 honden) werd
afgemaakt.

27 van de 33 honden (= 82%) beantwoordden aan de therapie, n.1. de vergrote
lymfklieren werden kleiner, het aantal circulerende abnormale lymfocyten in het
bloed nam af en de eetlust werd weer groter.

De gemiddelde overlevingstijd van de eerste groep was 1,9 maand. De honden uit de
tweede groep hadden een langere overlevingstijd. Zes honden verkeerden nog steeds
in remissie met overlevingstijden van o.a. 15 en 13 maanden. Van de derde groep
waren nog 3 honden in remissie met tot nu toe overlevingstijden van 2/2 en 2
maanden. De 3 honden, behandeld met cyclofosfamide en Prednisolon, hadden een
gemiddelde overlevingstijd van 1,25 maand.

Er werden ook 6 honden met mastocytoom (en) behandeld. De helft reageerde op
dc asparaginase-therapie. De mastocytomen werden kleiner; echter na staken van de
therapie kwamen de tumoren na twee maanden weer terug. Eén hond is na 19
maanden nog steeds vrij van tumor.

Ook werden twee honden met melanoom behandeld met l-asparaginase. Bij één
bond trad er tumorregressie op na 5 dagen. Na één maand kwam de tumor terug,
waarna weer een asparaginasekuur werd ingezet. De tumor verdween daardoor
weer. Echter keerde na 5 weken de tumor weer terug, waarna de hond is afgemaakt.
Er werden nog 17 andere honden met verschillende tumoren (o.a. plaveiselcelcar-
cinoom, adenocarcinoom van de mamma, schildkliercarcinoom) behandeld. Echter
was er bij deze honden geen respons.

9 katten met verschillende tumoren werden met asparaginase behandeld. Slechts
één kat met lymfatische leucose (abdominale vorm) reageerde op de therapie. Echter
trad na twee maanden weer recidief op.

Van de 3 koeien met lymfatische leucose die behandeld werden, werden bij 1 koe de
lymfklieren kleiner en bij de andere twee trad slechts vage klinische verbetering in.
Bij het gebruik van asparaginase werden nauwelijks of geen bijverschijnselen ge-
vonden. De conclusie van de schrijver is dan ook dat het middel l-asparaginase
zeer goed in de veterinaire praktijk gebruikt kan worden bij behandeling van
lymfatische leucose van de hond.

Rommel, M.: Verlauf der Eimeria scabra und E.polita Infektion in vollempfäng-
lichen Ferkeln und Länferschweinen. Berl. Münch, tierärztl. Wschr., 83, 181, (1970).
Na de beschrijving van de eerste van de 9 coccidiënsoorten van het varken door
onze landgenoot Douwes in 1921, is er weinig onderzoek meer verricht over
biologie en pathogeniteit van deze parasieten bij het varken.

De laatste 5 jaren is hierin, mede op grond van het vrij frequent vóórkomen van
oocysten in varkensfaeces, verandering gekomen. Zo werd de levenscyclus van Eimeria
debliecki en van E.scabra volledig beschreven, bleken er 2 soorten synoniem en
werden er 3 nieuwe gevonden.

E.scabra, een in Duitsland veel (8% der varkens) waargenomen species, komt vol-
gens Rommel met 3 generaties schizonten met 1428 merozieten en met de
gametenstadia voornamelijk in het laatste derde deel van de dunne darm voor. Alle
stadia werden door hem in kolonies in de epitheelcellen van het distale deel van de
darmvlokken gevonden. De prepatentperiode bedroeg 9-9/a dag.
E.polita, door de Amerikaanse onderzoeker als synoniem met E.debliecki en E.porei
beschreven, wordt door Rommel als een aparte species beschouwd. Ook deze
soort komt in Duitsland veel voor (12% der mestmonsters). Zij wordt met 2 schi-
zonten generaties en de gameten in het epitheel van het laatste tweederde deel van
de dunne darm aangetroffen.

Om inzicht te krijgen in de schadelijkheid, de reproduktiepotentiaal en de patent- en
prepatentperiode, werden infectieproeven uitgevoerd met zuivere stammen (aan-
gelegd door infectie met 1 oocyste) bij coccidiosisvrij opgefokte (isolatiestallen) en
gehouden biggen en lopers van het Duitse Veredelde Landvarken ras.
E.scabra, toegediend in doseringen van 1-3.500.000 oocysten bij 67 lopers en 13
biggen, bleek reeds na een éémalige infectie met 200 oocysten bij 7 lopers van onge-
veer 16.4 kg in het verloop van een periode van 3 weken een 1 kg geringere gewichts-
toename te veroorzaken. Na infectie met 20.000 en 1,5 miljoen oocysten werd een
1,5 respectievelijk 1,2 kg geringere gewichtstoename vastgesteld.
E.polita had na infectie met 200 tot 3,5 miljoen oocysten een 0,9-2,5 kg geringere
groei tot gevolg.

Klinisch veroorzaakten beide species een verminderde eetlust tussen de 4e en 10e
dag na infectie. Na infectie met 200 oocysten van E.scabra was de mest vast en door
de hemmorragische enteritis donker gekleurd. Met toenemende infectiedosis werd
dit erger en trad het eerder op; ook werd nu bloederige, met stukken darmslijmvlies
vermengde diarree waargenomen (20.000-1,5 miljoen oocysten).
E.polita veroorzaakte iets minder ernstige verschijnselen. Acht tot 10 dagen na
infectie met 200 oocysten waren de verschijnselen zeer gering; na infectie met 20.000
oocysten was er lichte diarree, na infectie met 3,5 miljoen oocysten waterig-slijmige
maar nooit bloederige diarree. Bij de biggen waren de symptomen in het algemeen
veel lichter dan bij de lopers. Infectie met 20.000 oocysten had bij 2 weken oude
biggen slechts één geval bloederige mest en slechts een 400 g geringere gewichts-
toename per big tot gevolg. Bij E.polita infectie had een dergelijke dosis in het geheel
geen klinische symptomen tot gevolg. Een dergelijke resistentie van jonge dieren
wordt bij sommige coccidiosis infecties bij de kip eveneens waargenomen.
De prepatentperiode van E.scabra bedroeg 8-9/2dag, die van E.polita 8-9 dagen;
de patentperiode varieerde van 6-11 dagen. Het was merkwaardig dat de gedurende
de eerste 4 dagen van de patentperiode uitgescheiden oocysten goed sporuleerden,
terwijl vanaf de 5e dag van de patentperiode (12e dag na infectie) het aantal niet
sporulerende oocysten zeer snel toenam tot 100% aan het einde van de patentperiode.
Per geïnfecteerde oocyste werden bij E.scabra infectie de meeste oocysten uitgeschei-
den. Met toenemende infectiedosis nam dit aantal evenwel sterk af („crowding
effect"); het grootste aantal per dier uitgescheiden oocysten werd hierdoor bereikt
met infectiedoses tussen 1 en 200 oocysten per dier. Bij biggen was de reproduktie-

potentiaal nog geringer. Rommel veronderstelt dat dit het gevolg is van het
rantsoen van de biggen (dit leeftijdsverschil kan evenwel ook worden waargenomen
bij kuikens van verschillende leeftijd, geïnfecteerd met coccidosis, die alle hetzelfde
rantsoen krijgen. Ref.). De reproduktiepotentiaal kon tijdens een lichte E.scabra
infectie aanzienlijk gereduceerd worden door een massieve E.polita infectie. Het
„crowding effect" lijkt dus niet soortspecifiek, maar is door de ene soort tesren de
andere op te wekken.

Uit het werk van Rommel blijkt dat coccidosis infecties bij varkens, tegengesteld
aan de algemene opvattingen, wel degelijk obstipatie, diarree en gewichtsverlies bij
lopers kunnen veroorzaken, zelfs na infectie met een relatief gering aantal oocysten.
Het gevaar ligt vooral bij het overbrengen van de biggen uit een vrij schone omge-
ving naar de meststallen die vrij sterk met oocysten besmet zijn, terwijl de infectie
bij de nu reeds oudere dieren aanzienlijk ernstiger verloopt.

M O u 1 e, G. R.: Clinical aspects of nutritional infertility of ewes. Austr. vet. /., 46,
428, (1970).

Schrijver geeft een uitvoerig overzicht betreffende met de voeding verbandhoudende
verstoring van de normale voortplanting, waarbij naar een 70-tal, meest Australische,
publikaties wordt verwezen.

a. Het bereiken van de puberteit. Het optreden van de eerste oestrus, gevolgd door
conceptie, kan bij Merino-ooien wisselen van 5 maanden tot 33 maanden, af-
hankelijk van de groeisnelheid, onder invloed van de voeding.

b. De produktie van gameten. De normaliteit van de eitjes wordt niet beïnvloed
door het voedingsniveau, maar wel het aantal geproduceerde eitjes. Er bestaat
een positieve relatie tussen het lichaamsgewicht en het aantal ovulaties per bronst.

c. Het optreden van oestrus. Volgens waarnemingen in Queensland en elders is de
bronstactiviteit in het najaar verlaagd, indien tijdens het voorafgaande voorjaar
door langdurige droogte de voedingsvoorziening ongunstig is geweest.

d. Bevruchting, implantatie en embryonale overleving. Hierover bestaat tegenstrij-
dige informatie. Volgens Amerikaanse onderzoekers geeft een hoog voedings-
niveau, waardoor zwaar lichaamsgewicht, zowel een verhoogd aantal ovulaties
als een verhoogde embryonale sterfte. Volgens Australisch onderzoek geeft onder-
voeding tijdens de eerste periode van de drachtigheid vooral bij jonge ooien een
verlaagde lammerenproduktie. Ondervoeding gedurende 7 dagen tijdens de eerste
drie weken na de dekking gaf 16% toename van de prenatale sterfte. Enkele
dagen vasten tus.sen de 5e en de 10e dag na de bevruchting veroorzaakt verlies
van blastocysten. Dit verlies treedt meestal op rond de 12e dag, in welk geval
opnieuw bronst optreedt zonder verlenging van de cyclus. Embryonale sterfte
nadat het corpus luteum in regressie is gegaan, geeft bronst na verlengde cyclus.

e. Drachtigheid. De gevolgen van ondervoeding tijdens het laatste gedeelte van de
drachtigheid zijn: verkorte dracht, lager geboortegewicht, gestoorde homeother-
mie en vertraagd op gang komen van de lactatie.

a. Acetonemie treedt op, zowel na langdurige ondervoeding als na plotselinge
voederonthouding. In het eerste geval wordt een stijging van het bloedketon-
gehalte van 15 tot 50 mg/100 ml waargenomen en in het tweede geval kan de
stijging geringer zijn (15-30 mg/100 ml).

b. Plantenoestrogenen. Zijn verantwoordelijk voor de zogenaamde „Cloverdisease"
in West- en Zuid-Australië. Op de aangetaste bedrijven kan het lammerenper-
centage dalen van 80 tot 30% en soms zelfs tot 10%. Bij 30 tot 40% van de
ooien worden partusmoeilijkheden waargenomen als gevolg van uterusverslapping
en bij jonge ooien soms tot 70%. Retentio secundinarum en fatale metritis komt
veelvuldig voor. Bij lammeren, die de geboorte overleven, kan de neonatale sterfte
40-50% bedragen. Bij jonge niet-gedekte ooien kan prolapsus uteri optreden.
Hamels vertonen vergroting van de tepels. Het langdurig grazen op oestrogene
weiden kan blijvende onherstelbare onvruchtbaarheid veroorzaken. Naast de kli-
nische symptomen geeft het equolgehalte van het plasma een aanwijzing voor de
diagnose (30-50 /ig/100 ml plasma).

c. Selenium. Onvruchtbaarheid van de ooien door seleniumgebrek zonder andere
verschijnselen, waarbij tot 30% van de ooien gust blijft, komt alleen in Nieuw-
Zeeland voor en berust op embryonale sterfte 20-30 dagen na de bevruchting.
In Australië wordt congenitale spierdystrofie waargenomen. Lanmieren worden
dood geboren of sterven binnen 24 uur. De diertjes vertonen versnelde adem-
haling bij inspanning. Bij sectie wordt veel vocht in de sereuze holten gevonden
en focale grijs-witte verkleuring van het myocard vooral endocardiaal. Bij pas-
geboren lammeren zijn de skeletspieren zelden aangetast. De profylaxe bestaat uit
injectie van 5 mg selenium één maand voor het einde van de drachtigheid of
„top-dressing" van de weiden met seleniumzouten 14-56 g/ha.

d. Congenitale ataxie is de meest voorkomende vorm van koperdeficiëntie in Austra-
lië. De lesies in het ruggemerg, bestaande uit myeline-aplasie, beginnen ongeveer
6 weken voor de geboorte. Het bloedkopergehalte van moeders van aangetaste
lammeren is in de regel lager dan 0,5 mg/liter, terwijl het leverkopergehalte van
de lammeren laag is (10 p.p.m. in de droge stof). Gewezen wordt op het com-
plexe verband tussen de koperstatus en de opname van molybdeen en van sulfaten.
Indien topdressing van de weiden met 4-6 kg CuS04/ha niet mogelijk is (op
kalkrijke gronden minder effectief), wordt orale toediening van 180 mg CuS04
per week aanbevolen, of een eenmalige injectie in het midden van de drachtig-
heid van 30 mg Cu in de vorm van koperglycinaat.

e. Congenitale struma kan soms epizoötisch voorkomen, waarbij tot 70% van de
lammeren kan zijn aangetast, gepaard met hoge neonatale sterfte. Het berust op
laag jodiumgehalte van de planten of van het drinkwater of door de aanwezig-
heid van thiocyanaten en/of thioureum, die de opname respectievelijk de stofwis-
seling van jodium belemmeren. De prophylaxe bestaat uit het beschikbaar stellen
van likstenen met 0,01% KJ en het niet verstrekken aan drachtige ooien van
voedergewassen met tyroïdogene stoffen.

f. Chronische fluorose komt veel voor in Queensland en ook in andere staten, waar
het water 2-3 of meer p.p.m. natriumfluoride bevat.

Fluorose is geen directe oorzaak van onvruchtbaarheid, maar snelle slijtage en
afbreken van de tanden leidt tot verlaagde vocderopname en slechte voedings-
conditie met als gevolg laag geboortegewicht van de lammeren, verhoogde neo-
natale sterfte en verlaagde melkgift.

(Technical Communication No. 20 of the Commonwealth Bureau of Animal Breeding
and Genetics, Edinburgh, le editie 1971, 118 paginas, £ 2.00).

Dit is het eerste boek dat met verwijzing naar 195 publikaties een overzicht geeft
van de achtergronden en technieken voor de selectie van schapen en de verschillende
methoden vermeldt, voorzien van interpretatie en commentaar, die in diverse landen
worden toegepast of in ontwikkeling zijn.

Hoofdstuk 1 behandelt de historische ontwikkeling van de produktieregistratie bij
landbouwhuisdieren (runderen, varkens en schapen) en de betekenis van de ver-
zamelde gegevens voor selectiedoeleinden.

Hoofdstuk 2 beschrijft de oogmerken van produktieverbetering bij schapen, namelijk
totale lammerenproduktie, vleesproduktie, melkproduktie en wolproduktie.
In hoofdstuk 3 wordt aangegeven hoe de verzamelde gegevens kunnen worden ge-
bruikt, waarbij respectievelijk wordt stilgestaan bij selectie op voorouders, prestatie-
toets en nakomelingentest.

Hoofdstuk 4 beschrijft de in diverse landen toegepaste methoden. Daaruit blijkt dat
de fokkers in Finland tot de eersten behoorden die de registratie van produktie-
gegevens en de daarop gebaseerde selectie op rationele wijze organiseerden (sinds
1918), het zwaartepunt leggende op hoge vruchtbaarheid.

Ook in IJsland dateert het huidige registratiesysteem reeds van vóór de oorlog.
Daarbij wordt de selectie gebaseerd op cijfers betreffende gewichten van ooien in
oktober en april, het aantal geproduceerde lammeren, het speengewicht, slacht-
gewicht en slachtkwaliteit van de lammeren, het gewicht van de vacht en de dia-
meter en lengte van de wolvezel.

Het in Noorwegen ontwikkelde systeem waarbij de prestatietoets is gekoppeld aan
nakomelingschap heeft in de zestiger jaren een grote vlucht genomen en omvatte in
1968-1969 1205 geteste fokrammen per jaar. Op grond van de eigen groeicijfers en
van de gegevens van de nakomelingen wordt van elke ram een index berekend waar-
op de rammenselectie wordt gebaseerd op l\'/s-jarige leeftijd en vervolgens op 3/2-
jarige leeftijd met in achtneming van de produktiegegevens van de dochters van
de rammen.

In Rusland wordt prestatie- en nakomelingentest op uitgebreide schaal toegepast in
combinatie met K.I. Ook op de grote Staatsbedrijven in China is zulks, naar Russisch
voorbeeld, het geval.

Uitvoerig wordt ingegaan op de in Australië en Nieuw-Zeeland gedurende de zestiger
jaren ontwikkelde systemen waarbij naast selectie voor wolproduktie, de selectie voor
vleesproduktie steeds belangrijker wordt.

In het 5e hoofdstuk, bevattende een aantal conclusies, wordt gesteld dat selectie op
basis van produktiegegevens in de schapenhouderij in toenemende mate belangrijk
zal worden en in de voornaamste schapenlanden in de wereld in snelle ontwikkeling is.
Voor een tijdige bewerking van de verzamelde gegevens is het gebruik van com-
puters onmisbaar.

Voor hen die in ons land geroepen zijn leiding te geven aan de genetische verbetering
van onze schapenstapel, geeft dit boek waardevolle informatie en veel stof ter
overdenking.

Het boek is verkrijgbaar bij de boekhandel of rechtstreeks bij: Commonwealth
Agricultural Bureaux, Central Sales, Farnham Royal, Slough SL2 3BN, Engeland.

In september 1972 wordt in Utrecht het tweejaarlijkse congres van de European
Society for Veterinary Surgery gehouden. Op het programma zal de buikchirurgie
bij het paard een belangrijke plaats innemen. Het is de bedoeling daarbij de nadruk
te leggen op de chirurgische therapie van daarvoor in aanmerking komende ge-
vallen van koliek (liggingsveranderingen en bepaalde vormen van obstipatie).
Van 1957 af werd bij 84 patiënten met verschillende koliekoorzaken een laparotomie
uitgevoerd (in dit aantal zijn niet begrepen de patiënten met een hernia inguinalis
incarcerata). Hiervan genazen er 25 (29,7%). Het merendeel van de categorie
„genezen dieren" was lijdende aan koliek t.g.v. een obstipatie. Daarbij was de alge-
mene conditie van de patiënten nog goed, terwijl de darmwand er bij deze dieren
volkomen normaal uitzag. Er blijkt in ieder geval uit, dat een laparotomie bij het
paard dus zeer goed mogelijk is. Zelfs is het in de loop van de laatste jaren
mogelijk gebleken paarden met een liggingsverandering van de dunne darm of het
:olon tenue en een dier met een necrotiserende ontsteking van de punt van het
coecum d.m.v. darmresecties (in 2 gevallen zelfs 6 m. jejunum) te genezen.
Hoewel er dus beslist vorderingen zijn gemaakt, stemmen deze resultaten ons toch
niet tot grote tevredenheid. We zouden ze dan ook gaarne willen verbeteren en we
menen, dat hiertoe zeker mogelijkheden voorhanden zijn.

In de eerste plaats is in de laatste jaren de anesthesie aanmerkelijk verbeterd, terwijl
er nu sinds enige weken in de Kliniek voor Heelkunde een beademingsapparaat
voor grote huisdieren aanwezig is. Met behulp van dit apparaat is het mogelijk de
anders tijdens de narcose optredende respiratoire acidose die, gevoegd bij de meestal
aanwezige metabole acidose, fataal zou kunnen zijn, te voorkomen.
In de tweede plaats hopen we door op meer adequate wijze grotere hoeveelheden
infuusvloeistoffen aan de patiënt toe te dienen, de meestal aanwezig zijnde circulatie-
moeilijkheden te kunnen overwinnen.

Ten derde — en dit is een zeer belangrijk punt — zouden we de dieren graag in
een vroeger stadium ter operatie krijgen aangeboden. De factor tijd speelt nl. een
zeer belangrijke rol voor het slagen van de operatie en wel in het bijzonder bij
dieren met een liggingsverandering. Voorwaarde voor het welslagen van een cor-
rectie van een liggingsverandering was tot nu toe het in een goede algemene conditie
verkeren van de patiënt op het moment, dat aan de operatie werd begonnen. In het
algemeen waren de genezen dieren, patiënten waarbij de liggingsverandering niet
langer dan ± 10 uur bestond.

Het is dus zaak, dat de waarschijnlijkheidsdiagnose „liggingsverandering" zo spoedig
mogelijk na het begin van de koliek wordt gesteld. Helaas is dit niet altijd even
eenvoudig en we kunnen niet in een paar woorden aangeven hoe deze wa;vrschijn-
lijkheidsdiagnosc is te stellen.

Het voornaamste punt is wel, dat het paard rectaal wordt onderzocht, zeker zodra
de hartfrequentie boven de 50 slagen per minuut komt en/of het dier niet reageert
op de intraveneuze toediening van novalgin, isaverin of soortgelijk werkende prepa-
raten.

Als de polsfrequentie nog normaal is, de slijmvliezen geen afwijkingen vertonen,
het paard niet erg dik is en nog voldoende borborygmi van normale toonhoogte
heeft, zal om praktische redenen meestal worden volstaan met het toedienen van
één van bovengenoemde geneesmiddelen. Novalgin is, als het i.v. wordt gegeven, na
± 2 uren uitgewerkt. Keert de koliek terug, dan dient beslist een rectaal onderzoek
te worden ingesteld. Bij dit onderzoek is het, indien er een liggingsverandering be-
staat, een uitzondering, dat men precies een invaginatie, een torsieplaats of de
plaats van inklemming van darmdelen voelt. Men zal meestal niet verder komen

dan het waarnemen van uitgezette darmdelen. Vooral als dit delen van de dunne
darm betreft (te voelen als „bromfietsbanden" midden in de buik) dient men uiterst
gealarmeerd te zijn. In de meeste gevallen wordt dit uitgezet zijn veroorzaakt door
een liggingsverandering van de dunne darm.

Andere mogelijkheden zijn: meteorismus jejuni, obstipatie van de dunne darm, een
enteritis van de dunne darm en een enkele maal een primaire maagoverlading.
De diagnose enteritis is in deze gevallen bijna niet te stellen; deze aandoening heeft
een zeer slechte prognose.. Differentieel diagnostisch zijn, zeker in een vroeg
stadium, ook de meteorismus en de obstipatie van de dunne darm niet goed van een
liggingsverandering te onderscheiden. In een later stadium zal dit iets gemakkelijker
zijn. Zoals echter al is gezegd, een dier met een liggingsverandering heeft voorlopig
alleen kans de aandoening te overleven als er binnen niet al te lange tijd na het
ontstaan hiervan operatief wordt ingegrepen. Wij zouden dan ook willen stellen,
dal in vrijwel alle gevallen, waarin rectaal onderzoek uitgezette dunne darmlissen
worden gevoeld operatief ingrijpen de patiënt de meeste kans op overleven biedt.

Veel paarden worden tegenwoordig gehouden uit liefhebberij, als gevolg waarvan
de eigenaren het er voor over hebben enige (transport)kosten aan het dier te be-
steden, als dit nog kansen biedt een aandoening te overleven.

Wij zouden dan ook graag onze collegae-practici willen uitnodigen eigenaren van
ervoor in aanmerking komende patiënten te wijzen op de mogelijkheden, die wij
in het voorgaande hebben geschetst en dergelijke patiënten naar de Faculteit door
te zenden. De dieren kunnen te allen tijde worden aangeboden bij de Kliniek voor
Inwendige Ziekten, waar een nader onderzoek zal plaatsvinden en de voor de
verdere behandeling vereiste laboratoriumgegevens zullen worden verzameld. Bij
de KHniek voor Heelkunde is ook te allen tijde voor deze gevallen een operatieteam
„stand by" aanwezig, zodat onmiddellijk na het interne onderzoek een operatie kan
plaatsvinden. De kosten verbonden aan deze intensieve behandeling zullen op een
zodanig niveau worden gehouden, dat ze geen beletsel behoeven te zijn om de dieren
ter onderzoek aan te bieden.

Namens de KHnieken voor Inwendige Ziekten
en Heelkunde der Grote Huisdieren,
Dr. H. C. Kalsbeek.
Dr. A. W. Kersjes.

NEDERLANDSE VERENIGING VOOR PROEFDIERKUNDE
Opening van de eerste ledenvergadering

Reeds enige malen in het vorige jaar is de commis.sie van voorbereiding van de
heden op te richten Nederlandse Vereniging voor Proefdierkunde bijeengeweest om
te trachten deze vereniging een vlotte start te geven.

Nederland is niet het eerste land waar mensen die met proefdieren werken een
vereniging stichten. De taak van deze personen is de proefdieren te fokken ten
behoeve van de landelijke vraag ernaar of de dieren te gebruiken om de biologische,
de medische of de veterinaire wetenschappen te dienen met het verzamelen van
meer kennis ten behoeve van het welzijn van mens en dier.

Om bij mijn eigen vak, de diergeneeskunde, de beginnen, is het volkomen duidelijk
dat een aanstaand veterinair, behalve met mensen, ook met dieren moet kunnen
omgaan. Hij moet weten hoe men ze moet verzorgen, hoe men ze moet behandelen
en africhten en hoe men ze in stand moet houden om voor de mens het meeste
profijt op te leveren. Van de huisdieren is het maar een kleine stap die voert naar
de proefdieren.

Daarbij is het vanzelfsprekend dat men met in acht neming van dit doel met behulp
van de genetica tracht de meest geschikte proefdieren te fokken.

Hel houden van proefdieren echter is niet hetzelfde als het houden van koeien,
varkens, paarden, kippen, kalkoenen, ganzen en pelsdieren of andere z.g. nut-
huisdieren. Het is evenmin het houden van liefhebberij-dieren, „pets" zoals de
Amerikanen ze noemen, zoals honden, katten, witte muizen, cavia\'s, hamsters, ko-
nijnen en een aanzienlijke sortering van grote en kleine vogels en koudbloedige
dieren.

Onder de nut-huisdieren en de „pets" hebben de onderzoekers, sedert Marcello
Malpighi aan de Universiteit van Bologne zijn nu nog welbekende onderzoek
over de microscopische bouw van dierlijke organen begon, hun studiemateriaal ge-
zocht. Malpighi vond ruim 300 jaar geleden niet alleen de Malpighise lichaam-
pjes in de nieren, maar zag ook hoe het kippeëmbryo zich ontwikkelde tot een kuiken
en ontdekte als vader van de microscopische biologie in 1661 de bloedcapillairen
en zo de ontbrekende schakel bij de bloedsomloop.

Hij heeft alles wat hij waarnam zorgvuldig beschreven en zo is uit zijn, met zoveel
moeite, zuiver uit drang naar wetenschap, wat men denigrerend ook nieuwsgierig-
heid zou kunnen noemen, onze exacte biologische wetenschap ontstaan. Antonius
van Leeuwenhoek, als een nog grotere en tevens niet-academisch gevormde
nieuwsgierigaard, heeft ons de eerste kennis over hele kleine dierkens, tegenwoordig
bacteriën geheten, bijgebracht. Met deze „dierkens" hebben Tatum en Leder-
berg de studie der genetica in hele nieuwe banen kunnen leiden.
Doch de verbinding van bacteriën met ziekte en gezondheid is ± 200 jaar na
Leeuwenhoek pas gevonden door Braüell, Davaine, Bollinger, Ri volta,
P a s t e u r en Koch. Zij hebben voor het eerst door zorgvuldige proeven op dieren
de infectiositeit van vele mens- en dierziekten aangetoond en op grond van die
kennis de eerste schreden gezet op het gebied van genezing en preventie ervan.
J e n n e r, de uitvinder van de heilzame werking van de vaccinatie tegen pokken,
heeft als eerste proefdieren mensen gebruikt. Hij wist als arts niet dat hij net zo
goed met konijnen had kunnen beginnen. We kunnen gerust zeggen dat we zonder
de proeven op honden van Banting en Best ook wel achter de functie van
de eilandjes van Langerhans in de pancreas zouden zijn gekomen en door
zorgvuldig onderzoek van gestorven suikerziekte-patiënten insuline hadden kunnen
ontwikkelen. Maar dit is zeker, met weefselcultures was men niet tot klaarheid
omtrent de kennis van de betreffende stofwisselingsziekte gekomen. Evenmin zouden
Eykman en Grijns in Batavia de anti-beri-beri factor in rijstzemelen hebben
gevonden wanneer ze niet een groot aantal voederproeven met duiven hadden ge-
nomen.

Hoeveel honderden proefdieren hebben de laatste Nobelprijswinnaars voor Genees-
kunde en Fysiologie niet moeten gebruiken om de wijze van prikkeloverdracht van
het sympatische en parasympatische zenuwstelsel naar klieren met interne secretie
en gladde spiercellen vast te stellen en zo o.a. L-DOPA ten behoeve van patiënten
lijdende aan de ziekte van Parkinson te doen samenstellen.

Wat hadden Ehrlich, Domagk en Fleming kurmen doen zonder door dier-
proeven de werking in vivo van chemotherapeutica en antibiotica tegen bacteriële
en protozoaire ziekten aan te tonen en zijn niet alle ingrijpende operaties eerst op
dieren geprobeerd?

Willen wij in de toekomst ervoor kunnen zorgen dat onze kinderen en kindskinderen
een redelijk prettig leven kunnen genieten dan zullen we er steeds mee door moeten
gaan de research over het ontstaan van ziekte bij mens en dier te ontwikkelen en
te verfijnen; we zullen moeten trachten onheilen door overbevolking en daaruit
voortvloeiende oorlogen te beteugelen. Dit allemaal kan alleen maar door onder-
zoek en onderwijs. Maar onderzoek komt eerst, dan de rapportering en tenslotte de
taak om jongeren in te wijden in de kennis-ontwikkeling en kennis-overdracht.
De historie heeft aangetoond dat de geïsoleerde mens dit niet kan opbrengen. Hij
heeft voor zijn geestelijke ontplooiing kritische discussie met gelijkgestemden en
zelfs anders-denkenden nodig om in de doolhof van levensvragen de doodlopende zij-
paden te vermijden.

Daarom zijn wij hier bij elkaar. Wij hebben, naar ik aanneem, stuk voor stuk direct
of zijdelings met proefdieren te maken. We willen in de eerste plaats meer weten
over moderne voeding en voedingsmethoden, over adequate huisvesting en milieu,
over genetica, S.P.F.-dieren, gnotobionten en kiemvrije dieren en vooral ook over
het kweken van de meest geschikte proefdieren, niet te vergeten de proefdieren
die zich nu nog — alleen of voornamelijk — in de vrije natuur vermenigvuldigen.
Er zijn in Nederland reeds vele theoretisch en praktisch opgeleide dierverzorgers.
Hun taak is goed omschreven en omvat een miljoen dieren van koeien en paarden
tot kleur-kanaries en Swiss-muizen. Wat in Nederland ontbreekt is een daartoe
gedifferentieerde wetenschappelijke opleiding van degenen, die richting moeten
geven aan een verantwoord proefdiergebruik. Ik hoop dat onze vereniging mee kan
werken aan het tot stand komen van deze specialisatie.

Tot slot van mijn openingswoord heb ik nog enkele zuiver zakelijke mededelingen:

1. U bent hier de gast van het voorlopig bestuur, dat hiertoe door de directeur
van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid in de gelegenheid is gesteld;

2. U bent niet verplicht om lid van de vereniging te worden, maar U kunt
alleen lid worden als particulier en dus niet als vertegenwoordiger van een
instituut, laboratorium of instelling;

3. De jaarijkse contributie bedraagt ƒ 10,-; U kunt dit bedrag direct overdragen
aan de nog te benoemen penningmeester, U kunt het eventueel ook over-
schrijven op girono. 329117 van de Raiffeisenbank te Schipluiden ten be-
hoeve van rekening 3.582.02.310.

Bij voldoende belangstelling zal getracht worden nog in de maanden april en
mei a.s. een cursus te organiseren, die zes tot acht middagen zal omvatten en
zal worden verzorgd door de heren Dijkmann, Kampelmacher, Van
Logtest ij n en Van Schothorst.

Het betreft het gedeelte Laboratoriumonderzoek van de cursus Vleestechnologie
en Laboratoriumonderzoek die nu al enkele jaren door genoemde docenten en
door de heer Sanders, vakleraar S.V.O., werd verzorgd.

Het programma omvat onderwerpen als voedselvergiftigingen, microbiologische
technieken, hygiënecontrole en residuenonderzoek.

De kosten kunnen nog niet worden opgegeven, zullen evenwel afhangen van het
aantal deelnemers.

Schriftelijke opgave gaarne vóór 10 april a.s. bij ondergetekende. Instituut
Voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, Biltstraat 166, Utrecht.

De directeuren van de vleeskeuringsdiensten/slachthuizen te Amsterdam, Arnhem,
Boxtel en Groningen hebben zich wederom bereid verklaard collegae, die zich
willen bekwamen in bepaalde laboratoriumtechnieken, bijvoorbeeld kiemtellingen,
antibiotica- en hygiëne-onderzoek, histologisch onderzoek, daartoe de gelegenheid
te geven in hun laboratorium gedurende een nader overeen te komen aantal
middagen.

Degenen, die graag van deze gelegenheid gebruik maken, wordt verzocht tele-
fonisch contact op te nemen met de directeur van één van de genoemde diensten.

Het Bestuur van de Stichting voor Diergeneeskundig Onderzoek heeft besloten
met ingang van 1 april 1971 de produkde en levering door het Centraal Dier-
geneekundig Instituut van:

B. Diagnostica te handhaven met uitzondering van:
precipiterend varkenspestserum (code no. 391).

C. De in de staat van produkten van het Instituut, opgenomen in het Diergenees-
kundig Jaarboek (1970, pag. 140),

onder hoofdstuk IV: „Algemeen", vermelde produkten te handhaven met de
daarbij aangegeven beperkingen.
Dit besluit is genomen na overleg met de Veeartsenijkundige Dienst, de Gezond-
heidscommissie voor Dieren van het Landbouwschap, de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde en de Vereniging van Fabrikanten en Impor-
teurs van Diergeneesmiddelen in Nederland.

Bedoelde fabrikanten en importeurs hebben zich bereid verklaard vanaf 1 april 1971
te zullen voorzien in de behoefte aan de door het C.D.I. af te stoten sera en vaccins.

De Algemeen Directeur van het
Centraal Diergeneeskundig Instituut,
Dr. L. Hoedemaker.

In aansluiting op bovenstaande mededeling van het Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut kan medegedeeld worden, dat binnenkort door middel van een rondzending een
overzicht gegeven zal worden van Fidin-leden die de produktie van het C.D.I. over-
genomen hebben.

Tot ons genoegen kunnen wij u nog mededelen dat de continuïteit in de produktie
nagenoeg gehandhaafd is.

WORLD ASSOCIATION VETERINARY FOOD HYGIENISTS (W.A.V.F.H.)
Resoluties Opatija 1969

Tijdens het te Opatija van 22-28 september 1969 gehouden symposium werden een
4-tal resoluties aangenomen, waarvan thans de defintieve tekst is vastgesteld, welke
alsvolgt luidt:

De gedelegeerden van het 5e W.A.V.F.H.-symposium, zich bewust zijnde van de
snel veranderende aspecten van de toegepaste diergeneeskundige wetenschappen,
stellen met bezorgdheid vast dat het onderwijsprogramma van vlees-, melk- en
voedingsmiddelenhygiëne in veel diergeneeskundige opleidingstinstellingen niet ge-
wijzigd en aangepast werd aan de snelle ontwikkelingen die plaats vinden in de
voedingsmiddelenwetenschappen en het toenemende belang van het toezicht op
voedingsmiddelen als beroepsacdviteit in het kader van de veterinaire volksgezond-
heidszorg.

a. onafhankelijke leerstoelen voor voedingsmiddelenhygiëne worden ingesteld,
indien dit nog niet het geval mocht zijn;

b. de onderwijsprogramma\'s aan de eisen van deze tijd aangepast dienen te
worden ten dienste van de opleiding en het postuniversitaire onderwijs;

c. bijzondere aandacht geschonken moet worden aan de problematiek van bio-
logische en chemische residuen in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong;

d. kennis der grondbeginselen der technologie, verduurzaming en bewerkings-
procedures voor de huidige voedingsmiddelenhygiënist noodzakelijk is om de
hygiënische problemen, die met de produktie van voedingsmiddelen samen-
hangen, te kunnen beoordelen.

Taltrijke zoönosen kunnen noch tijdens het onderzoek vóór, noch tijdens het routine-
onderzoek nä de slachting worden vastgesteld. Het is daarom wenselijk dat slacht-
dieren reeds vóór de verzending naar de slachterijen op de produktiebedrijven
klinisch worden onderzocht, zo nodig aangevuld met laboratoriumonderzoek.

Voor slachtdieren, die met antibiotica werden behandeld, dient bij de aanbieding
ter slachting een certificaat te worden overgelegd, waarin door de dierenarts ver-
klaard wordt hoe lang en met welke biotica de dieren werden behandeld.

Mastitis is een belangijk melkhygiënisch probleem geworden. Een systematische
aanpak bij de bestrijdingscampagne is voor de dierenarts-voedingsmiddelenhygiënist
van grote betekenis om de volgende redenen:

a. mastitis vormt een ernstig economisch probleem in de verwerkingsindustrie
van vele landen;

b. door therapeutische doseringen van antibiotica ontstaan residuen die de
samenstelling van melk, de kwaliteit en de technische mogelijkheden ervan
nadelig beïnvloeden;

c. mastitisveroorzakende micro-organismen kunnen bij rauwe melk gevaar op-
leveren voor de consument, residuen van toegepaste antibiotica kunnen dit
evenzeer in gepasteuriseerde melk.

Het is daarom als essentieel te beschouwen dat de kwaliteit van melk wordt be-
oordeeld op het daarin voorkomende aantal somatische cellen.

Van 13-16 december 1970 is in het „Veterinary College" te Langford, van de
Universiteit van Bristol, Engeland, een „Ronde Tafel-bijeenkomst" georganiseerd
door de W.A.V.F.H., waartoe een beperkt aantal van erkende deskundigen uit 18
landen was uitgenodigd voor een intensieve behandeling van het in de titel genoem-
de onderwerp. Uit Nederland waren hiertoe uitgenodigd de collegae Dr. E. H.
Kampelmacher en Drs. A. van Keulen.

Besproken zijn o.m. de problemen bij de keuring vóór en nä het slachten, identifi-
catie van slachtdieren, contact tusssen produktiebedrijven en slachterijen, destructie,
opleiding voor veterinaire volksgezondheidstaken cn vele andere „topics". Een ver-
slag van de resultaten der besprekingen zal binnen afzienbare tijd worden toege-
zonden, zulks om deze zo wijd mogelijk te doen verspreiden.

Op aanbeveling van de „Judicial Council" van de „American Veterinary Medical
Association" en de „Exucative Board" heeft de „House of Delegates" op 13 juli
1969 een wijziging van de tekst die bij de eedsaflegging wordt uitgesproken goed-
gekeurd en bepaald dat hierin worden opgenomen de woorden: „the promotion of
public health".

De volledige tekst van de eed, die iedere dierenarts bij de aanvang van de uitoefe-
ning van dit beroep aflegt, luidt:

„Being admitted to the profssion of veterinary medicine, I solemny swear to use
my scientific knowledge and skills for the benefit of society through the protection
of animal health, the relief of animal sufferin.e. the conservation of livestock re-

sources, the promotion of public health and the advancement of medical knowledge.
I will practice my profession conscientiously, with dignity and in keeping with the
principles of veterinary medical ethics.

I accept as a lifelong obligation the continual improvement of my professional
knowledge and competence".

Na sinds de oprichting in 1956 zonder reglement gewerkt te hebben, waarbij
ondanks dat een 5-tal goed georganiseerde symposia, enkele sectiezittingen tijdens
W.V.A.-congressen en Ronde Tafelbijeenkomsten werden gehouden, heeft het
bestuur in overleg met de gedelegeerden der aangesloten landen een reglement aan-
genomen, waarin de plichten van bestuursleden en gedelegeerden zijn vastgelegd,
alsmede de wijze waarop de bijeenkomsten van bestuur, gedelegeerden en deelnemers
aan wetenschappelijke bijeenkomsten georganiseerd dienen te worden.

Tijdens het van 15 tot 21 augustus 1971 in Mexico-City te houden W.V.A.-
congres zal de W.A.V.F.H. (sectie 4) 6 zittingen wijden aan het door haar opge-
stelde programma. Een overzicht van de rubrieken, waarin de voordrachten en korte
mededelingen zijn uitgesplitst werd gepubliceerd in dit tijdschrift (T.v.D., 95, 419,
(1970)).

Tot nu toe kwamen geen aanmeldingen voor het houden van voordrachten, het
doen van korte mededelingen of voor deelname binnen.

De vleesvoorziening van de U.S.A. door rundvee, speciaal door de vleesrassen
Aberdeen Angus en de Hereford.

Wil men tot slachtrijp vee komen, dan is het noodzakelijk dat er opgefokt wordt
met daarna een afmestperiode tot slachtrijpheid.

Het fokken van kalveren gebeurt veelal op extensieve bedrijven, dit omdat door de
klimatologische omstandigheden, veel droogte, de toch wel vruchtbare grond niet
veel oplevert, waardoor de veebezetting laag is. Deze gebieden vindt men veel in
het westen, zuidwesten, noordwest-centraal en in het zuiden van de Verenigde
Staten, waar we grote vrij droge gebieden vinden en waar zonder irrigatie alleen in
het voorjaar een behoorlijke grasproduktie is.

Het mesten gebeurt daarentegen veel in feedlots, die zich in de meer vruchtbare
landbouwgebieden bevinden, zoals b.v, in de Cornbelt. Deze kalveren moeten dus
na het spenen in oktober-november vervoerd worden naar de feed-lots wat be-
paalde nadelen en kosten heeft: 1. vervoerskosten; 2. risico van ziekten in ander
gebied; 3. commissieloon bij verkoop.

Het komt echter ook voor dat de kalveren op hetzelfde bedrijf gemest worden en
dit is afhankelijk van de mogelijkheid op hetzelfde bedrijf ook graan, vooral mais,
te verbouwen, of de mogelijkheid tot het kopen van graan voor een redelijke prijs.
Dit systeem heeft niet de genoemde nadelen maar afgezien daarvan is er toch een
neiging tot specialisatie.

Allereerst de fok van kalveren met daarbij een beschrijving van een bezochte ranch
in South Dakota.

Dit was een bedrijf van 40.000 ha. waarop 5000 Hereford koeien gehouden werden.
Als men deze bezetting bekijkt van 1 koe op 8 ha grond, blijkt wel dat dit niet de
vruchtbaarste streek is.

1 De voorgaande delen van dit verslag treft men aan op pag. 1150 (afl. 22, 1970),
pag. 1204 (afl. 23, 1970), pag. 1279 (afl. 24, 1970), pag. 230 (afl. 3, 1971),
pag. 356 (al. 5, 1971) en pag. 426 (afl. 6, 1971) van dit tijdschrift.

De bevruchting van koeien geschiedde natuurlijk, waarvoor per 25 koeien 1 stier
aanwezig was. Op deze manier krijgt men een vrij lange afkalfperiode, die begint
in april en eindigt in juh. Dit vereist een lange periode van waakzaamheid, wat de
nodige kosten meebrengt. Een ander nadeel is dat de aprilkalveren soms in een
sneeuwstorm verloren gaan.

De laatstgeboren kalveren — in juli dus — hebben in november bij de verkoop
een lager gewicht zodat de prijs ook minder is, hetgeen dus de opbrengst per koe
drukt.

Men zou dus een „compromis"tijd moeten zoeken maar het gevolg hiervan zou een
korte dektijd op een bepaald tijdstip zijn, b.v. begin augustus, met geboorte begin
mei, als voorloper. Zoveel dieren dekken in een korte tijd van 2 ä 3 dagen vereist
echter K.I. en op bepaald tijdstip vereist dit synchronisatie en dit vereist bij-
voedering.

Met de methode van natuurlijke bevruchting werd een resultaat bereikt van 96
kalveren per 100 koeien, hetgeen zeer hoog is. Deze kalveren blijven bij de moeder
tot de verkoop in november. Ze hebben dan een gemiddeld gewicht van 180 kg.
De kostprijs per kalf bedraagt dan $ 65,- en de gemiddelde opbrengstprijs is
$ 125,-.

Voor vervanging van de kudde werden ieder jaar 1000 kaiveren aangehouden.
De selectie geschiedt op basis van gewicht en er is een algemeen streven om het
eerste kalf te hebben op 2-jarige leeftijd in plaats van op 3 jaar.
De kudde bleef het hele jaar door buiten, met in de winter wat bijvoedering van
hooi als er sneeuw ligt. Een drinkwaterprobleem was er niet op dit bedrijf omdat
er een 6-tal waterbronnen waren.

Zoals reeds eerder genoemd, heeft synchronisatie de nodige voordelen. Hiervoor is
echter K.I. nodig en het toedienen van een hormoon-preparaat wat het gemakke-
lijkst is als het oraal met de bijvoedering toegediend kan worden. De bijvoedering
is dan weer een probleem op zich.

Er is een proef genomen met een synthetisch hormoon^ met de handelsnaam
Repromix. Uit proeven is gebleken dat de beste resultaten bereikt worden bij syn-
chronisatie en dekking op 90-100 dagen na afkalven.

In het kort wil ik nog de voordelen noemen van synchronisatie en K.I.: de beste
stieren; minder stieren; minder ziekten.

In kortere tijd worden meer koeien geïnsemineerd, wat de kosten drukt. Dit brengt
echter de noodzakelijkheid van de diepvriessperma met zich me; met mogelijk minder
bevruchtingsresultaten. Minder tijd is nodig om bronstige koeien te vinden, wat soms
een probleem is.

Kleinere spreiding bij bet afkalven zodat beter toezicht mogelijk is. Meer unifoorme
kudde wat bij de verkoop gunstig is. Men heeft betere mogelijkheden voor cross-
breeding.

Op deze ranch was naast de kalveropfok een paardenfokkerij van Quarter-horses
aanwezig en wel 80 merries met geselecteerde hengsten. Het drachtigheidspercentage
was 80-85%. Juist op het moment dat wij er waren werden de paarden met hun
veulens naar huis gedreven, hetgeen vlot verliep daar deze dieren regelmatig thuis
verzorgd werden. Er werd een veulen met arthritis behandeld met penicilline.
Op ons verzoek werd er nog een staaltje lassowerpen vertoond door de eigenaar.

Om de produktiekosten per koe en zodoende de vleesproduktie te vergroten, is er
een streven om de vaarzen op 2-jairge leeftijd te laten afkalven, in plaats van op
3 jaar. Stel dat er per koe 5 kalveren groot gebracht worden, dit zou 6 worden
bij de eerste maal afkalven op 2 jaar. Daardoor zou er een toename van het aantal
geboren kalveren zijn van 20%, hetgeen ook de kostprijs bijna evenredig verlaagt.
Om dit te kunnen verwezenlijken is een goede selectie en een goede verzorging een
eerste vereiste.

1. fok met pinken van goede kwaliteit en een gewicht van ongeveer 300 kg bij
dekking. Het is gebleken dat gewicht bij dit systeem een betere selectie-

maatregel is dan leeftijd en de grootste vaars fieeft ook de minste moeilijk-
fieden met afkalven;

2. houd de dieren in goede groei-omstandigheden door aanvullende voeding
gedurende de slechte tijden, winter, droogte, enz.;

3. gebruik licht gebouwde stieren zodat zo min mogelijk moeite optreedt bij het
afkalven. Gebruik jonge stieren die niet te zwaar zijn voor de jonge vaarsjes
of K.I.

Vaak wordt er gebruik gemaakt van Aberdeen Angus stieren op Hereford-
vaarsjes. Het schijnt dat de draagtijd van deze kruisingsprodukten 10 dagen
korter is dan van volbloed Hereford, wat kleinere kalveren tot gevolg heeft met
makkelijker geboorten.

Verder is gebleken dat meer kruisingsprodukten gespeend worden met een hoger
gewicht dan purebred;

4. speen en verkoop de kalveren op een leeftijd van 3,5 maand om de moeders
de gelegenheid te geven uit te groeien;

6. laat de vaarzen afkalven op een tijd, vóórdat het gras overvloedig wordt, het-
geen een kleiner geboortegewicht geeft dan wanneer de dieren nog een tijd
volop gras krijgen.

Om zoveel mogelijk vlees te verkrijgen is het noodzakelijk dat ieder dier tot een hoog
gewicht wordt gevoerd.

We geven enkele leeftijden voor mesten, waarvan men kan uitgaan en de voor- en na-
delen daaraan verbonden:

Kalveren van een half jaar: de dieren groeien efficiënter dan oudere dieren; hierbij
heeft men de meeste mogelijkheden wat voedingssystemen betreft; de dieren hebben
een lange graas- of voederperiode nodig om een gangbaar gewicht te bereiken; ze ge-
bruiken relatief minder ruvi^voer en meer graan als ze direct afgemest worden; ze
hebben meer ziekte en hoger uitval; een efficiënte voeding is belangrijker bij jonge
dieren dan voor oudere dieren en hiervan hangt het succes het meest af.
Jaarlingen: hebben minder gezondheidsproblemen dan jongere dieren; zijn sneller af
te mesten; kunnen grotere hoeveelheden ruvs^voer gebruiken en deze hoeven niet van
de beste kwaliteit te zijn.

Dus welke dieren men mest is ook afhankelijk van de andere omstandigheden op het
bedrijf om eventueel overtollig ruwvoer te verwerken.

Oudere dieren: groeien vlugger maar minder efficiënt, doordat er meer onderhouds-
voer nodig is; gebruiken grote hoeveelheden ruwvoer, ze hebben weinig gezondheids-
problemen.

Vaarzen zijn jonger en op lichter gewicht vet dan ossen. Tweejarige vaarzen steken
ongunstiger af ten opzichte van ossen.

Stieren van dezelfde leeftijd groeien sneller en efficiënter dan ossen doen bij volop
voeding. Stieren produceren meer rood vlees in het karkas dan ossen. Onder weide-
omstandigheden in de U.S.A. geven ossen betere uitkomsten dan stieren. Sommige
smaakpanels vonden dat biefstuk van jonge ossen beter was dan van stieren van de-
zelfde leeftijd. Kalveren, gecastreerd op oudere leeftijd b.v. 8 maanden, vergeleken
met op 5 maanden gecastreerde dieren, waren zwaarder op speenleeftijd van 10
maanden en waren dit nog op een leeftijd van 26 maanden.

Men kan verschillende wegen bewandelen om de dieren op een bepaald slachtgewicht
te krijgen:

2. de kalveren worden vanaf november tot de weideperiode gehouden op hooi, mais
en kuilvoer, ze gaan dan 3 ä 4 maanden in lente en zomer, bij nog volop gras, in
de wei en worden dan gedurende 3 ä 4 maanden met krachtvoer afgemest. Deze
dieren zijn dan in oktober rijp voor de verkoop en de feedlots zijn vrij voor de
volgende groep kalveren;

3. men zet de dieren gedurende de winter op ruwvoer, doet ze dan een geheel sei-
zoen in de weide en mest ze daarna gedurende 4 ä 5 maanden af.

Op dit bedrijf werden we ontvangen door de dierenarts die hier een full-time job
had.

Er is een vooraanstaande fokkerij aanwezig van de Aberdeen Angus. Hier werden
verder afstammelingen van Aberdeen Angus stieren onderzocht op groei en slacht-
kwaliteit.

Van elke stier waren 25 nakomeUngen aanwezig. Op dat moment waren er 1500
stieren aanwezig die volautomatisch gevoerd werden uit Harvestore silo\'s voor snij-
mais, voor ,,high moisture corn" en silo\'s voor de eiwitkern, bestaande uit 65%
„ruw-eiwit" voor 1/3 deel geleverd door ureum. Het rantsoen bestond uit 73%
snijmaiskuil, 20% maïskolven (high moisture corn) en 5% van de eiwitkern.
De dieren werden aangevoerd op een leeftijd van 1 jaar met een gewicht van
± 270 kg, worden een half jaar gevoerd en hebben dan een gewicht van ± 500 kg,
wat een groei betekent van 1,2 kg per dag. De dieren werden iedere 4 weken
gewogen om de groei vast te stellen.

Men was bezig aan de ontwikkeling van een zodanige karkassamenstelling dat alles
behalve bot gebruikt kon worden en verwerkt in een egaal produkt dat als „steak"
op de markt moest komen. Hiertoe werd het hele karkas gemalen en in bepaalde
maten geperst, gereed voor gebruik.

Verder was er een onderzoek aan de gang naar de prestaties van bepaalde kruisings-
produkten.

Hereford x Aberdeen Angus
Uit deze proef zou waarschijnlijk Hereford x Charolais het beste tevoorschijn
komen. Het kruisen tussen de vleesrassen komt steeds meer in de belangstelling te
staan.

Zowel in Amerika als Canada zijn veehouders die voor de dekking van de koeien
een eigen stier of verscheidene stieren hebben. Daarnaast ziet men, zoals hier,
sticrenstations op coöperatieve basis.

Een vorm die we hier niet kennen is de particuliere stierhouderij als onderneming,
waarvan de American Breeders Service een voorbeeld is. Deze onderneming werkt
over heel Amerika en zoekt steeds naar uitbreidingsmogelijkheden.
Men heeft een stiermoeder programma, zodat bepaalde koeien door dc beste stieren
gedekt worden en de stieren daarvan worden op een bepaalde leeftijd (±
8 maanden) aangekocht. Van deze stieren worden in korte tijd 1000 koeien ge-
insemineerd met een zodanige selectie van bedrijven dat de moeders vergelijkbaar
zijn. Daarna worden deze stieren als wachtstier verder gehouden tot de resultaten
van hun dochters bekend zijn.

De selectie vindt plaats op basis van vergelijking van dochtergroepen. Na deze
selectie blijft ongeveer 20% over. Voor aanvulling van de top worden ieder jaar
8 tot 10 stieren geselecteerd.

Ook vindt er aankoop plaats van stieren buiten het programma om. Zo zagen we
bij de A.B.S. een stier op stal staan, waarvan we in Canada gehoord hadden dat
die verkocht was voor $ 140.000. Deze stier stond met nog 63 andere stieren van
de verschillende melkveerassen in een airconditioned stal. De lichaamsbeweging bestond
bij deze dieren uit een verplichte wandeling over de stal met een snelheid van

6 mijlen per uur gedurende 3 kwartier. Hiertoe was in het plafond een loopketting
geconstrueerd waaraan de stieren vastgebonden werden. Naast stieren voor de melk-
rassen waren stieren aanwezig van een 12-tal vleesrassen.

Economisch leek het een goed lopende zaak als men af kan gaan op de hele entou-
rage. Voor Nederland lijkt mij de particuliere onderneming niet haalbaar maar bij
een grotere opzet in E.E.G. verband is het misschien wel mogelijk.

Wij zijn ons ervan bewust dat het verslag tekortkomingen heeft en zeker niet altijd
een volledige uitwerking is van de behandelde onderdelen.

Wij hebben ons ook niet teveel bezig gehouden met vergelijkingen tussen Amerika
en Nederland en zeker niet geprobeerd pasklare oplossingen of mogelijkheden te
geven voor Nederland, wat betreft de manier van werken daar of het houden van
grote eenheden op de wrijze zoals beschreven voor de Verenigde Staten. Hierbij
denkend aan sommige bedrijven met extensieve varkenshouderij, de enorme feedlots
of de gigantische dairy farms.

Om dit te kunnen vergelijken en conclusies te trekken voor Nederland zou men al
een expert moeten zijn op velerlei gebied.

Tot slot willen wij de diverse personen bedanken voor hun hulp en raadgevingen
die vkdj mochten ontvangen.

Daarbij denkend aan: Prof. A. van der Schaaf, Prof. Dr. P. Hoekstra, Prof. Dr. G.
H. W. de Bois, Prof. Dr. S. R. Numans, Prof. Dr. W. K. Hischfeld, Dr A. W.
Kersjes, Dr. B. H. Rispens, Drs. A. Hoogerbrugge, Drs. H. J. L. Maas.

Van de Direcfie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

CONTROLE OP DE ENTING TEGEN PSEUDO-VOGELPEST
De Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst heeft besloten te komen tot een
regelmatige controle op de naleving van de enting tegen pseudo-vogelpest en de
resultaten van deze enting.

De Stichting Gezondheidsdienst voor Pluimvee heeft medevk^erking toegezegd.
Dit besluit is mede genomen op grond van een verzoek van het bedrijfsleven,
maatregelen te nemen teneinde te komen tot een permanent bewakingssysteem om
beter geïnfonneerd te zijn over de graad van bescherming van de pluimveestapel
en de werking van de gebruikte entstoffen.

Voor fok- en vermeerderingsbedrijven wordt voor deze controle gebruik gemaakt
van de bloedmonsters die reeds worden genomen voor onderzoek op chronische
ademhalingsziekte.

Wat de msetkuikens en legkippen betreft, verzamelt de Veeartsenijkundige Dienst
bloedmonsters op de pluimveeslachterijen. Deze monsters worden op het laborato-
rium van de Gezondheidsdienst voor Pluimvee te Doorn op immuniteit tegen
pseudo-vogelpest door enting en de mate van onvatbaarheid onderzocht.
Mede hierdoor hoopt men ernstige uitbraken van de ziekte in de toekomst te
kunnen voorkomen.

Over de 9e week van 1971, van 21 tot en met 27 februari, kwamen in ons land
10 gevallen van varkenspest voor en wel: Gelderland 6, Noord-Brabant 3, Noord-
Holland 1.

De 10e week, van 28 februari tot 6 maart 1971, liet een landelijk totaal van 12
gevallen zien en wel: Gelderland 4, Utrecht 1, Zuid-Holland 1, Noord-Brabant 6.

Op vrijdag 5 maart 1971 is het geheel gemoderniseerde en uitgebreide Openbaar
Slachthuis te Veghel officieel heropend.

Deze heropening geschiedde met een toespraak door de heer J. M. van den Born,
veterinaire Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid en Directeur van de Vee-
artsenijkundige Dienst.

Voordat de heer Van den Born met zijn toespraak het slachthuis voor geopend
verklaarde, spraken de heren H. L. M. Houben, directeur van het slachthuis en
Mr. H. P. J. van Weegen, burgemeester van Veghel.

Medio 1969 werd begonnen met het aanschaffen van vleesmonitoren, apparaten
voor het meten van het Cs-137 gehalte in perssap of gehakt van vlees, met het oog
op de gevaren voor de volksgezondheid in bijzondere omstandigheden.
Op advies van de veterinaire Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid werden de
eerste tien apparaten geplaatst in de slachthuizen te Amsterdam, Rotterdam,
Utrecht, Leeuwarden, Groningen, Zwolle, Arnhem, Breda, Eindhoven en Sittard.
Bij de keuze wordt rekening gehouden met de grootte van de slachthuizen, de
geografische ligging, de faciliteiten en de veedichtheid in het betrokken gebied.
Op 3 en 4 maart 1971 is op het Insdtuut voor de Toepassing van Atoomenergie
in de Landbouw, het Ital te Wageningen, de eerste cursus van twee dagen voor
het bedienen van de vleesmonitor gehouden. Personeelsleden van 9 slachthuizen,
bestaande uit dierenartsen, keurmeesters, laboranten en analysten, volgden deze
cursus.

In mei 1971 zal een tweede cursus van twee dagen voor personeel van slachthuizen,
waar een vleesmonitor is of zal worden geplaatst, worden gehouden.

Portugal maakt over de eerste helft van februari 1971 melding van 11 gevallen van
Afrikaanse varkenspest in 4 districten. Van de 148 op de aangetaste bedrijven
aanwezige varkens stierven er 47 aan de ziekte en 101 werden afgemaakt.

Over de 9e week, van 21 tot en met 27 februari 1971 kwamen in ons land 2 ge-
vallen van pseudo-vogelpest voor en wel in Groningen en Limburg.
De 10e week, van 28 februari tot en met 6 maart 1971, liet een aantal van 8
gevallen zien en wel: Drenthe 1, Utrecht 1, Zuid-Holland 2, Noord-Brabant 2,
Limburg 2.

De 11e week, van 7 tot en met 13 maart 1971, werd afgesloten met 2 gevallen en
wel in Gelderland en Limburg.

Frankrijk maakte op 18 februari bekend, dat op 11 februari 1971 een geval van
mond- en klauwzeer van het type O is geconstateerd op een bedrijf in de grens-
gemeente Biriatou in het Arrondissement Bayonne, kanton Saint Jean de Luz. Van
de 54 op het bedrijf aanwezige varkens werden er 4 door de ziekte aangetast.
Dr. I. Dafni, directeur van de Veeartsenijkundige Dienst in Israël, maakte op
1 februari 1971 melding van het voorkomen van mond- en klauwzeer nadat kort
tevoren 40.000 runderen tegen de ziekte waren gevaccineerd. Het aantal ziekte-
gevallen bedroeg gemiddeld 2 tot 3 per 1000 dieren.

Er kwamen weinig ziektehaarden voor onder niet-gevaccineerd rundvee. Het virus
bleek van het type A te zijn. Alle aangetaste dieren zijn opgeruimd.

In Tamanië zijn twee uitbraken voorgekomen van mond- en klauwzeer van het
type SAT 1.

Angola maakt melding van het uitbreken van mond- en klauwzeer van het type A.
De Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst in Rusland, Dr. A. Tretuakor,
maakte op 3 februari 1971 bekend, dat over december 1970 in totaal 67 gevallen
van mond- en klauwzeer in dat land zijn voorgekomen.

Hiervan waren er 10 van het type A22, 15 van het type O en 42 gedeeltelijk O en
gedeeltelijk A22.

Blijkens een mededeling van de Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst te
Athene, is op 17 februari op een bedrijf van 66 varkens in de Griekse gemeente
Alikarnassos op het eiland Kreta, mond- en klauwzeer van het type A geconstateerd.
De ziekte heeft 19 varkens aangetast, het gehele bedrijf is opgeruimd en er is
gevaccineerd.

Sedert eind december 1970 was in Griekenland geen mond- en klauwzeer meer
voorgekomen.

In Zuid-Afrika is onder impala\'s in het Kruger wildpark mond- en klauwzeer van
het type SAT, geconstateerd.

Het geval van mond- en klauwzeer dat op 19 februari 1971 een Zuid-Afrikaans
bedrijf aantastte, bleek van het type SAT2 te zijn.

Op 3 maart 1971 is op een bijeenkomst van het personeel van de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid en van de Veeartsenijkundige Dienst te
Leidschendam, de ere-medaille verbonden aan de Orde van Oranje Nassau in
goud uitgereikt aan de heer F. Kuijers, administratief ambtenaar bij de technische
afdeling.

De heer J. M. van den Born, veterinaire Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid
en Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst, sprak de heer Kuijers toe en speldde
hem het eremetaal op.

Namens het personeel sprak de heer Th. van Deel en overhandigde een enveloppe
met inhoud. De heer Kuijers, die binnenkort de dienst verlaat wegens het bereiken
van de pensioengerechtigde leeftijd, dankte voor de onderscheiding en het afscheids-
cadeau.

Op 6 maart 1971 heeft Dr. J. N. Koning, Inspecteur-Districtshoofd van de Vee-
artsenijkundige Dienst en Veterinaire Inspecteur van de Volksgezondheid in Noord-
Brabant, het feit herdacht dat hij een kwart eeuw als zodanig werkzaam was.
Ter gelegenheid hiervan is een drukbezochte recceptie gehouden op kasteel Maurick
te Vught.

Dr. Koning werd op 16 november 1908 te Medemblik geboren en studeerde in
1934 af als dierenarts. Op 16 december 1935 trad hij in Rijksdienst en was achter-
eenvolgens aspirant-Rijkskeurmeester te Winterswijk, Gieten en Boxtel, Rijkskeur-
meester in tijdelijke dienst en met ingang van 1 augustus 1938 Rijkskeurmeester in
vaste dienst te Boxtel, tevens plaatsvervangend Inspecteur van de Veeartsenijkun-
dige Dienst. Op 1 januari 1944 werd hij belast met de v/aarneming van de leiding
van het bureau van de Veeartsenijkundige Dienst en het Veeartsenijkundig Staats-
toezicht op de Volksgezondheid te Eindhoven. Met ingang van 6 maart 1946 werd
hij in zijn huidige functie benoemd, achtereenvolgens te Boxtel en thans te \'s-Her-
togenbosch.

De heer Koning promomveerde in 1942 tot doctor in de diergeneeskunde op een
proefschrift getiteld „Over de ontwikkeling van de sinus urogenitalis en de acces-
soire geslachtsklieren van het varken".

2, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Met Belgische Groep Dierenartsen werkzaam
in de Industrie. Benelux Diskussiedag. (pag. 370)

3, Gezondheidsorganisatie TNO. Symposium Schimmelziekten, (pag. 430)
5— 7, Gesellschaft f. Versuchstierkunde, Tagung, Hannover, (pag. 293)

15—17, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

16—19, B.S..^.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—18, Genootsch. Gesch. Geneesk., Wiskunde en Nat. wet. Voorjaarsvergade-
ring, Enschede, (pag. 293)

22, Groep Directeuren v. Vleesk.d. en keurings.d.a. K.N.M.v.D. Vergadering.
22—24, 12e Fed. Vergadering med. biol. Verenigingen. Rotterdam, (pag. 294)
26—29, Symposium over Circadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))

Congrescentrum R.A.L, Amsterdam, (pag. 370)
7, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde.
7, Afdeling Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur.
Motel Skyway, Rotterdam

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort.

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord Brabant, Utrecht.

15, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11.00 uur
18, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

24, Groep D.I.B. K.N.M.v.D., Vergadering, 14.00 uur, Restaurant Bella
Vista, Zeist. (pag. 504)

Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))
10—12, D.V.G. Fachgr. Gecsh. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg. (pag.
961, (1970), pag. 430)
12, Gaines Veterinary Seminar, Leiden, Holiday Inn, 11.00 uur
17, Gaines Veterinary Seminar, Zwolle, Hotel Wientjes, 11.00 uur

5, Gaines Veterinary Seminar, Weert, Hotel Juliana, 11.00 uur
20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
502, (1971))

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

11, Gaines Veterinary Seminar, Breda of Tilburg, plaats nader vast te stellen
18, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11.00 uur

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born.
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
21, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

1— 9, Arzteverein Davos. VI Int. Symposium, Davos-Platz. (pag. 961, (1970))
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur.

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München, (pag. 961, (1970))

20—26, Eed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R..\'\\.I.,
Amsterdam, (pag. 172)

op 71 jarige leeftijd is collega Stokreef onverwacht
heengegaan. Enige dagen voor Kerstmis bereikte mij
dit droeve bericht.

Gert-Jan was geboren te Arnhem, op 20 juli 1899 als
zoon van een onderwijzer. In deze zelfde plaats door-
liep hij de lagere school en de H.B.S. waarna hij voor
het vak koos dat ook zijn grootvader had uitgeoefend
n.l. Diergeneeskunde. Nog op 22 jarige leeftijd stu-
deerde hij af als Nederlands jongste dierenarts.
Tijdens waarnemingen in Groningen leerde hij daar
mej. A. A. C. Bomers kennen, met wien hij in 1926
trouwde. Na een vrije vestiging in Huizen in 1923
vertrok hij in 1925 vandaar om assistent te worden bij
wijlen collega Roodzand te Alkmaar. In 1931 nam hij
diens praktijk over — een grote runder- en paarden-
praktijk. De dertiger jaren waren in materiële zin geen
rijke jaren, maar voor het gezin Stokreef een zeer
gelukkige tijd.

Gert-Jan lééfde in zijn praktijk; waar hij door zijn
activiteit en werklust, maar vooral ook door zijn be-
minnelijkheid en bijzondere aandacht voor de vee-
houders en hun gezinnen groot aanzien genoot. Toen
ook werd de T.B.C.-bestrijding op vrijwillige basis,
door hem en zijn veehouder-vriend Evert Covers ter
hand genomen.

Na een onderbreking door de mobilisatie in 1939
— waar hij als kapitein van de Militaire Veterinaire
Dienst werd opgeroepen — zette hij na terugkomst
zijn werk voort in associatie met wijlen collega G. van
Eek, die tijdens zijn afwezigheid de praktijk had waar-
genomen. In de oorlog was Gert-Jan naast de moeilij-
ke praktijkuitoefening, werkzaam in de illegaliteit.
De gevolgen hiervan bleven niet uit en in 1943 werd
hij op 28 april \'j avonds opgewacht door de Sicher-
heitsdienst, die hem bij thuiskomst arresteerde. Hij
kreeg \'n half uur de tijd om in te pakken en afscheid
te nemen van zijn vrouw en zijn 4 kinderen.
Via de Euterpestraat in Amsterdam belandde hij in
het Oranjehotel in Scheveningen, waar hij tot septem-
ber „einzelhaft" gevangen werd gehouden. Toen pas
volgden er verhoren en tot zijn geluk bleek dat hij
door zijn officierschap toen als krijgsgevangene werd

beschouwd, l\'ia Amersfoort werd hij daarna op
transport gezet naar Polen, waar hij tot het voorjaar
1945 gevangen werd gehouden. Toen de Russen kwa-
men, werd Gert-Jan geëvacueerd naar Brandenburg.
Alleen de sterksten wisten deze tocht, die te voet werd
afgelegd te volbrengen. Daar volgde voor hem de be-
vrijding door de Amerikanen en in 1945 werd hij weer
verenigd met zijn gezin.

Nadat in 1952 zijn associé, wijlen collega van Eek, bij
de gezondheidsdienst voor dieren in dienst trad, ging
collega Stokreef verder in associatie met twee jongere
collegae. In 1956 kreeg Gert-Jan een gevoelige waar-
schuwing in de vorm van een hartaanval na een ver-
lossing. Na herstel nam hij de praktijk weer op tot hij
in 1960 de kans kreeg om Directeur van het K.E.S.
(Stichting Kwaliteitscontrolebureau voor te exporte-
ren schapen) te worden. Voor hem was dit de moge-
lijkheid om het kalmer aan te gaan doen. Daarom
deed hij toen zijn aandeel in de associatie aan mij over.
Daarnaast was hij nog plv. directeur van het Ge-
meentelijk slachthuis te Alkmaar en tevens veterinair
adviseur van de ongevallen verzekering voor vee:
„Ceres". Ook was hij gedurende vele jaren een ge-
waardeerd leraar aan de R.M.L.S. te Alkmaar. Zijn
oud-leerlingen herinneren zich nog altijd zijn boeien-
de manier van les geven en het talent, waarmee hij met
tekeningen op het bord zijn vak illustreerde.
Op maatschappelijk gebied had Gert-Jan vele contac-
ten en activiteiten. Zo was hij lid van de Rotary, lid
van de vereniging van Protestants-Christelijke Acade-
mici en lid van International Leadership. De Rotary
vooral was voor hem een genoegen, door zijn contac-
ten en uitwisseling van kennis en ervaring met mensen
van andere beroepen.

Zijn liefhebberijen: vissen, puzzelen en lezen, kwamen
in de laat.üe tien jaren van zijn leven pas goed aan
bod.

Toch nog veel te vroeg voor zijn vrouw, kinderen en
kleinkinderen moesten wij hem op 28 december 1970
naar zijn laatste rustplaats brengen.
Moge de grote belangstelling en vele blijken van mede-
leven bij zijn heengaan, de Zijnen tot troost strekken.
Zijn grote geloof deed hem, toen hij in gevangenschap
meende nooit meer thuis te komen, het volgende aan
zijn vrouw schrijven:

Ruwe stormen mogen woeden,
alles om mij heen zij nacht.
God, mijn God zal mij behoeden.
God houdt voor mijn heil de wacht.
Moet ik lang Zijn hulp verbeiden.
Zijne liefde blijft mij leiden.
Door een nacht, hoe zwart, hoe dicht,
voert Hij mij in t Eeuwig Licht.
Ongetwijfeld is deze bede van onze dierbare overle-
dene nu verhoord.
Hij ruste in vrede.

Gironummer 511606 ten name van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskvi\'ie.

Kort verslag van dc Hoofdbestuursvergadering van 11 februari 1971.
Het Hoofdbestuur zal laten onderzoeken op welke wijze wanbetaling bij vooral
grotere bedrijven kan worden voorkomen en eveneens hoe de aansprakelijkheid bij
gefinancierde bedrijven zeker gesteld kan worden.

Bij de Juridische Commissie van de Europese Gemeenschappen zal het standpunt
van de Maatschappij inzake geneesmiddelenvoorziening worden kenbaar gemaakt.
Een plan van de Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier om een meer uniforme
opleiding van praktijk-assistentes tot stand te brengen wordt goedgekeurd.
Met de Groep Directeuren van Vleeskeuringsdiensten en Keuringsdierenartsen zal
overleg worden gepleegd over de vertegenwoordiging van Nederland in de World
•Association of Veterinary Food Hygienists.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van een handtekeningen-actie van een aantal deel-
nemers aan het postuniversitair onderwijs, waarin aangedrongen wordt op betere
samenwerking tussen de Groep Practici Grote Huisdieren en het Hoofdbestuur^
Het Hoofdbestuur onderschrijft dit volledig.

In verband met verscheidene functiewijzigingen wordt de samenstelling van de
contributiecommissie herzien. Zodra de nieuw aangezochte leden hebben toegezegd
zitting te willen nemen zal de nieuwe samenstelling worden gepubliceerd.
De eerste bespreking met de vertegenwoordigers van de Faculteit over differentiatie
heeft plaatsgevonden. Besloten is de binnenkort te verwachten ontwerp studie-
programma\'s, die door de diverse instituten worden gemaakt, te bespreken.
De besprekingen over de georganiseerde Marek-entingen worden voortgezet en
omvatten de regeling van de technische details. De entingen zullen zo spoedig
mogelijk beginnen.

Het voorlopige programma van de viering van het 150-jarig bestaan van het dier-
geneeskundig onderwijs in Nederland is gereed. Het Hoodfbestuur meent een goed
congres te mogen verwachten.

Het contact met de studenten heeft geleid tot een bijeenkomst, waar door het
Hoofdbestuur informatie over de Maatschappij zal worden gegeven en de studenten
de gelegenheid krijgen daarover met het Hoofdbestuur te discussiëren.
De overdracht van de panden Rubenslaan 123 en 125 heeft op 1 februari plaats-
gevonden.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van de voortgang van de begeleiding van de mest-
kalverbedrijven en keurt deze goed.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van 20 aanmeldingen voor het lidmaatschap.
Enkele financiële zaken worden afgehandeld, waaronder een afwijzing van een
verzoek om een bijdrage uit het Van Esveldfonds.

Nadere gegevens betreffende de mogelijkheden van reizen naar het Wereldcongres
der W.V.A. in Mexixco City van 15-22 augustus \'71.

Vliegreis heen en terug met Super D.C. 8.
Vertrek vanaf Frankfort op 5 augustus of 12 augustus 1971.
Aankomst in Mexico City \'s avonds van dezelfde dag.
Terugreis 19 augustus of 26 augustus 1971.

Gedurende 2 weken logies met ontbijt in Hotel Emporio, Mexico City.
Prijs: Reis Hotel DM 1750,—. Toeslag 1 persoonskamer DM 420,—.
Gedurende 2 weken logies met ontbijt in Hotel Ejecutivo, Mexico City.
Prijs: Reis Hotel DM 1695,—. Toeslag 1 persoonskamer DM 240,—.
Vele uitstapjes mogelijk, waarvoor aparte tarieven.
Programma A I.

Gedurende 1 week tijdens het Congres in Mexico City. Keuze uit Hotel Emporio of
Ejecutivo.

Gedurende 1 week verblijf in Acapulco. Keuze uit hotels: Tropicano, Sands of Ritz.
Prijs voor logies met demipension:

1 week rondreis door Mexico/Yucatan (volpension)
1 week congres in Mexico City (demipension)
1 week vakantie in Acapulco (demipension)
Prijzen respectievelijk:

DM 2750,—. Toeslag 1 persoonskamer DM 390,—.
DM 2930,—. Toeslag 1 persoonskamer DM 540,—
DM 3195,—. Toeslag 1 persoonskamer DM 590,—

Afhankelijk van de hotelcombinaties: Emporio, Ejecutivo, Tropicano, Sands of Ritz.

Verdere inlichtingen zijn te verkrijgen op het bureau van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde.

Dc in de voorgaande aflevering in de „Doorlopende Agenda" aangekondigde verga-
dering op 23 april a.s. is uitgesteld en zal thans plaats hebben op 7 mei 1971, 20.00
UU7 in het Familiehotel, Paterswolde.

De afdeling Zuid-Holland van de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde
organiseert op vrijdag 7 mei as., 20.30 uur een ledenvergadering in Motel Skyway,
Rotterdam.

Dit in tegenstelling tot de abusievelijk vermelde datum in de doorlopende agenda
van aflevering 15 maart 1971 van dit tijdschrift.

Dc Groep zal op 24 mei a.s., 14.00 uur, een vergadering houden in Restaurant Bella
Vista, Zeist.

In het voorjaar van 1970 werd de nascholing van practici grote huisdieren door
het Bestuur van de desbetreffende Groep in de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde daadwerkeijlk aangepakt.

Na overleg met het Bestuur van de Diergeneeskundige Faculteit werd een commissie
„nascholing practici grote huisdieren" gevormd, waarin als vertegenwoordiger van
de Faculteit der Diergeneeskunde Prof. Dr. S. R. Numans zitting kreeg. Verder
bestond de commissie uit vier practici, te weten:

Genoemde commissie stelde zich tot taak een vorm van nascholing te vinden, die
de cursist op een prettige wijze in een zo kort mogelijke tijd veel op de praktijk
afgestemde informatie verschaft.

Om aan deze doelstelling te beantwoorden werden verschillende middelen aan-
gegrepen, o.a.:

I. Een programma waarin de dagelijkse problematiek van de practicus zo veel
mogelijk wordt benaderd.

2. Een start van het programma met „vraag en antwoord" spel, d.w.z. op de
eerste morgen van de vier dagen durende cursus werden de cursisten ge-
confronteerd met 32 formulieren, ieder betrekking hebbende op een patiënt
of een zieke koppel.

Bekend waren anamnese en bepaalde onderzoekgegevens. Met behulp hiervan
kon de cursist de diagnose, prognose, therapie en eventuele prophylaxis
invullen.

Daar bedoelde formulieren niet van de naam der cursist waren voorzien,
was anonimiteit gewaarborgd.

De vragen werden in eerste instantie door de leden-practici van boven-
genoemde commissie opgesteld en na overleg met de daarvoor uitgenodigde
specialisten zonodig gewijzigd of aangevuld. De door de cursisten ingevulde
formulieren werden door de specialisten kritisch bekeken en in de volgende
dagen besproken. In aansluiting hierop was er gelegenheid voor discussie.
Dit systeem bleek zeer goed te voldoen, omdat de cursist niet alleen tot
creatief denken werd aangespoord, maar zich ook van het begin af aan
nauw betrokken voelde bij het programma.

3. De eerste drie discussiemiddagen werden doorgebracht in respectievelijk de
Klinieken van Heelkunde, Inwendige Ziekten en Verloskunde met de moge-
lijkheid van demonstratie van eventueel aanwezige patiënten of onderwijs-
materiaal.

4. De cursisten waren in een groep van 50 man ondergebracht in het Henri
Dunanthuis te Zeist, terwijl één van de leden-practici van de commissie
fungeerde als cursusleider.

Het Henri Dunanthuis bleek niet alleen vanwege de gunstige ligging (een
rustige omgeving en dicht bij de Diergeneeskundige Faculteit), maar ook
vanwege de accomodatie zeer geschikt te zijn voor het beoogde doel.

5. De eerste twee avonden werden gevuld met het vertonen van wetenschap-
pelijke films met deskundige toelichting. Dikwijls volgden hierop geanimeerde
discussies.

Ook de huishoudelijke vergadering op de derde avond bleek in een behoefte
te voorzien.

Summa summarum: Deelnemers en commissie kunnen op een zeer geslaagd experi-
ment terugzien, hetgeen vooral te danken is aan:
de grote medewerking van de hiertoe aangezochte specialisten,
de genoten gastvrijheid op de eerdergenoemde klinieken,

de huisvesting van de cursisten en het grote enthousiasme van de cursisten zelf.
Reden waarom de commissie heeft besloten om eenzelfde cursus in 1971 van medio
oktober - medio november wederom te doen plaatsvinden.

Zowel de kliniek voor Kleine Huisdieren als ook de Groep „Geneeskunde van het
Kleine Huisdier" hebben hun medewerking toegezegd om gedurende de laatste dag
van de cursus verschillende kleine-huisdierenproblemen, waarmee de grote-huisdieren
practicus kan worden geconfronteerd, te belichten.

Inmiddels heeft zich de samenstelling van de commissie „nascholing practici grote
huisdieren" als volgt gewijzigd:

Prof. Dr. S. R. Numans, lid namens de Faculteit der Diergeneeskunde;
Dr. J. M. Schreurs, lid.

JAARVERSLAG 1970
In 1970 werden 3 wetenschappelijke vergaderingen, 1 maatschappelijke vergaderin-
gen en 2 excursies georganiseerd. Op de ledenvergadering van 28 januari 1970 werd
Prof. Dr. S. G. v. d. B e r g h bereid gevonden om een lezing te houden getiteld
„In vitro synthese van leven".

Op 27 mei 1970 werd door de Groep een vergadering georganiseerd onder de titel
„De dierenarts in de toekomst". Na een drietal inleidingen, welke werden verzorgd
door de collegae Werkman, Moons en Wensing sprekend resp. namens
Overheid, Maatschappij en Faculteit, ontstond een zeer levendige discussie over dit
jaar sterk in de belangstelling staande veranderingen in de opleiding van de dieren-
arts. Op 9 november 1970 werd in combinatie met de Groep Dierenartsen werkzaam
in het bedrijfsleven een vergadering gehouden waarop Dr. G. A. Overbeek een
zeer interessante lezing hield getiteld „Verwachting over de ontwikkeling van hel
geneesmiddel".

Op 16 december 1970 werd een bijzonder geslaagde vergadering georganiseerd
waarop Prof. Dr. W. A. Voogd van der Straaten een lezing hield getiteld
„Nucleocytoplasmatische relaties in differentiërende cellen" en Drs. P. Nieuwen-
huis een lezing hield getiteld „Immunologische reactievormen van het lymfoiede
apparaat".

De bovengenoemde lezingen werden kort samengevat en deze samenvattingen werd
aan alle leden toegezonden.

Er werd een tweetal excursies georganiseerd, te weten op 12 maart 1970 een excursie
naar de bedrijven van Janssen Pharmaceutica, Beerse, België en op 16 september
1970 een excursie naar het Centraal Proefdieren Laboratorium van de Medische
Faculteit te Nijmegen.

Algemeen kan worden gezegd dat zowel de vergaderingen als de excursies geslaagd
waren te noemen. Gemiddeld 30-35% van de leden bezocht de vergaderingen. De
excursies trokken een ongeveer gelijk percentage van de leden. De excursie in sep-
tember trok wat minder belangstelling, hetgeen vermoedelijk te wijten is aan het
tijdstip, gekozen om deze excursie te organiseren.

Het bestuur vergaderde het afgelopen jaar een 5-tal keren, waarbij ook diverse
maatschappelijke problemen aan de orde kwamen. Eén en ander resulteerde in een
brief aan de leden waarbij het te voeren beleid aan de leden werd voorgelegd. Het
bestuur heeft in deze duidelijk baar standpunt geformuleerd in diverse zaken, de
Maatschappij betreffende.

Zo kan onder andere worden genoemd de bemoeienis van de Groep in de controverse
tussen Maatschappij en Faculteit aangaande de dierenarts opleiding. De Groep heeft
zich op het standpunt gesteld, dat een iets minder starre houding van beide zijden
onderhandelingen mogelijk moet maken en dat het een onverteerbare zaak is dat
binnen een groep van 1500 dierenartsen niet tot overeenstemming zou kunnen wor-
den gekomen. Het bestuur stelde zich bij de algemene ledenvergadering van de
Maatschappij sceptisch op ten opzichte van de voorgestelde wijzigingen van de sta-
tuten en het huishoudelijk reglement. Een en ander resulteerde in de benoeming van
een structuurcommissie door de Groep. Over beide bovengenoemde onderwerpen zijn
de leden uitvoerig geïnformeerd.

Algemeen kan worden teruggezien op een jaar waarin de Groep aktief heeft deel-
genomen aan de ontwikkeling, zich voordoend in de Maatschappij. Voorts werd een
aantal succesvolle lezingen gehouden en het bestuur is de mening toegedaan dat de
ingeslagen weg de goede is en dat de groep in de toekomst zich naast het organiseren
\\an wetenschappelijke vergaderingen eveneens dient toe te leggen op bemoeienis met
de maatschappelijke aspecten van de K.N.M.v.D.

Op donderdag 11 maart promoveerde collega J. B.
Litjens tot doctor in de diergeneeskunde op het
proefschrift, getiteld: „Een onderzoek naar het voor-
komen van koolhydraten en aminozuren in oviduct en
sperma van de kalkoen en naar een voor de praktijk
geschikte verdunner van sperma".

Promotor was professor Dr. C. H. W. d e B o i s. Het
proefschrift kwam tot stand onder leiding van Mej.
Dr. C. J. G. van der Horst, hoofd van het
Laboratorium Biochemie van de Voortplanting van
de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde en Gynae-
; cologie.

In de dissertatie van Dr. Litjens is een onderzoek
beschreven, waarin naar een mogelijkheid is gezocht,
kalkoenesperma gedurende langere tijd in vitro te
bewaren zonder verlies van fertiliteit. Het is namelijk
bekend, dat kalkoenesperma binnen 1 uur na het op-
vangen dient te worden gebruikt. Daar het eveneens

een bekend feit is, dat het bevruchtend vermogen van kalkoenesperma gedurende
enkele weken behouden blijft in het oviduct, is in de eerste plaats een onderzoek
ingesteld naar de aanwezigheid van koolhydraten en aminozuren in de utero-vaginale
overgang en andere delen van het oviduct bij de kip en de kalkoen. Hierbij bleek
o.a., dat het inositolgehalte en het glutaminezuurgehalte zeer hoog was, terwijl
tevens een tot nu toe onbekend eiwit „carbogluteline" kan worden aangetoond.
Ook wordt een onderzoek naar het voorkomen van aminozuren en ketozuren in
sperrnatozoën en spermaplasma beschreven. Interessant is het resultaat, dat bij de kal-
koen veel cysteïne in de sperrnatozoën bleek voor te komen, terwijl dit niet in het
spermaplasma aanwezig was: op deze wijze kon „lekkage" van de spermatozoën
worden aangetoond.

Uit een zeer uitgebreid onderzoek in vitro met aan verscheidene verdunners ge-
labelde toegevoegde inositol, fructose en glucose en verscheidene praktijkonderzoeken
werd door Dr. Litjens een verdunner ontwikkeld, waarin het mogelijk bleek kal-
koenesperma gedurende 3 uur te bewaren, zonder dat het bevruchtend vermogen
hiervan achteruitging.

Collega Litjens behaalde in 1950 het diploma H.B.S.-B aan het Sint Bonifatius-
lyceum te Utrecht. In datzelfde jaar begon hij aan de studie in de diergeneeskunde
aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, waar hij in oktobr 1958 als dierenarts af-
studeerde. Na enige maanden in de praktijk geassisteerd te hebben, werd hij op
15 januari 1959 benoemd tot veterinair medewerker bij de Stichting Gezondheids-
dienst voor Pluimvee, destijds gevestigd te Soesterberg. Per 1 februari 1962 werd
hij benoemd tot veterinair medewerker bij de Sdchting Gezondheidsdienst voor
Dieren in Limburg te Heythuysen en belast met de georganiseerde bestrijding van
pluimveeziekten.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

T. E. Hoekstra, de Kupe 5, Wijhe
H. A. R. Kok, de Huisinghlaan 3, Nunspeet
W. D. Pereboom, Bernhard Zweersstraat 26, Purmerend
H. Thate, Israelslaan 8, Utrecht
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

J. W. M. van Hulzen, Oranje Nassaustraat 5, Eist (Gld.)
L. Karens, Goorseweg 21, Diepenheim.

Dik, K. J.; adres gew. in: Aalsmeer, Aalsmeerderweg 331,; tel. 02977-4297 (190)
Hartman, H. J.; adres gewijzigd in: Smalle Ee, Kloosterkampen 37;

Kaligis, Dr. J. A.; adres gew. in: De Bilt, Huize Weltevreden, Kamerlingh Onnes-

Pekelder, J. J.; adres gew. in: Wilhelminadorp, Oosthavendijk 69; tel, 01100-8630

Rouwé, H. J.; adres gew. in: Ferwerd, Foswerterstrjitte 29; tel. 05181-460; P. (232)
Schuyt G.; adres gew. in: Jutphaas, Prof. Dr. Bakkerlaan 55; tel. 03471-2482 (235)
Schuyt-IJzerman, Mevr. M. T.; idem (236)

Verwer, Dr. M. A. J.; aldres gew. in: Zeist, Jan Ligthartplein 12; tel. 03404-17094

Op 7 april hoopt de heer P. L. L. Bollen te Zeeland zijn 35-jarig jubileum te vieren.
Op 12 april hoopt de heer J. G. C. van Vloten te Arnhem zijn 25-jarig jubileum te
vieren (afwezig)

W. J. J. van den Berg, Adm. van Gentstraat 6, Utrecht
H. Hagendijk, Kapelstraat 76 bis a. Utrecht
M. F. de Jong, Boomstraat 36 bis. Utrecht
R. H. Lunenborg, Schoolstraat 15, Utrecht

In de tekst, voorkomende op de hieronder genoemde pagina\'s van de aflevering
4/1971 van dit Tijdschrift, dienen de volgende correcties te worden aangebracht:

pag. 284: 13e regel van beneden: „P o d h a s j k y" moet zijn „Podhajsky";
11e regel van beneden: „Pulvinel" moet zijn „Pluvinel";
9e regel van beneden: „......de heer Slob en mij nog in de linker boven-
hoek zien)" moet zijn „......de heer Slob en mij nog in de linker bo-
venhoek te zien)".

pag. 285: 17e regel van boven: „mee dan bij de Landelijken......" moet zijn „meer

pag. 286: 9e regel van boven: „2 4 2/2 maal zo lang als de zweepstok. Uitvoeger

Gelegenheid tot verpleging van zieke huisdieren.
Tevens röntgendiagnostiek.
Opname na overleg met uw dierenarts.
Keyenbergseweg 18 — Wageningen — Telefoon 0 8370 - 3985

kiest voor arbeidsongeschiktheid, dan bespaart U zich gedurende Uw
gehele dierenarts-loopbaan veel premie.
Oriënterend gesprek bij U thuis.

Landelijk Agent M.O.V.I.R. en D.T.O.
J. C. KONING
Makelaar in Assurantiën
Bilthoven - Gezichtslaan 25 - Telefoon O 30 - 78 28 00

Uit een enquête onder 365 schapenhouders in de provincie Noord-Holland betref-
fende het vóórkomen van myiasis door vliegenmaden bij schapen, is gebleken, dat
de aandoening voorkomt op 6% van de bedrijven op het vasteland en op 96%
van de bedrijven op het eiland Texel. Alleen op Texel is myiasis een ernstig
probleem.

Van een klein aantal gevallen werden de vliegen uit de maden gekweekt, waarbij
uitsluitend Lucilia sericata werd gevonden, .\\angedrongen wordt om een onder-
zoek te doen instellen naar de mogelijkheid van biologische vliegenbestrijding op
Texel door middel van de steriele-mannetjes-techniek.

Hoewel Neveu-Lemaire (1938) vermeldt: „Myiase cutanée du
mouton connue des éleveurs hollandais sous Ie nom worm-ziekte . . .", zijn
in de vaderlandse literatuur de mededelingen over deze door vliegenmaden
veroorzaakte huidaandoening bijzonder schaars.

Alleen Bandet en Nieschulz (1933) beschreven een uitbraak van
de zogenaamde „wormziekte" bij een koppel van 1.200 schapen in de Wie-
ringermeerpolder in de zomer van 1932, een jaar nadat de polder geheel was
drooggevallen. De ziekte begon in juni en bereikte in september haar hoog-
tepunt. Totaal werden 288 schapen, inclusief recidieven, aangetast, waarvan
een aantal dieren zijn gestorven. De uit de maden gekweekte vliegen werden
gedetermineerd als: Lucilia sericata.

Deze vrij ernstige uitbraak werd door genoemde auteurs min of meer als
een uitzonderlijk verschijnsel beschouwd blijkens hun opmerking: „Tot nu
toe kwam deze ziekte in ons land wel regelmatig hier en daar voor, echter
niet in die mate, dat bijzondere maatregelen genomen moesten worden." Zij
trachtten de plotselinge uitbreiding te verklaren door een tijdelijke ver-
storing van het biologische evenwicht in de nieuwe polder.

Daar in gesprekken met schapenhouders op het eiland Texel de indruk werd
gekregen, dat de aandoening daar vaker voorkomt, dan op grond van de
literatuur zou worden vermoed en bovendien door de schapenhouder, de
heer Joh. Bakker, de vraag werd opgeworpen of de plaag langs biologische
weg zou zijn te bestrijden, werd besloten een onderzoek in te stellen.
Daartoe werd in het voorjaar van 1970 een vragenlijst verzonden aan alle
schapenhouders in de provincie Noord-Holland met meer dan 50 fokooien.
Dit betrof in totaal 365 schapenhouders, waarvan 205 op het vasteland en
160 op het eiland Texel.

1 C. H. Herweijer; dierenarts. Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Holland;
postbus 88, Alkmaar.

Artike geaccepteerd voor publikatie op 8 januari 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 8, 1971 509

Van de 205 verzonden formulieren werden 126 terugontvangen (61%).
Op 106 bedrijven (84%) werd de aandoening nimmer waargenomen en
op 20 bedrijven (16%) wel eens. Maar daarvan vermeldden 12 schapen-
houders, dat dit de laatste jaren niet meer het geval was. Verscheidenen
hadden de aandoening de laatste 15-20 jaar niet meer gezien en anderen
niet meer gedurende de laatste 30-40 jaar. Op één bedrijf was de aan-
doening eenmaal voorgekomen, tijdens een schurftuitbraak. Op slechts 8
van de 126 bedrijven (ruim 6%) op het vasteland van Noord-Holland
schijnt de aandoening zo nu en dan bij enkele dieren voor te komen. Dit
is ongeveer in overeenstemming met de opmerking van Bandet en Nie-
se h u 1 z (1933) omtrent de landelijke frequentie van myiasis.

Er zijn op het 18.000 ha grote eiland ruim 300 schapenhouders met tijdens
de zomer ongeveer 50.000 schapen en lammeren. Meer dan de helft werd
in de enquete betrokken. Van de 160 verzonden formulieren werden 129
(80%) terugontvangen. Op 124 van de 129 bedrijven (96%) komt de aan-
doening voor en op 72% daarvan is dat jaarlijks het geval. Op de overige
bedrijven is dat soms of meestal het geval. Op 14 bedrijven, 11% van ds
bedrijven waar de ziekte voorkomt, is dat wel eens gepaard gegaan met
sterfgevallen. Zowel de schapen als de lammeren worden aangetast, maar
vaker de lammeren. Op 8% van de bedrijven wordt de aandoening uitslui-
tend bij lammeren gezien. Dit is waarschijnlijk zo, omdat de schapen tijdig
worden geschoren.

Een predilectieplaats is de omgeving van de staart, vooral wanneer dit ge-
bied bezoedeld is met mest, maar ook worden de maden veelvuldig aange-
troffen in de schone vochtige wol op de rug en schoft. Bij ernstige aantas-
ting, waarbij de huid wordt doorzeefd en ondermijnd door honderden
maden, kunnen de dieren binnen enkele dagen sterven en worden, zoals
men zegt: „levendig opgevreten".

Ter bestrijding worden voorbehoedende wassingen toegepast met diverse
insectendodende middelen, zoals HCH en DDT. Ook voor plaatselijke be-
handeling van aangetaste dieren worden deze middelen gebruikt naast
groene zeep, creoline, benzine of petroleum. In de regel wordt daarbij de
wol terplaatse weggeknipt, terwijl de zichtbare maden zoveel mogelijk
worden verwijderd.

Omtrent de schade, die door de aandoening wordt veroorzaakt, lopen de
meningen sterk uiteen. Volgens sommige veehouders is bij oplettendheid de
schade gering en vergt de bestrijding alleen wat arbeid. Anderen schatten
de jaarlijkse schade op enkele tientallen guldens per bedrijf plus wat arbeid.
Weer anderen ramen de schade op hun bedrijf op enige honderden guldens,
tot ƒ 700,— per jaar.

Over het antwoord op de vraag of het de moeite en kosten waard is om
te zoeken naar een afdoende streeksgewijze bestrijding verschilde men van
mening. Van de schapenhouders op wier bedrijf de aandoening voorkomt,
had 26% hierover geen mening, 35% beantwoordde de vraag met „ja" en
39% met „neen". Van de ja-stemmers voegden sommigen daar aan toe:
„liever vandaag dan morgen". De neen-stemmers motiveerden hun uit-

spraak deels met de opmerking, dat bij goede oplettendheid de schade gering
is, en deels omdat naar hun mening een afdoende streeksgewijze bestrijding
niet haalbaar zou zijn.

Myiasis wordt veroorzaakt door de vleesetende larven (maden) van diverse
bromvliegen. Daar de maden van verschillende soorten bromvliegen niet
van elkaar zijn te onderscheiden is identificatie alleen mogelijk na het
kweken van de vliegen. In de maanden juli, augustus en september werden
maden verzameld van zeven gevallen van myiasis op Texel, op vijf ver-
schillende bedrijven verspreid over het eiland. De maden werden zelf mee-
genomen tijdens bezoeken aan Texel of weiden door veehouders toegestuurd
in een flesje, half gevuld met zaagsel. Ook werden maden verzameld van
een schapenkadaver op Texel en eieren van kadavermateriaal te Alk-
maar.

In het laboratorium werden de maden op een stukje schapenlever geplaatst
in een pot, half gevuld met zaagsel of met zand en afgesloten met een
schroefdeksel. Aanvankelijk werden potten gebruikt, afgesloten met gaas-
doek, maar dan ontsnapten de maden als ze volgroeid waren en de lever
gingen verlaten. De potten werden in de broedkamer gezet bij 25°C. Zo-
nodig werd na 1 of 2 dagen het stukje lever ververst. Het kweken bleek
zeer gemakkelijk. De eerst witachtige larfjes groeiden binnen enkele dagen
uit tot grijs-witte, zeer beweeglijke en lichtschuwe maden, die allengs room-
kleurig-geel en glimmend werden. Na 3-6 dagen verlieten de gele maden
het stukje lever en kropen in het zaagsel. Ze werden minder beweeglijk,
gingen geheel stilligen, werden tonvormig en lichtbruin; later donkerbruin
van kleur. Na ongeveer een week werden de jonge vliegen geboren.
Daar volgens de literatuur voor het kweken van vliegen naast een vol-
doende hoge temperatuur een vochtige atmosfeer nodig zou zijn, werden
aanvankelijk een aantal poppen in vochtig zaagsel gelegd. Dit was geen
succes. Er werd geen enkele vlieg geboren. Sommige poppen werden aange-
troffen met door de kopblaas geopend deksel en de nimf gestorven tijdens de
geboorte. De beste resultaten werden verkregen, indien de poppen in droog
zaagsel werden gelegd in de droge broedkamer, waarbij uitkomsten van
100% geen uitzondering waren.

De determinatie van de aldus gekweekte vliegen werd door tussenkomst
van de heer L. E. van \'t Sant uitgevoerd door de heer C. F. van
de Bund, entomoloog bij de Plantenziektenkundige Dienst te Wagenin-
gen. .\\an beide heren onze hartelijke dank voor hun onmisbare hulp.
De maden, verzameld van het schapenkadaver op Texel, bestonden uit een
gemengde populatie van Lucilia sericata en Musea domestica. De vliegen
gekweekt uit eieren gedeponeerd op kadavermateriaal te Alkmaar bleken
te zijn: eenmaal Lucilia caesar, eenmaal Lucilia sericata en tweemaal Cal-
liphora erythrocephala. De maden, verzameld van de zeven myiasisgeval-
len bleken alle afkomstig te zijn van Lucilia sericata, de blauw-groene brom-
vlieg met enigszins koperachtige glans.

Dit tot slechts enkele gevallen beperkte onderzoek bewijst natuurlijk niet,
dat L. sericata bij ons de enige myiasis veroorzakende vlieg is. Wel is het
zeer waarschijnlijk de overheersende boosdoener. Ook in Engeland en Schot-
land is L. sericata verreweg de belangrijkste verwekker van myiasis bij

schapen, terwijl daar soorten als Lucilia caesar en Phormia terrae-novae van
zeer ondergeschikte betekenis zijn (MacLeod, 1937).

Het grote verschil in frequentie van vóórkomen tussen het vasteland van
Noord-Holland, 6% van de bedrijven, en het eiland Texel, 96% van de
bedrijven, is opvallend.

De afname op het vasteland gedurende de laatste decennia zou mogelijk
kunnen worden verklaard door de systematische destructie van kadavers van
landbouwhuisdieren, waardoor de natuurlijke broedplaatsen van de vliegen
worden vernietigd. Dat deze kadaverdestructie op het eiland Texel minder
invloed heeft op de vliegenpopulatie kan verband houden met de onmiddel-
lijke nabijheid van de duinen waar kadavers van vogels en konijnen als
broedplaatsen kunnen fungeren. De grootste breedte van het eiland be-
draagt 9 km, waarvan ± 1,5 km duinen langs de Westelijke kuststrook.
De afstand tussen de boerderijen en de duinenrij varieert derhalve van O
tot hoogstens 7,5 km.

Uit de beantwoording van de vragen tijdens de enquete is de invloed van
de duinen op de ernst van de ziekte duidelijk gebleken. Veehouders, die
zowel land bezitten vlak onder de duinen als op enige afstand daarvan,
wijzen er herhaaldelijk op, dat in de onmiddellijke nabijheid van de duinen
het gevaar voor myiasis aanzienlijk groter is. Op een bedrijf, gelegen in de
duinen, zijn sterfgevallen door myiasis geen uitzondering.
De door de ziekte veroorzaakte schade blijft over het algemeen beperkt,
omdat men naast preventieve wassingen met insecticiden, door voortdurende
oplettendheid de individuele gevallen in het beginstadium opspoort en be-
handelt.

Toch is het verwonderlijk, dat 39% van de ondervraagden het zoeken
naar een afdoende streeksgewijze bestrijding niet urgent acht. Wanneer
men bedenkt, dat gedurende de zomer de koppels twee- of driemaal worden
gewassen met insecticiden en dat men daarnaast tijdens warme dagen min-
stens tweemaal per dag de dieren nauwlettend moet bekijken en opge-
merkte gevallen individueel gaat behandelen, dan is de bestrijding van
myiasis, uitgedrukt in arbeidsuren, een kostbare zaak. Myiasis is dan ook
een duidelijk voorbeeld van een ziekte, waarmee men heeft geleerd te leven,
terwijl blijkbaar velen zich met dit lot hebben verzoend.
De elders ter wereld bereikte resultaten met biologische bestrijding van
myiasis veroorzakende vliegen door middel van de steriele-mannetjes-tech-
niek (End rej at, 1966), doet de vraag rijzen, of deze methode op
Texel perspectieven kan bieden. Deze vraag kan pas worden beantwoord
nadat een volledig onderzoek naar de leefwijze van de op Texel verantwoor-
delijke vlieg is uitgevoerd.

Thans kan echter reeds worden gezegd, dat er enkele punten zijn, die hoop-
vol lijken voor een biologische bestrijding:

1. Vermoedelijk is slechts één vliegensoort van praktische betekenis, name-
lijk Lucilia sericata;

2. deze vlieg is in het laboratorium zeer gemakkelijk in grote aantallen te
kweken;

3. het gebied, waar myiasis een plaag betekent, is beperkt en omgeven door
water;

4. de ligging van het eiland Texel, ten Noorden van het vasteland, is dus-
danig, dat bij de overwegend Westelijkke winden een eventuele snelle
herbevolking met insecten vanuit het vasteland waarschijnlijk zal worden
bemoeilijkt.

Deze overwegingen, gepaard aan de dringende noodzaak, het gebruik van
chemische bestrijdingsmiddelen, die de gezondheid van mens en dier in
toenemende mate gaan bedreigen, te beperken, maken het alleszins gewenst
een onderzoek te doen instellen naar de mogelijkheid van biologische bestrij-
ding van Lucilia sericata op het eiland Texel.

From a questionnaire sent to 365 sheepfarmers in the province of North-Holland
concerning the incidence of myiasis of sheep, it appeared that the condition occurs
on 6% of the farms on the mainland and on 96% of the farms on the island Texel.
Only on Texel myiasis is a serious problem.

In a small number of cases where the flies were cultivated from the maggots,
Lucilia sericata was the only fly involved. The urgency is stressed to start an inves-
tigation into the possibility of biological fly-control on Texel using the sterile male
technique.

Baudet, E. A. R. F. en N i e s c h u 1 z, O.: Over myiasis bij schapen veroorzaakt
door larven van Lucilia sericata. Tijdschr. Diergeneesk., 60, 573, 648, (1933).
Endrejat, E. W.: External parasitic diseases of sheep and goats. FAO/OIE,

Int. Conference of Sheepdiseases, Rome (1966).
MacLeod, J.: The species of diptera concerned in cutaneous myiasis of sheep in

Britain. Proc. R. Ent. Soc. Lond., 12, 127, (1937).
Neveu-Lemaire, N.: Traité d\'entomologie médicale et vétérinaire. Vigot
Frères, Paris (1938), p. 853.

Varlcensintersexen hebben aangeboren anatomische afwijkingen die het vaststellen
van het geslacht bemoeilijken. Ze zijn noch mannelijk, noch vrouwelijk. Door-
gaans hebben ze zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen. Aanleiding
tot dit onderzoek was een vemeende toename van deze afwijking en van de ermee
verband houdende schade voor de varkenshouderij en vleesindustrie.
Het bleek dat deze dieren in het algemeen het vrouwelijke chromosoompatroon
hebben, ze zijn dus genetisch vrouwelijk. Placentaire vaatanastomosen komen
vrijwel nooit voor. Embryologisch onderzoek leerde dat de in aanleg vrouwelijke
gonaden een masculinisatie ondergaan, zodat alsnog een ovariotestis of testis ont-
staat. Het ontstane testisweefsel is funktioneel gezien echter abnormaal: er vindt
geen Spermatogenese plaats en er worden slechts zeer kleine hoeveelheden andro-
genen geproduceerd. Van de in Nederland geboren biggen is ongeveer 0,5%
intersex. Ten aanzien van de vererving van intersexualiteit blijken zowel het
moeder- als het vaderdier een duidelijke invloed te hebben.

Er blijkt een positieve korrelatie te bestaan tussen de worpgrootte en het ontstaan
van intersexen: dit wijst erop dat bet ontstaan van intersexualiteit misschien
bepaald wordt door het aantal foeten in de uterus.

Met betrekking tot de aetiologie van varkens intersexualiteit werd de volgende
hypothese opgesteld: het aanwezig zijn van veel embryo\'s in een uterus verhoogt
de kans op wederzijds kontakt tussen een mannelijk en vrouwelijk embryo. Dit
heeft tot gevolg dat androgenen, geproduceerd door de gonaden van het man-
nelijk embryo, diffunderen naar het vrouwelijke embryo, met als gevolg mascu-
linisatie van de gonaden. Deze diffusie is slechts tijdelijk omdat de placentatie
deze later verhindert. Het kontakt tussen de embryo\'s, waarbij dit proces van
geslachtsomkeer plaatsvindt, resulteert niet in placentaire vaatanastomoses.

Intersexualiteit of hermafroditisme (tweeslachtigheid) komt bij vrijwel alle
diersoorten voor, bij enkele diersoorten echter zeer frekwent, bijv. bij de geit
en het varken.

Een intersex is een individu met congenitale anatomische afwijkingen, die
het bepalen van het geslacht bemoeilijken of onmogelijk maken. Een derge-
lijk individu is eigenlijk noch mannelijk noch vrouwelijk, vandaar de naam
intersex. Uitwendig gelijken ze het meest op een vrouwelijk dier. Inwendig
zijn de dieren echter sterker afwijkend. Ze hebben vrijwel altijd een vagina
en uterus, doch in plaats van ovaria vindt men testes, ovariotestes, of aan
de ene zijde een ovarium en aan de andere kant een testis of ovariotestis.
Ze hebben dus zowel mannelijke als vrouwelijke genitalia, vandaar de naam
tweeslachtigheid of hermafroditisme.

Aanleiding tot dit onderzoek betreffende intersexualiteit was een vermeende
toename van deze afwijking en van de ermee verband houdende schade
voor de varkenshouderij en de vleesindustrie (B reeuws ma en Van

2 Dr. A. J. Breeuwsma; Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek „Schoonoord";
Driebergseweg 10 D, Zeist.
Geaccepteerd voor publikatie 14 januari 1971.

der Veen, 1967). De schade bestaat hierin, dat de dieren ongeschikt
zijn voor de fokkerij daar ze in het algemeen steriel zijn. Verder wordt
na slachting een aantal intersexen afgekeurd of voorwaardelijk goedge-
keurd wegens een onaangename reuk aan het vlees, de zogenaamde bere-
geur of geslachtsgeur. Volgens het Centraal Bureau voor Slachtveeverze-
keringen bedraagt de „vlees"-schade u Nederland jaarlijks meer dan een
half miljoen gulden. Echter, de totale schade voor Nederland zal veel meer
zijn: het sterftepercentage onder intersexen is namelijk hoger dan onder
normale biggen en verschillende intersexen krijgen een pyometra, waardoor
de groei van deze dieren nadelig beïvloed wordt.

Doel van het onderzoek was het verkrijgen van meer informatie over de
wijze en mate van voorkomen van intersexualiteit bij varkens in Neder-
land. De onderzochte varkens (van het Nederlands Landvarken-ras) warei
afkomstig van de proefboerderij van het I.V.O. „Schoonoord" te Zeist.
Verder werd aandacht besteed aan de cytogenetische, morfologische er
funktionele aspekten van varkens-intersexualiteit. Tenslotte werd uit de
verkregen gegevens een hypothese voor de pathogenese van varkensinter-
sexualiteit opgesteld.

Voor een literatuurstudie betreffende de problematiek van het ontstaan van
intersexualiteit en de gebruikte technieken zij verwezen naar een eerder
in dit tijdschrift verschenen artikel (Breeuwsma, 1969).

Het gebruik van cytogenetische technieken is nodig enerzijds om het gene-
tische geslacht van het individu vast te stellen, anderzijds om eventuele af-
wijkingen in het chromosoompatroon te kunnen diagnosticeren. Het is na-
melijk gebleken dat verschillende intersexsyndromen bij mens en dier ver-
oorzaakt worden door een afwijkend geslachtschromosoom-komplex.
Het cytogenetisch onderzoek bestond uit sex chromatine- en chromosoom-
onderzoek.

Het bleek dat alle onderzochte intersexen sex chromatine positief waren,
wat betekent dat ze in ieder geval 2 X-chromosomen hebben. Van de 25
intersexen, onderzocht met behulp van chromosoomanalyse, bleken 21
dieren het normale vrouwelijke chromosoompatroon te hebben (XX). Eén
dier had zowel cellen met mannelijke als ook cellen met het vrouwelijke
chromosoomkomplex, 35% XX en 65% XY, hetgeeri overeenkomt met
de chromosoom konfiguratie van een runder-„freemartin".¹)
Uit het voorgaande kan worden opgemaakt, dat varkensintersexualiteit in
het algemeen niet geassocieerd is met waarneembare afwijkingen in het
chromosoompatroon. Testisweefsel kan derhalve ontstaan zonder de aanwe-
zigheid van een Y-chromosoom. Verschillende auteurs (McFeely et al.,

1967, H a m e r t O n, 1968) hebben getracht dit te verklaren door te sug-
gereren dat mannelijk-determinerende genen normaal ook op het X-chro-
mosoom voorkomen, wat onder bepaalde omstandigheden aanleiding kan
zijn tot het ontstaan van testisweefsel en van intersexualiteit.

1 „Freemartin" is een samentrekking van „free" (afkomstig van „farrow", een on-
vruchtbaar dier in Schotland) en „martin" afgeleid van het Keltische woord
voor koe, „mart"). Een steriele koe (farrow mart) werd gewoonlijk geslacht op
St. Maarten.

Een andere mogelijkheid is dat intersexen allemaal chimeren zijn (XX/XY)
maar dat de XY-cellen niet meer aanwezig zijn of alleen in bepaalde weef-
sels worden aangetroffen en dan nog in zeer kleine aantallen, zodat ze in
de meeste gevallen niet ontdekt worden. In dit verband dient echter op-
gemerkt te worden dat een XX/XY-chimeer, zoals wordt aangetroffen in de
runder-freemartin geen aetiologische betekenis heeft en dat waarschijnlijk
het ontstaan van het testisweefsel ook hier een andere nog onbekende oor-
zaak heeft. De ontstane chimeer is alleen een bewijs dat een placentaire
vaatanastomose tussen de beide foeten heeft bestaan.

Uit de literatuur blijkt dat bij het varken, ondanks het feit dat placentae
van opeenvolgende foeten in utero intensief kontakt maken, er slechts zelden
placentaire vaatanastomoses ontstaan (M a r r a b 1 e, 1969); dit in tegen-
stelling tot paarde- en rundertweelingen. Als placentaire vaatanastomoses
bestaan hebben, kan de ontstane bloedvermenging worden aangetoond met
bloedgroepenonderzoek (Owen, 1945).

Door ons werd een tiental varkens intersexen onderzocht, doch bloedgroe-
penchimerisme kon niet worden aangetoond. Ook met anatomisch onder-
zoek van placentae, afkomstig van geboren en ongeboren intersexen, kon
placentaire vaatanastomose niet worden aangetoond. Bij dit laatste onder-
zoek, waarbij intersexuele foeten in utero weiden aangetroffen, bleek zelfs
dat intersexuele foeten geflankeerd kunnen worden door vrouwelijke foeten,
hetgeen „freemartinisme" niet waarschijnlijk maakt.

Anatomisch kan men varkensintersexen onderscheiden in echte en pseudo-
hermafrodieten. Een echte hermafrodiet heeft zowel testis- als ovarium-
weefsel. Een pseudo hermafrodiet heeft gonaden van het ene geslacht, terwijl
de rest van het genitaalapparaat kenmerken van het andere geslacht ver-
toont. Een pseudo hermafrodiet wordt een mannelijke pseudo-hermafrodiet
genoemd wanneer de gonaden testis zijn. Hoewel deze terminologie de mo-
gelijkheid tot een zekere indeling biedt, is deze toch niet bevredigend, vooral
ook omdat hiermee geen essentiële verschillen mee aangegeven kunnen
worden (alleen mogelijk na grondig histologisch onderzoek). Verder ver-
andert soms het anatomische beeld met het ouder worden van het individu,
zodat bij gebruik van deze terminologie de leeftijd van het dier vermeld
dient te worden.

Anatomisch onderzoek van een honderdtal intersexen leerde, dat het ge-
slachtsapparaat een beeld vertoont dat kan variëren van bijna normaal
vrouwelijk via allerlei tussenvormen tot bijna normaal mannelijk. De gona-
den kunnen ovarieel, ovarieel èn testiculair, of alleen testiculair in struktuur
zijn. In het algemeen bezitten intersexen een goed ontwikkelde uterus. Bij
aanwezigheid van testes kunnen de gonaden, met eventueel een gedeelte van
de uterus, door de liesopening afdalen en een breuk doen ontstaan.
De aard van de accessoire geslachtsorganen hangt in het algemeen af van
de hoeveelheid testisweefsel die aanwezig is. Bij de gonaden, die geheel of
grotendeels uit testisweefsel bestaan, treft men epididymides, vasa deferentia,
glandulae seminalis en prostaat aan, hoewel gewoonlijk slecht ontwikkeld.
Bulbo-urethraal klieren worden slechts bij hoge uitzondering aangetroffen.

Als de gonaden hoofdzakelijk ovarieel in struktuur zijn, dan zijn de ge-
noemde mannelijke kenmerken afwezig. In het algemeen bezitten varkens-
intersexen een vergrote clitoris, die doet denken aan een misvormde penis.
Vermeldenswaard is nog dat in gevallen van ovariotestis het testisgedeelte
zich altijd aan de caudale pool van de gonade bevindt. Deze caudale pool
korrespondeert evenwel met de craniale pool gedurende het foetale leven;
de gonade ondergaat namelijk een rotatie.

Om meer informatie te verkrijgen omtrent de struktuur en de embryogc-
nese van intersexengonaden, werden intersexengonaden prenataal en post-
nataal histologisch onderzocht. De foetale intersexen wenden verkregen
door drachtige zeugen op verschillende tijdstippen van de drachtigheid te
slachten.

De embryogenese van een intersex gonade blijkt als volgt te verlopen: het
eerste kenmerk van een masculinisatie van een in aanleg „genetisch vrou-
welijke" gonade is de ontwikkeling van een tunica albuginea tussen de cortex
en de medulla. De medulla, die derhalve geheel omgeven is door de tunica
albuginea, gaat niet in regressie zoals normaal bij vrouwelijke embryo\'s,
maar ontwikkelt zich tot testisweefsel. Dit testisweefsel bestaat uit een grote
hoeveelheid interstidële cellen en tamelijk slecht ontwikkelde tubuli semini-
feri. In de tubuli kan men slechts Sertoli-cellen waarnemen en geen sper-
matogoniën.

De cortex, die zich dus buiten de tunica albuginea bevindt, bevat vrijwel
alle primordiale geslachtscellen, die een normale meiotische aktiviteit ver-
tonen. Echter, de cortex als geheel blijft achter in groei en ontwikkelt zich
slechts zo nu en dan, en dan nog alleen aan de caudale pool van de gonade,
tot echt ovarieel weefsel. Er is dan een ovariotestis ontstaan. Vaak blijft
van de cortex slechts een dun laagje corticaal weefsel over, of het verdwijnt
pleksgewijs helemaal. In het laatste geval komt de tunica albuginea aan de
oppervlakte. Het eventueel overgebleven laagje corticale weefsel bestaat
uit intertestitiële cellen en op tubuli seminiferi gelijkende follikels, die
oöcyten bevatten.

Teneinde geïnformeerd te zijn omtrent enkele funktionele aspekten werden
de gametogenese en de steroidproduktie onderzocht.

Doordat vrijwel alle primordiale geslachtscellen in de cortex van de gemas-
culiniseerde gonaden zijn blijven liggen (dus buiten de tunica albuginea),
vindt men later geen spermatogoniën in het ontstane testisweefsel, zodat er
dan ook geen Spermatogenese kan plaatsvinden. Verder bleek dat in testis-
weefsel biochemisch slechts zeer geringe hoeveelheden androgenen konden
worden aangetoond, hetgeen, zoals histochemisch onderzoek suggereerde,
misschien te wijten is aan het afwezig zijn van bepaalde voor het steroid-
metabolisme noodzakelijke enzymen (hydroxysteroid-dehydrogenasen).
In ovariumweefsel (soms deel uitmakend van een ovariotestis) vindt wel
oögenese en folliculogenese plaats, hoewel de follikels gewoonlijk niet ovu-
leren, maar atretisch worden of persisteren. Men vindt dan corpora atretica
of cysteuze follikels. In de follikels werden geen oestrogenen, doch behoor-
lijke hoeveelheden progesteron aangetoond.

Uit deze onderzoekingen kan gekonkludeerd worden dat varkensinter-
sexen gewoonlijk steriel zijn. Bij uitzonderingen kan een in geringe mate
gemasculiniseerde intersex nog fertiel zijn en drachtig worden.

Uit de literatuur blijkt dat intersexualiteit bij varkens erfelijk is en over-
geërfd kan worden door de zeug en/of door de beer.

Ons onderzoek leerde dat de beer inderdaad een duidelijke invloed heeft
op het voorkomen van intersexualiteit, echter praktisch elke beer bleek inter-
sexen te kunnen verwekken!

Een analyse van de fokgegevens van genoemde proefboerderij leerde dat
er verband bestaat tussen de worpgrootte en het voorkomen van intersexen.
De worpen waarin intersexen voorkomen zijn gemiddeld signifikant groter
dan worpen zonder intersexen. Verder bleek dat bij toenemende worpgrootte
het percentage intersexen ook toeneemt, wat zou kunnen betekenen dat
„crowding" van de embryo\'s in de uterus van pathogenetische betekenis is.
Deze bevinding werd nog versterkt door het feit dat superovulatie aanleiding
geeft tot een signifikante toename van de gemiddelde toomgrootte, ge-
paard gaande met een signifikante verhoging van het voorkomen van inter-
sexen.

Uit de onderzoekingen kwamen eigenlijk twee hypothetische faktoren naar
voren, die mogelijk (beide?) een rol spelen in de genese van intersexualiteit
bij het varken: de bijnieren van de foeten zelf en de „crowding" van de
embryo\'s in de uterus.

Price en Ortiz (1965) toonden aan dat zowel de foetale testis als
de foetale bijnierschors reeds vóór de geslachtsdifferentiatie androgenen
produceren. Het is dan ook niet ondenkbaar dat de bijnierschors een mascu-
liniserende invloed kan hebben op de er vlakbij liggende gonaden. Het feit
dat het testisweefsel van een ovariotestis zich altijd aan de craniale pool van
de gonade bevindt is in overeenstemming met deze gedachtengang. Die in-
vloed is des te groter naarmate de bijnier dichterbij de gonaden ligt of
hyperplastisch is. Mac in tyre et al. (1960) toonden experimenteel aan
dat een foetaal ovarium een masculinisatie kan ondergaan onder invloed
van een foetale testis. De afstand tussen testis en ovarium was hierbij be-
palend. De masculiniserende invloed reikte niet verder dan een afstand van
8 mm.

De „crowding" faktor zou hierin bestaan dat in een heel vroeg stadium
van de drachtigheid er (tijdelijk?) diffusie van masculiniserende stoffen van
een mannelijk naar een vrouwelijk embryo zou plaatsvinden. Het vrouwelijk
embryo verandert dan in een intersex. Naarmate er zich meer embryo\'s in de
uterus bevinden, des te groter is de kans op wederzijds kontakt en daarmee
de genoemde diffusie. De typische placentatie bij het varken zou een voort-
durende diffusie en het ontstaan van placentaire vaatanastomosen verhin-
deren. Volgens deze redenering is de crowding-faktor de hoofdzaak die aan-
leiding geeft tot het ontstaan van intersexen; de invloed van de bijnieren
zou slechts additioneel zijn.

Pig intersexes show congenital anatomical malformations, as a result of which it is
difficult to establish the sex of the animals. They are neither male nor female.
As a rule, they have male as well as female genital organs. The reason for the
present study was an increase in the incidence of this abnormality and the resulting
economic losses to pig breeders and the pork industry.

Cytogenetical studies showed that these animals usually present a female chromosomal
pattern. Anatomical studies on placentas supported by blood group studies, did not
provide any evidence that pig intersexuality in associated with placental vascular
anastomoses. Freemartins may occur in exeptional cases but they differ anatomically
from the majority of pig intersexes in that a well-developed uterus is absent. Histo-
logical studies on foetal intersexes showed that the primarily female gonads become
partially or totally masculinized. The resulting testicular tissues are abnormal,
however; spermatogonia are absent and only minute quantities of androgens apperent-
ly produced.

The incidence of pig intersexes in the Netherlands is approximately 0.5 per cent.
Both the dam and the sire are found to be important factors in the hereditary
transmission of intersexuality.

There is a positive correlation between litter size and the incidence of intersexuality,
suggesting that the number of embryos in the uterus may be an aetiologically im-
portant factor.

As regards the pathogenesis of pig intersexuality, a view is advanced that the presence
of a large number of embryos in the uterus (crowding) during the blastocyst stage
will increase the likelihood of interaction between the embryos. As a result, androgens
produced by a male embryo may cause masculinization of a female embryo.

Breeuwsma, A. J.: Intersexualiteit bij varkens. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 493,
(1969).

Rapport B 92 - I.V.O. „Schoonoord", Zeist.
H a m e r t o n, J. L.: The significance of sex chromosome derived heterochromatin

in mammals. Nature, Londen, 219, 910, (1968).
Macintyre, M. N., Hunter, J. A. and Morgan, A. H.: Spatial limits of

activity of fetal gonadal inductors in the rat. Anat. Rec., 138, 137, (1960).
Marrable, A. W.: The embryonic membranes of the pig. Vet. Rec., 84, 598,
(1969).

in 14 cases of intersex in domestic mammals. Cytogenetics, 6, 242, (1967).
Owen, R. D.: Immunogenetic consequences of vascular anastomoses between bovine

twins. Science, 102, 400, (1945).
Price, D. and Ortiz, E.: The role of fetal androgen in sex differentiation in
mammals. In: "Organogenesis" Ed. de Haan & Ursprung. Holt, Rinehart &
Winston, New York (1965).

De modernisering en differentiëring van de opleiding binnen de fakulteit der dier-
geneeskunde wordt in grote lijn beschreven. De besluitvorming is volgens de
wettelijke voorschriften nog niet gerealiseerd.

In de voorgestelde klinische richting wordt de uniformiteit en de onmogelijkheid
van een wetenschappelijke stage bekritiseerd. De wens wordt geuit dat een stage
buiten de fakulteit in de gewone praktijk mogelijk wordt.

De opbouw van een keuzerichting brengt de noodzaak met zich mee van uitbrei-
ding van de onderwijsbevoegdheid van de afgestudeerden.

De veterinair-hygiënische richting kan slechts dan zo goed mogelijk worden als zij
wordt opgezet vanuit een multidisciplinaire benadering van de milieu- en voe-
dings-hygiëne door een in te stellen deskundige (staats)kommissie.
Diskussie over een beperking van de „effectus civilis" van de klinisch en hy-
giënisch afgestudeerden is voorbarig.

De rol van de Maatschappij voor diergeneeskunde bij de herstrukturering van de
opleiding wordt ten aanzien van enkele aspekten omschreven.

Hoewel een diskussie over de opleiding tot dierenarts al enige jaren aan de
gang is en een aantal uidngen daarvan dit Tijdschrift hebben bereikt^),
zijn de vlammen hoger opgeslagen na 16 september 1969. Toen werd de
Maatschappij voor Diergeneeskunde^) per brief op de hoogte gesteld van
een voor haar onverwacht besluit, door de Fakulteit der Diergeneeskunde^)
op 9 juni genomen, tot differentiatie van de opleiding. De differentiatie
zou ingaan bij het begin van het studiejaar 1969-1970, zodat in 1975 de
eerste „gedifferentieerde" dierenartsen zouden afstuderen. Het besluit re-
fereerde aan een in januari 1966 gedaan voorstel van de wetenschappelijke
staf van de fakulteit^) en hield derhalve een zo grote mate van differen-
tiade in, dat het onmogelijk zou zijn om de eenheid van het dierenarts
diploma te handhaven. Het feit dat een eerder besluit tot invoering van
een „kleine" differentiatie weinig effekt had gesorteerd vormde één van de
oorzaken van de invoering van een „grote" differentiatie.
Alvorens op enkele aspekten van dit besluit in te gaan is het nuttig om te
beschrijven hoe het diergeneeskundig onderwijs geregeld is.

De opleiding die de fakulteit der diergeneeskunde moet bieden is krach-
tens de wet op het wetenschappelijk onderwijs^) omschreven in een ko-
ninklijk besluit^), dat de naam Akademisch Statuut draagt. De voorge-
schreven studierichting omvat een welomschreven kandidaatsexamen (in
twee delen met onbeperkte tussentijd)^), een dito doktoraal examen (ook
in twee delen met onbeperkte tussentijd) g) en een dierenartsexamen, waar-

1 Tekst op basis van inleidingen gehouden in de vergaderingen van de afdeling
Friesland op 13 mei 1970 en van de afdeling Groningen-Drenthe van de Kon.
Ned. Mij. voor Diergeneeskunde op 11 december 1970.

2 Dr. M. F. Kramer; laboratorium voor Histologie te Celbiologie, Fakulteit der
Geneeskunde, Nicolaas Beetsstraat 22, Utrecht.
Voor plaatsing geaccepteerd op 22 maart 1971.

toe alleen diegenen kunnen worden toegelaten die het eerdergenoemde dok-
toraalexamen zijn gepasseerd^). Daarnaast mag, op basis van het ene dier-
geneeskundig kandidaatsexamen, een doktoraalexamen „diergeneeskunde-
vrije studierichting" worden afgelegd, bestaande uit één hoofdvak en twee
of drie bijvakkeniO). De student mag de vakkenkombinatie zelf kiezen,
onder goedkeuring door de fakulteit. Een van de bijvakken mag uit een
andere fakulteit gekozen worden. Een dergelijk doktoraalexamen geeft
géén toegang tot het dierenartsexamen.

De fakulteit kan ook zelf, op basis weer van het ene kandidaatsexamen,
een omschreven doktoraalexamen instellen, bestaande uit hoofd- en bij-
vakkenii). Het besluit daartoe moet binnen 6 maanden aan o.a. de minis-
ter van onderwijs bekend gemaakt worden.

Als de fakulteit een geheel andere opleiding naast de bestaande wil in-
stellen, waarbij ook het ene omschreven kandidaatsexamen vervalt of ver-
vangen wordt, moet zij de Senaat en het bestuur van de universiteit ertoe
bewegen een besluit daartoe te nemen. De minister van onderwijs moet
dit besluit binnen 6 ä 9 maanden goedkeuren. Een dergelijke, nieuwe stu-
dierichting moet binnen 10 ä 15 jaar in het Akademisch Statuut opgeno-
men wordeni2).

Op basis van deze voorschriften heeft de fakulteit in de laatste halve eeuw
louter studenten opgeleid voor het eerstgenoemde doktoraal- en het daarop
volgende dierenartsexamen. In 1967-1968 hebben echter enkele studenten
gekozen voor een ander doktoraalexamen, dat geen toegang tot het dieren-
artsexamen geeftlS).

De fakulteit heeft weliswaar op 9 juni 1969 besloten om vanaf september
1969 jaar na jaar gestalte te geven aan een gewijzigde, gedifferentieerde
studie-inrichting, maar een nadere uitwerking van dit besluit moest nog
volgen, omdat dit in overleg met de maatschappij zou gebeuren.
Uit hetgeen boven is vermeld inzake de wettelijke regelingen kan opge-
maakt worden dat een dergelijke wijziging niet tot stand gebracht kan
worden door de fakulteit alleen. Pas nadat de senaat, bestuur en minister
van onderwijs een dergelijk besluit hebben goedgekeurd kan van een gel-
dige opleiding in de fakulteit gesproken wordenes). Het spreekt vanzelf
dat dit in september 1969 en zelfs in september 1970 nog niet gerealiseerd
was. Alle studenten die tot heden hun studie zijn begonnen hebben der-
halve nog recht op het hen in het vooruitzicht gestelde dierenartsexamen,
zoals dat in het huidige Akademisch Statuut omschreven is, met alle rechten
die de veterinaire wetten de bezitters daarvan verlenen.

Hoewel een uitwerking van het principe-besluit nog niet verschenen is, kan
uit het differendatierapport van de staf^) en uit 2 ongedateerde stukken
van de fakulteit, getiteld „Hoofdlijnen ten aanzien van een opleidingspro-
gramma met differentiatie" en „Hoofdlijnen ten aanzien van de vrije stu-
dierichting, resp. keuzerichting"i4), en uit gesprekken met fakulteitsdo-
centen opgemaakt worden in welke richting binnen de fakulteit gedacht
wordt. In grote lijn komt dat op het volgende neer:

1. de „oude" opleiding wordt gemoderniseerd, waarbij het klinisch ge-
deelte zwaarder aksent krijgt en het (toch al geringe) aandeel van de
voedingsmiddelen-hygiëne nog iets meer ingekrompen wordt.

2. de reeds bestaande mogelijkheid van een door de fakulteit omschreven
keuzerichting n) wordt gerealiseerd, door middel van een aantal
„pakketten" waaruit de student kan kiezen. De mogelijkheid van een
door de student samengestelde „vrije studierichting"io) zou dan moe-
ten vervallen.

3. Op basis van een vierjarig basisprogramma dat de vorige twee richtin-
gen gemeen hebben, wordt nog een derde, geheel nieuwe studierichting
mogelijk, de „veterinair-hygiënische."

De drie richtingen hebben de eerste vier jaren gemeen. In die jaren wordt
een kennisterrein bereikt dat in grote trekken overeenkomt met het oude
D 1-examen, echter uitgebreid met enige verkenning in bijzondere ziekte-
kunde en kliniek. Een groot deel van de modernisatie schuilt reeds in deze
vierjarige basisperiode. De invoeging van klinisch onderricht in deze periode
waarin ook de „basisvakken" een steeds groter beslag op de studieinspan-
ning leggen, als gevolg van de rasse groei van deze disciplines, vergt reeds
een grote krachtsinspanning. Moderne methoden van kennisoverdracht,
vergaande integratie, geregelde voortgangstoetsen vóór en voortdurende
onderwijskritiek dóór de studenten zijn voorwaarden voor een goede reali-
satie van deze verandering. Ervaringen in andere fakulteiten tonen aan dat
dergelijke voornemens slechts langzaam realiseerbaar zijn, omdat vakauto-
nomie en vakoverschatting, docententekort en gebrek aan belangstelling
voor onderwijszaken sterk remmende faktoren zijn, die door een fakulteit
slechts moeizaam bijgeregeld kunnen worden.

De modernisering van de basis-studie kan grotendeels binnen de fakulteit
verwerkelijkt worden op basis van het huidige Akademisch Statuut, waarin
de omschrijving van kandidaats- en doktoraalexamen voldoende ruimte laat
voor veranderingen. In principe sluit de voorgestelde 4-2-indeling aan op
de voorstellen, die Posthumus, regeringskommissaris voor het wetenschap-
pelijk onderwijs, in zijn eerste en derde notai®) heeft gedaan, en die juist
in een ontwerpwetsvoorstel zijn omgezet.

Na de vierjarige basisopleiding volgt de tweejarige periode van gediffe-
rentieerd onderwijs. De klinische richting schrijft dan koassistentschappen
van 3 of 4 maanden voor in de khnische vakken. De overige 10 maanden
worden besteed aan buitenpraktijk, pathologie, infektieziekten, bedrijfs-
pluimveeziekten, zootechniek enz. Er wordt toch ook nog aan voedingsmid-
delenhygiëne gedacht. De E.E.G.-richtlijnen voor de vrije uitwisselbaarheid
van dierenartsen in het vrije beroep schijnen dit te gaan eisen. Belangrijker
is het argument, dat de dierenarts, staande aan het begin van de produk-
tielijn van voedingsmiddelen, geïnformeerd moet zijn omtrent het verdere
lot van het „produkt."

Aan variaties in de studie gedurende deze periode wordt kennelijk niet
gedacht, zodat ook na invoering van de differentiatie alle klinische die-
renartsen eenzelfde eenheidsopleiding hebben ontvangen.

Studenten die de klinische praktijk en al evenmin een funktie rond de
voedingsmiddelen-hygiëne ambiëren kunnen de laatste twee studiejaren

vullen met een van vele mogelijke pakketten van ongeveer 10 vakken, die
de fakulteit samen met docenten en onderzoekers van buiten de fakulteit
wil aanbieden. In theoretische studie en stagewerk kunnen deze studenten,
zich op posities in research en laboratoriumwerk voorbereiden, zonder het
recht op praktijkbeoefening te verwerven.

De opbouw hiervan heeft naar buiten nog slechts weinig profiel. De student
zal kennis maken met allerlei vakgebieden: pathologie, mikrobiologie, zo-
onosenleer, voedingsmiddelen-kennis, vleeskeuring, slachthuispraktijk, tech-
nologie, enz. De afgestudeerden verkrijgen niet het recht om de klinische
praktijk te beoefenen.

De voorgenomen verandering van het studieprogramma in de eerste vier
jaren, waarvan de moeizame realisatie nog veel tijd zal vergen, is duidelijk
een zaak van de fakulteit, waarin de organisatie van de beroepsbeoefena-
ren geen rol te vervullen heeft.

De opleiding tot klinisch dierenarts zal zeker aan kwaliteit winnen door de
verlenging van de tijd die in de klinieken wordt doorgebracht. Er zijn
echter drie bedenkingen aan te voeren tegen de nieuwe opzet.
1. Er is geen ruimte opengelaten voor een zekere differendatie binnen de
tweejarige periode, op basis van de belangstelling van de student. Men
houdt vast aan de uniforme opleiding van de eenheids-practicus.
Een uniforme opleiding berust eigenlijk op een diepgaand „wantrou-
wen" ten opzichte van de afstuderende. Geëist wordt dat alles wat ooit
eens aan parate informatie nodig zou kunnen zijn, in de korte periode
van het examen in voldoende mate gekend wordt. Het doel van de
— akademische — opleiding is echter anders: de afgestudeerde dient
niet gekenmerkt te zijn door allesomvattende kennis (van opvattingen
die voor een groot deel snel achterhaald zullen worden) maar door het
vermogen om kritisch te staan ten opzichte van eigen weten en kunnen
en om zelfstandig kennis te vergaren. Alleen als men niet gelooft dat de
studenten dit doel kunnen bereiken, komt het alternatief van het alles-
omvattende kennis-examen voor de hand te liggen. Dan moet de stu-
dent op schoolse wijze met alle disciplines in aanraking komen. Dan
ontstaat geen echte akademische „leersituatie". Die wordt pas gescha-
pen als de student zelf een deel van zijn studie zonder die te verlengen
naar eigen aard en belangstelling kan inrichten om in dieptewerk het
wetenschappelijk denkproces te ervaren en kritisch te worden ten op-
zichte van zichzelf en anderen.

Een gedeeltelijk vrije studieopbouw kan ook leiden tot een zekere spe-
cialisatie. Dit brengt mij op een gebied waar de maatschappij een zeer
belangrijke inbreng in de diskussie heeft. Zij zal tot verantwoorde uit-
spraken moeten komen inzake de wenselijkheid van formele specialisa-
tie, waardoor scheidingen ontstaan in het werkgebied bijvoorbeeld van
dierenartsen voor grote en voor kleine huisdieren. De vraag of groeps-
praktijken, voornamelijk ingevoerd om het dierenartsenberoep naar ak-

tuele maatstaven beter leefbaar te maken, ook tot specialisatie binnen
de groep zullen leiden en daardoor van invloed op de opleiding kunnen
zijn, dient eveneens in de beschouwingen te worden opgenomen.
2. De opbouw van de klinische richting is niet alleen uniform wat betreft
zijn „praktische" vakken, ook de inschakeling van een research-fase be-
hoort niet tot de mogelijkheden wanneer de student dat — zonder zijn
studietijd te verlengen — zou wensen. In een tijd, waarin de scheiding
tussen vóór- en na-kandidaatsvakken, tussen khniek en laboratorium en
tussen praktijk en research begint te vervagen en de integratie van de
vakken steeds meer benadrukt wordt, dient de fakulteit haar studenten
ook die welke klinisch dierenarts willen worden, de gelegenheid te bie-
den om ook zelf zonder hun studie te verlengen integratie te realiseren.
Dat daardoor het kontakt tussen de verschillende vakgebieden ver-
sterkt wordt is een bijkomend voordeel. De „leersituatie" in de research
is van dien aard, dat de winst aan methodisch en kritisch denken ruim-
schoots opweegt tegen de vermindering door tijdsverkorting in schoolse
kennisname van praktijkvakken.
.3. De voorgestelde opleiding tot klinisch dierenarts vindt geheel binnen de
fakulteit plaats. Nu is daar, zelfs in de „buitenpraktijk", geen goede na-
bootsing van de werksituatie in een gewone praktijk mogelijk. Het zou
de opleiding ten goede komen indien de studenten bijvoorbeeld een
half jaar zouden doorbrengen als assistent in een dierenartspraktijk. In
drie stages van twee maanden krijgen zij een redelijk beeld van de va-
riabiliteit in praktijkomstandigheden naar diersoort, landstreek en jaar-
getijde. Het mes zou aan twee kanten snijden: de studenten leren de
praktijksituatie goed kennen en de opleidende praktijkdierenartsen wor-
den door de kritische houding en moderne kennis van de studenten
meer dan ooit gedwongen hun vakbeoefening bij de tijd te houden.
Voor in.schakcling van de praktijk in het onderwijs dienen, bij jaarklas-
sen van 200 studenten na de basisopleiding, 100 dierenartsen te worden
ingeschakeld, die in ruil voor hun opleidingsaktiviteit een partiële sa-
lariëring krijgen vanwege dc universiteit. Het lijkt mij geenszins on-
mogelijk in ons land een dergelijk aantal prima praktijkdierenartsen te
vinden. Binnen de fakulteit dient ter koördinatie en kritische begelei-
ding van deze praktijkstages een hoogleraar benoemd te worden, die
wekelijks met de studenten en maandelijks met de opleiders ervaringen
bespreekt en evalueert. Een bijkomend voordeel van een dergelijke re-
geling is de verlichting van de druk op de onderwijskapaciteit van de
fakulteit. Deze wordt in de laatste twee jaren in de klinische richting
25 procent minder!\'S)

Voor de maatschappij is een taak weggelegd in het onderzoek naar de be-
reidheid en in de schepping van arbeidsvoorwaarden die gunstig zijn voor
deze inschakeling (bijvoorbeeld de vervanging tijdens de evaluatiebezoeken
aan de fakulteit). Reeds eerder is haar inspraak genoemd op het gebied
van de specialisatie. Een derde terrein van relevante inbreng is dat van dc
voedingsmiddelenhygiëne; zij zal mede vaststellen hoeveel basiskennis de
klinische dierenarts moet hebben op dit gebied, gezien de invloed van zijn
handelingen op de voedingsmiddelen. Trouwens niet alleen de voedings-
middelenhygiëne, ook andere vakken kunnen door haar geëvalueerd wor-
den op belangrijkheid TOor de praktijkvoering.

Aan het einde van de tweejarige periode leggen studenten van de keuze-
richting een examen af, dat hen geen toegang geeft tot klinische of vlees-
hygiënische beroepen. In feite kunnen zij alleen werk vinden in de veteri-
nair-medisch-biologische research. Hoe belangrijk naar aard en aantal
hun inbreng daar ook zal worden, als zo\'n afgestudeerde ongeschikt zou
blijken voor dergelijk werk, is geen uitweg mogelijk. De voor biologen en
biochemici mogelijke overstap naar het middelbaar onderwijs bestaat voor
dierenartsen nauwelijks. Het is derhalve noodzakelijk dat mét de invoering
van deze studierichting ook de onderwijsbevoegdheid wordt uitgebreid.
Er lijkt mij overigens geen enkele reden te bestaan om het doktoraalexa-
men vrije studierichting (vlg. art. 176 A.S.: naar vrije keus van de stu-
dent) te laten vervallen.

Deze richting kan — in tegenstelling tot de vorige — als nagenoeg geheel
nieuw beschouwd worden, waarmee de fakulteit disciplines op een voor
haar nieuwe manier groepeert, onder aantrekking van nieuwe. Twee noti-
ties zijn daarbij te plaatsen, die beide meer op onzekerheden en mogelijk-
heden dan op zekerheden berusten.

1. Bij de opbouw van deze richting dient wel overwogen te worden, welke
deskundigen (en in welk aantal) de samenleving nodig heeft. Naar ik
heb begrepen zal de behoefte aan traditionele vleeskeuringsdierenartsen
afnemen door vermindering van het aantal slachthuizen. De positieve
ontwikkelingen die men in de veterinair-hygiënische richting, waarvan
de vleeskeuring slechts een beperkt onderdeel is, kan verwachten, zullen
de aard en opbouw van de nieuwe opleiding grotendeels bepalen. Het
is de vraag of de fakulteit op de nodige inzichten en ervaringen kan
bogen om die ontwikkeling alleen te overzien. Voor ogen gehouden
moet worden, dat ook in de opleidingen tot bioloog, farmaceut en land-
bouwingenieur studierichtingen voorkomen (milieubescherming, waren-
kennis, voedingsmiddelentechnologie), die van invloed zijn op de ont-
wikkeling van de voedingsmiddelenhygiëne.

Dit impliceert dat namens de maatschappij naast de deskundigen op
het gebied van vleeskeuring ook andere deskundigen op het gebied van
de veterinair-hygiëne in het overleg dienen te worden betrokken. Ern-
stig dient te worden overwogen de zaak voor te leggen aan een (staats)
kommissie, waarin behalve de fakulteit en de maatschappij ook zitting
hebben de verschillende inspekties van de volksgezondheid, andere in-
stellingen voor onderwijs op hygiënisch gebied en vertegenwoordigers
van de research, die hierop betrekking heeft. Deze kommissie zou het
gehele komplex van hygiëne-opleidingen moeten bestuderen en daarbij
een multidisciplinaire (interfakultaire) opleidingsvorm, waaraan ook de
fakulteit haar bijdrage levert, niet buiten beschouwing laten. De fakul-
teit heeft juist in haar besluit tot uitbreiding van haar opleidingskader
een goed motief om een dergelijke officiële diskussie op gang te bren-
gen. Een andere aanpak lijkt mij te kort te doen aan de groeiende pro-
blematiek van voedings- en milieu-hygiëne.

2. Een geheel ander aspekt van het fakulteitsbesluit tot instelling van een
nieuwe studierichting is de „effectus civilis". Het besluit schijnt voor
de fakulteit in te houden dat de klinische dierenarts het recht op een

funktie in het kader van de vleeskeuringswet (en wat daarvoor in de
toekomst in de plaats komt) zou verliezen en de hygiënist het recht op
praktijkbeoefening.

Als motief wordt genoemd dat de een te weinig weet van de hygiëne
en de ander te weinig van de klinische diergeneeskunde. Volgens mij
is dit argument voorbarig. Het kan tijdens de eerder genoemde bestude-
ring van de hygiëne-problematiek en van de eisen waaraan de hygiëni-
sche opleidingen moeten voldoen best blijken, dat de veterinair-hygi-
ënisten toch een aanzienlijke klinische kennis nodig hebben. Aangezien
de klinische opleiding noodzakelijkerwijs aandacht aan de hygiëne moet
blijven geven (zie eerder) resulteert dan een zekere overlap tussen de
beide richtingen, zodat in werkelijkheid slechts een deel van de laatste
twee jaren van de opleiding afzonderlijk is. De maatschappij specu-
leerde hierop in haar diskussievoorstel van een gemeenschappelijke op-
leiding gedurende 5 jaren en een gedifferentieerde van één jaari\'\'). In
dat geval zou — mede gezien het belang van de „leersituatie" boven
schoolse uitputtendheid — geen beperking van de effectus civilis nodig
zijn. Doch ook dat is voorbarig. Men zal rustig het resultaat van de
studie naar de gewenste herstrukturering van de hygiënewetten en de
gewenste hygiëne-opleidingen moeten afwachten, alvorens enig besluit
over de effectus civilis te nemen.

Een tweede motief is de wens om de afgestudeerden van de nieuwe rich-
ting te beschermen tegen de konkurrentie vanuit de groep der klinische
dierenartsen. Ook dit argument is voorbarig omdat het uitgaat van het
huidige, kleine aantal keuringsposities. Mogelijk komen er veel meer
posities voor veterinairen vrij bij een herstrukturering van de milieu- en
levensmiddelenzorg, waardoor van konkurrentiedruk geen sprake zal
zijn. Daarbij is het waarschijnlijk dat in de toekomst in de hygiëne blij-
vend een beroep op klinische dierenartsen zal worden gedaan, zij het
misschien voor bepaalde taken, terwijl andere voor de veterinair-
hygiënisten worden weggelegd.

The conceived modernization and differentiation of training within the school of
veterinary medicine at Utrecht are broadly outlined. Definite decisions have not been
taken as enactments have not yet been passed.

The clinical training scheme suggested is criticized because of its uniformity and the
fact that practical scientific work is not possible. The wish is expressed that gaining
qualifying experience in normal practice outside the school shall become possible.
Setting up an optional course of training, focused on future positions in the field of
animal sciences, will make it necessary to extend the teaching qualifications of gra-
duates from that course, to make possible an escape in case of incompetence.
The course in veterinary hygiene will only acquire an optimum character when it is
based on a multidisciplinary (not merely veterinary) approach to environmental
health and food hygiene by a qualified (government) committee which will have to
be instituted.

Any discussion on restrictions to be imposed on the „effectus civilis" of graduates in
clinical veterinary medicine with respect to veterinary hygiene and vice versa, is
premature.

The rôle of the Veterinary Association in regard to certain aspects of transforming
education is defined.

1) Lijst van publikaties bij: G. H. Huisman en A. W. Kersjes, Tijdschr. Dierge-
neesk., 92, 441, (1967). Verder: M. F. Kramer, Tijdschr. Diergeneesk., 91, 1201,
(1966) en: Verslag van een Symposium over differentiatie in de opleiding tot
dierenarts, Tijdschr. Diergeneesk., 92, 408, (1967).
In het vervolg genoemd: de maatschappij
In het vervolg genoemd: de fakulteit.

") W.W.O., art. 20; A.S. art. 8, 9, 10 en 11.
Doktoraalexamens overeenkomstig art. 176.

K. Posthumus: „De Universiteit, doelstellingen, funkdes en strukturen". Staats-
uitgeverij, Den Haag 1968. Idem: „Universitair onderwijs, strukturen (tweede
voortgangsnota)". Staatsuitgeverij, Den Haag, 1970. Zie ook: A. van der Schaaf,
Tijdschr. Diergeneesk., 93, 1666, (1968).

W\') De inschakeling van huisartsen in de studieopbouw van het 7e jaar van de
fakulteiten der geneeskunde is reeds in vergevorderde staat van voorbereiding.
Zie: Fakblad Mediese Fakulteit Utrecht, 3 april 1970, blz. 2; 30 oktober 1970,
blz. 4.

") „Samenvatting van het standpunt van de maatschappij-delegatie", ongenummerd
stencil van de maatschappij, d.d. 14 april 1970.

Paratuberculose bij de geit; vergelijking van
serologische onderzoekmethodieken¹)

Een literatuuronderzoek betreffende serologische onderzoekmethoden en de waarde
ervan voor de diagnostiek van paratuberculose wordt gegeven.
Drie methoden, de A(gar) G(el) P(recipitatie) T(est), de C(omplement)
B(indings) R(eactie) en de I(mmuun) F(luorescentie) T(est) worden met el-
kaar vergeleken. Sera van een aantal normale gezonde geiten uit de provincies
Utrecht, Gelderland, Zuid-Holland en Zeeland en maandelijks — gedurende twee
en een half jaar — afgenomen serummonsters van ruim 30 met M. johnei besmette
dieren, werden met behulp van deze drie methodieken onderzocht.
De voorlopige conclusies uit dit onderzoek zijn, dat precipiterende- en fluoresce-
rende antilichamen eerder in het bloed van besmette dieren aantoonbaar zijn dan

de A.G.P.T. bewezen heeft een eenvoudige en zeer specifieke reactie te zijn, wan-
neer de te onderzoeken sera tenminste 1 : 2 worden verdund.

Serologisch onderzoek van runderen met behulp van deze test stuit nog op enige
moeilijkheden.

Desalniettemin wordt de verwachting uitgesproken, dat de diagnose „paratuber-
culose", wanneer het serologisch onderzoek geschiedt met meer dan één van de
hier beschreven methoden niet alleen sneller, doch ook met zekerheid kan worden
gesteld.

Paratuberculose is een in bepaalde streken van het land nog enzoötisch bij
het rundvee voorkomende ziekte. De verbetering van de diagnostiek en de
vroegtijdige onderkenning van met M. Johnei besmette dieren is het
uitgangspunt geweest van een onderzoek aan het Instituut voor Veterinaire
Bacteriologie, waarbij oraal met M. johnei geïnfecteerde geiten systema-
tisch serologisch werden onderzocht.

In een vorige publikatie (Goudswaard, 1970) werd reeds gewezen
op de voordelen, die het gebruik van kleine herkauwers als proefdieren
voor de bestudering van deze ziekte biedt ten opzichte van het — grote
eisen aan voer, stalruimte en verzorging stellende - - rundvee. Het bezwaar,
dat ziekteverloop en sectiebeeld van aan para-tuberculose gestorven dieren
niet volledig identiek zijn bij rund en geit, is niet van dien aard, dat con-
clusies, voortgekomen uit resultaten van experimenten bij de ene diersoort
niet overdraagbaar zouden zijn op de andere.

1 Voorlopige mededeling: Dit onderzoek werd mogelijk gemaakt met steun van
de Nat. Raad voor Landbouwkundig onderzoek afd. Diergeneeskunde. T.N.O.
Preliminary Communication.

2 J. Goudswaard en W. W. M. Terporten-Pastoors; Instituut voor Veterinaire
Bacteriologie, Biltstraat 172, Utrecht.
Geaccepteerd voor publikatie op 19 november 1970.

In 1895 verscheen een publikatie van de hand van de Duitse Hoogleraar
HeinrichAlbertJohneen zijn Amerikaanse assistent Langdon
F rothingham, waarin melding werd gemaakt van een chronische
darmontsteking bij een rund, dat reeds lange tijd diarree had gehad en
waarbij, bij sectie, zuurvaste staafjes in de verdikte damamucosa werden
gevonden.

Zij stuurden materiaal op naar Koch, die, evenals Markus later (1903)
van mening was, dat hier sprake was van een infectie met de aviaire tu-
kerkel-bacterie. B. Bang (1906) toonde evenwel door infectieproeven bij
o.a. cavia en kalveren met darmmateriaal van een paratuberculeus rund
aan, dat het hier werkelijk „een nieuwe ziekte" betrof: de Pseudotuberkel
bacterie, zoals hij de verwekker noemde, bleek beslist niet identiek te zijn
met de drie bekende pathogene Mycobacteriën. De Engelse onderzoekers
Twort en Ingram (1912) komt de eer toe, als eersten de bacterie in
reincultuur gekweekt te hebben. Een jaar later verschijnt een uitgebreide
monografie betreffende de „ziekte van Johne" bij de bekende uitgeverij
Baillière, Tindall and Cox (117 pag.!) van hun hand waarin o.a. experi-
menten zijn beschreven betreffende intraveneuze- en intraperitoneale be-
smetting met reincultuur van M. johnei bij kalveren en geiten. Tenminste
bij één kalf ontwikkelde de ziekte zich tot een klinisch manifest stadium.

In datzelfde jaar verschijnt uit het laboratorium van prof. B. Bang een
publikatie van Bang en Anderson (1913), waarin een uitgebreide
beschrijving wordt gegeven van de complementbindingsreactie voor het
aantonen van antistoffen tegen de verwekkers van tuberculose en para-
tuberculose.

Als antigenen testten zij standaard-emulsies van door koken gedode cul-
tures, die geïsoleerd waren uit hoenders en papegaaien. Tuberculine en
tuberkelbacteriën, geïsoleerd uit mensen en runderen voldeden niet wegens
slechte emulgeerbaarheid. Zij onderzochten sera, zowel van natuurlijk met
M. bovis en M. tuberculosis geïnfecteerde runderen als van met deze bac-
teriën gevaccineerde- of geïnfecteerde konijnen. Een belangrijke conclusie
uit hun werk is dat de complementbindingsreactie alléén voldoet voor zo-
ver het het aantonen van groepsspccifieke anti-stoffen tegen mycobacteriële
infecties betreft. Voorts is het interessant, dat ook deze auteurs reeds op-
merkten, dat de titer van ernstig zieke konijnen sterk afnam met het voort-
schrijden van de ziekte. Merkwaardig genoeg namen de schrijvers dit ver-
schijnsel nooit waar bij door hen onderzochte runderen; zij spraken zelfs
hun twijfel uit over de complementbindings methodiek van Twort
(1912), die deze afname van antilichamen in het serum van een natuuriijk
met M. johnei besmette stier waarnam.

Hoewel in 1933 nog een publikatie van Hag an en Zeiss ig over de
waarde van de C.B.R. voor de diagnostiek van para-tuberculose verschijnt,
wordt deze reactie pas weer in 1945 door Sigurdsson en medewerkers
met hernieuwde interesse op haar mérites onderzocht.

Als antigeen gebruikten zij schapedarmmucosa van dieren die aan klinische
paratuberculose hadden geleden. De gedroogde mucosa werd tot poeder

vermalen; dit poeder werd geëxtraheerd met fysiologische NaCl-oplossing,
waarna werd gecentrifugeerd. De bovenstaande vloeistof werd als antigeen
gebruikt. Later (Sigurdsson, 1954) werd een iets gewijzigde antigeen-
bereiding aangegeven.

In 1952 werd door Hole melding gemaakt van een door hem verbeterde
complementbindingsreactie. Als antigeen bleek een gedode bacteriesuspensie
in fysiologische NaCl-oplossing het beste te voldoen. In zijn artikel drhigt
hij aan op uniformiteit in de reacties, daar de uitslagen van de door prak-
tizerende dierenartsen uitgevoerde complementbindingsreactie wel eens af-
weken van die welke door officiële laboratoria werden gedaan. Hoewel hij
over het algemeen vrij tevreden is met de resultaten van het serologisch
onderzoek, moet ook hij toegeven, dat — vooral bij runderen, die kort te-
voren gekalfd hadden — een periode van twee maanden, waarin comple-
mentbindende antistoffen konden worden aangetoond, alvorens de dieren
in het klinische stadium van de ziekte moesten worden geslacht, rijkelijk
kort is. De — vaak enorme — patholoog-anatomische veranderingen van
het darmkanaal wezen n.l. op een zeer slepend proces,
voren gekalfd hadden — een periode van twee maanden, waarin comple-
In 1955 werd door v. d. Schaaf en Zantinga een vereenvoudigde
methode, uitgaande van de methodiek, zoals die in gebruik was voor het
aantonen van antilichamen tegen Br. abortus, beschreven voor wat betreft
de uitvoering van de C.B.R. voor de diagnostiek van paratuberculose. Ook
zij gebruikten een (door verhitting bij 65° C) gedode suspensie van M.
johnei.

Aspecifieke reacties werden zoveel mogelijk voorkomen door de benodigde
hoeveelheid complement nauwkeurig uit te testen en de reactie pas als
positief te beschouwen wanneer een twintigste ml serum een totale rem-
ming der hemolyse gaf en 1/50 ml een partiële (vanderSchaaf, 1959).
Reinders (1963), die het serologisch onderzoek in zijn dissertatie vol-
gens de door v. d. Schaaf en Zantinga beschreven methoden uitvoerde,
komt tot de belangrijke conclusie, dat bij klinisch verdachte dieren een
positieve C.B.R. van grote waarde is. Bij 296 gezond lijkende dieren met
een positieve C.B.R. werden echter slechts 60 (20%) positieve secties ge-
constateerd. Wel komt het aantal positieve secties aanmerkelijk hoger te
liggen als naast een positieve C.B.R. tevens een positieve johnine-reactie
aanwezig is.

Ook Pearson (1962) komt tot deze conclusie in zijn overzicht betref-
fende paratuberculose bij runderen in Noord Ierland.
H u i t e m a (1962) tenslotte wijst er op, dat naast de serologische diagnos-
tiek, het herhaalde allergisch onderzoek op besmette bedrijven tevens een
inzicht geeft in de prognose van bepaalde geïnfecteerde dieren. Een niet
zeer hoge, tamelijk constant blijvende allergie zou, zeker wanneer de sero-
logische reacties gering of negatief zijn, wijzen op een zeker evenwicht
tussen het besmette dier en het infecterende agens.

Twort (1912) geeft, naast een beschrijving van een door hem uitge-
voerde C.B.R., tevens de methodiek aan voor een agglutinatie-reactie. De
resultaten van de laatstgenoemde techniek waren niet geheel bevredigend.
Een hemagglutinatie reactie wordt o.a. door Larsen, Porter en Var-

da man (1953) beschreven. In geïnfecteerde koppels zou deze test vol-
gens de auteurs beslist van waarde zijn. Helaas werden hun conclusies niet
gesteund door positieve secties: reagerende dieren werden n.1. niet geslacht.
Mer kal (1965) deed een vrij uitgebreid onderzoek bij oraal-, intra-
tracheaal- en intraveneus geïnfecteerde schapelammeren. Naast een goed
postmortaal (histologisch- en bacteriologisch-) onderzoek beschrijft hij te-
vens een üjdens het leven bij deze dieren uitgevoerde gel-precipitatietest.
Deze, door Ouchterlony (1948) ontwikkelde, techniek gaf bij door
hem geïnfecteerde schapen uitstekende resultaten. 24 weken na de orale
infectie vertoonden alle 8 dieren een positieve reactie. De intraveneus ge-
infecteerde groep was positief na zes weken. De resultaten van de eveneens
door hem uitgevoerde C.B.R. waren duidelijk slechter: de meeste dieren
van de eerstgenoemde groep werden positief na 18 tot 48 weken; de tweede
groep na ongeveer 14 weken. Opgemerkt dient te worden dat het hier vrij
zwaar geïnfecteerde dieren (infectiedoses resp.: 200 mg en 50 mg droog
gewicht M. johnei) betrof. Het antigeen van de A.G.P.T. werd verkregen
door de als een vlies gegroeide M. johnei-hacteriën in een Hughes pers te
homogeniseren, waarna de gezeefde massa met een gelijk volume water
werd verdund.

In een volgend artikel wijzen M er kal en medewerkers (1968) nogmaals
op het feit, dat bij experimenteel besmette schapen de precipitinen als
eerste antilichamen in het bloed aantoonbaar zijn. Verder bleek hen, dat
bij ernstig zieke dieren wel de complementbindende antilichamen uit het
serum verdwenen, doch niet de precipitinen. Wel kwamen bij hun geïnfec-
teerde schapen dieren voor, die, ondanks de zware besmetting, na een
periode waarin ze serologisch positief reageerden weer negatief werden
en kennelijk genazen. Eveneens in 1968 delen dezelfde auteurs evenwel
mede, dat de A.G.P.T., hoe bruikbaar ook voor de diagnositek van para-
tuberculose bij het schaap, vrijwel geen waarde heeft voor de onderken-
ning van deze ziekte bij het rund.

Ook Frik en Za man (1971) ondervonden dit, daar zij slechts bij drie
van de zes runderen met klinische paratuberculose precipitinen tegen een
M. Johnei-extract konden aantonen. Op dit probleem zal in de discussie
nader worden ingegaan.

In 1966 verschenen enkele ardkelen van Bennedsen, waarin, naast een
methode om door middel van fluorescentiemicroscopie tuberkelbacteriën in
o.a. orgaanuitstrijkjes (9 min. kleuren met auramine-rodamine oplossing,
daarna ontkleuren in achtereenvolgens 25% zwavelzuur, 96% aethanol en
weer in 25% zwavelzuur) sneller te vinden dan met de gebruikelijke Ziehl-
Neelsen kleuring; een aantal experimenten worden beschreven, welke het
aantonen van circulerende antistoffen in het bloed van met M. avium en
M. bovis geïnfecteerde konijnen tot doel hebben. Gebruik werd gemaakt
van de indirecte fluorescentietechniek; het antigeen bestond uit in gebu^
ferde fysiologische NaGl-oplossing gesuspendeerde M. avium en M. bovis
cultures. Zijn conclusie was, dat, vooral vanwege de sterke auto-fluorescen-
tie van mycobacteriën in zijn optisch systeem de mycobacteriële serologie
op verscheidene, technische moeilijkheden stuit. Desalniettemin meende hij
dat er zeker mogelijkheden in deze richting zouden zijn, voornamelijk voor
wat betreft de typering van verschillende stammen vanwege de sterk spe-
cifieke reacties.

ben met een I(mmuun) F(luorescentie) T(echniek), waarbij peritoneaal-
cellen van muizen, geïnjiceerd met een cel-vrij extract van M. johnei als
antigeen weiden gebruikt. Zowel bij schapen (1968) als bij kalveren
(1969) bleken de I.F. antihchamen eerder in het bloed van met M. johnei
geïnfecteerde dieren aantoonbaar te zijn dan de complementbindende anti-
lichamen. Geheel specifiek was de l.F.T. evenwel ook niet: onder 70 ge-
zonde ossen werden vijf dieren gevonden met I.F.-antilichamen. Eén van
de vijf bleek een latente infectie met M. avium te hebben. Naar aanleiding
van deze resultaten weiden door Gilmour en medewerkers (1970)
tevens sera onderzocht van met M. avium geïnfecteerde kalveren. Hun con-
clusie was, dat ook het door hen gebruikte antigeen niet zó specifiek was,
dat infecties met M. avium en M. johnei met de immuunfluorescentie-
techniek van elkaar zouden kunnen worden onderscheiden.

In het najaar van 1966 werden in de provincie Utrecht drachtige geiten
aangekocht. In het bloed van deze dieren mochten geen complement-
bindende antistoffen t.o.v. M. johnei voorkomen, terwijl ook de tuberculi-
naties met P.P.D. bovine tuberculine 2000 T.U. en P.P.D. johnine 1,5 mg/
ml van het G.D.I. te Rotterdam negatief moest verlopen. Direct na de
partus werden de geitelammeren in verschillende groepen ingedeeld.
Eén groep (15 dieren, tabel 1) werd tweemaal per week gedurende drie
weken oraal besmet met 5 g faeces van een koe, die lijdende was aan para-
tuberculose; een volgende groep (16 dieren, tabel 2) werd minder zwaar
(éénmaal per week met 5 g faeces gedurende drie weken) met dezelfde
faeces geïnfecteerd; een derde groep werd in de eerste levensweek gevacci-
neerd met 0.5 ml van een door collega H u i t e m a (voor de bereiding hier-
van zij verwezen naar de dissertatie van H u i t e m a (1962)) ter beschik-
king gesteld vaccin of met een M. j&/j/eï-bevattend „vaccin" dat op vrijwel
identieke wijze was gemaakt. De dieren werden twee maanden na de ge-
boorte op dezelfde wijze besmet als de geiten uit groep 1. De serologische
reacties van enige representanten van deze groep zijn in tabel 3 vermeld.
Wat de faeces van de genoemde koe betreft: deze werden gedurende 1 week
verzameld en in een grote plastic zak, in de koelkast bij 4° G bewaard ge-
durende de maanden waarop de be.smetting van de geitjes plaatsvond. Per
gram faeces werden ongeveer 15.000 hoopjes bacteriën en 65.000 losse
M. johnei geteld.

De jonge geiten bleven normaal bij de moederdieren, werden \'s zomers als
een kudde buiten geweid en \'s winters in isolatiestallen van het Instituut
voor Veterinaire Bacteriologie gehuisvest; hooi en water werd ad libitum
verstrekt, terwijl het dieët werd aangevuld met krachtvoerkorrels. Voor de
behandeling tegen maagdarmwormen (Haemonchus contortus voorname-
lijk) en coccidiosis (E. arloingi) zij verwezen naar een vorig artikel
(Goudswaard, 1970).

Naast de genoemde proefdieren werden tevens in samenwerking met een
aantal geitenfokverenigingen in de provincies Zeeland, Gelderland, Zuid-
Holland en Utrecht, in 1968 350 gezonde, oudere geiten onderzocht op
complementbindende antistoffen in het bloed t.o.v. M. johnei. Dit onder-
zoek werd in 1970 bij 117 dieren herhaald, met dien verstande, dat met

het serum tevens een agargelprecipitatietest en een immuunfluorescentie-
test werden ingezet.

Het is misschien juist om in dit bestek tevens een korte beschrijving te
geven van de C.B.R., zoals die in perspexplaten met 144 uithollingen van
2 ml inhoud (micro-complementbindingsreactie) aan het Instituut voor
Veterinaire Bacteriologie wordt uitgevoerd.

Het te onderzoeken serum wordt gedurende 40 minuten verhit in een water-
bad van 58° C. Het aanwezige complement wordt hierdoor geïnactiveerd
terwijl de sera tevens veel van hun anticomplementaire eigenschappen ver-
liezen. Van het aldus vóórbehandelde serum wordt achtereenvolgens 0,1,
0,05 en 0,02 ml in een uitholling van de plaat gebracht.
Hieraan wordt 0,25 ml antigeen en 0,25 ml complement in de gebruiks-
verdunning toegevoegd, waarna de plaat gedurende 20 minuten in een
waterbad bij 37° C wordt geplaatst. Hierna wordt aan elke serumverdun-
ning 0,5 ml van het hemolytisch systeem toegevoegd en wordt wederom
20 minuten bij 37° C in een waterbad geïncubeerd. De sera of serum-
verdunningen, waarbij een volledige remming der hemolyse wordt waar-
genomen, worden met het cijfer „6" gewaardeerd.

Geen remming der hemolyse resulteert in het cijfer „O". De hier tussen-
liggende cijfers worden gebruikt voor serumverdunningen, die slechts par-
tiële hemolyse te zien geven.

Voor de waardering wordt derhalve het volgende schema aangehouden:
666 I P(ositief); inclusief een eventueel aanwezig pro-zóne fenomeen;
665 overeenkomend met de uitslag 444, eventueel 443, zoals

deze door Gezondheidsdiensten en C.D.I. wordt gegeven.
661 t/m 664: Z(wak) positief
520 t/m 660: D(ubieus)
000 t/m 510: N(egatief)

Van ieder monster serum wordt tevens een eigen serumcontrole op anti-
complementaire werking ingezet. Hieraan wordt dus geen antigeen toege-
voegd. Bekend positieve- en negatieve controle-sera worden als routine op
iedere plaat steeds mede onderzocht. Het complement bestaat uit getitreerd
caviaserum, geconserveerd volgens de door Cohen (1953) beschreven
methode van Richardson (aan een deel serum wordt 1/8 deel Richard-
son A, 1/16 deel Richardson B en 1/16 deel Richardson G toegevoegd).
Het antigeen bestaat uit een suspensie van bij 70° C gedode M. johnei in
fysiologische NaCl-oplossing.

De voor het hemolytische systeem benodigde 2% schape-erytrocytensuspen-
sie wordt verkregen door het door venapunctie verkregen bloed op te
vangen in een oplossing van A 1 s e v e r. De amboceptor (konijneserum, be-
vattende antistoffen tegen schape-erytrocyten) dient eerst getitreerd te
worden.

De techniek der indirecte fluorescentietest (zg. sandwichmethode) wordt
grotendeels uitgevoerd volgens de door Nairn (1962) in zijn boek „Fluor-

escent Protein Tracing" gegeven voorschriften. Zoals bekend werd de I.F.T.
door Co ons en medewerkers in 1942 voor het aantonen van pneumo-
kokkenantigeen ontwikkeld. Voor een schematisch over^^icht van de tech-
niek wordt verwezen naar foto 6.

Voor de indirecte Lmmuunfluorescentietest is naast antigeen en serum, con-
jugaat benodigd. Dit conjugaat, bevattende Fluoresceïne Iso Thio Cyanaat,
geconjugeerd aan konijnen-anti-geiteserum werd bij Difco-Laboratories be-
trokken. Ook is er een meer gezuiverd conjugaat (Nordic Pharrnaceuticals)
op de markt.

Daar het antigeen, evenals in de experimenten van G i 1 m o u r en mede-
werkers bestaat uit muizeperitoneaalcellen, met daarin opgenomen een cel-
vrij extract van M. johnei, moet het conjugaat eerst worden verzadigd met
muizeweefsel. Hiervoor worden hart, lever, iongen en nieren van een aan-
tal muizen (stam: Black: C 57) bloedvrij gewassen met fysiologische
NaCl-oplossing en daarna gehomogeniseerd met 0,1 M. fosfaat-gebufferde
zoutoplossing met pH = 7,2. Aan de aldus ontstane suspensie worden 10
volumina aceton toegevoegd (inwerktijd: 5 minuten). Het neerslag wordt
vijfmaal uitgewassen met 10 volumina fosfaatbuffer. Het uiteindelijk ver-
kregen neerslag kan bij —20° C in hoeveelheden van 0,5 g worden op-
geslagen.

Het conjugaat wordt gedurende l/a uur bij 37° C in een verhouding van
1 volumen muizeweefsel op 5 ä 7 volumina conjugaat verzadigd met het
weefsel, dat daarna wordt afgecentrifugeerd in een bij 4° C gekoelde cen-
trifuge gedurende 45 minuten op 9000 r.p.m.

Daar bij het opwekken van antistoffen tegen geiteglobulinen bij konijnen
gebruik gemaakt wordt van het, mycobacteriën bevattende, compleet
Freund\'s adjuvans, wordt het conjugaat na de voorgaande behandeling
tevens gedurende 2 uur verzadigd met overmaat — antigenetisch zeer ac-
tieve — M. avium. Daarna wordt in eenzelfde centrifuge afgecentrifugeerd
bij 9000 r.p.m. gedurende uur.

10 gram glasparels (doorsnede: 0,17 mm) 10 ml fosfaatbuffer -f 8 gram
nat gewicht M. johnei wonden in een Braun celhomogenisator gedurende
4 minuten gehomogeniseerd. Door centrifugering gedurende 10 minuten
op 2500 r.p.m. worden de glasparels verwijderd. Het grootste deel der cel-
wanden wordt afgecentrifugeerd bij 5000 r.p.m. gedurende 1 uur. Met
^ ä 1 ml van de bovenstaande vloeistof (Ziehl-Neelsen: negatief; toch nog
wel wat vetachtige stoffen bevattende) worden muizen (Black, C 57) intra-
peritoneaal geïnjiceend. Na 24 uur worden de dieren afgemaakt en wordt
de buikholte gespoeld met fosfaatgebufferde zoutoplossing. De aldus ver-
kregen suspensie dient met een Eel-Nephelometer op Mc. Farland 3 ge-
bracht te worden. Zij bevat, naast macrofagen tevens lymfocyten, mono-
cyten en polymorfkernige leukocyten. Een aantal van de eerstgenoemde
typen cellen zijn beladen met de celresten van M. johnei.
De bufferoplossing wordt gemaakt door 64,09 g Na2HP04 2 aq en 19,04
g KH2PO4 af te wegen en op te lossen in 5 liter aqua destillata. De pH
dient 7,2 te zijn. De gebruikte dekglaasjes staan ongeveer een week in alko-
holische loog, worden dan afgespoeld met leidingwater en daarna nog en-

kele dagen in bichromaat-zwavelzuur bewaard. Voor het gebruik worden
ze afgespoeld en daarna gedroogd.

De voorwerpglaasjes, waarop het antigeen wordt gebracht, hebben eerst
enige tijd in xylol gestaan en zijn daarna tweemaal in leidingwater en twee-
maal in aqua destillata uitgekookt. Hierna worden ze bewaard in alkohol,
voor het gebruik gedroogd, waarna ze nog door de vlam worden gehaald.
Met een öse wordt een druppel antigeen op het voorwerpglaasje gebracht.
Dit dient aan de lucht te drogen. De fixade geschiedt met aceton, 10 mi-
nuten bij 4° C. Voor direct gebruik worden de glaasjes gewassen in koude
fosfaatbuffer.

In de op het Instituut voor Veterinaire Bacteriologie uitgevoerde test
worden nu als routine serumverdunningen (verdund met fosfaatbuffer)
1 : 4, 1 : 8, 1 : 16 en 1 : 32 op de glaasjes gebracht en een uur bij kamer-
temperatuur in een vochtige omgeving weggezet. Hierna wordt weer 10
minuten met fosfaatbuffer gewassen. De — in een vóór-experiment inet
bekend positieve- en negatieve sera — getitreerde conjugaatverdunning
(meestal 1 : 4 bij het Difco-conjugaat) werkt uur in, eveneens in een
vochtige kamer, waarna weer gedurende 10 minuten wordt gewassen in
koude bufferoplossing.

Op de dekglaasjes wordt een druppel gebufferde glycerol gebracht; de
voorwerpglaasjes worden hier omgekeerd op aangebracht. Steeds worden
twee serumverdunningen op één voorwerpglas getest. Voor het onderzoek
van 1 serum zijn derhalve 2 voorwerpglaasjes nodig. In iedere test zijn
tevens een positief- en een negatief contróleserum opgenomen. Wat de
gebruikte serumverdunningen betreft: ook de hogere verdunningen (1 : 16
en 1 : 32) dienen beslist te worden ingezet, daar een pro-zóne-fenomeen
niet zelden voorkomt. De verdunningen 1 : 4 en 1 : 8 van sterk positieve
sera als van bij voorbeeld de nrs. 227 en 230 (tabel 1) zijn vrijwel altijd
negatief.

De preparaten kuimen direct worden bekeken, maar de beoordeling kan
ook tot de volgende dag wachten, mits de glaasjes bij 4° C in de koelkast
worden bewaard. De beoordeling geschiedt altijd aan de hand van de in
serie genummerde voorwerpglaasjes; het zou derhalve niet mogelijk zijn
(ook niet onbewust) hierbij rekening te houden met reeds bekende resul-
taten van de A.G.P.T. of de G.B.R.

De beoordeling vereist wel enige routine: ook negadeve cellen kunnen
diffus oplichten (autofluorescende). Alleen die cellen worden als posidef
aangemerkt, die (zie foto 2 en 3) een duidelijk fluorescerende rand ver-
tonen. Voorts worden verscheidene gezichtsvelden bekeken. Aan de randen
van het preparaat kan zich aspecifieke fluorescentie voordoen, doordat
het oonjugaat daar ter plaatse onvoldoende is weggespoeld.

Gebruikt werd een Leitz ortholux microscoop met een fluorescentielamp,
merk Philips GS 150 Watt, doorvallend licht met UV filter (2 mm U.G.1);
condensor: D 0,80. Als oculair (géén binoculair: minder lichtsterkte!) werd
gebruikt een periplan G.F. lOx met absorberend U.V. filter. Normaal
werden de preparaten beoordeeld met objectief lOx (foto 1 en 2), soms
met objectief 22x (foto 3).

Als kleurenfilm werd gebruikt een Kodak High Speed Ektachrome Kunst-
lichtfilm, terwijl belichtingstijden werden aangehouden van 12 minuten bij
objectiefkeuze lOx en 16 minuten bij objectiefkeuze 22x.

Onafhankelijk van het door Frik en Zaman (1971) bereide antigeen
werd het andgeen getest, dat gebruikt wordt voor de complementbindings-
reactie. Dit bleek uitstekende resultaten te geven. Het extract van M. johnei,
na afcentrifugeren van de bacteriën van genoemd antigeen, voldeed als
vanzelfsprekend eveneens goed.

De precipitatietest kan volgens twee — vrij eenvoudige — methodieken
worden uitgevoerd (foto 4 en 5).

5 ml agar, waaraan reeds een kleurstof is toegevoegd (methyloranje)
wordt in een plastic petrischaal met een diameter van 5 cm gegoten.
Na stolling worden hierin 7 gaatjes met een diameter van 4 mm geponst;
in het centrum wordt antigeen gedruppeld en in 3 hoekpunten 3 te onder-
zoeken sera (in de 3 resterende uithollingen wordt fysiologische NaCI-
oplossing gebracht). De onderlinge afstand van de gaatjes bedraagt even-
eens 4 mm. Na uiterlijk 2 x 24 uur wordt de test afgelezen.
Nooit worden onverdunde sera onderzocht; steeds wordt het serum 1 : 2
verdund met fysiologische NaCl-oplossing. De agar voor de test wordt als
volgt bereid: voor 300 ml agar is benodigd;
4.095 g Noble-agar

30 ml Veronalbuffer, pH = 8,2, 1:12 verdund
270 ml fysiologische NaCl-oplossing
300 mg Na-azide (NaN3)
15 mg methyloranje.
Dit wordt gedurende 15 minuten geautoclaveerd.

In een glazen schaal wordt 75 ml 1,1% Difco agar in barbituraatbuffcr
(pH = 8,6) gegoten, waarna 9 gemerkte voorwerpglaasjes op de hard
geworden agar kunnen worden gebracht. Deze worden bedekt met 50 ml
1,1% Difco agar (in barbituraat buffer). Na 15 uur strikt horizontaal
staan worden de glaasjes uit de agar gesneden en wordt, m.b.v. een frame,
eenzelfde patroon gaatjes met een diameter van 3 mm geponst als in de
hiervoor beschreven preacipitatietest. De precipitatietest vindt plaats in
een vochtige kamer gedurende 24—48 uur, waarna 3 dagen (tweemaal
daags de oplossing vernieuwen) wordt gewassen. Hierna worden de glaasjes
gedurende 6 uur gedroogd bij 37° C., waarna gekleurd kan worden met
C.B.B.R. (Comosie brilHant blue R). Er wordt 1 uur gekleurd, terwijl de
ontkleuring met een oplossing, bevattende 20% methanol, 5% azijnzuur
en 2,5% glycerol, gedurende 3 x /a uur wordt uitgevoerd.

Voor de resultaten van de lichte en zware besmettingsproeven zij verwezen
naar een vorig artikel (Goudswaard, 1970). Dieren, die in een

klinisch vergevorderd stadium van de ziekte verkeerden, werden d.m.v. een
intraveneuze injectie met Triotal afgemaakt. Dit stadium werd door een
aantal dieren bereikt na ruim 1 jaar. Incubatietijden van drie jaar en
langer werden evenwel ook gevonden. Verscheidene dieren verkeren mo-
menteel nog in goede conditie, terwijl ook het serologisch onderzoek niet
op besmetting met M. johnei wijst (zie tabellen 1 en 2). In het genoemde
artikel worden het ziekteverloop, patholoog-anatomische veranderingen en
resultaten van bacteriologisch onderzoek van darm, lymfklieren en inwen-
dige organen beschreven.

Het in 1968 in de genoemde provincies bij gezonde geiten uitgevoerde
onderzoek betreffende de specificiteit van de C.B.R. leverde de volgende
resultaten op: 1 dier had een zwak positieve reactie (0,28%) en 5 dieren
een dubieuze reactie (1,43%). Alle zes dieren werden met tuberculine en
johnine onderzocht en bleken niet te reageren. Van het in mei en juni 1970
uitgevoerde onderzoek van 117 geiten waren de resultaten als volgt:

A.G.P.T.: alle sera in de gebruikte routineverdunnmg 1 : 2: negatie!;
l.F.T.: 1 serumverdunning van 1 : 8 positief (0,85%) en 11 serum-
verdunningen van 1 : 4 positief (9,35%).

Opvallend was, dat de l.F.T. „positieve" sera niét dezelfde waren als die,
welke in de C.B.R. een zwak positieve of dubieuze reactie gaven. Hoewel
de serumverdunning (1 : 4) in de immuunfluorescentietest van besmette
proefdieren ongetwijfeld zijn nut heeft, kan uit dit praktijkonderzoek wel
de voorlopige conclusie worden getrokken, dat het positief zijn van deze
serumverdunning voor routine-onderzoek slechts van zeer betrekkelijke
waarde is; ten hoogste zou van een „dubieuze" reactie gesproken kunnen
worden.

De resultaten van het serologisch onderzoek van de besmette proefdieren
zijn in de tabellen 1, 2 en 3 verwerkt.

Ter verduidelijking dient er op te worden gewezen, dat het onderzoek met
de l.F.T. en de A.G.P.T.¹) vanaf 12 maart 1968 maandelijks werd uitge-
voerd; daarvóór werd alleen serologisch onderzoek d.m.v. de C.B.R. ge-
daan. Daar het in dit artikel voornamelijk om een vergelijking tussen de
drie serologische methodieken gaat, worden in de tabellen 1 en 2 dan ook
alleen de met behulp van deze drie technieken onderzochte sera verwerkt.
Dat houdt in, dat van geiten, die vrij snel (1 ä I/2 jaar) na de besmetting
succombeerden, slechts het onderzoek van enkele, maandelijks afgenomen
serummonsters vermeld is. In tabel 3 wordt alleen het serologisch onder-
zoek van gevaccineerde en besmette geiten vermeld, zoals dat volgens de
C.B.R. en de l.F.T. werd onderzocht.

De C.B.R. werd volgens de onder „materiaal en methoden" beschreven
lettercode gewaardeerd. De l.F.T. werd slechts in de verdunningen 1 : 4,
1 : 8, 1 : 16 en 1 : 32 ingezet. „32" houdt dus in, dat een serumverdunning
van 1 : 32 of hoger nog specifieke fluorescentie te zien gaf. Sterk positieve
sera van zieke dieren, die nog in het begin van het klinische stadium ver-
keren, hebben vaak titers van 1 : 256 of hoger.

1 Het eerste jaar uitgevoerd volgens de methode ad foto 4, daarna op voorwerp-
glaasjes, vanwege de — soms — misleidende krasjes op de plastic petrischaaltjes.

De A.G.P.T. bleek met een serumverdunning van 1 : 2 reeds voldoende
specificiteit te bezitten. Het al of niet ontstaan van (een) precipitatie-
lijn (en) wordt met „-I-" of „—" aangegeven.

Uit de tabellen 1 en 2 kan geconcludeerd worden, dat in een groot aantal
gevallen precipiterende en fluorescerende antilichamen vele maanden eerder
in het bloed van besmette geiten aantoonbaar zijn dan complementbindende
antistoffen. Zeer duidelijk komt dit bij voorbeeld tot uiting bij het sero-
logisch onderzoek van de geiten, nrs. 189, 241 en 259 (allen reeds in een
klinisch vergevorderd stadium van paratuberculose afgemaakt). Deze
resultaten komen overeen met die van Merkal (1966) voor wat de
A.G.P.T. betreft en met die van Gilmour en Gardiner (1969)
voor wat de I.F.T. betreft.

Daar een aantal onderzochte dieren nog in goede voedingstoestand verkeert,
mogen geen al te voorbarige conclusies worden getrokken. De conditie van
de nrs. 231 en 235 is thans evenwel duidelijk aan het afnemen. Ook bij
deze dieren komen vooral de positieve I.F.T. resultaten tot uiting. Indivi-
duele verschillen van geiten binnen de koppel worden behalve in het
ziekteverloop (Goudswaard, 1970) ook waargenomen, wanneer men
uitsluitend op de serologische reacties van verschillende dieren let. De
conditie van de zwaar besmette, volgens de I.F.T. steeds sterk positieve
(1 : 32) en volgens de A.G.P.T. en C.B.R. meestal posideve geiten nr. 196
en nr. 230 is nog immer uitstekend, terwijl een licht besmet dier als bij-
voorbeeld nr. 259 in snel tempo vermagerde en blijkbaar ook niet in staat
was voldoende antilichamen te vormen.

Het is zelfs mogelijk, dat de nrs. 196 en 230 aan het herstellen zijn.
In deze richting wijst ook de merkwaardige bevinding, welke bij nr. 233
werd gedaan. Zoals in tabel 2 is aangegeven zijn zowel de C.B.R. als de
A.G.P.T. iedere maand negatief, terwijl de I.F.T. reeds meer dan 2 jaar
positief is. Het drie-maandelijks toegepast allergisch onderzoek — dat ove-
rigens als routine bij alle besmette dieren wordt gedaan — was eveneens
diverse malen duidelijk positief verlopen. Reacties van 8 ä 9 mm op de
plaats, waar johnine intracutaan was geïnjiceerd vormden geen uitzonde-
ring. Een op de kliniek voor Veterinaire Heelkunde¹) uitgevoerde proef-

1 Wij danken collega Mej. Drs. J. Bakker hartelijk voor het verrichten van deze
proeflaparotomie.

laparotomie bij dit dier in juni 1970 leverde macroscopisch een negatief
resultaat op: de darm bleek niet verdikt en de mesenteriale lymfklieren
waren niet vergroot. In directe uitstrijkjes van een geëxdrpeerde lymfklier,
gekleurd volgens Ziehl-Neelsen, werden geen zuurvaste staafjes waar-
genomen. Cultureel kon M. johnei echter wel worden aangetoond.
Wat de gevaccineerde dieren betreft: ook hier valt op, dat complement-
bindende en fluorescerende antilichamen volkomen onafhankelijk van
elkaar in het bloedserum optreden. Nr. 218 bij voorbeeld geeft op 7-5-\'68
een zwak positieve C.B.R. te zien, terwijl de I.F.T. negatief is; overigens
geldt voor alle dieren, dat de I.F.T. zeer vaak positief of zwak positief
(serumverdunning: 1 : 8) is, waar de C.B.R. volledig negatief is.

In een uitvoerige studie, gepubliceerd in de American Journal of
Veterinary Research (1970) beschrijven Merkal en medewerkers een
aantal proeven bij runderen, waaruit blijkt, dat veel klinische symptomen
bij paratuberculeuze runderen niet alleen een gevolg zijn van o.a. de sterk
veranderde darmwand, maar ook van antigeen-antilichaamreacties in deze
darmwand. Het antigeen in geïnfecteerde macrofagen reageert met in het
bloed circulerende antilichamen; door een reactie van dit complex met
histamine-bevattende mastcellen kan histamine worden vrijgemaakt, dat
weer aanleiding geeft tot o.a. diarree. Injecties met antihistaminica bij hun
klinisch zieke proefdieren resulteerden vrijwel steeds in een — binnen 48
uur post injectionem — ophouden van de diarree.

Ook toediening van methotrexate had tot gevolg, dat alle klinische symp-
tomen afnamen. De auteurs verklaarden dit resultaat, door erop te wijzen,
dat door het methotrexate de onrijpe plasmacellen de fase van antilichaam-
produktie niet bereikten, terwijl ook de pyroninofiele cellen niet konden
overgaan in „competente" lymfocyten.

Ook konden door de toediening van methotrexate antigeen-antilichaam-
reacties (met als gevolg: o.a.: „release" van cytotoxine) slechts in sterk
verminderde mate doorgang vinden. Anti-lymfocytenserum bleek ongeveer
eenzelfde effect te hebben.

De serologisch bevindingen bij enkele van onze proefgeiten (nrs. 196, 230,
231 en 233) stroken niet geheel met de resultaten van deze experimenten.
Nr. 231 vertoont reeds meer dan 2 jaar antistoffen tegen M. johnei in
het bloed en begint thans pas in conditie achteruit te gaan. Wèl zou deze

theorie mede een verklaring kunnen zijn voor het feit, dat in een aantal
gevallen antistoffen slechts korte üjd vóór het optreden van klinische
symptomen aantoonbaar zijn: de conditievermindering zou juist door een
overvloedige produktie van deze antistoffen extra snel verlopen.
Hoewel de conclusie, dat met behulp van de I.F.T. en de A.G.P.T. anti-
stoffen tegen M. ;o/inej-antigeen eerder aantoonbaar zijn, dan met behulp
van de C.B.R., zeker gerechtvaardigd is, blijft het probleem, waaróm het
dier zo laat reageert op de invasie van M. johnei in de darmwand en de
mesenteriale lymfklieren, bestaan. In het kader van een buiten dit bestek
vallend experiment werden de mesenteriale lymfklieren van een niet besmet
dier vergeleken met die van een vier maanden vóór het slachten geïnfec-
teerde jonge geit. In het serum van het laatstgenoemde dier konden geen
antistoffen tegen M. johnei worden aangetoond, ondanks de sterk vergrote
(bacteriologisch positieve) lymfklieren. Ook de idee, dat de in de mesen-
teriale lymfklieren aanwezige antilichaam-vormende cellen wèl antistoffen
zouden bevatten, doch (nog) niet de competentie zouden hebben deze af
te staan, moest worden verlaten, toen bleek, dat een celvrij extract van
deze lymfklieren eveneens geen complementbindende, precipiterende of
fluorescerende antistoffen bleek te bevatten. Ook in de faeces (zoals bij
kinderen met kinderverlamming mogelijk is) konden geen antilichamen
worden aangetoond.

In een dit jaar aangevangen experiment met ruim honderd met cultuur
besmette jonge geiten zal de serologische response op de besmetting met
de hier genoemde drie technieken nog eens nauwkeurig worden nagegaan.
Over het algemeen (uitzonderingen als geit Nr. 233 daargelaten) lijken
de resultaten van de A.G.P.T. en de I.F.T. met elkaar overeen te komen.
Tot deze conclusie komt ook Hauw (1967) in zijn dissertatie (waarin
overigens van geheel andere antigenen sprake is): precipiterende antistoffen
(vnl. Ig G) zouden voor de I.F.T. de belangrijkste rol spelen.
De bemoedigende resultaten van het serologisch onderzoek bij met
M. johnei geïnfecteerde geiten noden tot een meer uitgebreid praktijk-
onderzoek van rundersera van besmette bedrijven¹).

Naast het vroeger in het bloed aantoonbaar zijn van antistoffen met behulp
van A.G.P.T. en I.F.T. heeft het gelijktijdig onderzoek met deze metho-
dieken — naast de C.B.R. — het voordeel, dat aspecifieke reacties met de
complementbindingsreactie, waarschijnlijk voor een groot deel kunnen
worden uitgesloten.

De I.F.T. lijkt ook bij onderzoek van rundersera bevredigende resultaten
te geven. Wat de A.G.P.T. betreft: de uitslagen — voor wat onderzoek
van sera van runderen betreft — met deze test zijn niet slechter dan die
volgens de C.B.R.; echter ook niet beter.

Een volgens de C.B.R. positief serum van een paratuberculeus rund is
dit in vrijwel alle gevallen ook volgens de A.G.P.T. Het te testen runder-

1 Mogelijk zouden gegevens met andere diagnostische laboratoria in het land
kunnen worden uitgewisseld.

Een voorlopig onderzoek met M. johnei en C. renale gevaccineerde konijnen wijst
erop, dat sera van runderen met cystopyelonephritis met een positieve C.B.R.
t.o.v. M. johnei (vanwege antigeen-overeenkomst tussen C. renale en M. johnei)
mogelijk een negatieve I.F.T. zullen vertonen. Overigens zouden wij gaarne in het
bezit komen van een aantal sera van runderen, waarbij de diagnose cysto-
pyelonephritis werd gesteld.

serum wordt voor deze reactie als volgt verdund: 2 druppels serum 1
druppel fysiologische NaCl-oplossing 1 druppel melkzuur 1%. Waarom
runderserum zich evenwel anders gedraagt in deze test dan schape- of
geiteserum is ons niet bekend. Het onderzoek naar de oorzaak hiervan
wordt momenteel aan ons instituut voortgezet.

The literature on serological testmethods and the use of these test in the diagnosis of
.lohne\'s disease are studied.

Three methods, the A(gar) G(el) P(recipitin) T(est), the C(omplement) F(ixa-
tion) T(est) and the F(luorescent) A(ntibody) T(echnique), are compared. The
sera of a number of normal healthy goats from the provinces of Utrecht, Gelder-
land, South Holland and Zeeland as well as serum samples collected monthly (for
thirty months) from over thirty animals infected with M. j o h n e i were studied using
these three methods.

The preliminary conclusions reached from these studies are that precipitating and
fluorescent antibodies are detectable in the blood of infected animals at an earlier
stage than are complement-fixing antibodies and that (at nay rate in studying goat
sera) the AGPT was found to provide a simple highly specific test when the sera to
be tested are diluted in a ratio of at least 1:2.

Serological testing of bovine sera by this test continues to present difficulties.
It is expected, however, that when more than one of the above methods are used in
serological testing, it will be possible to establish not only a more rapid but also a
more positive diagnosis of Johne\'s disease.

Bang, B.: Chronische pseudotuberkulöse Darmentzündung beim Rinde. Berl. tier-
ärztl. Wschr., 22, 759, (1906).
Ban g, B.: „A new disease". Broc. Nat. Vet. Assoc., p. 125, (1906).
Bang, O. und Andersen, C. W.: Einige Untersuchungen über Komplementbin-
dende Antistoffe bei experimenteller und spontaner Tuberkulose sowie bei para-
tuberkulöser Darmentzündung, Zbl. f. Bakt. Orig., 69, 517, (1913).
B e n n e d s e n, J,: Circulating antibodies in experimental mycobacterial infections
demonstrated by immunofluorescence. Acta path, et microbiol. scand., 68, 262,
(1966).

B e n n e d s e n, J, and Olesen Larsen, S,: Examination for Tubercle Bacilli by

Fluorescence Microscopy, Scand. ]. Resp. Dis., 47, 114, (1966).
Cohen, H, H.: Standaardisatie van het indicatorensysteem in de complementbin-

dingsreactie. Proefschrift, Groningen (1953).
Coon s, H., C r e e c k, H. J., Jones, R. N. and Berliner, E.: The demon-
stration of pneumococcal antigen in tissues by the use of fluorescent antibody. J.
Immunol., 45, 159, (1942).
F r i k, J. F. and Z a m a n, C. L.: A study of the antigens of M. johnei using agar

|)recipitation techniques. In press (1971).
C i 1 rn o u r, N. J. L. and Gardiner, A. C.: Detection of antibodies to Mycobac-
terium johnei by immunofluorescence. /. Comp. Path., 78, 107, (1960).
Gilmour, N. J. L. and Gardiner, A. C.: Fluorescent antibody tests in pre-
clinical experimental Mycobacterium johnei infections in cattle, ƒ. Comp. Path.,
79, 71, (1969).

G i 1 rn o u r, N. J. L., Gardiner, A. C. and Angus, K. W.: Allergic and sero-
logical responses of calves to experimental oral dosing with Mycobacterium avium.
/. Comp. Path., 80, 181, (1970).
Goudswaard, J.: Een onderzoek naar het voorkomen van Mycobacterium johnei
in de organen van experimented besmette geiten. Tijdschr. Dierg., 95, 1025,
(1970).

Ouchterlony test in plastic
petri-schaaltjes.
In 3 uithollingen: twee-,
vier- en achtmaal verdund
positief serum. In het
centrum: antigeen.

Schema van de I.F.T. vlgs
Dr. Feitkamp, Centraal
Laboratorium van de
Bloedtransfusiedienst,
Amsterdam.

Na een bepaalde periode,
waarin de in het serum
aanwezige specifieke anti-
stoffen zich kunnen binden
met het antigeen, wordt
gespoeld. Daarna wordt
het conjugaal (bijv.
F.I.T.C. geconjugeerd aan
antistoffen tegen, in ons
geval, geitenglobulinen),
toegevoegd. Fluorescentie
treedt slechts op, wanneer,
na spoelen, het conjugaat
is gebonden aan de
eventueel nog aanwezige
antistofffen tegen het onder
A aangebrachte antigeen.

H a g O n, W. A., Z e i s s i g, A.: Studies on the control of Johne\'s disease. /. Am. vet.
med. Ass., 82, 391, (1933).

Hauw, T. T.: Conjugatie van fluoresceine isothiocyanaat aan antistoffen. Proef-
schrift, Amsterdam (1967).

Hole, N. H.: Present-day diagnosis and a preliminary note on an investigation into
the value of a serological method. Vet. Rec., 64, 601, (1952).

H u i t e m a, H.: Diagnose en prognose bij paratuberculose van het rund. Proef-
schrift, Utrecht (1962).

J o h n e, H. und Frothingham, L.: Ein eigenthümlicher Fall von Tuberculose
beim Rind. Dtsch. Zschr. Tiermed. u. vergl. Path., 21, 438, (1895).

Lars en, A. B., Porter, D. A., V a r d a m a n, T. H.: A modification of the
Middlebrook-Dubos hemagglutination test for use in the diagnosis of Johne\'s
disease. Am. J. vet. Res., 14, 362, (1953).

Markus, H.: Een specifieke darmontsteking bij het rund, waarschijnlijk van tuber-
culeusen aard. Tijdschr. Veeartsenijk., 30, 195, (1903).

M e r k a 1, R. S.: Histochemical, serological, allergie and cultural studies of experi-
mental paratuberculosis in sheep. Dissertation, Iowa, (1965).

M e r k a 1, R. S., L a r s e n, A. B., K O p e c k y, K. E. and N e s s, R. D.: Comparison
of examination and Test Methods for Early Detection of Paratuberculous Catde.
Am. ]. vet. Res., 29, 1533, (1968).

M e r k a 1, R. S., K o p e c k y, K. E., L a r s e n, A. B., N e s s, R. D.: Immunologic
Mechanisms in Bovine Paratuberculosis. Am. ]. vet. Res., 31, 475, (1970).

Nairn, R. C.: Fluorescent Protein Tracing. Livingstone Ltd., Edinburgh and Lon-
don (1962).

Ouch ter Ion y, Ö.: In vitro method for testing the toxic-producing capacity of
diphtheria bacteria. 8th Scandinavian Pathological Congress 1947. Acta Path
microbial. Scand., 25, 186, (1948).

Pearson, J. K. L.: Studies on Johne\'s disease in cattle in Northern Ireland. III.
Diagnosis of non-clinical Infections. Brit. vet. ]., 118, 86, (1962).

Reinders, J. S.: Bestrijding van klinische paratuberculose bij runderen Proef-
schrift, Utrecht (1963).

S c h a a f, A. v a n d e r en Z a n t i n g a, J. T.: Over de ziekte van Johne, in het
bijzonder de diagnostiek. Tijdschr. Diergeneesk., 80, 1002, (1955).

Sigurdsson, B., V i g F u s s o n, H., Theodors, S.: The serological diagnosis
of Johne\'s disease of sheep. ]. comp. Path. Ther., 55, 168, (1945).

Sigurdsson, B.: Paratuberculosis (Johne\'s disease) of sheep in Ireland. Brit, vet
]., 110, 307, (1954).

1 wort, C. C.: The agglutination and complement fixation reactions in animals
experimentally inoculated with Johne\'s bacillus, with special reference to the rela-
tion of this bacillus to the other acid-fast bacilli. Zbl. Bakt. Orig., 66, 316, (1912).

T w o r t, F. W. and I n g r a m, G. L. Y.: A method for isolating and cultivating the
Mycobacterium enteritidis chronicae pseudotuberculosis bovis Johne, and some
experiments on the preparation of a diagnostic vaccine for pseudo-tuberculous
enteritis of bovines. Proc. R. Soc. Ser. B 84, 517, (1912).

Twort, F. W. and I n g r a m, G. L. Y.: A monograph on Johne\'s disease (enteritis
chronica pscudotuberculosa bovis). London, 179 pp. (19131.

De tijd dat de meeste varkensfokkers met hun te dekken varkens naar de
beroepsberenhouder trokken, hgt reeds enige jaren achter ons. Inmiddels
heeft de kunstmatige inseminatie een redelijke toepassing gevonden, al zal
deze niet zulk een uitbreiding krijgen als de runder-K.I.

Met het groter worden van de fok- en vermeerderingsbedrijven is het hou-
den van een eigen bedrijfsbeer sterk toegenomen. Vele houders van deze
beren hebben nooit eerder een beer gehad en maken veel fouten met het
omgaan hiermee. De gevolgen blijven dan ook niet uit. Regelmatig worden
de praktizerende dierenartsen geconfronteerd met moeilijkheden en in vele
gevallen wordt dan ook de hulp van de Gezondheidsdienst ingeroepen.
De klachten zijn onder te brengen in de volgende drie groepen:

Naar onze mening zouden de meeste van deze klachten niet bestaan als
men met het volgende rekening zou houden:

A. dat de gemiddelde beer eerst dekrijp is op een leeftijd van 8 maan-
den. Vóórdien hebben vele beren wel libido en kunnen ook wel een
varken dekken, maar het sperma is dermate weinig geconcentreerd
en bevat morfologisch zoveel jeugdvormen, dat daardoor een te
groot percentage van de gedekte varkens terugbeert. Wij zijn van
mening dat deze te vroeg gebruikte beren in hun verdere leven vrij-
wel nooit meer sperma met een goed bevruchtend vermogen leveren.

B. dat de doorsnee beer van 8 maanden slechts een paar varkens per
week kan dekken met een behoorlijk resultaat. Men dient te waken
voor overbelasting van elke beer en speciaal van deze jonge beren.

G. dat elke beer, maar vooral een jonge beer, erg gevoelig is voor alle
mogelijke stress-faktoren als ziekte (vlekziekte), overplaatsing, ver-
andering van voer, enz. Men doet er goed aan een beer reeds op het
bedrijf aan te voeren een maand voordat hij moet gaan dekken. In
die tijd zal de beer de overplaatsings-stress te boven zijn.
De beer moet gehuisvest zijn in een rustige omgeving waar hij wei-
nig geluids- en reukprikkels kan waarnemen. Bij afwezigheid van
een aparte berenstal is de stal met de drachtige varkens het meest
geschikt. Telkens overplaatsen in een ander hok is voor de meeste
beren funest.

1 Drs. A. M. Nadorn, Gezondheidsdienst voor dieren in Gelderland, Klein Rosen-
dael, Rozendaal (Gld.).

Voor plaatsing geaccepteerd op 25 februari 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 8, 1971 549

Gebruik geen jonge beer voor het testen van de varkens op berig-
heid. Dit is een te grote inspanning.

Laat een jonge beer een varken, indien op het juiste moment ge-
dekt, niet voor de tweede maal dekken. Kans op bevruchtig en
worpgrootte worden er niet door beïnvloed.

Laat de beer steeds op dezelfde plaats dekken en zorg voor een
vlakke en vooral niet gladde vloer.

Tot de stress-faktoren moet, behalve de genoemde, ook nog de ver-
andering van voer gerekend worden.

De neiging de beren jonger voor de dekdienst in te zetten is groter ge-
worden :

le omdat de Stamboeken de inschrijf-leeftijd de laatste jaren ver-
vroegd hebben van 8 maanden naar 7 maanden;
2e door het instellen van de prestatie-toets, waardoor de beren reeds
op een leeftijd van 6 maanden op de bedrijven worden aangevoerd.

Het aantal uitgereikte vergunningen voor het houden van een beer be-
draagt in de provincie Gelderland momenteel 5000. Het laatste jaar heeft
de Gezondheidsdienst voor dieren in Gelderland 250 beren met klachten
bij natuurlijke dekking onderzocht. Daar lang niet alle eigenaren van
zulke „probleemberen" met hun klachten bij de Gezondheidsdienst komen,
mogen we wel aannemen dat 10% van de beren in de praktijk moeilijk-
heden geeft.

Van deze 250 beren, waarvoor onderzoek werd gevraagd, werd van 228
sperma verkregen en onderzocht.
Bij het onderzoek werd gelet op:

2e de kwaliteit van het sperma (hoeveelheid, concentratie, vitaliteit en
morfologie).

Verscheidene van deze monsters vertoonden meer dan één van bovenge-
noemde gebreken.

Bij 40% van deze „probleemberen" bleek dat op het moment van het on-
derzoek, meestal liggend tussen 3 en 9 weken na het optreden van de
klachten, geen afwijkingen meer aan het sperma te zien waren. Naar onze
mening betreft het hier voornamelijk de beren die moeilijkheden met het
overplaatsen hebben gehad, of de te jong ingezette beren, die er geen blij-
vend letsel van hebben overgehouden.

Bij de 250 gevraagde onderzoeken troffen we ook 5 beren met impotentia
coeundi aan, 5 beren die te kort uitschatten en 3 beren die bloed in het
sperma hadden.

Tenslotte noem ik u nog even de door ons aan de eigenaren van de beren
voorgehouden twaalf geboden:

12. Laat een jonge beer een zeug, indien mogelijk, in dezelfde oestrus
maar eenmaal dekken (overbelasting).

Het bestuur van de Stichting Ontwikkelings- en Saneringsfonds voor de Landbouw
heeft een bijdrageregeling vastgesteld ter bevordering van de verwerking van mest-
overschotten van varkens en pluimvee.

Krachtens deze bijdrageregeling kan aan zgn. mestbanken gedurende een periode
van 3 jaren een bijdrage verleend worden.

Om voor een bijdrage in aanmerking te kunnen komen moet de mestbank aan de
volgende voorwaarden voldoen:

— de statuten van de mestbank dienen te zijn goedgekeurd door de .Mgemeen
Directeui Agrarische Produktie, Verwerking en Afzet van het Ministerie van
I^andbouw en Visserij;

-- het bestuur van de mestbank dient te worden benoemd in overleg met de
landbouworganisaties;

de mestbank dient aan te tonen het transport van tenminste 20.000 ton dunne
mest per jaar te verzorgen.

— een bedrag van f45.000, — (eerste jaar ƒ20.000,—; tweede jaar ƒ 15.000,—,
derde jaar ƒ 10.000,—) in de kosten van de organisatie van de mestbank;

— - een bedrag van ƒ 3,— per ton dunne mest van varkens en mest van pluimvee

door of door tussenkomst van de mestbank vervoerd naar mestverwerkende be-
drijven over een afstand van tenminste 15 km; deze bijdrage bedraagt maximaal
ƒ 200.000,— per jaar.

De aanvragen om een bijdrage moeten worden ingediend bij de Hoofdingenieur-
Directeur voor de Bedrijfsontwikkeling in de provincie, waarin de mestbank is
gevestigd.

— een werkplan en een begroting voor het eerste jaar, waarop de aanvrage be-
trekking heeft.

Altman, N. H.: Restraint of monkeys for clinical Examination. J. Am. vel. med.
Assoc., 157, 1633, (1970).

Het aantal apen, als huisdier gehouden neemt jaarlijks in aantal toe. Iedere dieren-
arts kan in consult geroepen en geconfronteerd worden met een aap die zich meestal
niet rustig laat onderzoeken.

Verschillende manieren van vastgrijpen (stevig maar voorzichtig:) worden besproken.
.\\pen zijn in het algemeen snel geagiteerd en kunnen met nagels en tanden lelijke
wonden veroorzaken. De beste wijze om een aap handelbaar te maken is het toe-
dienen van phencyclidine HCl (Sernylan-Parke Davis), zowel parenteraal als pero-
raal in een dosering van \'/a - 1 mg/kg.

Volgens schrijver mag dit middel in geen enkele apotheek van een practicus ont-
breken !

Om een licht chirurgische ingreep mogelijk te maken kunnen we gaan tot 3 mg/
kg lich. gew. Phenothiazine derivaten worden eveneens besproken (chlorpromazine
e.d.), een nadeel is echter dat de uitwerking onvoorspelbaar is, terwijl de inductie
veel langer is.

Dimigen, J. und Reetz, J.: Versuche zur Schmerzausschaltung beim Schwein
mit dem Neuroleptikum Azaperone und dem Hypnotikum Metomidat. Dtsch. tier-
ärztl. Wschr., 97, 470, (1970).

Het artikel beschrijft een onderzoek naar het verkrijgen van „narcose" bij het varken
met behulp van het neurolepticum azaperone (Stresnil®) en het hypnoticum meto-
midate (Hypnodil®, volgens opgave voorjaar 1971 in Nederland verkrijgbaar).
In totaal werden ruim 200 varkens met deze combinatie geïnjecteerd. Beide stoffen
hebben afzonderlijk slechts een geringe analgetische werking, met een combinatie
van 2 mg azaperone i.m. en 15 mg Hypnodil i.p. per kg lichaamsgewicht kreeg men
in verreweg de meeste gevallen dieren die zonder zichtbare reactie geopereerd konden
worden. In 5% van de gevallen trad een ademstilstand op. De tijdsduur van het
effect was ongeveer een uur. Het lijkt of met deze combinatie de voor de operateur
hinderlijke afweerreacties tijdens een operatie kunnen worden voorkomen.

Papp, E. und Williams, D. J.: Bovine Lipomatosis. Zbl. Vet. med. Reihe A,
17, 73.5, (1970).

Necrose van het vet in omentum en buikwand wordt frequent gevonden.
Er zijn 3 typen:

1. vetnecrose naast necrose van de pancreas: er zijn plaatsen met geel necrotisch
vet omgeven door een zone van congestie en fibrine;

2. verspreide necrose van het buikvet bij schapen en kleine, droge, korrelige
plaques met wit vet;

Dit laatste type wordt onder zeer veel namen besproken. De aetiologie en de Patho-
genese zijn zeer incompleet bekend. Verschillende rassen en beide sexen worden
aangetast, maar het komt in Australië en Nederland vooral voor bij melkgevende
koeien. De leeftijd was van tot 14 jaar.

Voorbeelden: Zweden 20 gevallen, leeftijd 3-10 jaar, voornamelijk stieren; 33 ge-
vallen: leeftijd Z\'/^-M jaar, waarvan 31 van het vleesras en 2 van het melkras.
Symptomen: alleen bij rectale exploratie is de diagnose te stellen. Men voelt dan
harde onregelmatige massa\'s vlak voor het bekken, bij de nieren en tussen de dunne
darmen. Differentieel diagnostisch moet men rekening houden met oude genezen
bekkenbreuken, maligne lymphoma, gemummificeerde vrucht, dracht, lymphadenitis.
Pathologisch-anatomisch onderzoek: het lichaamsvet is lichtgeel van kleur. In de
buikholte onregelmatige, harde massa\'s vet. De kleur is geler dan het omgevende vet
met soms wit-oranje gekleurde delen.

Bijij microscopisch onderzoek ziet men coagulatie necrose van het vetweefsel tussen
normale vetcellen. De necrotische cellen bevatten een fijne eosinofiele kristallijne
struktuur. Op andere plaatsen treedt fibroplasie met collageenvorming op.
Uit een uitgebreid literatuuroverzicht bleek dat bovine lipomatosis geen kuddepro-
bleem is.

R O m m e 1, M.: Ausbildung und Dauer der Immunität gegen Eimeria scabra (Henry,
1931) und E.polita (Pellérdy, 1949). Berl. Münch, tierärztl. Wschr., 83, 236, (1970).
Tussen het immuniserend vermogen van beide species bleek een zeer groot verschil
te bestaan. Een éénmalige infectie met één oocyste van E.scabra had bij herinfectie
met 200 oocysten een reductie van de oocystenuitscheiding met een factor 5700 tot
gevolg. Dit is het sterkste immuniserend vermoogen dat van alle tot nu toe bij onze
huisdieren onderzochte Eimeria soorten bekend is. Met een infectie van 200 tot
20.000 oocysten per dier werd een nagenoeg volledige immuniteit bereikt.
Bij E.polita werd pas een volledige immuniteit bereikt na een infectie met 1.5 miljoen
oocysten per dier. Een verklaring voor dit verschijnsel is moeilijk te vinden. Merk-
waardig is in dit verband dat beide species op dezelfde plaats en even diep in het
darmepitheel voorkomen.

Een menginfectie van beide species beïnvloedde de immuniteitsvorming negatief. Zo
was de immuniteit tegen E.scabra minder bij dieren die geïnfecteerd werden met een
mengsel van 3.5 miljoen E.polita oocysten en 200 E.scabra oocysten, dan bij dieren
die alleen met 200 E.scabra oocysten waren geïnfecteerd. Een verklaring hiervoor ont-
breekt eveneens. Mogelijk kan dit verschijnsel wel een verklaring zijn voor het vóór-
komen van coccidien bij oudere varkens. Door een geringere immuniteitsvorming als
gevolg van de menginfectie, zou de parasiet zich toch kunnen handhaven.
Interessant is dat er tussen E.scabra en E.polita een zekere kruisinmmuniteit werd
vastgesteld. Ook Rose vond een geringe kruisimmuniteit tussen E.necatrix en
E.tenella en tussen E.maxima en E.brunetti; hiermee wordt dus de tot nu toe aan-
genomen strikte soortspecificiteit van de immuniteit tegen Eimeria opnieuw enigszins
in twijfel getrokken. Ref.)

Zonder herinfectie duurde de immuniteit tegen E.scabra minstens 4 maanden; de
immuniteit tegen E.polita was na 3 maanden al aanzienlijk minder hoewel de
oocystenuitscheidingen nog steeds geringer waren dan die van de niet immune con-
troledieren.

Een voor de praktijk belangrijke bevinding is dat ook bij 2 weken oude biggen een
solide immuniteit op te wekken was. Het zou van belang kunnen zijn om de dieren
op jonge leeftijd te besmetten (bijvoorbeeld in hokken met uitloop) omdat op dit
moment de infectie een mild verloop heeft. Een al te hygiënische omgeving zou dit

wel eens kunnen verhinderen; op het moment van overbrenging naar een meststal
zou men daardoor gewichtsverlies door coccidiosisinfectie kunnen krijgen.

Hunt, R. D., Jones, T. C., W i 11 i a m s o n, M.: Mechanisms of parasitic
damage and the host response. Lab. Anim. Care, 20, 345, (1970).
De auteurs zijn pathologen en geven vanuit hun benaderingswijze een globaliserend
overzicht over parasieten van apen, dat echter vrijwel geheel een meer algemene
geldigheid heeft.

Het verschil tussen de benaderingswijze van de parasitoloog en de patholoog ligt
daarin, dat een parasitoloog veelal de parasiet bestudeerd, terwijl de patholoog meer
zal letten op de gastheer en zal trachten te beoordelen in hoeverre en op welke wijze
schade aan de gastheer is berokkend.

De wijze waarop parasieten de gastheer kunnen benadelen, worden als volgt ge-
rangschikt:

1. Pathogeen commensalisme. Onder deze dualistische term wordt de toestand
verstaan waarbij de parasiet minimale veranderingen en minimale schade
in de gastheer veroorzaakt.

2. Vreemd lichaam-reacties. De parasieten veroorzaken daarbij geen weefsel-
verval met een actief afweerproces als gevolg. Niettemin maken immuun-
reacties het proces gecompliceerder (Schistosomen eieren).

3. Mechanische beschadiging door indringen in weefsels, door druk, door ha-
ken op de cutis, door kauwende en zuigende monddelen.

5. Toxine produktie in de vorm van enzymen bijv. proteasen en hyaluronidasen
die afgescheiden worden door migrerende larven.

6. Intracellulaire invasie en vernietiging van cellen, bijv. bij coccidiën en
malaria.

7. Opsouperen van voedingsstoffen voor de gastheer gaat veelal een rol spelen
bij grote aantallen parasieten, hoewel verminderde eetlust en diarree het
proces versnellen.

8. Overgevoeligheidsreacties kunnen optreden als een parasiet in een gastheer
dringt. Vaccinatie is een praktische toepassing van immunologische processen.
Een tweede invasie kan soms heftige pathologische veranderingen geven,
bijv. bij oesophagostomiasis van apen.

9. Binnenslepen van andere parasieten. Niet bij apen maar bijvoorbeeld wel bij
kalkoenen, blackhead.

De histologisch waarneembare reactietypen van de gasheer worden globaal onder-
scheiden in:

2. Necrose en ontsteking kan tot ontstekingsprocessen leiden, die verergerd kun-
nen worden door uitscheidingsprodukten van de parasiet. De beelden zijn
zeer gevarieerd.

3. Secundaire laesies zoals infarcten door aanwezigheid van parasieten in bloed-
vaten (Strongylus vulgaris bijv.); gevolgen van afsluiting van afvoergangen
(bijv. galgangen) door parasieten; anemie door bloedzuigen of optredend
vitamine Bia tekort, zoals bij Diphyllobothrium latum; en emfyseem en ata-
lectase bij parasieten in de longen; uremie door nierbeschadigingen.

4. Nieuwvormingen als gevolg van de aanwezigheid van de parasiet bijvoorbeeld
fibrosarcoom van de slokdarm van de hond door Spinrocera lupi en blaas-
carcinoom bij de mens door Schistosoma hematobium.

ENQUETE ONDER PRAKTICI NAAR DE METHODEN VAN ONDERZOEK
VAN HET GESLACHTSAPPARAAT VAN MERRIES.

Lieux, Baker, De Groot, Laskey, Raynor, Simpson and Tobler:
Results of a Survey on Bacteriologie Culturing of Broodmares. /. Am. vet. med.
Assoc., 157, 1460, (1970).

Een commissie, belast met onderzoek van steriliteitsproblemen bij paarden, heeft 173
„leading equine practioners" in de V.S. en Canada geënqueteerd naar hun methoden
van onderzoek bij merries. In totaal beantwoorden 46 % de 16 vragen.
Dertig dierenartsen uit Engeland, Ierland, Frankrijk, Italië, U.S.S.R., India en
Australië werden eveneens bij deze enquete betrokken. De antwoorden van deze
laatsten verschilden niet van die uit de V.S.

Het blijkt een volstrekt aanvaarde zaak te zijn dat merries, die niet willen dragen,
bacteriologisch worden onderzocht. Door zelfs 24% van de ondervraagden worden
ook nog nooit gedekte merries routinematig onderzocht.

In de „foaling-heat" verrichten 12% bact. ond., hoewel veel merries dan nog niet
geheel schoon zijn zodat aan dit onderzoek niet veel waarde kan worden gehecht.
55% bleek jaarlijks bact. ond. te doen bij 50 - 200 paarden, er is er zelfs een die er
1200 doet.

Technisch is het afnemen van het monster niet moeilijk en wordt het tamelijk uni-
form verricht met een speculum en swab. Bacteriologisch onderzoek wordt door 41%
geheel zelf uitgevoerd, de identificatie geschiedt veelal op kolonie kenmerken en
bacterioscopisch.

Tot slot worden door de commissie naar aanleiding van deze enquete nog enige
aanbevelingen gedaan.

(Behandeling van merries die niet willen dragen, zonder voorafgaand bact. ond. is
onjuist. Met een speculum en een monsterafname apparaat, waarin een swab, kan
rnen dit zeer gemakkelijk zelf doen. Bacteriologisch onderzoek en aanvullend een
gevoeligheids-test kan men immers bij alle gezondheidsdiensten laten verrichten, ref.)

J a n z e n, J. J.: Economic losses resulting from mastitis. A review, ƒ. Dairy Sci.,
53, 1151, (1970).

Mastitis vermindert de melkproduktie, verandert de melksamenstelling, verkort de
bruikbaarheidsduur van de betrokken koeien en geeft verlies voor de melkveehouder.
De vermindering in melkproduktie varieert van 5,0 - 25%, met één uiterste van
83,9%. Het melkverlies per kwartier per dag blijkt 0,34 - 2,68 kg of 9,0 - 43,3% te
kunnen bedragen. Voorts een vermindering in melkvet van 0,1-0,45%, S.N.F.
0,1 - 0,57%, lactose 0,1 -0,77% en d.s. 1,07%.

Het totale economische verlies van de melkveehouders in de U.S.A. tengevolge van
mastitis is geschat op 400 tot 500 miljoen dollar of 23 dollar (f82,91) per koe.
Andere schattingen, verkregen gedurende verschillende stadia van mastitis controle
(preventie) onderzoeken, geven aan een jaarlijks verlies per koe van 23,26 - 154,34
dollar vóór en 28,09 tot 82,00 dollar na het instellen van preventieve maatregelen.
Preventie van deze schadelijke ziekte moet gebaseerd zijn op een voortdurende pre-
ventie en eliminatie van uierinfectie. Daarop gerichte maatregelen kunnen de verlie-
zen door mastitis met 50% of meer reduceren.
(Vertaling van samenvatting. Ref.)

fVEB Gustav Fischer Verlag. Jena 1970. 2e herziene en vermeerderde druk (Ie
druk: 1965), 426 blz., 228 afb. (waarvan 48 in kleurendruk). Prijs geb. 34 Mark.)

Zoals ook bij de recensie van de Ie druk werd gezegd, is bet boek in hoofdzaak
bestemd voor studerenden in de landbouwwetenschappen en de diergeneeskunde.
Het kan beschouwd worden als een „begeleiding" van de colleges.
De schrijver is van mening dat een uitgebreid inzicht in de submicroscopische struc-
tuur van de cel in het algemeen de moderne moleculair biologie als centrale basis-
kennis moet gezien worden.

Bij de 2e druk wordt terecht een nieuw hoofdstuk over embryologie alsmede een
hoofdstuk over de grondslagen der histologie (veel schema\'s in kleur) toegevoegd.
Uiteraard volgen systematisch de morfologische beschrijvingen van het dierenrijk
volgens de bekende rangorden: kenmerken van klassen, orden, families enz., waarbij
in hoofdzaak die gebieden worden behandeld die van belang zijn voor de veterinairen
en landbouwkundigen, waarbij de nadruk gelegd wordt op de parasitologische bete-
kenis van de behandelde diersoort. Men kan er veel in vinden en het boek zal op vele
te stellen vragen antwoord kunnen geven aan de hand van vele geschematiseerde af-
beeldingen.

Het komt mij voor dat het gebaseerd is op min of meer ouderwetse literatuur. Zelfs
de in West-Duitsland ook niet meer recente leerboeken als het zo bekende K r ö 1 i n g-
Grau: „Lehrbuch der Histologie und mikroskopischen Anatomie der Haustiere",
als ook een handig boekje van Leonhard: „Histologie und Zytologie des
Menschen", staan in de literatuuropgaven niet vermeld. Het maakt de indruk aan-
gepast te zijn aan de achter het „ijzeren gordijn" beschikbare uitgaven.
Dit neemt echter niet weg, dat het boek een enorme feitenkennis bezit, goed is ge-
ïllustreerd en in vele opzichten de elementaire begrippen goed weergeeft, en gezien
het verschijnen van de 2e druk in betrekkelijk korte tijd toch als een welkome
hulp bij de studie kan worden beschouwd.

Ten vervolge op hetgeen op pag. 423 (afl. 6/1971) van dit tijdschrift werd mede-
gedeeld, wordt thans de inhoud van de afleveringen 1 en 2/1971 van het Vlaams
Diergeneeskundig Tijdschrift opgegeven:
Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 40, (1), (1971):

Debruyne, R.: Hormonale behandeling van „repeat breeders" bij runderen met
Gestafortin.

E y 1 e n b O s c h, W., Devos, A., T u y 11 e n s, N., V u y 1 s t e e k, K.: Epidemio-
logisch onderzoek naar het voorkomen van brucella-infektie bij dierenartsen van
het Nederlandstalig gedeelte van België.
Spanoghe, L., Huys, J., F u r n e m o n t, A.: Brucella, een zoönose in Rwanda.
Vannest e, J.: Brucellose: ekonomische weerslag.
Devriese, L., Devos, A.: Gebruik van antibiogrammen.
Comité voor steriliteitsbestrijding: verslag van het werkjaar 1970.
Uit de tijdschriften: Kronijk, Boekennieuws.

5 JAAR POSTUNIVERSITAIR ONDERWIJS IN DE VETERINAIRE HYGIËNE
De snelle ontwikkeling op het terrein der produktie, bewaring en bewerking van
voedingsmiddelen in het algemeen en die van dierlijke oorsprong in het bijzonder
eisen een voortdurende aanpassing en uitbreiding van de taak van de hierop toe-
zichthoudende instanties, dus ook van de dierenartsen.

De behoefte aan informatie over nieuwe ontwikkelingen, vooral op hygiënisch en
technologisch gebied en over moderne onderzoekmethoden nam daardoor in de
laatste jaren snel toe.

Het is de bedoeling hier een overzichtje te geven van de activiteiten die gedurende
de laatste jaren zijn ontplooid op het gebied van het postuniversitair onderwijs in de
veterinaire hygiëne.

Reeds in 1963 werd opgericht een „Studiegroep Vleeshygiëne" van — in het be-
gin 15 — jongere dierenartsen, werkzaam in de vleeshygiënesector, die onder leiding
van een der stafleden van het Instituut Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong
(I.V.D.O.) ongeveer 1 x per 6 weken in genoemd instituut een middag bijeen kwam.
Er werden dan allerlei actuele onderwerpen en problemen besproken, meestal aan
de hand van een door een der leden verzorgde inleiding over een door hem verrichte
studie. Een paar keer per jaar werd een dagexcursie georganiseerd naar in de inte-
ressesfeer liggende bedrijven en instituten. De belangstelling voor deelname werd
groter. Nu bestaan er twee van dergelijke studiegroepen, met in totaal ongeveer 50
leden.

In 1965 werd door het I.V.D.O. een „Vlees- en Vleeswarenkenniscursus" georgani-
seerd. Deze cursus duurde 13 middagen. Eén middag werd verzorgd door een
I.V.D.O.-staflid, die de eigenschappen van vlees als grondstof voor vleeswaren be-
handelde. De 12 overige middagen werden verzorgd door vakleraren van de
Stichting Opleiding voor het Slagersbedrijf (S.V.O.) te Utrecht, die in de ruimten
van de Utrechtse Slagers Vakschool o.m. de uitsnijtechnieken van verschillende soor-
ten geslachte dieren demonstreerden, de belangrijkste onderdelen van de bereiding
van de verschillende rubrieken vleeswaren behandelden en illustreerden door enkele
bereidingsmethoden van het begin tot het einde te laten zien. De belangstelling voor
deelname aan deze cursussen moge blijken uit het hiervolgende overzicht:
cursusjaar 1965—^\'66 2 groepen 30 deelnemers

In het cursusjaar 1966—\'67 werd in het I.V.D.O. begonnen met een 2 weken duren-
de cursus „Onderzoek vleesprodukten", gegeven aan kleine groepen dierenartsen met
intensieve begeleiding door I.V.D.O.-stafleden.

Nieuwe onderzoekmethoden voor vleesprodukten werden geïnstrueerd en nadien door
de cursisten uitgevoerd. Er zijn slechts 3 cursussen geweest met in totaal 15 deel-
nemers. De ruimtelijke, materiële en personele faciliteiten bleken niet voldoende te
zijn om hiermee door te gaan. Wel werden sindsdien, evenals trouwens reeds van
1960 af, regelmatig één of enkele dierenartsen gedurende één of enkele dagen
ontvangen om bepaalde onderzoektechnieken aan te leren.

Inmiddels was in bredere kring aandacht op het postuniversitaire onderwijs geves-
tigd en werd hieraan een andere basis gegeven. In 1968 werd ingesteld een
Commissie Postuniversitair Onderwijs Veterinaire Volksgezondheid, waarin verte-
genwoordigers werden opgenomen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde, de daaronder ressorterende Groep Directeuren van Vlees-
keuringsdiensten en Keuringsdierenartsen, de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid, de afdeling Zoönosen van het Rijksinstituut voor de Volksgezond-
heid (R.I.V.), de Vereniging van Directeuren van Gemeentelijke Slachthuizen in
Nederland en het I.V.D.O. Door deze Commissie werd, na het vaststellen der onder-
wijsbehoeften, besloten dat het I.V.D.O. met de feitelijke organisatie van het onder-

wijs belast zou blijven, terwijl het bureau van de „Maatschappij" voortaan de
financiële administratie zou verzorgen. De Veterinaire Hoofdinspectie zou waar
mogelijk en nodig subsidie verlenen. Het R.I.V. zegde evenals het I.V.D.O. toe
docenten en waar mogelijk ook faciliteiten beschikbaar te stellen.
In de hierna volgende jaren werden onder auspiciën van deze Commissie de volgende
cursussen gegeven:

Deze is te zien als een voortzetting en uitbreiding van de eerder gegeven cursus
Vlees- en Vleeswarenkennis. Het aantal door S.V.O. verzorgde demonstraties voor
uitsnijden en vleeswarenbereiding werd in eerste aanleg van 12 teruggebracht tot
6, terwijl daarnaast door 2 R.I.V.- en 2 I.V.D.O.-stafleden elk 2 middagen aan
wetenschappelijke informatie over en demonstratie van onderzoektechnieken werd
gewijd. Het aantal door S.V.O. verzorgde middagen werd in 1969 tot 8 uit-
gebreid en er werd tevens een excursie naar een vleeswarenfabriek aan het pro-
gramma toegevoegd. De deelname aan deze cursussen was als volgt:
cursusjaar 1968—\'69 3 groepen 91 deelnemers

Deze cursus, 1 dag gedurende 20 weken, werd voor zover het „Moderne Bedrijfs-
voering" betrof verzorgd door het Instituut voor Sociale Wetenschappen te
\'s-Gravenhage, het slachthuistechnische deel door leden van de Technische
Commissie van de „Vereniging van Slachthuisdirecteuren". De cursus werd in
1968—\'69 voor het eerst georganiseerd voor 38 deelnemers.

De behoefte aan meer „achtergrond"-informatie bij het beoordelen en het moeten
afgeven van certificaten betreffende door de industrie vervaardigde en voor een
groot deel te exporteren produkten was reden tot het instellen van deze, een
gehele week durende, cursus. Tot nu toe werden deze in het Ned. Centrum voor
Vleestechnologie C.I.V.O.-TNO te Zeist ondergebracht, c.q. verzorgd door de
stafleden van dat centrum en de laatste twee keer mede door de staf van de afd.
Technologie van het I.V.D.O. Gedurende de cursusjaren 1969—\'70 en 1970—\'71
werden 5 cursussen gegeven voor in totaal 49 deelnemers.

Van enkele directeuren van slachthuizen werd desgevraagd medewerking ver-
kregen voor training der cursisten in onderzoekmethoden, welke in de aldaar
aanwezige laboratoria onder begeleiding plaats vond. Het was daarbij tevens de
bedoeling een zo uniform mogelijke werkwijze te bevorderen.
Van deze mogelijkheid is in de laatste twee jaar door 70 dierenartsen gebruik
gemaakt, waarbij afhankelijk van de plaatselijke mogelijkheden in kleine of
grotere groepen een aantal halve of hele dagen onderzoekmethoden werden ge-
ïnstrueerd en beoefend. Deze training vond plaats in Amsterdam, Arnhem, Boxtel,
Groningen, Naaldwijk cn Rotterdam.
De Commissie Postuniversitair Onderwijs komt regelmatig bijeen om zich te beraden
over de inhoud en de juiste wijze van voortzetting van dit onderwijs. Doordat iinnid-
dels de afdeling Technologie van het I.V.D.O. meer volledig is bemand en in gebruik
genomen en ook de afdeling Hygiëne van het I.V.D.O. dit jaar nog over een ruimere
behuizing zal kunnen beschikken, ligt het in het voornemen het postuniversitair
onderwijs geheel in de ruimten van dit instituut onder te brengen. Er zijn thans
besprekingen gaande over:

1. het samenvoegen van het gedeelte Vleestechnologie van de bestaande cursussen
„Vleestechnologie en Laboratoriumonderzoek" met de cursus „Produktiecontrole
Vleeswarenbedrijven" in een twee- of drieweekse cursus „Vleestechnologie";

2. het samenstellen van een breder opgezette, eveneens twee k drie welcen durende
cursus „Laboratoriumonderzoek van vlees en vleeswarenprodukten", en

3. een cursus „Moderne Bedrijfsvoering", die meer op de slacbthuisproblematiek
gericht zal zijn.

DIENST VEEMARKT-ABATTOIR TE AMSTERDAM.
Dc redaktie ontving de volgende brief en verslag ter publikatie.

„Bijgaand doe ik u toekomen het gedeelte van de toelichting, dat betrekking heeft
op de begroting van de Veemarkt en het Abattoir van de Gemeente Amsterdam.
Deze toelichting is door Burgemeester en Wethouders van Amsterdam aangeboden
aan de Gemeenteraad van Amsterdam.

Ik zou u in overweging willen geven dit stuk in uw blad te publiceren, opdat meer-
dere geïnteresseerden hiervan dan kennis zouden kunnen nemen.

Bij het opstellen van de begroting is zowel gerekend op de inkomsten, die voort-
vloeien uit de door uw vergadering inmiddels vastgestelde Verordening op de heffing
van een keurloon voor repressieve keuringen ingevolge de Vleeskeuringswet als op
de van kracht geworden verhoging van de tarieven voor het gebruik van de Vee-
markt en bet Abattoir.

De baten uit de keurlonen voor repressieve keuringen — dat wil zeggen keuringen in
de stad op alle plaatsen, waar vlees en/of vleeswaren aanwezig zijn — zijn geraamd
op rond ƒ 630.000,— en de extra baten uit de tariefsherziening op rond ƒ 470.000,—.
Hygiënische eisen. — Blijkens rapporten, welke de veterinaire hoofdinspecteur na
verrichte controles op de hygiënische toestanden in het slachthuis heeft uitgebracht,
worden de eisen ten aanzien van de hygiëne steeds stringenter.

Hoewel het abattoir in augustus 1970 door de U.S.A.-inspecteurs als exportslachthuis
werd afgekeurd, zijn niettemin bij voortduring nieuwe investeringen noodzakelijk, om
althans nog aan de E.E.G.-eisen te kunnen blijven voldoen. In verband hiermede is
voor het aanbrengen van diverse voorzieningen op de kapitaaldienst een bedrag van
ƒ 900.000,— geraamd.

Ten aanzien van het te voeren beleid zien wij ons geplaatst voor het dilemma, dat
enerzijds met het oog op de nieuwbouwplannen gestreefd moet worden naar een
minimale omvang van de investeringen en anderzijds ingevolge de aanhoudende
verzwaring van de E.E.G.-voorschriften vrij omvangrijke uitgaven voor allerlei voor-
zieningen moeten worden gedaan. De vraag rijst zelfs, of het Amsterdamse abattoir,
ondanks hetgeen ter verbetering van de hygiëne reeds is en nog wordt verricht, ook
in de naaste toekomst nog aan de E.E.G.-normen zal blijven beantwoorden.
Nieuwbouw. — Begin Juni 1970 hebben wij aan het bureau N. E. Wemberg op-
dracht gegeven tot het maken van een scbetsplan met globale kostenraming voor een
nieuw te bouwen agglomeratie-abattoir. Het in 1969 aangevangen overleg met de
omliggende gemeenten werd voortgezet. Ook met bij de vleesvoorziening betrokken
particuliere ondernemers worden regelmatig contacten onderhouden.
Voorts is een commissie ter vaststelling van de exploitatievorm van het agglomeratie-
abattoir ingesteld, die inmiddels een interim-rapport heeft uitgebracht.
Ten aanzien van het economisch aspect van de nieuwbouw zij nog opgemerkt, dat
het rijk ervan uitgaat, dat de openbare slachthuizen zich in de naaste toekomst in
vrije concurrentie moeten kunnen begeven met de particuliere slachterijen. In dit
licht moet dan ook worden gezien het streven naar afschaffing van art. 8 en art. 26,

lid 1, van de Vleeskeuringswet, zijnde juist die artikelen, welke het openbare slacht-
huiswezen beschermen.

Gezien het vorenstaande achten wij het noodzakelijk, naast de verdere ontwikkeling
van het plan voor een nieuw slachthuis tevens te doen onderzoeken, of na recon-
structie van het huidige slachthuis een economisch en hygiënisch verantwoorde
exploitatie tot de mogelijkheden behoort. Dit onderzoek is inmiddels eveneens aan
het bureau N. E. Wernberg opgedragen.

Efficiënte organisatie. — Vergt dus enerzijds de bouw van een nieuw abattoir een
grote investering,anderzijds zal een afdoende reconstructie van de oude inrichting
eveneens met hoge kosten gepaard gaan.

Op welke van deze beide mogelijkheden de keus ook moge worden bepaald, voorop
dient te staan, dat de uiteindelijk te verkrijgen installatie rendabel te exxploiteren
zal moeten zijn, ook wanneer art. 8 van de Vleeskeuringswet zal zijn weggevallen.
Daartoe zal dan meer dan ooit vereist zijn, dat de installatie efficiënt wordt benut.
Om dit te kunnen bereiken achten wij een ver gaande samenwerking tussen de ge-
bruikers van het abattoir onderling een eerste voorwaarde. Daardoor zal onder meer
kunnen worden volstaan met aanmerkelijk minder ruimte voor de verwerking en de
verkoop van vlees en organen, waardoor een beduidende besparing op de bouw-
kosten en mitsdien op de exploitatiekosten kan worden verkregen.
Voor het welslagen van een nieuwe opzet is voorts de mogelijkheid in studie tot het
verwerven van een E.E.G.-subsidie; een der voorwaarden daarvoor is, dat de toe-
komstige gebruikers bereid zijn tot deelneming in de investering, naar rato van hun
draagkracht.

The Commonwealth Agricultural Bureaux are introducing computer techniques for
the provision of specialist scientific information services for agricultural research
workers. The new system will facilitate:

c. the search of the whole CAB data base to provide special outputs on selected
topics, current awareness, personal and group services, annotated bibliogra-
phies, etc,.

d. the interchange of information with other major information services in this field,

Some automated journal production will start in 1972 and further details will be
announced in due course.
Any enquiries should be addressed to:
Systems Manager,

Commonwealth Agricultural Bureaux,
Famham House, Farnham Royal,
SLOUGH SL2 3BN, England.

Het symposium werd georganiseerd door de „Association Mondiale des Vétérinaires
Microbiologistes, Immunologistes et Specialistes des Maladies infectieuses" met mede-
werking van de Mérieux-stichting.

Tijdens de 2/2 dag durende bijeenkomst werden 5 zittingen gehouden, welke achter-
eenvolgens waren gewijd aan:

Elk onderwerp werd ingeleid met een algemeen overzichtsrapport. Hierop volgde
een aantal korte voordrachten, waarbij recente resultaten van wetenschappelijk werk
door de onderzoeker werden toegelicht. Als gevolg van het grote aantal lezingen (58
in totaal) verkeerde het symposium in een voortdurend tijdsgebrek waardoor vooral
de discussies nogal eens in bet gedrang kwamen.

Het zou te ver voeren alle voordrachten en discussies in dit verslag weer te geven.
Er wordt daarom hier volstaan met een globale samenvatting van de belangrijkste
punten. Bovendien ligt het in het voornemen van de organisatoren om de lezingen
samen met de discussies als „Proceedings van het symposium" uit te geven.

Deze zitting stond, mede door talrijke lezingen van commerciële zijde, vooral in het
teken van de profylaxe van clostridiuminfecties.

De belangrijkste Clostridia en de door deze bacteriën verwerkte ziekten zijn samen-
gevat in onderstaande tabel.

De toxische enterotoxemieën van het schaap worden gewoonlijk veroorzaakt door
verschillende typen van Cl. perfringens. Deze typen worden gedifferentieerd naar de
belangrijkste letale toxinen welke zij produceren. Voor wat de profylaxe betreft, hier-
bij hebben de gezuiverde preparaten, bereid uit door middel van formaline geïnacti-
veerde toxine afkomstig uit bouilloncultures de vroegere, veelal in paarden bereide,
hyperimmuunsera vrijwel volledig verdrongen. Het immuniserend vermogen van het
gezuiverde produkt wordt versterkt door adsorptie aan Al(OH)3-gel. Nog betere
resultaten werden verkregen met water in olie emulsies van bet gezuiverde toxine
(Thomson c.s., 1969). Deze laatsten worden intra-peritoneaal toegediend, ten-
einde de ongewenste weefselreacties te vermijden, welke na subcutane inspuiting
kunnen optreden. De specifieke antigenen van de verschillende pathogene Clostridia
zijn zowel voor wat betreft de absorbaat- als voor de water in olie vaccins verenigd
in één enkele dosis. Als gevolg van de hoge graad van immuniteit verkregen met
water in olie vaccins, kan voor de jaarlijkse boostervaccinatie van drachtige ooien
worden volstaan met een vaccin zonder adjuvans. Lammeren, geboren uit ooien met
een hoge graad van immuniteit, zijn gedurende 16 weken beschermd. Deze dieren
kunnen pas op een leeftijd van 4 - 8 weken, als de passieve immuniteit voldoende is
gedaald, met succes worden gevaccineerd.

Ten aanzien van de pathogeniteit van Cl. welchii type A bleek nogal verschil van
mening te bestaan. De Engelse onderzoekers waren op grond van door hen verrichte
proeven vrij algemeen van oordeel dat dit type weinig of niet pathogeen is. Onder-
zoekers uit diverse landen rond de Middellandse Zee, met name uit Frankrijk, wezen
daarentegen op de frequente isolatie van Cl. welchii type A uit ziektegevallen. Een
juiste interpretatie van de laboratoriumbevindingen is in dit opzicht bijzonder lastig
omdat in de darm aanwezige Clostridia reeds kort na de dood de darmwand passeren.
Isolatie van een bepaald type of het aantonen van het bijbehorende toxine heeft
daarom alleen diagnostische waarde als het materiaal, bestemd voor laboratorium-
onderzoek, kort na het intreden van de dood werd verzameld. Een andere moeilijk-
heid voor het stellen van een juiste diagnose is dat „anreichern" uit verdacht mate-
riaal in vloeibare media selectief werk ten gunste van type A en dat type D op deze
wijze gemakkelijk kan worden gemist. Primaire isolatie op vaste voedingsbodems
verdient daarom de voorkeur.

De klassieke serologische technieken die worden gebruikt voor de typering van
micro-organismen behorende tot de Cl. welchii (perfringens) groep berusten op een
neutralisatie van het in bouilloncultuur geproduceerde toxine door specifieke anti-
toxine bevattende (hyper)immuunsera. Als indicator kunnen muizen of cavia\'s wor-
den gebruikt. De intradermaal ingespoten cavia\'s verschaffen de meeste informatie,
aangezien de vorm en de aard van de huidlaesies voor bepaalde toxinen vrij karak-
teristiek zijn. Men is er in geslaagd de typen A, B en D van Cl. novyi (oedematiens)
op overeenkomstige wijze te differentiëren.

Een elegante en tevens snelle en gevoelige methode voor de indentificatie van Cl.
chauvoei. Cl, septicum, Cl. novyi, Cl. tetani en Cl. botulinum is de directe immuno-
fluorescentie. Deze methode, die weinig arbeidsintensief is en geen dierexperiment
vereist, wordt de laatste jaren steeds meer toegepast. Aan de lucht gedroogde uit-
strijkjes van verdachte laesies van een pas gestorven dier worden in het laboratorium
gekleurd met een monospecifiek „gelabeld" globuline of een mengsel van met ver-
schillende fluorochromen ,,gelabelde" globulines en vervolgens bekeken op fluorescen-
tie met behulp van het U.V. microscoop. De methode is niet gebonden aan de
levensvatbaarheid van de bacteriën en eventuele vertragingen van het transport naar
het laboratorium zijn van geen belang.

Het is tot nu toe niet mogelijk gebleken om binnen de Cl. welchii-groep met deze
methode tot een bevredigende typedifferentiatie te komen. Verdier dient men er op
bedacht te zijn dat de bovengenoemde technieken deze micro-organismen slechts
identificeren, doch geen ziekte diagnostiseren.

Op deze zitting kwamen achtereenvolgens de gangreneuze mastitis, veroorzaakt door
stafylokokken, agalactia contagiosa veroorzaakt door Mycoplasma agalactiae cn een
incidenteel geval van mastitis veroorzaakt door Candida krusei aan bod.
Van de eerste twee werd vooral de profylactische enting met lokaal bereide vaccins
belicht. Voor de gangreneuze mastitis werd een aluminumhydroxide vaccin van een
anaerobe cultuur beschreven en voor contagieuze a.galactie een geïnactiveerd saponine
vaccin waarvoor een immuniteit van 6 - 9 maanden werd geclaimd.
Wat betreft de therapie van deze mastitiden, Kyriakis (Athene) meldde goede
resultaten van een behandeling met tylosin in acute en subacute gevallen van con-
tagieuze agalactie. Geïnfecteerde uiers herstelden volledig binnen 3 - 5 dagen. In
chronische gevallen of wanneer de ziekte werd gecompliceerd door bacteriële infecties
werd geen resultaat van de behandeling gezien.

Landau en Tamarin (Bet Dagan) berichtten over de beperkte mogelijkheid
voor een succesvolle therapie bij gangreneuze mastitis. Een experimentele intramam-
maire infectie met een antibioticum gevoelige Staphylococcus aureus stam van be-
kende virulentie kon met succes worden gecoupeerd door een intramammaire
algemene penicilline-streptomycine therapie, vooropgesteld dat binnen 2 uur na de
eerste klinische verschijnselen met de therapie werd begonnen. Uitstel van de eerste
behandeling bleek de kans op herstel aanzienlijk te verkleinen.

In de voordrachten over brucellose bij schapen en geiten werd eveneens het accent
gelegd op de bestrijding van de ziekte. Enkele rapporteurs hielden uitvoerige betogen
hoe men zich de bestrijding had gedacht, zonder zich blijkbaar te hebben afgevraagd
of één en ander praktisch uitvoerbaar zou zijn.

Voor de serologische diagnostiek wordt veelal gebruik gemaakt van de langzame
serumagglutinatie (buisjes) methode en de complementbindingsreactie. Beide reacties
zijn nogal tijdrovend. Van Duitse zijde (V. K r u d e n e r) werden enkele ervaringen
gerapporteerd die men heeft opgedaan met de Abortus Bang Ring test (ABR) op
bloedserum. Voor deze reactie wordt 1 ml van het te onderzoeken serum gemengd
met 0,5 ml ongepasteuriseerde, ABR negatieve koemelk en 1 druppel ABR-antigeen.
De reactie is na 45 minuten af te lezen. In totaal werden ruim 7000 sera onderzocht,
waarvan 2000 afkomstig van met brucellosis besmette kudden.

In vergelijking met de langzame (buisjes) agglutinatie bleek de serum ABR geen
vals negatieve reacties te geven maar wel 5,5% vals positieve. De test zou geschikt
zijn voor het „screenen" van grote aantallen serummonsters.

Van een enigszins systematisch en wettelijk gereguleerde brucellosisbestrijding bij
kleine herkauwers bleek alleen sprake in Italië. Geïnfecteerde manlijke dieren moeten
verplicht worden geslacht. Vrouwelijke dieren worden alleen geslacht als dit voor
het opruimen van een infectiehaard noodzakelijk wordt geacht. Verder bestaat in
zwaar besmette streken een verplichte vaccinatie van alle jonge dieren op een leeftijd
van 3 - 7 maanden met een geattenueerde stam van Br. melitensis (Rev. 1). De over-
heid vergoedt aan de eigenaren de vaccinatiekosten en de waarde van de overgeno-
men dieren. Sinds de maatregelen in 1968 van kracht werden zijn ruim 600.000 die-
ren gevaccineerd.

Wat betreft de longaandoeningen werden achtereenvolgens voordrachten gehouden
over adenomatosis (jaagziekte), progressieve interstidële pneumonie (zwoegerziekte,
maedi, Montana sheep disease), leucosis bij schapen en para-influenza infecties bij
schapen en geiten.

In het inleidend rapport van Cottereau (Lyon) deed het enigszins vreemd aan
dat La Bouhite (de door L u c a m in 1942 beschreven progressieve intersthiële pneu-
monie bij schapen in Les Landes) naast jaagsiekte en maedi als een aparte ziekte
werd geclassificeerd. Montana sheep disease was ingedeeld bij de adenomatosis groep,
niettegenstaande dat hieruit een virus is geïsoleerd waarvan de eigenschappen vrijwel
gelijk zijn aan die van maedi- en zwoegervirus. Zijn conclusie dat jaagsiekte, maedi
en La Bouhite mogelijk klinische vormen van verschillende varianten van éénzelfde
virus zijn is in het licht van de huidige kennis omtrent de aetiologie van de adeno-
matosis en progressieve interstitiële pneumonie absurd.

Evenzeer verwarrend was de beschrijving van een uitbraak van maedi in Grieken-
land. De klinische symptomen (o.a. overvloedige neusuitvloeiïng), de hoge morbidi-
teit (40%) en mortaliteit leken naar het oordeel van ondergetekende verdacht veel
op een uitbraak van adenomatosis in een streek waar de ziekte niet eerder is voor-
gekomen.

Ook op IJsland zag men 1 ä 3 jaar na de introduktie van adenomatosis een snel
toenemende morbiditeit en mortaliteit, waarbij op het hoogtepunt van de ziekte op
een aantal bedrijven 50 ä 60% van de aanwezige dieren was aangetast. Aangezien
dc waarnemingen niet door virusisolaties werden ondersteund, werd de mogelijkheid
in overweging gegeven om sera van verdachte dieren door het C.D.I. te Amsterdam
te laten onderzoeken op de aanwezigheid van specifieke antilichamen tegen maedi.
Adenomatosis is in vrijwel alle landen rond de Middellandse Zee aangetoond. In
Joegoslavië had men uit adenomatosislongen een agens geïsoleerd, waarmee na
passage door een Seitz EKS filter de ziekte was op te wekken na intratracheale toe-
diening. Het agens veroorzaakte een cytopathogeen effect in weefselcultures van
humane fibroblasten en van foetale lammerlongcellen. Paulsen (Frankfort) be-

schreef een uitbraak van leucose in een kudde schapen, waarbij 3% van de dieren
was aangetast. Aan de zwelling van de lymfklieren bleek dikwijls een persisterende
lymphocytosis vooraf te gaan, welke 1 ä 2 jaar kon duren. In twee gevallen werd
plotseling een scherpe stijging van het aantal lymfocyten waargenomen en de dieren
stierven enkele weken daarna zonder dat zich tumoren hadden ontwikkeld.

Infecties met parainfluenza-3-virus bleken in Griekenland vrij algemeen bij schapen
voor te komen, doch in veel mindere mate bij geiten (Stouraitis). Tachtig
procent van de volwassen schapen en 16% van de geiten waren serologisch positief.
De werking van een formol-Al(OH)3 adsorbaatvaccin van op kalverniercellen ge-
kweekt virus werd beschreven.

Besmettelijk verwerpen bij schapen kan behalve door Brucella en een „virus" uit de
PLV(syn. Bedsonia, Miyagawanella, Chlamydia) groep, worden veroorzaakt door
Rickettsia burneti, de verwekker van Q-fever bij de mens. Bij een Rickettsia-abortus
kunnen verwekkers in grote aantallen worden aangetoond in uitstrijkjes van de
placenta foetalis. De organismen zijn kleiner dan Brucella bacteriën en groter dan
Bedsonia\'s, doch een definitieve diagnose kan eerst worden verkregen door isolatie
van de organismen in cavia\'s of eieren. De diagnose kan eventueel worden gesteld,
c.q. worden ondersteund, door een stijgende serumtiter in de complementbinding of
in de microagglutinatietest. CBR titers zouden slechts waarden van 1 : 20 tot
hoogstens 1 : 80 bereiken (K r u d e n e r) en zijn reeds na enkele weken opnieuw
negatief (< 1 : 20). Betere resultaten worden met de microagglutinatiereactie ver-
kregen, waarbij men een gekleurd antigeen toepast (G o r e t en T o m a). Gevonden
werd dat inactivering van de sera bij 56°C of een behandeling met mercapto-ethanol
een daling van de specifieke antilichamen tot gevolg had. De agglutininen die zich
gedurende de eerste twee weken na infectie ontwikkelen zijn wel stabiel bij 56 °C
en resistent tegen mercapto-ethanol, hetgeen er op wijst dat deze vroege agglutininen
niet tot de macroglobulinen (IgM) behoren.

Bij een onderzoek naar het voorkomen van Bedsonia antilichamen in Finland door
Es tola (Helsinki) bleek 45% van de onderzochte schapen een positieve CBR te
bebben. Als antigeen werd het Bedsonia groepspecifieke CBR-antigeen gebruikt. De
hoogste percentages positieve dieren (70-85%) werden gevonden op bedrijven waar
abortus en/of het doodgeboren worden van lammeren was geconstateerd. Een orga-
nisme behorende tot deze groep werd in bevruchte en bebroede eieren geïsoleerd uit
neussecretum en pneumonisch longweefsel van een bedrijf met hoestende schapen.

Ectyma komt waarschijnlijk in alle landen voor waar schapen worden gehouden,
alhoewel de ziekte blijkbaar niet wordt gezien in Egypte en Syrië en op Malta. Het
verloop is als regel goedaardig en de korsten, blaasjes of zweren welke zich mo.gelijk
hebben ontwikkeld in en rond de mond, aan de uier of tepels, in de digitaalspleet of
aan de kroonrand, genezen over het algemeen spontaan. Sterfte treedt vooral op
onder de lammeren welke als gevolg van de mond- en liplaesies niet meer kunnen
zuigen, doch soms ook bij volwassen dieren als gevolg van bacteriële complicaties.
Berucht in dit opzicht zijn secundaire infecties door clostridia, maar ook Coryne-
bacterium pyogenes, Spherophorus necrophorus en stafylokokken komen nogal eens
voor.

Ramyar (Teheran) beschreef de produktie van een op primaire kalverniercellen
aangepaste schapepokkenstam. Het virus heeft 80 opeenvolgende passages onder-
gaan, geeft praktisch geen entractie en beschermt bijna 99% van de gevaccineerde
dieren gedurende 2 jaar. Sedert 1966 zijn ruim 57 miljoen doses van dit vaccin met
goed resultaat gebruikt.

De invloed van ACTH en dexamethason op experimentele besmetting van schapen
met schapepokkenvirus werd onderzocht door medewerkers van twee veterinaire
faculteiten in Italië. Hun conclusie luidt dat toediening van deze stoffen een
ernstiger ziektebeeld tot gevolg heeft, maar dat het tijdstip waarop de viremie op-
treedt alsook de duur hiervan niet significant worden beïnvloed.

Mackowiak (Lyon) rapporteerde enkele resultaten van mond- en klauwzeer
vaccinatieproeven bij scbapen. Subcutane toediening van 1/3 runderdosis van een
Frenkel vaccin geeft na een eerste enting een immuniteit van 5 ä 7 maanden en van
12 maanden bij een hervaccinatie. Ten einde een gehele kudde te beschermen wordt
aangeraden het eerste jaar tweemaal te vaccineren met een tussentijd van 5 ä 6
maanden en vervolgens éénmaal per jaar.

Cardassis en medewerkers (Athene) vaccineerden geiten met een formol-Al
(OH)3 adsorbaatvaccin van op kalverniercellen gekweekt mond- en klauwzeervirus.
De titers van neutraliserende antilichamen bleven laag of waren in het geheel niet
aantoonbaar na vaccinatie, maar bereikten vrij hoge waarden als gevoelige dieren
experimenteel met virulent virus werden geïnfecteerd.

Tot slot gaf H O w e 11 (Onderstepoort) een interessante beschouwing over de pro-
blemen die zicb voordoen bij de bestrijding van bluetongue. Tot op beden zijn 16
immunologisch verschillende typen bekend op het Afrikaanse continent. Alle typen
welke elders zijn gevonden (Azië, Zuid Europa en Noord Amerika) waren reeds in
de enzoötisch besmette gebieden van Afrika bekend, hetgeen doet vermoeden dat ze
uit dit werelddeel afkomstig waren. Als bijzonderheid kan hierbij worden vermeld
dat de 8 buiten Afrika gevonden typen afzonderlijk en bij verschillende gelegenheden
zijn overgebracht. Voor zover men heeft kunnen nagaan zijn de verschillende anti-
geentypen van het bluetonguevirus stabiel. Het virus kan gedurende lange tijd
intermitterend in de circulatie van herstelde schapen en runderen voorkomen. Van
schapen en runderen die op natuurlijke wijze door de vector waren besmet en ver-
volgens in insectenvrije stallen werden gehouden kon gedurende maximaal 89 respec-
tievelijk 111 dagen virus uit het bloed worden geïsoleerd. Deze perioden zijn ruim
voldoende om het virus te verspreiden als dergelijke dieren worden geïmporteerd.

Deze conferentie werd van 13 - 16 december 1970 te Langford (Gr. Brittannië)
gehouden.

Vertegenwoordigd waren 19 landen: 1 uit Azië, 1 uit Afrika, 3 uit Amerika, 2 uit
Australië en 12 uit Europa, benevens de Wereld Gezondheidsorganisatie.

HEDENDA.\\GSE VLEESHYGIËNE EN VLEESKEURING.
Samenvatting van de discussies
De dieren op het bedrijf

In enkele landen worden dieren onderzocht op het bedrijf op het moment dat zij ter
slachting afgevoerd gaan worden. Deze handelswijze is van groot belang, aangezien
de dierenarts op de hoogte is met de ziekteproblemen op het bedrijf en kan beslissen
of de dieren al dan niet geslacht kunnen worden. In dit geval is de juiste identificatie
van het dier essentieel.

Het is gewenst dat de dieren vergezeld gaan van een certificaat dat de gezondheids-
toestand aangeeft en in geval van noodslachtingen de aard van de ziekte. Dit be-
vordert de relatie tussen de dierenarts op de bedrijven en die in de slachthuizen en
bet is een nuttige aanvulling voor de keuring voor het slachten op het slachthuis.
Het kan deze laatste echter niet vervangen, in het bijzonder niet als er zich bescha-
digingen mochten voordoen of er ziekte tijdens het transport mocht ontstaan. Het is
ook niet bruikbaar bij vormen van extensieve veeteelt. Het belang van keuring vóór
het slachten is zó groot dat deze verplicht moet zijn, alhoewel enkele deelnemers
er op wezen, dat deze eis in sommige landen nog moeilijkheden inhoudt voor
enkele gebieden op het platteland.

In sommige landen zijn maatregelen getroffen om de herkomstbedrijven door de
Vleeskeuringsdienst te informeren over de gezondheidsbevindingen van hun dieren
op bet moment dat deze geslacht worden. De ontwikkeling van dit systeem zou
daadwerkelijk gesteund moeten worden, aangezien dit tevens het verstrekken van
informatie over de gezondheidstoestand van het slachtvee door het bedrijf aan het

slachthuis zou stimuleren. Deze wederzijdse uitwisseling van gegevens is de basis
v/aarop de bescherming van mens en dier tegen het gevaar van ziekte en de verbete-
ring van de gezondheidstoestand van de veestapel dient te berusten.

Ter verkrijging van het hoogste nut van deze samenwerking zijn er betere labora-
torium-voorzieningen nodig bij de vleeskeuring en deze kunnen dan zowel gebruikt
worden voor onderzoekingen op het bedrijf, zoals sera en faeces, als op het slachthuis
voor microbiologische en histologische onderzoekingen, het onderzoek op de aan-
wezigheid van residuen en algemene controle op de slachthuishygiëne. Deze voor-
zieningen zijn essentieel vanwege het toenemende gebruik van speciale methoden van
intensieve dierproduktie, welke moeilijkheden opleveren verband houdend met latente
infecties, residuen van groei bevorderende stoffen en van verder gebruikte dierge-
neesmiddelen, en van residuen van stoffen zoals pesticiden, die toevallig door de
dieren zijn opgenomen.

Bovendien zullen vleeskeuringslaboratoria volledig uitgerust dienen te zijn om uit-
voering te geven aan controle-programma\'s van voedingsmiddelen vanaf het moment
van de produktie tot aan de consument. Men was van mening dat, alhoewel dit tot
op zekere hoogte uitvoerbaar is door gebruik te maken van wetenschappelijke infor-
matie op het terrein van de verbeterde vleeskeuring, er niettemin een grote behoefte
blijft bestaan aan het inschakelen van andere disciplines en dat in bepaalde gevallen
voorlichting van het publiek voor wat betreft de gevaren die een gevolg kunnen
zijn van bepaalde eetgewoonten, vereist is.

Er vond een uitgebreide discussie plaats over het groeiende probleem van residuen
van antibiotica, hormonen en verdere chemische stoffen. Sommige waren van mening
dat het verbod van toepassing of de controle op het gebruik ervan bij het levende
dier dit probleem in belangrijke mate zou kunnen beheersen. Anderen waren echter
van mening dat het probleem het beste aangepakt zou kunnen worden door de
vleeskeuringsdiensten.

Vaststelling van residuen boven de toegestane dosis dient te leiden tot afkeuring van
het karkas. Dit zal anderen tevens weerhouden van de toepassing. Dit betekent het
uitvoeren van een geregeld systeem van onderzoekingen bij de keuring.

Enkele der deelnemers legden er de nadruk op dat sommige vleeskeuringstechnieken
eind van de vorige eeuw werden ontwikkeld. Echter, de uitbanning van bepaalde
besmettelijke ziekten en wijzigingen in het optreden van andere ziekten vereisen een
kritische herwaardering van deze traditionele methoden in het licht van de heden-
daagse gevaren voor de volksgezondheid. Terwijl sommigen de noodzaak onder-
streepten van behoud van de uitgebreide onderzoekingsmethoden, stelden anderen
nieuwe methoden voor. Enkele afgevaardigden waren bijv. van mening, dat het aan-
snijden van de lymfklieren nog steeds van groot belang was, terwijl anderen de me-
ning waren toegedaan, dat er sterke argumenten waren voor een terugbrengen van
het aantal insnijdingen. Dit is in het bijzonder gerechtvaardigd geacht in het geval
van salmonella-dragers, waarbij het insnijden van de mesenteriale lymfklieren kan
leiden tot bezoedeling van andere delen van het karkas of van andere karkassen.
Het zal nodig zijn de problematiek van de keuringsmethoden tussen de verschillende
landen in de toekomst te bespreken, om te komen tot een verantwoorde oplossing.
Terwijl sommige afgevaardigden van mening waren dat slechts twee keuringsuit-
spraken nl. goed- of afgekeurd geaccepteerd dienden te worden, wezen anderen op het
feit dat er zoveel mogelijk vlees voor consumptie ter beschikking diende te komen.
Een derde categorie van voorwaardelijke goedkeuring van vlees dient daarom

te bestaan, tenminste zolang de veiligheid van de produktie verzekerd is. In sommige
gevallen waarbij grote aantallen dieren bij de keuring zijn betrokken, zou een be-
slissing tot afkeuring reeds bij het levende dier genomen moeten kunnen worden.
Alhoewel er begrip bestaat voor de factoren, die geleid hebben tot het aanvaarden
door sommige landen van verschil in maatstaven bij de vleeskeuring voor binnen-
lands gebruik en voor export, was men het algemeen eens over de noodzaak om te
komen tot één maatstaf bij het keuren van vlees voor menselijke consumptie.
Aanvaard werd de Wereld Gezondheids Organisatie voor te stellen een bijeenkomst
van experts te beleggen om de minimale eisen voor de keuring vóór en na het
slachten en de daarop gebaseerde keuringsuitspraken vast te leggen. Deze maatsta-
ven dienen alleen gericht te zijn op de gezondheid van mens en dier.

Er werden een groot aantal specifieke problemen door de deelnemers naar voren
gebracht, zoals de zeer hoge frequentie van het voorkomen van hydatidosis in som-
mige delen van de wereld en het op een lager (maar nog steeds aanzienlijk) niveau
optreden ervan in de meer landelijke gebieden van sommige hoogontwikkelde landen
van Europa. Het nog voortdurend ernstige probleem van cysticercose bovis in
Afrika, maar ook de toenemende frequentie ervan in Europa werd aan de orde
gesteld. Er was epidemiologische informatie dat deze zoönose samenhing met een
toename van de milieuverontreiniging door menselijk toedoen. Voor wat betreft de
bacteriële ziekten werd gewag gemaakt van een afnemend voorkomen van verschil-
lende ziekten, zoals tuberculose en brucellose, maar van een toename in frequentie
van Salmonella-infecties, zowel latent als manifest.

Dit laatste duidt op een toenemende besmetting van het milieu, zowel door het
verstrekken van besmet voedsel aan de dieren, als van de verspreiding door de
boerderijen en door het slachthuis in het afvalwater. In één land wordt ontsmetting
van afvalslib toegepast door verhitting of bestraling (experimenteel), zodat het als
kunstmest gebruikt kan worden. Deze bevindingen benadrukten eens te meer de
noodzakelijkheid voor dierenartsen zich te bewegen op het terrein van de milieu-
liygiëne. Mede gezien het veranderende ziektepatroon in relatie tot bovengenoemde
factoren, was de algemene conclusie dat de individuele keuring vóór en na het
slachten de basis van de keuring is en blijft.

Vanwege de vele nieuwe problemen die zich voordoen, was men het er algemeen
over eens dat een aantal van de routinebezigheden bij de vleeskeuring, uitgevoerd
zouden kunnen worden door vleeskeuringsassistenten onder veterinair toezicht. Op
deze manier zal de dierenarts meer tijd krijgen om meer gespecialiseerde technieken
uit te voeren en te ontwikkelen. Het zou het doel moeten zijn van alle landen de
vleeskeuring geheel uit te voeren onder controle van full-time dierenartsen, maar er
zijn momenteel omstandigheden waaronder dit niet verwezenlijkt kan worden. Men
was het er echter over eens, dat, waar gebruik gemaakt werd van part-time veteri-
nairen, zij een bepaalde gespecialiseerde opleiding dienden te krijgen, aangevuld door
herhalingscursussen.

Er werd een uitgebreide discussie gevoerd over de consequenties van het voorkomen
van zoönosen in het slachthuis, in het bijzonder met het oog op het blootstaan van
slachthuispersoneel aan deze infecties. Het overbrengen van ziekten door het slacht-
huispersoneel via het vlees kwam eveneens ter discussie en de noodzaak tot samen-
werking tussen medische en veterinaire diensten werd onderstreept. Meer informaties
hieromtrent is te vinden in twee W.H.O.-rapporten (Derde Rapport van het geza-
menlijk FAO/WHO „Expert Committee on Zoonoses", 6-12 december 1966, Genève,
Wld. Hlth. Org. Techn. Rep. Ser., 1967, 378, en het FAO/WHO Europees Sympo-
sium over de samenwerking tussen veterinaire en gezondheidsdiensten. Gent, 15- 19
maart 1966).

De grote verschillen bij de opleiding van studenten betreffende de aandacht en
waarde van de diergeneeskundige volksgezondheidszorg en in het bijzonder bij de
voedingshygiëne werden geconstateerd en de noodzaak tot verbetering waar nodig
van de opleiding werd benadrukt.

In het bijzonder kwam de noodzaak naar voren hieromtrent de moderne weten-
schappelijke bevindingen in het curriculum op te nemen. Dit zou zeer waarschijnlijk
de interesse van de studenten stimuleren ten aanzien van de keuring en de voe-
dingshygiëne.

Men was het er algemeen over eens dat een specialisatie op grotere schaal niet
wenselijk was tijdens de studie. Dit zou het gevaar meebrengen dat de a.s. dieren-
artsen zich het nauwe verband tussen de verschillende onderdelen van de diergenees-
kunde niet meer voldoende realiseren.

Een uitgesproken behoefte werd geconstateerd om na het dierenartsexamen een
speciale opleiding te kunnen volgen. Deze dient een belangrijk onderdeel te vormen
van de scholing van de full-time dierenarts-hygiënist. Daarbij zijn herhalingscursus-
sen zowel voor diegenen die full-time als part-time op dit gebied werkzaam zijn,
noodzakelijk.

Dierenartsen dienen niet alleen kennis te hebben van keuring en voedingshygiëne,
hun opleiding dient tevens garant te zijn voor een uitgebreide kennis van slachthuis-
planning en -bouw, van de uitrusting en het leiden van een slachthuis en van de
controle op het personeel.

Tot de meer gespecialiseerde terreinen behoren de verdere veterinaire volksgezond-
heid, de epidemiologie, de milieu-hygiëne, de voedingstechnologie, de microbiolo-
gie, enz.

Geconcludeerd werd dat de dierenarts behalve bij de controle cn de keuring van
voedsel van dierlijke herkomst, zoals van konijnen, wild, vis en uiteraard pluimvee,
hij tevens betrokken dient te zijn bij het toezicht en de controle op de voeder-
middelen voor dieren.

Met het oog op de latente gevaren voor de gezondheid van mens en dier, die samen-
hangen met de pluimveeslachtingen en de consumptie van pluimveevlees, was men
het er algemeen over eens dat de pluimveekeuring en de controle op de hygiëne zo
spoedig mogelijk uitgevoerd dienen te worden door de dierenarts, dan wel onder
diens toezicht, voorzover althans dit nog niet het geval is.

1. Diergeneeskundige opleiding in keuring en voedingshygiëne dient gericht te zijn
op het gebruik van de wetenschap in het licht van de eisen door het milieu te
stellen. Waar nodig dient méér aandacht aan deze opleiding besteed tc worden
met vermijding van te grote specialisatie op dit niveau hetgeen leidt tot het
opsplitsen in tè gespecialiseerde onderdelen. Aldus blijft de brede basis van de
studentenopleiding garant voor een uitgebreid begrip voor het verband tussen
de verschillende stadia van de voedselproductie van boerderij tot aan de
consument.

Na de studie bestaat er grote behoefte aan een vergroting van de mogelijkheden
tot verdere opleiding, zowel in de vorm van gespecialiseerde cursussen als van
herhalingscursussen voor diegenen, die reeds werkzaam zijn.

2. Er is veel meer contact nodig tussen de veehouder en de dierenarts-practicus
enerzijds en de dierenarts-hygiënist anderzijds. Dit kan tot uiting komen via
gezondheidscertificaten van het slachtvee of via andere informatie-kanalen en
kan betrekking hebben op groepen dieren, zoals slachtvarkens, jong slachtpluim-
vee. Echter, al naar gelang de omstandigheden van het land, zal het in vele
gevallen betrekking hebben op het individuele dier, speciaal wanneer het gaat

om grootvee. Dit betekent de noodzaak om bij de opleiding zowel de prak-
tizerend dierenarts als de dierenarts-hygiënist kennis en begrip bij te brengen
omtrent de wederzijdse uitwisseling van informatie en omtrent beider verant-
woordelijkheden voor wat betreft de volksgezondheid, de zoönosen inbegrepen.
Het overdragen van informatie aan de boer en aan de dierenarts-practicus zal
van belang zijn bij de controle op ziekten op het bedrijf, terwijl de informatie
van het bedrijf naar bet slachthuis voor de voedingshygiënist van belang is bij
het nemen van een beslissing en het nemen van maatregelen. Het zal gemakke-
lijker zijn dit te bevorderen als de dierenartsen-practici en de dierenartsen-
hygiënisten onder één enkele administratie ressorteren, zoals is gebleken in
bepaalde landen.

3. Met betrekking tot de aanbeveling in punt 2, is er een grote behoefte aan
identificatie van slachtdieren.

4. Vleeskeuring dient uitgevoerd te worden onder de verantwoordelijkheid van
full-time keuringsdierenartsen. In vele landen worden vanwege een tekort aan
full-time veterinairen en om economische redenen, part-time dierenartsen ge-
bruikt. Deze moeten zodanig opgeleid zijn dat zij hun taak naar behoren uit
kunnen voeren. De uitzonderlijke waarde van herhalingscursussen voor part-
time keuringspersoneel kan niet genoeg benadrukt worden.

5. Dierenartsen die betrokken zijn bij de vleeshygiëne moeten volledig op de hoogte
zijn van het uitgebreide scala van werkzaamheden in het slachtshuis en in alle
inrichtingen waar vlees wordt be- of verwerkt. Echter, in vele gevallen is er
een uitgesproken behoefte aan het te werk stellen van vleeskeuringsassistenten
om de routinewerkzaamheden te verrichten onder supervisie van de dierenarts
zodat deze laatste in de gelegenheid gesteld kan worden te voldoen aan de
steeds hoger wordende eisen van de toegepaste wetenschap van de keuring en
voedingshygiëne.

6. Een aantal vleeskeuringsmethoden en werkwijzen, die men tegenwoordig han-
teert, werden aan het eind van de vorige eeuw ontwikkeld. Deze dienen zo
nodig herzien te worden en in overeenstemming gebracht te worden met de
wetenschappelijke vooruitgang en de veranderingen in het ziektepatroon en
gebezigde zoötechnische methoden in elk land afzonderlijk.

snel in belang toe en de bestaande vleeskeuringsdiensten zijn niet in die mate
uitgerust dat zij de vele problemen hiervan thans geheel kunnen beheersen.
Veel aandacht dient te worden besteed aan de ontwikkeling van screenings-
methoden van karkassen met het oog op het vaststellen van het niveau van
residuen van wezenlijke betekenis voor de volksgezondheid. Zulke methoden
dienen dan ingepast te worden bij de gebruikelijke werkzaamheden aan het
slachthuis, mogelijkerwijs in de vorm van surveillance-programma\'s. De algehele
oplossing van deze problemen echter vereist een eensluidende toepassing van
geharmoniseerde maatregelen in ieder stadium van de vleesproduktie, ge-
baseerd op voorschriften, uitgevaardigd door de verantwoordelijke autoriteiten.

8. Methoden tot een intensieve verhoging van de dierlijke produktie brengen vele
v^n de problemen met zich mee, zoals die naar voren zijn gebracht in de
punten 2, 6 en 7. Dit is een rechtvaardiging voor het ten uitvoer brengen van
deze aanbevelingen.

9. Er bestaat een grote behoefte aan harmonisatie van de uitvoering van de
vleeskeuringsvoorschriften en aan het uitvoeren van een eensluidend certificaat
voor de internationale handel. De certificeringseisen zullen niet overdreven
mogen worden en slechts gebaseerd kunnen zijn op de wetenschappelijke toe-
passing van de gezondheidseisen voor mens en dier.

10. Er dienen pogingen aangewend te worden tot het vinden van veilige methoden
voor het onschadelijk maken van geïnfecteerde karkassen of delen van kar-

kassen en van dierlijke afvallen, daar waar afvoer naar destructoren niet
mogelijk is, teneinde de infectiecyclus te doorbreken.

11. Met fiet oog op de potentiële gevaren voor de gezondheid van mens en dier,
die samenhangen met de pluimveehouderij en de consumptie van pluimvee-
vlees, dienen de keuring van te slachten pluimvee en de controle op de
hygiëne van pluimveevlees onder veterinaire supervisie te worden uitgevoerd.

12. Er dient de nadruk op te worden gelegd dat de dierenarts, behalve met de
kennis van de traditionele vleeskeuringstaken, ook bekend behoort te zijn met
de beleidsvoering, de bouw en inrichting van slachthuizen, met gebruikte uit-
rusting en met controle op de hygiëne.

Op 22, 23 en 24 maart 1971 werd onder auspiciën van de Researchgroep voor
vlees en vleeswaren T.N.O. een besloten internationaal werksymposium georgani-
seerd over conditie en vleeskwaliteit bij varkens. Achtereenvolgens kwamen hierbij
aan de orde de spierstofwisseling, de bedwelming, het transport en de verwerking.
Ruim 50 onderzoekers uit elf landen namen deel aan dit symposium, dat gehouden
werd op het Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek „Schoonoord" te Zeist.
Ir. H. d e B O e r, directeur van dit instituut, opende op 22 maart om 10.00 uur
het symposium namens de Researchgroep. Om 16.30 uru diezelfde dag ontving de
burgemeester van Zeist, Mr. Dr. A. A. H. Stolk, de deelnemers voor een samen-
komst in het Slot te Zeist.

Dit symposium was een vervolg op een soortgelijke bijeenkomst, die in 1968 even-
eens op het Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek werd gehouden. De research-
groep heeft zich de laatste tijd intensief bezig gehouden met de omstandigheden,
waaronder het hedendaagse varken wordt opgefokt, gemest en getransporteerd naar
de slachterij. De gevoeligheid van het moderne vleesvarken, die zich uit in moei-
lijkheden t.a.v. de vleeskwaliteit en verliezen bij het transport, worden ook inter-
nationaal ervaren. Door nauw overleg met buitenlandse deskundigen, zowel over
dit probleem zelf, als over het hiertoe opgezette onderzoek, kan internationaal
samengewerkt worden aan een oplossing van de moeilijkheden. Ongetvrijfeld zullen
de resutaten van deze bijeenkomst in wijdere kring verspreid worden, hetgeen direct
de Nederlandse varkenshouderij ten goede zal komen.

4e liNTERNATIONALE SYMPOSIUM VAN DE ARTSENVERENIGING TE
DAVOS, 7-9 OKTOBER 1971.

georganiseerd door Dr. R. de Kaller, Davos, Dr. I. G. Murray, London, Dr. H. I.
Scholer, Bazel, Prof. Dr. H. P. R. Seeliger, Würzburg.

Gedetailleerd programma en aanmeldingsformulier kunnen worden aangevraagd bij
Dr. med. F. Suter, geneesheer-directeur van de Thurg.-Schaffh. Heilstätte, CH-7270
Davos Platz.

Het programma van de Studiedag, te houden op woensdag 12 mei a.s. in het Evert
Kupersoord, Stichtse Rotonde 11, Amersfoort, luidt als volgt:

10.30 Welkomstwoord door de voorzitter van de A.C.V.-Controle, de heer H. S m i t.
10.40 Officiële opening door de heer Ir. J. J. M. H e n d r i c k x, Inspekteur voor
de Pluimveeteeltvoorlichting van het Min. van Landbouw en Visserij te Zeist.
11.10 Lezing door de heer Dr. Th. de Man, getiteld: Antibiotica, een doolhof?
12.10-12.30 Discussie.

14.00- 16.30 Gelegenheid tot het stellen van vragen aan een forum, bestaande uit
de heren:

Prof. Ir. S. Iwema, Hoogleraar in de veevoeding te Wageningen, voorzitter;
Ir. J. J. M. Hendrickx, Inspekteur voor de Pluimveeteeltvoorlichting van het
Min. van Landbouw en Visserij te Zeist;

Dr. L. J. Schippers, Sekretaris Hoofdproduktschap voor Akkerbouwprodukten
(Produktschap voor Veevoeder) te \'s Gravenhage;

Drs. J. Bosch, Hoofd Afd. Fin. Aangelegenheden van het Dir. Generaal voor
het midden- en klein bedrijf en toerisme van het Min. van Economische
Zaken.

16.30 Officieel afscheid van de heer H. Smit, die 15 jaar voorzitter van de
A.C.V.-Controle is geweest en thans wegens het bereiken van de gestelde leef-
tijdsgrens aftreedt.
17.00 Gelegenheid tot persoonlijk afscheid nemen van de heer Smit.
De toegang is voor iedereen vrij.

Vllth. INTERNATIONAL CONGRESS ON ANIMAL REPRODUCTION AND
ARTIFICIAL INSEMINATION.

Het voorlopige programm.a van het congres, dat van 6 - 9 juni 1972 te München zal
worden gehouden, is bij de Redaktie van dit Tijdschrift ter inzage aanwezig.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

RAPPORTEN VAN DE COMMISSIES „ORGANISATIE SLACHTHUISWE-
ZEN" EN „ORGANISATIE VLEESKEURING" NAAR DE KAMERS DER
STATEN GENERAAL.

De Minister van Landbouw en Visserij, Ir. P. J. Lardinois en de Staats-
secretaris van Sociale Zaken en Volksgezondheid, Dr. R. J. H. Kruisinga,
hebben de rapporten van de commissies „Organisatie Slachthuiswezen" en „Organi-
satie Vleeskeuring" aangeboden aan de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer
der Staten Generaal.

Beide commissies komen in hun rapporten tot de conclusie, dat de nadere keuring
van vlees bij invoer in een andere vleeskeuringskring krachtens art. 8 van de Vlees-
keuringswet, moet worden afgeschaft. De noodzakelijke rationele ontwikkeling in de
Nederlandse vleessector wordt door dit artikel belemmerd. Mede door deze nadere
keuring blijven de vleeskeuringskringen te klein en is het grote aantal gemeentelijke
slachthuizen niet doelmatig.

Dc commissie „Organisatie Slachthuiswezen" (Franke) adviseert daarom tot spoedige
intrekking van art. 8 en noemt als uiterste datum hiervoor 1 januari 1972. De com-
missie „Organisatie Vleeskeuring" (Siderius) concludeert dat intrekking van de na-
dere keuring uit een oogpunt van volksgezondheid onder bepaalde genoemde voor-
waarden aanvaardbaar is.

Aan intrekking van art. 8 verbinden beide commissies de conclusie, dat baten en
lasten van slachthuis en van vleeskeuringsdienst administratief moeten worden
gescheiden. De Commissie Franke acht het monopolistische karakter van de openbare
slachthuizen niet meer noodzakelijk. Er zou naar slachthuizen met een sluitende
exploitatie, in vrije concurrentie gebaseerd op een kostendekkend principe, moeten
worden gestreefd. De Commissie Siderius staat voor ogen, dat aanzienlijke concen-
tratie tot grotere vleeskeuringseenheden uit volksgezondheidsoogpunt, zowel als op
economische gronden, is vereist. Bij deze concentratie kunnen nieuwe bestuursvor-
men en een mogelijke rijksuitvoering in ogenschouw worden genomen.
Ten aanzien van de kosten van keuring en voortgezette keuring spreekt de Com-
missie Siderius als mening uit, dat deze door het produkt moeten worden gedekt.
Daarbij wordt gewenst geacht, zoveel mogelijk landelijke uniformiteit van keurlonen
na te streven, zowel uit een oogpunt van billijkheid als van een goede uitvoering van
de keuring.

De Commissie Franke constateert, dat de betreffende gemeenten door intrekking van
art. 8 een inkomstenbron zullen missen en stelt daarom voor een bepaalde overgangs-
periode te creëren ter aanpassing aan de gewijzigde omstandigheden. Ten behoeve
van bedoelde gemeenten zou wellicht een stelsel van binnen vijf jaar geleidelijk aflo-
pende heffingen kunnen worden gehanteerd. Voor bestudering van dit probleem
zou een kleine adviescommissie moeten worden ingesteld.

In de verdere conclusies en aanbevelingen, die overeenkomen met, deels aanvullingen
zijn op de interim-conclusies, komt de Commissie Franke o.m. nog tot de volgende
uitspraken.

In samenhang met het streven naar een sluitende exploitatie op kostendekkend prin-
cipe van de openbare slachthuizen, is afwijking van dit principe aanvaardbaar voor
voorzieningen voor noodslachtingen en vrijbank en voor dectructie-aangelegenheden.
In samenhang met verdwijning van het monopolistische karakter van de openbare
slachthuizen wordt aanbevolen, de thans in de wet aanwezige mogelijkheid tot het
instellen van een gemeentelijk verbod tot exploitatie van een particuliere slacht-
inrichting, voorzover een openbaar slachthuis in de nabijheid is, in te trekken. De

gewenste hygiëne van de particuliere slachthuizen kan immers in de huidige situatie
goed worden gecontroleerd en gewaarborgd.

Tenslotte acht de Commissie Franke het noodzakelijk, dat bij het opstellen en uit-
voeren van toekomstplannen voor de overblijvende slachthuizen, ter bevordering van
de rationalisatie van het slachthuiswezen, de belanghebbenden op de nauwst mogelijke
wijze samenwerken.

De Commissie Siderius is er bij de conclusies van uitgegaan, dat bij een gewijzigd
patroon van slachthuiswezen en vleeskeuring, de keuring en het hygiënische toezicht
ter bescherming van de volksgezondheid optimaal en blijvend verzekerd moeten zijn.
Dit geldt zowel voor de produktie, voor binnenlandse consumptie en voor de in- en
uitvoer van vlees en vleeswaren.

De Commissie Siderius concludeert verder o.m., dat bij de keuring van een groep
van één bedrijf afkomstige slachtdieren de mogelijkheid tot het nemen van een
groepsbeslissing zou moeten worden geopend, waarbij de individuele keuring onverlet
moet blijven.

Teneinde bij de keuring voor bet slachten van Nederlandse en buitenlandse slacht-
dieren de noodzakelijke informatie omtrent eventueel opgenomen stoffen te verkrij-
gen, dient het herkomstbedrijf bekend te zijn. De betreffende Benelux-aanbeveling
zal ten uitvoer moeten worden gebracht. Voorts zou ook bij de invoerkeuring van
geïmporteerd slachtvee herkeuring mogelijk moeten worden gemaakt. Tenslotte
wordt aanbevolen de reiniging en ontsmetting van transportmiddelen voor aanvoer
van de slachtdieren wettelijk voor te schrijven.

Blijkens een begeleidende brief bij de aanbieding van de rapporten aan het Parle-
ment, heeft de regering de datum van 1 januari 1972 als datum voor intrekking van
art. 8 van de Vleeskeuringswet in principe aanvaard. Op korte termijn zal de Staten-
Generaal een desbetreffend wetsontwerp bereiken.

Bij besluit van 8 maart 1971 heeft de Staatssecretaris van Sociale Zaken en Volks-
gezondheid de volgende personen benoemd in de commissie, die voor 1971 is belast
met het afnemen van het examen ter verkrijging van het diploma keurmeester van
vee en vlees:

J. M. V a n d e n B O r n. Veterinaire Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid te
Leidschendam;

W. J. C. R e i n i n g h. Veterinaire Inspecteur van de Volksgezondheid in alge-
mene dienst te Leidschendam;

A. van Doorn, Hoofd van de Keuringsdienst van Slachtdieren en van Vlees
te Lisse; P. F. .1. J a n s e n. Directeur van het Openbaar Slachthuis te Uithoorn;
J. Kraai, Veterinaire Inspecteur van de Volk.sgezondheid te Bilthoven; R. J.
K u m m e 1, adjunct-Inspecteur van de Veterinaire Volksgezondheid te Haarlem;
J. J. M e 1 e s s e n. Directeur van het Openbaar Slachthuis te Amsterdam en
K. P. Postma, Directeur wan het Openbaar Slachthuis te Haarlem;

C. B e r g s m a. Directeur van het Openbaar Slachthuis te Dordrecht; F. X. M.
M. Cremers, Adjunct-Directeur van het Openbaar Slachthuis te Leiden;
J. W. A. A. Driessen, Adjunct-Directeur van het Openbaar Slachthuis te
Den Helder; Dr. P. J. v a n E n d t, Oud-Directeur van het Openbaar Slachthuis
te Utrecht; T. van der Poel, Hoofd van de Keuring.sdienst van Slachtdieren

en van Vlees te Barneveld; B. H. S p ij k e r. Directeur van het Openbaar Slacht-
huis te Apeldoorn; J. Stoel, Directeur van het Openbaar Slachthuis te Naald-
wijk en G. M. V o g e 1 y, Directeur van het Openbaar Slachthuis te Utrecht.

Met de Italiaanse Veterinaire Dienst is een bevredigende regeling getroffen ten
aanzien van een vergelijkend onderzoek in Nederland met de Italiaanse biologische
test op de aanwezigheid van hormonen in kalfsvlees.

In geval van een positieve uitslag bij een Nederlandse zending zal een monster voor
onderzoek naar het R.I.V. worden gezonden.

Het Tweede Kamerlid Ir. V r e d e 1 i n g heeft naar aanleiding van de mededeling
van de Italiaanse autoriteiten dat in uit Nederland ingevoerd kalfsvlees bij onder-
zoek enige malen hormonale stoffen zijn aangetroffen, schriftelijke vragen gesteld
aan de Minister van Landbouw en Visserij.
Deze wijst in zijn antwoord op bovengenoemde regeling.

Het onderzoek van geslachte mestkalveren is in Italië gericht op een ruimere groep
stoffen met groeibevorderende werking dat in Nederland, waar alleen wordt onder-
zocht op het aanwezig zijn van bepaalde vrouwelijke geslachtshormonen (stoffen met
oestrogene werking). Hieruit is wellicht te verklaren, dat de bewuste zendingen
kalfsvlees bij de Nederlandse controle (weefselonderzoek) voor export werden goed-
gekeurd. Een nader onderzoek op de bedrijven van herkomst en bij de desbetreffende
rijksuitvoerkeuringsdiensten, ingesteld in verband met de door de Italiaanse Veteri-
naire Dienst gesignaleerde feiten, gaf géén aanleiding tot enigerlei verdenking inzake
toepassing van oestrogene stoffen in de betrokken gevallen.

Het onderzoek in Nederland heeft geenszins gefaald, integendeel. Het is, als gezegd,
meer specifiek gericht dan in Italië. In Nederland is het verbod namelijk beperkt tot
het toedienen van stoffen met oestrogene werking. Zonder meer kan dus niet worden
gesproken van clandestien gebruik van stoffen, die de groei van kalveren bevorderen.
Omtrent karakter en aard van eventueel gebezigde hormoonpreparaten is nog niets te
zeggen, evenmin als over de herkomst. Doelbewuste illegale handel is moeilijk af-
doende te bestrijden. In Nederland wordt regelmatig controle-onderzoek verricht,
zowel op productiebedrijven als op slachterijen, naar gebruik van oestrogene stoffen.
Het ruimer gerichte biologische onderzoek naar stoffen met uterotrope werking, zoals
in Italië geschiedt, kan in ons land eveneens worden uitgevoerd. Afgezien van de
hogere kosten, is het nadeel van een zodanig onderzoek, dat bij een positieve uitslag
nog een nadere chemische indicatie van de gevonden stof dient te geschieden. Aldus
de Minister in zijn antwoord op de gestelde vragen.

Het Duitse Veterinärmedizinische (ïesellschaft heeft van 25-27 maart 1971 zijn
9de congres gehouden in Bad-Nauheim. Het onderwerp was: Zoönosen in Forschung
und Praxis".

Dit genootschap, dat hoofdzakelijk wetenschappelijke bijeenkomsten organiseert,
legt niet alleen nationale maar ook internationale banden met wetenschapsmensen.
Dit wordt als belangrijk gezien, getuige het feit dat verschillende hoge autoriteiten,
o.a. de Minister van Landbouw en de Staatssecretaris van Volksgezondheid van de
Duitse Bondsrepubliek, alsmede de Generaal-arts van het Inspectiewezen van het
Duitse leger op dit congres het woord hebben gevoerd.

Vele wetenschapsmensen van Hogescholen en Instituten hebben mededelingen ge-
daan over hun onderzoekingen op het gebied van bacteriële virale en parasitaire
zoönosen, waarbij duidelijk tot uiting is gekomen dat velen zich inspannen de
gezondheidsbescherming voor mens en dier zo hoog mogelijk op te voeren.
Van Nederlandse zijde werd het congres bijgewoond door Drs. C. J. Vermeulen,
veterinaire Inspecteur van de Volksgezondheid in algemene dienst.

Overzicht van het aantal gevallen van rabies in enkele aan Nederland grenzende
districten van West-Duitsland van 1 juli 1968 tot en met 31 december 1970
Het bovenste hokje geeft het totale aantal in die periode aan, de daaronder geplaatste
5 hokjes van links naar recht de splitsing in:

Over de 11e week, van 7 tot en met 13 maart 1971, deden zich in ons land 28
gevallen van varkenspest voor, die als volgt over de provincies waren verdeeld:
Gelderland 11, Utrecht 1, Zuid-Holland 5, Noord-Brabant 11.
De 12e week, van 14 tot en met 20 maart 1971, liet een aantal van 10 gevallen
zien en wel: Gelderland 4, Zuid-Holland 4, Noord-Brabant 2.
In de week van 21 tot en met 27 maart, de 13e van het jaar, deden zich 13 ge-
vallen voor en wel: Gelderland 6, Noord-Brabant 5, Zuid-Holland 1, Zeeland 1.

Over de tweede helft van februari 1971 maakte Portugal melding van 4 gevallen
van Afrikaanse varkenspest in 3 districten. Op de aangetaste bedrijven waren 9
varkens aanwezig, waarvan er 4 aan de ziekte stierven en 5 werden afgemaakt.

Op 3 maart maakte Frankrijk melding van een nieuw geval van mond- en klauw-
zeer in het grensarrondissement Bayonne in de Pyreneeën. Een bedrijf in de
gemeente Ilharre werd aangetast. Zes varkens werden besmet, 81 varkens, 18 run-
deren en 7 schapen werden afgemaakt.

Over januari 1971 zijn in Rusland in totaal 69 gevallen van mond- en klauwzeer
voorgekomen. Hiervan waren er 10 van het type A22, 8 van het type O en 51
gedeeltelijk van het type O en gedeeltelijk van het type A22.

Half maart 1971 is in de provincie Aysen in Chili mond- en klauwzeer van het
type A uitgebroken. Alle maatregelen zijn genomen om de uitbraak onder de knie
te krijgen.

Over de week van 14 tot en met 20 maart 1971 kwamen in ons land 12 gevallen
van pseudo-vogelpest voor en wel: Zuid-Holland 2, Noord-Brabant 4, Limburg 6.
Dit aantal liep de week daarop, van 21 tot en met 27 maart, terug tot 4, nl.:
Noord-Brabant 1, Limburg 3.

Binnenkort zal worden overgegaan tot plaatsing van vleesmonitoren in de slacht-
huizen van de volgende gemeenten: \'s-Gravenhage, Roosendaal, Alkmaar, Apel-
doorn, Middeburg, Maastricht, Emmen, Enschede, Venlo en Den Helder.
Hiermee zal het aantal gemeenten, waarbij rekening is gehouden met de grootte,
de geografische ligging, de faciliteiten en de veedichtheid, waar een dergelijk
apparaat voor het meten van het Cs-137 gehalte in perssap of gehakt van vlees zal
zijn geplaatst, gestegen zijn tot 20.

15—17, Soc. Ital. p.i. Progr. d. Zootecnica. VI Int. Zootecny Symposium, Mi-
laan. (pag. 961, (1970))

16—19, B.S.A.V.A. Jaarcongres, The Royal Lancaster Hotel, Lancaster Gate,
London W. 2, England, (pag. 899, (1970))

17—18, Genootsch. Gesch. Geneesk., Wiskunde en Nat. wet. Voorjaarsvergade-
ring, Enschede, (pag. 293)

23, Groep K.L en Zootechniek K.N.M.v.D. Excursie en discussiemiddag te
Goirle/Hilvarenbeek (pag. 581)

26—29, Symposium over Circadian Rhytmicity, Landbouwhogeschool, Wagenin-
gen. (pag. 1282, (1970))

29, Promotie collega F. Muurling. Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 582)

Congrescentrum R.A.L, Amsterdam, (pag. 370)
7, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde
7, Afdeling Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur.
Motel Skyway, Rotterdam

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort (pag. 571)

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord-Brabant, Utrecht.

15, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11.00 uur
18, Afdeling Overijssel, K.N.M.v.D. Ledenvergadering

24, Groep D.I.B. K.N.M.v.D., Vergadering, 14.00 uur. Restaurant Bella
Vista, Zeist. (pag. 504)

1, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. Ledenvergadering 14.30 uur
5, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11 uur

Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))
10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg. (pag.
961, (1970, pag. 430)
12, Gaines Veterinary Seminar, Leiden, Holiday Inn, 11.00 uur
17, Gaines Veterinary Seminar, Zwolle, Hotel Wientjes, 11.00 uur

5, Gaines Veterinary Seminar, Weert, Hotel Juliana, 11.00 uur
20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
502, (1971), 242)
23, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

11, Gaines Veterinary Seminar, 11.00 uur. Hotel Mastbosch, Breda
18, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11.00 uur
21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

7— 9, Aerzteverein Davos IV Int. Symposium. Davos-Platz. (pag. 571)
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München, (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

Na een langdurige bewusteloosheid in aansluiting aan
een hersenbloeding is op 29 december 1970 in de
ouderdom van 76 jaar te Deventer overleden collega
Bastiaan Lok.

Lok werd op 11 mei 1894 in Koudekerk (Z.H.) ge-
boren. Op zevenjarige leeftijd kwam hij door verhui-
zing in Friesland. Na de lagere school bezocht hij de
hogere burgerschool met 3 jarige cursus te Heerenveen.
Hij voltooide zijn middelbare opleiding aan een te
Leeuwarden gevestigde H.B.S. met 5 jarige cursus.
Daarop vervulde hij de langdurige dienstplicht, tijdens
de mobilisatie 1914-1918, ging vervolgens voor dieren-
arts studeren en behaalde het diploma in 1922. Na
enkele jaren assistentie en waarneming, nam hij de
praktijk over van collega Vlaskamp te Deventer.
Door zijn rustige manier van optreden won hij spoedig
het vertrouwen van zijn cliënten, die hij zowel onder
de veehouders in wijde omgeving van Deventer, als
onder de stadsbevolking mocht hebben.
In 1936 drukte hij voor de tweede maal de voetsporen
van collega Vlaskamp, door deze op te volgen als di-
recteur van de keuringsdienst van slachtdieren en van
vlees cn van het openbaar slachthuis van de gemeente
Deventer.

Lok was een trouw lid van de Maatschappij voor Dier-
geneeskunde. Hij was een geregelde bezoeker van de
vergaderingen van de afdeling Gelderland van de
K.N.Mv.D. en van de groep directeuren van vlees-
keuringsdiensten en keuringsdierenartsen.
Hij frequenteerde regelmatig de bijeenkomsten van de
vereniging van slachthuisdirecteuren. Hij had grote
belangstelling voor allerlei vraagstukken op een breed
terrein van de diergeneeskunde. Zijn intense belang-
stelling ging uit naar de bacteriologie.
Op basis van vrijwilligheid was hij na zijn pensione-
ring verbonden aan het bacteriologisch-pathologisch
instituut te Deventer (het zg. streeklaboratorium).

Voorts was hij lid van de vleeskeuringscommissie voor
de vleeskeuringskring „Salland", omvattende de ge-
meenten Olst, Wijhe en Raalte.

Hij was jarenlang secretaris van de plaatselijke afde-
ling tot bescherming van dieren en penningmeester
van de afdeling Deventer van de reklassering.
Lok vatte zijn taak zeer ernstig op en kwijtte zich
daarvan met grote nauwgezetheid.
Het was een wijs man met hoge levensopvattingen,
maar met een nuchtere kijk op de dingen des levens.
Hij was zeer gezien in Deventer.
De begrafenis heeft in alle stilte plaats gehad.
Met Bas Lok is een voortreffelijk collega en een hoog-
staand mens heengegaan. Zijn familie kan er van
verzekerd zijn, dat hij lang in de herinnering zal
blijven van hen, die hem hebben gekend.
Dat dit zijn vrouw, zoon en schoondochter moge hel-
pen het geleden verlies iets gemakkelijker te kunnen
dragen.

Op donderdag, 6 mei, organiseert het Secretariaat van de K.N.M.v.D. een excursie
voor bejaarde dierenartsen naar de Uithof, waar dan gelegenheid is om de nieuwe
kliniekgebouwen te bekijken.

De bedoeling is om van de 4 klinieken er 2 vóór de middag en 2 na de middag te
bezoeken.

Wanneer we ongeveer 10 uur v.m. in de Uithof aanwezig kunnen zijn zal van 10-11
uur de eerste kliniek bezichtigd worden, waarna een kopje koffie zal worden aan-
geboden. Hierna bezichtiging van de 2e kliniek, waarna gelegenheid zal zijn voor
een aperatief en lunch.

Na de lunch om 2 uur bezichtiging van de 3e kliniek en om 3 uur een kopje thee,
waarna de 4e kliniek bezocht zal worden.

Degenen die deze excursie mee willen maken gelieven zich vóór 27 april a.s. op te
geven bij het bureau van de K.N.M.v.D., Julianalaan 10, Utrecht met vermelding of
u per trein komt, waarvoor dan eventueel een busdienst naar de Uithof wordt
georganiseerd, of dat u per eigen gelegenheid naar de Uithof komt.

Bezoek op 23 aprU aan het grootveebedrijf v, Puyenbroek te Goirle, te 10,30 uui.
Daarna een discussiemiddag in „De oude kuip" te Hilvarenbeek, ingeleid do- r
Ir. P. C. Heemskerk met betrekking tot de bedrijfsleiding en ingeleid door
collega H. A. M. Elsinghorst met betrekking tot de veterinaire begeleiding.
Opgave i.v.m. de lunch is noodzakelijk vóór 21 april bij de secretaris van dc groep.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

E. J. M. van den Bogaard, Goirleseweg 7a, Tilburg.
C. B. van der Sluys, Zaadvenenweg 7, Coevorden.
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

J. Hagendijk, Kapelstraat 76, bis a. Utrecht.
A. J. E. Janssen, Havikstraat 81 bis, Utrecht.
J. H. A. ter Keurs, Pepershaar, Bornerbroek.
W. J. L. Lusink, Ellestraat 20, Elburg.

Foreest, Jhr, A, W, van; geass, met R, Back te Lochem; prakt, adres Haitsma
Mulierlaan 4; tel, (05730) 15 97 (prakt.), 26 90 (pr,), (195)

Gil, D.; tel. bur.: (030) 2 82 34 T. 8720; Medew. Centraal Dierenlab. Stiebt. Acad.

Küsters, H. J. M.; adres gew. in: Eindhoven, van Meursstraat 47; tel. (040)
51 05 52. • (214)

Terlouw, W. P.; adres gew. in: Leiderdorp, Sijpestein 4; adj. dir Openbaar Slacht-
huis te Den Haag; tel. 070) 98 85 80. (241)
Uilenberg, G.; adres gew. in: 3, allée de Cluny, CIos Prieur, 77-Lésigny, Frankrijk.

Ypenburg, J. A.; Menaldum, De Boech 21; tel. (02185) 232 (prakt.), 433 (pr.);
geass. met W. Jonkers. (252)

Op 21 april hoopt Dr. A. Herschel te Doednchem zijn 40-jarig jubileum te vieren
(afwezig).

Op 30 april hoopt K. B. M. Koelman te Heerlen zijn 35-jarig jubileum te vieren
(afwezig).

Collega F. Muurling hoopt op 29 april a.s., om 16.15 uur, aan de Rijksuniversiteit
te Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld „Oestrische en ovariële aktivi-
teit bij Texelse schapen in Nederland".

tevens Diergeneeskundige Faculteit van de „Vereniging
Utrechtse Studenten Faculteiten"

Traditiegetrouw wordt er dit jaar op Hemelvaartsdag door de D.S.K. weer een
groots opgezette Drafsportdag georganiseerd, welke dit jaar voor de laatste maal
op het oude Meereveld gehouden zal worden. Het is juist voor deze afscheids-
course, waarbij veterinaire studenten op de sulky zullen plaats nemen, waarvoor
ik Uw speciale aandacht vraag.

De Drafsportdag zal worden gecombineerd met een enorm gala-feest, dat dit jaar
gehouden zal worden op Kasteel Loevestein.

Het Bestuur der D.S.K. stelt zich voor dat vele afgestudeerden deze typisch vete-
rinaire dag zullen bezoeken en nodigt hierbij iedere afgestudeerde uit om deze dag
mee te vieren.

Juist het feit dat het geheel een reünie-karakter zal dragen kan slechts de feest-
vreugde verhogen.

Wij hopen dan ook dat vele oud-jaargenoten contact met elkaar zullen opnemen
om zodoende oude banden weer eens aan te halen op deze dag.
De course op Meereveld zal op 20 mei beginnen om 13.30 uur, terwijl het gala-feest
des avonds om 22.00 uur aanvangt.

De kosten van het gala-feest bedragen ƒ 22,50 (ƒ 15,00 entree per jaar -H ƒ 7,50
voor 10 consumptie-bonnen), waarbij wij U zouden willen verzoeken dit vóór 10 mei
1971 op girorekening 271994 van de D.S.K. te storten onder vermelding van
„Loevestein 1971".

Erop vertrouwend dat velen van U van deze uitnodiging gebruik zullen maken,
zodat het geheel tot een onvergetelijk festijn zal worden, teken ik met gevoelens
van de meeste hoogachting,

1. bevatten enkel de gewenste virusstam
2. zelden stress na vaccinatie
3. duurzame immuniteit
4. geen spreiding van ziekteverwekkers
(zoals het leucosevirus)

* Complement Fixation Avian Leucosis .
laaf toe alle leucosevirussen van het lymphoïde type op te sporen.

R.I.T. NEDERLAND N.V. Afd.Diergeneeskunde Volmerlaan 11,Rijswijk(Z.H.),tel.070-907815

Na een overzicht van de beschikbare literatuur wordt melding gemaakt van\'zeven
gevallen van infectieuze peritonitis bij de kat, een ziekte die in de Nederlandse
literatuur nog niet eerder is beschreven. De patiënten zijn afkomstig uit verschil-
lende delen van Nederland. Koorts, toename van de buikomvang, anorexic, ver-
magering en anemie zijn de belangrijkste klinische symptomen geweest.
De ziekte is overgebracht op twee jonge katten door middel van intraperitoneale
injectie van in bacteriologisch opzicht steriel exsudaat uit de buikholte van een
der spontane gevallen. Met exsudaat uit de buikholte van één van deze proef-
katten is de ziekte overgebracht op twee andere katten. Het bacteriologisch
onderzoek van de buikorganen en het exsudaat uit de buikholte is in alle spontane
en de experimentele gevallen negatief verlopen.

Bij het pathologisch-anatomisch onderzoek is in alle gevallen peritonitis aan-
getroffen, gekenmerkt door de afzetting van fibrineus exsudaat op het parietale
en viscerale peritoneum en door de aanwezigheid van vloeibaar exsudaat. De
hoeveelheid vloeibaar exsudaat is in de experimentele gevallen geringer. Bij het
microscopisch onderzoek ziet men op het serosa-oppervlak fibrineus exsudaat en
onder de serosa Infiltraten van overwegend lymfocyten en plasmacellen, lokaal
komt het oppervlakkig tot necrose. Vooral op lever en milt treft men gezwollen
en hyperplastisch mesotheel aan. In de experimentele gevallen treft men minder
fibrineus exsudaat aan. De cellige reactie is minder uitgebreid en hyperplasie
van het mesotheel is geen opvallend aspect. Vaker dan in spontane gevallen
worden in de weefsels van diverse buikorganen necrosehaardjes aangetroffen.

Feline infectious peritonitis is voor het eerst beschreven in de Verenigde
Staten als „chronic fibrinous peritonitis" (Holzworth, 1963). Daarna
is ook in Engeland het voorkomen van de ziekte gemeld (Ishmael en
Howell, 1968; Ingram, 1970; Wilkinson, 1970). De eerste uit-
gebreide beschrijving is van Wolfe en G r i e s e m e r (1966).
De confrontatie met deze in de Nederlandse literatuur niet eerder beschre-
ven ziekte is aanleiding geweest tot bestudering van de beschikbare lite-
ratuur. Om het infectieuze karakter van de ziekte aan te tonen zijn enkele
infectieproeven gedaan. Van zeven spontane en vier experimentele geval-
len worden de resultaten van het pathologisch-anatomisch en bacteriolo-
gisch onderzoek beschreven.

De ziekte komt voor bij katten van alle leeftijden, maar wordt hoofdzake-
lijk gezien bij dieren beneden de leeftijd van drie jaar (Holz worth,
1963; Wolfe en Griesemer, 1966; Burgess, 1967; Ward en

1 Drs. W. H. W. Mieog, Pathologisch Instituut, Faculteit der Diergeneeskunde,
Biltstraat 166, Utrecht.

2 Dr. J. H. M. Richter, Instituut voor Veterinaire Virulogie, Faculteit der Dier-
geneeskunde, Biltstraat 168, Utrecht.
Voor publikatie geaccepteerd op 19 januari 1971.

Pederson, 1969; Ingram, 1970). Volgens Robison (1968) be-
staat er geen leeftijdsvoorkeur. Van zestien door Wolfe en Griesemer
(1966) beschreven gevallen zijn dertien patiënten van het mannelijk ge-
slacht terwijl het aandeel van Siamese en Perzische katten hoger is dan in
het totale sectiemateriaal. Volgens Ward en Pederson (1969) is er
echter geen sprake van een ras- of geslachtspredispositie en ook Robi-
son (1968) neemt geen raspredispositie waar. Het infectieuze karakter
van de ziekte komt tot uitdrukking in het feit, dat diverse auteurs de ziekte
hebben waargenomen bij meer dieren uit één gezin of cattery (H o 1 z-
worth, 1963; Burgess, 1967; Disque c.s., 1968; Ward en Pe-
derson, 1969).

Verhoging van de lichaamstemperatuur, anorexic, gewichtsverlies, toene-
ming van de buikomvang, depressie en verzwakking behoren tot de meest
frequent waargenomen klinische symptomen( Holzworth, 1963; Wol-
fe en Griesemer, 1966; Burgess, 1967; Disque c.s., 1968;
Z O O k C.S., 1968; Ward en Pederson, 1969; Robison, 1968; H a r-
d y en O\'Reilly, 1969; Ingram, 1970). Soms neemt men braken of
diarree waar (Wolfe en Griesemer, 1966; Ward en Pederson,
1969; Robison, 1968). In andere gevallen is er sprake van constipatie
(Ingram, 1970). Icterus wordt in enkele gevallen gezien (Wolfe en
Griesemer, 1966; Disque c.s., 1968; Z o o k c.s., 1968; Ward en
Pederson, 1969; Robison, 1968). Soms niezen en hoesten de pa-
tiënten (Wolfe en Griesemer, 1966). In gevallen, waar tevens spra-
ke is van pleuritis, kan dyspnoe een opvallend symptoom zijn (Wolfe en
Griesemer, 1966; Disque c.s. 1968; Ward en Pederson, 1969;
Robison, 1968; H a r d y en O\'R e i 11 y, 1969). Bij één patiënt hebben
Ward en Pederson (1969) vergroting van de testikels waargenomen
tengevolge van periorchitis. Het verloop van de ziekte is in het algemeen
progressief (Wolfe en Griesemer, 1966; Ingram, 1970).
De afwijkingen die in het bloed worden gezien zijn niet constant (Bur-
gess, 1967). Anemie, leukocytosis ten gevolge van neutrofilie, vaak met
linksverschuiving en lymfopenie, behoren tot de meest frequent waargeno-
men afwijkingen (Wolfe en Griesemer, 1966; Disque, 1968;
Z O O k c.s. 1968; Ward en Pederson, 1969; Robison, 1968; H a r-
d y en O\'Reilly, 1969; L o e b, 1970). In enkele gevallen is er sprake
van leukopenic (Wolfe en Griesemer, 1966; Ward en Peder-
son, 1969).

De toeneming van de buikomvang wordt veroorzaakt door een in de buik-
holte uitgetreden vloeibaar exsudaat. Dit exsudaat is in het algemeen geel
van kleur, visceus en kleverig, bevat vaak kleine fibrinevlokjes en stolt
partieel bij blootstelling aan de lucht. Het wordt verder gekenmerkt door
een hoog soortelijk gewicht en een hoog eiwitgehalte (W ol f e en Grie-
semer, 1966; Disque c.s., 1968; Zook c.s., 1968; Ward en Pe-
derson, 1969; Robison, 1968). Het eiwitgehalte en de samenstelling
van het eiwit kunnen die van het serum benaderen (W ard en Peder-
son, 1969; Robison, 1968; Hardy en O\'Reilly, 1969). Volgens
L O eb (1970) overschrijdt het gehalte aan gammaglobulinen soms dat van
het serum. In het exsudaat kunnen variërende aantallen van diverse cellen
worden aangetroffen i.e.: neutrofiele leukocyten, lymfocyten, plasmacellen,
eiytrocyten, macrofagen, mesotheelcellen en fibroblasten.

Behandeling van de paüënten met diverse antibiotica en corticosteroiden
heeft in het algemeen geen of slechts tijdelijk resultaat. R o b i s o n (1968)
meldt eenmaal succes gehad te hebben met toediening van tylosine.
Schauffler (1970) bereikt goede resultaten door regelmatige spoeling
van de buikholte met een warme elektrolytenoplossing waarin per 100 ml
0,5 mg flumethasone en 200 mg chloromycetine succinaat zijn opgelost.
Meestal is de prognose echter slecht en de mortaliteit honderd procent
(Wolfe en Gries emer, 1966; Ward en Pederson, 1969; In-
gram, 1970). Wilkinson (1970) meldt één geval van spontane ge-
nezing.

Pogingen van diverse auteurs om bacterien, fungi, mycoplasmata of virus-
sen te isoleren hebben geen resultaten opgeleverd (Wolfe en Gries e-
mer, 1966; Dis que c.s. 1968; Zook c.s., 1968; Ward c.s., 1968;
Ward en Pederson, 1969). Experimenteel laat de ziekte zich over-
brengen door jonge katten intraperitoneaal in te spuiten met materiaal van
aangetaste katten, namelijk met exsudaat uit de buikholte, homogenaten
van diverse buikorganen zoals lever, milt en lymfklieren en met bloed en
urine (Wolfe en Griesemer, 1966; D i s q u e c.s., 1968; Zook c.s.,
1968; Ward c.s. 1968; Ward en Pederson, 1969; Hardy en
O\'Reilly, 1969; Ingram, 1970; Wilkinson, 1970). Zook c.s.
(1968) brengen de ziekte ook over met materiaal dat 450 m/i en 200 mfi
filters gepasseerd is. In mesotheelcellen van het mesenterium van experi-
mentele gevallen zien zij met behulp van de elektronenmicroscoop virus-
partikels met een diameter van 94 m/x. Ward c.s. (1968) kunnen de
ziekte overbrengen met materiaal dat 220 mfx en 100 m/x filters gepasseerd
is. Elektronenoptisch zien zij in mesotheelcellen en levercellen van experi-
mentele gevallen viruspartikels met een diameter van 70-75 m/j, waarvan
de morfologie gelijk is aan die van het aviaire bronchitis virus. Exsudaat uit
de buikholte blijft infectieus na gedurende verscheidene weken bij een
temperatuur van —70°C bewaard te zijn geweest (Ward en Peder-
son, 1969). Pogingen ratten en muizen te infecteren zijn zonder succes
gebleven (Ward en Pederson, 1969; H a r d y en O\'Reilly, 1969).
Algemeen wordt op het ogenblik aangenomen dat de verwekker van de
ziekte een virus is. De natuurlijke infectieweg is onbekend, terwijl de in-
cubatietijd eveneens onbekend (Ward en Pederson, 1969), maar
waarschijnlijk lang is. H a r d y en O\'R e i 11 y (1969) vermelden één geval
waarin deze vier maanden bedroeg.

Van belang voor de aetiologie kunnen ook de waarnemingen van Hardy
c.s. (1969) zijn. Met behulp van irnmunodiffusietesten hebben zij bij vijf
van dertien katten met infectieuze peritonitis „feline leukemia virus" anti-
geen gevonden. Bij één van deze dieren hebben zij met behulp van de
elektronenmicroscoop in de mesenteriale lymfklieren een virus aangetroffen,
dat sterk leek op „feline leukemia virus". Engleen Brodey (1969) en
H a r d y en O\'R e i 11 y (1969) maken melding van het naast elkaar voor-
komen van infectieuze peritonitis en lymfoide leucose binnen enkele katten-
gemeenschappen. W a r d en T h e i 1 e n (1969) melden een geval van in-
fectieuze peritonitis bij een vijf maanden oude kat die op de leeftijd van
één dag intraperitoneaal was besmet met „feline leukemia virus".

Bij het pathologisch-anatomisch onderzoek wordt in de buikholte een va-
riërend grote hoeveelheid (soms meer dan één liter) vloeibaar exsudaat

aangetroffen. Er is peritonitis en het viscerale en parietale peritoneum is
partieel bedekt met een onregelmatig dik laagje fibrineus exsudaat, vaak
het dikst op lever en milt (Wolfe en Griesemer, 1966; Ward en
Pederson, 1969).Soms breidt de ontsteking zich uit in lever- of nier-
parenchym en in een aantal gevallen ziet men op de serosa van omentum,
mesenterium en viscera grijze, scherp begrensde verhevenheden met een
diameter van 0,5 tot 2,0 mm die bestaan uit exsudaat met daaronder gele-
gen ontsteking (Wolfe en Griesemer, 1966). In enkele gevallen
vindt men verspreid door de lever kleine necrosehaardjes (Wolfe en
G r i e s e m e r, 1966). D i s q u e c.s. (1968) hebben in één geval een sero-
fibrineuze epicarditis waargenomen. Soms is er ook sprake van pleuritis
met of zonder vloeibaar exsudaat (Wolfe en Griesemer, 1966;
Rob i son, 1968). In experimentele gevallen ziet men in het algemeen
minder vloeibaar en fibrineus exsudaat, terwijl de necrose in de lever veel
duidelijker is (Zook, 1968; Warden Pederson, 1969).

Bij het microscopisch onderzoek wordt op het viscerale, en meestal ook op
het parietale peritoneum, een variërend dik laagje exsudaat aangetroffen
dat voornamelijk bestaat uit fibrine, waarin verspreid haardvormige opho-
pingen van kerndetritus voorkomen. Geconcentreerd om en verspreid tus-
sen deze haardjes treft men histiocyten, neutrofiele leukocyten, lymfocyten
en plasmacellen aan. Soms dringen vaatspruitjes en fibroblasten in het ex-
sudaat. Vooral op milt en lever treft men hyperplastisch mesotheel aan.
Onder het exsudaat op de leverkapsel ziet men subcapsulair een enkele
cellagen dikke laag ontstekingscellen, voornamelijk plasmacellen en lym-
focyten, met daarnaast multipele subcapsulaire necrosehaardjes. In een
aantal gevallen vindt men ook verspreid in het leverparenchym necrose-
haardjes. De overige bevindingen in de lever kunnen bestaan uit een infil-
tratie van lymfocyten en plasmacellen in de portale driehoekjes en pericho-
langitis (Wolfe en Griesemer, 1966; Ward en Pederson,
1939). Behalve in de lever kunnen necrosehaardjes ook worden aangetrof-
fen in milt, nieren, pancreas, mesenteriale en coecale lymfklieren, omentum
en mesenterium, testikel en epididymis, in de spierlagen van maag en darm,
in het diafragma, in de spierlagen van de buikwand en soms in de longen
(Wolfe en Griesemer, 1966; D i s q u e c.s., 1968; Zook c.s., 1968;
Ward en Pederson, 1969; R o b i s o n, 1968; H a r d y en O\'R e i 11 y,
1969). Bij mannelijke patiënten vindt men vaak een fibrino-purulente of
]no-granulomateuze periorchitis die zich soms uitbreidt in testikel en epidi-
dymis (Wolfe en Griesemer, 1966; D i s q u e c.s., 1968; Ward en
Pederson, 1969). In een aantal gevallen ziet men pleurids die variërend
van karakter is (fibrineus, fibrino-purulent, granulomateus), (Wolfe en
Griesemer, 1966; D i s q u e c.s., 1968; Z o o k c.s., 1968).
Wolfe en Griesemer (1966), Ward en Pederson, (1969) en
Ward c.s. (1968) maken melding van meningitis. W a r d c.s. (1968) wij-
zen op het voorkomen van proliferatieve en necrotiserende phlebitis in
veel organen en weefsels, speciaal bij proefdieren. Concentraties van mono-
cyten, plasmacellen, lymfocyten, neutrofiele leukocyten en grote reticulum-
cellen in de wanden van en om kleine vaten, voornamelijk venulae, worden
ook vermeld door Feldmann en Jortner (1964). Het is echter de
vraag of het hier inderdaad een geval van infectieuze peritonitis betreft
(Feldmann, 1970; Hardy, 1970). Perivasculaire Infiltraten van plas-

macellen en lymfocyten worden ook beschreven door Wolfe en Grie-
semer (1966) in omentum, mesenterium en in het bindweefsel tussen de
spierlagen van de digestietractus.

De diagnose infectieuze peritonitis is door ons tot nu toe zeven maal ge-
steld. Tweemaal betreft het Siamesen, tweemaal Perzen, eenmaal een Bir-
mees en tweemaal Europese korthaarkatten. Vijf patiënten zijn jonger dan
twee jaar, twee zijn respectievelijk viereneenhalf en negen jaar oud. De ge-
slachtsverdeling is drie vrouwelijke en vier mannelijke patiënten (waarvan
twee gecastreerd). Twee katten hebben regelmatig contact met elkaar ge-
had. De patiënten zijn afkomstig uit Stein (Limburg), Utrecht (2x), Vel-
sen (2x), Rotterdam en Haren (Groningen).

Vat men de beschikbare klinische gegevens samen dan blijken koorts, toe-
neming van de buikomvang, anorexie, vermagering en anemie de belang-
rijkste symptomen te zijn. Twee keer wordt braken als symptoom ge-
noemd. Bij drie patiënten is de buik gepuncteerd waarbij geel, visceus,
vloeibaar exsudaat te voorschijn is gekomen. Bloedonderzoek van drie pa-
tiënten heeft als belangrijkste bevindingen anemie, leukocytosis tengevolge
van neutrofilie en lymfopenie opgeleverd. De ziekteduur varieert van twee
tot viereneenhalve week. Alle katten zijn afgemaakt.

In aansluiting op het pathologisch-anatomisch onderzoek is van het exsu-
daat uit de buikholte en van diverse organen bacteriologisch onderzoek¹)
gedaan, waarbij ook aandacht is besteed aan de eventuele aanwezigheid
van zuurvaste micro-organismen. De uitslag van dit onderzoek is steeds ne-
gatief geweest.

In bacteriologisch opzicht steriel exsudaat uit de buikholte van een der
bovengenoemde katten is na een maand bij een temperatuur van —70°G
bewaard te zijn geweest, gebruikt voor enkele infectieproeven. Vijf milli-
liter exsudaat, vermengd met een penicilline-streptomycine oplossing, is
intraperitioneaal ingespoten bij een 8 weken oude kat (kat één). Bij een
andere even oude kat (kat twee) is twee milliliter exsudaat zonder anti-
biotica intraperitoneaal ingespoten. De katjes zijn respectievelijk twaalf en
vierentwintig dagen post infectionem gestorven.

Bij het pathologisch-anatomisch onderzoek is het beeld van infectieuze peri-
tonids aangetroffen. Bacteriologisch onderzoek van het exsudaat uit de
buikholte en van organen uit de buikholte is negatief geweest. Exsudaat
van kat twee is nog speciaal onderzocht op mycoplasma, echter zonder re-
sultaat.

Na zeventien dagen bij een temperatuur van —70°G bewaard te zijn ge-
weest is bij twee vier maanden oude katten vijf milliliter buikexsudaat
van proefkat één, vermengd met een penicilline-streptomycine oplossing,
intraperitoneaal ingespoten. De dieren zijn respectievelijk twintig en zeven-
entwintig dagen post infectionem gestorven onder het pathologisch-anato-
misch beeld van infectieuze peritonitis. Ook van deze katten is het bacterio-
logisch onderzoek van het exsudaat uit de buikholte en de buikorganen
negatief.

1 Het bacteriologisch onderzoek is verricht aan het Instituut voor Veterinaire
Bacteriologie, waarvoor wij hierbij onze dank zeggen.

Afb. 2. Darm, mesenterium en mesenteriale lymfklier, experimented geval. Grandair
aspect tengevolge van fibrinevlokjes op de serosa en kleine ontstekingshaardjis in

Bij het macroscopisch onderzoek van de spontane gevallen valt bij uitwen-
dige inspectie in enkele gevallen de opgezette buik op. De voedingstoestand
varieert van matig tot slecht.

In de buikholte van alle katten wordt vloeibaar exsudaat aangetroffen,
waarvan de hoeveelheid varieert van vijftig ml tot meer dan een liter. Dit
exsudaat is meestal geel van kleur, in enkele gevallen licht hemona-
gisch, visceus en plakkerig en licht troebel tengevolge van de aanwezigheid
van kleine en grotere fibrinevlokken. Stelt men de vloeistof enige tijd aan
de lucht bloot dan stolt het partieel.

In alle gevallen is er sprake van peritonitis die zowel het viscerale als het
parietale peritoneum betreft. De ontsteking van het peritoneum wordt ge-
kenmerkt door een diffuse en/of haardsgewijze afzetting van fibrineus ex-
sudaat, vaak het duidelijkst op de sereuze bekleding van lever (afb. 1) en
milt. De haardsgewijze afzetting van dit exsudaat is vaak het duidelijkst op
de serosa van het maag-darmkanaal, het omentum en het mesenterium,
dat daardoor een fijn granulair aspect krijgt (afb. 2). Behalve deze kleine
iets boven het oppervlak uitstekende exsudaat-plaques ziet men vaak onder
de serosa van vooral pancreas, omentum en mesenterium, tot enkele milli-
meters grote grijze haardjes. In enkele gevallen is het plastisch exsudaat
tengevolge van vermenging met bloed lokaal rood van kleur. Het omentum
majus is soms lokaal verkleefd met lever, milt of darmen, in enkele gevallen
ligt het samengebald tussen de curvatura major van de maag en de milt.
Bij twee katten bevinden zich in beide nieren grote, grillig gevormde, grijze
prominerende haarden die verkleefd zijn met het nierkapsel. Op sneevlakte
hebben deze haarden lokaal een dof aspect en enkele breiden zich uit tot
in het niermerg.

Bij één kat bevinden zich in het vetweefsel van het mesenterium rond de
kop van de pancreas enkele wit-gele haardjes met een diameter van enkele
millimeters tengevolge van vetnecrose. De mesenteriale en coecale lymf-
klieren zijn vaak gezwollen.

Bij één kat bevindt zich in de borstholte een grote hoeveelheid helder geel
vocht waarin een week grijs stolsel, zonder macroscopisch waarneembare
verschijnselen van pleuritis. Bij drie andere patiënten wordt naast helder,
geel, visceus vocht in de borsthole ook afzetting van fibrine aangetroffen
op de viscerale en parietale pleura. In weer een ander geval bevinden zich
zowel op de viscerale als parietale pleura een aantal kleine, grillig ge-
vormde, prominerende haardjes met een glazig aspect. In geen der gevallen
is er sprake van pericarditis en ook in de gewrichten zijn geen afwijkingen
gevonden.

In de vier experimentele gevallen komt het beeld van de peritonitis over-
een met dat van de spontane gevallen. De hoeveelheid vloeibaar exsudaat
is echter geringer en varieert van dertig tot honderdvijftig ml. In alle ge-
vallen ligt het omentum majus samengebald langs de curvatura major van
de maag. Bij twee katten komen verspreid in het leverparenchym spelde-
knopgrote necrosehaardjes voor. Bij één kat bevinden zich verspreid in de
milt enige tot enkele millimeters grote necrosehaardjes.

Afb. 3. Milt, spontaan geval. Zwelling en hyperplasie van mesotheelcellen (pijlen).
Haemaluin-eosine. Vergroting 105 x.

Fig. 3. Spleen, spontaneous case. Swelling and hyperplasia of mesothelial cells
(arrows). H. and E. stain. 105 x.

Afb. 4. Lever, spontaan geval. Fibrineus exsudaat op het oppervlak van de lever
(x). Enkele gezwollen mesotheelcellen (pijlen). Enkele cellagen dikke laag ont-
stekingscellen (Haemaluin-eosine. Vergroting 105 x.

Fig. 4. Liver, spontaneous case. Fibrinous exudate on the surface of the liver (x).
Some swollen mesothelial cells (arrows). Inflammatory zone, the width of a few cell
layers (-i-). H. and E. stain. 105 x.

Afb. 5. Lever, experimenteel geval. Dunne laag fibrineus exsudaat op het oppervlak
van de lever (pijlen). Necrose van het subcapsulaire leverparenchym (x).
Haemaluin-eosine. Vergroting 25 x.

Fig. 5. Liver, experimental case. Thin layer of fibrinous exudate on the surface of
the liver (arrows). Necrosis of the subcapsular hepatic parenchyma (x).
H. and E. stain. 25 x.

Afb. 6. Pancreas, experimenteel geval. Dunne laag fibrineus exsudaat op de sereuze
bekleding (pijlen). Necrose van aan de periferie gelegen acini (x).
Haemaluin-eosine. Vergroting 105

Fig. 6. Pancreas, experimental case. Thin layer of fibrinous exudate on the serosal
surface (arrows). Necrosis of peripherally located acini (x). H. and E. stain. 105 x.

Twee patiënten hebben een in de top en cardiale longkwabben gelokali-
seerde catarrale broncho-pneumonie. Van één kat is de rechter cardiale
longkwab zeer volumineus, hyperemisch en oedemateus, mogelijk op basis
van een torsie. Bij de twee mannelijke proefdieren bevindt zich vloeibaar
exsudaat in het cavum vaginale rond de testikels.

Bij het microscopisch onderzoek wordt in alle spontane gevallen ontsteking
waargenomen van het parietale peritoneum en van de sereuze bekleding
van vrijwel alle in de buik gelegen organen. De ontsteking van de serosa is
gekenmerkt door de afzetting van fibrine waarvan de hoeveelheid van ge-
val tot geval en van plaats tot plaats varieert. Meestal is de laag het dikst
op lever en milt.

In het fibrineuze exsudaat wordt in sterk variërende mate kerndetritus
aangetroffen, soms diffuus, soms haardsgewijs. Naast kerndetritus komen
in het exsudaat ook weer in sterk variërende mate ontstekingscellen voor.
Dit zijn overwegend plasmacellen, lymfocyten, histiocyten en macrofagen
en men treft ze diffuus, maar ook wel haardsgwijs aan. In enkele gevallen
overheersen polymorfkemige leukocyten het beeld, terwijl soms in het fibri-
neuze exsudaat ook veel erytrocyten voorkomen. Soms treft men diep in het
exsudaat enkele vaatspruitjes aan, terwijl in één geval op de serosae van de
dunne darm plaque-vormige concentraties van fibroblasten voorkomen.
Onder de exsudaatlaag treft men restanten van de mesotheliale bekleding
aan, vaak in de vorm van groepjes gezwollen mesotheelcellen. Gezwollen
en hyperplastisch mesotheel wordt in alle gevallen aangetroffen vooral op
die plaatsen waar weinig of geen exsudaat aanwezig is en wel het meest
frequent op milt (afb. 3) en lever. Het beeld van de ontsteking in het sub-
sereuze bindweefsel wordt in het algemeen gekenmerkt door het voorkomen
van haardvormige concentraties van celdetritus en de diffuse of haards-
gewijze aanwezigheid van plasmacellen, lymfocyten, histiocyten en macro-
fagen waarvan de onderlinge verhouding van geval tot geval en van plaats
tot plaats varieert.

In aansluiting aan de laag exsudaat op de lever ziet men een meestal enkele
cellagen dikke laag overwegend bestaande uit plasmacellen en lymfocyten
(afb. 4), lokaal breidt de ontsteking zich dieper in het parenchym uit. In
drie gevallen wordt lokaal, subcapsulair, levercelnecrose gezien, terwijl in
één geval verspreid in de lever necrosehaardjes voorkomen. In twee gevallen
bevinden zich in portale driehoeken en verspreid in het parenchym in om-
vang variërende infiltraten van plasmacellen, lymfocyten en histiocyten,
waarin in één geval lokaal een fibrineus-necrotiserende ontstekingsreactie
is opgetreden.

De ontstekingsverschijnselen in en onder het miltkapsel zijn in het algemeen
minder omvangrijk dan die in de lever en beperken zich meestal tot kleine
infiltraten van lymfocyten en plasmacellen. In één geval wordt zeer lokaal
necrose van het kapsel en de direct daaronder gelegen pulpa gezien.
In de pancreas breidt de ontsteking zich vaak uit via de interlobulaire septa
en tussen perifeer gelegen acini. Ook hier domineren plasmacellen, lymfo-
cyten en hisdocyten. In enkele gevallen gaat de ontsteking gepaard met

verval van vooral perifeer gelegen acini. De omvang van de aantasting van
dit orgaan varieert van geval tot geval. In twee gevallen wordt lokaal in
het de pancreas omgevende vetweefsel necrose gezien.

Het beeld in de maag-darmtractus wordt beheerst door meestal haard-
vormige infiltraten van plasmacellen, lymfocyten en histiocyten in het sub-
sereuze bindweefsel, de uitwendige spierlaag en het stratum intermusculare.
Soms is ook de inwendige spierlaag lokaal bij het ontstekingsproces betrok-
ken. In enkele gevallen vindt men in genoemde lagen detritusrijke necrose-
haardjes.

Bij twee katten komen in de nieren grote ontstekingshaarden voor in de
schors die zich soms uitbreiden tot in het merg. De haarden blijken te be-
staan uit zeer celrijke infiltraten van overwegend lymfocyten en plasma-
cellen, histiocyten en fibroblasten te midden waarvan necrosevelden liggen
met aan de periferie vaak een zoom fibrine. Bij twee andere patiënten
bevinden zich in het interstitium van de schors kleine infiltraatjes van
plasmacellen en lymfocyten. Bij alle katten vindt men in het subsereuze
bindweefsel om de nieren en soms in het nierkapsel kleine detritushaardjes
en infiltraatjes van plasmacellen en lymfocyten.

In de blaaswand treft men in de subserosa naast kleine detritushaardjes
kleine concentraties aan van plasmacellen en lymfocyten. Lokaal breidt de
ontsteking zich uit tussen de spiervezels. Een soortgelijk beeld ziet men bij
de vrouwelijke patiënten ook in de wand van de uterus.
In omentum, mesenterium en in de ophangbanden van urineblaas en uterus
treft men frequent detritusrijke necrosehaardjes aan waartussen diffuus en
haardvormig plasmacellen, lymfocyten en in mindere mate histiocyten en
macrofagen. In het omentum bevindt zich vaak tevens oedeem en in enkele
gevallen ziet men ook een proliferatie van fibroblasten.
Wat betreft het parietale peritoneum ziet men in aansluiting aan de van
plaats tot plaats in dikte variërende laag fibrineus-cellig exsudaat, detritus-
haardjes in het subsereuze bindweefsel en diffuus en haardvormig plasma-
cellen en lymfocyten en soms histiocyten en macrofagen. Lokaal breidt de
ontsteking zich uit tot in het subperitoneale vetweefsel en tussen de dwars-
gestreepte spiervezels.

Een soortgelijk beeld ziet men ook aan de buikzijde van het diafragma. In
twee gevallen is er sprake van een van het subsereuze bindweefsel uitgaande
fibroblastenproliferatie.

Bij de twee mannelijke, niet gecastreerde patiënten is er een periorchitis,
gekenmerkt door de aanwezigheid van cel- en detritusrijk fibrineus exsu-
daat in het cavum vaginale en het voorkomen van detritusrijke necrose-
haardjes en haardvormige concentraties van lymfocyten en plasmacellen in
de tunica albuginea en het bindweefsel van de epididymis en van de tunica
vaginalis communis.

Bij één patiënt is in de lever, de bijnierschors en in de nierglomeruli amy-
loid aangetroffen.

In vier gevallen komt ook pleuritis voor, in drie van deze gevallen vindt
men naast de afzetting van variërende hoeveelheden fibrineus exsudaat ook
een jonge mesenchymale reactie waarin in twee gevallen kleine kern-
detritusconcentraties voorkomen. In het vierde geval is de pleuritis over-
wegend van een proliferatief karakter. Bij twee patiënten vindt men in de
pleura kleine concentraties van lymfocyten en plasmacellen.

Bij twee katten zijn afwijkingen aan de hersenmeningen gevonden, in het
ene geval gekenmerkt door het verspreid voorkomen van plasmacellen, in
het andere geval door de aanwezigheid van overwegend lymfo-histiocytaire
Infiltraten.

Bij het microscopisch onderzoek wordt in alle vier experimentele gevallen
ontsteking gezien van zowel het parietale peritoneum als de sereuze be-
kleding van de in de buikholte gelegen organen. In vergelijking tot de
spontane gevallen vallen enkele verschillen op. In het algemeen lijkt zich
wat minder fibrineus exsudaat op het peritoneum afgezet te hebben. In het
exsudaat treft men vrijwel geen intacte ontstekingscellen aan. Ook onder
het exsudaat ziet men in de diverse organen een veel minder uitgesproken
cellige reactie. Slechts lokaal, bijvoorbeeld in omentum en mesenterium,
komt het tot kleine Infiltraten van voornamelijk lymfocyten, enkele plasma-
cellen, macrofagen en polymorfkernige leukocyten. Veel meer wordt het
beeld naast de afzetting van fibrineus exsudaat beheerst door necrose. De
necrose uit zich door de aanwezigheid van celdetritusrijke haardjes in het
subsereuze bindweefsel en door haardvormig, oppervlakkig of dieper verval
van de weefsels van diverse buikorganen. Hyperplasie van het mesotheel is
bij geen van de vier experimentele gevallen een opvallend aspect.
Bij alle katten komt het in aansluiting aan het exsudaat op de lever tot
subcapsulaire parenchymnerocse (afb. 5), terwijl bij drie dieren ook ver-
spreid in de lever necrosehaardjes worden aangetroffen. In drie gevallen
ziet men in de milt oppervlakkig en diep gelegen necrosehaarden. Bij alle
dieren breidt de ontsteking zich vaak tot diep in de pancreas uit, gepaard
gaande met necrose van vooral aan de periferie gelegen acini (afb. 6). Bij
drie katten komen necrosehaardjes voor in het vetweefsel om de pancreas.
In de maag-darmtractus vindt men bij alle proefdieren haardvormige
necrose van de subserosa, de uitwendige spierlaag en het stratum intermus-
culare, soms zich uitbreidend tot in de inwendige spierlaag. Haardvormige
necrose vindt men ook in de uitwendige spierlaag van de uterus bij één kat
en de musculatuur van de blaaswand, de buikwand en het diafragma bij
alle experimentele gevallen. Bij twee katten worden in de mesenteriale
lymfklieren necrosehaardjes aangetroffen. In omentum, mesenterium en
ophangbanden van blaas en uterus komen veel detritusrijke necrosehaardjes
voor naast fibrine en oedeem. Twee mannelijke preofdicren hebben respec-
tievelijk periorchitis en fibrineus-necrotiserende orchitis en epididymitis.
In één geval worden in het merg van de femur necrosehaardjes aange-
troffen.

Bij één proefdier van de tweede passage valt op dat de fibrineus-necroti-
serende ontstekingsreactie zich vaak om bloedvaten afspeelt. Het betreft
zowel arteriën als venae, waarvan de wand dan soms lokaal of geheel in
het ontstekingsproces betrokken raakt wat een enkele maal gepaard gaat
met thrombusvorming.

De broncho-pneumonie die bij twee proefdieren wordt aangetroffen, blijkt
microscopisch catarraal tot purulent van karakter te zijn. Daarnaast worden
bij beide dieren ook enkele necrosehaardjes in de bronchiaalwand gezien,
waarin schimmels voorkomen. Uit het ontstoken longweefsel van één van
de katten is bovendien Escherichia coli type 06,K2 gekweekt.

A review of the available literature is followed by a report on seven cases of feline
infectious peritonitis, a disease not referred to previously in Dutch veterinary litera-
ture. The patients came from various parts of the Netherlands. The most important
clinical symptoms were fever, distension of the abdomen, anorexia, emaciation and
anaemia.

The disease was transmitted to two young cats by intraperitoneal injection of a
bacteriologically sterile exudate from the abdominal cavity in one of the sponta-
neous cases. The disease was transmitted to two other cats with an exudate from the
abdominal cavity of one of these experimental cats. Bacteriological examination of the
abdominal organs and exudates from the abdominal cavity was negative in all
spontaneous as well as in the experimental cases.

Morbid-anatomical studies revealed the presence of peritonitis in every case, the
condition being marked by fibrin deposited on the parietal and viscral peritioneum
and the presence of liquid exudate. The quantities of hquid exudate were
smaller in the experimental cases. Microscopical studies revealed fibrinous
exudate on the surfaces or the serous membranes and infiltrations, mainly
of lymphocytes and plasma cells, beneath the serous membranes; superficial necrosis
was present locally. Swollen and hyperplastic mesothelium was observed particularly
on the liver and spleen. The amounts of fibrinous exudate were smaller in the experi-
mental cases. The cellular reaction was less extensive and hyperplasia of the meso-
thelium was not an outstanding feature in these cases.

.Areas of necrosis in the tissues of various abdominal organs were more common in
the experimental cases than they were in the spontaneous cases.

Burgess, D.: Feline infectious peritonitis. MVP-International Veterinary Refe-
rence Service Small Animal, 5, Gl, 90, (1968).
Disque, D. F., C a s e, M. T. and Y o u n g r e n, J. A.: Feline infectious peritonitis.

]. Am. vet. meet. Ass., 152, 372, (1968).
E n g 1 e, G. C. and B r o d e y, R. S.: A retrospective study of 395 feline neoplasms.

J. Am. Anim. Hosp., 5, 21, (1969).
F e 1 d m a n n, B. M. and J o r t n e r, B. S.: Clinico-pathologic conference. /. Am.

vet. med. Ass., 144, 1409, (1964).
F e 1 d m a n n, B. M.: Feline infectious peritonitis — by any other name. J. Am.

vet. med. Ass., 156, 520, (1970).
Hardy, W. D., G e e r i n g, G., Old, L. J., H a r v e n, E. de, B r o d e y, R. S.
and McDonough, S.: Feline leukemia virus: Occurrence of viral antigen in
the tissues of cats with lymphosarcoma and other diseases. Science, 166, 1019,
(1969).

med. Ass., 155, 1728, (1969).
H a r d y, W. D.: Feline infectious peritonitis — by any other name. ]. Am. vet. med.

Ass., 156, 520, (1970).
Holzworth, J.: Some important disorders of cats. Cornell Vet., 53, 157, (1963).
Ingram, P. L.: The occurrence of feline infectious peritonitis in England. Vet.

Rec., 86, 632, (1970).
I s h m a e 1, J. and H o w e 1 1, J. Mc. C.: Observations on the pathology of the spleen

of the cat. ƒ. Small, anim. Pract., 9, 7, (1968).
Loeb, W. F.: Laboratory findings in feline infectious peritonitis. Mod. Vet Pract.,
51, 23, (1970).

Robison, R. L.: Feline fibrinous peritonitis. Kirk\'s Current Veterinary Therapy,
(1968).

S c h a u f f 1 e r, A. F.: Feline infectious peritonitis — by any other name. /. Am.
vet. med. Ass., 156, 521, (1970).

Ward, B. C. and Pederson, N.: Infectious peritonitis in cats. J. Am. vet.
med. 154, 26, (1969).

W a r d, J. M., M u n n, R. J., G r i b b 1 e, D. H. and D u n g w o r t h, D. L.: An
observation of feline infectious peritonitis. Vet. Rec., 83, 416, (1968).

W a r d, J. M. and T h e i 1 e n, G. H.: Peritonitis and phlebitis in a cat. Vet. Med.
Small Anim. Clin., 64, 1050, (1969).

Wolfe, L. G. and Griesemer, R. A.: Feline infectious peritonitis. Path, vet.,
3, 255, (1966).

Zook, B. C., King, N. W., R o b i s o n, R. L. and M c. G o m b s, H. L.: Ultra-
structural evidence for the viral etiology of feline infectious peritonitis. Path, vet.,
5, 91, (1968).

Een Amerikaans oogarts wijdde een artikel aan de Toxocaracanis-larve onder de
titel: „Is the dog really man\'s best friend?" (Leopold, 1965).

In veel gezinnen heeft men een hond. Ongeveer een kwart van de volwassen honden
scheidt toxocara-eieren uit met de faeces; bijna alle pups blijken eieren in de ont-
lasting te hebben. De moederhond mag dan de faeces van haar jongen opeten,
daarmee is de verontreiniging van het huiselijk milieu niet uitgesloten. Bovendien
wordt op deze wijze de teef opnieuw geïnfecteerd. De besmetting van de grond van
tuinen en speelplaatsen met Toxocaracaniseieren moet hoog zijn. De eieren blijken
zich onder ongunstige klimatologische omstandigheden (droogte, koude) tot embryo
te ontwikkelen. Infectie van vooral de kruipende kinderen is dan te verwachten.
Bij een onderzoek van enkele bevolkingsgroepen met behulp van een huidreactie
vonden Woodruff e.a. (1966) een positieve reactie, variërend van 2,1% bij
gezonden personen tot 13,6% bij degenen die aan poliomyelitis antererior acuta leden
of hadden geleden. Het ligt voor de hand, in dit geval een correlatie te zoeken
tussen de neurologische aandoening, veroorzaakt door een enterovirus en de aan-
wezigheid van een ongevoeligheid, die ontstaat na infectie door een het darmslijm-
vlies doorborende larve. Men kan hierbij denken aan infectie met virus uit de
darminhoud via de mucosaperforatie, of aan transport van het virus in de parasieten
van de darm naar organen en bloedbaan.

Bij proefdieren is gevonden, dat toxocara-larven van betekenis kunnen zijn bij het
ontstaan van virale encefalitis; eieren van Toxocara cati bleken bij experimenten
toxoplasmose te kunnen overbrengen (Hutchinson 1965).

In hoeverre toxocariasis een probleem voor de volksgezondheid is, moet bij verder
onderzoek blijken. Het lijkt in ieder geval raadzaam, erop toe te zien dat honden
regelmatig ontwormd worden en dat faeces van pasgeboren honden vernietigd wor-
den totdat deze dieren een wormkuur ondergaan hebben.

Wat hier vermeld wordt van de Toxocara canis geldt ook voor de katte-spoelworm
Toxocara cati. Katten die hun faeces begraven in tuinen, besmetten daarmee de
grond; hierdoor kan infectie van de mens met deze Ascaris-larve ontstaan. Enkele
gevallen hiervan zijn beschreven.

Een vergelijkende praktijkproef met de leverbot-
middelen Aeedist® en Bilevon R®

A comparison of field experiments with the agents
against liver fluke Acedist® and Bilevon R®

Van 1014 aanwezige runderen op 17 bedrijven was 62% besmet met leverbot.
Per bedrijf werden de dieren in twee gelijke groepen verdeeld. De ene groep werd
behandeld met Acedist, de andere groep met Bilevon R. Na 14, 28, 38, 48 en
63 dagen werd telkens een individueel faecesonderzoek ingesteld.
De resultaten zijn vermeld in tabel 1 en in procenten af te lezen in grafiek I.
Tabel 2 geeft de resultaten weer bij dieren tot 2 jaar en dieren van 2 jaar en
ouder.

De resultaten wijzen erop dat Acedist beter migrerende wormen doodt dan
Bilevon R.

Bij een praktijkonderzoek in de winter 1967-\'68 werd gevonden dat Acedist
een beter geneesmiddel is tegen leverbot dan hexachlorofeen (Reinders,
1968).

Tevens heeft een rapport van de Gezondheidscommissie voor Dieren van het
Landbouwschap, waarbij het onderzoek is verricht door verschillende Ge-
zondheidsdiensten voor Dieren in Nederland, uitgewezen dat Acedist en
Bilevon te verkiezen zijn boven G 11 (Koopman, 1969). Bilevon en
Acedist bleken bij dit onderzoek een gelijke leverbotdodende werking te
hebben.

In het materiaal, verzameld. door de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Friesland, waren de uitkomsten van het faecesonderzoek verscheidene
weken na de behandeling met Acedist iets beter dan die met Bilevon,
zodat men kon denken dat Acedist een iets betere werking tegen migreren-
de botten heeft. Voldoende inzicht kon hierover niet worden verkregen,
aangezien de eerste leverbotbehandeling pas half januari werd ingesteld,
een tijd waarop over het algemeen weinig jonge vormen meer aanwezig
zijn.

Daarom was het de bedoeling dat de gezamenlijke Gezondheidsdiensten
gedurende de winterperiode 1969-1970 een vergelijkende proef tussen
Bilevon en Acedist zouden opzetten, waarbij de eerste behandeling zo
spoedig mogelijk na het opstallen zou plaatsvinden. Voorwaarde was dat
op de te kiezen bedrijven een besmettingspercentage van 60 of meer moest
zijn. Helaas konden, waarschijnlijk door plaatselijke weersomstandigheden,
de meeste Gezondheidsdiensten op dat moment onvoldoende bedrijven
vinden die aan deze eis voldeden. In Friesland bestond dit probleem niet,
zodat hier een proefopzet met ruim 1000 dieren mogelijk was.

In totaal zijn 1014 dieren van 17 bedrijven in de proef betrokken geweest.
Vóór de behandeling werden bij 628 dieren leverboteieren in de faeces
aangetoond.

De dieren van elk bedrijf werden in twee groepen venJeeld met in elke
groep een gelijk aantal besmette dieren.

Ook werd het totaal aantal gevonden leverboteieren van de twee groepen
op een bedrijf zoveel mogelijk gelijk gesteld, waarbij dan van de veronder-
stelling werd uitgegaan dat het aantal gevonden eieren per preparaat de
besmettingsgraad van het dier aangeeft. Tevens werden in elke groep
dieren van vergelijkbare leeftijd geplaatst.

In de groep Bilevon bevonden zich 504 dieren waarvan 311 met een posi-
tief faecesmonster, en een gemiddeld e.p.g. van 33. De groep Acedist be-
stond uit 510 dieren, 317 besmette en een gemiddeld e.p.g. van 38.
Het faecesonderzoek heeft volgens onze eigen methode plaats gevonden
met telling van het aantal eieren per preparaat. Indien we dit aantal eieren
met 10 gaan vermenigvuldigen komen we iets hoger uit dan met de e.p.g.
methode van Dorsman. We vinden met onze methode nog wel één of
twee eieren in een preparaat als de methode van Dorsman een negatieve
uitkomst geeft. Toch houden we deze cijfers als e.p.g. aan. Voor de verge-
lijking van het materiaal maakt het geen verschil.

De behandeling heeft eind november/begin december plaats gevonden in de
veronderstelling dat er in deze tijd nog migrerende botten van verschillende
leeftijd in de lever zijn. Acedist en Bilevon wenden toegediend volgens de
voorgeschreven dosering van 1 tablet per 100 kg lichaamsgewicht (res-
pectievelijk 12 en 3 mg per kg l.g.) met een maximum van 7 tabletten
per dier.

In totaal zijn 6 faecesonderzoekingen verricht, één direkt vóór de behan-
deling en vijf nadien op repektievelijk 14, 28, 38, 48 en 63 dagen na de
behandehng.

In grafiek I is het verloop van de aantallen positieve dieren in procenten
van het totaal aantal dieren in elk groep afgebeeld.

Ook is er nog een vergelijking gemaakt tussen de groepen van dieren tot
twee jaar en van twee jaar en ouder. Tabel 2 geeft hiervan de resultaten
in aantallen weer.

De gemiddelde e.p.g. getallen van alle positieve dieren uit de 5 faeces-
onderzoeken na de behandeling zijn voor Bilevon in de jonge groep 21, in
de oude groep 15 en voor Acedist in de jonge groep 19, in de oude groep
14.

Uit dit onderzoek is gebleken dat een vergelijkend onderzoek van Bilevon
en Acedist op leverbotdodende v^^erking, nagegaan door regelmatig faeces-
onderzoek, 14 dagen na de behandeling iets ten voordele van Bilevon uit-
valt. De faecesonderzoeken 28, 38, 48 en 63 dagen na de behandeling geven
een steeds gunstiger wordend beeld voor Acedist, zodat 63 dagen na de
behandeling met Acedist 10,2% van de faecesmonsters weer positief was
en met Bilevon 19%. Berekend op het aantal positieve dieren bij het begin
van het onderzoek is dit percentage voor Acedist 16,4 en voor Bilevon 30,8.
Indien we 9 weken na de behandeling een dergelijk beeld krijgen, ligt de
konklusie voor de hand dat Acedist een betere werking op migrerende lever-
botten heeft dan Bilevon. Alleen een vergelijkend onderzoek met een daar-
opvolgende kontrole door slachtbevindingen kan het volledige bewijs le-
veren.

Of 1,014 cattle on seventeen farms, 62 per cent were infected with Fasciola hepatica.
The animals on each farm were divided into two equally large groups. One group was
treated with Acedist, the other with Bilevon R. The faeces were individually examined
whhin 14, 28, 38, 48 and 63 days.

The findings are listed in Table 1 and can be read in percentages in Graph I. Table
2 shows the results obtained in animals up to two years of age and in animals which
were two years of age and over.

The findings suggest that Acedist kills migrant worms more effectively than does
Bilevon R.

Koopman, J. J.: Een vergelijking onder praktijkomstandigheden van enige lever-
botmiddelen bij de bestrijding van leverbotinfekties bij runderen. Tijdschrift Dier-
geneeskunde, 94, 1393, (1969).
Reinders, J. S.: Een praktijkonderzoek bij runderen met een nieuw middel tegen
distomatose (Ph. 1882); vergelijking met hexachlorofeen en toetsing op neven-
verschijnselen. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 324, (1969).

Een rund, waarvan het hormonaal evenwicht verstoord is, zal meestal, behalve
cysteuze ovariën, ook een abnormaal sexueel gedrag demonstreren. Andere dieren
kunnen zich hierdoor laten induceren en een verhoogde afscheiding van oxy-
tocine bij deze dieren is dan het gevolg.

Oxytocine werkt antiluteotroop, waarschijnlijk omdat het in staat is het luteo-
lytisch mechanisme van het endometrium te aktiveren.

Afhankelijk van het tijdstip waarop en de intensiteit waarmee de sexuele prikke-
ling en de daarmede gepaard gaande oxytocinesecretie plaats vindt, kunnen bij ge-
induceerde dieren ook hormonale storingen, met in aansluiting hierop cysteuze
ovariën, ontstaan.

Indien bij deze dieren nog ovulatie en bevruchting plaats vindt, zal embryonale
sterfte, veroorzaakt door een indequaat uterusmilieu, meestal volgen.
De steriliteit welke hiervan het gevolg is, kan ver buiten de normale proporties
treden (bedrijfssteriliteit).

Door de sexuele onrust te normaliseren kan deze onvruchtbaarheid meestal snel
opgeheven worden.

Vooral de laatste jaren is de veehouderij steeds meer een economische aan-
gelegenheid geworden. Slechts voor de veehouder, die relatief lage kosten
met een steeds grotere produktie weet te verenigen, bestaan nog perspectie-
ven. Van groot belang is hierbij, dat een goede bedrijfsvoering gepaard gaat
met een optimale vruchtbaarheid. Hoewel exacte cijfers, over schade ten-
gevolge van steriliteit bij het nmd, in Nederland niet bekend zijn, wordt de
schade wellicht onderschat. In de Verenigde Staten van Amerika werd het
verlies, als gevolg van verminderde vruchtbaarheid in 1964 op 800 miljoen
dollar per jaar berekend (Herschler, 1964).

In bijna elk ontwikkeld land is zogenaamde bedrijfssteriliteit een steeds
groter wordende uitdaging voor de diergeneeskunde. Enige jaren geleden
waren het vooral infectieuze baarmocderontstekingen die economische ver-
liezen veroorzaakten. Georganiseerde dierziektebestrijding, kunstmatige in-
seminatie en antibiotica zorgen eivoor, dat deze vorm van steriliteit groten-
deels tot het verleden behoort. In de plaats hiervoor komen fertiliteitspro-
blemen voor die vaak bedrijfsgebonden zijn en waarvan de diagnose slechts
zelden gemakkelijk is te stellen.

Deficiënties in de voeding en een gestoorde relatie tussen bodem, plant en
dier kwamen een tijdlang als oorzaken van bedrijfssteriliteit in aanmerking.
Speciaal in de Duitse literatuur wordt hieraan nog veel waarde gehecht
(Konerman n, 1967). In landen als de Verenigde Staten en Neder-

land, waar de voedingsleer en haar toepassing grote vorderingen heeft
gemaakt, is asymptomatische steriliteit echter toegenomen. Volgens Call
(1970) is onvruchtbaarheid bij rundvee de laatste 20 jaar in de Verenigde
Staten steeds belangrijker geworden en veroorzaakt, na mastitis, de meeste
schade in de rundveehouderij.

Seekles (1967) wijst op de tegenspraak in de literatuur met betrekking
tot sporenelementengebrek als oorzaak van „Infertilitas causa ignota". Hij
slaagde er niet in een korrelatie tussen mangaangebrek en vruchtbaarheid
bij vrouwelijk rundvee aan te tonen. Ook kopergebrek was in Nederland
niet van invloed op de vruchtbaarheid (Claessens, 1964). Koller
(1967) acht het, na een literatuurstudie, niet bewezen dat jodium een spe-
cifieke rol in de voortplanting speelt. Een commissie, belast met onderzoek
naar oorzaken van stalsteriliteit in Overijssel, komt tot de konklusie, dat er
geen verband bestaat tussen gehaltes aan mineralen in bodem en gewas en
de vruchtbaarheid. Ook een invloed van de bodemzuurgraad komt daarbij
niet tot uiting en zelfs aanzienlijke hoeveelheden stikstof, als meststof aan-
gewend, hadden geen invloed op het bevruchtingspercentage. De commissie
slaagde er voorts niet in de drachtigheidsresultaten bij proefpinken te be-
ïnvloeden, die, alvorens ze geïnsemineerd werden, vaginaal werden besmet
met vers schedeslijm, afkomstig van dieren van bedrijven met stalsteriliteit.
O 1 d s (1969) komt, na een literatuurstudie, tot de konklusie, dat de meest
uiteenlopende aspecifieke infecties van het geslachtsapparaat en zelfs sper-
ma, geïnfecteerd met Corynebacterium pyogenes, niet van invloed zijn op
de vruchtbaarheid. Antibiotica infusies gaven geen significante venchillen
in bevruchtingsresultaten bij proeven waarin dieren aspecifiek geïnfecteerd
werden en vergeleken werden met kontroledieren. Dit is niet verwonderlijk,
omdat preputiaalvocht van stieren de meest uiteenlopende bacteriën bevat
en het inbrengen van sperma, ook bij kunstmatige inseminatie, niet onbesmet
kan geschieden.

Schwerdner (1967) vond in de D.D.R. geen korrelatie tussen het
voorkomen van steriliteit en de meest uiteenlopende bodemgesteldheden.
Toch is het niet zo, dat deficiënte, of onjuiste voeding geen aanleiding tot
onvruchtbaarheid zou kunnen zijn. Snook (1964) beschrijft steriliteit
bij rundvee in Australië tengevolge van fosfaatgebrek. Deze steriliteit wordt
volgens hem voorafgegaan door emstige produktiedaling en verkorting van
de lactatieperiode. In het algemeen kan men aannemen dat deficiënte of
inadequate voeding, alvorens tot fertiliteitsstoringen te leiden, reeds lang
storingen in het algemeen welzijn der dieren heeft veroorzaakt.
Een uitzondering op deze regel kwam aan het licht door onderzoek van
Wiltbank e.a. (1962). Zij toonden aan dat de energiebalans en in
mindere mate de eiwitbalans van invloed zijn op het tochtig worden cn op
het inseminatie efficiëntiegetal bij Herefords. Koeien, die tijdens de insemi-
natieperiode in gewicht toenemen zijn vruchtbaarder, dan dieren die in
gewicht afnemen. Dit verschijnsel, dat bij varkens en schapen onder de
naam „flushing" bekend is, speelt ook bij het rund een rol (B e c z e, 1969;
Anonymus, 1968).

Mc Clure (1965) kon de bevruchtingsresultaten van melkkoeien, die
na het kalven aanzienlijk in gewicht afnamen, verbeteren door extra voed-
sel te verstrekken vanaf het kalven tot drie weken na de eerste inseminatie.
Kudlac (1964) bestudeerde bij 514, merendeels roodbonte, koeien de

cyclus na het kalven. Het viel hem op, dat bijna de helft van de anoestrus-
gevallen voorkwam bij dieren die eenmaal gekalfd hadden en waarvan de
voedingstoestand na het kalven aanmerkelijk verslechterd was. In een soort-
gelijke studie vonden Morrow e.a. (1966) eveneens dat anoestrus
meestal gepaard gaat met verlies van konditie tengevolge van hoge produk-
tie, of ziekten.

Gardner (1969) vergeleek 32 Holstein koeien, met een hoog energierant-
soen, met 32 Holsteins, waarvan het energierantsoen voldeed aan de Na-
tional research council energie recommendations, 1958. Het efficiëntiegetal
was 2.1 voor de groep met het laagst energiegehalte vóór en na het kalven,
terwijl dit getal voor de hoge energiegroep 1.5 bedroeg. Deze verschillen
waren echter niet significant. Hierbij moet worden opgemerkt dat dieren
die volgens voorschrift gevoerd worden, meestal geen abnormale negatie\\e
energiebalans hebben. Hoewel het rund tijdens de lactatie extra in staat
is de haar aangeboden energie te benutten (Grand Moody, 1970),
hebben zeer goede Holstein koeien met een optimaal rantsoen gedurende
de eerste drie maanden van de lactatie een negatieve energiebalans. Zij
kunnen in die tijd dan ook slechts maximaal produceren indien zij over
voldoende lichaamsvet beschikken (Anonymus, 1967).
Salisbury en Vandemark (1961) achten onvoldoende energetisch
voedsel één van de meest voorkomende oorzaken van nutritionele steriliteit
bij het rund. Volgens Gall (1970) is de voeding die optimaal is voor de
produktie, ook optimaal voor de vruchtbaarheid.

Hoog-produktieve dieren kunnen door onvoldoende eetlust, of een niet uit-
gebalanceerd rantsoen te lang in gewicht afnemen, hetgeen gepaaid gaat
met een verlaagde vruchtbaarheid. Indien de steriliteit op een bedrijf zich
vooral tot de z.g. schotten beperkte, merkten wij op, dat het vaak dieren
betrof die op ongeveer 2 jarige leeftijd afkalfden en daarna te lang in ge-
wicht afnamen. Dikwijls werden deze dieren niet optimaal gevoerd.
M.R.IJ.-dieren zijn op 2 jarige leeftijd nog niet volwassen en hebben voor
produktie en groei meer energie nodig dan doorgaans op deze bedrijven
wordt aangenomen.

Ook van Dieten (1969) konstateert dat de vruchtbaarheid van run-
deren, die eenmaal gekalfd hebben, onder het gemiddelde ligt.

In de recente literatuur over z.g. symptoomloze steriliteit, vaak ook „repeat
breeder problem" genoemd, kan men vooral hormonale storingen als oor-
zaak aantreffen. Garm (1961), Holy (1961), Fritz (1964) en
Kirchner (1964) menen dat ovariaalcysten de voornaamste reden van
steriliteit bij melkveerassen zijn.

G ü n z 1 e r (1962) wijst op de overeenkomst in de literatuur, waarin alge-
meen wordt vastgesteld, dat steriliteit tengevolge van ovariaalcysten onrust-
barend is toegenomen. Over de oorzaak en de pathogenese is men het echter
niet eens. Toch wordt het steeds duidelijker, dat een abnormaal ovarium
niet primair is, maar slechts het gevolg van een storing in dc afscheiding
van de gonadotrope hormonen uit de hypofyse (G ü n z 1 e r, 1964).
Wanneer men het tot stand komen van het hormonaal evenwicht eenvoudig
wil stellen, kan men dit vergelijken met een z.g. „feed-back" mechanisme
(Berchthold, 1966; Sawyer, 1963).

Exogene prikkels van de meest uiteenlopende aard kunnen via de zintuigen
de hersenen bereiken en kunnen tot gevolg hebben, dat er iri de hypothala-
mus door neurosecretorische cellen neurohumorale stoffen worden gevormd.
Een deel van deze stoffen, b.v. oxytocine, scheidt zich af via de zenuwuit-
einden die de neurohypofyse bereiken en ze kunnen daar worden opgesla-
gen (Nalbandov, 1964; Barrington, 1964). Een ander deel van
deze z.g. „releasing factors" bereikt via het portale bloedvatensysteem de
adenohypofyse en heeft tot gevolg, dat deze het z.g. gonadotrope hormonen
complex uitscheidt. Dit complex bestaat o.a. uit twee componenten: een
follikelstimulerend deel (F.S.H.) en een luteïniserend deel (L.H.). Men
neemt aan dat de F.S.H.-afscheiding vrij konstant is, terwijl die van de
L.H. secretie varieert (Nalbandov, 1964). Wanneer nu de F.S.H.
werking overheerst rijpen in het ovarium de follikels, welke oestrogenen
gaan produceren.

Voor optimale groei der follikels is echter ook L.H. nodig (Cole, 1964)
en luteïnisatie vindt reeds plaats vóór de ovulatie (Donaldson, 1959).
Vergeleken bij andere dieren is de verhouding F.S.H. : L.H. bij het rund
het meest in de richting van het L.H. verschoven (Rowlands, 1963).
De door de follikels geproduceerde oestrogenen hebben tot gevolg dat
tochtigheidsverschijnselen ontstaan. Tevens wijzigt zich de F.S.H. : L.H.
verhouding ten gunste van het L.H. Het gevolg hiervan is weer dat ovula-
tie plaats vindt en aansluitend hierop luteïnisatie van de gesprongen follikel.
Het zo ontstane corpus luteum vormt progesteron, dat er voor zorgt dat
geen verdere follikelrijping plaats vindt. Tevens vinden in de uterus, onder
invloed van progesteron, histologische veranderingen plaats, die nidatie van
de vrucht mogelijk maken. Wanneer geen bevruchting en dus geen nidatie
plaats vindt en het uterusslijmvlies niet op een andere wijze abnormaal
geprikkeld wordt, ontwikkelt het een z.g. luteolytisch mechanisme, dat re-
gressie van het corpus luteum tot gevolg heeft. Er wordt dan geen proges-
teron meer gevormd en de gonadotrope hormonen, afkomstig uit de adeno-
hypofyse, kunnen opnieuw hun werkzaamheid beginnen.
De releasers, die de secretie van gonadotrope hormonen tot gevolg hebben,
worden bij de mens dagelijks in konstante hoeveelheden gevormd (S w a a b,
1970).

Een plotselinge hoge top in de produktie van de L.H. releaser is nodig om
via de hypofyse ovulatie te doen plaats vinden. Met de radio-immunologi-
sche methode kan men een en ander nog maar vrij recent aantonen. De
uitscheiding van deze L.H. releaser moet met de regelmaat van de klok
geschieden en men spreekt dan ook van de pre-optische klok, omdat het
deel van de hersenen dat voor regelmaat zorgt, vóór het chiasma opticum
gelegen is.

Schans e.a. (1969) onderzochten runderbloed met de radioimmunolo-
gische methode, waarmede men ook kleine hoeveelheden bloed op gonado-
trope hormonen kan onderzoeken. Zij zagen, dat 24 tot 18 uur vóór de
ovulatie het L.H. gehalte in het bloed zeer hoog stijgt en zelfs gedurende
ongeveer twee uren een tienvoudige koncentratie bereikt. Tevens konden
zij aantonen, dat met intraveneuze injecties, binnen 5 minuten bloedspiegels
bereikt kunnen worden, die overeenkomen met de fysiologische toppen. Na
gemiddeld 35 minuten zijn ook hogere doseringen gezuiverd L.H. reeds tot
de helft gedaald. Het werd hiermede duidelijk, dat de uitscheiding van L.H.

zeer snel geschiedt en dat men therapeutische injecties het beste intraveneus
zal kunnen toedienen om een fysiologische ovulatietop te kunnen bereiken.
Karg e.a. (1969) konden met dezelfde methode aantonen, dat geduren-
de de gehele cyclus L.H. wordt afgescheiden in kleine konstante hoeveel-
heden. Er zijn echter duidelijk twee toppen, één juist voor de ovulatie en
één op de negende dag van de cyclus. Dit zou er op wijzen, dal extra L.H.
bij het rund niet alleen voor de ovulatie nodig is, maar ook aansluitend
hierop voor de vorming van het corpus luteum (luteotrope werking).
Runder L.H., in het midden van de cyclus toegediend, houdt het corpus
luteum in stand en de cyclus wordt erdoor verlengd.

Ook wordt corpus luteumweefsel in vitro door runder L.H. gestimuleerd
tot afscheiding van progesteron. Door paardeserum, dat antistoffen tegen
runder L.H. bevat, toe te voegen wordt deze werking teniet gedaan (Han-
sel e.a., 1967). Het is van groot belang voor het normaal verlopen van
de cyclus, dat het luteolytisch mechanisme van de normale uterus, waarin
geen nidatie heeft plaats gehad, ongestoord kan verlopen (corpus luteum
periodicum). De mening, dat het corpus luteum slechts uit zich zelf een
beperkt bestaan heeft is waarschijnlijk niet juist, omdat zowel nidatie van
de vrucht als hysterectomie, het bestaan van het corpus luteum verlengen
(corpus luteum gravidhatis resp. corpus luteum pseudograviditatis) (An-
derson e.a., 1963).

De luteolyüsche werking van de uterus komt op twee manieren tot stand
(Ginther, 1968a, 1968b). Een humoraal effect werkt remmend op de
L.H. secretie, terwijl een rechtstreeks effect unilateraal van de uterushoom
op het bijpassend ovarium werkzaam is. De luteolytische werking, die waar-
schijnlijk van het endometrium uitgaat, kan bevonderd en geremd worden.
Prikkeling van de uterus in het begin van de cyclus, b.v. door infectie met
vibrio fetus, een corpus alienum, of oxytocineïnjecties kan het mechanisme
aktiveren, terwijl een dergelijke prikkeling aan het eind van de cyclus de
luteolyse kan verhinderen, zodat het corpus luteum persisteert. Tevens lijkt
het erop, dat een milde irritatie de werking van het mechanisme kan be-
vorderen, terwijl meer ernstige laesies een tegenovergestelde werking hebben.

Bij koeien met ovariaalcysten vond Garm (1949) steeds een verhoogd
relatief gewicht van de hypofyse. Tevens toonde hij hypertrofie van de
bijnierschors aan. Het feit, dat men door toediening van Human Chorionic
Gonadotropin (H.G.G.), dat rijk is aan L.H., ovariaalcysten kan voor-
komen en genezen, wijst er op dat een gestoorde hypofyse primair is en de
veranderingen in het ovarium secundair zijn.

Volgens Holy (1961) komt onvruchtbaarheid bij runderen, ten gevolge
van hormonale storingen steeds meer voor. Vooral ovariaalcysten, ontstaan
door onvoldoende luteïniserende werking van de hypofyse, zouden hierbij
een rol spelen. Dezelfde mening is Günzler (1962) toegedaan. Hij
schenkt aandacht aan het hypofysair - hypothalamussysteem, omdat de hy-
pofyseaktiviteit bepaald wordt door de humorale impulsen uit de hypotha-
lamus.

Praktijkervaring leert, dat slechts een ongestoord centrum in de hypothala-
mus een normale cyclus tot gevolg heeft. Een gestoord centrum geeft inade-
quate impulsen aan de hypofyse met vaak het gevolg, dat ovariaalcysten ont-
staan (Jochie, 1965).

Cysteuze Ovarien worden, afhankelijk van hun histologische struktuur, in
drie groepen ingedeeld. Omdat elk der drie vormen door injecties met L.H.
bevattende preparaten te genezen is neemt men aan, dat zij pathogenetisch
dezelfde oorsprong hebben, n.l. een onvoldoende luteïniserend effekt door
gebrek aan L.H., of door onderdrukking van de L.H.-aktiviteit door anta-
gonistisch werkende factoren.

Naarmate de verhouding F.S.H. : L.H. meer of minder abnormaal is, kan
in iedere fase van de cyclus tussen follikelrijping en corpus luteumvorming
stilstand intreden (Günzler, 1962).

Het ligt voor de hand, dat het tijdstip, waarop verstoring in de verhouding
der gonadotrope hormonen plaats vindt van belang is. In een vroeg stadium
van de folliculaire fase en bij emstige verschuiving van de F.S.H. : L.H.
verhouding zal luteïnisatie, noch ovulatie plaats vinden en een follikelcyste
is het gevolg. Indien in deze fase de verhouding minder emstig gestoord is
kan preovulatorisch nog wel luteïnisatie van de granulosa en theca inter-
nacellen plaats vinden (Donald son e.a., 1959), doch de hoge pre-
ovulatorische top in de L.H. secretie wordt niet bereikt. De op deze wijze
ontstane cyste wordt luteïnecyste genoemd.

Ontstaat tenslotte de storing in de F.S.H. : L.H. verhouding postovulatoir.
dan kan het centripetaal groeiend corpus luteum in zijn groei stagneren en
kan er een z.g. cysteus corpus luteum ontstaan. Elke vorm is echter het ge-
volg van eenzelfde oorzaak, n.l. onvoldoende luteotrope werking door ge-
brek aan L.H., of onderdrukking van L.H. aktiviteit. Wanneer de verhou-
ding F.S.H. : L.H. ten gunste van het F.S.H. verschoven is ziet men vaak,
naast de genoemde afwijkingen, tevens gevolgen welke waarschijnlijk aan
verhoogde F.S.H. aktiviteit moeten worden toegeschreven.
Die ter (1969) onderzocht 6.000 runderovariën van slachtrunderen,
waarvan 35 percent vanwege steriliteit werd aangevoerd. In een aantal
ovariën vond hij enkele dagen na de ovulatie reeds abnormaal grote folli-
kels die hij geëmancipeerde follikels noemt. Vooral wanneer hij deze ab-
normale follikels aantrof naast abnormale corpora lutea achtte hij deze het
gevolg van eenzelfde oorzaak, n.l. een gestoord hormonaal evenwicht.
Hij spreekt van een duplicitair syndroom en acht dit als symptoom bij
z.g. asymptomadsche steriliteit van groot belang. In dit licht gezien is het
te begrijpen, dat Garm (1949) ovariaalcysten slechts ziet als een symp-
toom van een abnormaal multi-glandulair syndroom, waarbij klinische ver-
schijnselen niet altijd overeenkomen met het beeld dat het abnormale ova-
rium zou doen verwachten.

Fritz (1964) acht ovariaalcysten het gevolg van een endocriene storing.
Zij liggen niet primair, doch secundair aan nymfomanie ten grondslag.
Soms blijven koeien na het kastreren toch nymfomaan. Het gehalte aan oes-
trogene stoffen in de urine korreleerde niet met de symptomen. Ook de
grootte der cysten was niet van invloed. Soms waren dieren, met relatief
veel oestron in de urine, toch rustig.

Vandeplassche (1968) wijst op de zeer geringe korrelatie die be-
staat tussen aard en hoeveelheid van Steroiden, die in het ovarium, de cysten
en het bloed van nymfomane koeien voorkomen en het uitwendige sympto-
menbeeld, gaande van anoestrus naar nymfomanie.

Bierschwal (1966) vond in 75 percent anoestrus en in 25 percent
nymfomanie bij 187 runderen met ovariaalcysten. Vele van deze dieren

werden nymfomaan korte tijd nadat de cysten zich gevormd hadden,
terwijl andere lange tijd in anoestrus bleven alvorens nymfomaan te worden.
Ook Holy (1964) vond geen overeenkomst tussen klinische symptomen
en soort ovariaalcysten. Morrow e.a. (1966) vonden vaker anoestrus,
dan nymfomanie bij follikelcysten.

Ongeveer 25 dagen na de partus is de uterus weer volledig geïnvolueerd.
Inmiddels kan reeds follikelvorming en ovulatie plaats vinden en hierop
aansluitend kan zich een corpus luteum periodicum ontwikkelen. Daar deze
eerste postpartale oestrus meestal niet aan het gedrag van het dier merk-
baar is, spreekt men wel van stille bronst (R ü s s e, 1968). Ook de tweede
postpartale oestrus gaat dikwijls ongemerkt voorbij en zo ontstond het be-
grip corpus luteum persistens.

Aehnelt (1962) kon bij postpartale anoestrus zelden, of nooit een
corpus luteum persistens vaststellen. Slechts bij ernstige endometritis, direct
in aansluiting op de partus, zou het corpus luteum graviditatis kunnen
persisteren (Morrow, 1966; Zemjanis, 1961).
Dieter (1969) noemt dit verschijnsel exogene anoestrus, waarbij hij
echter in meer dan 95 percent functionerende ovariën aantrof. Naarmate de
dieren meer produceren, hogere eisen aan de voeding stellen (zoals jonge,
nog groeiende dieren), of te lijden hebben gehad van de partus is deze
exogene anoestrus verlengd (Dawson, 1969; K u d 1 a c, 1964; Be-
zal el, 1963; Call, 1970).

Marion e.a. (1968) zagen bij hoog-produktieve dieren in 23 percent
van de 250 gevallen cysten ontstaan tijdens deze exogene anoestrus. Deze
cysten hadden een gemiddelde levensduur van 35 dagen. Zij beschouwen
deze cysten als fysiologisch, omdat zij het postpartum interval (service
period) in overeenstemming brengen met de prestaties welke het dier heelt
te verrichten. Donaldson e.a., (1968) beschouwen cysteuze corpora
lutea dan ook slechts als abnormaal indien zij met onvruchtbaarheid gepaard
gaan.

Eenzelfde vei-schijnsel zag Morrow (1969) bij Holstein pinken die
geslachtsrijp werden. De eerste ovulatie ging in 74 percent der gevallen ge-
paard met exogene anoestrus. Voor de tweede ovulatie bedroeg dit 43 per-
cent, terwijl de derde ovulatie in 21 percent der gevallen gepaard ging met
stille bronst. In 12,6 percent ontstonden cysteuze corjjora lutea en in 2,5
percent der gevallen cysteuze follikels. Reeds eerder hadden Morrow
e.a. (1966) bij volwassen dieren, in aansluiting op de partus, soortgelijke
symptomen gevonden. Ook zij achten cysteuze corpora lutea slechts abnor-
maal, indien zij met klinische symptomen gepaard gaan.

In 1959 slaagden Armstrong e.a. er in door dagelijkse oxytocine-
injecties, toegediend gedurende de eerste week na de oestrus, de cyclus tot
acht ä twaalf dagen te verkorten. De corpora lutea die tijdens deze injecties
gevormd werden, bleven klein en het luteïneweefsel was gedeeltelijk door
bindweefsel vervangen. Indien naast oxytocine, tevens progesteron werd toe-
gediend slaagden zij er niet in de cyclus te verkorten. Ook bij vaarzen waar-
bij de uterus was weggenomen, hadden oxytocineïnjecties geen effekt.

Hansel e.a. (1964) konden met oxytocineïnjecties in de eerste week
van de cyclus het gehalte aan gonadotrope hormonen in de hypofyse van
het rund tot de helft reduceren. Regressie van het corpus luteum werd
hierbij waargenomen. Donaldson e.a. (1964) konden dit effekt van
oxytocine ongedaan maken, indien zij tegelijkertijd bovine L.H., of H.C.G.
toedienden.

Donaldson e.a. (1965) kombineerden de oxytocineïnjecties met een
aantal andere hormonen o.a. prolactine. Hun konklusie was, dat luteale
regressie, bij runderen die met oxytocine behandeld werden, op verlaagde
concentraties van het L.H. in het bloed berustte. Tevens toonden zij aan,
dat L.H. het enige luteotroop hormoon bij het rund is en dat op zijn minst
tweemaal tijdens de cyclus een luteotrope stimulans nodig is, éénmaal voor
de ovulatie en éénmaal na de vierde dag van de cyclus.
Ook Hansel (1967) stelde vast, dat bij het rund de werking van oxy-
tocine gedurende een bepaalde periode antagonistisch is aan het L.H.
Het gevolg van oxytocineïnjecties was ook hier weer onvoldoende luteïne-
weefsel met als resultaat onvoldoende progesteron. Deze werking kon oxy-
tocine slechts uitoefenen indien een intacte uterus aanwezig was.
Donaldson e.a. (1968) konden met oxytocine en oxytocine, gekom-
bineerd met gonadotrope hormonen, cysteuze corpora lutea veroorzaken
tijdens de vierde en de zevende dag van de cyclus. Op de zevende dag waren
er relatief meer corpora lutea cysteus dan op de vierde dag. Dit verschil was
groter bij Holstein- dan bij Herefordvaarzen. Tevens bleken de cysteuze
corpora lutea, gevormd op cle zevende dag, minder progesteron te bevatten
dan normale corpora lutea.

B r u n n e r e.a. (1969) konden bij runderen met een intacte uterus zowel
met oxytocine als oestradiol luteale regressie bewerkstelligen. Vervroegde
oestrus was hiervan het gevolg. Ook W i 11 b a n k e.a. (1961) konden met
oestrogenen hetzelfde effekt bereiken als met oxytocine. Werden de injecties
op de 15de dag, of de 16de dag toegediend, dan ontstonden vaak cysteuze
ovariën.

Staples e.a. (1961a) vonden, behalve luteale regressie en vervroegde
oestrus bij vaarzen die dagelijks met oxytocine behandeld werden, een rela-
tief groot aantal cysteuze corpora lutea. Indien deze cysteuze corpora lutea
meer dan 100 microgram progesteron bevatten, konden er op de vijftien-
de dag van de cyclus nog levende embryonen gevonden worden. Meestal
gingen cysteuze corpora lutea echter gepaard met embryonale sterfte en de
uterus bevond zich dan op de vijftiende dag nog in de oestrogene fase
(Staples, 1961b).

Indien exogeen toegediend oxytocine in staat is honnonale storingen te ver-
wekken, ligt het voor de hand, dat ook endogeen geproduceerde oxytocine
eenzelfde effekt kan hebben.

Casida e.a. (1951) vergeleken het voorkomen van cysteuze ovariën bij
vier groepen runderen, waarvan de eerste groep niet gemolken werd, de
tweede groep tweemaal daags, de derde groep tijdelijk driemaal daags en de
vierde groep voortdurend driemaal daags. Het voorkomen van cysteuze
ovariën was respectievelijk: 3,4 percent, 6,8 percent, 8,5 percent en 10,6
percent. Deze verschillen waren significant (P < 0,01).
Ook werden koeien, die in aansluiting op de partus viermaal daags ge-
molken werden, op een later tijdstip tochtig dan dieren die tweemaal daags

produceerden. Het kalfje bij de koe laten had een nog langere z.g. „service
period" tot gevolg (C 1 a p p, 1937).

Men kan konkluderen, dat oxytocine van invloed is op het hormonaal even-
wicht bij het rund, omdat het in staat is het luteolytisch mechanisme van
de uterus te bevorderen. De gevolgen van zowel exogeen als endogeen oxy-
tocine zijn afhankelijk van de dosering, de tijd en de gevoeligheid van de
uterus. Zo lijkt het van belang, of de uterus in de follikulaire-fase (oestro-
genen), dan wel in de progesteron-fase verkeert. Tijdens de follikulaire-fase
is de tonus van de uterus verhoogd en oxytocine kan contracties veroorzaken
(Tillmann, 1956).

Tijdens de corpus luteumfase is progesteron de oorzaak van histologische
veranderingen in het endometrium en verandert de contractiliteit van de
uterus musculatuur (Salisbury e.a., 1961; Knaus, 1968).

Naarmate een rund vaker tochtig wordt is de kans groter, dat hormonale
stoornissen optreden met als gevolg ovariaalcysten.

Zo zijn pinken vaker hormonaal gestoord, naarmate het aantal cycli voor
de eerste inseminatie groter is (D i e t e r, 1969). Wanneer van eeneiige
tweelingen de ene helft intensief en de andere helft extensief vv\'ordt opge-
fokt, worden de dieren in de intensief gevoerde groep eerder tochtig en
hebben eerder hormonale storingen dan de dieren uit de extensieve groep.
De laatste groep vertoonde dezelfde symptomen, maar op een later tijdstip
(Hansel, 1963).

C a s i d a e.a. (1951) vergeleken 245 dochters, afkomstig van 144 moeders,
op het voorkomen van ovariaalcysten. De moeders, die tijdens hun leven
aan ovariaalcysten geleden hadden, brachten relatief ook de meeste dochters
met deze afwijking voort. Zowel moeders als dochters werden echter langer
aangehouden en hadden ook meer cycli tijdens hun leven, dan de andere
moeder-dochtergroep. Verscheidene onderzoekers wijzen op de positieve kor-
relatie tussen het voorkomen van cysteuze ovariën en melkproduktie, terwijl
anderen deze overeenkomst niet konden bevestigen (Rognon i, 1961).
Johnson e.a. (1966) zagen dat koeien meer melk produceerden naar-
mate zij langer cysteuze ovariën hadden. Dit gold vooral voor dieren in
anoestrus. Indien zij de lactatieperiodes, voorafgegaan aan het cysteuze
lijden, vergeleken met dezelfde kontroledieren, waren de verschillen niet
significant. Naar hun mening zijn cysteuze ovariën dan ook meer oorzaak
dan gevolg van hoge produktie. Dit is wellicht te verklaren, daar cysteuze
dieren meestal niet drachtig worden en daarom langer en meer blijven
produceren. Toch bleken de verschillen het meest significant bij vergelijking
van de z.g. eerste honderddagenlijsten, hetgeen er voor pleit dat de hor-
monale storing op zich oorzaak van hoge produktie is en bovendien dat
cysten veelal in aansluiting op de partus ontstaan.

Reeds eerder werd opgemerkt, dat cysteuze ovariën slechts een onderdeel
zijn van een multiglandulair syndroom. Onafhankelijk van de soort cyste
kunnen de dieren nymfomaan zijn, of in anoestrus verkeren. Zowel on-
regelmatige, als regelmatige cycli komen voor (Garm, 1949).
Hierbij kan de oestrus zowel zeer intens en langdurig, maar ook onopvallend
en kortstondig zijn. Nymfomane dieren hebben een abnormale geslachtsdrift.
Zij zijn aktief en vertonen vaak virilisatieverschijnselen, zoals brullen als een

stier, met zand gooien en hypertrofie van de cütoris. In chronische gevallen
verandert soms de halsmusculatuur en gaat lijken op die van een stier.
Banden en platen zijn meestal verslapt, tei-wijl de vuha oedemateus is.
Dieren die in anoestrus verkeren, hebben geen duidelijk abnormale geslachts-
drift, ofschoon abnormale banden en platen en een gezwollen vulva dikwijls
op een teveel aan oestrogenen wijzen. In sommige gevallen zijn deze dieren
op het kruisbeen beschadigd, omdat zij zich voortdurend laten bespringen.
Zowel nymfomane dieren als anoestrusdieren hebben meestal een slappe
uterus die na rectale massage niet contractiel is.

Zeer vaak ziet men de dieren een slijmerig secreet afscheiden, hetgeen veel
minder visceus is dan normaal bronstslijm. Dit afgescheiden slijm heeft dik-
wijls een mucopurulent aspect, dat hoofdzakelijk veroorzaakt wordt door
epitheelcellen en dat na kweken op voedingsbodems vaak steriel blijkt.
Bij rectale exploratie, die de dieren meestal graag toestaan, zijn follikel-
cysten vaak gemakkelijk vast te stellen, terwijl deze konstatering, voor wat
betreft cysteuze corpora lutea, veel moeilijker is. In dit laatste geval kan
herhaalde exploratie na acht a twaalf dagen uitkomst brengen, omdat een
normaal corpus luteum periodicum dan reeds aanzienlijk kleiner is. Is het
corpus luteum niet verkleind dan kan het nog een corpus luteum gravidi-
tatis zijn en manuele enucleatie kan ongemerkt embryonale sterfte tot ge-
volg hebben.

Bij dieren met cysteuze ovariën kan men soms, in aansluiting op de partus,
een prolapsus vaginae waarnemen. Bij niet hormonaal gestoorde dieren
neemt men deze meestal op het eind van de dracht waar, als de dieren in
de z.g. oestrogene fase verkeren (Günzler, 1969). Bij vaarzen met
cysteuze ovariën ziet men zelden nymfomanie. Het opvallendste verschijnsel
is meestal een abnormale uierontwikkeling, welke een min of meer normale
melksecretie tot gevolg kan hebben.

Field (1958) konstateerde bij een nymfomane Holstein vaars, die nimmer
drachtig kon zijn geweest, een produktie gedurende 275 dagen van 2.500
liter melk. Staples (1961) konstateerde groei van het uierweefsel bij
tien van de drieenveertig vaarzen, welke hij met oxytocine dagelijks had in-
gespoten. Histologisch onderzoek toonde aan, dat het secretorisch weefsel
zich had ontwikkeld en dat er melk gevormd werd. Vier van de tien vaarzen
bleken tevens cysteuze corpora lutea te hebben ontwikkeld.
Een ander verschijnsel, dat men bij vaar/en met een gestoord hormonaal
evenwicht kan waarnemen is een gezwollen vulva met soms een vergrote
clitoris.

Uit de genoemde symptomen kan men afleiden, dat bij cysteuze ovariën
van het rund zowel de produktie van oestrogenen als die van androgenen
gestoord kan zijn. Een vergelijkbaar verschijnsel ziet men bij de mens met
het z.g. polycysteuze ovariaal syndroom van Stein-Leventhal. De
oorzaak van dit lijden is gelegen in een neuro endocrine stoornis, waarbij
de hypothalamus niet langer de periodieke L.H. releaser afscheidt, welke
nodig is voor de plotseling verhoogde preovulatoire L.H. secretie van de
hypofyse (Swaab, 1970). Het lijden kan gepaard gaan met menstruele
dysfuncde en vermannelijking (hirsutisme).

Hyperplasie van de bijnier is, evenals bij het rund een onderdeel van dit
syndroom. Gedeeltelijke wegneming van het ovarium en aanprikken van de
follikels kan, evenals manuele enucleatie bij het rund, spontane genezing

tot gevolg hebben. Ook cortico-steroïden kunnen genezing brengen en het
is duidelijk dat de bijnierschors een belangrijke rol speelt (Greenblatt,
1963).

De ovariën en ook de bijnierschors kunnen zowel oestrogenen als andro-
genen produceren. Dit is niet te veiwonderen, daar deze stoffen chemisch
zeer nauw aan elkaar verwant zijn, hoewel de fysiologische werking dit niet
zou doen vermoeden. Zo kunnen tumoren van de bijnierschors zowel virili-
satie- als feminisatieverschijnselen veroorzaken naargelang de steroïdgenese
gestoord is (Mc.Donald, 1969).

Oestrogenen worden in het ovarium uit cholesterol gevormd. Een tussen-
stof (precursor) is androstenedione, een stof die viriliserende werking heeft.
In cysteuze ovaria kan de biosynthese dezer sex-steroïden ernstig gestoord
zijn.

Het is duidelijk, dat de zintuigen een grote rol spelen in het hormonaal
evenwicht bij dieren. Als zeugen tijdens de berigheid preputiaal vocht
ruiken, vertonen zij duidelijker de „sta-reflex". Vaak kan men waarnemen,
dat zij tevens de melk laten schieten en tegelijkertijd bronstslijm produ-
ceren. Bekend is ook dat gelten welke anafrodisie vertonen meestal berig
worden enkele dagen nadat men een berig varken in hun midden heeft
geplaatst.

Volgens Hafez (1964a) is het sexueel gedrag afhankelijk van de zin-
tuigen. De zintuigelijke specialisatie der diersoort is hierbij van belang.
Onder normale omstandigheden zijn intern fysiologisch ritme en normaal
milieu met elkaar in evenwicht. Indien men experimenteel deze twee fac-
toren met elkaar in botsing brengt, overheersen de uitwendige milieu-
invloeden, speciaal bij gedomestificeerde dieren.

Ook Tinbergen (1964) wijst op de invloed van uitwendige factoren.
Zo kunnen gekastreerde doffei-s hun libido herkrijgen, indien zij met bizon-
der aktieve duivinnen in aanraking komen.

Van belang is ook het z.g. „Bruce" effekt bij muizen (Bruce, 1961).
Muizen werden gepaard met mannetjes van hetzelfde ras. Indien 24 uur
na de paring de muizen in kontakt kwamen met mannetjes muizen van een
ander ras, werden ze niet drachtig van de eerste paring, maar hervatten ze
de normale oestru.scyclus, of werden drachtig van de mannetjes van het
andere ras, al naar gelang de paring wel, of niet had plaats gehad. Zij kon
de proef herhalen door de muizen eerst te paten met mannetjes van hetzelf-
de ras en ze vervolgens in de kooitjes van mannetjes van een ander ras te
plaatsen. Ongeveer 80 percent der muizen werd niet drachtig en vertoonde
weer normale cycli. De proeven gelukten slechts tot ongeveer vier dagen
post coitum, de tijd waarop bij de muis implantatie plaats vindt. De proeven
slaagden niet, indien bij de vrouwelijke muizen eerst de reukzenuwen on-
werkzaam werden gemaakt. Dit wijst er op, dat de extra sexuele stimulans
via de reuk tot stand komt.

Parkes (1961) herhaalde de proeven van Miss Bruce en zag, dat ab-
noimale corpora lutea gevormd werden. Wanneer hij de muizen met pro-
lactin behandelde slaagden de proeven niet. Prolactin is bij de muis het lu-
teotroop hormoon in tegenstelling met het nmd, waar L.H. deze functie
vervult. Ook progesteron, hoewel in mindere mate, kon het effekt, veroor-

zaakt door de rasvreemde mannetjes, verhinderen. Men kan konkluderen
dat bepaalde reukstoffen, al of niet voor de mens waarneembaar, als stimu-
lus fungeren en via neurale weg de hypothalamus bereiken. Deze reukstof-
fen, pheromonen genoemd, worden zowel door mannelijke als vrouwelijke
dieren geproduceerd en behoren chemisch tot de groep der steroïden (M c.
Donald, 1969).

Gekastreerde mannetjesmuizen kunnen het z.g. Bruce-effekt bij pas ge-
paarde nmizen niet veroorzaken. Rammen, waarbij de reukzenuwen on-
werkzaam zijn gemaakt behouden hun normale libido, maar het onder-
scheidingsvermogen tussen oestrus- en anoestrusschapen is gestoord.

Het sexuele gedrag is zowel voor het mannelijke, als voor het vrouwelijke
dier soortspecifiek en betreft het gedrag tijdens de copulatie, de matemale
zorg en de agressiviteit en wordt beïnvloed door de plaats welke het dier in
de sociale rangorde onder zijn soortgenoten inneemt (Mc.Donald,
1969). Hoewel het paringsceremonieel bij het rund, in vergelijking met
andere hoomdieren, waarschijnlijk door domestificatie en selectie geredu-
ceerd is, speelt het toch een grote rol in de voortplanting (Wal ther,
1965).

Sambraus (1968) onderzocht het gedrag van stieren die zich vrij
tussen de koeien bevinden. Relatief de meeste tijd besteedt de stier aan z.g.
genitaalkontrole, welke bestaat uit het besnuffelen van de vulva. Indien de
stier op deze wijze via zijn reukorgaan ervaart dat de koe in oestrus ver-
keert onderzoekt hij verder of de koe de „sta-reflex" vertoont. Dit doet hij
door eerst zijn kop op de schoft van de koe te leggen. Het hangt nu geheel
van de reactie van de koe af, of de stier nu verder gaat met het dier te be-
springen, of zijn tocht langs de andere dieren voortzet.
Uit het onderzoek bleek voorts, dat de koe slechts gedurende enkele uren
tijdens de oestrus tot copuleren bereid is en dat het tijdstip waarop, alleen
door de koe wordt bepaald. De tijd, waarin tijdens de cyclus een dier sexueel
prikkelbaar is, is korter naarmate de verhouding F.S.H. : L.H. meer naar
het L.H. verschoven is. De L.H. overheersing verloopt successievelijk van
het rund, via schaap, varken en paard naar de mens (Nalbandov,

Sambraus (1969) maakte ook een studie over het sexueel gedrag van
koeien onder elkaar. Ook hier wordt de duur, waarin de dieren sexueel
prikkelbaar zijn, door de tochtige koe bepaald. De dieren welke in rang-
orde hoger staan springen vaker, terwijl de sociaal lager geplaatste dieren
vaker besprongen worden. In veel gevallen werden de dieren reeds tijdens
de voorbronst besprongen. In zoverre dit was na te gaan, werden zij dan
door de andere dieren met behulp van het reukorgaan geselecteerd. Opge-
merkt werd verder, dat de dieren in oestrus vaker sprongen, dan niet bron-
stige dieren. Van deze laatste groep zijn hoogdrachtige dieren echter zeer
aktief (oestrogene fase van de dracht).

Het is waarschijnlijk niet toevallig, dat het rund, waarbij de oxytocine zo\'n
grote rol speelt in het hormonaal evenwicht, slechts korte tijd sexueel prik-
kelbaar is. Tijdens de sexuele prikkeling scheidt het rund, evenals de meeste
andere diersoorten, oxytocine af in het bloed, hetwelk nodig is voor de uterus
contracties, welke spermatransport tot gevolg hebben (Salisbury en
Vandemark, 1961; Mc.Donald, 1969).

Het is reeds lang bekend dat nymfomane koeien zich sexueel abnormaal
gedragen. Aan de eventuele gevolgen hiervan voor andere dieren in de
groep is echter weinig aandacht besteed.

Nalbandov (1964) wijst met nadruk op het gebrek aan kennis van
psychogene factoren, welke van groot belang blijken te zijn voor een ef-
ficiënte reproduktie. Waring (1970) acht de kennis van het atypische
gedrag, dat onder abnormale omstandigheden bij dieren kan ontstaan, van
groot belang voor de toekomst.

In een normale groep heeft ieder zijn vaste plaats in de sociale rangorde.
Het begrip „social dominance" is het fenomeen, dat men in diergroepen
kan waarnemen, waarbij bepaalde individuen zich steeds onderdanig gedra-
gen t.a.v. de soortgenoten. Bij het rund spelen gewicht en leeftijd hierbij
een significante rol (Beil harz, 1966). Onder normale omstandigheden
ontwikkelt zich een toestand van z.g. „social inertia", welke bij het rund,
bijvoorbeeld door onthoornen, kan worden bevorderd.

Bij zeer veel dieren wordt de plaats die het dier in de sociale orde inneemt,
door androgene hormonen bepaald. Dit is ook bij koeien het geval (Nal-
bandov, 1964).

Het eerste verschijnsel, dat men bij nymfomane koeien kan waarnemen, is
het zich veranderende gedrag ten aanzien van andere dieren (J e n k i n s,
1966). Zij maken geen onderscheid meer tussen hoger, of lager geplaatste
soortgenoten en ieder dier met tochtigheidsverschijnselen wordt intensief
besprongen.

Pas later ziet men uitwendige verschijnselen, zoals abnormale banden en
platen, terwijl zich nu ook het gedrag verder verandert. Zij gaan zich als
stieren gedragen en niet zelden worden zij agressief. Al spoedig zoeken zij
kontakt met dieren die niet tochtig zijn en het kontakt met tochtige dieren
wordt ook na de oestrus voortgezet.

Normalier wordt in het begin dit kontakt door de andere dieren vermeden,
doch spoedig zijn er partners die zich door het afwijkende gedrag laten be-
ïnvloeden. Een eigenschap van alle sociaal levende dieren is, volgens T i n-
bergen( 1964) dat zij eikaars invloed ondergaan. Dit principe wordt
„sympathische inductie" genoemd (Tinbergen, 1968). Elk gedragspa-
troon werkt aanstekelijk op de soortgenoten, hetgeen men bij het rund kan
zien, wanneer een dier uit de groep voor een horzel op de vlucht slaat, of
wanneer zij zich opstellen tegenover een hond die in de weide komt. Ook
door het abnormaal sexueel gedrag laten de andere dieren zich induceren.
Het gevolg is, abnormale sexuele onrust, waardoor abnormaal veel oxyto-
cine wordt afgescheiden.

Dikwijls gaat de voorkeur van een nymfomane koe vooral uit naar een spe-
ciale partner. Het gevolg hiervan is dat dit dier meestal na enige tijd ver-
schijnselen vertoont, die er op wijzen dat de ovariën cysteus geworden zijn.
Vandeplassche (1968) wijst op het van oudsher bekende feit, dat de
kameraad van een nymfomane koe ook nymfomaan wordt. Door de over-
maat van oxytocine kunnen de cycli der andere dieren abnormaal worden
en een circulus vitiosus is het gevolg. Dieren met ovariaalcysten die in
anoestrus verkeren vertonen toch meestal verschijnselen van teveel aan
oestrogenen. Zo zijn banden en platen vaak abnormaal. De vulva kan ge-
zwollen zijn en er wordt meestal waterig slijm geproduceerd.

Het lijkt niet onredelijk om te veronderstellen, dat z.g. pheromonen worden
afgescheiden en vaak ziet men bij deze dieren, dat het kruisbeen abnor-
maal beschadigd is, omdat zij zich voortdurend laten bespringen. Soms
zijn er aanwijzingen, dat pheromonen bij het rund een belangrijke rol
spelen bij de sexuele prikkeling.

Koeien met ovariaalcysten induceren soms zelfs andere dieren, waarmede
zij niet in kontakt kunnen komen, b.v. omdat ze op stal niet bij elkaar
staan. Een enkele maal kan men waarnemen, dat deze geïnduceerde dieren
dan regelmatig de melk laten schieten zonder dat hier ogenschijnlijk aan-
leiding toe bestaat.

De genetische aanleg om zich te laten induceren speelt zeer waarschijnlijk
een rol. Zowel in de weide, als op stal waren het meestal dochters van de-
zelfde stier, welke zich het eerst lieten beïnvloeden door dieren, lijdende aan
het cystovariaal syndroom.

Hoewel vruchtbaarheid in haar algemeenheid een lage erfelijkheidsgraad
heeft, omdat natuurlijke selectie voor weinig addideve genetische variatie
heeft gezorgd, kunnen bepaalde afwijkingen die betrekking hebben op de
vruchtbaarheid wel eens een hogere erfelijkheidsgraad bezitten (Politiek
1965).

Hahn (1969) vergeleek 30 dochtergroepen (paternale halfzusters) op
vruchtbaarheid. Hij vond zeer significante verschillen (P < 0,01) in N.R.
percentages tussen dochtergroepen op bedrijven met minder dan gemiddel-
de bevruchtingscijfers. De verschillen op bedrijven met meer dan gemid-
delde bevruchdngspercentages waren niet significant. Zijn konklusie is, dat
erfelijke verschillen in vruchtbaarheid bij het rund slechts onder omstandig-
heden van stress tot uiting komen.

Van Die ten (1968) komt in een biometrisch onderzoek tot de kon-
klusie, dat, indien verscheidene koeien tegelijk worden geïnsemineerd, een
relatief groter aantal dieren na een week a tien dagen opnieuw wordt aan-
geboden voor een volgende inseminatie. S te wart (1969) vermeldt te-
vens de opvatting in Engeland, dat de fertiliteit in grote koppels runderen
verlaagd is en dat, indien gelijktijdig meer koeien worden geïnsemineerd, de
bevruchtingsresultaten lager zijn dan wanneer de dieren apart worden ge-
insemineerd.

Het ligt voor de hand dat onder omstandigheden, waarbij verscheidene die-
ren tegelijk tochtig zijn, extra sexuele onrust kan ontstaan, waarvan meer
dan normale oxytocineafscheiding het gevolg is. Reeds is er op gewezen, dat
er geen korrelatie bestaat tussen de aard der ovariaalcysten en het abnor-
maal gedrag. Door verdere observatie zal moeten worden aangetoond of dc
plaats, welke het dier in de sociale rangorde inneemt, van belang is op het
gedragspatroon dat het dier na de induktie zal gaan vertonen. Wellicht
gaan dominerende dieren zich meer aktief gedragen (nymfomanie), ter-
wijl de niet-dominerende dieren zich meer passief gedragen (anoestrus).
Het feit, dat nymfomane dieren meestal reeds een aantal malen gekalfd
hebben en dus tot de oudere dieren behoren zou in deze richting kunnen
wijzen.

Allerlei oorzaken kunnen onvruchtbaarheid tot gevolg hebben. Men kan
onderscheid maken tussen dieren, waarbij geen bevruchting plaats vindt en
dieren, waarbij embryonale sterfte de oorzaak is van de onvruchtbaarheid.

Onder optimale omstandigheden vindt bij het rund bijna steeds bevruchting
plaats. Embryonale sterfte is er de oorzaak van, dat toch niet alle dieren
drachig blijven na een inseminatie, of natuurlijke dekking (Ayalon,
1964; Salisbury en Vandemark, 1961).

Wanneer men normale dieren die voor de eerste keer geïnsemineerd worden
vergelijkt met z.g. terugkomers, dan blijkt, dat bij deze laatste groep dieren
bevruchtingsstoringen wel een rol spelen, maar dat vooral embryonale sterfte
de oorzaak van de onvruchtbaarheid is (B a i e r, 1965).
Garden e.a. (1968) vonden anovulatie, oviduct obstructies, abnormale
ova, vergroeiingen van de ovariën en endometritis als oorzaken bij z.g. te-
rugkomers, waarbij geen bevruchting had plaats gevonden. Hawk e.a.
(1955). onderzochten 16 en 34 dagen na inseminatie van terugkomers op
welk tijdstip eventuele embryonale sterfte had plaats gevonden. Hun kon-
klusie is, dat deze meestal kort na de zestiende dag plaats vindt.
Ayalon (1968) kon echter aantonen, dat embryonale sterfte bij dieren
die viermaal vergeefs geïnsemineerd waren, niet later dan de dertiende dag
na de oestrus plaats vond. Zijn konklusie is, dat onvruchtbaarheid bij z.g.
terugkomers meer dan bij normale koeien aan vroeg embryonale sterfte te
wijten is.

Volgens S m i d t, 1969, gaat bij alle huisdieren een deel der vruchten tij-
dens de implantatie verloren. Het gevolg is, dat althans bij unipare dieren,
de eerstvolgende cyclus dan is verlengd. Ook volgens R ü s s e (1969) vindt
embryonale sterfte bij het rund in de eerste maand van de dracht tijdens
implantatie plaats. Zelfs bij normale dieren bedraagt het percentage nog
10 a 15, tei-wijl bij bedrijfssteriliteit dit wel 50 percent kan bedragen.
Het is bekend, dat zowel bij het rund als bij de mens met het ovariaal cys-
tensyndroom nog regelmatig ovulaties kunnen plaats vinden (F r e r k i n g
e.a., 1966; Günzler, 1962; Greenblatt, 1963). Verhoogde oxy-
tocineafscheiding heeft echter bij het rund een antiluteotroop effekt, het-
geen gepaard gaat met een verlaagd progesterongehalte in het bloed. In-
dien tevens door de gestoorde F.S.H.: L.H. verhouding voortijdig follikels
ontstaan kan de progesteron — oestrogeenverhouding zodanig gestoord
zijn, dat, indien nog bevruchting heeft plaats gehad, nidatie van het em-
bryo niet mogelijk is. De uterus bevindt zich dan nog in de oestrogene fase.
Staples (1961a) zag bij vaarzen, die tengevolge van oxytocine-injecties
cysteuze corpora lutea ontwikeld hadden, dat het histologisch beeld van het
endometrium op de vijftiende dag van de cyclus te vergelijken was met het
beeld van normale dieren op de achtste dag. Ook is het mogelijk dat im-
plantatie door contracties van de uterus, welke in dit stadium gevoelig
blijft voor oxytocine, verhinderd wordt.

Schilling (1968) kon, althans bij het varken, met bepaalde farmaca,
welke uteruscontracties veroorzaken, implantatie verhinderen. Diende hij
echter dezelfde stoffen vóór de implantatie toe dan hadden zij hoegenaamd
geen effekt. Volgens Die ter (1969) kan ook adequate uterussecretie de
dood van de blastocyste tot gevolg hebben voordat nidatie heeft plaats ge-
vonden. Vooral bij geëmancipeerde follikels kan de oestrogeen-progesteron
verhouding oorzaak van deze storing van het uterusepitheel zijn.

LH-bevattende preparaten en progesteron zijn niet alleen in staat het sto-
rend effekt van oxytocine te verhinderen, maar zij kunnen ook hormonale

storingen, welke het gevolg zijn van onvoldoende luteotrope werking, op-
heffen.

Train in e.a. (1960, 1962) konden gunstige resultaten bereiken door
3.000 l.E. HCG plus 100 mg. progesteron intraveneus toe te dienen bij
koeien met ovariaalcysten, waarbij andere methodes gefaald hadden. Zo-
wel in Duitsland als in Engeland en Nederland kon men de gunstige resul-
taten van deze therapie bevestigen (D a w s o n, 1969).
Trainin (1964) vergeleek het resultaat van de intraveneuze injecties
van 3.000 l.E. HCG plus 125 mg. progesteron*) met het resultaat dat
beide hormoonpreparaten hadden indien zij afzonderlijk werden toege-
diend. Ook het resultaat, behaald met z.g. manuele enucleatie, werd in de
vergelijking opgenomen. Gelijktijdige intraveneuze toediening van beide
preparaten sorteerde het meeste effekt. Holcombe (1961) kwam in een
vergelijkbaar onderzoek tot dezelfde konklusie.

Omdat HCG voor het rund soortvreemde eiwitten bevat kan het na een
injectie antistoffen doen ontstaan (G e s c h w i n d, 1963). Hoewel bij
herhaalde injectie zelden shock-verschijnselen worden waargenomen, kun-
nen zij wel veel minder therapeutisch effekt hebben. Vooral van Duitse zijde
worden intracysteuze injecties met LH-bevattende preparaten als doeltref-
fend aanbevolen (G ü n z 1 e r, 1964).

Hoewel hiervoor handige instrumenten zijn ontworpen (Clemente,
1964), blijft deze ingreep, vooral bij cysteuze corpora lutea, toch gecompli-
ceerder dan een intraveneuze injectie. Bovendien is deze ingreep niet zon-
der gevaar, daar beschadiging of infectie van het ovarium kan plaats heb-
ben en bovendien in een aantal gevallen bloedstolsels of verklevingen in de
tuba kunnen ontstaan.

Runderen, die refractair zijn voor intraveneuze injecties met HCG kunnen
nog wel met succes behandeld worden indien de injectie intracysteus ge-
schiedt (N a k a h a r a, 1964).

Debruijne (1968) gaf dieren, die voor de derde maal geïnsemineerd
werden, doch overigens geen symptomen vertoonden, injecties met nym-
phalon. Hoewel hij met intraveneuze injecties betere resultaten behaalde
dan met injecties die intramusculair werden toegediend, was er geen ver-
schil in resultaat tussen behandelde dieren en de kontrolegroep. Hierbij
moet worden opgemerkt, dat dieren, die voor de derde maal werden ge-
insemineerd en waarbij geen verdere symptomen werden waargenomen
slechts ten dele hormonaal gestoord zullen zijn geweest.

Door vijf dierenartsen in het gebied van de K.I. vereniging „Land van
Cuyk" werden gedurende een bepaalde tijd, telkens wanneer zij een rund
met hormonale storing behandelden, de symptomen geregistreerd. De toe-
gepaste therapie was steeds nymphalon intraveneus.

De symptomen varieerden van nymfomanie, met totale bandeloosheid,
tot onregelmatige cyclus, of anafrodisie, waarbij geen verdere verschijn-
selen waren te vermelden.

Het resultaat van de behandeling werd uitgedrukt in percentages N.R.
60/90 dagen:

II Dieren, die daags na de inseminatie met Nymfalon behandeld werden:
164 dieren, waarvan niet meer aangeboden 43,29 percent

III Dieren, die met Nymfalon werden behandeld en bij de eerstvolgende
tochtigheid werden geïnsemineerd:
353 dieren, waarvan niet meer werden aangeboden

Deze laatste groep onderscheidde zich van de twee andere groepen,
doordat de dieren tijdens de behandeling meestal niet duidelijk tochtig
waren, b.v. omdat zij leden aan anafrodisie.

Indien bedrijfssteriliteit het gevolg is van hormonale storing kan zij meestal
worden opgeheven door het sexuele gedrag van de dieren te normaliseren.
Hiervoor is het nodig, dat voor de hele koppel de maatregelen ongeveer ge-
lijktijdig genomen worden, b.v. behandeling, of verwijdering van de reeds
geïnduceerde dieren.

Een enkele maal worden abnormale dieren na de behandeling wel drachUg,
maar blijven hun abnormaal gedrag demonstreren. Indien de moeilijkhe-
den nog slechts van korte duur zijn, kan het afvoeren van één of meer
dieren uit de groep spontaan herstel tot gevolg hebben. Bedrijfssteriliteit,
ten gevolge van hormonale storingen, verdwijnt dan vaak even plotseling als
zij ontstaan is.

Het selecteren op melkproduktie, waarbij de hypofyse een belangrijke rol
speelt, kan automadsch selectie op andere eigenschappen betekenen (Nal-
bandov, 1964). Zo valt op, dat het voorkomen van tweelingen bij het
rund ongeveer korreleert met melkproduktie. Het percentage tweelingen
bij Amerikaanse vleesrassen is slechts 0,44 percent, terwijl dit bij Holstein
Friesians 3,35 percent bedraagt. Ook komen ovariaalcysten bij vleesrassen
slechts zelden voor, terwijl ze bij melkveerassen steeds vaker een oorzaak
van steriliteit vormen.

Hafez e.a. (1964b) konden met injecties van pregnant mare\'s serum
(P.M.S.), dat rijk is aan F.S.H., op de zestiende dag van de oestrus toe-
gediend, superovulatie bij vleesrassen bewerkstelligen. Volgens Z a c c h i
(1961) is het voorkomen van tweelingen bij vaarzen na elke soort behan-
deling tegen nymfomanie een typisch verschijnsel.

Haubrich (1969) meent, dat het geboren worden van tweelingen uit
koeien, die behandeld zijn voor cysteuze ovariën, niet te wijten is aan de
behandeling, maar inherent is aan het rund met dit symptoom. M a c k e 1-
d ey (1967) zag bij één van de drie runderen, behandeld met intracysteuze
injecties van 1.500 I.E. H.C.G. tweelingen geboren worden. Ka rg e.a.
(1967) konden aantonen, dat behandeling van cysteuze ovariën een ver-
hoogde uitscheiding van gonadotrope hormonen tot gevolg had. Zij spreken
van een „rebound effect", waardoor meer ovulaties tegelijk plaats vinden.

Het voorkomen van tweelingen schommelt bij het M.R.IJ. ras om de drie
percent. Bij 79 dieren uit groep III, die geïnsemineerd werden tijdens de
oestrus die volgde op de behandeling, kalfden 13 dieren met een tweeling
(16,46 percent). Van de dieren, die op dezelfde dag, of daags na de inse-
minatie behandeld werden (I en II) bleken er 5 van de 80 dieren (6,25
percent) te kalven met een tweeling.

Hoewel deze groepen, zoals vermeld, niet geheel vergelijkbaar zijn, zou dit
erop kunnen wijzen, dat extra uitscheiding van gonadotrope hormonen,
speciaal F.S.H., het gevolg is van de voorafgaande behandeling en dus op
een rebound fenomeen berust.

De groep met 16,46 percent tweelingen wijkt significant af (P < 0,01)
zowel van de normale 3 percent, als van de 6,25 percent groep.

De collegae: L. Roppe, F. Cremers, I. Bertels, A. Derks en F. van
M a a n e n wil ik gaarne danken voor hun spontane praktische medewerking.

In addition to cystic ovaries, a cow, the hormonal balance of which has been distur-
bed, usually will also display abnormal sexual behaviour. This may induce other ani-
mals, resulting in increased secretion of oxytocin in these cases.

Oxytocin has an antiluteotropic effect, which is probably due to the fact that it is
capable of activating the luteolytic mechanism of the endometrium.
Varying with the time at and the insensity with which sexual stimulation and the
accompanying secretion of oxytocin occurs, endocrine disorders followed by cystic
ovaries may also appear in induced animals.

If ovulation and fertilisation should still take place in these animals, death of em-
bryos, caused by an inadequate uterine medium, will usually follow.
The resulting sterility may be out of all proportion (herd sterility).
As a rule, this sterility will rapidly disappear when the state of sexual agitation is
restored to normal.

Aehnelt, E., G r u n e r t, E.: Vet. Med. Nachr., 2, 121, (1962); Anderson.
L. H., Schulze, J. R., M e 1 a m p y, R. M.: 6th Anim. reprod. Symp. Oregon
State University (1963); Anonymus: Verslag van de werkzaamheden van de
werkkommisise stalsteriliteit. Zwolle, (1960-1964); Anonymus: Feedstuffs, 40,
jebr. 17, (1968); Anonymus: Feedstuffs, 39, april 1, 58, (1967); Armstrong,
D. T., H a n s e 1, W.: ]. Dairy Sei., 42, 533, (1959); A y a 1 o n, N.: Vth Int. Congr.
Anim. Reprod. Trento, V, 47, (1964); A y a 1 o n, N., Weis, Y., Lewis, I.: VIth
Int. Congr. Anim. Reprod. Paris, I, 393, (1968); Bai er W.: 15. Fachtagung der
Bundestanstalt für k.B. der Haustiere. Wels, 1965, Oostenrijk; Barrington, E.
J W.: Hormonen en Evolutie. Aula-reeks, Utrecht (1964); Becze, J.: Tierzüchter,
21, 162, (1969); B e i 1 b a r z, R. G., Butcher, D. F., Freeman, A. E.: J.
Dairy Sei., 49, 887, (1966); Berchthold, M.: Zuchthygiene, 1, 97, (1966);
Bezalel, B. D.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, III, 79, (1963); B i e r-
schwal, C. J.: ]. Am. vet. med. Assoc., 149, 1591, (1966); B r u c e, H. M.; IVth
Int. Congr. Anim. Reprod. Den Haag, II, (1961); B r u n n e r, M. A., Donald-
son, L. E., Hansel, W.: }. Dairy Sei., 52, 1849, (1969); Call, E. P.: A.I.
Digest, 18, June, (1970); C a s i d a L. E., C h a p m a n, A. B.: J. Dairy Sei., 34,
1200, (1951); Ciaessens, J. P. C.: Thesis - Utrecht (1964); Clapp, H.: Am.
Soc. Anim. Prod. Proc., 30, 259, (1937); C 1 e m a n t e, C. H.: Vet. Med. Nachr.,
1, 26, (1964); Cole, H. H., Snook, R. B.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod.
Trento, II, 143, (1964); Dawson, F. L. M.: 19. Int. Fachtagung der Bundes-
anstalt für k. B. der Haustiere. Wels (1969), Oostenrijk; D e b r u ij n e, R.: VIth

Int. Congr. Anim. Reprod. Paris, II, 1423, (1968); D i e t e n, S. W. J. van: 19.
Int. Fachtagung der Bundesanstalt fü k. B. der Haustiere. Wels, aug. (1969), Oos-
tenrijk; Dieten, S. W. J. van: Tijdschr. Diergeneesk., 93, 1279, (1968); Die-
ter, R.: 19. Int. Fachtagung der Bundesanstalt für k. B. der Haustiere. Wels, aug.
(1969), Oostenrijk; Dieter, R.: Prakt. Tierarzt, 50, 95, (1969); Donaldson,
L. E., Hansel, W.: /. Dairy Sei., 48, 905, (1959); Donaldson, L. E., Han-
sel, W.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, II, 347, (1964); Donaldson,
L. E., Hansel, W., Vleck, L. D.: }. Dairy Sei., 48, 331, (1965); Donald-
son, L. E., Hansel, W.: Austr. Vet. }., 44, 304, (1968); F i e 1 d, L. E.: Cornell
Vet., 48, 384, (1958); F r e r k i n g, H., Rogge, T.: Vet. Med. Nachr., 1, 10,
(1966); Fritz, W.: Inaugural Dissertation, Hannover (1964); Garden, A. P.:
Olds, D., M och on, C. R., Mutter, L. R.: (1968); G a r d n e r, R. W.: ].
Dairy Sei., 52, 1985, (1969); G a r m, O.: Acta endocrinologica. Suppl. 3, (1949);
Geschvv\'ind, J. I.: VIth Anim. Reprod. Symp. Oregon State University (1963);
G in ther, O. J.: J. Am. vet. med. Assoc., 153, 1656, (1968a); G i n t h e r, O. J.:
ƒ. Am. vet. med. Assoc., 153, 1665, (1968b); Grant Moody, E.: Feedstuffs, 42,
june 6, (1970); G r e e n b 1 a 11, R. B.: The Hirsute female. Springfield, Illinois

(1963); Günzler, O.: Tierärztl. Umsch., 17, 378, (1962); G ü n z 1 e r, O.: Vet.
Med. Nachr., 1, 22, (1964); Günzler, O.: 19. Int. Fachtagung der Bundes-
anstalt für k. B. der Haustiere. Wels, aug. (1969), Oostenrijk.

Hafez, E. S. E.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, II, (1964a); Hafez,
E. S. E., Rajakoski, E.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, II, 113
(1964b); Hahn, J.: /. Dairy Sei., 52, 240, (1969); Hansel, W., S e i f a r t, K.
H.: /. Dairy Sei., 50, 1948, (1967); Hansel, W., Donaldson, L.: Vth. Int.
Congr. Anim. Reprod. Trento, II, 343, (1964); Hansel, W.: 6th Anim. Repr.
Symp. Oregon State University (1963); H a u b r i c h, W. R.: /. Am. vet. med.
Assoc., 154, 1182, (1969); Hawk, H. W., W i 1 t b a n k, J. N., K i d d 1 e r, H. E.,
Casida, L. E.: /. Dairy Sei., 38, 673, (1955); H e r s c h 1 e r, R. C., M i r a c 1 e,
C., Crowl, B., Dunlap, Th., J u d y, J. W.: J. Am. vet. med. Assoc., 145, 672,

(1964); Holcombe, R., Holcombe, R. B.: IVth Int. Congr. Anim. Reprod.
Den Haag, III, 654, (1961); Holy, L.: IVth Int. Congr. Anim. Reprod. Den
Haag, III, 657, (1961); Holy, L.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, II,
241, (1964); J e n k i n s, D. H.: J. Am. vet. med. Assoc., 149, 772, (1966);
Jöchle, W.: 15. Int. Fachtagung der Bundesanstalt für k. B. der Haustiere. Wels,
aug. (1965), Oostenrijk; Johnson, A. D., Legates, J. E., U 1 b e r g, L. C.:
ƒ. Dairy Sei., 49, 865, (1966); Karg, H., A u s t, D., Böhms, S.: Zuchthygiene,
2, 55, (1967); Karg, H., H o f f m a n n, B., S c h a m s, D.: Zuchthygiene, 4, 149,
(!969); Kirchner, T.: Vet. Med. Nachr., 1, 34, (1964); Knaus, H. H.: 18.
Int. Fachtagung der Bundesanstalt für k. B. der Haustiere. Wels, okt. (1968), Oos-
tenrijk; Koller, R.: 17. Fachtagung der Bundesanstalt für k. B. der Haustiere.
Wels, aug. (1967), Oostenrijk; Konermann, H.: Habilitationsschrift. Schaper,
Hannover, (1967); K u d 1 a c, E.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, V, 118,
(1964); Mackeldey, H. J.: Zuchthygiene, 2, 32, (1967); Marion, G. B.,
Gier, H. T.: /. Anim. Sei., 27, 1621, (1968); M c. C 1 u r e, F. J.: Res. Vet. Sei.,
6, 202, (1965); Mc.Donald, L. E.: Veterinary endocrinology and reproduction.
Lea and Febiger, Philadelphia, (1969); Morrow, A. M.: ƒ. Dairy Sei., 52, 224,
(1969); Morrow, D. A., Roberts, S. J., M c. E n t e e, K., Gray, H. G.:
J. Am. vet. med. Assoc., 149, 1596, (1966); Nakahara, T., Yamauchi, M.,
Kataoka, A., K a n e d a, Y.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, III, 338,
(1964); Nalbandov, A. V.: Reproductive Physiology. W. H. Freeman and Cie.
San Francisco, (1964); Olds, D.: ƒ. Am. vet. med. Assoc., 154, 253, (1969);
Parkes, A. S.: IVth Int. Congr. Anim. Reprod. Den Haag, II, (1961); Poli-
tiek, R. D.: World Rev. Anim. Prod., 4, 59, (1965); R o g n o n i, G.: IVth Int.
Congr. Anim. Reprod. Den Haag, IV, (1961); Rowlands, I. W.: 6th Anim.
Reprod. Symp. Oregon State University, (1963); R ü s s e, I.: Tierzüchter, 21, 174,
(1969); Rüsse, M.: Zuchthygiene, 3, 183, (1968); Salisbury, G. W., Van-
demark, N. L.: Physiology of reproduction and artificial insemination of cattle.

W. H. Freeman and Cie. San Francisco, (1961); S a m b r a u s, H. H.; VIth Int.
Congr. Anim. Reprod. Paris, II, (1968); Sambraus, H. H.: Zuchthygiene, 4,
159, (1969); Sawyer, C. H.: 6th Anim. Reprod. Sympt. Oregon State Univer-
sity, (1963); S Chams, D., Karg, H.: Zuchthygiene, 4, 61, (1969); Schil-
ling, E.: VIth Int. Congr. Anim. Reprod. Paris, I, 467, (1968); Schwerdner,
H.: 17. Int. Fachtagung der Bundestanstalt für k. B. der Haustiere. Wels, aug.

(1967), Oostenrijk; Seekles, L.: 17. Int. Fachtagung der Bundesanstalt für k. B.
der Hausdere. Wels, aug. (1967), Oostenrijk; S m i d t, D.: Tierzüchter, 21, 154,
(1969); Snook, L. C.: Vth Int. Congr. Anim. Reprod. Trento, V, 148, (1964);
S t a p 1 e s, R. E., M c. E n t e e, K., H a n s e 1, W.: /. Dairy Sei., 44, 2049, (1961a);
Staples, R. E., H a n s e 1, W.: /. Dairy Sei., 44, 2040, (1961b); Stewart, D.
L.: Dairy Farmer, jan., 39, (1969); S w a a b, L. I.: Ned. Tijdschr. Geneesk., 114,
150, (1970); T i 11 m a n n, H.: Die Schwangerschaftsdiagnose beim Rind. Paul
Parey, Berlin, (1956); Tinbergen, N.: Instinktlehre. Paul Parey, Berlin, Ham-
burg, (1964); Tinbergen, N.: Sociaal gedrag bij de dieren. Aulareeks, Utrecht.

(1968); Tr ai n i n, D., Adler, J. H.: Refuah. Vet., 17, 34, (1960); T r a i n i n,
D., Adler, J. H.: Refuah. Vet., 19, 109, (1962); Trainin, D.: Vth Int. Congr.
Anim. Reprod. Trento, V, 266, (1964); Vandeplasche, M.: Cyclus voor
dierenartsen, 1, (1968); W a 1 t h e r. F.: Die Blauen Heften, 29, 26, (1965);
W a r i n g, G. H.: Feedstuffs, 42, april 11, 28, (1970); W i 11 b a n k, J. N., R o w-
d e n, W. W., I n g a 11 s, J. E., Gregory, K. E., Koe h, R. M.: /. Anim. Sci.,
21. 219, (1962); W i 11 b a n k, J. N., I n g a 1 1 s, J. E., R o w d e n, W. W.: /.
Anim. Sci., 20, 341, (1961); Z a c c h i, B.: IVth. Int. Congr. Anim. Reprod. Den
Haag, III, 701, (1961); Z e m j a n i s, R.: J. Am. vet. med. Assoc., 139, 1203,
(1961).

Mc Ewan, A. D., F i s h e r, E. W., Salman, I. E.: An estimation of the effi-
ciency of the absorption of immune globuline from colostrum of new born calves.
Res. vet Sei., 11, 239, (1970).

Bij dertien pasgeboren kalveren werd de concentratie aan gamma-globuline bepaald
vóór en na de voeding. Het blijkt dat er meer globuline wordt geabsorbeerd naar-
mate er meer van wordt verstrekt. Dit verklaart de lage immuun globulinespiegel bij
marktkalveren. De minimum hoeveelheid die moet worden opgenomen door een kalf
van 35 kg is 50 gram.

Met enkele berekeningscorrecties blijkt dat hiervoor 3,25 liter colostrum moet wor-
den opgenomen (waarbij het volume van de caseïne op 0,55 1. wordt berekend).

K i 11 i n g e r, A. H. and Mansfield, M. E.: Epizootiology of Listeria Infection
in sheep. J. Am. vet. med. Assoc., 157, 1318, (1970).

In een kudde van circa 1000 schapen van het Landbouwkundig Instituut van de
Universiteit van Illinois komt reeds 30 jaar enzoötische Listeria encephalitis voor in
een frequentie van 5 tot 10 klinische gevallen per jaar, merendeels bij jonge schapen
tijdens of na de eerste drachtigheid. De schapen worden \'s zomers geweid en \'s win-
ters opgestald, waarbij kuilvoer (mais- en sorghumsilage) of hooi wordt gevoerd.
Over een periode van 3 jaar werd aan de hand van bacteriologisch en serologisch
onderzoek getracht inzicht te krijgen omtrent de infectiebronnen en het verloop
van de infecties.

Experiment A: Bij groepen van 9-18 schapen werden onder verschillende omstandig-
heden van voeding en „management" op gezette tijden nasale tampons bacterio-
logisch onderzocht en de agglutinatie-titers in het bloedserum bepaald. Bij het
bacteriologisch onderzoek van de neustampons werden dragers van Listeria mono-
cytogenes ontdekt, in het bijzonder tijdens opstalling en silagevoedering. Ook de
gemiddelde serologische agglutinatietiter liep op tijdens silagevoedering.
Experiment B: De status van groepen lammeren, geboren tijdens de winter, werd
gedurende twee jaar vervolgd, totdat ze zelf lammeren hadden gebracht. De agglu-
tinatietiters waren tijdens de eerste zomer negatief of laag, namen toe tijdens op-
stalling en silagevoedering in de winter om in de volgende zomer weer af te nemen.
De nasale tampons bleven bijna twee jaar negatief, maar op het eind van de tweede
winter, toen de dieren zelf lammeren hadden, werd bij 16 van de 20 dieren
L. monocytogenes, avirulent voor muizen uit de neus gekweekt. De agglutinatietiters
waren toen opgelopen tot 1 : 100. Intussen was kort tevoren een schaap gestorven
aan encephalitis, waarbij een voor muizen virulente L. monocytogenes uit de her-
senen werd geïsoleerd.

Experiment C: Een groep van 8 schapen werd vanaf begin april tot half mei op-
gestald en gevoerd met silage, waaruit virulente L. monocytogenes was gekweekt.
Wekelijks werden bloedmonsters en neustampons onderzocht. De gemiddelde agglu-
tinatietiters waren 1 : 100 tot 1 : 200. Elke week werd bij 1-3 dieren virulente L.
monocytogenes type 4b uit de neus geïsoleerd. Op 15 mei gingen de schapen naar
de wei. De nasale tampons waren gedurende 3 weken negatief. Daarna werden op
6, 13 en 20 juni, resp. bij 1, 2 en 1 dier avirulente L. monocytogenes uit de neus
gekweekt. Op 20 juni was de gemiddelde serologische agglutinatie-titer opgelopen
tot 1 : 300, wat zou kunnen wijzen op antigeenstimulans door de avirulente Listeria-
bacteriën in juni.

Uit de randen van slecht geslaagde kuil werd regelmatig L. monocytogenes type 4b
gekweekt en soms type 1, maar nimmer uit het centrum van een goed geslaagde kuil.
Uit vers gesneden mais en sorgbum werden geen Listeriabacteriën geïsoleerd, maar
wel avirulente L. monocytogenes uit 4 van de 10 monstersmaisstengels en kolven,
die op bet land hadden overwinterd.

Uit de levers en milt van wilde muizen, gevangen in de buurt van de schapenstal,
werd L. monocytogenes /ype 1 gekweekt, die virulent was voor proefmuizen.
Uit faecesmonsters van 34 in de herfst afgeschoten herten werd éénmaal een
avirulente type 1 en éénmaal een virulente type 4b geïsoleerd.

Uit het onderzoek blijkt, dat virulente en avirulente stammen van L. monocytogenes
naast elkaar voorkomen en dat de avirulente bacteriën serologische reacties kunnen
veroorzaken, die afbreuk doen aan de betrouwbaarheid van de serologische reacties
voor de klinische diagnose. De rol van de avirulente stammen in de epizoötiologie
van listeriosis vereist verder onderzoek.

P a a t s m a, S., J u s s i 1 a, J. and A 1 i t a 1 o, L: Changes in the distal epiphysis,
the epiphyseal plate and the Metapbysis of the Radius as a Cause of Lameness in
finnish bred-horses. Eg. vet. J., 2, 121, (1970).

Beschreven wordt een sporadische kreupelheid van nog groeiende paarden (± 2
jaar), gelokaliseerd in de distale radius epi- en metafyse. De lokalisatie werd beves-
tigd door middel van anesthesieën.

De klinische gegevens waren een langzaam verergerende kreupelheid beiderzijds voor,
gepaard gaande met een geringe flexie in de carpus en een verdikking van bet
mediale gedeelte van de distale radius metafyse bij een overigens gezond paard.
Röntgenologisch werd een niet gesloten epifysairschijf gevonden met osteofyten aan
de volaire rand. De diameter van de metafyse was toegenomen. Microradiografisch
werd een verbreding van de epifysairschijf met osteofyten aan de randen gevonden.
Histologisch kwam deze verbreding op rekening van de zóne van jonge prolifererende
kraakbeencellen; verspreid hierin werden gedegenereerde cellen gevonden in groep-
jes en cysteachtige vormsels.

Na markering met O.T.C. bleek de mineralisatie in de metafyse te langzaam plaats
te vinden. Een actieve mineralisatie werd daarentegen gevonden in de appositiezónes
en hierin met name in de osteofyten.
De aetiologie van de aandoening is speculatief.

Campbell, S. G.: Milk allergy, an autoallergic disease of cattle. Cornell Vet.,
LX, 684, (1970).

Sinds 1900 wordt voortdurend melding gemaakt van allergische verschijnselen bij
koeien, optredend in de periode van het droogzetten.

Bij een enquête onder 1963 melkveehouders in Amerika, eigenaren van 100.000 stuks
melkvee, bleek dat 398 eigenaren de beschreven symptomen herkenden. Het betrof
hier 523 stuks vee, d.w.z. ongeveer 0.5%.

In 46% van de gevallen werd de allergie gezien tijdens het droogzetten en in 22%
van de gevallen tijdens of vlak na de partus. In 8% van de gevallen werd de melk-
allergie gezien tijdens de oestrus. Allerlei rassen waren bij de ziekte betrokken, de
veehouders waren echter van mening dat het vooral optrad bij Jerseys en Guernseys.
De melk-allergie werd soms ook gezien bij teven en bij merries.

Gevaar voor het optreden van melk-allergie zou ook ontstaan wanneer de dieren
naar een keuring werden gezonden en daarom niet werden gemolken. De aandoening
begint met een sterke uitvloeiing uit ogen, neus en mond. De dieren gaan kuchen
en in een later stadium ontstaat dyspnoe. Vooral de huid reageert sterk, er ontstaat
urticaria en op vele plaatsen treedt sterk oedeem op, vooral van de oogleden. De
urticaria veroorzaakt jeuk, waarop sommige dieren zeer veel gaan schuren. Meestal
echter zijn de aangetaste dieren suf, kreunen, vertonen een waggelende gang en
vallen soms neer. De regionale lymfklieren zijn vaak vergroot en oedemateus. Meer
of minder uitgebreide bloedingen in de huid treden veelvuldig op en zijn zichtbaar
in de ongepigmenteerde huid. Ook de slijmvliezen kunnen bloedingen vertonen.
Bij bloedonderzoek wordt een sterke eosinopenie gevonden met daarnaast een neu-
trofylie en een hyperfosfatemie. Bij onderzoek bleek dat de patiënten gevoelig waren
voor autologe en homologe melk, maar niet voor heterologe melk. Bij gevoelige
dieren ontstaat na een intradermale injectie met 0.1 ml melk een zwelling van
± 20 mm in diameter binnen 15 minuten.

Bij sectie werden alle afwijkingen gevonden, behorende bij een verhoogde doorlaat-
baarheid van de vaatwand.

Meestal treedt spontaan herstel op. Antihistaminica werden met succes toegepast. In
sommige gevallen, vooral bij sterke dyspnoe, werd adrenaline toegediend.

OPFLAKKERING VAN TOXOPL.ASMOSE DOOR GORTIGOSTEROÏD-
THERAPIE BIJ LONGSARCOÏDOSE BIJ DE MENS.

De auteurs beschrijven een patiënte bij wie longsarcoïdose gepaard ging met een
actieve toxoplasmose. Zij was behandeld met bethamethason (Gelestone) 3 maal
daags 1 tablet ä 0,5 mg en isoniazide (Rimifon) 300 mg per dag.
In de aanhoudende hoge antistoffen-titers tegen toxoplasmose, ondanks een eerste
behandeling, menen de auteurs een bewijs gevonden te hebben dat de actieve toxo-
plasmose door de corticosteroïdtherapie wordt onderhouden. De titers daalden
slechts na een tweede kuur met pyrimethamine, sulfamiden en spiramycine.
De auteurs menen te mogen besluiten met de raad om bij patiënten, behandeld met
corticosteroïden, regelmatig serologische toxoplasmosereacties uit te voeren, wil men
tijdig een opflakkering van toxoplasmose herkennen en adequaat kunnen behandelen.
(In verband met het feit dat Isospora van de kat tegenwoordig als een toxoplasmose-
stadium beschouwd wordt, zal men dus met toepassing van corticosteroïden bij
katten zeer voorzichtig moeten zijn! Ref.)

Ross, J. G.: Investigations of acquired immunity to Trichastrongylus axei infections
in seven-months old lambs. Brit. vet. J., 126, 648, (1970).

Van 8 parasieten-vrij opgefokte lammeren van 7 maanden oud werden 4 dieren oraal
besmet met 5000 infectieuze larven van Trichostrongylus axei en 2 met 50.000 larven.
Vier weken later werd de helft van de lammeren ontwormd met Thiabendazole
(80 mg/kg) en twee weken daarna werden alle lammeren plus 2 aanvankelijk niet-
besmette lammeren besmet met 100.000 larven. Alle lammeren werden vier weken
later geslacht en de aantallen wormen geteld.

Dc slechts éénmaal met 100.000 larven geïnfecteerde lammeren herbergden ruim
50.000 wormen en de van te voren met 5000 larven geïnfecteerde groepen circa 5000
wormen na infectie met 100.000 larven (90% reductie). Er was geen verschil tussen
de groepen, al of niet behandeld met thiabendazole.

In het lam waar de aanvankelijke infectie van 55.000 larven was verwijderd werden
circa 30.000 wormen aangetroffen (40% reductie t.o.v. de niet-immune lammeren),
terwijl het lam waar de aanvankelijke infectie van 50.000 larven niet was verwijderd
circa 12.500 wormen herbergde (75% reductie).

Uit deze en vroegere experimenten blijkt dat lammeren van 7 maanden een hoge
mate van immuun response bezitten, onafhankelijk van de aanwezigheid van een
patente infectie. Maar de mate van immuniteit wordt beïnvloed door de hoogte van
de aanvankelijke infectie in die zin dat bij een aanvankelijke infectie met 50.000
larven later meer wormen worden aangetroffen dan bij een aanvankelijke infectie
met 5.000 larven. Ook bestaat er een interactie tussen de omvang van de aan-
vankelijke infectie en de aanwezigheid van een patente infectie tijdens de volgende
infectie. Bij hoge aanvankelijke infectie en afwezigheid van een patente infectie is de
weerstand tegen hernieuwde besmetting lager dan indien wel een patente infectie
aanwezig is. Het aantal gebruikte proefdieren is echter te klein om deze laatste con-
clusies als definitief te beschouwen.

HYPOVITAMINOSIS A BIJ SCHILDPADDEN.
Burke, T.: Int. Turtle and Tortoise Soc. ]., 4, (3), 8, (1970).
Verschijnselen van hypovitaminose A bij schildpadden bestaan uit zwellingen van de
oogleden en zwelling van de traanklieren door oedeem en door metaplasie van slijm-
vlies. Vaak treedt anorexie op.

Hyperkeratose van de huid zag de auteur enkele malen. In ver voortgeschreden
gevallen kan oedeem van de subcutis optreden.

De behandeling bestaat in de allereerste plaats uit het toedienen van vitamine A
door intramusculaire injectie van 10.000 I.E. per kg lichaamsgewicht (voor kleine
schildpadden zal men vitamine A aquosum moeten verdunnen en inspuiten. Ref.).
Eventueel na één en twee weken herhalen.

Ondersteunende therapie kan bestaan uit bestrijding van secundaire infecties aan de
ogen met neomycine of polymyxine-B oogzalven.

Algemene infecties kunnen bestreden worden met oraal of parenteraal toegediende
tetracyclines of chlooramphenicol.

Wesen, D. P. and S c h u 1 z, L. H.: Effectiveness of a post-milking teat dip in
preventing new udder infections. /. Dairy Sci., 53, 1391, (1970).
(In deze uitvoerige en gedegen publikatie komen zeer veel aspecten aan de orde
die een beeld geven van de kennis die vrij recent is verkregen op het gebied van de
mastitis preventie. Reden waarom het zinvol is er vrij uitvoerig aandacht aan te
besteden. Ref.)

In de inleiding wordt gesteld dat één van de meest belovende maatregelen voor
mastitis preventie is gelegen in de preventie van nieuwe uierinfecties door hygiëne
bij het melken. Als infectiebronnen worden vooral gezien: melk van geïnfecteerde
kwartieren, de tepelhuid en vooral geïnfecteerde tepel laederingen.
Tepeldesinfectie na het melken kan micro-organismen van de tepelhuid en het slotgat
elimineren of in aantal verminderen. Hoewel hier reeds in 1916 door Moak op is
gewezen, is er pas recent meer aandacht aan geschonken.

Ook in Reading (N.I.R.D.) is en wordt veel onderzoek verricht ten aanzien van de
betekenis van de hygiëne bij het melken. Daar is o.a. de volgende vergelijking uit-
gevoerd op 14 bedrijven met 700 koeien over een periode van 12 maanden. Op de

controlebedrijven werden de uiers voorbehandeld met warm water en de gebruilielijke
uierdoek. Op de andere bedrijven werd het zg. „full-hygiene" programma uitgevoerd.
Dit omvat: voorbehandeling met water, waarin een lage concentratie desinfectans
(0,01% Chlorhexidine), individuele papieren wegwerp doeken, bet dragen van
rubberhandscboenen door de melkers en desinfectie daarvan voor het melken van
iedere koe, pasteurisatie van de tepelhouders voor het melken van iedere koe (met
stromend water van 85°C) en dippen van de tepels direkt na het melken in een des-
infectans (0,5% Chlorhexidine). Hiermee werd de helft van alle nieuwe infecties
voorkomen in vergelijking met de controlebedrijven.

In een tweede experiment in Reading werd naast het „full-hygiene" programma ook
een zg. „partial-hygiene" programma vergeleken met controles. „Partial-bygiene" is
gelijk aan „full-hygiene", behalve de pasteurisatie van de tepelhouders die dan is
weggelaten. Dit werd gedaan op 15 bedrijven gedurende 3 maanden.
Gevonden werd dat de „full"- en „partial-hygiene" respectievelijk 64 en 52% van
de nieuwe infecties konden voorkomen en dat in beide gevallen het aantal behande-
lingen van klinische gevallen met meer dan 40% werd verminderd.
Er is nog weinig bekend omtrent de bijdrage aan dit effect van de verschillende
onderdelen van het pakket van de hygiënische maatregelen.

Bij het eigen onderzoek van Wesen en Schulz werd de betekenis van het
tepeldippen direkt na het melken nagegaan. Dit gebeurde op twee bedrijven met
125 koeien gedurende 13 maanden.

De tepels van de rechter uierhelft werden gedipt in een jodofoor (10.000 ppm)
handelspreparaat. De linker tepels dienden als controle. .Als routine maatregel wer-
den de uiers gereinigd met warm water, waarin een weinig desinfectans en afge-
droogd met een individuele papieren wegwerpdoek en de eerste stralen werden gecon-
troleerd op een voormelkbeker.

Vóór de monstername werden de tepeltoppen afgeveegd met een wattenprop met
70% aethanol. Vervolgens werd een straal melk weggemolken en dan werd 20 ml
melk in een steriele buis gemolken. Tot het enten op de media, werden de monsters
bij 5°C bewaard. De laboratoriumtechniek is eveneens beschreven, maar het zou te
ver voeren hier verder op in te gaan. Ook de C.M.T. is uitgevoerd, maar meestal niet
tijdens dezelfde melkbeurt als de monstername voor het bacteriologisch onderzoek.
Voorts zijn beschreven de van te voren vastgestelde criteria die gehanteerd zijn bij
de beoordeling van de uitslagen van het B.O. In hoofdzaak kwam dit er op neer
dat een kwartier slechts als geïnfecteerd werd beschouwd als op de plaat een bepaald
aantal kolonieën voorkwam in combinatie met een C.M.T. uitslag van 2 of 3. In het
algemeen werd ook dan pas van een uierinfectie gesproken als dezelfde pathogene
bacteriesoort bij minstens twee opeenvolgende monsternames werd gevonden.
In de proefperiode werden melkmonsters genomen om de twee maanden, bij het
droogzetten, 3 tot 5 dagen na het afkalven, vóór afvoer van het dier uit de koppel
en vlak voor een curatieve behandeling.

In de voorperiode waren, volgens de genoemde maatstaven, 29% van de kwartieren
geïnfecteerd en 61% van de koeien hadden tenminste één geïnfecteerd kwartier.
De infecties bestonden uit: 16% Staph, aureus, 33% Str. agalactiae, 32% Strepto-
kokken anders dan agalactiae, 6% Staph, aureus -)- Str. agalactiae, 4% Staph,
aureus Streptokokken anders dan agalactiae, 6% gram-negatieve staven en 3%
blinde kwartieren.

Vergeleken met de controletepels werden door het dippen 53,2% van de nieuwe
infecties voorkomen. Per bacteriesoort was dit: Staph, aureus 25%, Str. agalactiae
67%, andere Streptokokken (vnl. Str. uberis) 65%. De infecties met grarn-negatieve
(coli-forme) staven werd door de jodofoor-dip niet voorkomen. Gedurende het ex-
periment werd per ongeluk bij één of twee melkbeurten een verkeerde jodofoor-
concentraite gebruikt bij de voorbehandeling. Dit gaf ernstige irritatie van de tepel-
punten, hetgeen resulteerde in enkele uierinfecties. Als dit niet gebeurd was, was in
totaal 58% van de uierinfecties voorkomen. Dit komt, gezien de proefopzet, geheel
voor rekening van de tepeltip.

Bij de eerder aangehaalde experimenten van Reading werd ongeveer hetzelfde resul-
taat bereikt, maar daar werd de „full-" of „partial-hygiene" vergeleken met de
gebruikelijke onhygiënische gang van zaken in de praktijk. Van alle nieuwe infecties
genazen spontaan slechts 11% aan de gedipte kant en 4% aan de controle kant.
Ongeveer 30% werd genezen door behandeling met antibiotica en 60% bleef aan-
wezig tot het moment van verkoop van de dieren of het einde van het experiment.
Van de geïnfecteerde kwartieren die bij het droogzetten niet met antibiotica waren
behandeld bleef de infectie in 83% van de gevallen aanwezig tot de volgende
lactatie.

In de droogstand werden de tepels niet gedipt. In deze periode traden aan beide
kanten ongeveer evenveel uierinfecties op, waarbij ook geen verschil in de bacterie-
soort bestond. In de droogstand werden 11% van alle kwartieren of 16% van de
voordien vrije kwartieren geïnfecteerd. {Dit is bijzonder veel, gezien de 29% ge-
infecteerde kwartieren bij het begin van het experiment. Ref.)

Van de droogstandinfecties genas 10% spontaan, 20% werd opgeheven door be-
handeling met antibiotica in de volgende lactatie en 70% bleef aanwezig tot het
moment van verkoop van de dieren of het einde van het experiment.
Of er gedurende de lactatie curatief met antibiotica werd ingegrepen werd aan het
oordeel van de melkers overgelaten, maar was beperkt tot die gevallen, waarbij het
aspect van melkstralen op de voormelkbeker daartoe aanleiding gaf. Aan de gedipte
kant werd 35% infecties en 24% klinische gevallen minder behandeld dan aan de
controlekant. In dit opzicht bestonden geen verschillen m.b.t. de bacteriesoort.
In 14% van de klinische gevallen werden geen bacterien geïsoleerd. Wesen en
Schulz geven hiervoor de volgende mogelijke verklaringen:

1. eliminatie van de bacterien door het grote aantal leukocyten, speciaal na de
monstername;

2. als a-pathogeen beschouwde micro-organismen kunnen het hoge leukocyten-
gehalte veroorzaakt hebben en

De C.M.T.-uitslag was niet altijd een weerspiegeling van de infectiestatus van een
kwartier. Wel was het zo dat als de gemiddelde C.M.T.-score verhoogd was, dat
dan ook het percentage geïnfecteerde kwartieren verhoogd was. Een groot deel van
de kwartieren met een C.M.T.-score van 1 en 2 was bacteriologisch negatief.
Van alle in het laboratorium vastgestelde uierinfecties werd slechts 21% aan de ge-
dipte zijde en 28% aan de controle zijde gedurende de lactatie ontdekt en behandeld
als klinisch. Van deze behandeling was maar 15% aan de gedipte en 19% aan de
controle zijde succesvol, d.w.z. dat de infectie werd uitgeschakeld.
De auteurs concluderen dan ook dat de therapeutische maatregelen gedurende de
lactatie wel nodig zijn voor het behoud van het dier, maar dat de betekenis van een
dergelijke maatregel voor de mastitis preventie gering is.

Voorts wordt in overeensteriuning met de bevindingen in Reading geconcludeerd,
dat preventie van een groot deel van de nieuwe infecties weinig invloed heeft op het
mfectieniveau in een veestapel als reeds aanwezige infecties niet worden geëlimineerd.

(Het geheel van de mastitis problematiek overziend, kan gesteld worden dat het
voor de preventie van mastitis van belang is:

1. te zorgen voor een goede technische werking van de melkmachine en een goede
melktechniek. Als hieraan is voldaan is het van belang om:

2. nieuwe uierinfecties te voorkomen door verbetering van de hygiene, met name
het toepassen van tepeldesinfectie direkt na het melken door dippen of sprayen
van de tepels met een effectief, niet caustisch, desinfectans (zie ook referaat
T.v.D., 95, 796. (1970)). Daarnaast is het van belang wonden aan de tepels
(betrappen!) te voorkomen of zo snel mogelijk te doen genezen;

3. bestaande infecties, speciaal in de droogstand, te elimineren door het gericht
gebruik (gevoeligheidsbepaling) van antibiotica. Ref.).

Voor ons ligt het 4e deel van de Artis dieren-encyclopedie. Er reeks van prettig
leesbare, handzame boeken, die rijk geïllustreerd zijn.

Zeer recente gegevens en ervaringen zijn er in verwerkt. Zo vindt men onder het
hoofd „pofadders" het verhaal van de in Artis geboren — en ontsnapte — gaboen-
adders. Een verhaal dat velen zich nog van de berichtjes in dagbladen zullen kunnen
herinneren.

Hier groeit een regelrechte encyclopedie, die zeer goed hanteerbaar is voor een ieder,
mede doordat er beslist geen kennis van zoölogische systematiek voor nodig is. Daar van
elk dier een goede afbeelding opgenomen is, wordt het zoeken gemakkelijk gemaakt.
De foto\'s zijn van buitengewone kwaliteit en geven een duidelijk beeld van elk dier
waardoor op een gemakkelijke, weinig opdringerige wijze veel informatie wordt over-
gebracht over hun natuurlijk milieu, hun karakter, hun leefwijze (solitair of in
groepsverband) of de wijze waarop de mens de confrontatie met een dier ervaart.
Het samenstellen van een dergelijke encyclopedie levert zijn specifieke problemen op.
Het is de auteur mijns inziens gelukt een alleszins aanvaardbare oplossing te vinden
voor wat betreft de te behandelen dieren. De meeste soorten worden apart be-
schreven.

Soms echter worden verscheidene soorten onder een hoofd samen behandeld. Een
verzamelhoofd is bijvoorbeeld „Olifanten". In dit en dergelijke hoofdstukken worden
de soorten (Indische olifant en Afrikaanse olifant) op een originele manier in de
tekst vindbaar gemaakt, nl. door vóór het woord een zwart driehoekje in de regel op
te nemen.

Het wordt een reeks die in het huis van dierenartsen een plaats verdient. Een reeks
waaraan hij zelf en zijn gezin plezier kan beleven.
De verschillende delen zijn niet afzonderlijk verkrijgbaar.

VUIL WATER BEDREIGT ONS WELZIJN.
(A.N.W.B. Recreatiebrochure no. 2, 2e herziene druk 1968).

Iedere Nederlander die met oppervlaktewater te maken heeft is zo langzamerhand
wel bekend geworden met het bestaan van een „Wet Verontreiniging Oppervlakte-
wateren". Deze wet is het vorig jaar in werking getreden, doch velen, ongetwijfeld
ook tal van dierenartsen zullen zich nog niet een exemplaar hebben aangeschaft.
In de 2e brochure van de A.N.W.B. is deze wet opgenomen, evenals de Memorie van
Toelichting, het voorlopig verslag met bestuurlijke aspecten, de financiële regeling,
de technische aspecten en nog een aantal verspreide opmerkingen.
De eisen die aan het oppervlaktewater worden gesteld zijn in het kort de volgende:

1. het moet de grondstof voor drinkwater kunnen zijn zonder dat dit een on-
aangename smaak krijgt en tegen een redelijke prijs kan worden gedistribueerd;

2. het moet als zodanig voor verschillende industriële doeleinden bruikbaar zijn;

3. het moet geschikt zijn om op economisch verantwoorde wijze industriewater
eruit te breiden, waaraan eisen worden gesteld, die minder ver gaan dan
hetgeen van leidingwater wordt verlangd;

4. in het algemeen moet het ook voor landbouwdoeleinden voldoende zuiver zijn,
o.m. om als drinkwater voor het vee te dienen en om te worden gebruikt als
begietingswater in de tuinbouwbedrijven;

5. het moet zodanig van aanzien en samenstelling zijn dat de recreatie op het
water zonder gevaar voor de volksgezondheid mogelijk is;

Het boekje begint met een inleiding en enkele kaartjes van Nederland waarop de
hoogten boven de zeespiegel en de verzilting door het binnendringende zeewater is
aangegeven. Het eerste is van betekenis om te laten zien waar het verontreinigde
water vanzelf kan afvloeien. Het 2e heeft de bedoeling te tonen hoe in grote gebieden
langs de kust en langs de binnenkomende verbindingen met de zee een toenemende
verzilting optreedt, waardoor het water aan vijf van de genoemde eisen niet meer
kan voldoen. Bij het zelfreinigende vermogen van water wordt gesteld dat gedestil-
leerd water geen zelfreinigend vermogen bezit. Dit is natuurlijk maar zeer betrekkelijk
want dan zou regenwater ook hieronder vallen, en we weten dat het regenwater
waarvan er jaarlijks 20 biljoen liter in Nederland valt, het enige reinigende water is
waarop onze hoop is gevestigd om een halt aan de voortgaande verontreiniging toe
te roepen.

Het boekje geeft vele wetenswaardigheden, vooral ook voor dierenartsen die ten
behoeve van hun ambtelijke functie of ter behartiging van de belangen van hun
cliëntèle met de wet en haar toepassing te maken hebben. Als bijlage is de tekst van
het „Europees Handvest voor het Water" van de Raad van Europa er aan toe-
gevoegd.

Het is overzichtelijk uitgevoerd en op kunstdrukpapier gedrukt. Het telt 160 pagina\'s
en tussen de tekst verschillende foto\'s en enkele grafieken.

Sinds de invoering van het gebruik van Vapona-strips (waarin het werkzame
bestanddeel dichloorvos) wordt bij voortduring in de pers op eventuele gevaren
gewezen. Het gevolg hiervan is geweest dat tijdelijk de verkoop is stop gezet. Sinds
enige tijd echter is onder beperkende bepalingen de verkoop weer toegestaan.
Nu, sinds ongeveer een jaar, zijn er ook wormmiddelen voor paard, varken en hond
(resp. equi-, at- en canogard) met het werkzame bestanddeel dichloorvos in de
handel.

Op de bijgesloten gebruiksaanwijzing staan duidelijk diverse contra-indicaties en
waarschuwingen, zoals o.a. dat kippen de korrels niet uit de mest mogen oppikken.
Duidelijk blijkt hier dus uit dat met de ontlasting dichloorvos meekomt.
Ik vraag me nu het volgende af:

b. paardemest, al dan niet na compostering b.v. gebruikt in de champignon-
kwekerijen;

2. Als dichloorvos geresorbeerd wordt bij slachtdieren, in hoeverre wordt het
opgeslagen of afgebroken en kan het nog gevaar voor de consument, b.v. zeer
kort na toepassing van dit middel bij varkens?

Overigens verbaas ik mij er wel over, dat over het gebruik van dichloorvos als
wormmiddel — en dan speciaal voor wat betreft residuen — zo weinig gepubli-
ceerd wordt.

In een artikel van het American Journal of Public Health werd een schematische
uiteenzetting gegeven van het totaal aantal elementen van belang in de milieu-
verontreiniging. In het hoofdstuk „Discussion" komt de schrijver tot de filosofische
uitspraak dat het ageren tegen de milieuverontreiniging niet alleen van nut is
voor een directe verbetering van het milieu, maar dat ook veel van de agressie

in de mens in de strijd tegen de milieuverontreiniging zijn bliksemafleider vindt.
Deze beide facetten van milieuverbetering worden gediend door een goede informatie.
Het lijkt mij daarom gewenst allereerst enige zaken in de gestelde vragen recht te
zetten.

„Sinds de invoering van het gebruik van Vaponastrips (waarin het werkzame bestand-
deel dichloorvos) wordt bij voortduring in de pers op eventuele gevaren gewezen.
Het gevolg hiervan is geweest dat tijdelijk de verkoop is stop gezet. Sinds enige tijd
echter is onder beperkende bepalingen de verkoop weer toegestaan."
De dichloorvosstrips, met als eerste de Vaponastrips, zijn vanaf 1968 jaar voor jaar
toegelaten volgens de procedure, aangegeven in de Bestrijdingsmiddelenwet 1962.
Zoals voor alle bestrijdingsmiddelen zijn aan de toelating voorwaarden verbonden.
Deze voorwaarden betreffen onder andere het vermelden op het eiket van een
serie waarschuwingen, die door de Overheid voorgeschreven zijn om een goed
gebruik te waarborgen en een verkeerd gebruik te voorkomen. Het is niet juist dat
de verkoop tijdelijk stopgezet geweest is.

De dichloorvosstrips zijn herhaaldelijk om verschillende redenen in het nieuws
geweest. Toch kan gesteld worden — met de huidige kennis — dat onder de gebruiks-
omstandigheden die op het etiket aangegeven staan, geen gevaar voor mens en
dier aanwezig is.

In het tweede gedeelte van de vraag wordt opgemerkt dat over het gebruik van
dichloorvos als wormmiddel zo weinig gepubliceerd is, en speciaal voor wat betreft
residuen.

Een zeer groot aantal onderzoekingen zijn uitgevoerd met betrekking tot de bio-
logische eigenschappen van dichloorvos. Het betreft toxicologisch, farmacologisch
en metabolisme onderzoek bij zoogdieren (waaronder ook de mens) en bij lagere
diersoorten. In totaal zijn er in de wereldliteratuur meer dan 250 artikelen gepubli-
ceerd over de biologische eigenschappen van dichloorvos, waarvan een 50 tal met
betrekking tot de werking als anthelminticum. Een zeer goed overzicht is in 1970
gepubliceerd in Topics in Medicinal Chemistry Volume 3. van de hand van Dr. D.
Kendall Hass. Ook bij de invoering van de wormmiddelen Atgard, Equigard
en Canogard in Nederland is tijdens introductiedagen en in de eerste periode van
het in de handel brengen veel informatie verspreid. Een uitvoerige beantwoording
van de gestelde vragen wordt door de literatuur verschaft, het volgende korte
antwoord heb ik er uit gelicht.

Inzake het achterblijven van residuen van dichloorvos in vlees en melk na toe-
diening van dichloorvos als insecticide en als wormmiddel aan dieren, is voldoende
onderzoek uitgevoerd. Zelfs op de Oe dag na de toediening van hoge doseringen
dichloorvos aan varkens en andere dieren konden geen residuen van dichloorvos
in de weefsels en in de organen aangetoond worden. Deze gegevens zijn voor de
Amerikaanse autoriteiten aanleiding geweest de tolerantie voor vlees en melk van
diverse diersoorten te stellen op een waarde gelijk aan een verwaarloosbaar residu,
nl. 0,1 ppm voor de eetbare weefsels van varkens,

0,02 ppm voor vlees en vet van rundvee, geiten, paarden en schapen en voor
melk.

De vragensteller meent dat de waarschuwingen en contra-indicaties op de gebruiks-
aanwijzing wijzen op een gevaarlijk middel. Er worden op de gebruiksaanwijzing
van de verschillende wormmiddelen diverse waarschuwingen en contra-indicaties
aangegeven.

1. Het buiten het bereik van kinderen houden van dichloorvos formuleringen
zelf. Deze waarschuwing heeft een algemeen karakter. De kans dat een kind
de inhoud van een verpakking wormmiddel verorbert, is miniem en de inhoud
van een zakje Canogard zou een wat groter kind niet of nauwelijks ziek maken.

2. Contra-indicaties vormen ziekten, en andere toestanden van verzwakking. Ook
deze waarschuwing moet genuanceerd bekeken worden. Bij onderzoek in een
Italiaans ziekenhuis is niet gebleken dat leverpatiënten gevoeliger waren dan
normale mensen of belemmerd werden in de detoxificatie van dichloorvos. Aan
te nemen is dat deze situatie ook geldt voor dieren en goede parasietenbestrij-
ding ligt voornamelijk in de preventieve sfeer. Overigens moet ook bij toe-
diening van andere chemotherapeudca rekening gehouden worden met contra-
indicaties.

3. De wachttermijnen en waarschuwingen voor bepaalde actieve stoffen, op de
verpakkingen vermeld, worden gegeven teneinde te vermijden dat in een te kort
tijdsverloop aan de te behandelen dieren stoffen toegediend worden die in het
organisme gelijke werking of gelijk aangrijpingspunt hebben.

4. Een waarschuwing voor het oppikken van korrels door pluimvee is op haar plaats.
Ten Ie: de opname en daardoor de dosering is ongecontroleerd, ten 2e: de vogels
zijn gevoeliger voor dichloorvos dan andere diersoorten en ten 3e: de dichloorvos-
korrels blijven in de krop achter en geven daardoor bij vogels aanleiding tot
een volledige resorptie van het dichloorvos. Deze waarschuwing geldt ook voor
situaties, waarin grote aantallen door dichloorvosformuleringen gedode vliegen
door kippen kunnen worden opgepikt.

De orale LDso (éénmalige orale dosis letaal voor 50% van de dieren) van de
95-99% zuivere dichloorvos bedraagt in mg/kg 32 voor de kip, 78 voor de rat,
100-316 voor de hond (afhankelijk van ras en leeftijd), 110 voor het schaap, 143
voor de muis, 160 voor het varken.

De orale LDso van de dichloorvosformulering in de verschillende wormmiddelen
bedraagt in mg/kg 483-886 voor de hond, 800-1000 voor bet paard, > 4900 voor
het varken.

Bij de mens, vrijwilliger, bleek een enkelvoudige orale dosis van 32 mg/kg lichaams-
gewicht slechts aanleiding te geven tot enige daling van bet cboline-esterase gehalte
in bloedplasma en erytrocyt.

Met betrekking tot het gedeelte van de vraag waarin twijfel uitgesproken wordt
over het verdwijnen van dichloorvos kan het volgende worden gezegd.
Als de dichloorvoskorrel het lichaam van het behandelde dier verlaat, bevat het
nog 50-65% van de dichloorvos, oorspronkelijk in de korrel aanwezig. De te hoog
lijkende concentratie is noodzakelijk teneinde ook aan het eind van de darmtractus
voldoende anthelmintische werking te bereiken.

Door verdamping en hydrolyse is binnen 3 dagen na faeceslozing bet dichloorvos
in de faeces tot een niet waarneembaar gehalte gedaald. Noch voor kinderen, noch
voor champignons is gevaar van de zijde van het dichloorvos in de faeces te duchten;
het zijn de vogels en de vliegen die nog het slachtoffer kunnen worden.
Ik acht het van belang dat het etiket uitgebreid wordt met een tekst waarin ge-
wezen wordt op het gevaar van rnet dichloorvoskorrels behandeld overgebleven voer.
Restanten voer waarin dichloorvoskorrels of andere fosforesters die in het raam van
een wormbestrijding als zodanig door het voer gemengd worden, vormen een groter
gevaar voor vogels en andere dieren dan faeces met korrels, waaruit de dichloorvos
voor zeker 40-50% verdwenen is.

Het is als slot te verwachten dat het toegediende dichloorvos, gemetaboliseerd en
afgebroken in de fosfaatbalans van mens en milieu verdwijnt.

MEDEDELINGEN VAN DE RAAD VAN BEHEER OP KYNOLOGISCH
GEBIED IN NEDERLAND EN DE GROEP GENEESKUNDE VAN HET
KLEINE HUISDIER

Zoals in een publikatie in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 92, 1205, (1967)
e.V. is uitééngezet is de Commissie voor Heupdysplasie bij de hond (HD-Commissie)
destijds tot stand gekomen op dringend verzoek van de representant van de gorga-
niseerde hondesport: De Raad van Beheer op Kynologisch Gebied in Nederland.
De HD-Commisie zou enerzijds de Raad van Beheer inzake dit probleem adviseren
en daarnaast ook fungeren als centrale commissie om de röntgenfoto\'s te inter-
preteren (het laatste om de zo hoognodige uniformiteit en objectiviteit in de be-
oordehng te brengen). De röntgenfoto\'s, aldus de publikatie, „kunnen in principe
gemaakt worden aan de Faculteit der Diergeneeskunde en verder door elke prak-
tizerende dierenarts op welke daartoe geschikte plaats in Nederland".
De HD-Commissie is begonnen met het maken van een inventarisatie van het voor-
komen van HD in de verschillende honderassen. Vooral in de laatste jaren is de
belangstelling van de kynologen voor het onderzoek naar het voorkomen van HD
sterk toegenomen.

De Afdeling Röntgenologie van de Faculteit der Diergeneeskunde heeft zich op het
standpunt gesteld dat het maken van röntgenfoto\'s, ook als dat niet om klinische
maar om foktechnische redenen gebeurt, vooral op het terrein van de practicus ligt.
De Afdeling Röntgenologie besteedt aan het HD-onderzoek een aantal uren per week
en is niet in staat een grotere bijdrage te leveren. Tengevolge hiervan wordt de
wachttijd voor honde-eigenaren, die om het maken van heupfoto\'s verzoeken, steeds
langer.

De medewerking van de praktizerende dierenartsen is tot dusver beperkt geweest;
één van de redenen was dat de Raad van Beheer als absolute voorwaarde gesteld
had dat identificatie van de honden mogelijk moest zijn. Hiervoor werd tatouage
in het oor gekozen. Zover de uitvoering van de tatouage een belemmering is ge-
weest heeft de Raad van Beheer dit nu opgelost door, indien gewenst, tatouage-
tangen en pasta ter beschikking te stellen aan dierenartsen die röntgenfoto\'s voor
het HD-onderzoek willen gaan maken.

Het aantal practici dat met enige regelmaat dergelijke foto\'s aan de beoordelings-
commissie inzendt is gering. Uitbreiding van het aantal lijkt dus mogelijk en is
gezien de sterk toenemende behoefte dringend gewenst. De Raad van Beheer wil
gaarne een opgave hebben van diegenen die bereid en in staat zijn om, voor fok-
technische doeleinden, röntgenfoto\'s voor onderzoek op HD bij de hond te ma"ken.
Zij, die van de mogelijkheid om een tang ter beschikking te krijgen gebruik willen
maken worden verzocht dit eveneens op te geven. Te zijner tijd zal een lijst van
dierenartsen die meewerken aan het HD-onderzoek in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde en in de kynologische pers worden gepubliceerd.

Daar echter de Raad van Beheer door het publiceren van een dergelijke lijst een
bepaalde verantwoordelijkheid op zich neemt, zullen aan de kwaliteit van de foto\'s
en de daarbij behorende documentatie zekere ei.sen gesteld moeten worden. Teneinde
te vermijden dat ingezonden foto\'s door de HD-Commissie als „niet te beoordelen"
worden teruggestuurd, hetgeen voor de dierenarts en voor de eigenaar ergernis,
extra werk en tijdverlies betekent, is de Afdeling Röntgenologie bereid gevonden om
het vervaardigen van de heupfoto\'s technisch te begeleiden. Als eerste stap hiertoe
zal een instructiebijeenkomst worden belegd waarbij onder andere zal worden ge-
demonstreerd: het maken van de opnamen, het inprinten in de film van de docu-
mentatie en het tatoueren. Bovendien zal een aantal foto\'s worden getoond die
ongeschikt zijn voor beoordeling en de redenen en oorzaken zullen uitvoerig worden
besproken. De bijeenkomst zal worden gehouden in het gebouw van de Afdeling
Röntgenologie, Yalelaan, Universiteitscentrum „De Uithof", Utrecht, op 15 mei
1971, aanvang 10.00 uur v.m.

Deelnemers worden verzocht zich op te geven vóór 13 mei (tel. 030 - 53 20 29).
Wij verzoeken U alle correspondentie betreffende deze mededeling te richten aan
de secretaris van de HD-Commissie, N. A. van der Velden, Heidelberglaan 2,

Ter voorlichting van deskundige en leek aangaande de talrijke grondstoffen en
produkten van de chemische industrie die hetzij explosief of brandbaar zijn, hetzij
giftig of corroderend kunnen werken, dient men zich in het kort op de hoogte te
kunnen stellen van de eigenschappen van de beschermingsmaatregelen (inclusief
„eerste hulp bij ongelukken") tegen deze stoffen.

Ter bundeling van de verspreide voorlichting hieromtrent hebben het Veiligheids-
insdtuut (V.l.), de Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (V.N.C.I.)
en de Ned. Vereniging van Veiligheidstechnici (N.V.V.T.) besloten tot het samen-
stellen van z.g. Chemiekaarten, waarop men zich per chemische stof op de hoogte
kan stellen van de gevaren ervan, de werking enz.

Deze kaarten zijn tegen betaling te verkrijgen bij het Veiligheidsinstituut, Afd.
Verkoop, Hobbemastraat 22, Amsterdam (Zuid), bij welk adres men ook terecht
kan voor het betrekken van inlichtingen.

De steeds toenemende betekenis van en belangstelling voor milieuhygiëne en milieu-
beheer heeft sterk doen gevoelen dat op dit gebied overzichtelijke gegevens blijven
ontbreken, die een verantwoord beleid, waarin het element van speculatie ontbreekt
mogelijk maken.

Op initiatief van de staatssecretaris van Sociale Zaken en Volksgezondheid, Dr. R.
J. H. Kruisinga, is in een samenwerking van het departement met Excerpta Medica
in Amsterdam een maandelijks tijdschrift opgericht, waarin alle tevoren in de
gehele wereld verschenen artikelen van enig belang voor milieubeheer en milieu-
verontreiniging in het kort worden samengevat.

Mej. 1. van der Gaag: Congenitale pancreas afwijkingen.
J. C. Baars: Cerebo-spinale angiopathie bij het varken.
Pauze.

Deze bijeenkomst zal worden gehouden in de vergaderzaal van het Rijks Instituut
voor de Volksgezondheid, le Brandenburgerweg 78b, Bilthoven, tel. 030-78 91 11.
De aanvang is gesteld op 19.30 uur. Vanaf 19.15 uur is er gelegenheid tot koffie-
drinken.

DEUTSCHE VETERINÄRMEDIZINISCHE GESELLSCHAFT E.V.
VIII Int. Symposion Geschichte der Veterinär medizin

Voor dit symposium, van 10-12 juni 1971 in Nürnberg te houden, is het programma
bij de Redaktie verkrijgbaar.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Over de 14e week, van 28 maart tot en met 3 april 1971, telde Nederland 9 ge-
vallen van varkenspest en wel: Gelderland 3, Utrecht 1, Zuid-Holland 3, Noord-
Brabant 2.

De 15e week, van 4 tot en met 10 april 1971, liet een aantal van 10 gevallen zien,
n.1.: Overijssel 1, Utrecht 1, Zuid-Holland 7, Noord-Brabant 1.
België had over de tweede helft van december 1970 en januari 1971 in totaal 21
nieuwe gevallen van varkenspest en Joegoslavië 20. West-Duitsland telde over
januari en februari 1971 52 nieuwe gevallen. Oostenrijk 18 en Luxemburg 2.

Van 28 maart tot en met 3 april 1971, de 14e week, kwamen in Nederland 2 ge-
vallen van pseudo-vogelpest voor en wel in Drenthe en Zuid-Holland.
Van 4 tot en het 10 april 1971, de 15e week, was het aantal 6 en wel: Friesland 1,
Zuid-Holland 1, Noord-Brabant 1, Limburg 3.

Engeland had van 16 oktober 1970 tot en met 31 januari 1971 in totaal 3964 ge-
vallen van pseudo-vogelpest. Frankrijk over januari en februari 1971 37, West-
Duitsland over januari en de tweede helft van februari 1971 148.
België telde over de tweede helft van december 1970 en januari 1971 4 gevallen
van pseudo-vogelpest, Bulgarije 22, Joegoslavië 182.

Griekenland had over januari 1971 89 gevallen. Polen 22 en Rusland 49.
Italië geeft over november en de eerste helft van december 1970 in totaal 16 ge-
vallen van pseudo-vogelpest op. In Finland is in de maand januari 1971 één geval
van pseudo-vogelpest geconstateerd.

Blijkens een bericht van de Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst te Parijs
van 2 april 1971, is op een bedrijf in de gemeente Miers op 27 maart mond- en
klauwzeer uitgebroken. Miers hgt in het Franse departement Lot. Zes lammeren
werden aangetast, alle gevoelige dieren zijn opgeruimd, zijnde 164 schapen, 5 run-
deren en een varken. De schapen- en varkensstapel in de gemeente is gevaccineerd,
hetgeen voor de runderen nog onlangs gebeurde.

In dezelfde gemeente had zich ook op 19 maart 1971 reeds een geval voorgedaan,
waarbij virus van het type O werd geconstateerd. Op het bedrijf waren alleen
varkens aanwezig, die alle, 80 dieren, werden opgeruimd.

In het Land Nordrhein-Westfalen in West-Duitsland zijn op 25 maart 1971 drie
gevallen van mond- en klauwzeer geconstateerd in de gebieden Geldern en Moers.
Dit gebeurde ongeveer 12 dagen na de mond- en klauwzeervaccinatie. Kort daarop
deed zich eveneens een geval voor in het gebied van Geilenkirchen.
Eind maart deden zich opnieuw drie .gevallen voor na de mond- en klauwzeerenting
en wel in de gebieden Meschede, Wuppertal en Soest. Hierbij werd virus van bet
type C vastgesteld.

Alle runderen en varkens van de aangetaste bedrijven zijn opgeruimd en maat-
regelen zijn genomen om uitbreiding te voorkomen.

Frankrijk meldde over januari en februari 1971 87 gevallen van rabies bij 54 vossen,
22 runderen, 2 honden, 6 katten, 2 schapen en een steenmarter. Zwitserland had
over dezelfde periode 77 gevallen bij 71 vossen, 4 reeën, een gems en een das.

Oostenrijk 68 gevallen bij 52 vossen, 8 reeën, 2 dassen, 2 marters, een veldhaas,
een koe, 2 katten en een hond. West-Duitsland gaf over de maand januari en de
tweede helft van februari 1971 gevallen van rabies op in 234 gemeenten.
Oost-Duitsland meldde over november 1970 gevallen bij 110 dieren, nl. 81 vossen,
een haas, 2 marters, 8 honden, 11 katten en 7 runderen. Polen had over januari
1971 46 rabiesgevallen. Rusland 11 en Griekenland 6.

België had over de 2e helft van december 1970 en januari 1971 gevallen bij een
rund en een vos.

Gelegenheid tot verpleging van zieke huisdieren.
Tevens röntgendiagnostiek.
Opname na overleg met uw dierenarts.
Keyenbergseweg 18 — Wageningen — Telefoon 0 8370 - 3985

Brieven onder nr. 16/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht.

2 jaar praktijk ervaring, zoekt assistentschap, met associatie-mogelijkheid
op korte termijn, in gemengde praktijk. In het oosten van het land.
Brieven onder no. 17/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht.

1 - 2, K.N.M.v.D. Groep Geneesk. v. h. Kleine Huisdier. Voorjaarsdagen,
Congrescentrum R.A.L, .\\msterdam. (pag. 370)

7, Afd. Gr./Drenthe K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.00 uur. Familie-
hotel te Paterswolde

7, .\\fdeling Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering. 20.30 uur,
Motel Skyway, Rotterdam

n. Werkgroep Dierpathologen. Vergadering, 19.30 uur, R.I.\\\'. Bilthoven
(pag. 634)

12, A.C.V.-Controle. Landelijke Studiedag. Conferentiecentrum „Evert Ku-
persoord", Stichtse Rotonde 11, Amersfoort (pag. 571)

13, Ver. Dir. Gemeentelijke Slachthuizen in Nederland. Vergadering, 10.15
uur, hotel-restaurant Noord-Brabant, Utrecht.

24, Groep D.LB. K.N.M.v.D., Vergadering, 14.00 uur, Restaurant Bella
Vista, Zeist. (pag. 504)

25, Groep. Wet. Onderzoekers K.N.M.v.D. Bijeenkomst, 14.00 uur, R.l.\\\'.
Bilthoven (pag. 639)

29, Groep Geneesk. v.h. Kleine Huisdier K.N.M.v.D. 100e ledenvergadering,
■Artis, .Amsterdam

2— 6, Xllle Internationale Symposium over Ziekten van Dierentuindieren,
Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))

10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium. Nürnberg. (pag.
961, (1970, pag. 430, 634)

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pa.g. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
502, (1971), 242)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hcrtogen-
bosch

7— 9, Aerzteverein Davos IV Int. Symposium. Davos-Platz. (pag. 571)
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur

9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Gonferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.L, München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Eed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

kiest voor arbeidsongeschiktheid, dan bespaart U zich gedurende Uw
gehele dierenarts-loopbaan veel premie.
Oriënterend gesprek bij U thuis.

Landelijk Agent M.O.V.I.R. en D.T.O.
J. C. KONING
Makelaar In Assurantiën
Bilthoven - Gezichtslaan 25 - Telefoon O 30 - 78 28 00

(DM) 6.000.000 annual turnover - powerful distribution organisation) for
sale. Also takeover without production equipement.

Brieven onder no. 18/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, lulianalaan 10, Utrecht.

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN HET BUREAU

Kort verslag van de Hoofdbestuursvergadering van 4 maart 1971.
Het Hoofdbestuur neemt kennis van de resultaten van de eerste bespreking van
de Commissie Differentiatie. Door een werkcommissie van de Faculteit is een ont-
werp herstructurering van het onderwijs van de eerste vier jaar van de opleiding
gereedgemaakt. Voor de twee jaar durende differentiatieperiode is voor de klinische
richting een schetsplan ontworpen. Hierover zal in de eerst komende besprekingen
worden gediscussieerd.

De bevoegdheden van de begeleidingscommissie voor mestkalverbedrijven, die in
een instructie zijn vastgelegd, worden behoudens enkele wijzigingen goedgekeurd.
Besloten wordt de rondzending van de definitieve tekst van het Bindend Besluit nr. 5
vergezeld te doen gaan van een begeleidend schrijven, waarin de betekenis wat uit-
voeriger zal worden toegelicht.

Het Hoofdbestuur zal in een bijeenkomst met studenten het doel en de betekenis
van de Maatschappij nader toelichten.

Men heeft zich beraden over de onkostenvergoedingen, gemaakt ten behoeve vzm
dc Maatschappij, door commissie- en bestuursleden. Men acht de bepaling in het
Huishoudelijk Reglement dienaangaande voldoende en zal derhalve geen wijziging
voorstellen.

Het Hoofdbestuur neemt met waardering kennis van de vele cursussen die door de
Commissie Postuniversitair Onderwijs Veterinaire Volksgezondheid worden georga-
niseerd.

Het Hoofdbestuur is vertegenwoordigd geweest bij de installatie van het bestuur
van de nieuwe Stichting Gezondheidszorg voor Dieren.

Men zal zich nader beraden over een voorstel van het bestuur van de Groep
Practici Grote Huisdieren inzake de bereiding en distributie van medicinaal voeder.
Daartoe zal overleg met een aantal belangstellende leden worden gevoerd.
De ontwerpregelingen van de distributie van entstof ten behoeve van de entingen
van eendagskuikens tegen de ziekte van Marek worden goedgekeurd.
Tenslotte worden enkele financiële zaken afgehandeld en een verzoek om een
bijdrage uit het Ondersteuningsfonds goedgekeurd.

De Groep Wetenschappelijke Onderzoekers organiseert op 25 mei a.s. des namiddags
om 14.00 uur in de vergaderzaal van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid,
Ic Brandenburgerweg 78a, Bilthoven (tel. 030- 789111) een lezing over virologie.
Spreker op deze bijeenkomst is Dr. J. H. M. R i c h t e r, die een lezing zal houden
getiteld: „Een praatje bij plaatjes over virussen" (morfologie en indeling; kweek-
en werkmethoden).

Vervolgens zal er een discussie plaatsvinden over de structuur van de maatschappij.
Belangstellenden zijn van harte welkom.

Op 1 en 2 mei houdt de Groep haar Voorjaars-
dagen 1971 in het Internationaal Congres
Centrum te Amsterdam.

De Engelse samenvattingen voor de aldaar te
houden voordrachten, eventueel annex film-
vertoningen, mogen volgen.

D o b b e 1 a a r, M. J.: A method of excision arthroplasty of the hip in the dog.

Excision arthroplasty of the hip is applied in cases of several chronic disorders of the
hip. As for the method of the surgical procedure the following subjects are of im-
portance:

In the first instance cleaving the gluteal muscles lengthwise has been practised
by us in order to obtain reposition and retention with the dislocation of the hip
and next also for excision of the femora! head.

The head is cut out of the femoral neck by means of a bone holding forceps
after having enclosured the joint capsule as far as possible.

.Afterwards the bone of the femoral neck is removed by means of a bone rongeur
and finally the transition of the femoral neck into the femur is smoothed off by
means of a curette,

B a r t e I s, P.: Operational Procedure of Resection of Femoral Head and Olecranon.

The resection of the femoral head can bring relief to cases of arthrosis of the hip-
jcint by diminished scraping of the roughened joint-surfaces and lessened intra-
articular pressure of synovia. The resection of the olecranon opens the posteroir
aspect of the elbow joint for further surgical work.

The film has originally been made to demonstrate the use ot a new type of wire-saw,
but other approaches than the dorsal approach and the use of other instruments like
chisels instead of a wire-saw are as efficient. Using the dorsal approach the operational
field is best arrived at by resection of the trochanter major. The first step is to
prepare its repositioning by already putting the bone-srew in place and after this
to cut away the trochanter complete with the inserting gluteal muscles.
Underneath the joint-capsule can be seen, but it is often changed in its normal
appearance to thick fibrous tissue. Cutting into the joint-capsule, synovial fluid in
large quantities may escape. The wire-saw is then laid around the femoral head,
its spear-point inserted at the site of the trochanter major and the caput femoris is
cut off. In most cases the lig. teres is already torn. Otherwise it has to be severed.
The trochanter is then srewed back into its place and with the closing of the skin-
incision the operation is finished.

The procedure of opening the elbow-joint is quite similar. First the screw for later
replacing of the proc. olecrani has to be put in place, then the muscles on either
side of the elbow have to be bluntly dissected and the wire-saw put around the
processus olecrani. Care has to be taken to avoid the ulnar nerve. After resection
of the processus olecrani, this processus and the inserting muscles can be pushed out
of the way, and the elbow-joint lies wide open for further sugery. On completion ot
this, the processus is replaced and srewed into its place.
The suture of the skin completes the operation.

Five cases of permanent hipjoint luxation in cats with extreme muscle-atrophy and
beginning ankylosis have been treated surgically.

We chose the ventral approach, which is much easier in the cat than in the dog.
The difference in the anatomy between the dog and the cat, the operation procedure
and the prognosis will be discussed.

All cats were lame for several weeks before the operation. They started to use the
operated leg again after one week and were going nearly normal after two weeks.

The conditions that will be discussed are as follows:
Dislocation (congenital and acquired).

Consideration will be given to the clinical and radiographic features of the condi-
tions, and their differential diagnosis will be discussed.

Three species of the genus Microsporum are human pathogenous. One of them,
the Microsporum canis (M. felineum), is transferred by animal to man. Descriptions
of such cases in Dutch medical history are rather rare.

From the fact that in my dermatological practice between 1966-1970 fourty-four
of such cases have been identified, it would appear that the infection occurs more
frequently than hitherto suspected. In each of these cases the diagnosis was verified
by a culture.

Different epidemiological facets deserve our attention. In treating humans, few of
the problems met with when treating animals, arise.

Not only small domestic animals prove to be carriers. Because an infected domestic
animal, usually a young thorough-bred cat or dog, can lead to an epidemic among
humans, to which all ages are susceptible. Early diagnosis and treatment are
essential.

Good team-work between general practician and skin specialist on the one hand,
and veterinarians on the other, is indispensable. Sometimes the co-operation on the
part of the breeders (or dealers) of the small domestic animal has left much to be
desired.

Wcntirik, G. H., Meyer, A. E. F. H., K a m p h u i s e n, H. A. C., Linde-
S i p m a n, J. S. van der, H a r t m a n, W.: Myodystrophia in a litter of Irish
terriers.

Five male Irish terrier puppies from a litter of 7 males and 1 female were presented
because of troubles with swallowing and stiffness on walking. Identical clinical signs
had been observed in puppies from previous litters of the same bitch as well as in
puppies from litters of other bitches with the same pedigree.

Values of creatinephosphokinase and aldolase in the serum were extremely high.
Serum vitamin E-values (0.85 mgr.J%) were within normal limits.
Electromyographic findings revealed the characteristics of myotonia (hyperexcita-
bility of muscle).

On histological examination severe primary muscular damage was detected, which
resembled very much the changes seen in vitamin E-deficiency.

Enzyme histological examination demonstrated the co-existence of normal as well
as abnormal fibres in the same muscle biopsy. With this technique a phosphorylase-
deficiency without glycogen accumulation was found in the abnormal fibres.
Though chromosome analysis failed to demonstrate any abnormalities, the previous
findings suggest a primary myodystrophy (a disorder of the voluntary muscle,
characterized by a progressive destruction of muscle fibres), which could be gene-
tically determined.

The condition or four of the five patients deteriorated and necessitated euthanasia
at the age of 5-6 months.

R i i s, P. M., R i i s, B. and Flagstad, Anette: The diagnostic value of
metabolic rate measurement in dogs.

There are a few clinical conditions in which a measurable statement of the thyroid
function is of good value: skin diseases, enlargement of the thyroid gland, a change
of the usual behaviour especially increasing dullness.

A parameter for the thyroid function must be reliably and reasonably to perform. A
basal metabolic rate (BMR) measurement has been used for the purpose in human
medicine. An arrangement for this purpose has for several years been used for physio-
logical metabolic studies.

It consists of a diaferometer connected to a respiration chamber. The differences
between the oxygen and carbon dioxide content in the chamber air and the content
in the air entering the chamber will approach an equilibrium. The difference expres-
sed in percent O2 and percent CO2 multiplied by the air flow gives the rate of
oxygen consumption and carbon dioxide output. It is fairly easy to accomodate the
dog to the chamber and have steady results. The metabolic rate is expressed in kilo
calories heat production per minute by the formula k.cal = 3.87 1 O2 — 1.2 1 CO2.
The basal metabolic rate of mammals shows following relation to body weight: log
k.cal/min. = 0.75 log body weight — 1.33.

In 21 dogs, considered normal, a basal metabolic measurement constantly was about
at least 15% above the metabolic rate calculated from the mentioned formula.

Clinical cases in which a thyroid gland dysfunction might be a cause have been
submitted to a measurement of the BMR. In 32 dogs an increased or decreased BMR
was found in 16 cases.

11 cases had a decreased BMR and were accordingly treated with thyreotropic drugs
or extracts of the thyroid gland. 4 cases had an increased BMR and were treated
with thyreotoxic drugs and in one case with partial thyreodectorny.
The clinical results were best in cases with decreased thyroid gland function, and it
is important that the initial arbitrary dosis is corrected to repeated BMR measure-
ments.

A number of white spots is visible on the body and fins of the fish. Each spot is in
fact a cyst, containing one or a few rotating protozoa: Ichthyophthirius multifiliis.
Therapeutical long-term baths in solutions of halamid = chloramine T (10 mgjl),
quinine salts (10-20 mg/1), methylene blue medical quality (2-4 mg/1) or sulfa drugs
(up to 100 mg/1) may be effective.

The fish has produced melanin-containing cysts around metacercarial stages of
trematodes.

The causative organism is Oodinium pillularis ( Schaperclaus 1951), a dinoflagellate.
The non-motile parasitic stadia on the skin contain some chlorophyll, giving the fish a
yellowish appearance. In Dutch the disease is called „peperstip", „zandstip", or
„goudstip".

Velvet disease, caused by Oodinium limneticum, was first described in the USA by
Jacobs (1946). Oodinium limneticum resembles Oodinium pillularis closely. The
former is supposed to be more sensitive to therapeutics.

The film shows the produktion and storage of blood preservation and the technique
of blood transfusion on the dog. The handling with the instruments for output and
transfer is simple, the transfusion may be prepared without loss of time. A test of
compatibility is important and always necessary („biologische Vorprobe").
The field of indication for blood transfusion is wide and reaches from supply blood
to stimulation of erythropoiesis and to "unspecific therapy". As a donor should be
taken a completely healthy dog, which has been examined in blood-morphology
and -serology.

Contraindications for whole blood transfusion are pneumonia, edema of lungs,
hemolytic anemia, septicemia and decompensation of blood circulation.
Mistakes also can happen if a too large quantity of blood has to be transferred,
or no change of donor is possible if a second or third transfusion is necessary (isoim-
munization).

V r i e s, H. W. d e: Three cases of craniomandibular osteopathy in the dog,
treated with prednisone.

Craniomandibular osteopathy is a hyperostosis of the jaws and the bones of the
skull in young dogs. The literature on this subject suggest a poor prognosis, since
euthenasia had to be performed in the majority of the cases reported.
The present paper deals with the occurrence of craniomandibular osteopathy in
two Scottish terriers and one West Highland White terrrier.

The course of the disease was influenced favourably by prednisone therapy. Treat-
ment had to be maintained until the animals had reached the age of approximately
14 months.

The occurrence of the disease in the Netherlands has not been reported until now.
The introduction of this disease is most probably a consequence of the import of
breeding dogs from the United Kingdom, The present cases suggest a hereditary
predisposition of the disease, in accordance with previous reports.

Wieriks, J.: Animal reactions to, and tolerance of two local anesthetic-free
tetracycline preparations injected by various routes.

In a series of experiments a new 5% solution of oxytetracycline (Engemycin®)
was compared with Rolitetracycline 5% and/or 2.5% without a local anesthetic
when injected in animals by several topical and systemic routes of administration.
These routes were: subcutaneous, intramuscular, intravenous, intra-arterial, intra-
articular, intraperitoneal, intrapleural, intrathecal and subconjunctival. The primary
aim of the investigation was to find out how the Engemycin solution compared
with Rolitetracycline solution produces irritant effects at the site of injection. To
try to provoke local effects in some cases rather high doses were used. This occa-
sionally resulted in severe systemic effects. If indicated, liver and kidneys were
macroscopically and microscopically examined.

Our experiments lead to the conclusion that, in general, animal tissues tolerate
5% Engemycin at the site of injection much better than they do 5% and/ 2.5%
Rolitetracycline. Moreover, there are clear indications that the systemic toxicity of
Engemycin is also less.

Overdulve, J. P.: The Sexual Cycle of Toxoplasma and its Epidemiological
Significance.

The unique characteristics of Toxoplasma among protozoan parasites will shortly be
outlined and a brief account will be given of the investigations on faecal transmission
of Toxoplasma, first leading to the theory of nematode transmission and finally
resulting in the discovery of the sexual cycle of Toxoplasma as a coccidium of the
intestine of the cat, indistinguishable from Isospora bigemina.

Investigations during the past 1 \'/2 year by different authors have shown that cats
wich are serologically negative for toxoplasmosis excrete oocysts of Toxoplasma
from 3 tot 5 days until 2 to 5 weeks after the oral infection with Toxoplasma cysts;
these oocysts sporulate and are infective 1 to 2 days after excretion. The prepatent
period, however, is rhuch longer after oral infection of cats with sporulated oocysts.
Own investigations have shown that adult cats in the Netherlands rarely excrete
Toxoplasma ( = Isospora bigemina) oocysts, although other Isospora oocysts are
frequently found in their faeces. This agrees with the results of experiments in which
cats are reinfected orally with Toxoplasma cysts a long time (up to 16 months) after
their first oral infection with Toxoplasma cysts: these cats do not excrete oocysts
again after reinfection, while serologically negative control cats, infected at the
same time in the same way with the same material, all showed oocysts in their faeces
3 to 5 days p.i..

\\\'oung serologically negative cats, therefore, can be expected to excrete highly re-
sistant Toxoplasma oocysts after oral infection with Toxoplasma, and hence must
be suspected much more as potential sources for human and animal toxoplasmosis,
than adult and serologically positive cats. There is little or no reason to suspect dogs
as being an important reservoir for human toxoplasmosis.

Epidemiologically it remains rather improbable that young cats do also act as signi-
ficant sources of infection with Toxoplasma for sheep and other animals wich have
little contact with feline faeces.

The purpose of this paper is to present diseased conditions in which topical ophthal-
mic and subconjunctival injectable preparations of the corticosteroids are indicated
and contraindicated.

The anti-inflammatory effects of steroids are nonspecific, occurring whether the
etiology is allergic, traumatic, or infectious. They decrease cellular and fibrinous
exudation and tissue infiltration, inhibit fibroblastic and collagen-forming activity,
retard epithelial and endothelial regeneration, diminish postinflammatory neovascu-
larizadon, and restore toward normal the excessive permeability of inflamed capil-
laries. The biologic mechanisms whereby steroids produce these effects are not
established. The degree of repsonse is related to dosage; therefore, therapy must be
titrated against the severity of the individual disease.

It is generally accepted that the therapeutic results are dependent upon sufficient
quantities of the corticosteroids reaching the sites where needed and the local tissue
response. This would account for the effectiveness of topically applied preparations
and the tremendous role the steroids have assumed in ophthalmology.
However, our enthusiasm should be tempered with the realization that there are
contraindications to the use of these preparations in an eye. It is well documented
in both human and veterinary opthalmology that it is possible to lose an eye as a
result of their use.

Steroids should not be used in active ulceration and they are ineffective in conditions
such as glaucoma, cataract, and degenerative diseases (corneal dystrophies and
retinal atrophies).

Conditions responsive to topical instillation and/or subconjunctival injections include:

2. Superficial keratitis (vascularization, pannus, exuberant granulation tissue).

Teunissen, G. H. B.: Traumatic diaphragmatic hernia in dogs and cats.
The incidence of cases of diaphragmatic hernia in dogs and cats is continuously
rising. The number of patients we surgically treated for a period of twenty years
was 45 dogs and 21 cats, while the number for the last two years alone was 16 dogs
and 9 cats. This rise of number is due to increased traffic, younger dogs and male
cat« generally being the victims.

For diagnosis, percussion, auscultation and palpation of the heart beat is most
important; heart-beat is not observed on that side of the patients where the
protruding abdominal visceral mass is situated. Nearly always this is the side of
the hernia too, giving an indication where to perform thoracothomy.
The transsternal approach gives an excellent view of the thoracical and abdominal
side of the diaphragm, but this incision causes much trouble for the patient.
Radiographic examination with radiopaque substance is necessary for an exact
diagnosis. When part of the liver or spleen is herniating, it is generally difficult to
fix a diagnosis especially when a transsudate has been formed.
A serious dyspnoea may be caused by a gas-filled stomach.

In dogs localisation of the hernia is evenly distributed between the left and right
side of the diaphragm, but in cats left-side hernia has been found mostly. In cases
of a hernia situated at the central part of the diaphragm the rupture goes along the
body wall.

Surgery has to be carried out by thoracic incision, giving a better view of both
diaphragm and thorax, then an abdominal approach of the hernia.
The surgical treatment may be carried out some days after the accident, when
bleeding has stopped and symptoms of shock have disappeared, but operation must
be performed immediately in cases of a herniating seriously overfilled stomach.
Recovery has been established in 67% of the treated cases. In cats most losses have
been caused by anaesthesia.

In an experiment including 23 clinically normal dogs and 54 selected patients, the
value of a number of laboratory diagnostic methods was tested by the histological
picture of liver tissue which had been obtained by means of biopsy or autopsy.
The investigation included the following laboratory diagnostic methods:

As a result of the histological examinations of the liver, the material obtained from
the patients was divided into the following groups:

Contrary to e, the categories a, b, c and d showed biochemical values which, in gene-
ral, differed considerably from those found in the group of control animals.
It appeared not to be possible to make a diagnosis based on these laboratory findings
only.

Laparoscopy is a comparatively small operation that can be done better than a
laparotomy on a parenchym-damaged organism. In general this method of macro-

scopic examination of tfie liver combined witfi needle biopsy of the liver under
visual control is superior to laparotomy in dogs.

Besides the inspection of the liver the laparoscopy renders good service for the
examination of the peritoneum and allows the puncture of the kidneys which cannot
be done without visual control in the dog. For the examination of other abdominal
organs the laparoscopy is of secondary importance, respectively unsuitable. Parti-
cularly this method does not render good results in the examination of intra-
abdominal tumors with regard to their origin and operability.

For laparoscopy the animal is placed in dorsal recumbency and a pneumoperitoneum
has to be applied. A good sedation is important, general anaesthesia however is not
necessary. As patients affected with hepatic disease react differently on tranquilizers,
such agents should be preferred of which the effect can be dosed. We prefer
Chlorpromazin-Methadone which we administer by intravenous and slow injection.
By this way it is possible to control the effect of these sedative agents.
The risk of laparoscopy and needle puncture under visual control as well is
relatively low (in 206 laparoscopics 1.5% deaths); nevertheless the patients have
to be chosen carefully for this examination.

After the experiences up till now, laparoscopy in liver diseases of the dog is an
important diagnostic method completing the diagnostical efforts in the laboratory
for it allows puncture under visual control and in many cases it makes possible
differential diagnosis at the first sight. On the other hand it does not give any
information on the clinical important question of what type and of what intensity
the functional disorders of the liver are.

A review will be given of the rodenticides, which are accepted for use in the Nether-
lands, according to the Pesticides Law.

These include crimidine ((a pyrimidine derivative); a number of Cumarin and
indandione anticoagulants; zincphosphide, thallium sulphate; scilliroside; chloralose
and sodiumfluoracetate.

The mode of action and the risks of poisoning of small animals other than rodents
will be dealt with, together with general measures of prevention and the possibilities
of treatment in cases of poisoning.

Povey, R. C.: Problems associated with the Vaccination of Cats against Respira-
tory Virus.

The control of respiratory virus infections of cats — principally feline viral rhino-
tracheitis (FVR) and feline Picornavirus (FPI) — is largely dependent on husbandry
measures.

Development of an effective vaccine against these infections would be of considerable
benefit, but there are many problems.

Firstly, although there is only a single strain of FVR virus there are numerous
Picornavirus serotypes, many of which are pathogenic. These viruses are not very
potent antigens and a satisfactory vaccine would probably need to confer a better
immunity than that following natural infection which is often low and of short
duration. This immunity must protect the majority of vaccinated cats against natural
infection, and it is probable that local immunity is more important than circulating
antibody in this respect.

Preliminary work on feline respiratory virus vaccines at the Bristol Veterinary School
has concentrated on FVR virus, and both live and killed-adjuvanted vaccines have
been used. The latter have proved more satisfactory, but even so have failed to
markedly reduce the incidence of respiratory disease in the larger cat colonies, partly
on account of the presence of FPI.

The answer to the need for an effective vaccine may lie in a concentrated, killed or
live-attenuated virus pool including all the major pathogenic strains of picorna-

viruses as well as FVR administered as a intra-nasal aerosol spray, with frequent
boosting.

Daerr, H. C.: Practical and experimental experiences with intravenous vacci-
nations against canine distemper.

The mode of action of intravenous vaccination against canine distemper consists in a
blockade of distemper-susceptible cells by the vaccine-virus against pathogene virus
(interference). This protection leads to solid humoral and cellular immunity.
Experimentally a reliable protection against distemper test-infections (pathogene field
virus, Snyder-Hill-strain) could be detected 24 hours after intravenous vaccination.
Simultaneous test-infections and vaccinations only produced slight fever-curves or
unimportant clinical symptoms.

This favourable data could be established in the practical use. In more than 5.000
intravenously vaccinated puppies which were brought on transport immediately after
vaccination, or remained in an exposed environment, serious complications did occur
in less than 1% of all cases. The intravenous route of vaccine administration was
well tolerated. Because of rapid and reliable mode of protection, intravenous vac-
cination is indicated, where dogs are brought in an infectious or dangerous milieu.

Dr. E. H. Kampelmacher benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de levens-
middelenmicrobiologie en -hygiëne aan de Landbouwhogeschool te Wageningen.

Dr. Kampelmacher werd geboren op 6 mei 1920 te
Wenen, alwaar hij de lagere school en het gymnasium
doorliep. In 1938 is hij in Nederland aangekomen,
waar hij al vrij spoedig in het oosten des lands het
agrarisch bedrijf van binnen en van buiten moest
leren kennen. Waarom hij na zijn onderduiktijd niet
naar de landbouwhogeschool is gegaan, maar naar de
Utrechtse Universiteit, Faculteit der Diergeneeskunde,
is niet geheel duidelijk, doch dit is misschien het
gevolg van zijn grootste interesse: de mens.
Hij heeft zijn uitoefening van de diergeneeskunde
namelijk altijd gezien als middel om de mens te
dienen. Reeds tijdens zijn diergeneeskundige opleiding
is hij onder leiding van Prof. v. d. Kaaij begonnen
met microbiologische en histologische onderzoekingen
van de uterus van steriele runderen met behulp van een biopsie-apparaat. Voor
deze studie werd hem in 1954, 3 jaar na het dierenartsexamen, de titel Doctor
in de Diergeneeskunde verleend.

Hoewel de grote-huisdieren praktijk in Breukelen hem boeide kon hij de uitdaging
tot het aanvaarden van een betrekking als dierenarts-bacterioloog aan het Labo-
ratorium voor Zoönosen van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid niet weer-
staan.

De eerste jaren aan het R.I.V. werden door hem gebruikt door zich zowel nationaal
als internationaal te oriënteren op het gebied van de bacteriële en parasitaire
zoönosen, alsmede op het gebied van de levensmiddelenmicrobiologie.
In 1958 en 1959 verbleef hij in het Communicable Disease Center te Atlanta,
U.S.A., waar hij onderzoekingen verrichtte onder leiding van Dr. Edwards en Dr.
Galton. In 1960 volgde hij Dr. Clarenburg op als hoofd van het Laboratorium voor
Zoönosen, een laboratorium waarin gevestigd waren de afdelingen Enterobacte-
riaceae-onderzoek, het Nationaal Salmonella Centrum, Microbiologisch Levens-
rniddelenonderzoek, Bacteriële en Parasitaire Zoönosen en Histopathologic.
In deze jaren verwierf collega Kampelmacher steeds groter naam als deskundige
op het gebied van Salmonellose, Listeriose en Trichinose en het niet-medisch ge-
bruik van antibiotica. Herhaaldelijk werd hij gevraagd aan vergaderingen van

Expert Committees van de Wereldgezondheidsorganisatie deel te nemen en gedu-
rende een tiental jaren is hij secretaris-penningmeester van de World Association
of Veterinary Food Hygienists geweest, een vereniging in welks bestuur hij nog
steeds zitting heeft en waarin hij als spiritus movens wordt gewaardeerd.
Onder zijn verrichtingen op internationaal niveau kunnen o.a. nog worden genoemd
zijn lidmaatschap van verschillende delegaties bij de Codex Alimentarius en ver-
schillende wetenschappelijke commissies in het kader van het Benelux- en E.E.G.-
overleg. Hij is er zelfs als één der weinigen in geslaagd in een bepaalde weten-
schappelijke commissie Engeland al te laten deelnemen aan het E.E.G.-overleg.
Nationaal is collega Kampelmacher een gewaardeerd lid van vele commissies, waar-
onder de Gezondheidsraad en de Adviescommissie Warenwet, van welks Subcom-
missie Microbiologie hij sinds januari 1971 voorzitter is. Ook buiten het strikt
wetenschappelijk terrein geeft hij zijn krachten aan velerlei instellingen en organi-
saties. Na vele jaren redakteur en daarna voorzitter van de Redaktie van het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde geweest te zijn heeft bij sinds 1967 zitdng in het
Hoofdbestuur van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde.
In de commissies specialisatie en differentiatie heeft collega Kampelmacher een
belangrijke rol gespeeld.

Voor zijn bijzondere onderzoekingen op het gebied van de diergeneeskunde werd
hem samen met zijn medewerker Dr. P. A. M, Guinée de Schimmel-Viruly prijs
1969 toegekend.

Al zijn verschillende aktiviteiten op wetenschappelijk en maatschappelijk terrein
hebben ertoe geleid, dat hij in 1969 werd benoemd tot Officier in de Orde van
Oranje-Nassau, een eer welke iedereen hem van harte gunde en welke hem ook
ten volle toekwam.

Wij willen het Bestuur van de Landbouwhogeschool te Wageningen dan ook van
harte gelukwensen, dat zij deze dynamische man met zijn indringende persoonlijk-
heid en grote vakkennis bereid hebben gevonden hun corps van hoogleraren te
versterken.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae;

M. J. J. van der Linden, Dorpsplein 7, Lage Mierde (N.-Br.).
W. Oldenburger, Dorpsstraat 4, Hellendoorn.

Mevr. M. J. S. C. Tijmensen-van de Kamp, van Boetzelaer van
Oosterhoutlaan 40, Leusden-Zd.
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde meld-
den zich aan;

Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatleden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen de studenten;
F. G. Davelaar, Parklaan 6, Bilthoven.
E. J. Hamburger, Oosterkade 22 bis, Utrecht.
R. Havenaar, Willem Arntszkade 44, Utrecht.
K. K. van Hoffen, Palmstraat 4, Utrecht.
Mej. M. van Moppes, A. H. G. Folkestraat 15, Utrecht.
Mej. M. L. Peters, Obrechtstraat 59, Utrecht.
T. I. B. A. Ramakers, Adm. van Gentstraat 18 bis a. Utrecht.
R. U. Schuurmans, Oude Kerkstraat 33 bis. Utrecht.

Annema, A.; adres gew. in: Leek, van Panhuyslaan 29; tel. (05945) 23 64. (178)
Baars, A. J. J. J. den; adres. gew. in: Huizen, Parkweg 4; tel. ongewijzigd. (178)
Bekink, W.; adres gew. in: Rotterdam-12, Clematisstraat 56; tel. (010) 22 30 05;
P., geass. met H. J. A. J. Heuthorst te Rotterdam; sp. 9-10 uur. (180)

Cremers, F. J. J.; vervalt: geass. met L. J. J. A .Roppe; nieuw: geass. met D. M.

Hartgers, J. E. G. J.; tel. bur. gew. in: (05496) 16 96; Dir. Vleesk. Gem. Wierden;

Hartman, H. J.; Praktijk: Röntgendiagnostiek in het Gem. Zhs. Triotel te Leeu-
warden. (201)
Janssen, W. A. H.; toevoegen: P. geass. met W. J. H. Verstraaten te Boekel. (207)
Kuipers, J.; adres gew. in: Hattem, Eikenlaan 3; tel. ongewijzigd; vervalt: geass
met A. J. Eikelenboom. (214)
Lange, A. de; adres gew. in: Rosj-Pina, Upper Galilea, Israël. (257)
Lensing, H. H.; funktie gew. in: werkzaam bij het C.D.I. te Rotterdam; tel. (010)
15 39 11. (216)
Loen, Dr. A. van; tel. privé gew. in: (05709) 14 02. (218)
Mol, L. F. G. M.; adres gew. in: „De Wijnberg", Mazzolino, Corvino, St. Querico,
Pavia, Italia; tel. Veguera 0383 - 86165. (van 221 naar 257)
Mol-Siegenbeek, Mevr. O. C. D.; idem.

Op 8 mei a.s. hopen de volgende dierenartsen hun 40-jarig jubileum te vieren:
A. J. A. Berkemeyer te Breda (afwezig).
P. van Dijk te Twello (afwezig).
M. J. Gorter te Bennekom (afwezig).

Geslaagd voor het dierenartsexamen d.d. 19 maart 1971:
M. J. M. van den Broek, Lessinglaan 73, Utrecht.
Rectificatie:

In het T.v.D. van 15 april staat bij J. A. Ypenburg tel.: 02185 - 232.
Dit moet zijn 05185 - 232.

Is ook in het bezit van een verklaring van de schriftelijke cursus veever-
loskunde. Kan tevens — indien nodig — typen. Zou gaarne werken bij
een dierenarts met grote kleine huisdieren; bij voorkeur op de Veluwe.
Brieven aan: Mej. N. Boerman, Zuiderzeestraatweg 66, Hierden. Telefoon
03413 - 486,_:

in het oosten van het land,
i Brieven onder no, 15/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier- j
\' geneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht, I

Onderzoek naar de morfologische veranderingen
in het geslachtsapparaat van het stierkalf na
toediening van oestrogenen¹)

Estrogen-induced changes in the genital tract of the
male calf*)
door R. KROES²)

Bij mannelijke mestkalveren werd een morfologische studie verricht naar de
veranderingen die in het genitaal apparaat ontstonden na toediening van ver-
schillende oestrogenen (diethylstilboestrol, hexoestrol, dienoestrol en oestradiol-
monobenzoaat). De verschillende oestrogenen werden toegediend in doseringen
variërend van 10 tot 160 mg per dier. Histologische veranderingen werden waar-
genomen in alle onderzochte organen (prostaat, bulbourethraalklieren, zaadblaas-
jes, ampullae van de ductus deferens, testis, epididymis en urethra).
De morfologische veranderingen konden worden verdeeld in veranderingen van
het epitheel (metaplasie in prostaat, bulbourethraalklieren en urethra, achter-
blijven in de ontwikkeling van het epitheel van zaadblaasjes, ampullae, epididymis
en testis) en veranderingen in het mesenchym (fibrosis en hypertrofie van de
gladde musculatuur). Het mogelijke werkingsmechanisme van oestrogenen werd
besproken. Voorts werd een elektronenmicroscopisch onderzoek uitgevoerd naar
de normale struktuur van de kalverprostaat en naar het ontstaan en het weer
verdwijnen (restitutie) van de metaplasie. Deze elektronenmicroscopische bevin-
dingen werden besproken.

Toediening van oestrogenen aan mestdieren veroorzaakt bij deze dieren
snellere groei en een efficiënter gebruik van genuttigd voed.sel. Overzichts-
artikelen werden onder meer door Gass n er et al. (1960) en Engst
en Säuberlich (1965) gepubliceerd. Speciaal bij mestkalveren en
slachtkuikens bleek dat toediening van oestrogenen sterk groeibevorderend
werkte.

Uit het oogpunt der volksgezondheid echter schuilt in het aanwezig zijn
van oestrogeen-residuen in het dierlijke weefsel een gevaar voor de con-
sument. Vooral voor kleine kinderen, waarbij de endogene oestronproduk-
toe nog zeer laag is (± 1 Mg/dag) (Van Genderen et al., 1958), lijkt
het nuttigen van vlees waarin enkele tot duizenden microgrammen (in in-
jectieplaats) aanwezig kunnen zijn, niet zonder gevaar. Andere gevaren zijn
het tumorgroeibevorderend effekt van oestrogenen bij bepaalde tumorvor-
men, en het mogelijke carcinogene effekt van oestrogenen (M ü h 1 b o c k,
1959; Iglesias, 1964).

In verband met bovengenoemde gevaren werd in 1961 in Nederland het
gebruik van oestrogenen als groeibevorderend middel verboden. Sindsdien
werd op beperkte schaal onderzoek verricht om detektiemethoden te ont-
wikkelen om oestrogenen aan te tonen. Het betrof hier biologische en che-
mische methoden die erg gecompliceerd, zeer tijdrovend en weinig speci-
fiek waren. Een goede afdoende controle op de naleving van het in 1961
ingevoerde verbod was dan ook niet mogelijk.

Toen Italië in 1967 haar grenzen sloot voor uit Nederland afkomstig kalfs-
vlees bleek dat het illegaal toedienen van oestrogenen aan mestkalveren in
Nederland op grote schaal voorkwam (Huis in \'t Veld, 1967). Om
een betere controle op de naleving van het verbod uit te kunnen voeren,
werd besloten om op het abattoir onderzoek te verrichten naar de aanwezig-
heid van oestrogenen in de musculatuur. Hiertoe werd grote behoefte ge-
voeld aan de histologische methode welke in 1967 (Ruitenberg ef al.)
werd geïntroduceerd. De hier te beschrijven onderzoekingen werden uitge-
voerd om de bovengenoemde methode op bruikbaarheid te testen.

1. de histologische veranderingen welke door oestrogenen in het ge-
slachtsapparaat worden geïnduceerd te bestuderen;

2. te bewijzen dat histologisch onderzoek van de prostaat een adekwate
methode is om oestrogeentoediening aan mestkalveren aan te tonen;

3. het ontstaan en het weer verdwijnen van de door oestrogenen ver-
oorzaakte metaplastische veranderingen in de prostaat zowel op
lichtmicroscopisch als op elektronenmicroscopisch niveau te bestu-
deren.

Met mannelijke mestkalveren van het Fries-Hollandse slag werd een aantal
proeven uitgevoerd om het effekt van oestrogeen-toediening op het ge-
slachtsapparaat te bestuderen, door middel van histologisch, enzymhisto-
chemisch en ultrastructureel onderzoek.

De volgende oestrogenen werden gebruikt: diethylsUlboestrol (DES, in
doses van 10, 20, 25, 50 en 80 mg per dier), hexoestrol (HEX, 80, 100 en
160 mg), dienoestrol (DE, 80 mg) en oestradiolmonobenzoaat (ES, 80 mg).
De proeven werden verdeeld in kortdurende proeven (histologisch onder-
zoek van het geslachtsapparaat 1-21 dagen na parenterale oestrogeentoe-
diening op een leeftijd van 8 weken), langdurende proeven (onderzoek 8
en 12 weken na parenterale toediening op een leeftijd van 8 resp. 4 weken)
en proeven waarbij DES oraal werd toegediend gedurende 1, 2, 3, 5 of 7
weken vóór het slachten op een leeftijd van 16 weken.

De volgende organen en weefsels werden histologisch onderzocht: prostaat,
bulbourethraal klieren, zaadblaasjes, ampullae van de ductus deferens, tes-
tes, epididymes en de urethra. Op de prostaat en de testes werd eveneens
een enzymhistochemisch onderzoek verricht.

Een elektronenmicroscopisch onderzoek van de prostaat werd uitgevoerd
bij kalveren van een leeftijd van 8 en 16 weken. Het effekt van oestro-
geentoediening werd onderzocht 4 dagen na parenterale toediening van 80
mg DES op een leeftijd van 8 weken en 12 weken na toediening van de-
zelfde hoeveelheid DES of HEX op een leeftijd van 4 weken.

Bij het macroscopisch onderzoek bleek dat oestrogenen een testesatrofie
veroorzaakten, terwijl de accessoire geslachtsklieren een hypertrofie ver-
toonden. De mate van de veranderingen was afhankelijk van het toege-
diende oestrogeen en van de tijd welke tussen de toediening en het onder-
zoek was verlopen. De duidelijkste veranderingen werden na DES-toedie-
ning waargenomen, speciaal in de langdurende proeven. De eerste verande-
ringen werden reeds een week na DES-toediening waargenomen.

De prostaat en de bulbourethraalklieren bleken het meest gevoelig te zijn
voor oestrogeentoediening. In de prostaat die op drie niveaus werd onder-
zocht, nl. ter hoogte van het corpus, het mediale en het distale deel van de
pars disseminata, werd een hyperplasie van de grote afvoergangen en een
squameuze metaplasie van het klierepitheel waargenomen. Voorts was een
fibrosis en een hypertrofie van de gladde musculatuur aanwezig. De meta-
plasie ontwikkelde zich reeds 1 dag na DES-toediening en bleef gedurende
lange tijd bestaan, zoals bleek uit de langdurige proeven waarbij 12 weken
na de toediening van DES of HEX nog metaplastische veranderingen aan-
wezig waren. De metaplasie bleek te ontstaan uit een proliferatie van ba-
sale, ongedifferentieerde cellen, die lokaal tussen het bedekkende klier-
epitheel en de basaalmembraan voorkwamen (Foto 1). In de langdurige
proeven bleek een slechts gedeeltelijke restitutie aanwezig te zijn, aangezien
het totaal aantal klierbuizen per oppervlak duidelijk was gereduceerd
(Foto 2).

De bulbourethraal klieren vertoonden dezelfde metaplastische veranderin-
gen als die welke in de prostaat werden gevonden. Orale toediening van
DES veroorzaakte dezelfde veranderingen als parenterale toediening. De
veranderingen waren reeds na 1 week DES-toediening aanwezig.
Bij het enzymhistochemsch onderzoek van de prostaat werd in het hyper-
plastische en metaplastische epitheel een sterke activiteit van het enzym
alkalische fosfatase waargenomen, terwijl dit enzym niet aanwezig was in
het klierepitheel van de onbehandelde dieren.

De zaadblaasjes en de ampullae van de ductus deferens vertoonden een
matige gevoeligheid voor oestrogenen. In de kortdurende proeven werden
slechts geringe veranderingen waargenomen na toediening van 80 mg DES.
In de langdurende proeven waren de veranderingen het duidelijkst bij de
met DES behandelde dieren, terwijl de dieren die met HEX behandeld wa-
ren geringe, en de dieren die met DE behandeld waren geen veranderingen
vertoonden. De veranderingen bestonden uit een achterblijven in ontwik-
keling van het kliergedeelte en een hypertrofie van de gladde musculatuur
en een fibrosis (Foto 3). Ook na orale toediening van DES werden de
boven beschreven veranderingen waargenomen. Deze waren het meest uit-
gesproken bij de dieren die het langst DES oraal kregen toegediend.
De testes vertoonden eveneens een matige gevoeligheid voor oestrogenen.
De belangrijkste veranderingen bestonden uit een achterblijven in de ont-
wikkeling van de interstitiële cellen en eveneens onvoldoende ontwikkeling
van de testesbuisjes (Foto 4). In de kortdurende proeven werden de ver-
anderingen slechts bij met DES behandelde dieren waargenomen. In de
langdurige proeven waren de veranderingen bij de met DES behandelde
dieren in duidelijke mate, bij de met HEX behandelde dieren in geringe
mate en bij de met DE behandelde dieren niet aanwezig. Na orale DES-
toediening waren de veranderingen alleen aanwezig bij de dieren die het
DES gedurende 2 of meer weken kregen toegediend.

Uit het enzymhistochemisch onderzoek, waarbij enzymen die direkt of in-
direkt met de synthese van Steroiden te maken hebben, werden bestudeerd,
bleek dat het aantal interstitiële cellen, die enzymactiviteit vertoonden, was
afgenomen in de met oestrogenen behandelde dieren. Het aantal steroïd-
vormende cellen was door de oestrogeentoediening sterk afgenomen.

Prostaat, kalf, 8/a weken oud, 2 dagen na 80 mg DES.
Proliferatie van basale cellen.
Massontrichrome, 200 x.

Prostaat, kalf, 16 weken oud.
A. Controle, normaal klierepitheel.
80 me HEX op een leeftijd van 4 weken, reductie van totaal aantal klierbuizen.

Vesiculae seminalis, kalf, 16 weken oud.
A. Controle, klierbuisjes bekleed met tweelagig epitheel.
B. 80 mg DES op een leeftijd van 4 weken, reductie in totaal aantal klierbuizen,
fibrosis en hypertrofie van de gladde musculatuur. Duidelijke veranderingen in het

A. Controle, steuncellen met lokaal spermatogonia in de zaadbuisjes, het interstitiële

B. 80 mg DES op een leeftijd van 4 weken, zaadbuisjes zijn smaller, minder steun-
cellen, nog geen spermatogonia, wel zijn de voorlopers van spermatogonia (gono-

cyten) nog aanwezig. Ongedifferentieerd interstitieel weefsel.
HE kleuring, 200 x.

Cauda Epididymis, pars descendens, kalf, 16 weken oud.
A. Controle, pseudomeerlagig epitheel met stereocilia.
B. 80 mg DES op een leeftijd van 8 weken. Kleinere buisjes die bekleed zijn met
laag cylinderepitheel, terwijl het aantal basale cellen is toegenomen. Voorts sterke
fibrosis en hypertrofie van de gladde musculatuur.

Urethra, Pars disseminata media, kalf, 16 weken oud.
A. Controle, overgangsepitheel.
B. 10 mg DES dagelijks oraal gedurende 7 weken. Squameuze metaplasie van het

De epididymis, die op 5 verschillende niveaus werd onderzocht, vertoonde
een matige gevoeligheid voor oestrogenen. In de kortdurende proeven wer-
den slechts geringe veranderingen gevonden na toediening van de hoogste
dosering (80 mg) DES. In de langdurende proeven waren de veranderin-
gen duidelijk bij met DES behandelde dieren, gering bij met HEX behan-
delde en afwezig bij de met DE behandelde dieren. De veranderingen be-
stonden uit een achterblijven in ontwikkeling van het epitheel, een hyper-
trofie van de gladde musculatuur die de tubuli omgeeft en een toename
van het intertubulaire stroma (Foto 5). Na orale toediening van DES wer-
den de veranderingen voor het eerst na 3 weken toediening waargenomen.

De gevoeligheid van de urethra voor oestrogenen bleek vrij groot. Duidelijke
veranderingen werden in de kortdurende proeven reeds 4 dagen na DES
toediening waargenomen. Het overgangsepitheel vertoonde een squameuze
metaplasie (Foto 6). In de langdurende proeven bleken de veranderingen
niet zo lang te blijven bestaan als in de prostaat en de bulbourethraalklie-
ren het geval was. In de proeven, waarbij DES oraal werd toegediend,
werd na 1, 2 of 3 weken toediening een geringe tot matige, na 5 en 7 weken
toediening een sterke metaplasie aangetroffen.

In het epitheel van de normale prostaat werden twee, reeds in het licht-
microscopisch onderzoek waargenomen, typen kliercellen gezien. Het betrof
hier sereuze en muceuze callen, waai-van de eersten het meest voorkwamen.
De sereuze cellen waren kubisch tot laag cylindrisch. De apicale celmem-
braan vertoonde een variabel aantal microvilli. In de laterale celmembra-
nen kwamen naast celjunctions typische plooiingen voor. De kern lag
basaal in de cel. Het cytoplasma bestond uit een geringe hoeveelheid granu-
lair endoplasmatisch redculum (RER), voorts kwamen agranulair endo-
plasmatisch reticulum (SER) ribosomen, vrij of als polysomen, en mitochon-
driën met goed ontwikkelde cristae voor. In het supranucleaire gebied was
een Golgi apparaat aanwezig met vrij veel microvesiculae. In het apicale
gebied van de cel kwam een variabel aantal secreetgranula voor, die door
een fijne membraan omgeven waren, en waarvan de inhoud matig tot sterk
elektronendicht was.

In de muceuze cellen kwam een ander type secreetgranula voor. De gra-
nula varieerden sterk in grootte, waren minder elektronendicht en ver-
toonden regelmatig confluentie. Door het vaak zeer grote aantal secreet-
granula, vooral in de uitgerijpte cellen, waren de overige celorganellen ter-
zijde gedrukt, waardoor de Golgi lamellae sterk waren afgeplat, terwijl
slechts enkele microvesiculae aanwezig waren. De kern was afgeplat en lag
tegen de basis van de cel gedrukt. Soms werden zowel secreetgranula van
het sereuze type als van het muceuze type waargenomen. Aangenomen werd
dat deze cellen overgangstadia van sereuze naar muceuze cellen of omge-
keerd voorstelden. Duidelijke secretie werd niet waargenomen.
Naast de twee klierepitheelcellen werd nog een derde type epitheelcel
waargenomen. Het betrof hier basale of reserve cellen, die tussen de klier-
cellen en de basaalmembraan lagen. Deze meestal alleen liggende polygona-

1 Op verzoek van de Redakie werden de elektronenmicroscopische foto\'s niet
gereproduceerd; hiervoor wordt verwezen naar het proefschrift.

Ie cellen met grote kern bezaten een vrij ongedifferentieerd cytoplasma, dat
slechts enkele RER membranen, voorts SER, vrije ribosomen, en mito-
chondriën bevatte. Een inactief Golgi apparaat kwam voor in het apicaal
gelegen cytoplasma. Deze basale cellen zouden ongedifferentieerde cellen
zijn die tot klierepitheelcel kunnen differentiëren.

De na 4 dagen door DES-toediening veroorzaakte veranderingen bestonden
uit een proliferatie van de basale cellen, waarbij de struktuur van deze
cellen veranderde. De basale cellen transformeerden zich tot plavei-epi-
theelcellen. In het cytoplasma ontstonden veel tonofilamenten die de overi-
ge celorganellen terzijde drukten en in grootte en hoeveelheid deden afne-
men. In enkele cellen was het RER gering gedilateerd, terwijl in andere
cellen een collapse werd waargenomen. Het aantal ribosomen nam af. Het
Golgi apparaat was erg klein en bezat afgeplatte lamellae en minder mi-
crovesiculae. De celmembranen vertoonden een sterke interdigitatie met
intercellulaire ruimten, terwijl het aantal desmosomen mogelijk was toe-
genomen. Door de proliferatie van de basale cellen werden de klierepitheel-
cellen opgedrukt.

Ook in de kliercellen werden veranderingen waargenomen. De RER cis-
ternae waren vaak verwijd, terijl de inhoud meer elektronendicht was.
Soms was een collaps van RER cisternae aanwezig. Op de RER membranen
werd plaatselijk een verlies aan ribosomen waargenomen, waardoor het
aantal vrije ribosomen was toegenomen. Het Golgi apparaat vertoonde af-
geplatte lamellae en minder microvesiculae. Secreetgranula waren aanwezig
in verschillende hoeveelheden. In een groot aantal van deze cellen werden
ook tonofilamenten waargenomen. De celmembraan vertoonde een uitge-
breide interdigitatie en een toename van het aantal desmosomen. De ver-
anderingen in de kliercellen waren sterker naarmate de cellen minder ge-
differentieerd waren. Van een aantal cellen in het metaplastische epitheel
kon niet worden uitgemaakt of het oorspronkelijk kliercellen of geprolife-
reerde basale cellen waren.

In het prostaatepitheel dat 12 weken na oestrogeen-toediening werd onder-
zocht werd een meerlagig plavei-epitheel aangetroffen, zowel bij de met
DES als bij de met HEX behandelde dieren. Het aantal nog aanwezige
cellagen was in de met HEX behandelde dieren minder. In de basaal gele-
gen plavei-epitheelcellen werden zeer veel tonofilamenten aangetroffen,
waardoor de overige celorganellen terzijde werden gedrukt. RER, SER,
vrije ribosomen en kleine mitochondriën waren aanwezig. Het Golgi ap-
paraat ontbrak of was zeer klein en bestond uit enkele platte lamellae en
slechts enkele microvesiculae. Er bestond een sterke interdigitatie van de
celmembranen. De kernen vertoonden regelmatig insnoeringen.
In de daarop volgende cellagen van het metaplastisch epitheel werden
veranderingen aangetroffen, die wezen op een herstel van de secretoire
functie van de cellen. Deze veranderingen namen gradueel toe naarmate
de cellen dichter bij het lumen lagen. De restitutie was bij met HEX be-
handelde dieren verder gevorderd dan bij met DES behandelde dieren. De
veranderingen bestonden uit een toename van het RER en een groter wor-
den van het Golgi apparaat. Naarmate het herstel vorderde werden ook
weer secreetgranula in de cellen waargenomen, terwijl het aantal tonofila-
menten afnam. De celmembranen gingen steeds minder interdigitatie ver-
tonen en in de aan het lumen grenzende cellen werden weer celjunctions
en de typische plicaties van de laterale celmembranen waargenomen.

De onderzochte oestrogenen bleken in alle onderzochte weefsels verande-
ringen te induceren. Er was echter een duidelijk onderscheid in het type
van de veranderingen en in de gevoeligheid van de organen voor de ver-
schillende gebruikte oestrogenen. De weefselveranderingen zijn samengevat
weergegeven in Tabel I.

De reactie van het weefsel op de oestrogeen-toediening was afhankelijk van
de hoeveelheid en van de werking van het toegediende oestrogeen. Van de
verschillende oestrogenen bleek DES het sterkstwerkend, waarschijnlijk
doordat het veel langer in het lichaam aanwezig bleef dan HEX en DE,
zoals uit urineonderzoek bleek. Aangezien de oestrogene activiteit van
DES, HEX en DE ten opzichte van oestron na parenterale toediening bij
de muis slechts gering verschilde (H u i s i n \'t V e 1 d, 1969), moet aange-
nomen worden dat de verschillen in werkingsduur waren toe te schrijven
aan een verschil in depotwerking van de oplossing, waarin het oestrogeen
werd toegediend én aan een verschil in metabolisme en uitscheidingspa-
troon van de diverse oestrogenen. Daarnaast dient men rekening te hou-
den met de mogelijkheid van een voor de gebruikte verbinding specifieke
werking.

Dc weefsclveranderingen die in verschillende organen werden waargenomen
kunnen worden verdeeld in een verandering van het epitheel en een ver-
andering van het steunweefsel.

In alle accessoire geslachtsklieren werd een sterke hypertrofie gevonden van
het gladde spierweefsel en het bindweefsel. L a s n i t z k i (1958) en G a i 1-
lardende Jongh (1939) vonden dat onder invloed van oestrogenen
een sterke fibromusculaire hypertrofie optrad bij in vitro gekweekt pros-
taatweefsel, respektievelijk vesiculae seminales van de muis. Neri e.a.
(1968) vonden echter dat het anti-androgeen cyporterone acetaat een ster-
ke fibrosis in de prostaat van de hond veroorzaakt. Op grond van deze be-
vindingen wordt verondersteld dat de sterke hypertrofie van het gladde
spierweefsel en het bindweefsel waarschijnlijk het gevolg is van een di-
rekte én een indirekte werking van het oestrogeen.

De epitheliale veranderingen bestonden uit een achterblijven in ontwik-
keling van het epitheel van de testes, epididymis, zaadblaasjes en ampullae
of een squameuze metaplasie van het epitheel van de prostaat, bulboure-
thraal klieren en urethra.

Het achterblijven in ontwikkeling en functie van de epitheliale component
in de accessoire geslachtsklieren was het gevolg van een (zoals uit het en-
zymhistochemisch onderzoek bleek) verminderde androgeen synthese. De
androgeen synthese zou worden geremd doordat de afgifte van het inter-
stitiële cel stimulerende hormoon (ICSH) van de hypofyse door de toege-
diende oestrogenen werd geremd (Takewaki en Takasugi, 1953;
L a j O s e.a. 1963; Santamarina en Reece, 1964; Kar e.a. 1965;
Thomas en Knych, 1966). Mogelijk zouden oestrogenen ook een di-
rekte invloed op de androgeen vormende cellen hebben (Oshima e.a.
1967; O s t a d a 1 O V a e.a. 1967 en F a r n s w o r t h, 1969).
De squameuze metaplasie werd slechts gevonden in die organen en weefsels
welke in hun embryonale ontwikkeling geheel of ten dele afkomstig waren
van de sinus urogenitalis. Lasnitzki (1958, 1963) toonde aan dat
oestrogenen toegevoegd aan een medium waarin prostaatweefsel van de
muis in vitro werd gekweekt een squameuze metaplasie induceerden. Uit
onderzoekingen van o.a. Mangan e.a. (1967) bleek dat DES specifiek
gebonden werd in prostaatweefsel van de rat. Deze bevindingen maken het
niet onwaarschijnlijk dat de squameuze metaplasie het gevolg is van een
direkte werking van het oestrogeen op het weefsel.

Het ontstaan en de restitutie van de metaplasie werden zowel licht- als
elektronenmicroscopisch bestudeerd. Hieruit bleek dat de metaplastische
cellen onstonden uit een proliferatie van basale cellen. Een aantal klier-
cellen vertoonden echter ook metaplastische veranderingen. Deze laatste
veranderingen werden duidelijker waargenomen naarmate de cellen minder
gedifferentieerd waren. Bij de restitutie bleek dat het totaal aantal klier-
tubuli per oppervlak sterk was gereduceerd. Het restitutieproces bleek een
langzaam verlopend proces te zijn, waarbij de basaal gelegen squameuze
cellen in het verloop van hun uitrijping tot klierepitheelcel werden omge-
vormd. De omvorming leek te kunnen worden verklaard door aan te nemen
dat het toegediende oestrogeen in het epitheel zelf werd gevonden in cel-
en/of kernfrakties (Mangan e.a. 1967 en U h n j e m, 1969). Door de-
ling zou in elke dochtercel telkens minder oestrogeen aanwezig zijn. Na
lange tijd zou de concentratie van het oestrogeen in de dochtercel zó laag
worden dat deze cel, morfologisch nog een plavei-epitheelcel, in zijn ver-
dere differentiatie zijn „abnormale" plavei-epiheelstruktuur gaat verlie-
zen en uit gaat groeien tot klierepitheelcel. In de uitgevoerde proeven wer-
den nog geen beelden waargenomen die erop wezen dat de gewone klier-
struktuur weer totaal aanwezig was. Aangenomen wordt, dat de tijdsduur
in de uitgevoerde proeven hiervoor nog onvoldoende was.
De squameuze metaplasie in de prostaat en bulbourethraal klieren bleek
zeer lange tijd te blijven bestaan. Hoewel 8 en 12 weken na oestrogeen-
toediening duidelijke tekenen van herstel werden waargenomen, waren in
alle gevallen nog metaplastische veranderingen aanwezig.
Het histologisch onderzoek van de prostaat als middel om oestrogeen-toe-
diening aan mestkalveren aan te tonen, bleek een betrouwbare methode te
zijn.

The changes appearing in the genital tract of male veal calves follovifing administra-
tion of various estrogens (diethylstilbestrol, dienestrol and estradiol monobenzoate)
were studied morphologically. The various estrogens were administered at a dosage
varying from 10 tot 160 mgr. per animal. Histological changes were observed in all
organs studied (prostate, bulbo-urethral glands, seminal vesicles, ampullae of the
deferent duct, testis, epididymis and urethra).

The morphological changes were classifiable into changes of the epithelium (meta-
plasia of the prostate, bulbo-urethral glands and urethra, retarded development of
the epithelium of the seminal vesicles, ampullae, epididymis and testis) and changes
of the mesenchyma (fibrosis and hypertrophy of the smooth muscles). The possible
mechanism of action of estrogens is discussed.

In addition, the normal structure of the prostate in calves as well as the appearance
and disappearance (restitution) of the metaplasia were studied by means of the
electron microscope. These electron-microscopic findings are discussed.

Östrogenen Mast von Schlachttieren. Nahrung, 9, 363, (1965).
F a r n s w o r t h, W. E.: A direct effect of estrogens on prostatic metabolism of

testosterone. Invest. Urol., 6, 423, (1969).
Gail lard, P. J. und J o n g h, S. E. de: Die Oestronwirkung auf die Samenblase

der Maus in vitro. Acta brev. Neerl. Physiol., 9, 159, (1939).
G a s s n e r, F. X., M a r t i n, R. P. und A 1 e g o, W. J.: Hormone in der Tiermast.
Moderne Entwicklungen auf dem Gestagengebied. Hormone in der Verterinär-
medizin. Springer Verlag, Berlin, (1960).
Genderen, M. van en L o u w e r e n s, B.: Intern rapport voedingsraad. Dec.
1958.

H u i s i n \'t V e 1 d, L. G.: Persoonlijke mededeling, 1967.
H u i s i n \'t V e 1 d, L. G.: Persoonlijke mededeling, 1969.

I g 1 e s i a s, R.: Hormones and tumors. Proc. of the Sect. Int. Congr. Endocrinology.
Exc. Med. Int. Congr. Scs., 83, 1072, (1966).

K a r, A. B., C h o w d h u r y, S. R., C h o w d h u r y, A. R., K a m b o j, V. P. and
Chandra, H.: Changes in the biochemical composition of the rhesus monkey
pituitary in relation to suppression of gonadotrophic activity. Steroids (Shrews-
bury, Mass.), 5, 519, (1965).
1. a j o s, L., C s a b a, L, D o m a n y, S., S z e k e 1 y and B r e i 1 a, I.: The morpho-
logy and biology of the adenohypophysis after estrogen treatment (Experimentally
induced pregnancy changes in the adenohypophysis in non-pregnant subjects).
Gynaecologia (Basel), 156, 234, (1963).
L a s n i t z k i, L.: The effect of carcinogens, hormones and vitamins on organ cul-
tures. Int. Rev. Cytol., 7, 80, (1958).
L a s n i t z k y, L.: Growth pattern of the mouse prostate gland in organ culture and
its response to sex hormones, vitamin A and 3-methylcholantrene. In: Biology of
the prostate and related tussues. Nat. Cancer Inst. Monograph., 12, 47, (1963).
Mangan, F. R., N e a 1, G. E. and W i 11 i a m s, S. D. C.: The effects of diethyl-
stilbestrol and castration on the nucleic acid and protein metabolism of rat prostate
gland. Biochem. ]., 104, 1075, (1967).
M Ü h 1 b o c k, O.: Hormones in the genesis in cancer. Acat Un. int. Cancer, 16,
62, (1959).

Neri, R. O., C a s m e r, C., Z e m a n, W. V., Fielder, F. and T a b a c k n i k,
1. 1. Effect of anti-androgen, SH-i4 (6-Chlor A^ 1,2 a-methyleen-17 a hy-
droxy-progesterone acetate, cyporterone acetate) on canine prostatic hyperplasia.
Endocrinology, 82, 311, (1968).
Oshima, H., Wakabayashi, K. and T a m a o k i, B.: The effect of synthetic
estrogen upon the biosynthesis in vitro and luteinizing hormone in the rat. Bioch.
biophys. acta, 137, 356, (1967).

Ostädalovä, I., L o j d a, Z. and P a r i z e k, J.: The effect of gonadotrophins
on the metabolic activity of the tecticular Leydig cells in normal infantile rats and
in rats pretreated post-natally by estrogen. Physiol. Bohemoslov., 16, 477, (1967).

Ruitenberg, E. J., Kroes, R. en Berkvens, J. M.: Histologisch onderzoek
van de prostaat als controle middel op de toediening van oestrogenen bij het kalf.
Tijdschr. Diergeneesk., 92, 819, (1967).

Santamarina, E. and R e e c e, R. P.: Response of the sexually immature bovine
testis to pregnant mare serum. Amer. J. vet. Res., 25, 1601, (1964).

T a k e w a k i, K. and Takasugi, N.: Alterations of hypophyseal gonadotrophic
function in male rats following treatment with hormonic steroids in early postnatal
life. Ann. Zool. jap., 26, 99, (1953).

Thomas, J. A. and K n y c h, E. T.: Inhibitory effects of estrogens on the testo-
sterone dependent process of sex accessory fructose secretion. Endocrinology, 78,
108, (1966).

De Japan Printers Association (23, Shintomi 1-chôme, Chuo-ku, Tokyo) geeft iedere
twee jaren een prachtig uitgevoerd boekwerk (210 bladzijden) uit, getiteld ,,Graphic
Arts in Japan", dat een overzicht bevat van de stand van de hoog ontwikkelde
grafische industrie in Japan en de tendens in de ontwikkeling op dat terrein.
De 1970 - 1971 editie bevat de volgende hoofdstukken:
Japan\'s Printing Industry and lts Future.
Ink Distributionon Intaglio Press.

Prospects of Home Facsimile in Japan.
Multicolor Newspaper Printing.
Photomasks.

Typical Printing Machines and Equipment (met vele afbeeldingen en technische
details).

Printing Industry Plays a Big Role at Expo \'70.
Printing Ink Industry in Japan.
Japan\'s Paper and Pulp Industry.
On Japanese Cellophane.

Problems Involved in the Export of Printed Matter.
The 5th Asia-Pacific Printers Congress and Technical.
Discussions by Individual Groups.
Selected list (of Companies).
Index to Advertisers.

Het boek is ter inzage verkrijgbaar bij het Ministerie van Economische Zaken,
Bezuidenhoutseweg 28, \'s-Gravenhage (Hr. W. Jonkers, telefoonnummer (070) -
81 40 11, toestel 2361).

De gevaren van anfibioficaresiduen in voedings-
middelen voor de volksgezondheid

Antibioticaresiduen komen regelmatig voor in het voedsel van de mens als gevolg
van therapeutische, profylactische of groeibevorderende behandelingen bij pro-
duktiedieren, of van bet gebruik als conserveermiddel van antibiotica bij de
hiervan afkomstige of andere voedingsmiddelen.

Dit regelmatig voorkomen van residuen in het voedsel levert bepaalde risico\'s op
\\oor de volksgezondheid, doordat bepaalde nevenverschijnselen kunnen worden
opgewekt bij de mens, zoals toxische, allergische, carcinogene enjol teratogene
reacties. Ook is de invloed van deze residuen op de microflora van belang in
verband met de ontwikkeling en overdracht van resistentie, verstoring van de
darmflora en het eventueel beïnvloeden der diagnostiek bij de keuring van slacht-
dieren.

In het algemeen kan worden geconcludeerd dat het voorkomen van antibiotica-
residuen ongewenst is, hetzij om redenen van toxiciteit of doordat zij bepaalde
allergische reacties ten gevolge kunnen hebben bij overgevoelige personen. Ook
het probleem der resistentie en de resistentieoverdracht maakt het noodzakelijk
de frequentie en de hoogte der residuen zo veel mogelijk te beperken.

Sinds de ontdekking van penicilline door Fleming in 1928 en de iso-
latie der zuivere stof door Florey e.a. in 1938 heeft dit antibioticum
zich ontwikkeld tot het machtigste wapen tegen vele infectieziekten. De
wereldproduktie is gestegen tot meer dan 1.000 ton, dit is meer dan 0,6 x
1016 I.E. per jaar. Simons (124) stelt dat dit meer dan voldoende is
om de gehele mensheid, al of niet gegrond, haar portie te geven.
De hierop volgende intensieve speurtocht naar andere stoffen, die met nog
meer effect tegen verschillende ziekten zouden kunnen worden gebruikt
heeft de ontwikkeling van een groot aantal antibiotica en chemotherajjeutica
tot gevolg gehad. Vele hiervan worden zowel humaan- als veterinair-me-
disch op grotere of kleinere schaal toegepast. Geen dezer middelen heeft
echter die grote toepassing gekregen die de penicillines nu hebben, zelfs de
tetracyclines niet (44).

Gezien de prijs, het effect van deze stoffen op micro-organismen en de een-
voud der toepassingswijzen heeft men ijverig gezocht naar toepassingen als
conserveermiddelen van voedsel en veevoeder, als groeistimulans, als uni-
verseel profylacticum enz. en deze ook gevonden (3, 5, 7, 9, 10, 20, 23, 30,
31, 32, 40, 41, 42, 44, 46, 48, 51, 55, 58, 60, 61, 71, 74, 75, 77, 78, 103,
118,120,127,136,139,140).

Bij een dergelijke massale toepassing is het niet te voorkomen dat de mens
frequent met geringe hoeveelheden van deze stoffen in contact komt, hetzij

*) Drs. H. Mol, dierenarts bij de Keuringsdienst van Waren te Utrecht, Nijenoord 6,
Utrecht.

Dit artikel werd geaccepteerd op 8 januari 197).
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 10, 1971 663

bewust en min of meer vrijwillig bij therapie, profylaxis of bij beroepsmatig
contact, hetzij onbewust en onvrijwillig o.a. via zijn voedsel-plantaardg en
dierlijk- waarin dit antibioticum als conserveermiddel, therapeuticum, pro-
fylacticum of als groeistimulans is gebruikt.

In het eerste geval gaat het om éénmalige of beperkt durende toeditnlng
van hoge tot matige hoeveelheden, waarvan de gevolgen kunnen werden
overzien, mede doordat zij worden toegepast onder een deugdelijk totzicht
en bij het optreden van bijverschijnselen de toepassing en dosering bekend
is. In het laatste geval betreft het kortere of langere tijd herhaalde inname
van matige tot uiterst geringe hoeveelheden of herhaald huidcontac:. De
risico\'s hiervan zijn veel minder te overzien. Ook kan het antibioticun: ver-
anderingen in het voedingsmiddel stimuleren waarbij toxische stoffer van
andere aard worden gevormd (44, 72, 91, 140).

Het gebruik van antibiotica is in ons land - evenals in vele andere landen -
aan banden gelegd. De Antibiodcawet (1964), en het Algemeen besluit der
Warenwet (1935) regelen het gebruik in therapie, profylaxis, groeisiimu-
lering en bij het conserveren van levensmiddelen en de Bestrijdingsmiddelen-
wet (1962) de toepassing bij planten.

Toch komen ook in ons land regelmatig voedingsmiddelen in de hindel
waarin - al of niet aantoonbare - antibiotiearesiduen of derivaten daarvan
voorkomen (2, 25, 28, 36, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 73, 101, 102, 104,
114, 139, 140). De controle van voedingsmiddelen op het voorkomer. van
deze residuen confronteert de prakdzerende dierenarts, de keuringsdieren-
arts en zijn collegae werkzaam in het bedrijfsleven met deze problerr.atiek
en haar achtergronden.

Nevenverschijnselen door de opname van antibiotica ten gevolge van
de gevoeligheid van de mens

Geneesmiddelen, en zeker de sterkwerkende, waaronder de antibiotica,
kunnen naast de gewenste werking, ook schadelijke reacties bij het contact-
individu opwekken. Deze schadelijke reacties kunnen ook bij chronische op-
name van zeer kleine hoeveelheden optreden, althans in principe. Het gaat
hier om:

Deze zijn, afhankelijk van de concentratie, in principe met elke stof op te
wekken. Zij worden beheerst door 5 processen nl.: resorptie, distributie,
biotransformatie, accumulatie en excretie der betrokken stoffen.
Gelijksoortige en verwante reacties behoeven bij de diverse species niet
steeds op te treden door duidelijke verschillen in gevoeligheid. Deze ver-
schillen kimnen worden verklaard doordat de 5 genoemde processen kwa-
litatief en kwantitatief sterk kunnen verschillen. Bij de mens, en ook bij de
afzonderlijke species, zijn zij echter ten dele specifiek voor de toegepaste stof
bij ieder individu op te wekken afhankelijk van de dosering, toedienings-
wijze - oraal, peroraal, dermaal, per inhalationem - en duur der toediening
- eenmalig, semichronisch, chronisch. Wel zal de individuele gevoeligheid
een rol spelen. De voedingstoestand, het klimaat, stress-factoren, eventuele
bijmengsels en de leeftijd beïnvloeden de biologische variatie. (72, 112, 140).

In het doseringstraject neemt men bij opklimmende doseringen 4 gebieden
waar die elkaar kunnen overlappen, nl. het gebied zonder v.\'aameembare

werking, het gebied met het gewenste effect, het gebied met een chronisch
toxisch effect en het gebied met een acuut toxisch effect.
De acute toxiciteit is vooral van belang bij hoge doseringen voor korte tijd,
dus vooral bij het therapeutisch gebruik. Maten hiervoor zijn de „Lethale
Dosis 50", voor een bepaald proefdier, de „Dosis Tolerata", die nog net
geen waarneembaar toxisch effect geeft en de „Therapeutische Index" die
de verhouding aangeeft tussen de „Dosis Tolerata" en „Dosis Curativa".
De chronische toxiteit kan het gebied van het gewenste effect en een deel
van het gebied zonder waarneembaar acuut toxisch effect overlappen. Een
belangrijke waarde is hier de „Acceptable Daily Intake", die de dosis aan-
geeft die de mens zonder schade gedurende zijn gehele leven kan opnemen.
Deze waarde wordt aan de hand van dierproeven bepaald, waarbij een
ruime veiligheidsmarge van in het algemeen 1:100 wordt ingecalculeerd
(37, 111, 112, 140).

De toxiciteit van antibiotica en chemotherapeutica loopt sterk uiteen. Om
bruikbaar te zijn moeten zij echter een zo groot mogelijke therapeutische
index hebben, en in de gebruikelijke dosering - de dosis curativa - weinig
(acuut) toxisch zijn (44,74).

De penicillines worden met name als bijzonder weinig toxisch beschouwd.
De dosis tolerata van Na penicilline G bedraagt bij normale nierfunctie ca
60 g/dag en de therapeutische index is meer dan 1000 (44, 62, 97, 98, 140).
De nauwverwante cephalosporines zijn wat toxischer, maar worden oraal
slecht geresorbeerd (131).

De oligosaccharide antibiotica, waaronder streptomycine, dihydrostrepto-
mycine, de neomycines en kanamycine zijn veel toxischer. Streptomycine
speciaal voor de vestibulaire en dihydrostreptomycine voor de accoustische
tak der Vlle hersenzenuw (122). Neomycine is sterk oto- en nephrotoxisch
en kanamycine weer wat minder (14, 44). Zij worden alle vrij slecht tot
zeer slecht geresorbeerd na orale toediening (84, 140), maar na parenterale
toediening ook slecht uitgescheiden. Streptomycineresiduen kunnen bijvoor-
beeld zelfs tot 1 maand na de toepassing nog worden aangetoond (26).
Chlooramphenicol is sterk nephrotoxisch en remt bij voortgezet contact
het rode beenmerg met als gevolg trombocytopenie, granulocytopenic en
a-plastische anemie met noga! sombere prognoses en geeft tevens kans op
accomodatiestoomissen van het oog en neuritis optica (83, 119, 137, 140).
De complicatie frequentie bij langduriger contact wordt op 1:4 tot 8 x 10^
geschat (44).

De tetracyclines zijn niet zo weinig toxisch als voorheen werd aangenomen,
zij kunnen na orale opname braken en diarree opwekken en hepatotoxisch
werken. Bij chronische toedieningen geven zij stoornissen bij dc calcificatie,
speciaal bij jonge individuen en embryonaal weefsel. Verder worden nier-
afwijkingen, verlenging van de pro-trombinetijd en een an-anabole werking
waargenomen (44, 89, 90, 121). Ook verhoogde gevoeligheid van de huid
voor zonlicht (13) en accumulatie van tetracyclines in het beenweefsel ge-
paard aan verkleuringen (8, 90, 100, 140) behoren tot de mogelijke com-
plicaties.

De macrolide antibiotica, o.a. erythromycine en tylosine, zijn relatief weinig
toxisch (56, 84, 140).

De polypeptide antibiotica, b.v. bacitracine en de polymyxines, maar uit-
gezonderd nisine, zijn sterk toxisch o.a. voor de nier. Zij worden echter
zeer slecht geresorbeerd (44, 98, 128, 140).

Novobiocine is relatief weinig toxisch maar geeft bij voortgezette therapie
afwijkingen van lever en nieren, maag-darmstoomissen en gele verkleurin-
gen van de huid (44, 98, 140). Het wordt veterinair weinig toegepast.
Griseofulvine is weinig toxisch, ook bij lang voortgezette therapie (44). Het
leent zich door de prijs nog niet erg voor behandeling van grote huisdieren.
Van de polyene antibiotica is nystatine vrij toxisch, maar wordt evenals het
veel minder toxische pimaricine slecht geresorbeerd. Zij worden alleen
oraal en uitwendig toegepast (44, 79).

De doses gebruikt bij therapie, prophylaxis en groeistimulering met antibio-
tica zijn zo laag dat zij ver beneden de „Dosis Tolerata" liggen. Voor acuut
toxische reacties, t.g.v. de in het algemeen veel geringere residuen, hoeft
dus niet veel vrees te bestaan. De chronische toxiciteit is van veel meer
belang. Zeker bij die antibiotica waarbij het gebied van het gewenste -
therapeutische - effect wordt overlapt door dat er chronische toxiciteit of
waarvan bekend is dat het cumulatief werkt.

Penicillines hebben een zeer grote therapeuüsche index, nisine is zeer weinig
toxisch en wordt evenals novobiocine veterinair niet veel toegepast. De
cephalosporines, de meeste Oligosacchariden, polypeptide- en polyene anti-
biotica worden slecht geresorbeerd. De vraag is dus of residuen zullen op-
treden en of deze bij de mens zullen worden geresorbeerd in toxische hoe-
veelheden. Anders ligt dit voor de streptomycines, tetracyclines en chlooram-
phenicol gezien de toxische effecten en voor tylosine omdat er nog te weinig
over bekend is. Deze antibiotica moeten in ieder geval uit het voedsel-
pakket worden geweerd. Therapie van produktiedieren, korter dan 48 uur
vóór de slacht, met chlooromphenicol wordt ongewenst geacht (44, 140).

Deze treden pas op na een sensibilisatieperiode. Het gesensibiliseerde indi-
vidu reageert op een dosis, die normaal volmaakt onschadelijk is. In het al-
gemeen is deze reactie niet specifiek voor het geneesmiddel. De contact-
frequentie, toedieningswijze, chemische structuur - en in mindere mate de
heriditeit - zijn van belang bij het voorkomen van geneesmiddelenallergiën.
Gedurende de sensibilisatieperiode worden antilichamen gevormd tegen
het toegediende allergeen in het R.E.S., waarschijnlijk in de stamcellen van
lymphonoduli en milt. Deze stamcellen kunnen een groot aantal lymfoide
cellen vormen, die op hun beurt weer plasmacellen vormen, die specifieke
gammaglobulinen produceren. Blijven de antilichamen aan de lymfoide
cellen gebonden dan vindt geen produktie van plasmacellen en gamma-
globulinen plaats. Hernieuwd of voortgezet contact met het allergeen
doet dit reageren met het antilichaam, waardoor allergische verschijnselen
optreden in bepaalde organen of weefsels. Waarom de ene patient wel
en de andere niet wordt gesensibiliseerd voor een bepaald geneesmiddel is
niet duidelijk (72, 91).

Deze treden op 10-20 minuten na toediening van het allergeen aan het
gesensibiliseerde individu. De antilichamen zijn hier gelokaliseerd in de
globulinen. Het contact tussen antigeen en antilichaam veroorzaakt een
serie reacties, die resulteren in het vrijkomen van histamine-achtige stoffen,
waardoor atopische reacties als asthma-bronchiale, rhinitis en urticaria op-

treden veroorzaakt door thermolabiele reaginen, of anafylactische reacties
als shock en serumziekte, veroorzaakt door thermostabiele gamma-globuli-
nen. Zij gaan gepaard met eosinofilie vooral in de shock-organen en zijn
vooral te verwachten bij parenteraal en oraal contact.

Dit soort reacties treedt op eerst na 6 tot 8 uur na contact van het gesen-
sibiliseerde individu met het allergeen - meest een laagmoleculaire ver-
binding - en bereikt het hoogtepunt 24 tot 48 uur later. De antilichamen
zijn hier gelokaliseerd in de lymfocyten. Er komen geen histamineachüge
stoffen vrij en eosinofilie wordt niet gezien. We zien hierbij b.v. een con-
tacteczeem, of fotosensibilisatie optreden. Gevaarlijk is hier vooral dermaal
contact bij oppervlakkige epidermislaesies.

Hierover is weinig bekend. Deze reacties vinden op zijn minst gedeeltelijk
hun oorsprong in allergieën. Vooral chronische reacties als erythemen, a-
granulocytosis, periarteriitis nodosa, angiitiden en nefritiden treden op bij
een groeiende groep patiënten (11, 44, 72, 91, 132, 133).

LA. en D.A. kunnen naast elkaar optreden. Men ziet dan b.v. 20 minuten
na het contact anafylactische verschijnselen optreden gevolgd door een
min of meer gegeneraliseerd eczeem 6 tot 24 uur later (72). Bij atopische
LA. speelt de herediteit een rol, terwijl het niet geheel zeker is of hier een
sensibilisatie aan de reactie vooraf moet gaan (44).

Laagmoleculaire verbindingen - haptenen - ( w.o. antibiotica) zouden
slechts volwaardige antigenen worden na stabiele, b.v. co-valente, binding
aan een „carrier". Indien dit een eiwit is, worden hiertegen als anti-
lichamen gamma-globulinen gevormd en zal er geen D.A. op te wekken
zijn (85). Tal van verbindingen, die „in vitro" niet in staat zijn zich met
eiwit te binden, blijken toch in de praktijk goede sensibilisatoren te zijn.
Er zijn aanwijzingen voor, dat omzettingsprodukten „in vivo" kunnen ont-
staan, die het echte hapteen zijn (132, 133). Over het metabole lot in de
huid van deze haptenen is weinig bekend. Misschien ontstaat uit een be-
paald hapteen bij verschillende patiënten een ander volwaardig antigeen,
doordat het niet bij iedereen op dezelfde wijze wordt omgezet. (72).
Contact allergiën kunnen vele jaren blijven bestaan en desensibilisatie is
vaak alleen maar tijdelijk mogelijk (72).

Bij groeps- of kruisovergevoeligheid blijkt een patiënt die overgevoelig is
geworden voor een bepaalde chemische structuur, tevens overgevoeligheids-
verschijnselen te vertonen na contact met een verwante chemische struc-
tuur. Een verklaring waarom iedere patiënt een selectieve keuze doet uit de
groep verbindingen, die hiervoor in aanmerking komen, kan nog niet
worden gegeven. Tenzij hier weer overgevoeligheid zou ontstaan op be-
paalde omzettingsprodukten, die niet voor ieder individu hetzelfde zouden
zijn. Kruisovergevoeligheid behoeft zich niet uit te strekken tot bepaalde
stereo-isomeren (29, 72, 106, 108, 109).

Antibiotica en chemotherapeutica zijn stoffen met een groot therapeutisch
effect. Deze stoffen zijn vaak tegelijk sterke sensibilisatoren (96).
Van penicilline werden reeds in 1946 gevallen van overgevoeligheid be-
schreven (39). Penicilline zouten binden zich alleen reversibel aan de serum-

albumine. Penicilloyl- en andere natuurlijk voorkomende derivaten gebon-
den aan eiwitten, spelen waarschijnlijk een rol bij het ontstaan van peni-
cilline allergieën (72, 91, 134).

De reacties kunnen optreden na orale opname, zowel als na parenterale of
lokale therapie. Zij kunnen zijn van het I.A. anafylactische type, waarbij
een aantal gevallen met fatale afloop werden beschreven. In 1 geval was 1/30
X 10"9 I.E. achtergebleven in een injectiespuit na goed wassen en sterili-
seren voldoende om bij een overgevoelige patiënt heftige reacties op te
wekken (15, 18, 27, 34, 135, 137).

Andere reacties van het I.A. type als arthusverschijnselen, heftige derma-
titiden en gegeneraliseerde urticaria worden vermeld zowel van penicilline
als van daarvan afgeleide verbindingen (24, 91, 132). In een aantal ge-
vallen kon van tevoren geen behandeling met penicilline worden vastge-
steld (87) of anamnetisch worden uitgesloten dat een behandeling had
plaats gevonden. Allergische reacties van het D.A. en C.A. type worden
zeer veel beschreven (24, 39, 39a, 43, 47, 91, 129, 130, 133, 141, 142).
Deze allergische reacties zouden gunstig zijn te beïnvloeden met een peni-
cillinase therapie (39a, 141, 142).

Dat althans een aantal voor penicilline overgevoelige patiënten D.A. en
C.A. reacties als chronische urticara kunnen vertonen na het nuttigen van
penicilline houdende voedingsmiddelen (zuivelprodukten) is wel zeker (12,
116, 129, 142).

Dohn (24) stelde vast dat zich bij 11% van een groot aantal patiënten
die oraal, lokaal of parenteraal behandeld werden met penicilline een over-
gevoeligheid hiervoor ontwikkelde. In ca 1% der gevallen moest verdere
systemische behandeling worden beëindigd. De kans op sensibilisatie ligt
volgens hem tussen 2 en 6%. Bij een zalfbehandeling kan dit oplopen tot
40%. Deze is dan ook sterk ontraden (72). Bij dermaal contact op de niet
intacte huid zijn zeer geringe sporen penicilline voldoende voor een sensibi-
lisatie; dat deze minimale sporen dit ook bij orale opname kunnen doen
is niet waarschijnlijk. Penicilline sensibiliseert in ieder geval vrij gemakke-
lijk en men moet beducht zijn voor I.A. reacties. Dit zou de voornaamste
reden kunnen zijn om sporen van dit antibioticum uit voedingsmiddelen
te weren (44, 91).

Kruisovergevoeligheid is alleen vastgesteld tussen de penicillines onderling
en met enkele van penicillaanzuur afgeleide verbindingen (132, 133).

Van de oligo-saccharide antibiotica behoort streptomycine ook tot de uit
allergisch oogpunt meest gevreesde stoffen, hoewel I.A. reacties zeldzaam
zijn (24, 44, 74, 88, 140). De sensibilisatiefrequentie zou 2 tot 60% kunnen
zijn (24). Een gehele of gedeeltelijke kruisovergevoeligheid met een aantal
verwante antibiotica is duidelijk aangetoond door diverse auteurs. Anderen
zijn van mening dat een dubbele sensibilisering echter niet geheel is uit te
sluiten (29, 72, 106, 108, 109, 123).

Dihydrostreptomycine zou minder aanleiding geven tot sensibilisatie, en
kruisovergevoeligheid met streptomycine is niet zeker (29). Neomycine werkt
vrij sterk sensibiliserend bij lokale applicatie op de huid en minder sterk
bij contact met slijmvliezen. Er bestaat kruisovergevoeligheid met kanamy-
cine, framycetine en paromomycine, waarschijnlijk niet met streptomycine
en misschien wel met bacitracine, hoewel dit laatste antibioticum een geheel
andere structuur heeft (14, 29, 72, 106, 107, 108, 110, 140).

Chlooramphenicol heeft bij orale toepassing een vrij geringe sensibilise-
rende werking. Bij lokale applicatie waarschijnlijk een grotere, maar de
meningen hierover zijn verdeeld (44, 81, 117). Een enkele anafylactische
reactie en eczemen bij regelmatig contact werden beschreven (137).
Ernstige allergische verschijnselen ten gevolge van tetracyclines treden
slechts zelden op (24, 72, 140). Toch is hier voorzichtigheid geboden.
Continu oraal contact met kleine hoeveelheden kan aanleiding zijn tot
positieve huidreacties (45, 89).

Van de macrolide antibiotica is weinig bekend t.a.v. eventuele allergieën.
Er worden geen ernstige reacties beschreven (140).

De mogelijkheid om met polypeptide antibiotica als bacitracine, tyrotricine,
gramicidine en polymxine - B een allergie op te kunnen wekken is experi-
menteel bewezen (24, 82, 140). Jansen (72) schat de sensibilisatie-fre-
cjuentie op minder dan 1%. P i r i 1 ä e.a. (1961) voor bacitracine op 7,8%
(140).

Van griseofulvine en de polyene antibiotica nystatine, amphotericine B en
pimaricine worden weinig of geen publikaties over eventuele allergieën
aangetroffen, ook voortgezette dermale behandeling zou hier veilig zijn.
De in allergisch opzicht meest gevreesde antibiotica zijn ongetwijfeld de
penicillines, streptomycine, chlooramphenicol en novobiocine (44, 72, 74).
Van de chemotherapeutica geven de veelgebruikte Sulfonamiden vooral bij
lokale applicatie aanleiding tot overgevoeligheid, waarbij ook kruisreacties
kunnen optreden, niet alleen onderling, maar ook met procaine, benzo-
caine en zelfs met haarverven. Deze reacties kunnen heftig zijn, ook na
orale toediening. Hoe sterker het betreffende sulfapreparaat oplosbaar is,
hoe sterker sensibiliserend het zou werken (72, 115, 125, 138).

In ons huidige bestel is contact met antibiotica via medische behandelingen,
beroepsmatig contact en via het voedsel onvermijdelijk. Bij een beschouwing
in hoeverre residuen in voedingsmiddelen in dit opzicht consequenties op-
leveren voor de volksgezondheid zijn 2 vragen van belang:
Ie. Kan de mens door het regelmatig gebruik van met antibiotica ver-
ontreinigde voedingsmiddelen overgevoelig worden, met de daaraan
verbonden bezwaren?
2e. Zal de voor een antibioticum overgevoelige mens door het nuttigen
van een dit antibioticum bevattende voedingsmiddel reacties vertonen,
b.v. Urticaria of eczeem?
Een positief antwoord op de eerste vraag is niet te geven. Bewijzen zijn
nooit geleverd. Deze mogelijkheid wordt echter door velen op zijn minst
twijfelachtig geacht (44). Wèl is bewezen dat allergieën via het voedsel
en ook na orale opname van antibiotica kunnen ontstaan. Ook is in een
belangrijk percentage bij overgevoeligheden voor antibiotica een behan-
deling met de betreffende stof uit te sluiten (11, 24, 35, 44, 87, 91, 125,
140).

Het antwoord op de tweede vraag is wel positief, althans voor verschillen-
de antibiotica (12, 116, 44, 72, 91, 140, 142).

In hoeverre dit ook zeer kleine residuen betreft is niet bewezen (44). De
W.H.O. (140) vermeldt dat de orale toediening van 40 I.E. penicilline
ernstige reacties kan geven en dat huidreacties op melk met sporen peni-

cilline voorkomen. Dergelijke concentraties komen in ons land regelmatig
voor in consumptiemelk (101, 102). Men kan en mag dit dus niet uitslui-
ten, vooral daar vele reacties, vooral de geringe, niet zullen worden onder-
kend (4, 44, 50, 91, 95, 126), omdat de onderzoekers zich het epidemiolo-
gische belang niet voldoende realiseren.

M al t en (91) is van mening dat het aantal padënten met overgevoelig-
heden voor medicijnen gestadig zal toenemen en dat deze patiënten voor-
bestemd zijn om schade te ondervinden van sporen dezer stoffen in hun
voedsel. Het elimineren van deze sporen wordt dan ook noodzakelijk geacht
(44,91).

De gebruikelijke antibiotica en chemotherapeutica ondergingen tijdens hun
ontwikkeling een uitgebreid toxicologisch onderzoek, waarbij ook mutagene
eigenschappen de volle aandacht hebben gehad. De nu jarenlange toepas-
sing op grote schaal in de medische sector heeft slechts weinig gegevens
omtrent deze aspecten opgeleverd. Publikaties over carcinogeniteit zijn in
de literatuur niet te vinden, ook niet bij die groep personen die beroeps-
matig regelmatig contact met deze stoffen hebben.

Ook teratogene effecten zijn nooit met zekerheid vastgesteld. Wel passeren
vrijwel alle algemeen gebruikelijke antibiotica de placenta, zij het dat in
het serum van de foetus een lagere concentratie aanwezig is, dan in dat der
moeder (80). De „Pregnancy Wastage Rate" en de kans op het voorkomen
van misvormde baby\'s zou bij toepassing gedurende de eerste 12 weken der
zwangerschap hoger kunnen liggen, maar zeker is dit niet (15, 33). Wèl
is zeker dat tetracyclines zich ophopen in het beenweefsel van de foetus na
toediening aan zwangeren (8, 44, 113). Ook is zeker dat de toediening van
streptomycine gedurende de zwangerschap kan leiden tot lichte stoornissen
in de functie van de 8e hersenzenuw der kinderen (19). In hoeverre residuen
in ons voedsel mede oorzaak hiervan kunnen zijn is niet bekend en is ook
niet na te gaan. Wel is bekend dat residuen van tetracyclines en penicilline/
streptomycine combinaties frequent als residu voorkomen en regelmatig in
vrij grote hoeveelheden in kalfsvlees, pluimveevlees, eieren en melk (36, 101,
102, 114).

Nevenverschijnselen door opname van antibiotica ten gevolge van de
gevoeligheid van het micro-organisme

Micro-organismen zullen niet alle even sterk beïnvloed worden door een
bepaald antibioticum. Sommige zullen zelfs geheel of gedeeltelijk resistent
hiertegen kunnen zijn of dit kunnen worden. We onderscheiden hierbij:

1.1 Natuurlijke of primaire resistentie, waarbij het mi-
cro-organisme van nature zeer ongevoelig is voor het geneesmiddel De
resistentie kan absoluut zijn, b.v. bacteriën voor nystatine, of relatief, b.v.
salmonellae voor penicilline G. In het laatste geval houdt zij verband met
de dosering.

1.2 Verkregen of secundaire resistentie, waarbij het mi-
cro-organisme door geregeld contact met het antibioticum een resistentie
hiertegen ontwikkelt Het zal nu minder, of in het geheel niet meer, worden

geremd door dit geneesmiddel of de dosering moet zo hoog worden opge-
voerd, dat met toxische verschijnselen rekening moet worden gehouden
(38,44,74,124,140).

Tot in het zeer recente verleden onderkende men 2 mogelijkheden waarop
resistentie zou kunnen ontstaan. Recente onderzoekingen hebben dit spec-
trum aanmerkelijk uitgebreid. Men onderscheidt thans:

Hierbij veronderstelt men dat het micro-organisme zich, gedurende een
zekere periode van contact, aan het gebruikte antibioticum aanpast en fe-
notypisch wat minder gevoelig wordt, zonder dat er genetische factoren in
het spel zijn. De rol van deze mogelijkheid zou gering zijn door de beperkte
mate van resistentie en doordat deze weer verdwijnt nadat het contact ver-
broken wordt. Misschien berust de resistentie van stafylokokken tegen peni-
cilline op dit mechanisme (44, 74, 139, 140).

1.2.2 Chromosomale (genetische) resistentie-ontwikkeling door mutatie en
subsequente selectie

Momenteel beschouwt men dit als de belangrijkste oorzaak van het ont-
staan van resistente stammen. Bij de voortplanting van micro-organismen
zullen evenals bij ieder ander levend organisme spontaan mutaties optreden
en dus reeds vóór het contact met het gebruikte antibioticum aanwezig
kunnen zijn. De frequentie waarmede dit voorkomt is vrij constant maar
kan worden verhoogd door bepaalde chemische en/of fysische factoren, b.v.
ioniserende straling. Het gaat hier dus om genetische variaties. Micro-orga-
nismen vermenigvuldigen zich zeer snel, zodat de resultante vrij hoog ligt.
Wordt nu de populatie, waarin zich een resistente mutant heeft ontwik-
keld, blootgesteld aan het antibioticum waartegen het resistentie vertoont,
dan zal deze mutant niet worden geremd maar zich juist vermenigvuldigen
zodra de omstandigheden gunstig worden. Zonder dit contact gaat de mu-
tant ten onder (6, 38, 44, 74, 76, 86, 140).

Bij de bestudering der resistentie ontwikkeling kan men verschillende types
onderscheiden nl.:

A. Obligate ééntrapsresistentie-ontwikkeling, waarbij de resistentie ver-
kregen bij een lage dosis ook bestaat tegenover een hoge dosering. Dit
komt voor indien de populatie slechts 1 type mutant bevat, die volko-
men resistent is. Het schijnt tot nu toe dat deze mogelijkheid slechts
theorie is.

B. Obligate meertrapsresistentie-ontwikkeling, waarbij slechts zwak resis-
tente mutanten na selectie wederom sterker resistente mutanten kunnen
vormen.

C. Facultatieve ééntraps-meertrapsresistentie-ontwikkeling, waarbij zowel
sterk als zwak resistente stammen in de populatie zullen voorkomen.
Bij lage concentraties zullen veel meer mutanten zich kunnen vermenig-
vuldigen dan bij hoge concentraties. In het eerste geval zal zich een
ééntrapsbeeld en in het tweede geval een meertrapsbeeld manifesteren
(44, 54, 140).

Bij de bestudering van een shigella-epidemie in Japan werd waarge-
nomen dat bepaalde bacteriën b.v. E. coli hun resistentie t.a.v. een
antibioticum kunnen overdragen op een gevoelige bacterie b.v. shigel-
lae (1, 105).

Ook in Engeland, Duitsland en Nederland werden dergelijke proces-
sen ontdekt, onafhankelijk van het Japanse onderzoek o.a. bij E. coli en
salmonellae (21, 22, 54). „In vitro" is het zelfs mogelijk gebleken d.m.v.
goed gekozen stammen zelfs Vibrio comma en Pasteuralla pestis resis-
tent te maken. De mutagene eigenschappen van een bacteriecel zijn
gelokaliseerd in de chromosomen; één of meer globuli D.N.A.-episo-
men kunnen zich hierbuiten vormen en geheel vrij van de chromosomen
in de cel liggen. Dit episoom deelt zich gewoonlijk sneller dan de chro-
mosomen en kan wanneer bacteriecellen tegen elkaar liggen van de
een in de ander overgaan - conjugatie. In deze episomen is de „Resis-
tant Transfer Factor" (R.T.F.) gelokaliseerd. Deze kan tot 4 resis-
tentiefactoren „R-determinanten" bevatten tegen verschillende anti-
biotica en chemotherapeutica.

Tot nu toe is vastgesteld dat op deze wijze resistentie kan worden
overgedragen tegen ampicilline, streptomycine, kanamycine, neomy-
cine, tetracyclines, chloramphenicol en sulfonamides. Hieruit blijkt dat
dit probleem aan betekenis toeneemt.

Deze resistentie overdracht gaat in de regel niet zonder meer, maar
vereist vrij rigoreuze maatregelen en het schijnt dat deze resistentie
minder stabiel is dan de mutagene (44, 54, 140).

Hieronder verstaat men de opname door de bacteriecel van D.N.A. uit
de omgeving, dus zonder direkt contact tussen de bacteriën. De rol
die dit proces speelt bij de overdracht van resistentie schijnt tot nu toe
van weinig belang te zijn (44, 140).

Hierbij geschiedt de overdracht van het I^.N.A. d.m.v. bacteriofagen.
De rol van deze mogelijkheid bij resistentie-overdracht is nog vrij
duister, maar men neemt aan dat deze bij gram-positieve bacteriën
belangrijker is dan men tot dusver vermoedde (57).

Indien antibiotica chemisch aan elkaar verwant zijn, bestaat de kans dat er
zich een kruis- of groepsresistentie ontwikkelt, d.w.z. indien het micro-orga-
nisme resistent is tegen 1 lid der groep, dan is het dit ook in meer of mindere
mate voor de andere leden (99, 131).

In het algemeen zal de kans op selectie van resistente mutanten het grootst
zijn indien de aanwezige concentratie van het antibioticum de „Minimum
Inhibitory Concentration" (M.I.C.) het meest benadert. Immers, daarbene-
den vindt nog geen remming plaats van gevoelige leden der populatie en
daar ver boven worden alleen hyperongevoelige leden niet geremd. Juist
bij het voorkomen van residuen zal deze M.I.C. veel frequenter optreden
dan bij therapie en prophylaxis.

Met de problemen van resistentie-overdracht ook buiten de resistente spe-
cies en van de kruisresistentie vormt het residu-vraagstuk een latent gevaar
voor de volksgezondheid (44, 140).

Resistentie-ontwikkeling tegen vele antibiotica en chemotherapeutica o.a.
penicillines, streptomycines, chloramphenicol, tetracyclines en Sulfonamiden
door vele pathogene micro-organismen worden beschreven (44, 45, 91, 92,
93, 94, 140).

Het binnendringen van resistente bacteriestammen vanuit het „dierlijke"
naar het „humane" milieu of omgekeerd is tot nu toe nooit bewezen, maar
dat dit kan geschieden mag als zeker worden aangenomen (44, 59). Het
ontstaan en persisteren van resistente stammen moet dan ook zoveel moge-
lijk worden tegengegaan. Het teruglopen van resistentie zal in milieu\'s waar
regelmatig antibiotica voorkomen (b.v. kalvermesterijen) niet te verwachten
zijn. Het betreffende andbioticum verliest zo op den duur zijn bruikbaar-
heid en zal moeten worden vervangen door andere. Dit kan echter niet tot
in het oneindige worden voortgezet (44). Guinee (54) is van mening
dat er momenteel een evenwicht zou bestaan tussen de selectie van resis-
tente stammen en de neiging tot resistentieverlies, o.a. door segregatie der
R.T.F. Andere auteurs zijn van mening dat de frequentie van het voorko-
men van voor algemeen gebruikelijke antibiotica resistente stammen van
sommige pathogene micro-organismen gestadig toeneemt (140).

Tot op het moment der geboorte zijn mens en dier in normale omstandig-
heden vrij van micro-organismen. Doch bij of kort na de geboorte worden
zij hiermede besmet. Microben nestelen zich op de huid en slijmvliezen en
dringen ook door tot in het darmkanaal, waarin bepaalde soorten zich ge-
durende het gehele verdere leven weten te handhaven. Sommigen hiervan
hebben een zuiver saprofytisch karakter, maar de meesten gedragen zich als
„commensalen" en beschikken dus over een beperkte aanvalskracht, die
door het afweermechanisme van het lichaam binnen de perken wordt ge-
houden.

Door langdurig contact van deze normale darmflora met bepaalde anti-
microbiële middelen kan het milieu zodanig verstoord worden, dat de
darminhoud wordt overgroeid door mogelijk pathogene micro-organismen
die normaliter hiertoe geen kans zouden hebben gehad (44, 45, 140). Dit
geldt in het bijzonder voor micro-organismen die een natuurlijke of ver-
kregen resistentie tegen dit antibioticum bezitten (44, 52, 89, 124).
Een ander gevolg van milieuverstoring kan zijn dat de normale darmflora
zodanig wordt gereduceerd dat de afweerelementen van de darmwand
minder tot ontwikkeling komen bij jonge organismen. Vooral de lamina
propria, de muscularis en het lymfoide weefsel nemen af in omvang en
hoeveelheid, terwijl ook het globulinegehalte van het bloed laag blijft. Men
ziet hier een groot darmvolume met een dunne wand. Dit degeneratieve
effect wordt waargenomen bij „Specific Pathogen Free" opgefokte dieren
en zou ook bij de mens kunnen voorkomen.

Dit probleem is vooral van belang bij de groeibevorderende en profylac-
tische toepassingen, maar ook bij het frequent voorkomen van residuen van
enige omvang — zoals b.v. van penicillines in melk. De resultante is een
verhoogd risico door vergroting van het reservoir van resistente pathogene

kiemen (54) en een beïnvloeding van het afweermechanisme speciaal bij
jonge individuen (17, 49, 76, 140).

Residuen van therapeutische, profylactische en groeibevorderende behan-
delingen bij produktiedieren, zullen slechts bij hoge utizondering zo hoog
zijn dat zij ziekteverschijnselen bij de mens kunnen camoufleren. De variatie
in de humane voeding maakt een frequent contact, zelfs indien dit een
enkele maal zou geschieden, nog veel onwaarschijnlijker. Gevaar voor mas-
kering van ziekteverschijnselen bij de mens en zo een bemoeilijking van de
diagnostiek lijkt dus uitgesloten. Dit is wel een reëel gevaar bij het zieke
dier dat in de meeste gevallen geheel zonder voorgeschiedenis ter (nood)
slachting wordt aangeboden. De keuring vóór en na de slacht, evenals het
eventueel bacteriologisch onderzoek kan worden beïnvloed, waardoor de
consument van vlees en organen wordt blootgesteld aan mogelijk pathogene
kiemen (44, 74).

As a result of therapeutic, profylactic or growth promoting treatment of production
animals, or of the use of antibiotics as preservatives antibiotic-residues will occur
regularly in human food.

This regular occurence of residues may result in certain risks for public health,
because of certain possible side-effects as toxic, allergic, carcinogenic of teratogenic
reactions. Another point of importance by the evaluation of these residues is the
influence on the microflora, especially regarding the development and transmission
of antibiotic resistence, disturbances of the normal intestinal flora and the possible
effects on the diagnostic procedures by meat-inspection.

In general these residues are regarderd as undesirable, either for reasons of toxicity
or for their ability to provoke allergic reactions by sensitized persons. Also the pro-
blem of development and transmission of resistency makes it necessary to reduce the
incidence and the residu-level as far as possible.

(1) Akiba, T., K o y a m a, K., I s h i h i, K. Y., K i m u r a, S. and F u ku s-
hima, T.: On the mechanism of the development of multiple drug-resistant clones
of shigella. Jap. J. Microbiol., 4, 219, (1960). (2) A 1 b r i g b t, J. L., T u c k e y,
S. L. and Woods, G. T.: Antibiotics in milk — A review. J. Dairy Sci., 44, 779,
(1961). (3) Alexander, R. A., M c C a 11, J. T., Heng t ges Jr., J. F.,
L o g g i n s, P. E. and Davis, G. K.: Digestability of chopped oat silage preserved
with Zinc Bacitracin fed to cattle and sheep. J. Dairy Sci., 44, 1928, (1961). (4)
Am. Med. Ass.: Penicillin and other antibiotics in Milk. J. Am. med. Assoc., 171,
135, (1959). (5) Anderson, G. W., E p p s, N. A., Snyder, E. S. and
Slinger, S. J.: Comparative Effectiveness of Feeding Aureomycin and Dipping in
an Aureomycin Solution as a Means of Preserving Poultry Meat. Poultry Sci., 37,
174, (1958). (6) Barnes, E. A.,: Transfer of resistance, Antib. in Agr. Proc. 5th
Symp. Eur. Nutr. 90 ed. S. Karger Basel 1968. (7) B e c k e r, R. F., Goodman,
R. N. and G o 1 d b e r g, H. S.: Prolonging the Shelflife of Refrigerated Prepackaged
Spinache with Antibiotics. Antib. Ann. 195711958, 229, (1958). (8) Bennet, A.:
Tetracycline labelling of bone in utero. Lancet, II, 467, (1963). (9) B e r n a r d e,
M. A.: Comparison of Tap and Distilled Water Antibiotic Dip Solutions on Storage
Life of Fresh Crab Meat. Antib. Ann. 195711958, 224, (1958). (10) B e u k e r i n g,
C. H. J.: Verwerking van addideven in veevoeder. Tijdschr. Diergeneesk. 89, 259,
(1964). (11) Bleumink, E.: Melkallergie. Het Atopische Allergeen in Koemeng-

melk. Ned. Melk & Z. tijdschr., 20, 213, (1966). (12) B o r r i e, P. and B a r r e t,
J.: Dermatitis caused by penicillin in bulked milk supplies. Br. med. ]., 11, 1267,
(1961). (13) B u i t e n d ij k, H. J. en M a es s e n. F.: Fotosensibiliteit bij patiënten
met chronische bronchitis behandeld met Demethyl-chloortetracycline (ledermycin).
Ned. Tijdschr. Geneesk., 107, 729, (1963). (14) C a 1 n a n, C. D. and S a r k a n y,

I.: Contact dermatitis from Neomycin. Br. J. Dermatol., 70, 435, (1958). (15)
Carter, E. S. and Cope, C. B.: Anaphylaxis due to topical penicillin. /. Allergy,

25, 270, (1954). (16) C a r t e r, M. P. and W i 1 s o n. F.: Antibiotics in early preg-
nancy and congenital malformations. Dev. Med. Child, Neurol., 7, 353, (1965).
(17) Clegg, F. G.: The effect of antibiotics on the bowel. In: Antibiotics in Agri-
culture; Proc. Un. Notingham 9th Easter School in agr. sci. 1962, ed. by M. Wood-
bine, London 1962, 361. (18) Coleman, M. C. and Siegel, B. B.: Studies in
Penicillin Hypersensitivity. II The significance of Penicillin as a contaminant. /.
Allergy, 26, (1955). (19) Conway, N.: Streptomycin in pregnancy: effect on the
foetal ear. Br. med. ]., 15, (II), 260, (1965). (20) C o 11 e r i 1, O. J. and H a r t-
m a n. P.: Effect of antibiotics on the incidence of spoilage of shell eggs. Poultry
Sci., 35, 733, (1956).

(21) D a 11 a, N.: Transmissible drugresistance in an epidemic strain of Salmonella
typhimurium. J. Hyg. (Lond.), 60, 301, (1962). (22) Datta, N.: Infectious drug-
resistance. Br. med. Bull, 21, 254, (1965). (23) D e a t h e r a g e, F. E., Antibiotics
in the preservation of meat. In: Antibiotics in Agriculture Ed. by M. Woodbine,
London 1962, 225. (24) Dohn, W.: Kontaktallergiën gegen Antibiotika. Hautartzt,

II, 433, (1960). (25) D u r b i n, C. G.: Biological Residues in foodproducts of
Animal origin. 4th Symp. W.A.V.F.H. Proc. VII, 358, (1965). (26) D u r b i n,
C. G.: geciteerd naar: F.A.OJW.H.O. Expert Comittee 12th report on food additives.
Specifications fot the identity and purity of food additives and their toxicological
evaluation: some antibiotics. W.H.O. Techn. Report Series 1969, no. 430. Geneve.
(27) Eisenstade r, D. and Hussar, A. E.: Severe Anaphylactic Reaction from
Oral Penicillin (Abstr.) J. Allergy, 26, 25 (1955). (28) E i s s e s, J. en Oppen-
o o r t h, W. F. F.: Het voorkomen en de aantoonbaarheid van penicilline in Neder-
landse consumptiemelk en melkpoeder in 1967. Ambt. Rapport 2J48 18/10/1968. (29)
Epstein, St. and Wenzel, F. J.: Cross-sensitivity to various „mycins", neomycin,
kanamycin, streptomycin and bacitracin: An experimental study. A. M. A. Arch.
Dermat., 86., 183, (1962). (30) Everett, Jr., J. P., Brown, L. D., Lassiter,
C. A., J a c o b s o n, D. R. and R u s t, J. W.: Aureomycin as a Protein-sparing agent
and its influence on minimum starter protein level satisfactory for normal growth of
dairy calves. J. Dairy Sci., 44, 1407, (1958). (31) E y s s e n, H., De P r i n .s, V.
and De Sommer, P.: The Growth-Promoting Action of Virginiamycin and its
Influence on the Crop Flora in Chicken. Poultry Sci., 41, 227, (1962). (32)
Eyssen, H. and De Somer, P.: Effect of Antibiotics on the Growth and
Nutrient Absorption of Chicks. Poultry Sci., 42, 1373, (1963). (33) F i 1 i p p i, B. et
Mela, v.: Malformation congenitales et antibiotiques. Arch. Franc Pediatr., 15,
565, (1958). (34) Fisher, S.: Fatality following Penicillin Injection. J. Allergy,

26, 43 (1955). (35) F 1 o o d, J. M. and P e r r y, D. J.: Recurrent Vesicular Erup-
tion of the hands due to Foodallergy. J. Invest. Dermat., 7, 309, (1946). (36)
Franss en, J. G.: Resultaten van een onderzoek naar het voorkomen van anti-
biotica in de urine van een aantal zieke en in nood gedode dieren. Tijdschr. Dier-
geneesk., 92, 795, (1966). (37) F r a z e r, A. C.: Toxicological Aspects of Antibio-
tics. In: Antibiotics in Agriculture Proc. 5th Symp. Group Eur. Nutr. 1966, S. Kar-
ger Basel, 1968, 195. (38) F reder icq. P.: Mecanismes genetiques en resistances
aux antibiotiques chez les enterobacteries et selection de souches resistantes par addi-
tion d\'antibiotiques ä l\'alimentation du betail. In Antibiotics in Agriculture. Proc.
5th Symp. Group Eur. Nutr. 1966, S. Karger Basel, 1968, 833. (39) F r i e d 1 a n-
d e r, S., W a t r o u s, R. M. and F e i n b e r g, S.: Contact dermatitis from Penicillin.
Arch. Dermat. & Syph., 54, 517, (1946). (40) Frik, J. F.: Een bijdrage tot de
mogelijke preventie van enkele opfokziekten bij kalveren. Tijdschr. Diergeneesk., 85,

1504, (1960). (41) Frik, J. F.: Een bijdrage tot de mogelijke preventie van enkele
opfokziekten bij kalveren. Tijdschr. Diergeneesk., 86, 848, (1961). (42) F r y e,

G. R., Weisser, H. H. and Winter, A. R.: Influence of Antibiotic Feeding on
tlie Keeping Quality and Antibiotic Content of Poultry Products. Poultry Sei., 37,
633, (1958).

(43) Gardner Hopkins, J. and Lawrence, H.: Sensitization to penicillin.
]. Allergy, 18, 251, (1947). (44) Gezondfieidsraad: Rapport inzake de toe-
passing van Antibiotica op mediscli en niet medisch gebied. Vers. Volksgez., 9,
2315, (1967). (45) G o 1 d b e r g, H. S.: Evaluation of some potendal public fiazards
from non-medical uses of antibiotics. In: Antibiotics in Agriculture Proc. Un.
Nothingham 9th Easter School in agr. sci. 1962, ed. by M. Woodbine, London 1962,
389, 394. (46) G o 1 d b e r g, H. S., W e i s e r, H. H. and D e a t h e r a g e, F. E..:
Studies on Meat IV. The use of antibiotics in preservation of fresh beef. Food
Technol., 7, 165, (1953). (47) Goodman, H.: Dermatitis due to preparation and
administration of penicillin solution. Arch. Dermal. & Syph., 54. 206, (1964).
(48) Goodman, R. N., Johnston, M. R. and Goldberg, H. S.: Residual
Quantities of Antibiotics Detected in Treated Plant Tissue. Antib. Ann., 1957158,
236, (1958). (49) Gordon, H. A., Wagner, M. and Wöstmann, B. S.:
Studies on Conventional and Germ-free Chickens treated Orally with Antibiotics.
Antib. Ann., 1957158, 248, (1958). (50) G o u n e 11 e, H.: Le point de vue d\'un
médecin (Introduction k la discussion generale) In Antibiotics in Agriculture p. 201
Proc. 5th Symp. Group Eur. Nutr. 1966, S. Karger Basel 1968. (51) G u e n t n e r,
E. and Carlson, C. W.: Antibiotics in Laying Diets (abstr.) Poultry Sci., 43,
1324, (1964). (52) G u i n n é e, P. A. M.: Experimental studies on the origin and
significance of antibiotic-resistant Esscherichia coli in animals and man. Thesis,
Utrecht, 1963. (53) Guinée, P. A. M.: Resistentie van darmbacteriën als gevolg
van toediening van antibiotica. Vers. Volksgezondheid 1964, 2091. (54) Guinée,
P. A. M.: Overdraagbare resistentie tegen antibiotica en chemotherapeutica bij
Enterobacteriaceae. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 485, (1968). (55) H a e n 1 e i n, G.
W. F., Richards, C. R. and Huff Jr., L: Effects of feeding low-level Chlor-
tetracycline to a Dairy Herd contineously for one year. J. Dairy, Sci., 44, 2004,
(1961). (56) Hamil, R. L., Haney Jr., M. E., Stamper, M., Wiley, P. F.:
Tylosin, a New Antibiotic: II Isolation, and preparation of Desmycosin a microbio-
logically active degradation. Antib. & Chemoth., 11, 328, (1961). (57) Harmon,
S. A. and Baldwin, J. N.: Nature of the determinant controlling penicillinase
production in Staphylococcus aureus. ]. BacterioL, 87, 593, (1964). (58) H a w 1 e y,

H. B.: The use of antibiotics in canning. In: Antibiotics in Agriculture; Proc. Un.
Nothingham 9th Easter School in agr. Sci. 1962, 272. (59) Hemmes, G. D.: Sal-
monellose veroorzaakt door S. bareilly. Geneesk. Gids, 30, 93, (1952). (60) H e t h,
D. A. and Bird, H. R.: Growth Response of Chicks to Antibiotics from 1950 to
1961. Poultry Sci., 41, 755, (1962). (61) Heuser, G. F.: Feeding High Levels of
Antibiotics to Chickens. Poultry Sci., 35, 81, (1956). (62) Hewitt, W. L.: The
penicillins. ]. Am. med. Assoc., 185, 264, (1963). (63) Jaarverslag Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Friesland 1964. (64) Jaarverslag Gezondheidsdienst
voor Dieren in Friesland 1967. (65) Jaarverslag Keuringsdienst van Waren
Rotterdam 1960. (66) Jaarverslag Keuringsdienst van Waren Utrecht 1966.
(67) Jaarverslag Keuringsdienst van Waren Utrecht 1967. (68) Jaarver-
slag Keuringsdienst van Waren Utrecht 1968. (69) Jaarverslag Keurings-
dienst van Waren Utrecht 1969. (70) Jaarverslag Stichting voor Melkhygiëne
1966/67. (71) Jacobson, M, Spencer, J., Hard, M. and Weiler, M.:
The Effect of Antibiotic Treatments, Packaging Films, and Storage upon Flavor,
Odor and Appearance of Cut-up Fryers. Poultry Sci., 38, 40, (1959). (72) Jan-
sen, L. H.: Enkele problemen rond overgevoeligheidsreacties van de huid ten-
gevolge van geneesmiddelen. Pharm. Weekbl., 101, 249, (1966). (73) J e p s e n, A.
and Pedersen, H.: The control of biological residues, especially antibiotics in
food of animal origin. 4th Symp. of the W.A.V.F.H. Proc. VII, 366, (1965).

(74) Kampelmacher, E. H.: Antibiotica in de voeding van mens en dier.
Tijdschr. Diergeneesk., 89, 1923, (1964). (75) K e t z, H. A.: Stand der Entwickling
und Anwendung vom Chemo-therapeutika in der tierischen Produktion. Mh. Vet.
Med., 20, 869, (1965). (76) Keulen, A. van: Public Health aspects of residues
of antibiotics and some hormones in food of animal origin. 4th Symp. of the
W.A.V.F.H. Proc. VII, 372, (1965). (77) Kewitz, H.: Antibiotika in der Tier-
ernährung. Zbl. Vet. med., 17, 116, (1970). (78) K 1 u s s e n d o r f, R. C.: Anti-
biotics in Poultry Food and Water. Use and Misuse. J. Am. vet. med. Assoc., 125,
155, (1954). (79) K.N.G.S.F.: Informational bulledn of the Non-medical uses of
pimaricin. Delft 1965. (80) K n ö r r, K. In: Kliniek und Therapie der Neben-
wirkungen von H. P. Hümmerl u.a.p. 922 Thieme, Stuttgart 1960. (81) Korossy,
S., V i n c z e, E. und C ó z o n y, M.: Durch Chloramphenicol (Chlorocid) Behand-
lung verursachte Allergodermatosen. Allergie u. Asthma, 8, 228, (1962). (82)
Kutcher, A. H., Budowscky, J. and Chilton, N. W.: Reactions following
the use of bacitracin, tyrothricin, gramicidin and polymyxin B Troches: controlled
study, ƒ. Allergy, 25, 46, (1954). (83) L a h a y e, D., L o u w a g i e, A. en V e r-
w i 1 g h e n, R.: Zeven gevallen van beenmergaantasting door chlooramphenicol
behandeling. Ned. Tijdschr. Geneesk., 108, 1847, (1964). (84) L a m m e r s, W.,
N e 1 e m a n s, F. A. en Siderius, P.: Algemene Farmacotherapie. Leiden Staf leu
1961. (85) Landsteiner, K.: Ueber Komplexe Antigene. Kl. Wochenschr., 6,
103, (1927). (86) L e d e r b e r g, J.: Bacterial variation. Ann. Rev. Micr., 3, 10,
(1949). (87) Long, P. H.: Fatal Anaphylacdc Reaction to Penicillin. Antib.
Ann. 1953154, 35, (1954). (88) L o q u e, J. T., Goldberg, H. S. and G o o d-
m a n, R. N.: The public health significance of antibiotic residues in foods. Antib.
Ann. 1957158, 333 (1958). (89) L u b s e n, N.: Gevaren van tetracyclines, een her-
waardering. Ned. Tijdschr. Geneesk., 110, 1699, (1966). (90) M ä 1 e k. P., K o 1 c,
J., Zastava, V. L., Zak, F. and P e 1 e s k a, B.: Fluorescence of tetracycline
analoques fixed in myocardial infarction. Cardiologia, 42, 303, (1963). (91) Mal-
ten, K. E.: Allergy to Antibiotics in Minute Amounts in Foods. Antibiotics in Agri-
culture Proc. 5th Symp. Group. Eur. Nutr. 1966, S. Karger, Basel 1968, 184. (92)
M a n t e n, A., Kampelmacher, E. H. and Guinée, P. A. M.: Frequency
of resistance to chloramphenicol and tetracyclines among 12014 Salmonella strains
isolated in 1958 and 1959. Anth. v. Leeuwenhoek, 27, 103, (1961). (93) M a n t e n,
A., Kampelmacher, E. H. en Guinée, P. A. M.: Voorkomen van resistentie
tegen chlooramphenicol en tetracycline bij 13502 in 1961 geïsoleerde Salmonella-
stammen. Tijdschr. Diergeneesk., 88, 441, (1963). (94) M a n t e n. A., Kampel-
macher, E. H. en Guinée, P. A. M.: Voorkomen van resistentie tegen tetra-
cycline en chlooramphenicol bij Salmonellastammen geïsoleerd gedurende 1962 in
Nederland. Tijdschr. Diergeneesk., 88, 1858, (1963). (95) Marth, E. H.: Anti-
biotics in Milk — A review I Recent developments, II. Methods for Detection. ].
Milk, Food Techn., 24, 36, 70, (1961). (96) M a y e r, R. L.: Shortcomings of the
experimental methods for detection of sensitizing properties of new drugs, ƒ. Allergy,
26, 133, (1953). (97) Merck Ipdex: Ed. by P. G. Steiher, 7th. Ed. (1960).
(98) Merck Veterinary Manual, 3rd. Ed. (1961). (99) Miert, A. van:
Practicum Handleiding Instituut voor Veterinaire Farmacologie. (1965) blz. 67.
(100) Mitchell, R. G.: Tetracycline and the premature infant. Dev. Med. Child
Neutrol., 5, 519, (1963). (101) Mol, H.: Het voorkomen van antibiotica-residuen
in aan de zuivelfabriek afgeleverde volle melk. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 579,
(1968). (102) Mol, H.: Het voorkomen van antibioticaresiduen in aan de zuivel-
fabriek afgeleverde volle melk in 1968 en 1969. Tijdschr. Diergeneesk., 95, 981
(1970). (103) Mol, J. J.: Ervaringen met een nieuw fungicide bij de schimmel-
bestrijding op de kaaskorst. Ned. Melk & Z. Tijdschr., 20, 73, (1966).
(104) N a y 1 O r, J.: The incidence of penicillin in Australian milksupplies. Austr. J.
Dairy Technol., 15, 153, (1960). (105) O c h i a i, K., Y a m a n a k a, S., K i m u r a,
K. and S a w a d a, O. geciteerd door P. A. M. Guinée. Tijdschr. Diergeneesk., 93,
485, (1968). (106) P i r i 1 ä, V. und K a j a u n e, H.: Ueber Neomycinüberempfind-
lichkeit mit besonderer Berücksichtigung der sich anschliesenden Gruppenallergie.

Hautarzt, 13, 261, (1962). (107) Pirilä, V. and Rouhunkoski, S.: On
sensitivity to neomycin and bacitracin. Acta Dermat. VeneoroL, 39, 470, (1959).
(108) Pirilä, V. and Rouhunkoski, S.: On cross-sensitation between neomy-
cin, bacitracin, kanamycin and Framycetin. Dermatol, 121, 335, (1960). (109)
Pirilä, V. and Rouhunkoski, S.: Patterns of Cross-sensitivity to paromomy-
cin (Humatin). Dermatol, 125, 273, (1962). (110) P i r i 1 ä, V. und W a I 1 e n i u s,
T.: Ueber die ekzematöse Sensibilisierung gegen Neomycin und Bacitracin. Hautarzt,
8, 518, (1957). (Ill) Rehm, L.: Industrielle Mikrobiologie. Springer Verlag Ber-
lin 1967. (112) Reith, J. F.: Inleiding tot de Toxicologie, Methoden voor de
bepaling van de toxiciteit van stoffen I, II en III Pharm. Weekhl., 104, 1285,
1373, 1457, (1969). (113) R e n d 1 e - S h o r t, J. J.: Tetracycline in teeth and
hone. Lancet (1), 1188, (1962). (114) Schot horst, M. van: Onderzoek naar
het voorkomen van antibiotica-residuen in normale slachtdieren. Tijdschr. Dier-
geneesk., 90, 579, (1965). (115) S c h r e u s, H. Th.: Warum und wie sensibilisiert
Marfanil? Hautarzt, 1, 403, (1950). (116) S c h u p p 1 i, R.: Klinik und Therapie
der Penicilline-Nebenwirkungen. Dermatol, 125, 279, (1962). (117) Schwank,
R. und Jirasek, L.: Kontaktallergie gegen Chloramphenicol mit besonderer Be-
rücksichtigung der Gruppensensibilisierung. Hautarzt, 14, 24, (1963). (118)
S h a h a n i, K. M., G o u 1 d, I. A., W e i s e r, H. H. and S 1 a t t e r, W. L.: Obser-
vations on Antibiotics in a Market Milk Supply and the Effect of Certain Antibiotics
on the Keeping Quahty of Milk. Antib. & Chemoth., 6, 544, (1956). (119) Sharp,
A. A.: Chloramphenicol induced blood dyscrasias: analysis of 40 cases. Br. med. ].,
735, (1963). (120) S h e w a n, J. M.: The use of antobiotics in preservation
of fish. In: Antibiotics in Agriculture; Proc. Un. Nothingham, 9tb Easter School in
agr. Sci. 1962. 289, ed. by M. Woodbine, London 1962. (121) S hils, M. E.: Renal
disease and metabolic effects of tetracycline. Ann. int. Med., 68, 389, (1963). (122)
S h u b i n, H., Heiken, Ch. A., C 1 a s k i n. A., e.a.: Reduction of neurotoxicity
with streptoducin in tuberculosis. Antib. Ann. 1954155, 437, (1955). (123) S i d i,
E., H i n c k y, M. and Longueville, R.: Cross-sensitation between neomycin
and streptomycin, ƒ. Invest. Dermat., 30, 225 (1958). (124) S i m o n s, R. D. G. Ph.:
Symposium gebruik antibiotica bij de bestrijding van Mastitis 15-12-1961 D. Me-
dische Aspecten. Ned. Melk & Z., 16, 73, (1962). (125) Sulzberger, M. B.,
K a n o f. A., B a e r, R. L. and Lowenberg, C.: Sensitation by topical appli-
cation of sulfonamide. /. Allergy, 18, 92, (1947). (126) S zak vary. A.: Influence
éventuelle, sur Ia santé de Thomme, des résidus d\'antibiotiques contenu dans les
viandes et Ie lait. Aspects médicaux genéraux. In: Antibiotics in Agriculture. Proc.
5th Symp. Group Eur. Nutr. 1966, S. Karger Basel 1968, p. 178. (127) T a r r, H.
L. A., Boyd, J. W. and Bisset, H. M.: Antibiotics in food processing. Experi-
mental preservation of fish and beef with antibiotics. J. Agr. Food Chem., 2, 372,
(1954). (128) To days drugs: The polymyxins. Br. med. J., (I), 1461, (1963).
(129) V i c k e r s, H. R., B a g r a t u n i, L., Alexander, S.: Dermatitis caused
by penicillin in milk. Lancet (I), 351, (1958). (130) Vogel, H. R.: Reac-
tions to penicillin. Arch. Dermat. & Syph., 54, 713, (1946). (131) Voogd, C. E.,
Meers tens, M. G. P. en S c h o 11 e n, M. J. A.: Kruisresistentie tussen cefa-
losporines en penicillines. Ber. uit het R.I.V. 1965, p. 257. (132) W e c k , A. L. de:
Immunochimie d\'allergie i la penicilline. Dermatol, 125, 281, (1962). (133)
Week, A. L. de: Etudes sur 1\'Allergie ä la penicilline IV. Les tests cutanés dans
1\'Allergie ä la penicilline. Dermatol 125, 283, (1962). (134) Weck, A. L. de:
Diagnostik Medikamentöser Allergien. Dtsch. med. ]., 16, 533, (1965). (135)
Weck, A. L. de: Penicillin Allergy, geciteerd naar Malten K. E. Antibiotics in Agri-
culture, 5th Symp. of Group Eur. Nutr. 1966, S. Karger Basel 1968, 184. (136)
Weiser, H. H., Goldberg, H. S., C a h i 11, V. R., K u n k 1 e, L. E. and
Deatherage, F. E.: Observations on fresh meat processed by infusion of anti-
biotics. Food Technol, 7, 495, (1953). (137) W e 11 c b, H., Lewis, C. N.,
Weinstein, H. J. e.a.: Severe reactions to antibiotics. Antib. Ann. 195711958,
296, (1958). (138) Whittemore, A. L. and D e g a r a, P. F.: Sulfadiazine
sensitivity. J. Allergy, 18, 382, (1947). (139) W.H.O. expert committee:

The pubHc health aspects of the use of antibiotics in food en feedstuffs. W.H.O.
Techn. Rep. series No. 260 Geneve 1963. (140) W.H.O./F.A.O. e x p e r t commit-
tee on food additives: Specifications for the identity and purity of food
additives and their toxicological evaluation: some antibiotics. 12th report of the joint
FAO WHO Expert committee on food additives. W.H.O. Techn. Report Series No
430. Geneve 1969. (141) Z i m m e r m a n, M. C.: Penicillinase treatment of fifty-two
patients with allergic reactions to penicillin. Antib. Ann. 1957\\58, 312, (1958). (142)
Zimmerman, M. C.: Ghronic penicillin urticaria from dairy products proved by
penicillinase cures. Arch. Derm. Syph., 79, 1, (1959).

Babesiosis bij de hond wordt veroorzaakt door het parasitaire protozoon Babesia
canis (Piana en Galli-Valerio, 1895).

De ziekte heeft een groot verspreidingsgebied, dat zich uitstrekt over de tropen
en subtropen, inclusief Italië, Spanje en Zuid Frankrijk. De klinische symptomen
kenmerken zich door hoge koorts, vermagering, anemie, hemoglobinemie, hemo-
globinurie en icterus.

In landen waar de ziekte enzoötisch is, moet het bloed van iedere hond, die één
of meer van de hierboven genoemde symptomen vertoont, op de aanwezigheid
van B. canis parasieten gecontroleerd worden. Nu steeds meer Nederlanders er een
gewoonte van maken om hun huisdieren tijdens hun vakantie in het buitenland
mee op reis te nemen, is het niet verwonderlijk dat, meer dan voorheen, babesiosis
bij de hond in Nederland wordt geïntroduceerd.

Het absolute aantal gevallen is nog maar klein. Het gevaar dat de ziekte over
het hoofd wordt gezien of in een te laat stadium wordt onderkend, is daardoor
echter des te groter. Men moet zich daarom afvragen of het niet wenselijk is dat
in de anamnese van honden, waarbij één of meer van de hierboven genoemde
symptomen worden waargenomen, de vraag wordt opgenomen of de patiënt on-
langs in het buitenland is geweest. De consequentie van de introductie van
babesiosis bij de hond in Nederland en de therapeutische behandeling worden
nader toegelicht.

Het is niet verwonderlijk dat als één van de twee hoofdthema\'s voor het
negentiende Wereld-Diergeneeskundig Congres, dat in augustus 1971 in
Mexico zal worden gehouden, „Animal health problems in the international
movement of animals" is gekozen. In dit kader moet ook deze voordracht
beschouwd worden.

Babesiosis is een door teken overgebrachte ziekte bij dieren. Karakteristiek
voor deze ziekte is de hemolytische anemie, hemoglobinurie, icterus en het
aanwezig zijn van specifieke infectieuze protozoa, de Babesidae in de erytro-
cyten van de gastheer.

1 Voordracht, gehouden tijdens de Voorjaarsdagen 1970 van de Groep Genees-
kunde van het Kleine Huisdier, op 2 en 3 mei 1970 te Amsterdam.

2 Drs. P. Leeflang, Instituut voor Tropische en Protozoaire Ziekten, Biltstraat 172,
Utrecht.

Geaccepteerd voor publikatie op 8 februari 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 10, 1971 679

Gedurende de laatste jaren zijn ook vier gevallen van humane babesiosis
(Skrabalo en Deanovic, 1957; S c h o 11 e n s, et al, 1968;
Fitzpatrick et al, 1968; Benson et al., 1969) beschreven. Dit
wijst er op dat ook babesiosis als een zoönose moet worden beschouwd, zij
het met een geringe betekenis. Het bijzondere van deze vier ziektegevallen
bij de mens is dat 3 van de 4 patiënten ontmilt waren.

De rol van de milt met betrekking tot de weerstand van mens en dier
tegen Bahesia-iniecti&s is zeer belangrijk (Ristic, 1969; Phillips,
1969). In het bestek van deze voordracht kunnen we hier echter niet verder
op ingaan.

Van de babesidae, die pathogeen zijn voor de hond is voor ons vandaag van
belang Babesia canis, een parasiet die over de gehele tropen en subtropen
verspreid voorkomt. De bruine hondeteek, Rhipicephalus sanguineus is de
belangrijkste vector maar ook andere teken-genera zoals Dermacentor, Hya-
lomma en Haemaphysalis kunnen de ziekte overbrengen.
Rhipicephalus sanguineus is bovendien de overbrenger van rickettsiosis bij
de hond, een ziekte die veroorzaakt wordt door Ehrlichia canis.
De diagnose babesiosis kan gesteld worden aan de hand van de hierboven
genoemde symptomen. Het morfologisch bloedonderzoek neemt daarnaast
een belangrijke plaats in. In meer chronisch verlopende gevallen treedt als
symptoom bovendien vermagering op. Bij de hond zijn ook afwijkingen
van het centrale zenuwstelsel als gevolg van een ßa&e^ia-infectie beschre-
ven.

Honden die hersteld zijn van babesiosis blijven in de regel dragers van de
parasiet, hoewel dit micro-organisme niet meer in bloeduitstrijkjes van deze
dieren kan worden aangetoond. Op dit aanwezig zijn van het pathogene
agens in het herstelde dier, berust de verkregen immuniteit tegen babesiosis.
We spreken in zo\'n geval van premuniteit. Bij aanwezigheid van de juiste
vectoren kan de ziekte van premune dieren verder verspreid worden op voor
babesiosis gevoelige honden.

In de tropen en subtropen waar de ziekte enzoötisch is, bestaat het probleem
dat premune en gevoelige honden klinisch niet van elkaar te onderscheiden
zijn. Voor de dieren zelf is het van belang dat zij, wanneer zij in enzxiötische
gebieden gehouden worden, zo jong mogelijk geïnfecteerd raken om daar-
door drager van de parasiet te worden en een premuniteit op te bouwen.
Door een voortdurend contact met de vectoren, die mede als het reservoir
van dit micro-organisme moeten worden beschouwd, worden deze honden
re,gelmatig geherinfecteerd waardoor het in stand houden van de premuni-
teit wordt verzekerd.

In landen waar babesiosis bij de hond niet voorkomt, bestaat geen reservoir
van deze parasiet, noch in honden, noch in teken. Wordt toch incidenteel
de diagnose babesiosis bij een hond gesteld - en dat zijn meestal gevallen
waarbij bij de dieren tijdens een verblijf in enzoötische gebieden geïnfecteerd
geraakt zijn - dan is het van belang dat alle pathogene organismen gedood
worden om te voorkomen dat er recidiverende infecties, en/of een reservoir
van deze parasiet kunnen ontstaan. Dat het betreffende dier daardoor zelf
geen premuniteit kan opbouwen, is niet van belang, zolang het in Babesia
canir-vrije landen blijft.

Door de juiste keuze van geneesmiddelen tegen babesiosis en de dosering
van deze chemotherapeutica kunnen we bereiken dat een dier waarbij de

diagnose babesiosis is gesteld, genezen wordt. Dit zal al of niet gepaard
gaan met het in stand houden van de parasiet in het herstelde dier.
Geven we b.v. Berenil in een dosering van 2,5 - 3,5 mg per kg lichaams-
gewicht, intramusculair toegediend, dan bereiken we een therapeutische ge-
nezing met een zeer kleine kans op spontaan optredende recidieven, maar
wel met de ontwikkeling van een premuniteit.

Worxit Berenil echter in een dosering van 10-12 mg per kg lichaamsgewicht
gegeven, dan worden alle parasieten in het lichaam van de gastheer gedood
en treedt herstel op zonder de ontwikkeling van immuniteit (Ban er,
1967). Een aantal geneesmiddelen die werkzaam zijn tegen babesiosis bij
de hond worden vermeld in tabel 1. Naast deze specifiek werkzame chemo-
therapeutica is het vaak noodzakelijk ook de aanwezige anemie te bestrij-
den.

Het internationale verkeer neemt steeds meer toe. Onze honden doen daar-
mee ook hun voordeel doordat de band met hun eigenaren veel minder snel
wordt verbroken en zij hun bazen ook tijdens vakantiereizen kunnen volgen.
Daardoor ontstaat er een steeds groeiende kans op het verspreiden van ziek-
ten uit enzoötische gebieden naar landen waar de ziekte niet voorkomt.
Beperken wij ons thans tot babesiosis bij de hond en tot Nederland, dan
moeten we drie vragen in beschouwing nemen:

1. Wat is de consequentie van het introduceren van Babesia canis para-
sieten in Nederland?

2. Kunnen de in Nederland inheemse teken-species als overbrenger van
Babesia canis optreden?

3. Kunnen de natuurlijke vectoren van Babesia canis zich ook in Ne-
derland staande houden?

In Nederland komt babesiosis bij de hond slechts sporadisch voor. Het ab-
solute aantal gevallen is nog maar klein. Maar het gevaar, dat de ziekte
over het hoofd gezien wordt of in een te laat stadium wordt onderkend, is
niet denkbeeldig. Het stellen van de diagnose in het eerste stadium van de
infectie is voor een succesvolle behandeling van babesiosis echter noodza-
kelijk. Daarom zou elke geconsulteerde dierenarts bij het waarnemen van
symptomen als hierboven beschreven, in zijn anamnese de vraag moeten
opnemen of de patiënt in de tropen of subtropen is geweest.
Zij, die hun huisdier op reis willen meenemen, zouden door hun dieren-
arts van te voren geattendeerd moeten worden op de ziekten, die hun
honden in het buitenland kunnen oplopen en bij infectiegevaar met Babesia
canis erop gewezen moeten worden dat deze ziekte door teken wordt over-
gebracht. Daarbij moet men bedenken dat ook in Italië, Zuid-Frankrijk en
Spanje babesiosis bij de hond inheems is. Van Nie en Sutmöller
(1953) en V e r v o o r n-M a 1 i n o s k y Blom (1965) hebben enkele

importgevallen beschreven en attenderen daarbij, m.i. terecht, op de mo-
gelijkheid dat in de toekomst babesiosis bij de hond in Nederland frequenter
zal voorkomen.

Wordt de diagnose babesiosis gesteld, dan zal de dierenarts er naar moeten
streven dat hij het juiste therapeuticum en de gewenste dosering kiest, opdat
alle babesia-parasieten in de gastheer worden gedood. Daardoor kan worden
voorkomen dat hier te lande recidiverende infecties en/of een reservoir van
dit micro-organisme in honden kan ontstaan. Bovendien moet door de
dierenarts de patiënt nauwkeurig worden onderzocht op de aanwezigheid
van ectoparasieten en moet bij het aantreffen van deze organismen, de
patiënt en eventueel zijn hok of kennel met een insecticide worden behan-
deld.

Bailenger en Jamin (1968) hebben in Zuidwest-Frankrijk onder-
zocht welke teken belangrijk waren voor de epidemiologie van babesiosis
bij de hond. Dit gebied is daarom interessant, omdat daar de natuurlijke
vectoren van Babesia canis, zoals Rhipicephalus- en Dermacentor teken
voorkomen, maar ook de in ons land bekende Ixodes ricinus.
Voor deze laatste teek ligt bij de rivier de Garonne zijn zuidelijke versprei-
dingsgrens terwijl de bekende overbrengers van babesiosis en de ziekte zelf
bij deze rivier hun noordelijke verspreidingsgrens hebben. De Garonne vallei
is dus een overlappingsgebied van deze teken species. Het feit dat enzoö-
tische babesiosis bij de hond zich in Frankrijk niet verder in noordelijke
richting verspreidt, moet erop wijzen dat Ixodes ricinus voor deze parasiet
niet als vector kan optreden.

Het gevaar dat de in Nederland voorkomende teken Babesia canis parasie-
ten kunnen overbrengen en tot reservoir van deze parasiet kunnen worden,
is derhalve niet aanwezig.

De vraag of de natuurlijke vectoren van Babesia canis zich in landen met
een gematigd klimaat kunnen handhaven, moet positief worden beant-
woord. Beperken wij ons tot de belangrijkste vector, Rhipicephalus sangui-
neus, dan dient vermeld te worden dat Jansen (1962, 1965) deze teek
twee maal in Nederland heeft beschreven.

In Denemarken vonden Winding en Haarlov (1968) en H a a r -
lov (1969) twee honden, die uit Afrika afkomstig waren en die gastheer
van de bruine hondeteek bleken te zijn, ondanks het feit dat de dieren toen
reeds enige maanden in Denemarken verbleven. Ook in Duitsland (G o t h e,
1968) en in Engeland (Best et ai, 1969) is deze teek incidenteel gevon-
den.

De predilectieplaatsen van Rhipicephalus sanguineus in gebieden met een
gematigd klimaat zijn voornamelijk kennels en woonhuizen. Deze vormen
blijkbaar een gtmstig milieu voor de, uit warmere landen afkomstige teek.
De bevindingen van Best et al. (1969) in Engeland wijzen ook in die
richting. Zij geven bovendien in overweging om alle honden die geïmpor-
teerd worden, met een effectief acaricide te baden om daardoor te voor-
komen dat niet inheemse ectoparasieten in Engeland kunnen worden binnen
gebracht.

Een nauwgezet onder/.oek van honden, op het moment van hun invoer,
naar de aanwezigheid van ectoparasieten, is niet voldoende. Vooral de
vroege ontwikkelingsstadia van teken kunnen gemakkelijk over het hoofd
worden gezien.

Een zeer recente publikatie van Winding et al. (1970) beschrijft de
vondst van 29 haarden van Rhipicephalus sanguineus in dierklinieken en
kennels rondom en in Kopenhagen, gedurende de laatste vijf maanden van
1969. Er wordt met nadruk op gewezen dat het bijzonder moeilijk is om
deze teek uit te roeien. De spreiding van deze teek naar de 29 vindplaat-
sen bleek voornamelijk te zijn geschiedt vanuit 2 dierklinieken in Kopen-
hagen.

Resumerend kan gesteld worden dat babesiosis bij de hond in Nederland
sporadisch voorkomt maar dat, gezien het toenemende internationale ver-
keer, ook van onze huisdieren, deze ziekte in de toekomst waarschijnlijk
frequenter in ons land zal worden gediagnosticeerd. Daarom is het wense-
lijk dat de dierenarts, indien daartoe aanleiding bestaat, met het voorko-
men van deze ziekte rekening houdt bij het opnemen van de anamnese en
het opstellen van zijn differentiaal diagnose.

Bovendien heeft de dierenarts de taak om voorhchting te geven over de
ziekten, die onze huisdieren tijdens hun verblijf buiten onze landsgrenzen
kunnen oplopen. In het geval van babesiosis moet daarbij tevens op de rol
van teken voor de verspreiding van deze ziekte gewezen worden. Ook kan
de dierenarts het nemen van preventieve maatregelen adviseren (tekenbe-
strijding).

Bij de invoer van dieren in Nederland verdient het overweging om aandacht
te schenken aan eventueel aanwezige ectoparasieten en deze te doden al-
vorens de dieren vrij te geven voor import.

De in Nederland voorkomende teken zijn niet belangrijk voor de epidemio-
logie van Babesia canis. Bij de behandeling van gevallen van babesiosis bij
de hond zal de dierenarts zich dienen te overtuigen dat noch recidiverende
infecties, noch een reservoir van de parasiet in Nederland kan ontstaan.

In een periode van twee maanden, volgende op de voorjaarsdagen van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, werden ons twee honden van
verschillende eigenaren aangeboden, die aan een Babesia canis infectie
bleken te lijden. Beide honden waren kort tevoren van een vakantie in Zuid
Frankrijk teruggekeerd in Nederiand.

The introduction of Babesiosis in dogs in the Netherlands is discussed. Attention is
drawn to the possible increase of the number of cases and the problems of prophy-
laxis, including tick control.

Bailenger, J. et J a m i n, L: Epidémiologie de la babésiose (prioplasmose)
canine dans le sud-ouest de la France. Ann. Parasitologie, (Paris), 43, 15, (1968).
Bauer, F.: Ueber die Behandlung von Babesien-Infektionen mit Berenil. Blauen

Hefte für den Tierarzt, 33, 7, (1967).
Benson, G. D., G a 1 d i, V. A., Altman, R. and F i u m a r a, N. J. Morbidity

and Mortality Weekly Reports, 18, 277, (1969).
B e s t, J. M. J., B u 11, K. M. and R o h r b a c h, J. A.: Occurrence of Rhipicepha-
lus sanguineus in London. Vet. Ree., 85, 633, (1969).
Fitzpatrick, J. E. P., Kennedy, C. C., G e o w n, M. G., O r e o p o u-
1 o s, D. G., Robertson, J. H. and S o y a n n w o, M. A. O.: Human case of
piroplasmosis (Babesiosis). Nature, 217, 861, (1968).

G O t h e, R.: Zum Vorkommen von Rhipicephalus sanguineus in Deutschland. Zschr.

Tropenmed. Parasit., 19, 305, (1968).
Haarlov, N.: Another case of introduction into Denmark from Africa of the
Kennel Tick (Rhipicephalus sanguineus (Latr. 1806)). Nord. Vet. Med., 21
445, (1969).

Jansen Jr., J.: Rhipicephalus sanguineus sanguineus (Latreille, 1806). Ent. Ber.,
22, 213, (1962).

Ent. Ber., 25, 6, (1965).
Van Nie, C. J. en S u t m ö 1 1 e r, P.: Een geïmporteerd geval van babesiosis canis.

Tijdschr. Diergeneesk., 78, 514, (1953).
Phillips, R. S.: The role of the spleen in relation to natural and acquired immu-
nity to infections of Babesia rodhaini in the rat. Parasitology, 59, 637, (1969).
Ristic, M.: Infectious blood disease of dogs. Illinois Vet., 12, 6, (1969).
Schol tens, R. G., Br aff, E. H., H e a 1 y, G. R. and G 1 a e s o n, N.: A case
of babesiosis in man in the United States. Am. J. trop. Med. & Hyg., 17 810
(1968).

Doc. Med. Geogr. et Trop., 9, 11, (1957).
Vervoorn-Malinosky Blom, A. G. W.: Een geval van piroplasmosis canis.

Tijdschr. Diergeneesk., 90, 653, (1965).
Winding, O. en H a a r 1 0 v, N.: Accidental introduction into Denmark from
Sudan of the Kennel tick (Rhipicephalus sanguineus (Latr., 1806)). Nord. Vet.
Med., 20, 284, (1968).
Winding, O., W i 11 e b e r g, P. and H a a r 1 0 v, N.: The brown dog tick (Rh.
sanguineus), an ectoparasite of dogs of current interest. Nord. Vet. Med., 22, 48
(1970).

Er werd een microbiologisch onderzoek verricht van gedestilleerd water afkomstig
uit tien apotheken, waarbij kiemgetallen van aërobe bacteriën en van schimmels
werden bepaald; tevens werd onderzocht of bepaalde ongewenste organismen aan-
v/ezig waren. Uit de resultaten van de kiemgetalbepalingen bleek dat deze varieerden
van 25 tot 61.000 (per ml) voor, bij 37°C op bouillon-agar kweekbare bacteriën. In
een monster was dit kiemgetal < 100, in drie monsters tussen 100 en 10.000, in zes
monsters werden deze kiemgetallen > 10.000 gevonden. De kiemgetallen voor, bij
20°C-22°C, op bouillongelatine kweekbare bacteriën varieerden van 16.000 tot
266.000 (per ml); deze kiemgetallen werden in vijf monsters van een grootte tussen
10.000 en 100.000 in de overige vijf > 100.000 gevonden. De aanwezigheid van
coliforme bacteriën werd vastgesteld in vier monsters, van Pseudomonas aeruginosa
in één monster en van Streptococcus feacium in één monster.

P. S. J. ter Schure: Microbiologische zuiverheid van gedestilleerd water uit
apotheken. (Ned. Tijdschr. Geneesk., 114, 591, (1970)).

Voortgezette onderzoekingen met betrekking tot
de gevoeligheid van uit praktifkmateriaal ge-
isoleerde bacteriën t.o.v. de meest gebruikelijke
antibiotica en chemotherapeutica

Continued studies on the sensitivity of bacteria isolated
from swine and cattle in the field to the most widely
used antibiotic and chemotherapeutic agents

Er wordt een overzicht gegeven van de in de loop van ruim S/a jaar uitgevoerde
gevoeligheidsbepalingen van uit praktijkmateriaal (varken en rund) geïsoleerde
bacteriën. De resultaten hiervan werden vergeleken met de bepalingen, uitgevoerd
in een hieraan voorafgaande 5-jarige periode.

De pneunomieverwekkers bleken in het algemeen gevoelig voor chlooramphenicol,
tetracycline en neomycine, met uitzondering van Bord. bronchiseptica, echter ook
voor penicilline. De resistentie van Past. multocida t.o.v. sulfamezathine was ge-
stegen.

De hemolytische E. colt-typen gaven een goede gevoeligheid te zien t.o.v. fura-
zolidone, neomycine en ampicilline en in mindere mate t.o.v. chlooramphenicol.
Er was een resistentie-toename bij streptomycine, chlooramphenicol en tetracycline.
Bij de anhemolytische E. coli staat furazolidone duidelijk op de voorgrond, ge-
volgd door neomycine, ampicilline en chlooramphenicol. Resistentie-stijging werd
bij deze middelen vastgesteld als bij de hemolytische E. coli.

S.typhimurium toonde een goede gevoeligheid t.o.v. chlooramphenicol, furazoli-
done, neomycine en ampicilline. Hier steeg de ongevoeligheid tegenover strepto-
mycine, tetracycline en sulfamezathine.

De uit pneumonieën geïsoleerde Past. multocida en Past. haemolytica gaven een
goede gevoeligheid te zien voor alle geteste middelen. De resistentie van eerst-
genoemde kiem t.o.v. sulfamezathine is toegenomen.

De E.coli uit gevallen van colibacillose bleek, evenals bij het vorige onoderzoek,
een hoog resistentie-percentage te bezitten. Tegen furazolidone werd geen enkele
resistente stam gevonden; ook neomycine gaf een gunstig beeld te zien.
Bij salmonellose werd voor S.dublin een goede gevoeligheid voor chloorampheni-
col, neomycine, furazolidone en ampicilline vastgesteld. Bij S.typhimurium kwa-
men furazolidone en neomycine het best naar voren; resistentiestijging werd
gezien bij streptomycine en chlooramphenicol.

Mastitis-streptokokken bleken nog eenzelfde beeld te vertonen als bij het voor-
gaande onderzoek, n.1. een goede gevoeligheid t.o.v. penicilline en de breed-
spectrum antibiotica.

Stafylokokken waren in 35% van de gevallen resistent tegen penicilline; ongevoe-
ligheid t.o.v. cloxacilline werd nog niet gevonden.

1 Drs. G. H. A. Overgoor, Gezondheidsdienst voor dieren in Gelderland, „Klein
Rosendael", Rozendaal (Gld.).
Geaccepteerd voor publikatie op 8 februari 1971.

Tabel 1. Overzicht van de gevoeligheid van de o.a. uit pneumonie bij varkens geïsoleerde bacteriën.

Evenals in de beide vorige publikaties (Tijdschr. Diergeneesk., 91, 760
(1966); 92, 515 (1967) volgt hierbij een overzicht van de resultaten
van een aantal gevoeligheidsbepalingen, verricht op kiemen, die regelmatig
uit het ons toegezonden dierlijk materiaal werden geïsoleerd.
De gegevens hebben betrekking op de in de periode van 1 mei 1966 tot 1
januari 1970 gekweekte bacteriën; het voorgaande onderzoek besloeg een
ongeveer 5-jarige, daaraan voorafgaande, periode.

Voor de inleiding en de methodiek kan verwezen worden naar de beide
vorige artikelen. Naast de toen geteste middelen werden nu ook ampicilline
(penbritin) en bij de mastitis-stafylokokken cloxacilline (orbenin) bij het
onderzoek betrokken.

Trekken wij uit tabel I een vergelijking met de resultaten van de vorige
onderzoekingen, dan vallen geen duidelijke verschillen op. Wel is het
percentage t.o.v. sulfa resistente Past. multocida-stdimmen toegenomen van
1,3 tot 12. In de tabel is naast de Haemophilus suis ook de Haemophilus
parahaemolyticus opgenomen. Deze kiem vinden wij vooral de laatste jaren
en wel speciaal bij acuut tot peracuut verlopende pneumoniën bij biggen
van enkele weken oud. Het beeld is patholoog-anatomisch gekenmerkt door
een fibrineus-hemorragische, vaak grotendeels eenzijdige, lobaire pneumonie
met sero-fibrineuze pleuritis.

Tabel II geeft ruunte aan de conclusie dat bij de verschillende sero-typen
hemolytische E. coli, welke praktisch uitsluitend uit de darminhoud werden
gekweekt de toename van resistentie t.o.v. de volgende middelen opvaU:
streptomycine van 23,7 naar 35,6%, chlooramphenicol van 2,8 naar 16,3%
en tetracycline van 30,8 naar 50,6%.

Uit tabel III blijkt bij deze niet-hemolytische E. coli welke in reincultuur
uit organen (lever, nier, milt), gewrichten of dunne darminhoud (enteritis)
bij jonge biggen werden geïsoleerd een soortgelijk verschil bestaat als bij
de hemolytische E. coli en wel een resistentie-stijging bij streptomycine van
51,3 naar 63,4%^, bij chlooramphenicol van 19,2 naar 28,7% en bij tetra-
cycline van 44,9 naar 69,9%.

Voor het eerst werden ook 2 stammen gevonden welke resistent waren
tegen furazolidone.

Uit tabel IV moge blijken dat bij typhimurium een stijging optrad bij
streptomycine van 15,8 naar 22,5%, bij tetracycline van 60,5 naar 72,5%
en bij sulfa van 60,5 naar 97,5%, alle overigens middelen die bij Salmonel-
lose nauwelijks of niet gebruikt worden.

Tabel V toont de Clostridium-enteritis bij biggen die vooral de laatste 3 ä
4 jaren werd waargenomen, zodat in het vorige artikel een overzicht van de
gevoeligheid van deze kiem niet werd opgenomen. Een vergelijking kan
dus uiteraard niet plaats vinden.

Merkwaardig is, dat hoewel de stammen voor een aantal middelen goed
gevoelig zijn, in de praktijk blijkt, dat b.v. furazolidone therapeutisch en
profylactisch duidelijk slechtere resultaten geeft dan ampicilline.

Concluderend kan gesteld worden dat van de kiemen uit materiaal van
varkens geïsoleerd, er bij de E. coZi-typen een duidelijke stijging van resis-

g Tabel III. Overzicht van de gevoeligheid van uit gevallen van coli-bacillose bij biggen geïsoleerde kiemen.

Tabel VI. Overzicht van de gevoeligheid van uit pneumonie bij kalveren geïsoleerde stammen.

Tabel VIII. Overzicht van de gevoeligheid van bij kalveren en oudere runderen gevonden S. dublin en S. typhimurium.

tentie t.o.v. streptomycine, chlooramphenicol en tetracycline valt waar te
nemen.

Bij de typhimurium valt een stijging van de streptomycine-, tetracycline-
en sulfa-resistentie op. De ongevoeligheid van Past. multocida t.o.v. sulfa is
niet onbelangrijk gestegen.

Voor de keuze van een middel bij de behandeling van de meest voor-
komende ziektebeelden kan het volgende overzicht enkele richtlijnen geven:

Pneumonie : penicilline-streptomycine (met uitzondering van de Borde-
tella-iniecties, waarbij beter sulfa kan worden gebruikt),
tetracycline, chlooramphenicol, neomycine en sulfa (met
uitzondering van de pneumonieën waarbij streptokokken
optreden). Voor ampicilline zijn de getallen te klein om
conclusies toe te laten.
E. coli-infecties: furazolidone, neomycine, ampicilline, eventueel chloor-
amphenicol.

Salmonellose (S. typhi-murium): chlooramphenicol, furazolidone, neo-
mycine, ampicilline.
Clostridium-enteritis: ampicilline.

Streptococcose: (zie tabel I) verscheidene middelen komen in aanmerking,
maar wegens de bactericide werking zal de voorkeur naar
penicilline uitgaan.
Bij de E. coZi-infecties, vooral die, veroorzaakt door een hemolytisch type,
is medicatie per os de meest aangewezen weg, daar deze kiemen vrijwel
uitsluitend uit de darmtractus worden geïsoleerd.

Tabel VI laat zien dat, vergeleken met de vroegere cijfers, hier hetzelfde
geldt als voor de pneumonie-verwekkers bij het varken, n.1. dat er alleen
bij Past. multocida een resistentie-toename t.o.v. sulfa valt te constateren.

Uit tabel VII valt te concluderen dat ten opzichte van het vorige onder-
zoek nauwelijks verschillen aan de dag treden. Het resistentie-percentage
blijft hoog, met uitzondering van furazolidone, neomycine, ampicilline (er
werden echter slechts 16 stammen getest t.o.v. dit laatste middel).
Tabel VIII geeft ruimte aan de conclusie dat het spectrum van S. dublin
weinig is veranderd; dat van S. typhimurium geeft een stijging bij strep-
tomvcine van 37,9 naar 51,9% en bij chlooramphenicol van 7,9 naar 18,9%
te zien. Merkwaardigerwijze is ook 30% resistent t.o.v. ampicilline in tegen-
stelling tot de varkensstammen welke 100% gevoelig waren.

Bij tabel IX kan worden vermeld dat t.o.v. cloxacilline 57 mastitis-strepto-
kokken werden getest, welke allen gevoelig bleken; 12 C. /jyo^enw-stammen
vertoonden geen resistentie tegen de in tabel IX opgenomen middelen.
Voor de mastitis-streptokokken geldt nog hetzelfde beeld als voorheen, n.1.
een goede gevoeligheid t.o.v. penicilline en de breedspectrum antibiotica;
neomycine geeft een minder gunstig beeld te zien.

Stafylokokken zijn in 35% van de gevallen penicilline-resistent. Sinds het
vorige onderzoek is hier weinig verandering in gekomen. De indruk bestaat
echter dat dit percentage de laatste tijd stijgende is.
T.o.v. cloxacilline werd nog geen enkele resistente stam gevonden.

Bij de uit rundermateriaal gekweekte bacteriën wordt bij S. typhimuriuni
een duidelijke stijging van de resistentie t.o.v. streptomycine en chlooram-
phenicol gezien. Ook de ongevoeligheid van Past. multocida t.o.v. sulfa is
gestegen. Het aantal resistente E. coZf-stammen was ook bij het vorige onder-
zoek al hoog.

Voor de keuze van een middel ter behandeling van de meest voorkomende
ziektebeelden kan het volgende overzicht enkele richtlijnen geven:
Pneumonie : penicilline-streptomycine, tetracycline, chlooramphenicol.

neomycine en sulfa (voor ampicilline zijn de getallen te
klein om conclusies te trekken).
Colibacillose: furazolidone, neomycine (eventueel ampicilline); andere

middelen na gevoeligheidsbepaling.
Salmonellose: S. dublin (vooral bij fokkalveren en volwassen runderen):
chlooramphenicol, furazolidone, neomycine, ampicilline.
S. typhimurium (vooral bij mestkalveren) : furazolidone, neo-
mycine, chlooramphenicol.
Mastitis : streptokokken-infecties: penicilline eventueel samen met
streptomycine;

In hoeverre de resistentietoename bij E. coli en Salmonella een gevolg is
van nutritieve of profylactische en therapeutische toediening valt moeilijk
te zeggen. Daar chlooramphenicol niet nutritief wordt gebruikt, zal de re-
sistentiestijging tegen dit middel uitsluitend een gevolg zijn van profylac-
tisch en therapeutisch gebruik. Het lijkt raadzaam het gebruik van dit mid-
del zoveel mogelijk te beperken tot therapeutische toepassing bij E. coli- en
Salmonella-iniecties.

Het resistentieprobleem in de diergeneeskunde is blijkbaar in hoofdzaak be-
perkt tot de Enterobacteriaceae en de stafylokkoken. Opvallend is dat, on-
danks veelvuldig en jarenlang gebruik, praktisch geen resistentie tegen fura-
zolidone optreedt. Het is dientengevolge een zeer waardevol middel, zeker
bij biggen en varkens.

Hoewel het hele resistentieprobleem vele kanten heeft, zou ik er toch met
nadruk op willen wijzen antibiotica en chemotherapeutica niet onvoldoen-
de gemotiveerd toe te passen. In bepaalde gevallen zal het toepassen van een
betere hygiëne, het elimineren van predisponerende factoren in voeding en
huisvesting en de anemie-profylaxe bij biggen het gebruik van genoemde
middelen kunnen beperken.

In bepaalde gevallen is het noodzakelijk een meer gerichte therapie toe te
passen, zoals een medicatie per os, b.v. bij coli-infectie bij biggen. Nog te
vaak blijkt hierbij alleen maar per injectie behandeld te worden.
Overigens dient tot slot nog opgemerkt te worden dat er nogal eens een
discrepantie bestaat tussen de gevoeligheid in vitro en het effect in vivo.
Een duidelijke verklaring is hiervoor niet altijd te geven.

The tests for sensitivity of bacteria isolated from swine and cattle in the field, which
were performed during a period of well over forty-two months, are reviewed. The

results of these tests were compared with those of tests performed during the previous
five-year period.

Swine: the causative organisms of pneumonia were usually sensitive to chlor-
amphenicol, tetracycline and neomycin, with the exception of Bord. bronchiseptica,
but also to penicillin. The resistance of Past, multocida to sulphamezathine had
increased.

The haemolytic strains of E.coli showed adequate sensitivity to furazolidone, neomy-
cin and ampicillin and, to a less extent, to chloramphenicol. Resistance to strepto-
mycin, chloramphenicol and tetracycline had increased.

The anhaemolytic strains of E.coli were particularly sensitive to furazolidine, follo-
wed by neomycin, ampicillin and chloramphenicol. Resistance to those drugs to which
the haemolytic types of E. coli showed increased resistance, were again found to have
increased.

S.typhi-murium showed adequate sensitivity to chloramphenicol, furazolidine, neo-
mycin and ampicillin. Resistance to streptomycin, tetracycline and sulphamezathine
had increased.

Cattle: Past, multocida and Past, haemolytica isolated from cases of pneumonia
showed adequate sensitivity to all agents tested. The former organism showed increa-
sed resistance to sulphamezathine.

As in previous studies, E.coli organisms isolated from cases of colibacillosis showed
resistance in a large proportion of cases. Strains resistant to furazolidine were not
isolated; sensitivity to neomycin also was satisfactory.

S.dublin isolated from cases of salmonellosis showed adequate sensitivity to chlor-
amphenicol, neomycin, furazoldine and ampicillin.

Sensitivity to furazolidone and neomycin was outstanding in S.typhimurium; re-
sistance to streptomycin and chloramphenicol had increased.

Streptococci causing mastitis continued to show features similar to those observed
in the previous study, viz. adequate sensitivity to penicillin and broad-spectrum
antibiotics.

Staphylococci were resistant to penicillin in 35 per cent of the cases; resistance to
cloxacillin was not observed so far.

O v e r g o o r, G. H. A.: Gevoeligheid van uit praktijkmateriaal geïsoleerde bacteriën
t.o.v. de meest gebruikelijke antibiotica en chemotherapeutica. Tijdschr. Dier-
geneesk., 91, 760, (1966).
O V e r g O o r, G. H. A.: Gevoeligheid van uit praktijkmateriaal geïsoleerde bacteriën
t.o.v. de meest gebruikelijke antibiotica en chemotherapeutica. Tijdschr. Dier-
geneesk., 92, 515, (1967).

Met een nieuw wormmiddel van Janssen Pharmaceutica te Beerse (België) werd
een eenvoudige praktijkproef genomen bij ruim 100 paarden en pony\'s. Afgezien
van het gunstige effect, voldoet het ten aanzien van de smaak aan hoge eisen,
want zonder te vasten namen alle dieren het wormmiddel, gemengd door een
weinig meel, binnen een paar minuten op.

De gunstige resultaten van in België verrichte proeven worden eveneens vermeld.

1 Drs. J. P. de Vries; praktizerend dierenarts, Cornelis Dopperlaan 1, Stadskanaal.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 10, 1971 693

Besmetting met ingewandswormen is de meest voorkomende „ziekte" bij
paard en pony.

Wanneer men zijn oor te luisteren legt bij de paarden- en ponyhouders,
zal men tot de conclusie komen, dat niet vaak van een goed gerichte worm-
bestrijding kan worden gesproken.

Dit is teleurstellend, want er is keuze te maken uit een groot aantal worm-
middelen, die soms voor 100% werkzaam zijn, maar ze hebben alle ook min
of meer een ongewenste eigenschap: ze zijn niet smakelijk.

Vooral jonge paarden en pony\'s, in het bijzonder veulens en enters, zijn
zeer gevoelig voor een worminfecde en ondervinden hiervan grote nadelen.
Bij de oudere paarden zijn de gevolgen van een wormbesmetting in de regel
niet zo ernstig; er heeft zich geleidelijk een bepaalde graad van immuniteit
gevormd. Hierdoor vermindert de akdviteit van de volwassen en van de
zich in het dierlijk lichaam ontwikkelende jonge wormen en larven, waar-
door minder schade wordt veroorzaakt.

Bij deze dieren, die veel presteren en in goede voedingstoestand verkeren,
kunnen wel eens grote aantallen wormen in de darmen worden aange-
troffen en mede hierdoor wordt de besmetdng van een bedrijf onder-
houden. De bestrijding van de ingewandswormen moet dan ook geregeld
doorgaan, maar een totale uitroeiing van alle wormen behoort tot de on-
mogelijkheden.

De laatste jaren is de fokkerij van het warmbloedpaard (W.P.N.) meer
en meer de richting van het rijpaard opgegaan. De gespeende „bloed-
veulens" vragen een goede voeding en verzorging, beter dan de veulens
van het klassieke landbouwpaard. Als hier geen rekening mee wordt ge-
houden, zal de weerstand te veel afnemen en zullen veel veulens niet alleen
sterk vermageren maar er zullen ook sterfgevallen door ingewandswormen
voorkomen. Nu zijn door een jarenlange voorlichting de paardenhouders
wel op de hoogte gebracht van het belang van een doelmatige worm-
bestrijding.

Het knelpunt bij de wormbestrijding is echter het moeilijke opnemen van
het medicament per os.

Enkelen zullen dit bezwaar niet zo sterk delen. Na een dag te hebben gevast
nemen de meeste landbouwpaarden een wormmiddel, gemengd door sma-
kelijk voedsel, wel op. Daarentegen zijn er veel paarden met „meer bloed"
en pony\'s, die zelfs na radicaal vasten dit mengsel niet of nauwelijks aan-
raken, waaruit blijkt dat de smaak van de wormmiddelen, die momenteel
beschikbaar zijn, niet voldoende aan die van het paard en de pony is aan-
gepast. Weliswaar is een toediening met de neussonde afdoende, maar deze
handelwijze is nogal omslachdg en kostbaar, want bij een gerichte bestrij-
dmg op een ernstig besmet bedrijf zijn veel behandelingen nodig; om de
zes weken.

Voor het eerst nu werd in ons land een proef genomen met het worm-
middel R 17635, dat de vorige maand onder de naam Telmin¹) in de
handel is gebracht.

1 Telmin (R 17635) — Janssen Pharmaceutica N.V., Beerse — ACF Chemiefarma
N.V., Maarssen.

\\\'oor deze proef waren op drie bedrijven ruim 100 paarden en pony\'s be-
schikbaar. Vrijwel alle dieren hadden weidegang; vóór de behandeling is
niet gevast. Het medicament werd door een weinig meel of geplette haver
gemengd. Omdat aan een vaste voerbak minder wordt gemorst, werden de
meeste paarden gestald; in een paar gevallen is de wormpoeder in de weide
verstrekt. De behandeling van een drietal zuigveulens leverde geen moeilijk-
heden op, omdat ze werden bijgevoerd; dit gebeurt trouwens meer en meer.
Alle bekende wormmiddelen voor paarden, die vóórdien werden gebruikt,
schieten met het oog op de smakelijkheid tekort. Na 12 ä 24 uur vasten
worden ze door de meeste paarden wel geheel of gedeeltelijk opgenomen,
maar in teveel gevallen weigeren ze het gemedicamenteerde voedsel aan te
raken, en dat zijn vooral de paarden en pony\'s met meer „bloed", die lang-
zamerhand een groot percentage van de paardenstapel vormen.
Het onderzochte wormmiddel Telmin nu werd door alle paarden en pony\'s
(rijpaarden en Welsh pony\'s) onmiddellijk of na een korte aarzeling op-
genomen; binnen 10 minuten waren alle voerbakken leeg. Een paar paar-
den hebben het wormmiddel zelfs onvermengd opgenomen. Het medica-
ment is dus smakelijk; het wordt zeker opgenomen, zodat het in de ge-
wenste dosering haar werking kan ontplooien.

Van één bedrijf werden vóór de toediening van het wormmiddel 12 faeces-
monsters verzonden naar de Gezondheidsdiensten voor Dieren in Groningen
en Drenthe. Drie monsters waren negatief en de andere bevatten veel tot
zeer veel wormeieren (strongylus, ascaris en strongyloideseieren). De faeces-
monsters, die vijf dagen na de behandeling werden onderzocht, waren alle
negatief.

Bij een onderzoek aan het Provinciaal Laboratorium voor Veeziekte-
bestrijding te Lier en aan het Nationaal Insdtuut voor Diergeneeskundig
Onderzoek te Ukkel (België) werd faecesonderzoek van 216 paarden ver-
richt vóór en 21 dagen na de toediening van het wormmiddel Telmin.
De uitslag van het onderzoek was als volgt: van de 62 onderzochte faeces-
monsters van paarden, die vóór de behandeling besmet waren met stron^-
liden en ascariden, waren bij het onderzoek na de behandeling 58 negatief
(onderzoek Lier) en van 154 paarden, die alle besmet waren met oxyuris,
was bij het onderzoek na de behandeling 96 procent negatief (onderzoek
Ukkel).

With a new drug against worms in horses, Tehnin (R 17635)¹, a small field trial
was carried out in some 100 horses and ponies.

Apart from its efficacy, it meets high requirements with regard to its taste because all
animals took in the drug, mixed in meal, within a few minutes.
Favourable results of trials carried out in Belgium are also mentioned.

1 Telmin (R 17635) — Janssen Pharmaceutica N.V., Beerse — AGF Chemiefarma
N.V., Maarssen.

De repliek van D e G r o o t in afl. 7 van het Tijdschrift op „Biosfeer en Mens II"
noopt mij nogmaals ruimte voor dupliek te verzoeken. Ik wil er n.1. aan herinneren
dat het oorspronkelijke artikel als positieve reactie bedoeld was op hetgeen tijdens
het desbetreffende symposium op de dag na Pasen 1970 door Nederlandse vooraan-
staande biologen in de RAI te Amsterdam over watervervuiling aan ruim 2000
toehoorders was gepresenteerd. Aan dit aspect van de veehouderij heeft D e G r o o t
alleen de titel gewijd.

Daarom wil ik, naar ik meen terecht, de vraag stellen of landbouwkundigen en
dierenartsen er niet aan mee moeten werken om de direct betrokkenen, de vee-
houders van diverse genres, niet alleen een lonend bedrijf te bezorgen maar tevens
een prettiger levensmilieu, voor zichzelf en eveneens voor degenen die direct bij de
bio-industrie zijn betrokken. Door milieu-verontreiniging door stank en waterbederf
te voorkomen werken ze er dan tevens aan mede dat stedelingen, hetzij kamperend
of in een 2de woning gehuisvest, volop van de in Nederland schaarse vrije natuur
kunnen genieten en niet een wrok krijgen tegen de hard ploeterende boeren, die
voornamelijk door gebrek aan ruimte en tijd niet in staat zijn om water- en lucht-
bederf te voorkomen. Men wil er natuurlijk wel wat aan doen; dit blijkt wel duide-
lijk uit het artikel in het 3e nummer van het Landbouwkundig Tijdschrift van
jaargang 83, dat ik door de geapprecieerde bemiddeling van De Groot onder
ogen kreeg.

In het desbetreffende artikel van de hand van Ir. P. ten Have en getiteld:
„Ervaringen met zuiveringsinstallades voor mest en gier" gaat het over de zuive-
ringscapaciteit van de Pasveersloot en de puntbeluchting in de betonnen silo,
speciaal ingericht voor het intensief beluchten van vloeibare varkensmest en gier
van mestkalveren. Hoe nijpend de toestand thans geworden is blijkt wel uit het
Staatsblad no. 536 waarin is weergegeven het „Besluit van 5 nov. 1970 ter uitvoe-
ring van de Wet verontreiniging oppervlaktewateren met betrekking tot oppervlakte-
wateren onder beheer van het Rijk en de volle zee (Uitvoeringsbesluit verontreini-
ging rijkswateren).

Vooruitlopend op het in werking treden van dit besluit per 1 januari 1971 hebben
de verschillende kalver- en varkensmesters maatregelen genomen om te trachten
aan de eisen van de wet te voldoen.

Op de eerste foto in het bovengenoemde artikel ziet men een voortuincompositie
van een Pasveersloot, een met wasgoed gedrapeerde lijn er naast en op de achter-
grond een sloot, een openbare weg en een appelboomgaard. Er was geen andere
ruimte beschikbaar om te trachten aan de waterschapslasten op grond van het in
werking treden van de wet te ontkomen. Men vraagt zich bij het bekijken van de
foto wel af waar de mest van het bedrijf en het natte slib uit de Pasveersloot dan
nog ergens moeten blijven. Bij de controle op de zuivering is de BOD van het in-
fluent en het effluent bepaald. Bij het influent waren er hele grote fluctuaties n.1.
van 10.000 mg/1 tot 300 mg/l. Storingen b.v. door aaneenklittend haar en onregel-
matige toevloed van influent veroorzaakte tevens grote fluctuaties in de BOD van
het effluent.

Gemiddeld lagen de waarden tussen 50 en 200 mg/1, hetgeen overeenkomt met het
influent bij de bestaande gemeentelijke rioolwaterzuiveringsinstallaties. De hoeveel-
heden zijn bij de agrarische installaties veel geringer. Men moet echter bij de be-
oordeling van de BOD-waarden wel rekening houden met de z.g. nitrietfout. De
oxydatie van ammonia door aerering gaat n.1. dikwijls niet verder dan nitriet, waar-
van volgens Ten Have hoeveelheden van 1000-2000 mg/1 worden aangetroffen.
Vermoedelijk is deze hoge waarde voor nitriet één van de redenen dat in de nieuwe

wet niet de BOD (biologisch gebruik van zuurstof) maar de chemische zuurstof-
opname-capaciteit van 100 ml onverdund maar meestal verdund effluent als maat-
staf ook wordt aangegeven. Deze nieuwe waarde komt niet geheel overeen met die
van de gebruikelijke KMn04-methode. De nieuwe biochemische methode wordt
afgekort B.Z.V.5 genoemd, terwijl de zuivere chemische bepaling als C.Z.V. wordt
aangeduid, respectievelijk afkortingen van „biochemisch zuurstofverbruik" en
„chemisch zuurstofverbruik". Voor meting van geloosd dierlijk afval in het opper-
vlaktewater wordt uitgegaan van een inwoner-equivalent aan B.Z.V. = 54 gram
per dag of 135 gram CZV. Hier komt in beide gevallen 10 g Kjedahl-stikstof bij,
dat voor de berekening met de factor 4,57 moet worden vermenigvuldigd om de
werkelijke zuurstofbinding door de dagelijks geproduceerde hoeveelheden faeces
urine van de mens bepalen.

Ten behoeve van de aanslagen voor vervuilingswaarden heeft men afvalwater-
coëfficiënten aangegeven, d.w.z. getallen waarmee 1 i.e. moet worden vermenig-
vuldigd om de vervuilingswaarde te bepalen bij directe lozing.
Wat betreft de veeteeltbedrijven is voor lozing van gier en mest de coëfficiënt 10
aangegeven voor 1 koe, bij uitsluitend gierlozing 3; voor een kalf, een schaap of
een geit en de gier van een varken geldt de coëfficiënt 1. Voor legkippen geldt bij
het drijfmestsysteem de coëfficiënt 0,1. Aannemende dat een varkenmester doet
aan drijfmestlozing op het oppervlaktewater en, zoals Ir. G e e s s i n k voor de
nabije toekomst stelde, 2000 dieren houdt, dan wordt hij voor 1971 aangeslagen
voor 2000 X f 2,- = f 4.000,-. Afhankelijk van de plaats van lozing wordt dit direct
door de overheid gevorderd of indirect via het desbetreffende openbaar lichaam, b.v.
het waterschap.

Het bedrag van f 2,- voor 1 i.e. is uiteraard geheel onvoldoende om de kosten
van reiniging tot 20 mg/1 B.Z.V. te dekken. De meeste gemeentelijke zuiverings-
installaties berekenen 10 cent per dag. De werkelijke kosten om de grens van 20
mg/1 B.Z.V. te bereiken zullen ongeveer 15 cent per dag per inwoner-equivalent
bedragen.

Men zal er dus op moeten rekenen dat geleidelijk aan deze belastingschroef zal
worden aangedraaid. Voor een particulier zijn het dan nog slechts de kosten van
3 cigaretten per dag die hij moet afdragen; voor de eerder genoemde varkens-
houder is dan echter een aanslag van f 12.000,— te verwachten. Dit is echter altijd
nog aanzienlijk minder dan het door Ten Have geschatte bedrag voor zelf-
reiniging van de drijfmest en afvoerkosten van het slib, n.1. ƒ 15,05 per jaar per
varken. Het is echter te voorzien dat boetes wegens lozing van ongezuiverd afval
zullen volgen, zodat uiteindelijk zelf-reiniging met al het werk — of beter niet-
lozing maar spreiding over beschikbaar land — veel goedkoper zullen zijn. Zoals
ik reeds in Biosfeer en Mens II aantoonde kan dit volgens Amerikaanse gegevens
met per jaar in totaal 50.000 slachtkuikens, 1000 varkens en 100 koeien plaats
vinden over 100 ha, waarvan 60 ha bouwland, maar natuurlijk niet met de aan-
tallen, die door Ir. G e e s s i n k per bio-industriële eenheid worden verwacht.
Volgens de ervaringen van personen, die ik van nabij ken, hebben 2 ondernemers
op een modern gemengd bedrijf van 40 ha met 45 melkkoeien gedurende het gehele
jaar niet alleen een goed inkomen, maar ook volop werk. Voor de mest- en de
gierverspreiding hebben zij zelfs nog de hulp van een loonbedrijf nodig, doch zij
behoeven dit jaar ook geen 45 x 3 30 x 1 = 165 i.e. aan verontreinigingswaarden
te betalen.

Bij 2/2-malige vergroting van het bedrijf zou door aantrekken van varkens en
slachtkuikens het werk voor 4 samenwerkende ondernemers gelijk verdeeld kunnen
worden, de opbrengst per persoon verhoogd, maar het risico door prijsdaling en
intercurrente ziekten van ondernemers aanzienlijk verminderd worden. Maar het
belangrijkste is dat dan geen mestbank nodig is om de drijfmest van de varkens
kwijt te raken, de desbetreffende kelder nooit behoeft over te lopen, ook niet
wanneer over 3 jaar de toeslag van de regering op het vervoer van de dunne mest
en gier weer ophoudt.

Het spreekt vanzelf, dat nu Nederland maatregelen, vervat in het uitvoeringsbesluit
536 van de Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren, tot uitvoering wil brengen
er ook iets moet gebeuren om het principe dat de vervuiler betaalt toe te passen.
Wat de veehouder betreft is het door de aard van de verontreiniging praktisch on-
mogelijk om het vervuilde water weer in zijn oorspronkelijke staat terug te brengen.
Men beschikt hiervoor door het ontbreken van colloïden in gier en dunne mest niet
over een z.g. derde trap. Bij het huishoudelijk afvalwater zijn de voor de 3e trap
nodige colloïden wel aanwezig en de toepassing ervan, hoewel beter gecombineerd
met de 2e of zelfs Ie trap van behandeling van rioolwater, is op de bestaande riool-
waterzuiveringsinstallaties wel uitvoerbaar.

Voor de agrarische bedrijven bijft het principe gelden dat voorkomen beter is dan
genezen; dat houdt dus in; alle dierlijke afvallen te gebruiken voor bemestings-
doeleinden.

W ij e w a n t a, E. A. and Fernando, M.; Infection in goats to Serratia mar-
cescens. Vet. Rec., 87, 282, f1970).

Hoewel Serratia marcessens gewoonlijk als niet pathogeen wordt beschouwd, zijn in
latere jaren bij de mens verschillende infecties er mee geconstateerd o.a. in aan-
sluiting op operaties aan de urinewegen, als wondinfectie en septicemic, soms met
bacteriële endocarditis, meningitis en septische arthritis. Deom en Mortelmans
(1955) beschreven ook een sepsis door S. marcescens bij een veulen.
De schrijvers bestudeerden een sterfte onder jonge geiten van 3 tot 5 maanden. De 4
dieren stierven plotseling, terwijl bij sectie alleen congestie van lever en longen werd
waargenomen. Reeds in de uitstrijkjes van perifeer bloed en hartebloed werden
biopolaire staafjes waargenomen, die na isolatie uit alle 4 kadavers S. marcescens
bleken te zijn.

Twee jonge geiten werden intraperitoneaal besmet met 5 cm® 18 uur oude bouillon-
cultuur en stierven na circa 24 uur. Twee intraveneus met dezelfde dosis besmette
dieren stierven na 10 uur. Terwijl in het eerste geval de bacteriën uit het perifere-
en cardiale bloed werden gekweekt, gelukte dit bij de intaveneus besmette die-
ren niet.

(De injectiedoses waren vrij groot; bij de intraveneus besmetten zal de werking
voornamelijk toxisch gewee.st zijn. Ref.).

E g e r t o n, J. R. and B u r r e 1, D. H.; Prophylactic and therapeutic vaccination
against ovine foot-rot. Austr. vet. ]., 46, 517, (1970).

Beschreven wordt het kweken van Fusiformis nodosus uit klinische rotkreupelgevallen,
het bereiden van formol-adjuvans-vaccins uit culturen gegroeid op vaste en in
vloeibare voedingsbodems en het testen van de vaccins in praktijkproeven.
Groepen schapen, éénmaal of tweemaal gevaccineerd met een tussentijd van een
week, werden samen geweid met door rotkreupel aangetaste schapen en met een
groep niet-gevaccineerde controledieren.

In de eerste proef waren, 15 weken na aan infectie te zijn blootgesteld, 83 van de 91
controledieren (91,2%) door rotkreupel aangetast tegen 3 van de 75 tweemaal ge-
vaccineerde dieren (4%) en 10 van de 59 éénmaal gevaccineerde dieren (17,1%).
In een tweede proef, waar een minder virulente stam voor vaccinbereiding en be-
smetting was gebruikt, waren na 13 weken aan besmetting te zijn blootgesteld, 57
van de 81 controledieren aangetast (70,4%) tegen 14 van de 87 tweemaal gevacci-
neerden (16,1%) en 22 van de 87 éénmaal gevaccineerden (25,2%).

Bij de derde proef waren na 10 weken 26 van de 29 controledieren aangetast en
geen enkele van de éénmaal of tweemaal gevaccineerde groepen, bestaande uit 19
schapen elk. Wèl werd in alle gevaccineerde en aan besmetting blootgestelde groepen
bij enkele dieren een lichte ontsteking van de tussenklauwhuid waargenomen, die
echter binnen korte tijd spontaan genas. De gevaccineerde schapen die de natuurlijke
besmetting hadden weerstaan waren op 22 weken na afloop van de proef nog vrij
van rotkreupel.

In drie aangetaste koppels werd een deel van de schapen tweemaal gevaccineerd,
eveneens met tussentijd van een week. De vaccinatie had een duidelijk therapeutisch
effect, vergeleken met het verloop bij de niet behandelde aangetaste controledieren.
In één proef genazen 32 van de 38 gevaccineerde dieren binnen 6 weken, terwijl de
20 controledieren alle aangetast bleven.

In een andere proef herstelden 4 van de 5 aangetaste dieren binnen 6 weken, terwijl
9 van de 10 controledieren aangetast bleven. In een derde proef was het aantal
aangetaste dieren 19 weken na vaccinatie gedaald van 50% tot 15%, terwijl bij de
niet gevaccineerde controlegroep geen daling van betekenis werd gezien.
Het prophylactisch en therapeutisch effect werd verkregen na vaccinatie met 2 x 2 ml
vaccin bevattende 2.5x10" cellen/ml. Een vaccin met 2.5x10\'^ cellen/ml had geen
therapeutisch effect.

De wijze van toediening: subcutaan, intramusculair of intraperitoneaal had geen
invloed op de immunologische response bij niet aangetaste dieren, maar in één van
de proeven waar aangetaste schapen werden gevaccineerd trad sneller genezing op
na intramusculaire vaccinatie dan na intraperitoneale. Bij subcutane injectie (aan
de wang) ontwikkelde zich een harde zwelling die verscheidene maanden bleef be-
staan. Na intramusculaire injectie (in de dij) vertoonden een klein aantal dieren
kreupelheid gedurende een week. Bij de intraperitoneaal geïnjiceerde dieren werd
geen nadelige reactie gezien.

Dc proeven worden voortgezet ter bepaling van de juiste dosis vaccin en de duur
van de opgewekte verhoogde weerstand. C. H. Herweijer.

Bernau, U. und L ü t h g e n, W.: Streptomycin bei Tauben. Dtsch. tierärztl.
Wschr., 77, 431, (1970).

Hoewel bij de therapie van duiveziekten streptomycine wordt toegepast en het ook
bekend is dat dit preparaat door duiven niet altijd wordt verdragen, zijn de gegevens
betreffende de dosering overwegend empirisch.

In een geval van therapeutische injectie van streptomycine (2 ml opl. = 400 mg
-I- dihydrostreptomycin i.m.) stierven van de 35 duiven binnen 3 uur 32 dieren.
Bij sectie werden sterke orgaanstuwingen waargenomen en vloeide uit de geopende
vaten dikvloeibaar bloed in de lichaamsholte. Parasitologisch en bacteriologisch
onderzoek verliep negatief. Stukjes orgaan werden gebruikt om het antibioticum
aan te tonen door ze op een met Bacillus cereus geënte plaat te leggen. Stukjes lever,
milt, hartspier en musculatuur van de omgeving van de injectiepaats (borst) bleken
alle grote remmingszones te geven.

Proeven met duiven van circa 340 gram werden gedaan (schrijvers wijzen op het
sterk wisselend gewicht van verschillende duivenrassen van 200 g tot 1000 g). Bij
deze duiven werd een dosis van 100 mg en daarboven niet verdragen; na korte para-
lyse trad de dood in. Ook 50 mg intramusculair toegediend was ongeschikt, wel sub-
cutaan. Een kleinere dosis achten schrijvers therapeutisch niet verantwoord.
Bij de verlamde duiven werd sterke temperatuurdaling geconstateerd.
Ondanks de in verhouding tot de humane doses zeer hoge dosering was de duur van
de minimale remmingsconcentratie slechts 12 uur. Oreaal werd het preparaat prak-
tisch niet opgenomen.

Schrijvers raden aan in plaats van streptomycine andere preparaten te gebruiken.

Roe, C. K., Stock da Ie, D. H. G. and Wilson, M. R.: The efficacy of
dichloorvos against Oesophagostomum Spp. in swine. Can. vet. /., 11, (4), 72,
(1970).

Biggen op een leeftijd van 8 weken werden in 3 groepen verdeeld, waarvan één
groep 5000 en de tweede groep 50.000 Oesophagostomum larven van het derde
stadium kregen toegediend, terwijl de derde groep als controle diende.
Tien weken na de toediening van de larven werden op opeenvolgende dagen faeces-
monsters onderzocht en eieren aangetoond. Van de twee geïnfecteerde groepen werd
aan enkele biggen 40 mg per kg lichaamsgewicht dichloorvos oraal toegediend.
Uit een daaropvolgend ingesteld faecesonderzoek bleek dat bij de biggen, behandeld
met het anthelminticum geen eieren in de faeces werden aangetrofffen en dat bij
sectie geen volwassen wormen in coecum en colon aanwezig waren, in tegenstelling
tot de controledieren.

Kast, A.: Angeborene Transpositionen von .\\orta und Art. pulmonalis beim Rind.
Zbl. Vet. med. Reihe A, 17, 780, (1970).

Uit voomamelijk doodgeboren of kort na de geboorte gestorven kalveren die op een
destructiebedrijf werden aangevoerd, aangevuld met enige in nood gedode en enkele
(7) normale slachtkalveren, verzamelde de schrijver 37 gevallen van congenitale
hartafwijkingen, In 31 gevallen was er sprake van meer of minder sterke rechts-
verschuivingen van de aorta. Ventrikelseptumdefecten werden 2 maal als voornaam-
ste afwijkingen waargenomen (waarvan 1 maal morbus Roger) en 1 maal kwam een
persisterende foramen ovale voor, samen met een pulmonaal atresie door een vol-
ledige afsluiting ter plaatse van de pulmonaalkleppen, die met elkaar vergroeid
waren. Tenslotte werden 3 maal afwijkingen aan de coronairvaten gezien zonder
andere congenitale hartgebreken; de arteriae coronariae waren onregelmatig verwijd
en geslingerd, 2 maal ontsprong de rechter art. coronaria uit de art. pulmonalis.
De rechtsverschuivingen waren als volgt verdeeld:

1. een beginnende transpositie met rijdende aorta boven een hooggeplaatst ventrikel-
septumdefect werd 10 maal gevonden. De art. pulmonalis was normaal, de aorta
was meestal lokaal verwijd, met soms een subaortastenose. Kort na de geboorte
stierven 8 dieren.

2. Een gedeeltelijke transpositie met volledige dextropositic van de aorta kwam 18
luaal voor met de volgende onderverdeling:

a. aorta ascendens met normale diameter: 1 maal. Hierbij was tevens een ven-
trikelseptumdefect aanwezig. Het betrof een foetus van 6 maanden.

b. aorta ascendens met verkleinde diameter: 12 maal. De rechter ventrikel was
gedilateerd, de spierwand hypertrofisch; de linker ventrikel was rudimentair.
Soms was er een klein ventrikelseptumdefect aanwezig, .\'\\fhankelijk van dc
graad van aortastenose werd de truncus brachiocephalicus van bloed voorzien
vanuit de aorta of (mede) uit de art. pulmonalis via de ductus arteriosus
Botali (omdraaiing van de stroomrichting), die verder ook bloed leverde
aan de aorta descendens. Slechts 1 dier bereikte slachtleeftijd (6 weken).

c. aorta ascendens met sterk verkleinde diameter en zonder verbinding met de
rechter ventrikel: 5 maal. Deze dextropositic met atresie van de aorta werd
als voortzetting van 2b beschouwd. Het restant van de aorta was open bij de
ductus Botalli, voerde vanuit dat vat bloed naar het hart (omgedraaide
stroomrichting) en splitste zich tenslotte op in de beide arteriae coronariae.

De art. pulmonalis was verwijd en verzorgde zowel de longen als de rest van
het lichaam (pulmonale pseudotruncus). De ventrikelveranderingen kwamen
met 2b overeen. Een cor triloculare biatriatum werd hierbij 1 maal gezien. De
dieren waren allen vóór of kort na de geboorte gestorven.

3. Een voortgeschreden transpositie (dextropositie van aorta en beginnende sinistro-
positie van pulmonalis; Taussig-Bing complex) werd 2 maal gevonden. De rijden-
de art. pulmonalis stond boven een ventrikelsepturndefect (1 maal) of de ven-
trikeltussenwand ontbrak vrijwel volledig (cor triloculare biatriatum); in dit
laatste geval was de aorta ook stenotisch. Ook deze kalveren waren slechts
enkele dagen oud.

4. Een volledige transpositie (volledige dextropositie van aorta en volledige
sinistropositie van pulmonalis) kwam 1 maal voor. Bovendien mondden de beide
atria hierbij in de linker ventrikel uit. Het foramen ovale persisteerde en er was
een ventrikelsepturndefect. Het betrof hier een normaal slachtkalf.

Opvallend was dat de schrijver geen tetralogie van Fallot zag en weinig pure sep-
tumdefecten en coronairafwijkingen, waarschijnlijk samenhangend met de keuze
van het te onderzoeken materiaal. De zeldzaamheid van de subvalvulaire aorta-
stenose bij het rund werd ook in dit onderzoek bevestigd.

Hartafwijkingen bleken bij 1,9% van alle doodgeboren en bij 1,7% van alle in de Ie
levensweek gestorven kalveren voor te komen. Er waren 2 maal zoveel vrouwelijke
als mannelijke lijders in dit onderzoek.

•Aanwijzingen dat genetische invloeden, infectieuze agentia of voedingsfouten een
rol zouden spelen, werden niet gevonden.

GEBREKEN IN KOELHUISBOTER EN HUN RELATIE TOT DE .\\UTOXI-
DATIE VAN ONVERZADIGDE VETZUREN.

Badings, H. T.: Cold-storage defects in butter and their relation to the autoxi-
dation of unsaturated fatty acids. Ned. Melk en Zuiveltijdschr., 24, (3\\4), (1970).
Het ook als proefschrift verschenen onderzoek houdt zich in hoofdzaak bezig met de
aromatische stoffen die tranige koelhuisboter kenmerken. Deze afwijking is groten-
deels toe te schrijven aan een autoxicatieve afbraak van onverzadigde vetzuren.
Nagegaan werd welke vetzuren als precursors voor het ontstaan van de verantwoor-
delijke aromaatstoffen fungeerden.

Een vergelijking werd gemaakt tussen de vluchtige geurstoffen die bij een aantal
zuivere otiverzadigde vetzuren ontstaan cn de geurstoffen van boter met koelhuis-
gebreken.

Doordat de oxydatie van boter die o.a. tot de tranige smaak leidt, begint in het
grondvlak tussen vet en serum zal waarschijnlijk in dc eerste plaats een oxydatie van
fosfolipiden de inleiding tot het bederf zijn.

Uit de experunenten bleef de twijfel over of de aromastoffen in koelhui.sboter ge-
vormd worden alleen uit de fosfolipiden, alleen uit het vet of uit beide componenten.
Het is de auteur gelukt vast te stellen dat de autoxidatie van het linoleenzuur en van
vetzuren met dezelfde alkyl-terminale structuur, bijdraagt tot de tranige smaak van
koelhuisboter. Snel oxyderende poly-onverzadigde vetzuren geven aanleiding tot een
vettig-metalige smaak van koelhuisboter, terwijl de talkige smaak in het eindstadium
van bederf, vooral moet worden toegeschreven aan de voortgaande oxydatie van
verscheidene vetzuren.

Behalve dat deze uitgevoerde experimenten een inzicht geven in het ontstaan van
gebreken in koelhuisboter, kon ook het oxydatieve bederf in andere vethoudende
voedingsmiddelen er mee verklaard worden.

Bedford, P. G. C.: Feline Infectious anaemia in the London .Area. Vet. Ree., 87,
505, f}970J.

De het eerst in Zuid-Afrika aangetroffen Eperythrozoon felis,, die een hemolytische
anemie veroorzaakt, blijkt in alle delen van de wereld bij katten voor te komen.
Bedford toonde deze bloedparasiet aan bij 6 gevallen van soms meerdere katten
in Noord-Londen. De klachten waarvoor de dieren in behandeling kwamen, waren
niezen, niet eten, lusteloosheid, conjuctivitis, koorts, anemie, ulcera in de pharynx, in
één geval ook braken en diarree.

De dieren reageerden niet op de (routine) behandeling met chloramphenicol en
vitamine B. 12. Een behandeling met Oxytetracycline, 200 mg per dag, subcutaan
met multivitamine preparaat, leidde in een tiental dagen tot genezing.
In één van de gevallen, die een groep van 11 volwassen en 3 jonge katten betrof,
waren 3 van de katten klinisch ziek, maar de bloedparasiet werd bij 5 van de vol-
wassenen en alle 3 de jongen aangetroffen.

UDJUNG KULON, THE LAND OF THE LAST JAVAN RHINOCEROS.
A. Hoogerwerf.
E. ]. Brill te Leiden, 1970.

Op 23 oktober 1938 \'s avonds om kwart over zes maakte referent een plotselinge
aanval mee van een neushoorn terwijl hij bezig was sectie te doen op een banteng-
koe. Hij kon nog op tijd, maar wel met veel moeite in een voldoend dikke boom
klinmien om de neushoorn op de hoogte van twee en halve meter te laten passeren
en nu nog met genoegen op pagina 98 van het bovengenoemde boek een kort verslag
van deze belevenis te kunnen lezen.

Over de 2-hoornige neushoorn van Afrika is veel literatuur verschenen; over de
zwaardere Rhinoceros sondaicus sondaicus Desmarest is in verhouding veel minder
bekend gemaakt.

De schrijver van het fraai uitgevoerde werk is een aantal jaren verbonden geweest
aan het Departement van Economische Zaken van het voormalige Nederlands
Oost-Indië als ambtenaar voor natuurbescherming. Als zodanig heeft hij door lange
reeksen persoonlijke waarnemingen een groot aandeel gehad in de ontwikkeling
van de kennis omtrent het wild in één der reservaten in Indonesië dat reeds wat
betreft de fauna vóór de laatste wereldoorlog bedreigd werd met uitroeiing.
In een zeer leesbaar Engels heeft hij een beschrijving gegeven over de vorm, de
levenswijze en de gewoonten alsmede geschatte aantallen van de neushoorn, de
bantengs, de Javaanse tijger, de panter, de herten, de wilde varkens, de wilde
honden, apen en vele kleinere zoogdieren, alsmede de vogels (w.o. de wilde pauw),
amfibiën ,reptielen, vissen en invertebraten in Udjung Kulon.

Deze Maleise benaming betekent Westhoek. Het reservaat dat Java\'s Ie en 2e punt
omvat is ruim 25 km lang en heeft een grootste breedte van 17 km. Het is vrij
moeilijk bereikbaar hetgeen aan de ene kant een voordeel is, aan de andere kant
echter een bezwaar vormt doordat stropers — komend per vissersboot — ook
moeilijk te weren zijn.

Het boek is rijk geïllustreerd en van kaarten voorzien. De uitgave werd gefinancierd
door de Nederlandse Stichting voor Internationale Natuurbescherming.
Door kennisneming van de publikaties van het Zwitsers echtpaar Schenkel-
Hul liger dat sedert 1966 in opdracht van het World Wildlife Fund in Udjung
Kulon werkzaam is, heeft de schrijver ook een duidelijk inzicht kunnen geven over
de huidige omstandigheden van de toestand in dit unieke reservaat.

Door een daartoe door de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde, op verzoek van de Veterinaire Hoofdinspectie, ingestelde Commissie is in
de afgelopen maanden enige malen overleg gepleegd over de mogelijkheid tot het
geven van een cursus „Vleestechnologie".

In deze nieiuwe cursus zouden de onderwerpen, welke in de afgelopen jaren ter
sprake zijn gekomen, in de cursussen „Vleestechnologie en Laboratoriumaiderzoek"
en „Produktiecontrole Vleeswarenbedrijven", gebundeld dienen te worden.
Mede gelet op de positieve reacties op de laatste cursus is besloten de nieuwe cursus
daarop aan te laten sluiten.

Het ligt in de bedoeling naast de wettelijke aspecten vooral aandacht te besteden
aan de moderne bereidingsmethoden voor vleesprodukten. Tevens zullen beoorde-
lingscriteria voor produkten, reiniging en desinfectiemethoden en enige bouwkun-
dige aspecten behandeld worden.

De cursus zal in eerste instantie toegankelijk zijn voor allen, die de cursussen in
voorgaande jaren hebben gevolgd; doch ook diegenen, die door hun werk te maken
hebben met deze onderwerpen, kunnen zich melden. De cursus zal in 2 aaneen-
sluitende weken van maandag t/m vrijdag gegeven worden in de bibliotheek van
het Instituut Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong (voormalige bibliotheek
van Zootechniek) en in de Afdeling Technologie.

De begindata zijn: 4-10-1971, 15-11-1971, 7-2-1972, 13-3-1972, 17-4-1972.
Het aantal deelnemers per cursus zal 12 personen kunnen bedragen. De kosten
zijn begroot op ƒ 300,- per persoon, inclusief lunches en koffie.
Belangstellenden worden verzocht zich schriftelijk of telefonisch te melden, met
opgave van voorkeursdatum, bij:

Rijksuniversiteit Utrecht, Instituut Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong,
Afdeling Technologie, Biltstraat 172, Utrecht. Tel. (030) 71 55 44, toestel 286.
Na aanmelding zal indeling volgen en zullen nadere details verstrekt worden.

De Werkgroep Rundvleesproduktie van de Landelijke Raad voor de Bedrijfsontwik-
keling maakte eind 1969 een reis naar Frankrijk ter bestudering van de rundvlees-
produktie in dat land. De bevindingen van deze werkgroep zijn samengevat in een
vrij uitgebreid verslag dat thans bij het Proefstation voor de Rundveehouderij te
Wageningen is uitgekomen.*)

Voor een oriëntatie inzake de mogelijkheden van rundvleesproduktie is vooral
Frankrijk als grootste producent van de E.E.G.-landen van belang. Niet alleen
wordt in Frankrijk een gespecialiseerde produktie met uitgesproken vleesrassen,
zoals Charolais, Limousin en andere rassen bedreven, maar in de laatste jaren
worden ook stieren van deze rassen in toenemende mate gebruikt voor zg. „indus-
triële" kruisingen met koeien van melk- en melkvleesrassen, zoals de Franse zwart-
bonten.

Rundvleesproduktie in Frankrijk. Verslag van een studiereis van de Werkgroep
Rundvleesproduktie van Landelijke Raad voor de Bedrijfsontwikkeling. Rapport
nr. 1, april 1971.

Verkrijgbaar door storting van ƒ 3,00 op giro 2307421 van het Proefstation
voor de Runveehouderij te Wageningen, met vermelding van Rapport nr. 1
Rundvlees.

Het rapport geeft een overzicht van de kwaliteiten en gewichten van de Franse
vleesrassen en hun geschiktheden voor de diverse vormen van mesterij. Het Charo-
laisras neemt hierbij een centrale plaats in en heeft ook buiten Frankrijk een grote
aftrek gekregen.

In het verslag wordt melding gemaakt van de selectie van dit ras voor de vlees-
produktie zoals die zich in de fokkerijprogramma\'s, met inbegrip van de gebruiks-
kruising, heeft ontwikkeld.

Zowel de zoogkoeienhouderij als de jongveemesterij worden beschreven.
Een apart hoofdstuk is gewijd aan de rundveemesterij op basis van gedroogde
produkten, met name pulp en luzerne, waarbij ook aan de rentabiliteit aandacht
is geschonken.

De Franse overheid stimuleert de rundvleesproduktie. Hiervan wordt een zo goed
mogelijk beeld gegeven. De ontwikkeling van samenwerkingsvormen voor produktie
en afzet door middel van „producentenverenigingen" voor opfokkers en mesters
sluit hierbij aan.

In het verslag is een voorbeeld, met enige resultaten, van een bedrijf opgenomen,
dat de zoogkoeienhouderij en de jongveemesterij gecombineerd toepast.
Het rapport bevat verder een overzicht, met toelichting, van de bezochte insti-
tuten, organisaties en praktijkbedrijven. Als bijlagen zijn overzichten van de omvang
van de Franse rundveerassen en van de totale veestapel in vergelijking met Neder-
land en de E.E.G. toegevoegd. Tevens is een literatuurlijst opgenomen.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Bij Koninklijk Besluit van 15 april 1971, nr. 42, gepubliceerd in de Nederlandse
Staatscourant van 20 april 1971, nr. 75, wordt onder bepaalde voorwaarden ont-
heffing verleend van de Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunst voor wat
betreft de enting tegen de ziekte van Marek.

Overwegende dat het in het belang van de bestrijding van deze ziekte bij pluimvee
wenselijk is de door de praktizerende dierenartsen op kuikenbroederijen te ver-
richten entingen onder bepaalde voorwaarden mede te laten uitvoeren door onder-
nemers en personeel van die broederijen is bepaald:

Aan ondernemers van kuikenbroederijen, die deelnemen aan de door de Stichting
Gezondheidsdienst voor Pluimvee, gevestigd te Doorn, georganiseerde enting van
kuikens tegen de ziekte van Marek en die tevens in het bezit zijn van een geldige
door of vanwege de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst afgegeven ver-
klaring, word ontheffing verleend van hét verbod, gesteld in artikel 6, eerste lid,
van de Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunst, in dier voege, dat het hen
en hun personeelsleden, voor zover deze in bedoelde verklaring zijn vermeld, zal
zijn toegestaan kuikens, waarvan die ondernemers eigenaar, houder of hoeder zijn,
in te enten tegen de ziekte van Marek.
De enting moet geschieden:

a. met een door de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst toegelaten entstof;

b. in aanwezigheid en onder leiding van een plaatselijk praktizerende dierenarts,
wiens naam door de ondernemer van de kuikenbroederij aan de directeur van
de Veeartsenijkundige Dienst is opgegeven.

Genoemde verklaring houdt in dat de daarin vermelde ondernemer van de broederij
en de daarin eveneens vermelde leden van zijn personeel bevoegd zijn de bedoelde
entingen te verrichten bij kuikens waarvan de ondernemer eigenaar, houder of
hoeder is.

De verklaring wordt aan de ondernemer op diens schriftelijk verzoek afgegeven
en is, behoudens eerdere intrekking, geldig voor de daarin vermelde termijn.
De verklaring kan vorden ingetrokken, indien blijkt dat de houder in strijd heeft
gehandeld met het in het Besluit bepaalde.

Na de intrekking kan de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst de afgifte van
een nieuwe verklaring weigeren gedurende een tijdvak van ten hoogste 6 maanden
na de datum van de kennisgeving van intrekking.

Van 11 tot en met 17 april, de 16e week van 1971, kwamen in ons land 20 gevallen
van varkenspest voor, die als volgt over de provincies waren verdeeld: Gelderland
5, Utrecht 4, Zuid-Holland 4, Zeeland 1, Noord-Brabant 6.

Over de 17e week van 1971, van 18 tot en met 24 april, deden zich 16 gevallen
voor, n.1. in Overijssel 4, Gelderland 4, Utrecht 1, Zuid-Holland 4, Zeeland 1,
Noord-Brabant 1, Limburg 1.

De 18e week, van 25 april tot en met 1 mei, telde 5 gevallen van varkenspest en
wel: Gelderland 2, Utrecht 2, Limburg 1.

Over de 16e week, van 11 tot en met 17 april, werden in ons land 11 gevallen van
pseudo-vogelpest gemeld, n.1. 6 in Noord-Brabant en 5 in Limburg.
De 17e week, van 18 tot en met 24 april, vermeldde 8 gevallen, en wel: Friesland 1,
Drenthe 1, Gelderland 1, Noord-Brabant 4, Limburg 1.

In de 18e week, van 25 april tot en met 1 mei 1971 tenslotte werden 4 gevallen
geteld, als volgt over de provincies verdeeld: Friesland 1, Zuid-Holland 1, Noord-
Brabant 2.

Europees Rusland meldde over februari 1971 geen enkel geval van mond- en klauw-
zeer.

In 5 Russische republieken kwamen over deze maand in totaal 44 gevallen voor en
wel 12 van het type O, 7 van het type A 22 en 25 gemengd van de typen O en
A 22.

Over de tweede helft van de maand maart 1971 werden in Spanje 90 bedrijven met
7008 varkens door Afrikaanse varkenspest aangetast.

Hiervan stierven 1100 dieren aan de ziekte en werden er 5908 afgemaakt.
Portugal meldde over deze periode 1 geval in het district Lissabon.
Van de 13 op dti bedrijf aanwezige varkens stierven er 6 aan de ziekte en 7 dieren
werden afgemaakt.

In verband met het naderende vakantieseizoen wordt er op gewezen, dat certifi-
caten van inentingen tegen rabiës door de Districtsinspecteurs van de Veeartsenij-
kundige Dienst kunnen worden gelegaliseerd bij gebruik van „Flury" vaccins
(L.E.P. en H.E.P.) en zenuwweefselvaccin, afkomstig van;
C.D.I.

Institut Serum Zavod Kalinovica te Zagreb (Joegoslavië).
Eveneens kunnen worden gelegaliseerd certificaten van entingen met de ,,Flury"-
vaccins:

„Virulin", importeur Hoechst-Holland N.V.
,,Canazoo", importeur N.V. Zoöpharm,
voor zover de betreffende charges van deze beide vaccins zijn goedgekeurd. Over
dit laatste kan de betreffende Districtsinspecteur van de Veeartsenijkundige Dienst
inlichtingen verstrekken.

Verder kunnen worden gelegaliseerd certificaten van enting met „Flury"-vaccins
van alle Amerikaanse en Canadese producenten.

Voorts is nog toegelaten het weefselkweekvaccin op basis van de E.R.A.-stam,
importeur Aesculaap, Boxtel.

Van 23 tot 27 maart 1971 is te Rome de achttiende zitting van de Europese Com-
missie ter bestrijding van mond- en klauvraeer gehouden. Nederland was één van de
18 leden-landen die vertegenwoordigd waren en 8 landen hadden waarnemers
gestuurd.

Negen jaar geleden werd met wetenschappelijke en financiële hulp van 14 Europese
landen en de F.A.O. begonnen van Turkije een bufferland te maken, om de rest
van Europa te beschermen tegen het binnendringen van sterk infectieuze mond-
en klauv/zeervirussen uit Azië en Afrika.

De laatste twee jaar heeft Turkije de strijd gevoerd met in het eigen land vervaar-
digde vaccins. Wel kwamen in Anatolië in 1970 nog mond- en klauvi^eeruitbraken
voor, maar het Europese deel van Turkije maakte voor het derde achtereenvolgende
jaar geen melding van mond- en klauwzeergevallen.

Behalve voor wat betreft het Iberisch schiereiland, waar de ziekte helaas nog steeds
optreedt, kan worden gezegd dat het vaste land van Europa nog nooit zo\'n gunstig
jaar heeft beleefd als het afgelopen jaar.

Aldus Dr. O. E. F i s c h n i c h, plaatsvervangend directeur-generaal, belast
met de afdeling Landbouw van de F.A.O. Hij waarschuwde echter tegen te groot
optimisme en verslapping van de waakzaamheid.

Sporadische uitbraken, die de kaart van Europa markeren, betekenen dat de ziekte
nog latent aanwezig is. Het continent zal nog een kritieke periode moeten door-
maken voor volledige uitbanning van de ziekte is bereikt

Namens dc F..\\.0. werd Turkije een groot crediet toegezegd ter voortzetting van
de campagne.

Ook Dr. G. M. B o 1 d r i n i van de F.A.O., die de campagne heeft gecoördineerd,
wees op het gevaar van zelfgenoegzaamheid. Geïsoleerde uitbraken in Frankrijk,
Italië en Griekenland in bet afgelopen jaar vormen een waarschuwing dat de ziekte,
latent, nog steeds aanwezig is.

Hoewel de Europese landen gedurende 2000 jaar door wellicht de besmettelijkste
van alle dierziekten werden geteisterd, sloten ze zich pas in 1962 aaneen voor een
.p,emecnschappelijk tegenoffensief.

Sindsdien is met steun met 14 landen zo\'n vijf miljoen dollar bijeengebracht en
heeft de F.A.O. een stille oorlog gevoerd op de vlakten van Thracië — de brug
tussen de door ziekten geteisterde gebieden van Azië en Afrika naar Europa.
In de negen jaar die sindsdien zijn verlopen, zijn miljoenen dieren gevaccineerd
in jaarlijkse campagnes, voornamelijk geconcentreerd in Turkije. In de laatste twee
jaar zijn Turkije en Griekenland in staat geweest de campagnes op ci.gen kracht
voort te zetten met zelf geproduceerde vaccins.

Een tweede factor, die tot een opmerkelijke verbetering in Europa heeft geleid, zijn
de regelmatig vaccinatie-programma\'s in bet kader van de E.E.G. geweest. Neder-
land, waar algemene vaccinatie in de lente wordt gevolgd door een campagne voor
jonge dieren in de herfst, is reeds vier jaar vrij van de ziekte.

Ook de opmerkelijke verbetering in de kwaliteit van de vaccins beeft bijgedragen
tot de recente successen in de bestrijding van de ziekte. Onderzoekingsprogramma\'s
en tests over de effectiviteit van de vaccins hebben de eisen waaraan deze moeten
voldoen aanzienlijk doen stijgen.

Ondanks de gunstige gang van zaken in Europa, is de tijd om de vaccinatie-
programma\'s te verminderen nog niet aangebroken, aldus Dr, Boldrini.
Enkele landen overwegen een dergelijke vermindering, hetgeen een belangrijk
onderwerp zal zijn op de agenda van de eerstvolgende bijeenkomst van de Com-
missie.

Het trivalent salmonella pullorum-antigeen, partij nr. TC 124, geproduceerd door
Nobilis N.V. te Boxmeer, voldoet aan de gestelde eisen en is derhalve door de
Directeur van dc Veeartsenijkundig Dienst voor toepassing geschikt verklaard.

24, Groep D.LB. K.N.M.v.D., Vergadering, 14.00 uur. Restaurant Bella
Vista, Zeist. (pag. 504)

25, Groep. Wet. Onderzoekers K.N.M.v.D. Bijeenkomst, 14.00 uur, R.LV.
Biltlioven (pag. 639)

27, Promotie collega J. J. Aukema, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

29, Groep Geneesk. v. h. Kleine Huisdier K.N.M.v.D. 100e ledenvergade-
ring, 10.00 uur. Koningszaal „Natura Artis Magistra", Plantage Kerk-
laan 40, Amsterdam (O.). (Pag. 711)

3, Promotie collega H. H. L. Sasse, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

5, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11 uur
2— 6, XHIe Internationale Symposium over Ziekten van Dierentuindieren,
Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))

10, Promotie collega A. Rijnberk, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg. (pag.
961, (1970, pag. 430, 634)

24, Promotie collega J. Goudswaard, Rijksuniversiteit LItrecht, 14.45 uur,
(pag. 714)

24, Promotie collega A. Hoogerbrugge, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

3, Gaines Veterinary Seminar, Weert, Hotel Juliana, 11.00 uur
20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
502, (1971), 242)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

18, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11.00 uur
18—19, 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,

21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering
21, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering

7— 9, Aerzteverein Davos IV Int. Symposium. Davos-Platz. (pag. 571)
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970))
Juni,

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.L, München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Gongrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

JAARVERSLAG 1970.
De afdeling Zuid-Holland vergaderde in het afgelopen jaar 6 maal.
De eerste vergadering op 26 februari in het Skyway motel had een feestelijk en
hartverwarmend karakter, omdat voor deze avond tevens de dames werden uitgeno-
digd, en de samenkomst — na een kort huishoudelijk gedeelte — in de goede handen
was gelegd van het echtpaar S c h u i 1 i n g. Bijna traditiegetrouw vertoonde collega
en mevrouw Schuiling dia\'s, dit keer van hun reis naar Thailand en Indonesië.
Door de prachtige kwaliteit van deze dia\'s en door het boeiende commentaar erbij
werd het een uiterst geslaagde avond. Voor enkele van de aanwezigen wekten deze
fotobeelden van Java en Bali oude herinneringen op. 25 leden, 2 gasten, de Algemeen
Sekretaris en vele dames hebben van dit gebeuren kunnen genieten.
Op 17 maart vond er een spoedvergadering plaats in hotel de Zalm te Gouda.
Aanleiding hiertoe was een voorlopig rapport van het Hoofdbestuur betreffende het
toekomstige begeleiden van mestkalverbedrijven. Er werd dringend gevraagd om een
snel commentaar door de afdelingen op dit voorlopig rapport, dat ook op 26
februari al even ter sprake was geweest. De gemaakte opmerkingen en suggesties
voor aanvullingen werden dan ook met spoed het Hoofdbestuur ter kennis gebracht.
Aanwezig waren 16 leden.

Op 5 juni was er een vergadering in het Skyway motel. Spreker was collega
Dr. P. Zwart met het onderwerp Varia Bijzondere Dieren. College Zwart weet
zeer boeiend en met zeer grote kennis van zaken te doceren over ziekten en behande-
ling van dieren, die men niet dagelijks op het spreekuur krijgt. Van de 12.000 dier-
soorten, die tot deze groep behoren werden uiteraard slechts enkele besproken. Aan-
wezig waren helaas slechts 16 leden.

De vergadering, waarin de stemmingen en benoeming plaatsvinden voor de .Algemene
Vergadering van de K.N.M.v.D. en waar in de Beschrijvingsbrief werd behandeld,
was op 3 september. Aanwezig waren 23 leden en de voorzitter van de maatschappij,
collega Van Riessen. Het grote aantal onderwerpen en het belang ervan — het
betrof o.a. een nieuw bindend besluit betreffende levering van geneesmiddelen cn een
statutenwijziging van de K.N.M.v.D. — maakte het noodzakelijk de vergadering op
17 september voort te zetten. Op deze laatste datum gaven 15 leden, 1 gast cn de
Algemene Voorzitter van hun belangstelling blijk. Beide vergaderin.gen vonden
plaats in het Groothandelsgebouw.

in het Skyway motel was tenslotte op 11 december de laatste vergadering van dit
jaar. .\\anwezig waren 19 leden en het lid van het Hoofdbestuiu\', collega A. N.
L e e r m a k e r s. Tot sekretaris werd gekozen collega F\'. X. M. M. C r e m e r s te
Leiden, terwijl collega H. vanderRee werd herkozen als vice-voorzitter. Spreker
op de avond was collega J. B. de Jong over het onderwerp Honnonen in de
veterinaire praktijk". Collega de Jong gaf een overzicht van de diverse in het
dierlijk organisme werkzaam zijnde hormonen en besprak hormoontoepassingen en
therapieën.

Ter completering van het verslag volgen hier enkele belangrijke feiten: op 1 januari
1971 bedroeg het aantal leden 138. Tot de afdeling traden toe: de collegae P. H.
B O O 1, J. W. Bussink, A. Hoogenboom, H. H. van Neerbos en J. L.
van Os. Voor het lidmaatschap bedankten: Dr. J. A. d e B a s en H. H e i n r i c h.
De collegae M. Karsemeyer, P. H. K 1 e i n j a n en A. M. A. Langeraad
vierden hun 50-jarig dierenarts-jubileum. Collega G. C. de Boer was 45 jaar
dierenarts en collegae Dr. G. Grootenhuis en Dr. R. E. d e M a a r herdachten
bet feit, dat hun 30 jaar geleden de bul werd uitgereikt.

Voorts vierden de in Zuid-Holland woonachtige collegae E. V 1 e m i n g en H. v a n
Aken hun 60- resp. 50-jarig dierenarts-jubileum. Naar al deze collegae gingen
gelukwensen uit of het bestuur gaf acte de présence.

Collega A. van Keulen werden gelukwensen gezonden ter gelegenheid van de
hem verleende Koninklijke Onderscheiding.

Wegens bedanken voor het lidmaatschap van de tarievencommissie van collega
K. vanderWal werd in deze functie gekozen: collega C. W. Moons te Gouda.
Als plaatsvervangend lid werd benoemd collega C. N. M. M u 1 te Alphen a.d. Rijn.
.Afgevaardigde naar de jaarvergadering te Arnhem was collega J. L. van Os. Als
zijn plaatsvervanger trad op collega A. G. d e M o o r.

Het afdelingslid F. P. T a 1 m o n te Brielle werd op voorstel van de afdeling in de
jaarvergadering van de K.N.M.v.D. gekozen tot lid van de Ereraad.
Aan het einde van dit laatste door mij gemaakte jaarverslag nog het volgende: in de
vergaderingen zijn dit jaar verschillende voor de leden van de K.N.M.v.D. belang-
rijke kwesties aan de orde geweest en er zullen er in de toekomst nog wel andere
volgen. Het is, meen ik, in ieders belang betrokken te zijn bij te nemen besluiten,
bij te treffen maatregelen en bij het te voeren beleid door de K.N.M.v.D.
Men is hierbij betrokken, wanneer men een actief afdelingslidmaatschap beleidt.
Ik wil dan ook nog eens een beroep doen op de leden om de afdelingsvergaderingen
frequenter te bezoeken. Wanneer u zulks doet, zal het de afdeling Zuid-Holland
tevens goed gaan.

Die collegae in Zuid-Holland, die dit verslag onder ogen krijgen en die tot nu toe
geen lid zijn van onze afdeling (bij uw vestiging werd u een uitnodiging gezonden)
wek ik op om lid te worden. Dan zal het de afdeling (en ook u) nog beter gaan.

gistra", Plantage Kerklaan 40, Amsterdam-O.
Onderwerp: Exotische dieren als huisdieren.

Sprekers: Dr. E. F. J a c o b i, bioloog, directeur Koninklijk Zoölogisch Genoot-
schap „Natura .Artis Magistra".

Prof. Dr. D. Zwart, dierenarts, directeur Instituut voor Tropische en
Protozoaire Ziekten te Utrecht.
Dames zijn van harte welkom.

De Groep Wetenschappelijke Onderzoekers organiseert op 25 mei a.s. des namiddags
om 14.00 uur in de vergaderzaal van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid,
Ie Brandenhurgerweg 78a, Bilthoven (tel. 030- 789111) een lezing over virologie.
Spreker op deze bijeenkomst is Dr. J. H. M. R i c h t e r, die een lezing zal houden
getiteld: „Een praatje bij plaatjes over virussen" (morfologie en indeling; kweek-
en werkmethoden).

Vervolgens zal er een discussie plaatsvinden over de structuur van de maatschappij.
Belangstellenden zijn van harte welkom.

Op donderdag 29 april 1971 promoveerde collega
F. Muurling tot doctor in de diergeneeskunde op
het proefschrift, gteiteld: Oestrische en ovariële akti-
viteiten bij Texelse schapen in Nederland. Promotor
was professor Dr. C. H. W, de Bois. Het proef-
schrift werd bewerkt aan de Kliniek voor Veterinaire
Verloskunde en Gynaecologie van de Rijksuniversiteit
te Utrecht.

Dr. Muurling heeft in zijn dissertatie enige zeer uit-
voerige onderzoekingen beschreven, waarbij een groot
aantal Texelse schapen was betrokken. Voor het op-
sporen van de in oestrus gekomen ooien werden ram-
men gebruikt, die voorzien waren van een tuigje,
waaraan een kleurblokje was bevestigd. Iedere ochtend
werden de ooien op oestrus (kleuring) gecontroleerd.
Er werd o.a. door hem waargenomen, dat de aanwezigheid van dekkende rammen
en ooien met een geïnduceerde oestrus een positieve invloed had op de aanvang
van het oestrusseizoen van onbehandelde ooien. Verder bleek, dat het oestrus-
seizoen van jaarlingen ruim tweemaal zo lang duurde als dat van ooilammeren.
De in oestrus gekomen ooilanuneren kwamen gedurende het oestrusseizoen 1 t/m 6
keer in oestrus; de jaarlingen vertoonden gedurende het oesstrusseizoen 6 t/m 9
oestri. De duur van de cycli was gemiddeld 17,2 dagen met een variatie van 8 t/m
22 dagen, terwijl de duur van de oestri (162 anderhalf jaar oude ooien werden
hiervoor dag en nacht tenminste eenmaal per 2 uur op het voorkomen van oestrus
gecontroleerd!) varieerde van 1,6-46,5 uur, met een gemiddelde van 23,0 uur.

Opmerkelijk was, dat voorkeur van en voor een bepaalde ram vrij veel voorkwam.
Aspecten als het voorkomen van stille oestrus, het tijdstip van de ovulatie en de
folliculaire activiteit werden door Dr. Muurling uitvoerig bestudeerd o.a. aan de
hand van laparoscopisch onderzoek. Het bleek hem, dat de ovulatie pas na het einde
van de oestrus optreedt, waarbij nog kon worden opgemerkt, dat tussen het einde
van de oestrus en het ovulatietijdstip een grote variatie bestaat. Bij de oestrus (DO)
komen de meeste grote follikels voor, terwijl op D2 vrijwel geen grote follikels meer
kunnen worden gevonden. Vanaf D2 tot D9 nam het aantal grote en middelgrote
follikels geleidelijk toe, waarna een daling optrad tot D13. Vanaf D13 nam het
aantal grote en middelgrote follikels opnieuw toe tot een maximum op DO van
de volgende cyclus.

Na het volgen van het lager onderwijs werkte collega Muurling van 1947 tot 1953
op het ouderlijk veeteeltbedrijf. In deze periode bezocht hij de lagere landbouw-
school te Lemmer en de Rijks Landbouw Winter School te Sneek. Na het vervullen
van de militaire dienstplicht werd van 1954 tot 1958 het lyceum te Steenwijk be-
zocht. De daarna aangevangen diergeneeskundige studie werd in 1964 voltooid,
waarna hij in dienst trad van T.N.O., afdeling Nationale Raad voor Landbouw-
kundig Onderzoek. Gedurende dit dienstverband was hij werkzaam aan de Kliniek
voor Veterinaire Verloskunde en Gynaecologie te Utrecht. In deze periode werd
dit proefschrift bewerkt. Sinds 1969 is hij praktizerend dierenarts te Leiden.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

J. W. M. van Hulzen, Oranje Nassaustraat 5, Eist (Gld.).
L. Karens, Goorseweg 21, Diepenheim.
.Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

H. Fruithof, Doornstraat 12, Utrecht.
P. G. Kroft, Ghurchilllaan 1, Nieuwkoop.
K. van Muiswinkel, Deltastraat 29, Emmeloord.
W. J. M. van der Putten, Rolafweg N51, Lopik.
W. Schuurman, Nijverheidstraat 10, Lichtenvoorde.

C. H. van Wees, de Ruyterstraat 7, Bedum.
P. J. van der Werf, Holterweg 6, Golmschate.

Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatleden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen:

D. G. Groothuis, Kiev-tdwarsstraat 7, Utrecht.
B. B. A. Lichtenbelt, Zuilenstraat 17, Utrecht.

Kroft, P. C.; 1970; Nieuwkoop, Ghurchilllaan 1; tel. (01725) 25 88 (pr.); (01723)
1 14 (bur.). (toev. op blz. 214)

Putten, W. J. M. van der; 1970; Lopik, Rolafweg N51; tel. (03475) 6 12; P.
geass. met J. P, W. M. van der Putten. (toev. op blz. 229)

Oj) 24 april jl. overleed Prof. Dr. J. .A. Beijers in de leeftijd van 85 jaar.
Promoties

Op 27 mei a.s., om 16.15 uur, hoopt collega J. J. Aukema aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld „Een onderzoek over lebmaag-
bloedingen als complicatie van lebmaagulcera in de omgeving van Steenwijk".

Op 3 juni a.s., om 16.15 uur, hoopt collega H. H. L. Sasse aan de Rijksuniversiteit
te Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld „Some lung function tests
in horses".

Op 10 juni a.s., om 16.15 uur, hoopt collega A. Rijnberk aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld „Sodine metabolism and thyroid
disease in the dog".

Op 24 juni a.s., oom 14.45 uur, hoopt collega J. Goudswaard aan de Rijksuniversiteit
te Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld „Ziekte van Johne bij de geit".

Op 24 juni a.s., om 14.45 uur, hoopt collega J. Goudswaard aan de Rijksuniversiteit
teit te Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld „Een onderzoek naar de
genotype-voedings interactie bij het kuiken, met betrekking tot de behoefte aan
aminozuur lysine".

levens Diergeneeskundige Faculteit van de „Vereniging
Utrechtse Studenten Faculteiten"

Geachte Oud-leden van de Diergeneeskundige Studenten Kring
Hemelvaartsdag — Drafsportdag

Ook dit jaar wordt na de Peerdepieten Draverijen een gala-feest georganiseerd.
Dit werd reeds in de aflevering van 15 april j.1. medegedeeld.

Men zal kunnen dansen op kostelijke muziek in dc Ridderzaal van het Slot Loeve-
stein.

Uw aanwezigheid wordt niet alleen op prijs gesteld, maar is tevens bepalend voor
het welslagen van het feest.

Prakticus in Gelderse Achterhoek met overv/egend grote huisdierenprak-
tijk, vraagt

Brieven onder nr. 21/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, Julianalaan 10, Utrecht.

Invloed van de monstername op de resultaten
van onderzoekingen naar de uitscheiding van
antibiotica door de uier II

Influence of sampling techniques on the results of in-
vestigations into the excretion of antibiotics by the
udder. II

-Auteurs hebben een vergelijkend onderzoek ingesteld naar de penicillinegehalten
in voormelkmonsters en totale kwartiermelkmonsters, na behandeling met een
penicillinehoudend preparaat.²) Uit de resultaten blijkt dat beide methoden
van monstername niet tot identieke resultaten leiden.

Voor behandelde kwartieren geldt, dat de penicillineconcentraties in de voormelk-
monsters in het algemeen hoger zijn dan in de totale kwartiermelkmonsters. Voor
onbehandelde kwartieren geldt dat de penicillineconcentraties in de voormelk-
monsters in het algemeen lager zijn dan in de totale kwartiermelkmonsters.
Het verdient aanbeveling om, voor een zo nauwkeurig mogelijke bepaling van de
uitscheidingsduur, gebruik te maken van totale kwartiermelkmonsters die op de
normale melktijden worden verzameld. Voor een praktische benadering van de
uitscheidingsduur uit behandelde kwartieren kunnen voormelkmonsters worden
gebruikt.

Er kon geen statistisch significante relatie worden aangetoond tussen uitscheidings-
duur en positie van de kwartieren, noch tussen uitscheidingsduur en melkgift.

In een vorig artikel (Jacobs e.a., 1969a) is aangetoond dat het
onderzoek van buiten de melktijden genomen melkmonsters geen betrouw-
baar beeld geeft van de antibioticumconcentraties, die op de melktijden
in de melk van intramammair met antibiodca behandelde runderen aan-
wezig zijn. Antibioticumconcentraties, bepaald in monsters genomen uit
de totale kwartieropbrengst, zijn theoretisch het meest betrouwbaar. Om
dergelijke monsters te verkrijgen is het noodzakelijk een kwartiermelk
verzamelende melkmachine te gebruiken.

Bij experimenten onder praktijkomstandigheden is dit moeilijk te ver-
wezenlijken. Daarom wordt in deze gevallen vaak gebruik gemaakt van
voormelkmonsters. Het doel van het hierna beschreven experiment was om
na te gaan of beide methoden van monstername tot vergelijkbare resul-
taten zouden leiden.

Acht normale koeien — met een melkgift variërend van 7 tot 19 liter per
dag, gemiddelde dagproduktie 12,6 liter — werden direct na het ochtend-
melken éénmalig in de beide linkerkwartieren behandeld met 300.000 I.E.

1 Drs. J. Jacobs, plv. researchdirekteur; Drs. M. Klasens, dierenarts-bacterioloog
en A. Pennings, laboratoriumassistent, Intervet International N.V., Wim de
Körverstraat 35, Boxmeer.

2 Mastikort, nieuwe samenstelling, Verapharm, Boxmeer; 300.000 LE. procaine
penicilline met 300 mg dihydro streptomycine in een dispergeerbare zalf.
Geaccepteerd voor publikatie op 8 februari 1971.

procaine-penicilline en 300 mg dihydrostreptomycine in een dispergeerbare
zalf¹).

Op elk van de volgende 8 melkmalen werden uit behandelde en onbe-
handelde kwartieren twee monsters genomen, t.w.:

a. een voormelkmonster (V), bestaande uit de 3e en 4e straal van de
voormelk na normale voorbehandeling van de uier;

b. een totaal kwartiermelkmonster (T), bestaande uit ± 30 ml van
de totale kwartieropbrengst.

Van deze monsters werden in het laboratorium het gehalte aan penicilline
afzonderlijk bepaald. De bij deze bepalingen gebruikte methoden zijn in een
vorig artikel beschreven (Jacobs e.a., 1969 b).

De resultaten van het onderzoek zijn weergegeven in de tabellen 1 en 2
en in de figuren I en II.

Voor de behandelde kwarderen geldt, dat in 89% van de gevallen (90)
de concentratie in het voormelkmonster hc^er was dan in het bijbehorende
totale kwartiermelkmonster, terwijl dit percentage op de verschillende
melktijden varieerde van 73,7 - 100% (zie tabel 1). Voor de onbehandelde
kwartieren bedroeg dit percentage slechts 5% (21 waarnemingen).
Bij de yoghurt- en zuurselbereiding kunnen storingen optreden indien
de penicillineconcentratie 0,01 E of meer per ml melk bedraagt. (Van
der Have (1967), Jacobs e.a. (1969 b))

Bij het hanteren van deze grenswaarde ziet rnen bij de behandelde kwar-
tieren op de melkmalen 5 en 6 en bij de onbehandelde kwartieren op het
Ie rnelkmaal tussen voorrnelkrnonsters en totale kwartiermelkmonsters
aanzienlijke verschillen in het percentage van deze monsters met peni-
cillineconcentraties beneden deze grenswaarde (figuur I).
Om ondanks het betrekkelijk geringe aantal onafhankelijke waarnemingen
toch een stadstisch betrouwbaar resultaat uit de gegevens te verkrijgen,
kan de uitscheidingsduur uit elk van de behandelde kwartieren worden
gedefinieerd als het geïnterpoleerde melkmaalnumtner in honderdsten,
waarop de penicillineconcentratie de waarde van 0,01 E per rnl melk
bereikt.

Deze interpolatie is op half logaritmisch papier uit te voeren door de con-
centratie langs de logaritmische as uit te zetten tegen het melkmaalnummer
langs de lineaire as, en deze punten te verbinden. In tabel 2 zijn de resul-
taten van deze benaderingswijze uitgewerkt (tabel 2).

Het gemiddelde van de verschillen UV - UT is positief en, r-ekening hou-
dende met de onderlinge afhankelijkheid van de twee verschillen afkomsdg
van één koe, significant volgens de tweezijdige perTnutatietoets. Hieruit
valt de volgende conclusie te trekken: na infusie van het gebruikte prepa-
raat bereikt de penicillineconcentratie in de totale kwartiermelkmonsters
het niveau van 0,01 E per ml circa 0,29 melkmaal eerder dan in de voor-
melkrnonsters.

Aangezien in de onbehandelde kwartieren de penicillineconcentraties
vaak niet boven 0,01 E penicilline per ml melk uitkomen, heeft het geen
zin hier het eerder gedefinieerde begrip uitscheidingsduur te hanteren.

Penicilline-uitscheiding na intramammaire infusie van 300.000 I.E. procaine
penicilline en 300 mg dihydrostreptomycine in een dispergeerbare zalf; 8
normale runderen éénmaal behandeld in twee kwartieren.

*) Voormelkmonster; **) Totaal kwartiermelkmonster; ***) Rekenkundig gemiddelde.

Percentages van voormelk- en totale kwartiermelkmonsters, welke op de
verschillende melktijden <0,01 Ejml of een niet aantoonbare hoeveelheid

Bij de statistische verwerking is verder gebleken dat in dit experiment
de gevonden verschillen UV - UT niet aantoonbaar afhankelijk zijn van
de ix)sitie van de kwartieren (voor of achter) en van de melkgift.
Hieruit volgt, dat de waamemingen voor de vergelijking V-monster en
T-monster niet behoeven te worden gesplitst naar voor- en achterkwartier
of naar melkgift.

Uitscheidingsduur in de voorkwartieren vergeleken met die in de achter-
kwartieren

Per koe bedroegen de verschillen in uitscheidingsduur tussen behandelde
voor- en achterkwartieren gemeten aan het totale kwartiermelkmonster:
—0,39; 1,08;—0,43; 0,63; 0,93; —0,18; 0,52; 0,26; gemiddeld
0,30 melkmaal.

Tweezijdige toetsing met de permutatietoets levert als resultaat dat deze
reeks niet significant van de waarde nul afwijkt.

Een eventueel verband is het best te illustreren in een korrelogram (zie
figuur II). Van iedere koe is uitgezet naar rechts: de melkgift, en naar
boven de gemiddelde uitscheidingsduur uit beide behandelde kwarderen,
gemeten aan het totale kwartiermelkmonster.

Het verband tussen uitscheidingsduur en melkgift blijkt in dit experiment
niet aantoonbaar te zijn (tweezijdige toevalsoverschrijdingskans 0,176).

Na intramammaire infusie van 300.000 E procaine penicilline en 300 mg
dihydrostreptomycine in een dispergeerbare zalf blijkt dat:

1. in behandelde kwartieren de penicillineconcentraties in de voor-
melkmonsters in het algemeen hoger zijn dan in de totale kwartier-
melkmonsters en dat samenhangende hiermee bij een precieze be-
paling van de uitscheidingsduur beide methoden van monstername
tot systematisch verschillende resultaten leiden;

2. in de onbehandelde kwartieren de penicillineconcentraties in de
voormelkmonsters in het algemeen lager zijn dan in de totale
kwartiermelkmonsters;

3. de uitscheidingsduur niet aantoonbaar afhankelijk is van de positie
van de kwartieren en van de melkgift.

Het verdient aanbeveling om voor een nauwkeurige bepaling van de
uitscheidingsduur van penicilline door de uier gebruik te maken van
totale kwartiermelkmonsters die op de melktijden worden genomen.
Voor een praktische benadering van de uitscheidingsduur van masdtis-
preparaten door behandelde kwartieren, zal in het algemeen kunnen
worden volstaan met een bepaling van de penicillineconcentratie in voor-
melkmonsters die op de normale melktijden worden genomen.
Dankbetuiging.

Voor de statistische bewerking van de waarnemingsuitkomsten zeggen wij Dhr.
A. D e 1 v e r van de statistische afdeling van de N.V. Organon gaarne dank.

A comparative investigation was carried out into the penicillin concentrations in
foremilk and total quartermilk after intramammary infusion of an antibiotic.¹)
From the results it appears that the two sampling methods do not yield identical
results.

In treated quarters it was found that generally penicillin concentrations in foremilk
were higher than those in the total quartermilk. In untreated quarters, in general,
the reverse picture was found. For an accurate determination of the excretion time it
is recommended that total quartermilk samples taken at normal milking times should
be used. However, for a practical determination of the excretion time of antibiotics
from treated quarters, use could be made of foremilk samples.

No statistically significant correlation could be demonstrated between either excretion
time and the position of the quarter, or excretion time and milk yield.

Have, A. J. van der: Antibiotica in melk. Verslag van de Drents/Groninger Zui-
velbond, (1967).

Jacobs, J. en Pennings, A.: Invloed van de monstername op de resultaten
van onderzoekingen naar de uitscheiding van antibiotica door de uier. Tijdschr.
Diergeneesk., 94, 1109, (1969 a).
Jacobs, J. en Pennings, A.:Antibioticum residuen in de melk van met z.g.
kortwerkende mastitispreparaten behandelde runderen. Tijdschr. Diergeneesk., 94,
1305, (1969 b).

Mol, H. en Bakker-de Koff, E. C.: Antibioticaresiduen in de melk van
intramammair met penicilline dihydrostreptomycine behandelde melkkoeien II.
Tijdschr. Diergeneesk., 95, 741, (1970).

1 Mastikort, new formulation; N. V. Verapharm, Boxmeer, the Netherlands,
300.000 LU. procain penicilHn and 300 mgr. dihydrostreptomycin in a disper-
sable base.

Uitscheiding von penieilline uit normale en mas-
titiskwartieren na intramammaire behandeling

Excretion of penicillin from normal and mastitis
quarters after intramammary treatment.

Auteurs hebben onderzocht of er, voor wat betreft de uitscheidingsduur van
penicilline, verschil bestaat tussen normale en mastitiskwartieren. Daartoe werden
18 runderen, die ieder zowel normale als mastitiskwartieren hadden, in alle kwar-
tieren met een penicillinehoudend preparaat²) behandeld. Bij onderzoek op de
volgende melktijden bleek de melk van de normale kwartieren in het algemeen
hogere penicillineconcentraties te bevatten dan de melk van de mastitiskwartieren.
De conclusie kon worden getrokken, dat normale kwartieren een significant
langere uitscheidingsduur vertoonden dan mastitiskwartieren, hoewel het verschil
voor de praktijk van weinig betekenis zal zijn.

De auteurs bevelen daarom aan om bij uitscheidingsproeven, vanwege de prak-
tische bezwaren die verbonden zijn aan het gebruik van aan mastitis lijdende
koeien, gebruik te maken van koeien .net normale uiers.

Intramammaire behandeling van mastitis met antibiotica brengt zowel
voor de veehouder als voor de zuivelindustrie risico\'s met zich mee. Voor
de veehouder bestaat er een kans op boete en kordng op de melkprijs, in-
dien in de afgeleverde melk penicilline wordt aangetroffen; voor de zui-
velindustrie bestaat de kans op het mislukken van yoghurt- of kaasberei-
ding tengevolge van antibioticumresiduen in de melk.

Behandeling van masdtis met antibiotica tijdens de lactatie is in vele ge-
vallen echter onvermijdelijk. Daarom is het van belang een zo goed moge-
lijk inzicht te hebben in het uitscheidingspatroon van de gebruikte mastitis-
preparaten. Om een dergelijk inzicht te verkrijgen, zal men opzet en uit-
voering van uitscheidingsproeven zodanig moeten kiezen, dat de verkregen
resultaten zo goed mogelijk representatief zijn voor de praktijk.
Theoretisch zou men daarom gebruik moeten maken van mastitiskoeien en
van een juiste wijze van monstername.

De invloed van de monstername op de resultaten van uitscheidingsproeven
werd door ons reeds uitvoerig onderzocht. (Jacobs e.a. 1969 a en
1971).

Het gebruik van aan mastitis lijdende koeien heeft de volgende praktische
bezwaren: mastitis is moeilijk experimenteel op te wekken, zodat men af-
hankelijk is van spontane gevallen. Dit houdt in, dat men genoegen zal
moeten nemen met grote verschillen in verschijningsvormen van mastitis,
in uitwendige omstandigheden zoals huisvesting, voeding, methode van
melken enz.; waarbij bovendien het aanbod onregelmatig zal plaatsvinden.

1 Drs. J. Jacobs, plv. researchdirekteur, Drs. M. Klasens, dierenarts-bacterioloog
en A. Pennings, laboratoriumassistent; Intervet International N.V., Wim de
Körverstraat 35, Boxmeer.

2 Mastikort nieuwe samenstelling, N.V. Verapharm Boxmeer, 300.000 I.E., proca-
ine-penicilline en 300 mg dihydrostreptomycine in een dispergeerbare zalf.
Voor publikatie geaccepteerd op 8 februari 1971.

Om onder deze omstandigheden toch tot betrouwbare uitspraken te kun-
nen geraken, zal men veel proefdieren moeten gebruiken. Uit de literatuur
blijkt, dat wanneer men bij dit soort proeven mastitiskoeien gebruikte er
in de regel concessies werden gedaan voor wat betreft het aantal proefdie-
ren of voor wat betreft de wijze van monstername. (M i e t h, 1965; M o 1,
1968 en 1970; Jaartsveld, persoonlijke mededeling.)

Om al deze praktische bezwaren te vermijden, hebben een groot aantal
onderzoekers voor hun uitscheidingsproeven gebruik gemaakt van normale
koeien. (Schipper et al., 1953; Edwards et al, 1953; Barnes,
1956; Uvarov, 1960; Albright et al, 1961; Kastli et al, 1961;
Siddique et al, 1965; H a u k e, 1965; Jacobs e.a., 1966 en 1969
a en b; Overby, 1967).

Het gebruik van koeien met normale kwarderen is verantwoord, indien er
geen systematisch verschil in uitscheiding bestaat tussen overigens vergelijk-
bare normale en mastitis kwartieren.

Slechts enkele auteurs hebben een dergelijk vergelijkend onderzoek uitge-
voerd. Edwards (1964) geeft als conclusie, dat kwartieren met een
chronische mastitis antibiotica langer uitscheiden dan normale kwartieren,
zonder hierover cijfers bekend te maken. Simetskii (1967) heeft ge-
concludeerd dat, na behandeling van subklinisch ontstoken en normale
kwartieren met diverse antibiotica in waterige oplossing, de normale kwar-
tieren antibiotica sneller uitscheiden dan de mastitiskwartieren. Indien deze
conclusies algemeen zouden gelden, zou men geen uitscheidingsproeven
kunnen uitvoeren met normale koeien.

In een oriënterend onderzoek stelden wij vast, dat 9 mastitiskoeien anti-
biotica gemiddeld sneller uitscheidden dan de bij dit experiment gebruikte
9 normale koeien. Uit deze proef konden wij echter geen definitieve con-
clusies trekken aangezien de normale koeien gemiddeld tweemaal zoveel
melk gaven als de mastitiskoeien. Bij dit experiment was niet uit te sluiten,
dat het verschil in melkgift mc^e verantwoordelijk was voor het verkregen
resultaat.

Bij het hierna beschreven experiment hebben wij daarom gebruik gemaakt
van een proefopzet, waarbij de invloed van de melkgift en van een zo groot
mogelijk aantal andere variabele factoren zoveel mogelijk werd geëlimi-
neerd. Om dit te bereiken, werd een aantal koeien, ieder met zowel nor-
male als mastitiskwartieren, in alle kwartieren behandeld. Vervolgens werd
de uitscheiding van penicilline uit nonnale en uit mastitiskwartieren per
individuele koe met elkaar vergeleken.

18 Koeien, ieder met zowel mastitis- als normale kwartieren, werden door
practici uit de omgeving van Boxmeer aan ons doorgegeven. De melkgift
van deze koeien varieerde van 10 tot 25 liter (gemiddeld 17,2 liter/dag).
Als mastitiskwartier werd door ons aangemerkt elk kwartier waarvan de
melk meer dan 1.000.000 cellen/ml bevatte. Bij het hanteren van dit crite-
rium kwamen we tot 28 mastitiskwartieren en 40 normale kwarieren, ter-
wijl 4 kwartieren buiten beschouwing werden gelaten (lekspenen).

Uit de 28 mastitiskwartieren werden de volgende verwekkers geïsoleerd:
Streptococcus agaJactiae (42,8%), Streptococcus dysgalactiae (10,7%),
Streptococcus uheris (17,9%), Staphylococcus aureus (17,9%). Uit de ove-
rige kwartieren (10,7%) werden geen bacteriën gekweekt.

De proefrunderen werden tweemaal met een interval van 24 uur in alle
kwartieren behandeld met 300.000 I.E. procaïne penicilline en 300 mg dihy-
drostreptomycine in een dispergeerbare zalf*). De behandelingen werden
direct na het melken uitgevoerd.

Gedurende 10 melkmalen na de eerste behandeling werd na normale voor-
behandeling van de uier uit elk kwartier een voormelkmonster genomen, be-
staande uit de 3e en 4e straal van de voormelk. De wijze van monstemame
komt niet overeen met de door ons gepropageerde ideale wijze (Jacobs
e.a., 1971), maar kon desondanks worden gebruikt, omdat slechts een ver-
gelijkend onderzoek in onze bedoeling lag.

Penicillineconcentraties werden bepaald met behulp van methoden, die in
een vorig artikel werden beschreven (Jacobs e.a. 1969 b). Voor de be-
paling van het celgehalte werd gebruik gemaakt van de Wisconsin Mastitis
Test (Thompson et ai, 1964) dan wel van de methode volgens P r e s-
cottenBreed (1910).

Bacteriologisch onderzoek werd uitgevoerd volgens de door J a a r t sv e 1 d
(1961) beschreven methoden.

Percentage van melkmonsters van normale en mastitiskwartieren, welke op
de verschillende melktijden 0,01 Ejml of een niet aantoonbare
hoeveelheid penicilline bevatten.

N t normale kwartieren
M ! mastitiskwartieren
I I ! niet aantoonbare peniolllineoonoentratie

Tabel 1. Penicillineconcentraties in de melk van normale en mastitis-
kwartieren na intramammaire infusie van 300.000 I.E. procaine penicilline
en 300 mg dihydrostreptomycine in een dispergeerbare zalf.
2 Infusies met 24 uur interval.

2 : I.E. pen./ml : rekenkundig gemiddelde van de mastitiskwartieren.
*) : Lekspeen niet meegerekend.

0,0009
0,0044

0,0035

0,0024
0,0038

0,0027

0,0094
0,0057
0,012

0,0025

0,030
0,0027

Tabel 2. Penicilline-uitscheiding na intramammaire infusie van 300.000 LE. procaine penicilline en 300 mg dihydrostrepto-
mycine tn een dupergeerbare zalf. 18 Runderen (40 normale kwartieren, 28 mastitiskwartieren). Alle kwartieren tweemaal

Tabel 4. Uitscheidingsduren uit mastitiskwartieren en normale kwartieren,
uitgedrukt in aantal melkmalen na infusie.

De resultaten van het onderzoek zijn weergegeven in de tabellen 1 t/m 4
en in figuur 1.

In tabel 1 zijn de gemiddelde penicillineconcentraties in de melk van mas-
titiskwartieren en van normale kwartieren per koe en per melkmaal weer-
gegeven.

In 76,7% van de gevallen (68) was de gemiddelde penicillineconcontratie
in de melk van normale kwartieren hoger dan in de melk van mastitis-
kwartieren, terwijl dit percentage op de verschillende melktijden varieerde
van 71,4% tot 83,3% (tabel 2).

Bij het hanteren van de voor de zuivelindustrie acceptabele grenswaarde
van 0,01 I.E. penicilUne per ml, ziet men op de melkmalen 3, 4 en 5 tussen
normale- en mastitiskwartieren verschillen in het percentage van de mon-
sters met penicillineconcentraties beneden deze grenswaarde. Afgezien van
het 4e melkmaal zijn deze verschillen gering. (Figuur I)

Naast een vergelijking van de individuele verschillen in penicillineconcen-
tratie in de melk van normale en mastitiskwartieren is het van belang een
vergelijking te maken tussen de uitscheidingsduur uit mastitis- en normale
kwartieren. De uitscheidingsduur kunnen we definiëren als het aantal
melkmalen waarop de penicillineconcentratie in de melk 0,01 I.E. of meer
per ml bedraagt.

Om voor deze vergelijking zoveel mogelijk waarnemingen te kunnen ge-
bruiken, werd eerst nagegaan of er een systematisch verschil bestond in de
gemiddelde uitscheidingsduur uit voor- en achterkwartieren.
In tabel 3 zijn deze gemiddelde uitscheidingsduren met elkaar vergeleken.
Voor deze vergelijking is uitgegaan van die koeien waarvan tenminste één
voor- en één achterkwartier in dezelfde toestand (mastitis of normaal) ver-
keerden.

Hierbij zijn ook enkele koeien opgenomen (nr. 14, 16, 20, 23 en 29) die
niet in aanmerking kwamen voor de vergelijking tussen mastitis- en nor-
male kwartieren aangezien alle 4 kwartieren in dezelfde toestand verkeerden.
De onderste regel van tabel 3 geeft het verschil tussen de gemiddelde uit-
scheidingsduren uit vóór- en achterkwartieren (V - A). Aangezien dit ver-
schil gemiddeld slechts 0,1 melkmaal bleek te bedragen en niet significant
bleek te zijn, behoeft voor de vergelijking van de uitscheidingsduren van
normale en mastitiskwartieren géén onderscheid te worden gemaakt tussen
vóór- en achterkwartieren.

In tabel 4 zijn per individuele koe, de uitscheidingsduren \\ an hun normale
en mastitiskwartieren afzonderlijk vermeld (kolommen M en N). Daar-
naast zijn per individuele koe weergegeven de gemiddelde uitscheidings-
duren van normale en mastitiskwartieren (kolommen M en N). Tenslotte
zijn in de kolom N - M de verschillen tussen deze gemiddelden weergegeven.
Onderaan in tabel 4 zijn de gemiddelden van M, van N en van N - M ver-
meld, nu gemiddeld over de 18 koeien. Volgens de permutatietoets - de
meest gevoelige toets waarbij geen enkele dubieuze veronderstelling wordt
ingevoerd - is het gemiddelde verschil ten bedrage van 0,54 melkmalen
significant (tweezijdige toevalsoverschrijdingskans = 0,027).
Dit betekent dat de uitscheidingsduur van normale kwartieren gemiddeld
ongeveer 0,5 melkmaal meer bedraagt dan van mastitiskwartieren.

Het gevonden resultaat is niet in overeenstemming met de bevindingen
van Edwards (1964) en S i m e t s k i i (1967).

Aangezien eerstgenoemde auteur géén cijfers gepubliceerd heeft is een on-
derzoek naar de oorzaak van deze discrepantie niet mogelijk. Het verschil
tussen onze resultaten en die van Simetskii zal waarschijnlijk moeten
worden gezocht in het feit dat deze onderzoeker gebruik heeft gemaakt
van waterige oplossingen van antibiotica.

Na intramammaire infusie van 300.000 I.E. procaine penicilline en 300 mg
dihydrostreptomycine in een dispergeerbare zalf bij koeien met normale en
mastitiskwartieren blijkt, dat:

1. de penicillineconcentraties in de melk van normale kwartieren in
het algemeen hoger zijn dan in de melk van mastitiskwartieren en
dat, samenhangend daarmee,

2. de uitscheiding uit mastitiskwartieren significant sneller verloopt
dan uit normale kwartieren.

Het zou om bovengenoemde redenen aanbeveling verdienen om voor een
nauwkeurige bepaling van de uitscheidingsduur van antibiotica uit

de uier, gebruik te maken van mastitiskoeien. Gezien de praktische nade-
len hiervan (zie inleiding) en het voor de praktijk weinig betekenende ver-
schil in uitscheidingsduur tussen mastitis- en normale kwartieren, is het
gebruik van koeien met normale kwartieren echter gerechtvaardigd. Boven-
dien geeft een dergelijke proefopzet voor de bepaling van het uitscheidings-
patroon van mastitispreparaten een extra veiligheidsmarge.

Voor de statistische bewerking van de waarnemingsuitkomsten zeggen wij de beer
A. Del ver van de Statistische Afdeling van de N.V. Organon gaarne dank.
Tevens gaat onze dank uit naar de dierenartsen I. Th. J. A. Bertels (Oploo),
F. J. J. Cremers (Boxmeer), A. J. Derks (Overloon), K. K. K a d ij k (St.
Anthonis) en L. J. J. A. R o p p e (Boxmeer) voor de door hen verleende mede-
werking.

The authors have investigated whether there are any differences in the excretion of
penicillin from normal and mastitic quarters of cows\' udders. To do so, 18 cows, each
of them having normal as well as mastitic quarters, were infused in all quarters with
a mastitis product containing penicillin.¹) From investigations at subsequent milkinp
it was seen that in general, milk from normal quarters contained higher penicillin
concentrations than milk from mastitic quarters. It could be concluded that normal
quarters exhibited a statistically significant longer excretion time for penicillin than
did mastitic quarters. For practical purposes, however, the difference is of little
significance.

For this reason it is recommended that cows with normal udders should be used in
studying antibiotic excretion by the udder thus avoiding the difficulties involved in
the use of cows sufferin.g from mastitis.

A 1 b r i g h t, J. L., O r m i s t o n, E. E., B r o d i e, B. O., W i 11 e r, L. D.: Penicil-
lin in milk following intramuscular and intramammary administration of penicillin
in normal and mastitic cows. J. Am. vet. med. Assoc., 138, 70, (1961).
Barnes, L. E.: Oxytetracycline in bovine mastitis. II. Milk levels following local

and parenteral administration. Am. J. vet. Res. 17, 18, (1956).
Edwards, S. J.: The diffusion and retention of penicillin after injection into the

bovine udder. Vet. Rec., 76, 545, (1964).
Edwards, S. J., H a s k i n s, Mary D.: The determination of antibiotic levels in
blood and in milk following parenteral and intramammary injection. J. Comp.
Path., 63, 53, (1953).
Hauke, H.: Mitteilung über die Ausscheidungsdauer von Hemmstoffen mit der
Milch bei der intramuskulären und intrazisternalen Applikation von Antibiotika-
präparaten. Mh. Vet. Med., 20, 168, (1965).
Jaartsveld, F. H. J.: Bijdrage tot de diagnostiek van mastitis bij runderen in

het kader van een georganiseerde bestrijding. (Proefschrift Utrecht 1961).
Jacobs, J., Hanselaar, J.: Antibioticumconcentraties in de melk van intra-
mammair met antibiotica behandelde runderen. Tijdschr. Diergeneesk., 91, 896,
(1966).

Jacobs, J., Pennings, A.: Invloed van de monstername op de resultaten van
onderzoekingen naar de uitscheiding van antibiotica door de uier. Tijdschr. Dier-
geneesk., 94, 1109, (1969 a).

1 Mastikort, new formulation, N.V. Verapharm, Boxmeer, the Netherlands. 300.000
LU. procain penicillin and 300 mgr. dihydrostreptomycin in a dispersable base.

Jacobs, J., Pennings, A.: Antibioticum residuen in de melk van met z.g.
kortwerkende mastitis-preparaten behandelde runderen. Tijdschr. Diergeneesk., 94,
1305, (1969 b).

Jacobs, J., Klasens, M., Pennings, A.: Invloed van de monstername op de
resultaten van onderzoekingen naar de uitscheiding van antibiotica door de uier.
II. Tijdschr. Diergeneesk., 96, 715, (1971).

Käs tli. P., B r u n s c h wi 1 e r. F.: Wie lange und in vifelchen Mengen werden
Antibiotika bei der intramammären Behandlung der Kuh mit der Milch ausge-
schieden? Path. Microbiol., 24, 774, (1961).

Mieth, K., W i 1 k e, I.: Die Ausscheidungsdauer verschiedener antibiotikahaltiger
Mastitispräparate durch die Milch. Mh. Vet. Med., 20, 361, (1965).

Mol, H., Bakker-de Koff, E. C.: Het voorkomen van antibiotica-residuen in
de melk van intramammair met penicilline/dihydrostreptomycine behandelde melk-
koeien. I. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 584, (1968).

Mol, H., B a k k e r - d e Koff, E. C.: Antibiotica-residuen in melk van intramam-
mair met penicilline/dihydrostreptimycine behandelde melkkoeien. II. Tijdschr.
Diergeneesk., 95, 741, (1970).

O V e r b y, A. J.: Elimination of Leocillin with Dihydrostreptomycin after intramam-
mary treatment. Milchwissenschaft, 22, 20, (1967).

Pres CO tt, S. C., Breed, R. S.: The determination of the number of body cells
in milk by a direct method. /. inf. Dis., 7, 632, (1910).

Schipper, I. A., Petersen, W. E.: Milk, blood and urine concentrations of
terramycin following intravenous, intramammary and intramuscular administration.
Vet. Med., 48, 315, (1953).

Siddique, I. H., Loken, K. L, H o y t, H. H.: Concentradons of neomycin,
dihydrostreptomycin, and polymyxin in milk after intramuscular or intramammary
administration. J. Am. vet. met. Assoc., 146, 594, (1965).

S i m e t s k i i, O. A.: Persistence of antibiotic excretion in the milk of dairy cattle.
Trudij Vses. nachno-issled. Inst. vet. Sanit., Probl. vet. Sanit., 28, 81, (1967).

Thompson, D. I., P o s t 1 e, D. S.: The Wisconsin Mastitis Test — an indirect
estimation of leucocytes in milk. ]. Milk and Food Techn., 27, 271, (1964).

U V a r o V, Olga: The concentration of some antibiotics in the milk after intramam-
mary infusion. Vet. Rec., 72, 1228, (1960).

Prakfijkproeven met de kunstmatige kiemkoloni-
satie als voorbeeld van de problematiek bij het
evalueren van middelen ter preventie van opfok-
ziekten

Field experiments with the artificial germ colonisation
as an example of the problems associated with the
evaluation of the prophylactic measures for neonatal
diarrhea in calves

De opfokziekten der landbouwhuisdieren berokkenen grote schade. De Duitse
benaming „Faktorenseuche" is één van de aanwijzingen voor de gecompliceerd-
heid van het ziektebeeld. Dit bemoeilijkt een objectieve waardebepaling van
bestrijdingsmaatregelen.

De hier beschreven placebo gecontroleerde blind uitgevoerde proeven met de door
Duitse onderzoekers ontwikkelde zg. kunstmatige kiemkolonisatie bij meer dan
4000 kalveren op ruim 200 probleembedrijven, gaven niet de gunstige resultaten
die onderzoekers in andere landen vermelden. Dit verschil wordt toegeschreven
aan een verschil in opzet en uitvoering van de proeven die voor dit gecompli-
ceerde ziektebeeld aan zeer hoge eisen moeten voldoen. Er wordt gepleit voor een
systematisch en objectief onderzoek van de opfokziekten en vervolgens van veel-
belovende bestrijdingsmaatregelen. Dit kan b.v. op een wijze die door Canadese
onderzoekers is toegepast.

De belangrijkheid van de opfokziekten bij landbouwhuisdieren is o.m. af te
lezen uit de vele publikaties die daarover in binnen- en buitenland ver-
schijnen. Voeg daarbij het grote assortiment preparaten en de vele en uit-
eenlopende adviezen voor de preventie en genezing van deze ziekten en het
wordt duidelijk dat veehouders en dierenartsen het probleem nog onvol-
doende overzien, laat staan het kunnen voorkómen op een wijze die in deze
tijd praktisch en economisch verantwoord is. Terecht worden opfokziekten
door Duitse onderzoekers wel aangeduid als „Faktorenseuchen". Van de
vele factoren die de gezondheid van het jonge dier belagen, zijn in het bij-
zonder de microbiologische en zoötechnische aspecten onderwerp van stu-
die geweest. Het zijn de veelheid van factoren en hun mogelijke interacties
die het probleem zo complex maken en de objectieve beoordeling van de
waarde van maatregelen ter bestrijding zo bemoeilijken.
In dit artikel wordt beschreven hoe wij met deze problematiek zijn gecon-
fronteerd bij recente praktijkpi^oeven met een nieuwe methodiek — de
zg. kunstmatige kiemkolonisatie — ter voorkoming van bacteriële opfok-
ziekten bij kalveren.

Het betreft hier een methodiek die werd ontwikkeld aan het microbiolo-
gisch instituut van de diergeneeskundige faculteit te München door
M ay r c.s. (1967). Deze onderzoekers concentreerden zich op het pas ge-
boren kalf. De geboorte is de overgang van het kiemvrije intraüteriene le-
ven naar de smetstofrijke buitenwereld. Als porte d\'entrée voor deze smet-
stoffen vestigen zij, mede op grond van experimenten van Fey c.s. (1962),

1 Dr. J. H. G. Wilson, dierenarts bij N.V. Philips-Duphar, Postbus 2, Weesp.
Geaccepteerd voor publikatie op 8 februari 1971,

de aandacht op de neuskeelholte. Daar hun onderzoek had aangetoond dat
de infectieziekten van deze pasgeboren kalveren voornamelijk door bac-
teriën en slechts zelden door virussen en schimmels worden veroorzaakt,
ontwikkelden M a y r en medewerkers de zg. „künstliche Keimbesiedlung".
Deze kunstmatige kiemkolonisatie bestaat hieruit dat men kalveren direct
na de geboorte in beide neusgaten een waterige suspensie toedient van
apathogene bacteriën. Hierdoor ontstaat op de slijmvliezen van de neus-
keelholte een soort blokkade voor pathogene kiemen uit de omgeving van
het kalf. Tevens zou deze kolonisatie de afweermechanismen van het jonge
dier kunnen stimuleren.

M ay r c.s. (1967) gebruikten cultures van drie apathogene, grampositieve
kiemen — een Microkokkus, een Streptokokkus en een Corynebacterium —
afkomstig van de neusslijmvliezen van gezonde kalveren. Na zich te hebben
overtuigd van de onschadelijkheid voor pasgeboren kalveren werd de me-
thode onder praktijkomstandigheden getoetst. Op de 43 probleembedrijven
was er aanzienlijk meer ziekte en sterfte onder de 551 onbehandelde con-
troles dan bij de 278 behandelde kalveren.

Deze resultaten waren voor ons aanleiding om de waarde van de kunst-
matige kiemkolonisatie ook in Nederland te toetsen.

De proeven werden door Philips-Duphar in twee opeenvolgende kalfsei-
zoenen — 1967-\'68 en 1968-\'69 — verricht in nauwe samenwerking met
het instituut van Prof. Mayr, enkele Provinciale Gezondheidsdiensten voor
Dieren, verscheidene practici en vele veehouders.

Gezien het belang van deze beide punten wordt de gevolgde werkwijze
hier vrij uitvoerig beschreven.

Uitgaande van de pubHkatie van Mayr c.s. (1967) werd in samenwer-
king met de afdeling Statistiek een zg. placebo-gecontroleerde blinde proef
opgezet, d.w.z. op elk bedrijf diende de veehouder aan zijn kalveren direct
na de geboorte intranasaal hetzij het actieve, te onderzoeken preparaat toe
— verder aangeduid als bacteriële neusspray — of de inactieve placebo die
alleen de kweekmedia voor de drie bacteriestammen en de toegevoegde
stabilisator bevatte.

Daar preparaat en placebo voor de veehouder niet te onderscheiden waren
werd de proef zg. blind uitgevoerd. Dit is noodzakelijk voor een objectieve
uitvoering en interpretatie van de proef en de resultaten.
Om redelijk zeker te zijn (90% kans) dat een significant verschil (bij P
= 0.05) in ziektefrequentie zal worden gevonden diende de proef te wor-
den verricht bij ongeveer 50 bedrijven met elk minimaal 8 kalveren die in
ieder geval de volgens Mayr kritieke periode van de 6 eerste levensweken
op het bedrijf aanwezig blijven. In verschillende delen van Nederland wer-
den, dank zij de bemiddeling en de medewerking van 12 practici, 44 be-
drijven gevonden waar de voorgaande twee jaren de kalveropfokziekten
een probleem waren.

Tussen de oorspronkelijke proeven in Duitsland en het in Nederland te
verrichten onderzoek (Ia) waren enkele verschillen in proefmateriaal. Al-
lereerst moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat de bij
Duitse kalveren geïsoleerde bacteriële neusflora op Nederlandse bedrijven
niet effectief is. Daarnaast werd de bacteriële neusspray voor de nieuwe

proeven in een ander laboratorium gemaakt, zij het met de uit Duitsland
verkregen stammen en volgens de opgegeven technieken.
Om een invloed van deze verschillen te beperken, werd gelijktijdig ook in
Duitsland een proef gedaan (I b) volgens de Nederlandse proefopzet en
met de hier bereide preparaten. Hiervoor werden door het instituut van
Prof. Mayr in 4 praktijken 10 probleembedrijven opgezocht. Het aantal ver-
wachte kalveren werd tijdig opgegeven, zodat voor elk bedrijf een zg. be-
drijfsverpakking kon worden klaargemaakt. Hierin bevonden zich het be-
nodigde aantal kalververpakkingen bestaand uit een ampul met de ge-
vriesdroogde drie bacteriesoorten die door Prof. Mayr beschikbaar waren
gesteld en volgens zijn voorschriften gekweekt, een flesje steriel gedestilleerd
water om de ampulinhoud te suspenderen en een plastic spuit (mastitis in-
jector) met een beschermdop waarin enkele gaatjes waren geboord om de
opgeloste — geresuspendeerde — ampulinhoud op te zuigen en in beide
neusgaten van het kalf te verdelen. Via de gebruiksaanwijzing werd de
veehouder nog eens herinnerd aan de noodzaak het bij elk kalf horende
registratieformulier in te vullen. In elke bedrijfsverpakking bevatte de helft
van de kalververpakkingen een ampul met alleen de gevriesdroogde kweek-
media en stabilisator; die dus als placebo fungeerden.

De kalververpakkingen met actieve en die met placebo-ampullen waren
willekeurig vermengd volgens een door de Afdeling Statistiek opgestelde
codering. Elk bedrijf had een lettercode en elke kalververpakking deze zelf-
de code, gevolgd door een cijfer uit een opklimmende getallenreeks. Door
de veehouder te laten beginnen met het laagste cijfer en elk volgend kalf
te laten behandelen uit een doos met één cijfer hoger was een willekeurige
verdeling van proefpreparaat en placebo gegarandeerd. Om een mogelijke
invloed van de kiemkolonisatie op de flora in de kalverhokken te kunnen
vaststellen werd er zorg voor gedragen dat op de ene helft van de bedrijven
het eerste kalf met de bacteriële neusspray werd behandeld en op de andere
helft juist met de placebo.

Elk bedrijf werd samen met de practicus bezocht, om de anamnese vast te
leggen, d.w.z. er werd genoteerd zowel het aantal kalveren dat de twee
voorgaande jaren was geboren als het aantal dat binnen 6 weken was ziek
geweest en/of doodgegaan. Deze gegevens werden ook genoteerd voor het
lopende seizoen, terwijl tevens de status praesens van het bedrijf ten tijde
van het bezoek werd vastgelegd. Hierbij werd ook aantekening gemaakt
van de preventieve en hygiënische maatregelen die gebruikelijk waren als
b.v. navelontsmetting, wijze van voeren, huisvesting in geval van ziekte.
Verder werd uitdrukkelijk gesteld dat men voordien toegepaste preventieve
maatregelen ook nu moest blijven uitvoeren indien men daarin vertrouwen
had. Uiteraard waren dit soort maatregelen nooit erg succesvol geweest,
anders had het bedrijf niet voldaan aan de voorwaarden van probleem-
bedrijf.

Vervolgens werd aan de eigenaar en het personeel dat de kalveren ver-
zorgde uitgelegd hoe de proef was opgezet, dat in willekeurige volgorde
uiteindelijk de helft van de dieren een „neppreparaat" (placebo) zou krij-
gen, dat in aansluiting aan de geboorte en de behandeling voor elk kalf op
simpele wijze een aantal gegevens op speciaal ontworpen formulieren moest
worden vastgelegd en dat in geval van ziekte de diagnose door de dieren-
arts moest worden gesteld. Om ook ten aanzien van dit punt de uniformi-
teit in de proefuitvoering te bevorderen en te zorgen dat de practici tijdig

werden gewaarschuwd werden het eerste consult en de controlevisite de
veehouder niet in rekening gebracht. De dierenarts legde zijn bevindingen
van deze beide visites vast op andere formulieren.

In geval van sterfte werd het kadaver voor sectie en bacteriologisch onder-
zoek verzonden naar het laboratorium van de betreffende Provinciale Ge-
zondheidsdienst. Het door de veehouder in te vullen registratieformulier
betrof het signalement inclusief een schets, geboortedatum en uur, of het
kalf eventueel achter de koe was gevonden, wie er bij de geboorte aanwe-
zig was en hoe deze verliep, op welk tijdstip de inhoud van het flesje met
welk nummer door wie was toegediend, of er iemand vóór of kort nadien
met de vingers in neus of mond van het kalf was geweest, hoe laat het
kalf voor het eerst biest had ontvangen en tenslotte de datum waarop het
betreffende dier eventueel van het bedrijf was afgevoerd of ziek was ge-
worden.

Vervolgens werd tijdens dit eerste bezoek zowel aan de eigenaar als de
hulpkrachten gedemonstreerd hoe het preparaat moest worden klaarge-
maakt en toegediend waarna zij het zelf nog eens nadeden. Hierna werd
de voor dat bedrijf bestemde verpakking afgegeven met de benodigde
formulieren en kon daar de proef beginnen zodra het eerstvolgende kalf
werd geboren. Alle bedrijven werden in de eerste helft van december 1967
bezocht. De proef werd afgesloten op 15 juni 1968, d.w.z. dat alleen de
kalveren geboren tot 1 mei werden behandeld daar ze dan nog 6 weken
konden worden vervolgd.

Ten tijde van het bedrijfsbezoek, dus direct voorafgaande aan de proef,
waren op de 44 bedrijven in Nederland al 994 kalveren geboren; hiervan
hadden er 250 (25%) aan opfokziekten geleden waarvan er 56 (6%) wa-
ren gesuccombeerd.

In de proefperiode, dus van medio december 1967 tot 1 mei 1968, werden
op dezelfde bedrijven 981 kalveren geboren; 493 kregen de bacteriële neus-
spray en 488 de placebo.

In de proefgroep waren de percentages voor zieke en gestorven dieren 28%
resp. 4%, in de placebogroep 24% resp. 2%. In Duitsland waren de per-
centages zieke en gestorven dieren na de proef wel aanzienlijk lager dan
voordien, maar ook hier kwam de placebogroep beter uit de bus dan de
kalveren behandeld met de bacteriële neusspray. Het feit dat in Neder-
land de ziektefrequentie niet duidelijk lager lag dan vóór het begin van de
proef, kon niet worden verklaard als een gebrek aan werking omdat de
ziektefrequentie in het verloop van het kalfseizoen meestal toeneemt. Het
gebrek aan werking bleek in deze proef voornamelijk uit het feit dat de
resultaten met het actieve preparaat niet beter waren dan die in de place-
bogroep. De diverse aantallen zieke en gestorven dieren werden statistisch
bewerkt, zowel om na te gaan of er significante verschillen waren tussen
de bacteriële neusspray en de placebo, als ook om eventuele verschillen
vast te stellen tussen ziekte en sterfte vóór de proef en na de proef.
In proef I a bleek alleen dat na de placebobehandeling significant minder
sterfte was opgetreden dan vóór de proef. In de gelijktijdig in Duitsland
uitgevoerde proef I b bleken de ziektepercentages na de behandeling signi-
ficant lager te zijn dan vóór de proef; dit gold zowel voor de bacteriële
neusspray (P = 0.04) als voor de placebo (P = 0.02).

In vergelijking met de resultaten die M a y r c.s. (1967) beschreven waren
de uitkomsten van proef I beslist teleurstellend. Als één van de oorzaken
werd geopperd dat volgens de opzet van proef I de kalveren die met een
placebo zijn behandeld, profiteren van de beschermende werking die de
bacteriële neusspray heeft in de proefgroep; hierdoor zou er een geringere
infectiekans op het bedrijf zijn.

Om deze mogelijkheid uit te sluiten werd in het voorjaar van 1968 een
aanvullende proef gedaan op een aantal nieuwe probleembedrijven waar
ook later in het voorjaar nog wel koeien kalven.

Deze proef II verschilde met proef I alléén hierin dat preparaat en placebo
nu niet meer gemengd op één bedrijf werden toegepast. In proef II werd
door loting bepaald welke bedrijven uitsluitend preparaat kregen en welke
uitsluitend placebo moesten toepassen.

Toen proef II begon waren er op de deelnemende 46 bedrijven al 1144
kalveren geboren. De percentages voor ziekte en sterfte voor deze kalverèil
waren 38% resp. 3%.

Op 25 van deze bedrijven waar alleen de bacteriële neusspray werd toege-
past, werden 227 kalveren geboren; slechts 19% werd ziek en 2% stierf.
Deze cijfers steken gunstig af bij die op de 21 resterende bedrijven. Hier
werden 133 kalveren geboren welke uitsluitend placebo kregen; 41% werd
ziek en 6% stierf.

De statistische bewerking van de gegevens uit deze aanvullende proef (II)
liet zien dat het ziektepercentage na behandeling met de neusspray signi-
ficant lager was dan in de maanden direct voorafgaande aan de behande-
ling. Dit gold niet voor de placebo. Daar in proef II op elk bedrijf slechts
met één type preparaat werd gewerkt — de bacteriële neusspray of de
placebo — kon een eventueel verschil in optreden van ziekte en sterfte
tussen beide preparaten worden berekend door de percentages per bedrijf
te berekenen en te vergelijken m.b.v. Wilcoxon\'s toets. De bacteriële neus-
spray bleek in deze proef significant beter dan de placebo (P = 0.02).
Deze cijfers waren aanleiding om het onderzoek naar de waarde van de
kunstmatige kiemkolonisatie te vervolgen.

De gegevens verkregen uit de proeven van het voorgaande jaar waren
aanleiding enkele wijzigingen aan te brengen:

a. Aantal groepen. De bedrijven worden door loting verdeeld over drie
groepen, die hetzij alleen de bacteriële neusspray of alleen de placebo
gebruiken, dan wel geheel onbehandeld blijven. Door invoering van een
onbehandelde groep werd een betere vergelijking met de praktijkom-
standigheden verkregen. Daar er alleen bedrijven werden uitgezocht die
ondanks preventieve maatregelen nog problemen hadden, konden zij
deze maatregelen gewoon aanhouden en werden ze niet benadeeld,
zelfs indien ze in de onbehandelde groep lootten.

b. Registratie: de veehouder registreert niet zelf. Daar hij toch alleen ac-
tief preparaat of alleen placebo krijgt is er geen gevaar voor verwisse-
ling. Door zelf te registreren ontstaat bovendien bij de veehouder een
verhoogde oplettendheid die de proef kan beïnvloeden. Zo wordt men
door het invullen van het registratieformulier bij de vraag hoe laat
colostrum is toegediend er aan herinnerd (alsnog) biest te verstrekken.
Tenslotte is er in deze proef weinig administratieve medewerking te
verwachten van de veehouders op die bedrijven welke in de onbehan-
delde groep zijn geloot. In proef III zijn de gegevens verzameld door
personen die ter plaatse bekend zijn. Aan de hand van de stallijst is
door hen één maal per week via een bezoek of telefonische navraag
genoteerd welke kalveren zijn geboren, ziek geworden, door de dieren-
arts behandeld, hersteld, gestorven of verkocht. De practicus houdt op
andere formulieren aantekening van de zieke kalveren.

c. De veehouder ontvangt geen gratis consult meer omdat men daardoor
sneller deskundige hulp zal inroepen waardoor het ziekteverloop ten-
gevolge van een eerder ingestelde medicatie gunstig kan worden be-
ïnvloed. Hierdoor wordt een vergelijking met de situatie op hetzelfde
bedrijf in voorgaande jaren bemoeilijkt.

d. De samensteling van de bacteriële neusspray werd gewijzigd door toe-
voeging van twee componenten, t.w. een apathogene lactobacil ge-
ïsoleerd uit de neusflora van gezonde kalveren en levend avirulent
parainfluenza-3-virus.

e. Duur van de proef. Daar de proeven in het voorgaande seizoen hadden
aangetoond dat het merendeel van de kalveren op de eerste en tweede
levensdag ziek werd en er nog slechts 10% ziekte optrad na 14 dagen,
werd de waarnemingsperiode ingekort van 6 tot 2 weken.

Om de zo noodzakelijke objectiviteit te bevorderen werden de veehouders
die vorig jaar hadden deelgenomen dit jaar van proeven uitgesloten.
In de maand november 1968 werden de 118 probleembedrijven bezocht die
door 21 practici in 7 provincies waren uitgekozen; 38 bedrijven kwamen
door loting in de onbehandelde groep. Op de resterende 80 bedrijven
werden van begin december tot 1 juni 1969 alle kalveren behandeld, hetzij
met de bacteriële neusspray of met de placebo.

Per 15 juni 1969 konden de „bedrijfsenqueteurs" hun wekelijkse navraag
beëindigen en de verzamelde gegevens van 3034 kalveren insturen.

Uit tal^el 2 blijkt dat in de onbehandelde groep het ziektepercentage het
laagst, maar het sterftepercentage het hoogst is. Na statistische bewerking
van de ziekte- en sterftepercentages per bedrijf bleek dat er geen signifi-
cante verschillen waren tussen de drie groepen.

Het verschil in resultaten tussen de oorspronkelijke proeven in Duitsland
en het hier beschreven praktijkonderzoek moet worden toegeschreven aan
het verschil in proefopzet. Het merendeel van de gegevens uit de publikatie
van Mayr c.s. (1967) is verzameld in proeven die Herkner (1967)
uitvoerig beschrijft in zijn dissertatie welke ons nog niet ter beschikking
stond toen wij onze proeven begonnen. Herkner deed het onderzoek in
zijn eigen praktijk op 42 bedrijven bij 276 kalveren die in een tijdsverloop
van 15 maanden werden geboren. Om mogelijke invloeden van bedrijf en
seizoen te beperken werd getracht op elk bedrijf tussen twee behandelde
kalveren er één onbehandeld te laten. Herkner streefde ernaar om reeds
kort vóór de partus op het bedrijf aanwezig te zijn daar het voor de toedie-
ning van het preparaat nodig was „die Geburt selbst zu überwachen".
Daar dit niet altijd mogelijk was werden er 115 kalveren behandeld en
161 niet. Dit verschil van 46 kalveren is voornamelijk ontstaan doordat
Herkner niet tijdig aanwezig kon zijn of de partus ook voor de veehouder
onverwachts kwam. Deze kalveren misten de extra aandacht van de proef-
kalveren en waren dus in ongunstiger omstandigheden. Bovendien wist zo-
wel de onderzoeker als de eigenaar tot welke groep een kalf hoorde, het-
geen de objectiviteit in de waarneming en daardoor de betrouwbaarheid
van de proefresultaten niet ten goede komt.

De Franse dierenarts Lobiet ti (1969) beschrijft in zijn dissertatie
praktijkproeven over de profylactische waarde van de „colonisation bac-
térienne du naso-pharynx". Hij werkte met twee preparaten van de firma
Mérieux, t.w. Biovax en Vitalactyl. Biovax bevatte per kalverdosis 109 van
elk der volgende bacteriën: Lactobacillus acidophilus, Streptococcus lactis,
Bacillus stibtilis, een niet nader omschreven Microkokkus en Escherichia
coli 08. Vitalactyl bevatte alleen de drie eerstgenoemde kiemen van Biovax.
maar bovendien lO» Saccharomyces cerevisiae en enkele vitaminen, t.w. 1000
I.E. vit. A, 1 mg thiamine, 0,5 mg nicotinamide en 1 mg Ga-pantothenaat.
Beide preparaten waren gevriesdroogd en moesten direct voor het gebruik
in 2 ml oplosmiddel worden geresuspendeerd. De proeven werden uitgevoerd
bij 107 kalveren verdeeld over 26 probleembedrijven in verschillende stre-
ken van Frankrijk. Op 11 bedrijven werd bij 35 kalveren alleen Biovax
toegepast, op 9 bij 23 dieren uitsluitend Vitalactyl, terwijl men op 6 bedrij-
ven beide preparaten gebruikte en wel bij 24 kalveren Biovax en bij 25
Vitalactyl.

L O b i e 11 i vermeldt als uiteindelijk resultaat voor de 59 met Biovax be-
handelde kalveren 59% ziekte en 5% sterfte in de eerste vier levensweken
en voor de 48 met Vitalactyl behandelde dieren 22% ziekte en 0% sterfte.
Van de 11 bedrijven waar Biovax werd toegepast was het ziektepercentage
in vergelijking met het voorafgaande kalfseizoen op 2 gedaald, op 4 ge-
lijk gebleven en op 5 bedrijven gestegen. Op de 9 bedrijven waar uitsluitend
Vitalactyl was gebruikt lagen deze cijfers gunsdger, op 7 daalde het ziekte-
percentage, op 1 bleef het gelijk en op 1 steeg het. Tenslotte zijn er de 6
bedrijven waar beide preparaten werden gebruikt; op 4 daalde het ziekte-
percentage en op 2 bleef het gelijk.

L o b i e 11 i concludeert op grond van deze resultaten dat Vitalactyl een
waardevol preparaat is voor de preventie van opfokziekten bij pasgeboren
kalveren. Deze conclusie is erg aanvechtbaar, o.m. daar er gelijktijdig geen

controledieren waren, het aantal proefdieren beperkt is en er op 4 van de
7 bedrijven waar het ziektepercentage daalde slechts één kalf werd behan-
deld. Evenals bij H e r k n e r is ook bij L o b i e 11 i de opzet en uitvoe-
ring van de proef te simpel geweest voor een verantwoorde uitspraak over
de waarde van de onderzochte preparaten. Zo heeft L o b i e 11 i in zijn
proef geen controledieren opgenomen. Hij zegt hierover op pag. 60: „II est
difficile de faire admettre ä un éléveur de laisser un certain nombre de
veaux sans mesure préventive" en gaat er dus blijkbaar al bij voorbaat
van uit dat de te onderzoeken preparaten effectief zijn.

Bosma (1968) onderzocht in zijn praktijkgebied een aantal factoren die
ziekte en sterfte bij kalveren kunnen beïnvloeden en noemt als voornaamste
oorzaak een minder goede verzorging. Door de mechanisatie op de veehou-
dersbedrijven neemt het aantal te verzorgen dieren per man steeds toe. De
kalveren — wier verzorging nog nauwelijks gemechaniseerd is — worden
hiervan de dupe. De betekenis van de goede verzorging wordt bevestigd
door Bratanovic et al. (1968) in hun voordracht over de problemen
op de grote bedrijven in Joegoslavië. Het gebruik van speciale zeer hygië-
nische afkalfstallen, de tijdige toediening van colostrum en de huisvesting in
aparte boxen gedurende de eerste 14 levensdagen zijn maatregelen die daar
met veel succes worden toegepast. De bevindingen van Bosma en van
Bratanovic zijn een aanwijzing dat de eerder geciteerde door H e r k-
n e r aangegeven noodzaak „die Geburt möglich selbst zu überwachen" bij
zijn proeven met de bacteriële neusspray, een factor van verzorging is, die
de proefresultaten kan beïnvloeden en dan ook op alle dieren moet worden
toegepast.

Ook voor een verantwoorde uitspraak over de waarde van middelen ter
preventie van opfokziekten is een nauwkeurige registratie nodig van alle
mogelijke factoren die van belang kunnen zijn. Bij opfokziekten wordt deze
registratie erg bemoeilijkt door de veelheid van factoren en hun mogelijke
interacties. In dit verband wordt verwezen naar een onderzoek over kal-
veropfokziekten aan de Ganadese universiteit te Guelph. W i 11 o u g h b y
et al. (1968) beschrijven hoe zij met behulp van een computer de gegevens
van 254 kalveren, geboren in het kalenderjaar 1967, registreerden en ana-
lyseerden. Bij het eerste onderzoek — kort na de geboorte — kregen de die-
ren een subcutane injectie met één van de vier volgende eiwitpreparaten
albumine, serum, een laag en een hoog geconcentreerd gammaglobuline,
terwijl 20% van de kalveren een placebo kreeg. Volgens een persoonlijke
mededeling van Thornton, één van de onderzoekers, gaf albumine nog
het beste resultaat maar was geen der gebruikte eiwitpreparaten signifi-
cant beter dan de placebo.

Gezien het grote belang van de opfokziekten bij onze landbouwhuisdieren
lijkt het verantwoord en gezien het Ganadese voorbeeld ook uitvoerbaar, dit
en soortgelijke ziektebeelden met behulp van moderne technieken van on-
derzxDek en registratie nauwkeurig te analyseren. Hierna kan de waarde
van veelbelovende bestrijdingsmaatregelen objectief worden beoordeeld.

Gaarne willen wij ook op deze plaats nogmaals onze dank betuigen aan allen buiten
de N.V. Philips-Duphar die dit onderzoek mogelijk maakten. Wij memoreren in het
bijzonder Prof. M a y r en zijn medewerkers, de zes Provinciale Gezondheidsdiensten
voor Dieren, 36 practici en meer dan 200 veehouders.

The diseases of new-born animals cause great losses. There are several indications for
the complexity of the syndrom. This makes it difficult to judge the value of measures
taken to combat this group of diseases. This paper describes placebo controlled blind
field trials with over 4000 calves born on over 200 farms where in previous years
many calves fell ill and died within the first weeks after birth. The experiments were
conducted in several ways to test the value of a spray with non-pathogenic germs that
is administered intranasally at once after the calf is born. This artificial germ coloni-
sation, that has been developed by German research workers, is said to assist calves
in their protection against pathogenic germs during their first weeks of life.
Our results show that this method does not give a better protection than either the
placebo or no prevention at all. The difference of our results with the favourable
reports from other countries are explained by differences in the way the experiments
were set up and conducted. The requirements for experiments in relation with
complex disease syndroms are very high.

It is suggested to study the diseases of new-born animals and promising measures for
their control in a systematic objective way as e.g. has been done by Canadian workers.

Bos m a, J.: Enkele aspecten van ziekte en sterfte bij jonge kalveren. Diss. Utrecht
(1968).

Bratanovic, U., Butozan, V., Forenbacher, S. and Pavsic, M.:
Veterinary problems concerning large herd management. 5th Intern. Meeting on
Diseases of Cattle; Reports: 23, (1968).
Fey, H., L a n z, E., M a r g a d a n t, A. und N i c o 1 e t, J.: Zur Pathogenese der
Kälbercolisepsis VI. Experimentelle Infektion zum Beweis der parenteralen Genese.
Dtsch. tierärztl. Wschr., 69, 581, (1962).
H e r k n e r, G. : Versuche mit künstlicher Keimbesiedlung als Infektionsprophylaxe

beim neugeborenen Kalb. Diss. München, ( 1967 ).
L o b i e 11 i, B.: Prophylaxie de la septicémie des veaux par colonisation bactérienne

du naso-pharynx. Diss. Lyon, (1969).
Mayr, A., Schliesser, Th., Plank, P. und H e r k n e r, G.: Infektionspro-
phylaxe beim neugeborenen Kalb durch künstliche Keimbesiedlung. Tierärztl.
Umschau, 22, 124, (1967).
W i 11 o u g h b y, R. A., T h o r t o n, J. R., B u 11 e r, D. G. and M i 1 1, J. A.: The
use of a Computer to record and analyse data from clinical research. 5th Intern.
Meeting on Diseases of Cattle; Reports 699, (1968).

Door de haagsche keurmeesters van vee en vleesch bij een slachter in beslag genomen
en der politie ter begraving overgeleverd een geheel geslacht rund van zeer slechte
conditie, hetwelk in den nacht per vigelante frauduleus was ingevoerd.

Eimeria aeervulina bij de kip: een parasitolo-
gisch en biochemisch onderzoek¹)

Eimeria aeervulina in the chicken; a parasitologie al
and biochemical investigation*)

Een onderzoek werd ingesteld naar de reactie van de kip (oocystenuitscheiding,
gewichtsverlies, algemene uiterlijke indruk) na infectie met verschillende aantallen
oocysten en onder verschillende omstandigheden van leeftijd en geslacht en soort
gebruikskruising. Deze factoren werden ook betrokken in het onderzoek naar de
immuniteit. Bovendien werd de immuniteitsduur en de invloed van enkele cocci-
diostatica op de immuniteitsontwikkeling onderzocht.

Hierop volgt een beschrijving van een onderzoek naar de resorptie en het transport
van vitamine A en carotenen in het verloop van de infectie. De resultaten hiervan
leidden tot de vaststelling van enkele belangrijke biochemische veranderingen in
het bloed (daling van het serumeiwitgehalte) en in de darm (daling van pH). De
gevolgen en de mogelijke oorzaak van deze veranderingen werden eveneens onder-
zocht.

Tenslotte worden enkele pogingen tot neutralisatie van de lage pH in de darm
en daarmee tot een therapie, besproken.

Hoewel coccidiosis bij de kip, veroorzaakt door E. tenella en E. necatrix,
dank zij het gebn.iik van coccidiostatica weinig meer voorkomt, vormt de
infectie met E. aeervulina nog steeds een probleem. De schaarse en vaak
tegenstrijdige gegevens over de pathogeniteit van deze parasiet was de
aanleiding om hiernaar een onderzoek in te stellen.

Hiertoe werd - na een beschrijving van de levenscyclus - een uitgebreid
onderzoek ingesteld naar de invloed van verschillende factoren, zoals infec-
tiedosis, leeftijd, geslacht en de soort gebruikskruising op het ziekteverloop.
Het bleek dat de meeste oocysten na éénmalige infectie gedurende de eerste
6 dagen van de patentperiode werden uitgescheiden. Door kuikens van de-
zelfde leeftijd, die met gelijke aantallen oocysten waren geïnfecteerd, werden
verschillende aantallen oocysten uitgescheiden. Ook het gewichtsverlies ver-
schilde van dier tot dier. Er was evenwel geen verband vast te stellen tussen
het gewichtsverlies en de oocystenuitscheiding. Dit betekent dus dat een dier
met een groter gewichtsverlies niet noodzakelijk meer oocysten hoeft uit te
scheiden dan een dier uit dezelfde groep bet een geiüng gewichtsverlies.
Ook was het gewichtsverlies van de lichtere dieren binnen dergelijke groepen
niet groter dan dat van de zwaardere dieren.

Er werd geen correlatie gevonden tussen de aantallen oocysten in de darm op
96 uur na infectie (begin van de patent periode) en het darm- of lichaams-
gewicht. Er moeten dus factoren zijn die reeds tijdens de prepatentperiode
verhinderen dat de grootste aantallen oocysten, zoals men zou verwachten,

2 Dr. B. Kouwenhoven; Instituut voor Tropische en Protozoaire Ziekten, Faculteit
der Diergeneeskunde, Utrecht; thans Gezondsheidsdienst voor Pluimvee, Oude
Rijksstraatweg 43, Doorn.

Geaccepteerd voor plaatsing op 8 februari 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, ajl. 11, 1971 741

bij de zwaarste (grootste) dieren gevormd worden. Omdat er bovendien
tussen de op 96 uur na infectie aanwezige oocysten en de gedurende 1,6 en
9 etmalen van de patentperiode uitgescheiden oocysten geen (positief) ver-
band bestaat, deed zich de vraag voor of er tijdens de patentperiode moge-
lijk andere factoren een invloed op het aantal gevormde oocysten uitoefe-
nen, als tijdens de prepatentperiode.

Dergelijke factoren zijn ook voor de verklaring van het verdringings-
verschijnsel („crowding effect") van belang. Dit treedt namelijk bij E.
acervulina infectie zeer duidelijk op: uit tabel 1 blijkt dat na een duizend-
voudig grotere infectiedosis het aantal uitgescheiden oocysten slechts onge-
veer verdrievoudigd is, terwijl dit bij verdere verhoging van de infectie-
dosis zelfs weer afneemt. Hier zullen behalve de factor plaatsgebrek door
weefseldestructie, andere factoren een rol spelen. Ook Brackett en
B I i zn i c k (1952) zijn deze mening toegedaan; zij denken aan een snelle
immuunresponse van de kip tegen de eerste stadia van E. acervulina en aan
een door de parasiet geproduceerd, tegen zichzelf gericht toxine.

Het gemiddeld aantal uitgescheiden oocysten in miljoenen (u) van 6 groe-
pen 7 weken oude Hubbard haantjes, groepsgewijs geïnfecteerd met 6.10^;

De oocysten werden in de faeces van de eerste 6 etmalen van de patentperiode geteld.

In het verder verloop van het onderzoek bleek er juist tijdens de over-
gang van prepatent- naar patentperiode een sterke pH daling in de darm
voor te komen. Mogelijk zou deze lage pH als een toxine kunnen werken.
Het is immers denkbaar dat door de lage pH waarden (3.5 a 4.5) de acti-
viteit van de microgameten en de bevruchting verminderd wordt. Met het
oog op dit „crowding effect" kan de oocystenuitscheiding dus beslist niet
als maatstaf voor de ernst van de infectie dienen.

Hoewel het pathogeen effect (zich manifesterend in gewichtsverlies, uiterlijk
ziek zijn en de uitscheiding van dun-slijmige, gele, regelmatig met groene
galkleustoffen vermengde faeces) met toenemende infectiedosis verergerde,
gebeiu de dit niet evenredig. Zo was bij 7 weken oude dieren het verschil in
pathogeen effect tussen een infectie met 600, 6000 en 60.000 oocysten per
dier niet erg groot. Na infectie met 600.000 oocysten was het gewichtsverlies
evenwel aanzienlijk groter en ook in verhouding tot infecties met 6 miljoen
of 60 miljoen oocysten was het effect van 600.000 oocysten relatief groot.
Het is tevens gebleken dat er bij dergelijke infecties een relatief sterke daling
van de pH in het darmkanaal, die waarschijnlijk van groot belang is in de
pathogenese van E. acervulina infectie, kan optreden. Door de relatief grote
oocystenuitscheiding (tabel 1) zijn dergelijke infecties dus bovendien epi-
demiologisch van grote betekenis.

Het bleek dat, tegengesteld aan wat algemeen wordt verondersteld, de
kuikens ernstiger aan de infectie lijden naarmate ze ouder zijn. Dit kwam
zeer duidelijk tot uiting in een experiment met 5, 10, 15, en 20 weken oude

kuikens die met eenzelfde aantal oocysten waren geïnfecteerd. Een verkla-
ring voor deze relatieve resistentie van jonge dieren kon niet worden ge-
geven. Het was opvallend dat bij vergelijking van enkele middelzware
legkruisingen (Hubbard en New Hampshire) met enkele lichte (Bovans
Witte Leghorn en Scheikuiken Leghorn) de eerste iets ernstiger aan de in-
fectie leden dan de laatste. Ook de (zwaardere) haantjes bleken „gevoeliger"
dan de (lichtere) hennetjes.

Tegen E. acervulina bleek wel degelijk een goede immuniteit te kunnen
ontstaan na een éénmalige matige infectie (6.105 oocysten per dier). Maar
het was merkwaardig dat de door een infecde met 6.106 oocysten per dier
opgewekte immuniteit, minder was dan de door infectie met 6.10® oocysten
per dier geinduceerde.

Uit twee experimenten bleek dat er na immunisatie op een leeftijd van 5
weken door een éénmalige infecüe met 4 of 7 miljoen oocysten per dier,
gedurende minstens 15 weken een zeer goede immuniteit aanwezig is.
De kansen op herinfectie waren in deze periode minimaal. De immuniteit
duurt dus langer dan algemeen werd aangenomen. In bepaalde gevallen
zou een immunisatie tegen E. acervulina dus zeker praktische betekenis
kunnen hebben. Coccidiostatica met een goede werking tegen de parasiet
(Amprol Plus en Nicarbazine) bleken de immuniteit niet te verhinderen; de
graad van de immuniteit werd er wel enigszins door verlaagd. Het is moge-
lijk dat voortdurende onderdrukking van de oocystenuitscheiding door het
coccidiostaticum en het daardoor ontstaande tekort aan antigeen, verant-
woordelijk is voor de gebrekkige opbouw van de immuniteit in de praktijk.

De „beschermende" werking van vitamine A tegen coccidiosis (E. tenella),
waarop in de literatuur van verschillende zijden de aandacht wordt geves-
tigd, bleek voor E. acervulina niet op te gaan. Na infectie in aansluiting
op enkele weken vitamine A deficiënte voeding, werden er weliswaar meer
oocysten uitgescheiden, maar er was geen invloed op het gewichtsverloop
en op de algemene conditie vast te stellen.

Om een beter inzicht in genoemde veronderstelde werking van het vitamine
A op parasiet en/of gastheer te verkrijgen, werd eveneens de vitamine A
resorptie in de darm en de vitamine A status van het kuiken tijdens infecüe
bestudeerd. De resorptie van oraal toegediend vitamine A bleek op de 5e
dag na kunstmatige infecde sterk gestoord te zijn in het door de parasiet
aangetaste voorste twee-derde darmgedeelte. Het vitamine A verplaatste
zich door dit deel naar het onaangetaste laatste darmgedeelte, waar het wél
voor een deel geresorbeerd werd. Dit verschijnsel werd op dag 2 en 7 na
infectie, zij het in mindere mate eveneens waargenomen. De verminderde
resorptie bleek uit een verminderde opname van het vitamine A in darm-
wand, bloed en lever. Bij het normaal gevoerde kuiken was de voorraad
vitamine A in de lever 7 dagen na infectie dan ook significant lager dan bij
het niet geïnfecteerde kuiken. De voorraad was evenwel niet zo sterk ver-
laagd dat er door de coccidiosis een vitamine A deficiëntie zou kunnen
ontstaan.

Het vitamine A gehalte in het bloed van het normaal gevoerde dier daalde
vanaf dag 3 a 4 tot 5 a 6 na infectie tot gemiddeld de helft van de normale
waarde, waarna het tot dag 7 a 8 weer snel tot normaal toenam. Aanvan-
kelijk werd verondersteld dat er door parasiet en/of gastheer tijdens de infec-

tie extra vitamine A zou worden omgezet. Dit kon experimenteel evenwel
niet bevestigd worden. Aangezien normaliter het vitamine A gehalte van
het bloed praktisch geheel door afgifte van vitamine A uit de lever op peil
wordt gehouden, werd de lever van de geïnfecteerde dieren met behulp
van leverfunctieproeven en histologisch onderzocht. Hierbij werden geen
verschillen met niet geïnfecteerde dieren gevonden. Toch stonden de leveis
van vitamine A deficient gevoerde dieren tijdens enkele dagen na de infectie
minder vitamine A aan het bloed af, zelfs minder dan bij niet geïnfecteerde
vitamine A deficiënt gevoerde dieren.

Een verklaring voor deze paradox werd in een ander experiment gevonden
Het bleek namelijk dat er een sterke daling van het serumeiwitgehalte in
het verloop van de infectie voorkwam. Deze daling begon op dag 3 a 4 na
infectie, bereikte haar minimum (minder dan de helft van de normale
waarde) op dag 5, terwijl op dag 7 of 8 de normale waarde weer bereikt
was. Dit verloop is nagenoeg parallel aan dat van het vitamine A gehalte.
Aangezien het vitamine A in het bloed gebonden is aan serumeiwit en ook
als zodanig getransporteerd wordt, moet de vitamine A daling in het bloed
toegeschreven worden aan het ontbreken van voldoende serumeiwit. Dc
lever kan hierdoor gedurende enkele dagen van de infectie niet zoveel
vitamine A aan het bloed afstaan, dat de vitamine A spiegel op peil
blijft.

Behalve het vitamine A gehalte daalt ook het caroteengehalte in het bloed
tijdens de infectie. In tegenstelling tot het vitamine A gehalte, wordt de
daling van het caroteengehalte in het bloed voornamelijk bepaald door de
resorptiestoomis. Deze resorptiestoomis kon reeds op dag 2 na een hevige in-
fectie worden aangetoond. Het bleek namelijk dat de mucosa van het voorste
twee-derde darmgedeelte, na orale toediening van xanthophyl aan caroteen
deficiënt gevoerde dieren op de 2e dag na infectie, duidelijk bleker was dan
de oranje gekleurde darm bij niet geïnfecteerde controledieren. Op deze
dag zijn evenwel de epitheelcellen van de darmvlokken nog niet door de
parasiet bezet. Deze is op dat moment namelijk aanwezig in de epitheel-
cellen van de Lieberkühnse klieren en haar uitgangen en aan de basis van
de darmvlok. De resorptiestoomis was daarom slechts te verklaren met te
veronderstellen dat de epitheelcellen aan de top van de darmvlok niet meer
tot een voldoende resorptie in staat zijn. De resorptie van deze verbindingen
vindt waarschijnlijk plaats via bepaalde zich aan de oppervlakte van de cel
bevindende proteïnen.

Zoals reeds eerder vermeld, bleek er vanaf de 2e dag na infectie een daling
van de pH in het darmkanaal voor te komen. De daling was het sterkst op
dag 4 a 6 na infectie; er werden dan zelfs in het eerste darmgedeelte waar-
den gemeten van 3.1 a 4.0. Bij controledieren bedraagt de pH hier onge-
veer 6.0. Door de zure reactie kunnen de proteïnen niet normaal meer func-
tioneren (caroteen wordt niet goed meer gebonden). Waarschijnlijk worden
de proteïnen tenslotte gedenatureerd; op de mucosa werd op de 4e .a 6e dag
na infectie een vlokkige kaasachtige massa aangetroffen, welke eveneens in
de darminhoud aanwezig was. Met behulp van biochemisch onderzoek (ami-
nozuursamenstelling) kon aannemelijk worden gemaakt, dat de kaasachtige
massa op de mucosa en in de darminhoud inderdaad afkomstig is van de
mucosa en ontstaan is door de pH daling.

logische processen in de darm. Er kon worden aangetoond dat de werking
van de enzymen lipase en maltase op dag 5 na infectie is gestoord en wel
sterker naarmate de pH lager is. Ook de waargenomen slechte emulgatie en
reductie van gal (vaak worden groene galkleurstoffen in de faeces gevon-
den) kunnen met de pH daling samenhangen. De zwelling yan de darm
met dunne inhoud kan eveneens voor een deel met de pH daling verklaard
worden, aangezien na kunstmatige HCl toediening in de darm, in korte tijd
een sterke zwelling optrad.

Deze zwelling is samen met de lage pH waarschijnlijk weer de aanleidmg
tot het optreden van regurgitatie van darminhoud naar maag en zelfs tot
in de krop. Bij zoogdieren en de mens zou juist door zwelling en irritatie
van het duodenum regurgitatie vanuit de darm optreden, hetgeen bij de
mens gepaard gaat met de gevoelens van misselijkheid. De regurgitatie ma-
nifesteerde zich doordat er ongereduceerde galkleurstoffen in maag en krop
aanwezig waren. Doordat door de lage pH ook de vetemulgatie waarschijn-
lijk niet plaats vindt, worden de eiwitten met een laagje vet omgeven en
gaan rotten (Dukes, 1955) waarmee de vaak erg stinkende faeces om-
streeks de 5e dag na infectie is te verklaren.

Ook de daling van het serumeiwitgehalte in het bloed, werd met de pH
daling in de darm in verband gebracht. Het bleek dat er bij geïnfecteerde
dieren een sterke lekkage van intraveneus toegediend Evans Blue, dat zich
aan serumeiwit bindt, naar het darmlumen optrad. Dit wijst duidelijk op
lekkage van serumeiwit naar het darmlumen, zodat men bij coccidiosis ver-
oorzaakt door E. aeervulina, van een vorm van „protein losing enteropathy"
kan spreken. Het bleek nu dat behalve de vemiedging van het epitheel door
de parasiet, ook de pH daling in de darm een belangrijke rol bij deze serum-
eiwitlekkage speelt. Werd de pH in de darm van een niet geïnfecteerd kui-
ken namelijk enkele uren kunstmatig laag gehouden, dan trad er ook een
lekkage van intraveneus toegediend Evans Blue naar de oppervlakte van de
darmmucosa op. Hier werden dezelfde kleine blauw gekleurde vlokjes (ge-
lekt en gedenatureerd serumeiwit waaraan het Evans Blue is gekoppeld)
gevonden als bij het niet geïnfecteerde dier.

De oorzaak van deze, voor de pathogenese van E. aeervulina coccidiosis zo
belangrijke pH daling, kon niet worden vastgesteld. De resultaten van ver-
schillende experimenten wijzen erop dat de pancreas onvoldoende wordt
geprikkeld tot het afscheiden van water en NaHCOg, waardoor de zure
uit de maag afkomstige chymus niet geneutraliseerd wordt. Normaliter wor-
den de argyrofiele cellen in de darmwand, door de zure uit de m^g afkom-
stige chymus, geprikkeld tot afscheiding van het hormoon secretine, dat op
haar beurt de pancreas aanzet tot secretie van water en NaHC03. Histolo-
gisch onderzoek wees uit dat de argyrofiele cellen niet door de parasiet
worden vernietigd, maar dat door de aanwezigheid van de parasiet het
contact met de zure chymus misschien niet goed meer mogelijk is.
Het bleek niet mogelijk om met behulp van oraal toegediende basische
stoffen en bufferende vloeistoffen de pH daling in de darm voldoende te
compenseren. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt doordat deze stoffen
reeds in de maag door het maagzuur geneutraliseerd worden. Enkele stoffen,
zoals een oplossing van 0,l%\'NaHC03 en melk, hadden een waameemr
baar gunstig effect. Vermoedelijk zal dit effect beter zijn, als deze stoffen
speciaal in de darm hun werking kunnen uitoefenen.

An investigation was carried out into the response of chiclcens (excretion of oocysts,
loss of weight, general external impression) following infection with various numbers
of oocysts in commercial cross-breeding in various conditions of age, sex and species.
These factors were also taken into account in studies on immunity. In addition, the
Icnght of immunity and the effects of a number of coccidiostats on the development
of immunity were studied.

This is followed by a study of the absorption and the transfer of vitamin A and
carotenes during the course of the infection. The findings showed that a number of
marked biochemical changes had occurred in the blood (reduction of serum protein)
and the intestine (reduction of pH). The effects and possible cause of these changes
are also studied.

In conclusion, efforts to neutralize the low pH in the intestine and thus evolve a
method of treatment, are discussed.

B r a c k e 11, S. and B 1 i z n i c k, A. : The reproductive potential of five species of
coccidia of chickens as demonstrated by oocyst production. /. Parasit., 38, (1952).
Dukes, H. H.: The physiology of domesdc animals. 7th. ed. Comstock Publish.
Ass., (1955).

De auteurs beschrijven het klinische verloop, en de anatomische bevindingen na
de slacht, van een geval van luxatio patellae mediale bij het rund, waarover zij
reeds schreven in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 93, 841, (1968).

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 93, 841, (1968) werd door boven-
genoemde auteurs een geval beschreven van luxatio patellae mediale bij het
rund. De klinsche diagnose werd röntgenologisch bevestigd.
Om enig inzicht te krijgen betreffende de oorzaak van de luxatie, werd
dit geval gevolgd, en na de slacht anatomisch onderzocht.

Hoewel de prognose aanvankelijk dubieus werd gesteld, bleek deze zich
later ten gunste te keren. De gemengde kreupelheid bleef bestaan, doch
de koe ondervond er niet veel hinder meer van. Op stal had het dier meer
ruimte nodig dan normaal.

De omgeving van de linker knie bleef wat verdikt. De koe heeft sinds het
optreden van de luxatio patellae nog twee maal gekalfd, en werd 14-4-\'70
geslacht in het openbaar slachthuis te Tilburg, niet vanwege de luxatie,
maar omdat de melkopbrengst te laag was.

Collega A. F. R. t e r S c h u r e, adj. direkteur van het openbaar slachthuis
te Tilburg, heeft gezorgd dat de beide knieën van de koe onbeschadigd
aan ons ter hand werden gesteld.

De koe verkeerde in matige conditie. De omgeving van de linker knie was
iets verdikt. Bij het lopen was een lichte, gemengde kreupelheid links
achter merkbaar.

De beide knieën werden ter sectie aangeboden aan de afdeling Anatomie
van de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht, en bekeken door col-
lega Dr. C. J. G. W e n s i n g.

Rondom de linker knie bevond zich veel bindweefsel-nieuwvorming. De
patella bleek inderdaad naar mediaal geluxeerd te zijn, zoals de diagnose,
klinisch en röntgenologisch, drie jaar geleden werd gesteld.
De botten werden vrij geprepareerd en aan de schrijvers van dit artikel
overgedragen.

2 A. van Gastel-Jansen; praktizerend dierenarts te Delft, Ruys de Beerenbrouck-
straat 10 (uitsluitend röntgenologie en fysische terapie).
Geaccepteerd voor plaatsing op 8 maart 1971.

2. De patella ligt mediaal van de mediale kam van de trochlea patellaris
en is rechtsom gedraaid om haar lengte as; foto 2.

3. Op de facies articularis van de patella is een facet geslepen, foto 4 (zie
pijl), dat correspondeert met een ingeslepen facet aan de dorso-mediale
zijde van de epicondylus mediale, foto 1 (zie pijl).

4. De trochlea van de linker femur is minder diep dan de trochlea van
de rechter femur. De mediale kam van de trochlea is enigszins afge-
vlakt; foto\'s 1 en 2.

5. Uitgebreide exostosen aan epicondylus laterale en mediale; foto\'s 1 en
2. Deels veroorzaakt door een chronisch-deformerende gonitis, deels
door een veranderde krachten-verdeling in het totale kniegebied.

6. Het tuberculum intercondylicum mediale van de tibia is lipvormig
uitgegroeid; foto 1.

Zwaar trauma, in dit geval uitglijden in de stal, heeft geleid tot luxatio
patellae mediale, links achter. Waarschijnlijk hebben anatomische afwij-
kingen predisponerend meegewerkt. De auteurs kennen echter alleen de
afwijkingen, zoals hiervoor door hen beschreven. Van de onderlinge ver-
houdingen van banden, pezen en hun aanhechtingsplaatsen is in het
Anatomisch Instituut geen verslag gemaakt.

De collegae terSchureen Wensing wordt hierbij van harte dank gezegd voor
hun medewerking bij het nader onderzoek van dit geval.

Description of the clinical course and the morbid-anatomical findings after slaughter
Ol a case of luxatio patellae mediale sinistra in a cow.

This case has already been mentioned in Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 93, 841,
(1968).

Stehle, S.: Krankheiten bei Greifvögeln (Accipitres) und Eulen (Striges). Thesis,
Hannover, 1965.

In de dissertatie worden de parasitaire ziekten niet behandeld, behalve bij de keel-
aandoeningen in de literatuurbespreking. Hierin wordt dezelfde indeling gemaakt als
in het eigen onderzoek; nl. 1. Voedingsfouten, 2. Infectieziekten, 3. Keelaandoenin-
gen en 4. Dikke handen.

Ziektebeeld, laboratoriumonderzoek en sectie worden beschreven van 61 roofvogels
en 10 uilen. Van deze 61 dagroofvogels waren er 50 gebruikt in de valkerij, waarvan
er weer 23 ziek werden door fouten in voeding en verzorging.
Twee jonge buizerden hadden een afwijkend skelet t.g.v. calciumarme voeding.
Drie slechtvalken en tien havikken hadden symptomen van een acute verterings-
insufficiëntie. Bij het begin van de ziekte waren ze in een (te) lage conditie.
Vitamine A-deficiënte voeding veroorzaakte bij een buizerd difterische laesies in de
pharynx. Inadequate voeding leidde tot orgaan- en gewrichtsjicht bij 4 slechtvalken
en 2 steenarenden. Aetiologisch schijnt hier een vitamine A gebrek een rol te spelen.
Eén havik en één slechtvalk stierven peracuut aan paratyfus fS. typhi murium).
Twee torenvalken en één Oehoe hadden tuberculose.

Uit slijmvliesveranderingen in snavel- en keelholte (in Nederland door valkeniers
„frons" genoemd - Ref.) werden gekweekt: Escherichia coli (bosuil, lx), gram-
positieve kokken (havik, lx), gramnegatieve korte staafjes (zelfde vogel), Strepto-
coccus sp. (2 torenvalken, 1 slechtvalk).

Uit een sinusitis van een steenarend groeiden Staphylococcus pyogenes, aureus en
albus.

Een letale pneumonie werd veroorzaakt door diplostreptokokken (smelleken, lx),
vergroenende streptokokken (steenuil, lx) en E. coli (sperwer, lx). (Geen onder-
zoek op mycoplasmose. - Ref.).

E. coli, streptokokken en Staphylococcus pyogenes aureus werden gekweekt uit een
voetzoolabsces (slechtvalk, lx).

Aspergillose deed zich voor als rhinitis (één havik en één slechtvalk), als frons
(één steenarend) en als pneumonie -I- luchtzakontsteking (zes havikken, één slecht-
valk, één buizerd).

Gisten (cryptococcaceae) veroorzaakten het beeld van „frons" (1 havik, 1 slechtvalk,
1 bosuil).

Pseudovogelpestvirus (1 buizerd, 1 steenuil) en een Celo-virus (1 havik) werden
geïsoleerd.

Verder kwamen incidenteel voor: tumoren, misvormingen en trauma (hersenletsel en
fracturen). (Epileptiforme „fifts" werden niet genoemd - Ref.).

Hintz, H. P., Lowe, J. E., Clifford, A. J. and V i s e k, W. J.: Ammonia
intoxication resulting from urea ingestion in ponies, ƒ. Am. vet. med. Assoc., 157,
963, (1970).

De invloed van een grote dosis ureum op pony\'s werd nagegaan omdat toxiciteits-
gegevens van ureum bij deze dieren niet bekend zijn.

In de literatuur wordt gesteld dat de microflora in het coecum van het paard slechts
een geringe urease activiteit bezit, zodat ureum intoxicatie niet voor zou komen. In
het beschreven onderzoek werd deze urease activiteit gemeten. Het bleek dat de
activiteit ongeveer yi van de gemiddelde urease activiteit in de pens van de
rund was.

.«^an 8 pony\'s werd 450 gram ureum gegeven. Van deze dieren stierven er 7 binnen
12 uur. De verschijnselen bestonden uit incoördinatie en dwangbewegingen, gevolgd
door spierspasme, waarna de dood intrad. De schrijvers komen op grond van deze
gegevens tot de conclusie dat de microflora van pony\'s een voldoende urease activiteit
heeft om ureum-intoxicatie te weeg te brengen.

E k m a n, L.: Klinisch-chemische Diagnostik von Schilddrüsenstörungen in der
Veterinärmedizin. fVien. tierärztl. Mschr., 57, 286, (1970).

De verschillende diagnostische methoden voor het bepalen van de schildklieractivi-
teit worden besproken.

Daarna worden eigen ervaringen bij runderen, paarden en honden beschreven.
Omdat aan elke chemische methode bezwaren kleven, is slechts samen met een
klinisch onderzoek een diagnose te stellen.

In Zweden komen primaire en secundaire schildklierstoornissen meer voor dan
algemeen wordt gedacht. Bedrijfssteriliteit bij rundvee werd in 2 van de 21 onder-
zochte gevallen veroorzaakt door te lage schildklieractiviteit. Joodkalium (500 mg

per dag gedurende 14 dagen) had een ongewoon gunstig resultaat. De schrijver
vraagt zich af of de gunstige resultaten van de intra-uteriene behandeling met
jodiumoplossingen niet veroorzaakt worden door de inwerking van geresorbeerd
jodium op de schildklier. (Bewezen is, dat jodium als lugol of jodoform ingebracht
zeer snel vanuit de uterus wordt geresorbeerd - Rej.). In dat geval kan men een-
voudiger de jodiumoplossing oraal toedienen. Bij onderzoek van 761 melkgevende
slachtrunderen bleken histo-pathologische schildklierafwijkingen in een hoog per-
centage voor te komen, terwijl dit slechts in één geval klinisch waarneembaar was
als struma. Het jodiumgehalte in melk bleek opnieuw een goede maat voor de
jodiumvoorziening te zijn.

Bij honden gaat te lage schildklieractiviteit vaak samen met haaruitval.
In een stoeterij vertoonden 20 fokmerries een te lange drachtigheidsduur en daarna
anafrodisie, de geboren veulens hadden klinisch struma; de dekhengst had geen
libido. Deze paarden hadden een te lage schildklieractiviteit, veroorzaakt door kool-
zaadschroot („Rapsmehl") in mengvoerpellets.

(Het percentage koolzaadschroot in de pellets is niet vermeld. Koolzaad bevat schild-
klier remmende stoffen. - Rej.)

O\'B r i e n, J. J.: Toxicological aspects of modern anthelminties. Austr. vet. J., 46,
297, (1970).

De schrijver vermeldt dat de moderne anthelmintica goed werkzaam en veilig zijn.
De sporadisch optredende ziekteverschijnselen na toediening van deze middelen
staan volgens de auteur in het algemeen niet in verband met een foutieve behande-
ling. Er wordt van enkele anthelmintica — in gebruik bij runderen en schapen —
de toxiciteit in verband met de dosering besproken.

Thiabendazole wordt als een waterige suspensie in een dosering van 50 mg per kg
oraal toegediend. Bij een dosering van 800 mg per kg werden bij schapen toxische
verschijnselen van voorbijgaande aard vastgesteld zoals annorrhexie, salivatio en
depressie. Twee dagen na een behandeling met 1200 mg per kg ontstond zwakte,
depressie, incoördinatie en ataxie, waarna 14 dagen later de dood intrad. Bij sectie
werden afwijkende levers en nieren aangetroffen. Een dosering van meer dan 200 mg
per kg bij de hond veroorzaakte braakverschijnselen, die onderdrukt konden worden
door vooraf aan de honden chloorpromazine toe te dienen.

Pyrantel-tartraat (Banminth (g)) werkt door paralyse van de wormen te veroorzaken.
Bij orale toediening aan schapen van 25 mg per kg bleek 27% van het middel in de
urine en 60% in de faeces aantoonbaar na 24 uur. De lever bevatte de hoogste con-
centratie van het nog in het lichaam aanwezige middel. Na een premedicatie van
kopersulfaat kunnen schapen viermaal de aanbevolen dosering verdragen. Een
foutieve toedieningswijze kan de dood veroorzaken.

Tetramisole (Ripercol ®) wordt als een racemisch mengsel in een dosering van
13,2 mg per kg aan runderen en 15 mg per kg aan schapen gegeven. De actieve
1-isomeer (levamisole) biedt de mogelijkheid om te volstaan met een 50% vermin-
derde dosis. Een dosering van 60 mg per kg geeft bij het rund lichte excitaties en een
toename van de frequentie van de defaecatie. Bij schapen kan men salivatio, spier-
tremor en ataxie waarnemen. In het algemeen heeft herstel van de toxische ver-
schijnselen plaats en meestal reeds binnen zes uren.

Voorts beschrijft de auteur nog de toxische symptomen van de leverbotmiddelen
oxyclozanide en clioxinide.

Stöckl, W., Bamberg, E. und E n e n g e 1, H.: Uber den Jodstoffwechsel bei
Schweinen mit einem Beitrag über das Ferkelfressen. Wien, tierärztl. Mschr., 57,
274, (1970).

Bij een groot aantal varkens van verschillende leeftijden en plaatsen van herkomst
werd in serum het totaal jodiumgebalte en het gehalte van aan serumeiwit gebonden
jodium (P.B.I.) bepaald.

Deze gehalten bleken bij drachtige varkens tot aan de vierde week van de dracht op
hetzelfde niveau te liggen als bij jongere varkens, nl. totaal jodium 2.7-3.6 /tg % en
P.B.I. 2.6-3.2 /ug %. Het serumjodiumgebalte stijgt echter tijdens de dracht vanaf
de vierde week tot een maximum van 2-5 maal de uitgangswaarde op het moment van
of kort na de partus. Bij boosaardige zeugen, die de biggen dood beten was het
jodiumgebalte van het serum sterker verhoogd met een zeer groot verschil tussen
totaal jodium (18.5-27.6 /xg %) en P.B.I. (9.4-14.5 ,ig %).

Dit lijkt veel op de Basedow-crisis bij de mens, die het gevolg is van een plotselinge
grote schildklierhormoonsecretie. Dit ziektebeeld treedt vooral bij vrouwen op onder
invloed van stress, zoals een partus of een operatie.

Preventief en therapeutisch zou jodiumtoediening in hoge dosering de schildklier-
hormoonsecretie remmen en bevredigende resultaten geven, ook in de veterinaire
praktijk.

Nederlands leerboek, onder redaktie van Dr. S. Dijkgraaf en Dr. H. J. Vonk.
(A. Oosthoek\'s Uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht 1970, 2 delen, prijs f60,—)
Als Academische Paperback is bij de firma Oosthoek verschenen een leerboek in
de vergelijkende dierfysiologie, twee delen omvattende; deel I over de vegetatieve
functies en deel 11 over de animale functies.

Onderwijs en onderzoek in de dierfysiologie dateert in Nederland van 1915 toen
wijlen Prof. Dr. H. J. Jordan dit onderdeel van de dierkunde ging doceren en
experimenteel ging beoefenen.

In 1929 verscheen van zijn hand een leerboek: „Allgemeine vergleichende Physio-
logie der Tiere" dat in een grote behoefte voorzag en ware het niet dat vrijwel
tegelijkertijd het grote standaardwerk van Hans Winterstein het licht had
gezien, dat zouden zonder twijfel nog meer delen over de speciale fysiologie zijn
verschenen.

Nu ligt dan een geheel nieuw werk ter tafel, onvergelijkbaar met Jordan\'s boek,
veel uitgebreider, veel meer gedetailleerd en in overeenstemming met de nieuwste
gezichtspunten. Dat is het voordeel van de bewerking door meer auteurs, ieder
specialist op hun gebied; Dijkgraaf als zintuigfysioloog, Vonk als vegetatief
fysioloog, W o 1 V e k a m p als respiratiefysioloog. Schade als neurofysioloog.
Beenakkers als vegetatief fysioloog, evenals Z a n d e e en verder Lever,
de Ruiter als meer algemeen georiënteerd.

Men vindt in de bewerking dan ook de persoonlijke visie van ieder terug, wat
interessant en waardevol is, doch waardoor ik toch een element gemist heb dat in
Jordans boek zo briljant naar voren kwam. Ik bedoel de visie en met name de filo-
sofische visie van een groot bioloog op de samenhang der levensverrichtingen binnen
het dierenrijk, in het bijzonder gezien in het kader van het dier in zijn milieu.
Ook de auteurs van het pas verschenen boek hebben deze lacune kennelijk duidelijk
gevoeld.

Uiteraard beginnende niet een hoofdstuk over Celfysiologie, door Lever bewerkt,
worden hierin op duidelijke wijze de moderne opvattingen over de betekenis van
de celstructuren bij de stofwisselingsprocessen en de genetische aspecten behandeld,
bekno;;t en uitvoerig genoeg voor de studenten in de biologie. De fysiologie van het
„milieu interieur" in de zin van Claude Bernard komt goed aan zijn trekken in de
door Wolvekamp geschreven hoofdstukken over dit onderwerp en de adem-
haling. Op voortreffelijke wijze sluit hier bij aan het door Z a n d e e geschreven
hoofdstuk over de osmoregulatie en excretie dat tot de beste hoofdstukken van het
leerboek kan worden gerekend.

Het verwekt geen verwondering dat Vonk het hoofdstuk over voeding en digestie
voor zijn rekening heeft genomen. Men kan Vonk beschouwen als de grondlegger
van de vegetatieve dierfysiologie in ons land; als jong medewerker bij Jordan be-
gonnen heeft hij school gemaakt en is hij een der beste kenners van de vegetatieve
dierfysiologie, niet alleen in ons land, maar ook ver daarbuiten.
De stofwisseling, een „mer ä boire" is goed uitgewerkt door Beenakkers en het
zal voor de studenten een verademing zijn deze zo ingewikkelde materie in beknopte,
duidelijk gepresenteerde vorm bijeen te vinden.

Het door de Ruiter geschreven hoofdstuk over „integratie van functies" had
naar mijn mening beter in deel H over animale functies kunnen worden onderge-
bracht, doch de uitgebreide behandeling van de regeling van voeder- en water-
opname, slaap en dorst en bijzondere „feed-back mechanismen" doet mij vrede
hebben met de groepering onder vegetatieve functies. Een goed hoofdstuk en een
materie waaraan in \'t algemeen bij de biologen wat weinig aandacht is geschonken.
Uiteraard is de fysiologie van de hogere centra niet uitgebreid behandeld; dat is
begrijpelijk, er zijn speciale leerboeken waarin deze stof voldoende recht wordt
wedervaren.

Wat in de klassieke terminologie „algemene spierzenuwfysiologie" wordt genoemd
is in het leerboek verdeeld over „Neurofysiologie", bewerkt door Dr. J. P. Schade
en „Bewegingseffectoren", geschreven door Dr. H. J. L e e n d e r s.
Beide hoofdstukken geven op uitgebreide schaal een duidelijke weergave van de
huidige kennis en problematiek in het betreffende vakgebied. In het bijzonder is de
zenuwfysiologie zeer uitvoerig besproken en — naar het mij voorkomt — te uitge-
breid voor de student in de biologie, zelfs indien hij als hoofdrichting de vergelijken-
de dierfysiologie zal kiezen. Voor de afgestudeerde bioloog, dierenarts of medicus
evenwel zijn belde hoofdstukken een voortreffelijke bron van informatie over de
huidige stand van zaken op het gebied van de algemene spierzenuwfysiologie.
Er moet mij evenwel een opmerking van het hart; de in het voorwoord van deel I
terecht zo geprezen eerste Utrechtse hoogleraar in de vergelijkende fysiologie H. J.
Jordan heeft een groot deel van zijn leven besteed aan experimenteel werk met
gladde spieren van Evertebraten; het heeft mij getroffen dat zijn werk over de
musculatuur van Helix en van Aplysia niet wordt genoemd en zijn naam niet bij
de literatuuropgaven is vermeld.

Het hoofdstuk over zintuigen is bewerkt door de opvolger van Jordan, Prof. Dr. S.
D ij k g r a a f, een specialist op dit vakgebied en een boeiend auteur. Kennisname
van de inhoud van dit hoofdstuk is dan ook om meerdere redenen een prettige
ervaring. De moeilijke materie die de zintuigfysiologie nu eenmaal is, wordt door
de schrijver op voor studenten en afgestudeerden bevattelijke wijze weergegeven
zonder in te gedetailleerde beschrijvingen en hypotheses te vervallen.
Samenvattend zou ik in de eerste plaats de schrijvers willen gelukwensen met dit
leerboek en vooral ook de studenten in de biologie die op overzichtelijke wijze
een groot vakgebied krijgen voorgelegd.

STUDIEREIS NAAR WEST-DUITSLAND EN DENEMARKEN I.
door B. Bruins Jzn. en A. T. M. V e r d ij k

Verslag van een studiereis, ondernomen door B. Bruins Jzn., keuringsdierenarts
te Utrecht en A. T. M. V e r d ij k, keuringsdierenarts te Boxtel.
Op voordracht van Drs. J. H. W. Hoogwater, Directeur-Generaal voor Inter-
nationale Zaken te \'s-Gravenhage en door bemiddeling van de Veterinaire Hoofd-
inspecteur te Leidschendam verkregen wij van de Raad van Europa een studiebeurs
voor een reis van 6 weken, waarbij wij van 28 september - 9 oktober 1970 Duitsland
bezochten en van 9 oktober - 7 november 1970 Denemarken een bezoek brachten.
Voorzover het Denemarken betreft, moge het hierna volgende worden medegedeeld.

VLEESKEURING, DESTRUCTIE EN REPRESSIEVE CONTROLE
IN DENEMARKEN.
Organisatie van de vleeskeuring, destructie en repressieve controle
U itvoering

keuring in de geautoriseerde bedrijven "> (deze zijn „alle" direct of indi-
controle in de geautoriseerde bedrijven ^ reet bij de export betrokken)
controle in de destructiebedrijven

Ministerie van Landbouw,
Rijkskeuringsdierenartsen belast met:
keuring in de exportbedrijven
controle in de exportbedrijven

Sectie Vleeskeuring en Destructie (4 inspecteurs algemene dienst)
5 districten (met in totaal 13 districtsinspecteurs) belast met:
toezicht op de vleeskeuring voor het binnenland

1 geautoriseerd bedrijf: d.w.z. keuring, controle verricht door rijkskeuringsdieren-
artsen (Ministerie van Landbouw). Alleen van deze bedijven ( openbare
slachthuizen) mag het vlees buiten de gemeentegrenzen gebracht worden.

— Export: 2 laboratoria te Kopenhagen
repressieve controle — gemeente laboratoria

Tot het ministerie van landbouv^ behoort het Veterinaer-direktoratet.
Het Veterinaer-direktoratet bestaat uit 5 secties, namelijk:

1. de sectie controle en bestrijding van niet-chronische contagieuze dierziekten;

3. de sectie controle en bestrijding van ziekten van de geslachtsorganen en
cotrole op de kunstmatige inseminatie;

Iedere sectie heeft zijn eigen hoofd van dienst. De eerste twee secties dienen tevens
toe te zien op de naleving van de „antibioticawet" en de „wet op de dierenbescher-
ming".

De sectie vleeskeuring en destructie is belast met het toezicht op de naleving van
de vleeskeuringswetten, destructie- en levensmiddelenwet. Voor dit toezicht is Dene-
marken verdeeld in 5 districten. In deze districten werken in totaal 13 inspecteurs
(dierenartsen), waaronder 5 districtshoofden.

Deze sectie maakt gebruik van twee laboratoria, namelijk het Hygiënisch en Bac-
teriologisch Laboratorium van de Veterinaire Hogeschool en het Deense Vlees-
produkten Laboratorium (Slagteri- og Konserveslaboriet), beiden te Kopenhagen.
Op deze laboratoria worden im- en exportmonsters onderzocht en worden onder-
zoekingen ten behoeve van de vleeskeuringsdiensten gedaan.

N.B.: De exportslachterijen en de vlees- en vleeswaren exporterende bedrijven
moeten minstens 1 x per maand door de inspecteur bezocht worden.

De keuring wordt door dierenartsen, meestal full-time krachten, verricht. Het
trichinenonderzoek mag door speciaal daarvoor opgeleide assistenten verricht
worden.

De gemeenten zijn verantwoordelijk gesteld voor de uitvoering van de „binnen-
landse vleeskeuringswet" van 12 september 1949 (ministerie van landbouw). De
keuring wordt verricht door dierenartsen, aangesteld door de gemeenten. Het omvat
de keuring in ± 40 openbare slachthuizen en ± 477 privé slachterijen (voorname-
lijk zelf slachtende slagers). Het ministerie van landbouw heeft toestemming gegeven
om het vlees, gekeurd in de openbare slachthuizen buiten de gemeentegrenzen te
brengen; dit geldt echter niet voor het vlees, gekeurd in de privé slachterijen.
Daarnaast zijn er ± 70 geautoriseerde slachterijen, d.w.z. de keuring wordt ver-
richt door dierenartsen, aangesteld door het ministerie van landbouw. Het vlees,
afkomstig van in geautoriseerde bedrijven geslachte dieren, mag over heel Dene-
marken verhandeld worden. In de praktijk vallen deze geautoriseerde bedrijven
onder de exportvleeskeuringswet, daar deze bedrijven direct of indirect bij de export
zijn betrokken.

In de binnenlandse vleeskeuringswet zijn o.a. vastgelegd:
—• een regulatief voor de inricfiting van slachthuizen,

—• Alle slachtdieren (paarden, runderen, schapen, geiten en varkens) bestemd
voor de vleeshandel moeten door dierenartsen gekeurd worden. Voor zuiver
privé gebruik (huisslachtingen) is geen keuring vereist.

Transport van de slachtdieren moet op voorgeschreven wijze geschieden.
Zieke dieren moeten worden gesepareerd en apart worden geslacht, zodat
andere niet gecontamineerd kunnen worden.

Een dier dat niet levend is gekeurd, mag als noodslachting worden beschouwd.
Bij noodslachtingen moet een diergeneeskundige verklaring worden overgelegd,
inhoudende de ziekte en de behandeling van het dier. Is er geen verklaring
aanwezig dan wordt het dier afgekeurd.

De dierenarts dient voortdurend te letten op de algehele hygiëne.
De identificatie van het slachtdier en zijn organen moet mogelijk zijn, naar
het oordeel van de dierenarts.

Het karkasonderzoek geschiedt op dezelfde wijze als in Nederland, met de
navolgende uitzonderingen:

de mesenteriale lymfklieren worden bij het varken ook ingesneden;
het varkenshart wordt alleen ingesneden bij een vermoeden op endo-
carditis;

een varken, zwaarder dan 100 kg geslacht gewicht, moet op trichinen
onderzocht worden.

Bij het postmortem onderzoek mag een dierenarts per dag maximaal keuren: óf 100
runderen, óf 200 kalveren, óf 300 nuchtere kalveren, óf 400 schapen en geiten, óf
200 varkens.

Voor geautomatiseerde slachtlijnen geldt dat maximaal door 1 dierenarts 50, door
2 dierenartsen 110 en door 3 dierenartsen 180 varkens per uur mogen worden
gekeurd. Per dag mag een dierenarts in een baconslachterij evenwel maximaal
400 varkens keuren.

Sinds ± 1961 is de voorwaardelijke goedkeuring afgeschaft. Alleen bij Cysti-
cercose (en ook in gevallen van dode vinnen) mag na 10 dagen invriezen
bij —10° C goedkeuring volgen.

Sinds 7 oktober 1960 wordt ieder slachtdier bij een positieve antibiotica-,
chemotherapeutica-bevinding afgekeurd, evenals bij een behandeling met anti-
biotica en/of chemotherapeutica 6 dagen vóór het slachten.
In de slachthal worden slachtdieren met acute, uitgebreide ontstekings-
processen meteen afgekeurd. Het aantal bacteriologische onderzoekingen is
dan ook klein. De eigenaar kan herkeuring verlangen. Bij deze herkeuring
wordt het bacteriologisch onderzoek niet herhaald.

De keuring van pluimvee is sinds 1964, de keuring van konijnen sinds 1966
wettelijk geregeld. De keuring wordt ook verricht door dierenartsen.

Voor het gebruik van de bedrijfsruimten (verkoophal, koelcellen) diende
men bij deze keuring te betalen. Kopenhagen was een der laatste gemeenten
die deze verplichte keuring heeft laten vervallen. Deze keuring kreeg vooral
de laatste jaren voor de gemeente een economische betekenis en werd voor
de volksgezondheid niet meer als zinvol beschouwd.

De importkeuring van vlees en vleesprodukten wordt gedaan overeenkomstig het
regulatief van 24 juli 1925. Bij deze keuring zijn twee punten van belang.

Import van vlees vindt dan ook nagenoeg niet plaats. Ook Zuidamerikaans vlees
moet meestal geweigerd worden wegens contaminatie met Salmonellae. De impor-
teur dient bij import de gemeentelijke veterinaire dienst in te lichten, waarbij
tevens een gezondheidscertificaat overgelegd dient te worden.

Het veterinair onderzoek hangt af van het bedrijf waar het produkt vandaan komt.
Deze bedrijven heeft men in twee groepen verdeeld:

A: bedrijven waarvan de produkten na 2 ä 3 maal bij import te zijn onderzocht,
geen ontoelaatbare bevindingen opleverden. De keurende dierenarts kan de
partij direct vrijgeven, indien bij het organoleptisch onderzoek ter plaatse door
hem geen afwijkingen aan de produkten worden waargenomen. Afhankelijk
van de grootte van de partij worden enkele monsters genomen, die alsnog
onderzocfit moeten worden op het Hygiënisch en Bacteriologisch Laboratorium
en het Deense Vleesprodukten Laboratorium. Zijn er bij het organoleptisch
onderzoek door de dierenarts afwijkingen geconstateerd dan dient de keurings-
dierenarts het laboratoriumonderzoek af te wachten. De resultaten van het
laboratoriumonderzoek worden beoordeeld door een dierenarts, werkzaam op
deze twee laboratoria voor het Veterinaer-direktoratet,
B: bedrijven waarvan niet eerder is geïmporteerd en bedrijven waarvan de pro-
dukten eens bij import zijn geweigerd. De importeur dient de partij onder
veterinair toezicht op te slaan. De partij mag niet eerder door de dierenarts
worden vrijgegeven, dan nadat het laboratoriumonderzoek verricht is. Dit
onderzoek duurt 1 - 3 weken.

Ook geïmporteerde ingrediënten, die gebruikt worden bij de bereiding van
vleeswaren worden op deze twee laboratoria onderzocht.
Zie voor het laboratoriumonderzoek het hoofdstuk: de repressieve controle.
N.B. Al het dier- en vismeel wordt bij import gesteriliseerd, hierna vindt nog
een onderzoek plaats op Salmonella.

Deze omvat de keuring in ± 94 slachterijen, waaronder bijna alle openbare slacht-
huizen. De keuring, overeenkomstig de exportkeuringswet van 27 mei 1908 (Minis-
terie van Landbouw), wordt verricht door dierenartsen, aangesteld door het
ministerie van landbouw. De keuring is identiek aan de Nederlandse exportkeuring.
Voor uitzonderingen: zie de postmortem keuring van het binnenland.
Bij de meeste slachterijen behoort een vleeswarenfabriek. Daarnaast zijn er nog
± 62 op zichzelf staande exporterende vlees- en vleeswarenfabrieken. In deze
fabrieken moet overeenkomstig deze wet een dierenarts, aangesteld door het minis-
teris van landbouw, de produktie controleren. In de grote bedrijven is de dierenarts
vaak permanent aanwezig en is hij meestal het hoofd van het bedrijfslaboratorium.
De dierenarts wordt bijgestaan door een of meer assistenten, waarvan er altijd één
permanent gedurende de produktie (ook \'s nachts) aanwezig is. Indien de dieren-
arts niet permanent aanwezig is, dient hij iedere dag het bedrijf minimaal één keer
te bezoeken en zijn assistent(en) te raadplegen. De dierenarts en zijn assistent(en)
dienen het gehele produktieproces te kennen en te controleren.

Enkele onderzoekingen, verricht door de dierenarts op het bedrijfslaboratorium:
het controleren van al het in de fabriek binnenkomende vlees op zijn bacte-
riologische gesteldheid, d.m.v. resazurine strips en/of plate count agar, v.r.b.g.-
agar. Zo krijgt men een indruk omtrent de hygiëne in de slachterijen. Daarnaast
moet het vlees op zijn temperatuur gecontroleerd worden. Deze moet lager zijn
dan 10° C;

het bacteriologisch onderzoek van de te gebruiken ingrediënten;
het chemisch onderzoek, o.a. van de pekels;

een wekelijkse bedrijfshygiënecontrole met behulp van de agarworst van ten
Cate. De resultaten worden opgestuurd naar de centrale administratie van het
Veterinaer-direktoratet.
De fabrikant moet wekelijks een produktie-overzicht zenden naar het Deense
Vleesprodukten Laboratorium. In dit overzicht staan vermeld de hoeveelheden,
coderingen en samenstellingen van de in die week gefabriceerde produkten. Het
laboratorium vraagt naar aanleiding van dit overzicht monsters op. Deze monsters
(vlees, vleeswaren) worden op identieke wijze als bij het G.I.V.O. te Zeist op kwali-
teit onderzocht. Daarnaast vindt, afhankelijk van de eisen gesteld door het impor-
terende land, een bacteriologisch en chemisch onderzoek plaats.
Bovengenoemd laboratorium beschikt ook nog over „consulenten" (oud-slagers,
fabriekspersoneel), die onaangekondigd de fabrieken bezoeken en monsters nemen.
Ook nemen deze consulenten monsters van de partijen, die voor verkoop liggen
opgeslagen.

De resultaten van het laboratoriumonderzoek worden beoordeeld door dezelfde
dierenarts als vermeld bij de importkeuring.

Voldoen de monsters niet aan de gestelde eisen, dan kan het ministerie van land-
bouw, op advies van het Veterinaer-direktoratet, de fabrikant verbieden een der-
gelijk produkt nog langer te exporteren.

Alle slachthuizen en fabrieken die indirect of direct bij de export zijn betrokken,
dienen, afhankelijk of er export naar Amerika plaatsvindt, aan de U.S.A.-eisen te
voldoen.

In Denemarken zijn 32 — voornamelijk coöperatieve — destructiebedrijven. Voor
de bouw en het gebruik is toestemming vereist van het ministerie van landbouw.
Bij de destriuctiewet van 1922 is de aangifte van het destructiemateriaal niet ver-
plicht gesteld. De hoge vergoedingen die de boer van het destructiebedrijf ontvangt,
staan borg voor de aangifte. De aangifte vindt plaats bij een naburig destructie-
bedrijf. Het destructiemateriaal wordt in grote, open vrachtwagens verzameld.
Op ieder destructiebedrijf is een assistent onder een — meestal part-time — dieren-
arts werkzaam. De assistent controleert het destructieproces, de reinheid van de
vrachtwagens en onderzoekt het meel op steriliteit, d.w.z. op het voorkomen van
Salmonella. De dierenarts dient dagelijks het bedrijf te bezoeken en de assistent te
raadplegen. Daarnaast moet het bedrijf 4 x per jaar door de districtsinspecteur
gecontroleerd worden.

N.B. Miltvuuronderzoek van de kadavers wordt nooit verricht.
Miltvuur komt niet meer voor in Denemarken.

(i.v.m. de keuringsbeslissing van het geslachte dier)
Dit omvat de volgende onderzoekingen:

Deze onderzoekingen worden gedaan in vier door het ministerie van landbouw
erkende laboratoria, met uitzondering van de kook- en braadproef, die op de
slachterijen wordt verricht. Voor de punten 2, 3 en 4 hebben enkele laboratoria
van grote particuliere of coöperatieve slachterijen van bet ministerie van landbouw
toestemming gekregen om onder leiding van de daar door het ministerie van land-
bouw aangestelde keuringsdierenartsen deze onderzoekingen te doen.

Het onderzoek is identiek aan dat in Nederland. Bij afwijkende geur wordt er
afgekeurd en bij beren, cryptorchide en hermafrodite varkens wordt een speciaal
stempel gebruikt.

Van het onder koeling bewaarde vlees, dat gebruikt is voor het bacteriologisch
onderzoek, wordt na 24 uur ± 5 gram met een scalpel „fijngeraspt". Aan dit „fijn-
geraspte" vlees wordt een beetje water toegevoegd. Voor de meting wordt een
pH-meter gebruikt. De nitrazine-geelproef is ook toegestaan. Een pH hoger dan 6,5
wordt voor alle slachtdieren als abnormaal beschouwd. De beslissing hangt dan af
van de bevindingen bij de sectie.

Dit wordt alleen gedaan bij het vermoeden van tuberculose. Men volstaat met een
Ziehl Neelsen-preparaat.

Het ingezonden materiaal voor het B.O. moet afzonderlijk zijn verpakt in absorberend
papier en onder koeling worden verzonden. Hiervoor gebruikt men Volkswagen-
busjes. Bij transport per spoor moet het materiaal eerst worden gekoeld en daarna
per expresse worden verzonden.

De inzender (keuringsdierenarts) dient ervoor te zorgen dat het materiaal zo
mogelijk ongeschonden, d.w.z. niet ingesneden, verzameld wordt.

Het materiaal moet vergezeld gaan van een schrijven van de keuringsdierenarts.
Hierin moet vermeld staan:

naam en adres van de keuringsarts;
datum en tijdstip van het slachten;
type slachtdier;

bevindingen vóór en na het slachten (meestal wordt volstaan met een enkel
woord bijv. pneumonie, staartbijter etc.);

behandeling, of het vermoeden van een behandeling met antibiotica, chemothera-
peutica binnen 6 dagen vóór het slachten.

een spier (± 250 gram) met fasciën omgeven, meestal van de schenkel; bij de
kleine dieren (varken, schaap) neemt rnet de poot vanaf de elleboog;
twee lichaamslymfklieren, d.w.z. L.n.n. subiliaca en L.n.n prescapularis; bij het
varken gebruikt men alleen de I^.n.n. subiliaca;
de gehele milt;

een stuk van de lever (± /q kg) met de lege galblaas en de leverlymfklier.
Daarnaast wordt één gehele nier ingezonden voor het antibiotica-onderzoek.

Voor 1946 werden als media gebruilct een agar en een bouillonbuis. Daarna werden
andere media gebruikt. Thans worden als media gebruikt (voorschrift van het Vete-
rinaer-direktoratet):

broomthymolblauw lactose saccharose agar plaat (BTA);
iron sulfietagar buis (ISA);
kaliummethrathionaat ophoping (KT).
De enting moet volgens onderstaand schema worden verricht:

Uit de ophopingsmedia wordt na 24 uur bebroeden bij 37°C een uitstrijk gemaakt
op een fenolroodbriljantgroenagar-plaat. Bij een roodverkleuring van de plaat wordt
een TSI-buis ingezet.

De BA, BTA en ISA worden in vloeibare toestand beënt, waarna het gieten van de
platen en buizen volgt. De visuele beoordeling van de cultures vindt plaats na 24 en
48 uur bebroeden bij 37°C. Is er na 48 uur geen groei waar te nemen, dan moet van
de bloedplaat van de milt een Gram-preparaat gemaakt worden, met het oog op
bijv. Coryne- en Vlekziektebacterien.

Bij het enten wordt het oppervlak van het te onderzoeken materiaal eerst met een
gloeiende spatel goed geschroeid, waarna met een steriele schaar of scalpel stukken
ter grootte van een erwt in de media worden gebracht.
Bij de beoordeling van de cultures let men op:

— specifieke groei, bijv. Goryne, Vlekziekte, Anthrax, Salmonella, beta-hemoly-
tische streptokokken, Staphylokokken;

Bij specifieke groei en bij aspecifieke groei op twee of meer platen wordt het slacht-
dier afgekeurd. (Bij aspecifieke groei worden de BA en de BTA als 1 plaat be-
schouwd). Deze beslissing wordt door het laboratorium reeds genomen. Bij aspecifieke
groei 0]3 minder dan twee platen dient de keuringsdierenarts de keuringsbeslissing te
nemen. De keuringsdierenarts ontvangt telefonisch en schriftelijk de laboratorium-
bevindingen.

Het histologisch onderzoek wordt zelden op deze laboratoria gedaan. Bij nieuwvor-
mingen wordt dit onderzoek verricht op de Veterinaire Hogeschool te Kopenhagen.

Sinds 7 oktober 1960 moeten alle slachtdieren, verdacht van een behandeling met
antibiotica of chemotherapeutica, hierop worden onderzocht. Daarnaast mag de
keuringsdienst zelf bepalen hoeveel niet-verdachte dieren onderzocht moeten worden.
Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een Sarcina lutea cultuur en een
Bacillus cereus cultuur op een tryptose blood agar base (Difco) met enkele toevoe-
gingen. Schijfjes nier (schors en merg) worden op deze cultures gebracht. Bij du-
bieuze bevindingen wordt het onderzoek herhaald, waarbij 10 gram nierweefsel
geëxtraheerd wordt met aceton-nitril. Het extract wordt weer op de beide cultures
getest.

Een remzone van 2-4 mm of meer wordt als positief beschouwd, hoewel hiervoor
geen exacte grenzen zijn aangegeven.

Bij een positieve bevinding wordt het slachtdier afgekeurd en de veterinaire inspectie
ingelicht.

Algemeen geldt het verbod dat slachtdieren zes dagen vóór het slachten niet thera-
peutisch met antibiotica of chemotherapeutica mogen zijn behandeld. Voor preven-
tieve toediening via het voer geldt een termijn van een maand.

N.B.: In Odense had men op het laboratorium 50% minder positieve bevindingen
indien alleen een Sarcina lutea cultuur was gebruikt. Ook kippenleren worden
regelmatig onderzocht, doch geven zelden een positieve bevinding.

Op de laboratoria is men in staat het slachtdier hierop te onderzoeken bijv. door
middel van chromatografie. Dit onderzoek heeft meer een oriënterend karakter. In
acute vergiftigingsgevallen wordt afgekeurd. Bij het vermoeden van een chronische
vergiftiging wordt eveneens afgekeurd. Het begrip chronische vergiftiging is evenwel
niet scherp omschreven.

Bij het vermoeden van een dergelijke vergiftiging wordt het onderzoek meestal ver-
richt op het laboratorium van de Veterinaire Hogeschool. De vier laboratoria be-
schikken zelf over een chemische adeling, doch deze is eigenlijk bestemd voor het
vleeswarenonderzoek. Voor de keuringsbeslissing: zie b.

Het toezicht op het gebruik van en de handel in hormoonpreparaten wordt gehouden
door de veterinaire inspectie. Dit wordt als afdoende beschouwd om het slachtdier
van residuen te vrijwaren. (Ook voor de export naar Italië).

Controle door de keuringsdienst hierop vindt niet plaats.
7. Het trichinenonderzoek.

Alle varkens met een geslacht gewicht van meer dan 100 kg worden op trichinen
onderzocht. Stukjes diafragma worden gecontroleerd met behulp van een trichinos-
coop. Trichinellose komt sinds vele jaren in Denemarken niet meer voor.
De laboratoriumwerkzaamheden worden verricht door laboranten, die werkzaam
zijn onder een of meer dierenartsen. De beoordeling van de resultaten (cultures,
preparaten, coupes) moet door een dierenarts worden gedaan.

21. INTERNATIONALE FACHTAGUNG DER BUNDESANSTALT FÜR
KÜNSTLICHE BEFRUCHTUNG DER HAUSTIERE.

Die Bundesanstalt für künstliche Befruchtung der Haustiere veranstaltet in der Zeit
vom ƒ.—3. Oktober 1971 die 21. internationale Fachtagung für Fortpflanzung und
künstliche Besamung mit folgende Hauptthemen:

Samstag I. Hauptthema: Aktuelle Probleme der Fortpflanzimg und der k.B. beim
Schwein.

Dr. P o 1 g e, Cambridge: Die Kontrolle der Fortpflanzung und die künstliche Besa-
mung beim Schwein; Doz. Dr. P o d a n y, Brünn: Zur Prüfung der Fruchtbarkeit
von Ebern; Dr. Gerne, Ljubljana: Einige spezifische Probleme der Fortpflanzung
in grossen Schweinefarmen; Dr. Spincemaille, Gent: Endokrinologische As-
pekte des östralen Zyklus bei Sauen.

Samstag II. Hauptthema: Praktische Aspekte der Fortschritte in Biologie und
Pathologie der Fortpflanzung.

Dir. Dr. J ö c h 1 e, Palo Alto: Die Corticosteroid-induzierte Geburt bei Haustieren:
Wirkungsmechanismen und wirtschaftliche Bedeutung; Dr. med. vet. G1 o o r,
Zürich: Aetiologie, Diagnostik und Therapie der Cervicitis und Endometritis des
Rindes; Prof. Dr. P e t r o c z i, Gödöllö: Toxine von Fusarien als sexualaktive Wirk-
stoffe; Dr. A r V a n i t o p o 1, Bukarest: Immunologische Aspekte des Vaginalcervikal-
schleimes während der Brunst des Rindes und deren Bedeutung im klinischen Ge-
schehen der Fortpflanzung; Prof. Dr. Hahn, Hannover: Aktuelle Fragen des
Befruchtungsvorganges beim Säugetier.

Prof. Dr. Koller, Wels: Sekrete der männlichen Sexualnebendrüsen in neuer
Sicht; Prof. Dr. Stöckl, Wien: Die Ergebnisse enzymatischer Untersuchungen an
Ovarien des Rindes; Dr. C ä r 1 a n, Yassy: Sexchromatinmuster und Chromosomen
in den Wurzeln der Tasthaare einiger Säugtiere; Prof. Dr. Rommel, Leipzig:
Fortpflanzungsprobleme beim Rind in tropischen und subtropischen Gebieten.

Sonntag IV. Hauptthema: Praktische Erfahrungen und Forschritte der Andrologie
und der k.B.

Prof. Dr. M i 1 j k o V i c, Beograd: Erfahrungen über die Anwendung von TGNa _

Samen in Form von Pellet und Pailletten in Serbien; Reg.-Dir. Doz. Dr. B o g n e r,
München: Die Schätzung des Zuchtwertes von KB-Bullen für das Merkmal Ge-
wichtsentwicklung (Mastleistung) mit Hilfe von Kalbinnen und Jungkühen in Praxis-
betrieben; Dr. S Chef eis, München: Die Temperaturverteilung am Skotrum und
ihre Bedeutung für die Fertilität; Prof. Dr. V e r e s, Gödöllö: Methodik und vorläu-
fige Ergebnisse elektronenmikroskopischer Untersuchungen zum Vergleich von
Frischsperma und Frostsperma; Dr. Müller und Dr. S z i 1 a g y i, Wels: Zur
Frage von Unterschieden in der Einfrierbarkeit von Bullenejakulaten.

Anmeldungen und Anfragen sind zu richten an: Bundesanstalt für künstliche Be-
fruchtung der Haustiere, Postfach 121, Thalheim 179, A-4601 WELS Österreich
Telefon (072 42) 7012.

2ND INTERNATIONAL CONGRESS OF THE INTERNATIONAL PIG
VETERINARY SOCIETY (I.P.V.S.) IN H.\'^NNOVER FROM 23.-26.5.1972

Short papers (10 mins.) and films on the following topics can be received un to
31.12.1971:

Gastro-intestinal diseases; Physiology and pathology of reproduction; Disease control
by management; Parasitosis; Housing and environmental hygiene; Diseases of the
locornotory system; Cardiovasculary problems; Metabolic diseases; Pigs as experi-
mental animals; Diseases of the respiratory tract; Immunology; Feed and feed —
additives; Virus infections.

Further information about the Congres: Full day refresher course with demonstra-
tions; Symposia; Films; E.xcursions; Continuous industrial exhibition.
Congress fee 50.— DM; Fee for the ladies programme 10.— DM. (Account:
Deutsche Bank Hannover 2/08686).

Congress-languages: French, English, German (simultaneous and consecutive inter-
preters).

Collega O. M. Verhorst heeft te kennen gegeven wegens drukke praktijkwerk-
zaamheden niet meer de leiding van de referatencommissie op zich te kunnen nemen;
als zodanig verklaarde collega J. L. A. M. Remmen zich bereid als medewerker van
de redaktie op te treden.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Over de tweede helft van februari 1971 zijn in Spanje 87 gevallen van Afrikaanse
varkenspest voorgekomen, waarbij in totaal 10.524 varkens verloren gingen. Hier-
van stierven er 1.412 aan de ziekten en 9.112 verdachte dieren werden afgemaakt.
Over de eerste helft van maart 1971 bedroeg het aantal aangetaste bedrijven 55,
met 3.726 varkens. Hiervan stierven er 819 aan de ziekte en 2.907 dieren werden
opgeruimd.

Over de tweede helft van februari 1971 maakte Portugal melding van 4 gevallen
van .Afrikaanse varkenspest in 3 districten. Op de aangetaste bedrijven waren 9
varkens aanwezig, waarvan er 4 aan de ziekte stierven en 5 werden afgemaakt.

Veepest (pestis bovina), longziekte der runderen (pleuropneumonia contagiosa
bovum), schaapspokken (variola ovina), kwade droes (malleus), hondsdolheid
(lyssa) en mond- en klauwzeer (aphtae epizooticae), zijn in Nederland resp. sedert
1869, 1887, 1893, 1927, 1965 en 1967 niet voorgekomen.

In de 19e week, van 2 tot en met 8 mei 1971 werden 8 met varkenspest besmette
bedrijven gemeld. Ze waren over 3 provincies verdeeld: Gelderland 3, Zuid-Holland
3, Noord-Holland 2.

De 20e week, van 9 tot en met 15 mei 1971, werd afgesloten met 8 gevallen, als
volgt over het land verdeeld: Utrecht 1, Gelderland 4, Noord-Brabant 3.

Over de 19e week werden 3 gevallen van pseudo-vogelpest gemeld in twee pro-
vincies: Friesland 2, Zuid-Holland 1.

De 20e week sloot af met 5 gevallen van pseudo-vogelpest en wel: Utrecht 1, Zuid-
Holland 2, Noord-Holland 1, Limburg 1.

3, Promotie collega H. H. L. Sasse, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

5, Gaines Veterinary Seminar, Zeist, Hotel Bella Vista, 11 uur
2— 6, XlIIe Internationale Symposium over Ziekten van Dierentuindieren,
Helsinki, Finland, (pag. 1001, (1970))
10, Promotie collega A. Rijnberk, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

10—12, D.V.G. Fachgr. Gesch. Vet. med. VIII Symposium, Nürnberg. (pag.
961, (1970, pag. 430, 634)
12, Gaines Veterinary Seminar, Leiden, Holiday Inn, 11.00 uur
17, Gaines Veterinary Seminar, Zwolle, Hotel Wientjes, 11.00 uur
24, Promotie collega J. Goudswaard, Rijksuniversiteit Utrecht, 14.45 uur,
(pag. 714)

24, Promotie collega A. Hoogerbrugge, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering,
10.15 uur, Hotel/Restaurant Noord-Brabant, Utrecht (pag. 767)

16, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur, Skyway
Motel, Rotterdam (pag. 767)

18—19, 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,
België

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

7— 9, Aerzteverein Davos IV Int. Symposium. Davos-Platz. (pag. 571)
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

17, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.,
V ergadering.

13, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.
Vergadering.

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970),
pag. 762)

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN HET BUREAU.

Door de herbenoeming van collega Koopmans kwam in de samenstelling van
de Eereraad geen verandering. Deze is als volgt:
Dr. S. Koopmans, voorzitter
C. Eenhoorn, secretaris
G. Bonenschanser, lid
P. J. D. van Egmond, lid
M. M. de Lint, lid
K. Schuiling, lid
C. M. T. Willems, lid
Prof. Dr. P. Wensvoort, lid
De Ereraad kwam gedurende dit jaar 5 maal in zitting bijeen, terwijl eenmaal het
Hoofdbestuur enige van onze afgevaardigden ontving teneinde het goede contact te
bewaren. Enige zaken kwamen aan de orde waarbij beide college\'s zijn betrokken;
uiteraard komt dit meermalen voor, temeer waar eventueel opgelegde sancties door
het Hoofdbestuur worden uitgevoerd. Een goede samenwerking wordt door ons dan
ook zeer op prijs gesteld.

Voorts werd een conferentie in Zwolle belegd met enige collegae, teneinde tussen
hen gerezen moeilijkheden over praktijkaangelegenheden weer tot overeenstemming
te brengen. Wij nemen aan dat zulks ook in dit geval is gelukt.

Een gerezen verschil oover de uitleg van een oud contract, waarbij intussen de fei-
telijke toestanden waren veranderd, kon nog niet geheel worden afgewerkt.
Een collega had zich, uit medelijden met de patiënt (een buitenlandse dame) laten
verleiden middelen vallende onder de Opiumwet op recept te verstrekken en zelfs
toe te dienen. Het hierover door de politie gemaakte proces verbaal werd ons door
de Officier van Justitie ter afdoening toegezonden. Vanzelfsprekend kon dit niet
zonder sancties onzerzijds geschieden, al konden wij begrip hebben voor de verwarde
situatie waarin deze collega zijns ondanks was geraakt.

Een klacht over een valselijk ingevuld certificaat voor enting tegen hondeziekte bleek
ongegrond, hoewel deze collega door het feit dat hij regelmatig grote aantallen jonge
honden, bestemd voor de handel entte, zich in een wat precaire situatie bevond.
Het afscheuren cn verwijderen van een kenteken, volgens de Veewet aangebracht
door de betreffende Inspectie, kon natuurlijk niet worden getolereerd.
Ook ontvingen wij weer enige klachten, speciaal van eigenaars van kleine huisdieren
die meenden dat de patiënten niet goed waren behandeld of dat niet tijdig hulp
was geboden. Niet altijd bleken deze klachten ongegrond.

Een klacht over het verstrekken van o.m. antibiotica door een collega via een
Veevocdcrfirma aan een bedrijfsvoorlichter, zonder verder iets van de patiënten af te
weten, gaf aanleiding tot het opleggen van een strafmaatregel.

Het afgeven van certificaten van enting tegen hondeziekte, zoals hierboven genoemd,
maar ook in verscheidene andere gevallen, is nog steeds een bron van moeilijkheden,
aangezien naar onze mening deze zaak in het betreffende K.B. niet afdoende is
geregeld.

Bij de voorbereiding voor het opstellen van een Tuchtwet werden Ereraad en Hoofd-
bestuur voor overleg met de Departementen enkele malen betrokken.

Welke Nederlandse dierenarts voelt ervoor om tijdelijk huisvesting te verlenen en
werk te verschaffen aan Mr. Ahmed Mohamed El-Fella, die in 1945 in
Tripoli (Lybië) werd geboren en in januari 1971 aan de Cairo University, Faculty
of Veterinary Medicine het ,,Bachelor in Veterinary Medicine and Surgery" be-
haalde? Betrokkene was als student werkzaam in Engeland en vertoeft momenteel in
Denemarken.

Gegadigden wordt verzocht zich in verbinding te stellen met het Secretariaat van
dc Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht, telefoon
(030) 57 01 11.

De afdeling organiseert op 16 september a.s., 20.30 uur, een ledenvergadering in het
Skyway Motel te Rotterdam.

Op 16 september a.s., om 10.15 uur, organiseert de groep een vergadering in Hotel
Restaurant Noord-Brabant, Utrecht.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

J. Hagendijk, Kapelstraat 76 bis a, Utrecht.
A. J. E. Janssen, Havikstraat 81 bis. Utrecht.
J. H. ter Keurs, Pepershaar, Bornerbroek.
W. J. L. Lusink, Ellestraat 20, Elburg.

J. Niehof, p/a Direction de l\'Agriculture, Dra el Mizan (Ga Kabylic),
Algerije.

J. Sol, Oosteinde 164, Vriezenveen.
Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

J. Braamskamp, Fledderusstraat 30, Dalen (Dr.).
M. F. de Jong, Gotum 23, Akkrum.
C. P. M. A. Kriele, St. Annalaan 4, Maastricht.
G. C. van der Weijden, van Dijcklaan 12, Bilthoven.
Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen:

Engel, H. W. B.; adres gew. in: Leersum, Hoolweg 22; tel. (03430) 43 01. (193)
Groothuis, J.; adres gew. in: Breda, Jacob Catssingel 42; tel. (01600) 4 29 04. (199)
Hartman, H. J.; toevoegen: Radioloog. (201)

Nijhof, W. J.; adres gew. in: Lichtenvoorde, Mendelssohnstraat 2, tel. (05443) 25 77;

Nijland, G. J.; funktie gew. in: Dir. Openb. Slachth. en Veemarkt Rotterdam; Hfd.

Op 7 juni a.s. hoopt de heer H. Dallenga uit Loppersum zijn 40-jarig jubileum te
vieren.

Op 10 juni a.s. hoopt de heer A. Elzerman uit Goes zijn 35-jarig jubileum te
vieren.

Nieuw bestuur van de Groep Directeuren van Vleeskeuringsdiensten en Keurings-
dierenartsen voor het jaar 1971:

Mej. J. H. Barmentloo, Oranjeweg 75, Kortenhoef.
J. Braamskamp, Fledderusstraat 30, Dalen (Dr.).
H. J. Buunk, Griftkade 6, Utrecht.
R. Hajer, Doelenplein 14, Ede.
E. J. van der Molen, Here.straat 45, Buruni (Fr.~l.
T. de Ruyter, Laan van Vollenhove 2737, Zeist.
R. Venker, Falklanddreef 145, Utrecht.
C. Willenborg, Wolter Heukelslaan 46, Utrecht.
H. Yadin. .Achterom 12, Utrecht.

De volgende rectificaties dienen te worden aangebracht n.a.v. hetgeen op pag. 714
van aflevering 1011971 van dit Tijdschrift werd medegedeeld.

Op 10 juni a.s., om 16.15 uur, hoopt collega A. Rijnbeek aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld: „Jodine metabolism and thyroid
disease in the dog".

Op 24 juni a.s., om 16.15 uur, hoopt collega Hoogerbrugge aan de Rijksuniversi-
teit te Utrecht te promoveren op het proefschrift, getiteld: „Een onderzoek naar de
genotype-voedingsinteractie bij het kuiken, met betrekking tot de behoefte aan het
aminozuur lysine".

I. Onderzoek naar de bruikbaarheid van een drietal technieken bij het
onderzoek van verschillen in genetische resistentie tegen Rous Sar-
coom Virus-A.
II. De fenotypen-verdeling in een gegeven populatie.

III. Onderzoek van foktomen, samengesteld uit individueel op RSV-A
resistentie geselecteerde dieren.

I ONDERZOEK NAAR DE BRUIKBAARHEID VAN EEN DRIETAL
TECHNIEKEN BIJ HET ONDERZOEK VAN VERSCHILLEN IN
GENETISCHE RESISTENTIE TEGEN ROUS SACROOM VI-
RUS-A.

Individuele kippen, afkomstig uit een gesloten populatie, destijds uit kruisingen
tussen vier rassen ontstaan, werden door middel van „progeny testing" onder-
zocht op hun gevoeligheid voor RSV van het type A.

De drie toegepaste technieken bleken bruikbaar voor dit onderzoek en gaven een
bevredigende correlatie te zien.

In tal van onderzoekingen is Rous Carcoom Virus (RSV) gebruikt als
een oncogeen modelvirus voor het bestuderen van de relatie tussen cel,
virus en timior.

Eén aspect van deze studies betreft de genetisch bepaalde weerstand tegen
Rous Sarcoom-infecties. Vogt (1966) zegt hiervan onder uitvoerige lite-
ratuurwijzingen, wat wij in het onderstaande enigszins vrij vertaald doen
volgen:

„Reeds lang is men ervan overtuigd dat de gevoeligheid ten opzichte
van aviaire tumoren sterk beïnvloed wordt door de genetische eigen-
schappen van de gastheer. De eerste dierpassages van het Rous Sarcoom
die door Rous werden uitgevoerd, gelukten zelfs alleen maar als het
betreffende kuiken nauw verwant was aan het dier waaruit men de
tumor had geïsoleerd. Dit buitengewoon smalle gastheer-spectrum zien

1 Prof. Dr. J. Hoekstra; Centraal Diergeneeskundig Instituut, afd. Pluimvee-
Doorn, Oude Rijksstraatweg 43, Doorn.

Het onderzoek werd uitgevoerd onder auspiciën van de Leukose Commissie TNO.
De Redaktie stelt zich voor de delen I en II, III en IV en V t.m. VII in opeen-
volgende afleveringen van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde op te nemen.
Geaccepteerd voor publikatie op 11 maart 1971.

we nu niet meer na ruim 50 jaar experimentele transmissies van het
RSV en constante selectie op virulentie. Wèl zien we dat door de ja-
ren heen steeds genetische verschillen in gevoeligheid zijn waargenomen.
De wijze waarop resistentie tegen en gevoeligheid voor RSV overerven,
zijn bestudeerd aan de hand van reciproke kruisingen van gevoelige en
resistente dieren, afkomstig van verschillende lijnen. De resultaten lo-
pen uiteen en laten geen algemene conclusies toe. In sommige lijnen
kippen schijnt gevoeligheid te worden bepaald door een enkelvoudig,
dominant autosomaal gen, bij andere schijnt juist resistentie dominant
te zijn en kruisingen van nog weer andere lijnen produceren een nako-
melingschap met een intermediaire weerstand.

Genetisch bepaalde resistentie komt men ook tegen bij velerlei aviaire
leukosevirussen. Daarbij correleert de weerstand tegen leukosevirus dik-
wijls, maar niet altijd, met resistentie tegen RSV. Dit type van resis-
tentie blijkt een celgebonden eigenschap te zijn, die behouden blijft in
weefselculturen. Vermoedelijk treden de beshssende interacties op bij
het begin van de infectie en hebben zij betrekking op de membraan van
het virus en op de membraan van de cel.

Veel vooruitgang in onze kennis mag in de nabije toekomst verwacht
worden van in vitro bepalingen van de genetische resistentie tegen
aviaire tumorvirussen. Genetische resistentie schijnt meer tegen de
infectie als zodanig gericht te zijn dan tegen de door het virus opgewekte
maligne ontaarding van de cel. Resistente kippestammen geven ook
een lager percentage van „spontaan opgetreden" antistoffen tegen
RSV te zien dan gevoelige. Dit wijst erop dat in resistente stammen de
aviaire leukose op minder uitgebreide schaal voorkomt".

De genetische verschillen, waarvan in het voorgaande sprake was, laten
zich eventueel meten aan het levende dier zelf, dat dan echter voor dit
onderzoek in den regel moet worden opgeofferd.

Van meer belang is de „progeny testing", de analyse van de eigenschap-
pen van de nakomelingen en de „half sib testing", de analyse van dn
eigenschappen van (half)broers en (half)zusters. Als zodanig kunnen
dienst doen: uitgebroede kuikens, doch ook het zachte eivlies als li-
chaamsonderdeel van het embryo of eventueel weefselculturen.
Meestal zijn beëntingen met RSV van het chorioallantoisvlies als techniek
gebruikt (Prince, 1958; D h a 1 i w a 1 1, 19S3; B o w e r, G y 1 e s en
Brown 1964). Minder frequent werden weefselculturen toegepast
(G r i t t e n d e n, O k a z a k i en Reamer, 1964; Payne en Biggs,
1964). Intracerebrale injecties van kuikenmateriaal vindt men vermeld
door Waters en Burmcster (1961). Subcutane applicatie bij 5-
weekse kuikens van het Rous Sarcoom Virus werd toegepast door G y 1 e s,
Miley en Brown (1967).

De belangstelling voor het onderzoek van het RSV is in al zijn facetten
ongetwijfeld sterk beïnvloed door de gebleken relaties van dit virus met
de economisch zo belangrijke pluimveeziekten van het leukosecomplex.
Een uitvoerig overzicht over de problematiek van de bestrijding van
aviaire tumorvirussen verstrekte G r i t t e n d e n (1968). Sterk valt daar-
bij de nadruk op het zeer complexe karakter, zowel van de betrokken vi-
russen als van de daartegen door de cellen en het organisme van de gast-
heer op te werpen barrières.

Ook zonder hier partij te kiezen in de discussie van de vele fundamentele
virologische vraagstukken, die nog slechts zeer ten dele hun oplossing heb-
ben gevonden, blijkt wel duidelijk dat men zich, zeker op dit terrein, zal
moeten hoeden voor overhaaste conclusies uit en generalisatie van bij ex-
perimenten verkregen waamemingen.

Bij het onderzoek naar de genetische gevoeligheid ten opzichte van RSV
bedienden de meeste onderzoekers zich, wat proefdiermateriaal betreft,
van sterk ingeteelde fok- of laboratoriumstammen. Daarentegen treft men
in de literatuur slechts weinig analyses aan van praktijkpluimveemateriaal.
Het leek interessant deze problematiek eens van een andere zijde te benade-
ren, namelijk door na te gaan of experimentele besmetting van een wille-
keurige populatie legkippen gegevens kan verschaffen die bruikbaar zijn
voor een genetische analyse. Bij een dergelijke proefopzet rijzen reeds di-
rect een groot aantal problemen.

In de allereerste plaats dient men zich af te vragen welke methodieken
hierbij te gebruiken zijn. Welke variaties kan men in het proefdiermateriaal
verwachten?

Hoe groot is het verschil ttissen de uiterste waarnemingen? Valt het mate-
riaal na bewerking duidelijk in enkele groepen uiteen of treft men alle
mogelijke overgangsvormen aan?

Uiteraard zal ook getracht worden het materiaal bij verdere doorfok in en-
kele lijnen te splitsen: gevoelig of juist resistent tegen een Rous Sarcoom
Virus van het gekozen subtype. Zijn er, indien dat inderdaad gelukt is,
door reciproke kruisingen tussen de lijnen nadere gegevens over het verer-
vingspatroon te krijgen? In hoeverre correleert een eventueel vekregen re-
sistentie tegen RSV met een ongevoeligheid voor een leukosevirus uit de-
zelfde subgroep?

Het ligt wel voor de hand dat dergelijke series vraagstukken slechts op
lange termijn experimenteel tot een oplossing te brengen zijn. De hierna
volgende mededelingen zullen dan ook slechts op een gedeelte van het ge-
schetste programma betrekking hebben.

In het navolgende wordt verslag uitgebracht over een onderzoek naar de
resultaten verkregen met de nakomelingen van foktomen, respectievelijk
individuele dieren, uit een gesloten populatie (Rotterdams Bont). De be-
staande populatie is ontstaan uit kmisingen tussen de rassen Witte Leg-
horn, Rhode Island Red, New Hampshire en Autralorp en sinds 1961 ge-
durende 8 opeenvolgende generaties aangehouden. De populatiegrootte
wisselde per generatie, doch kan gemiddeld op circa 8 hanen en 80 hennen
worden gesteld. Selectie vond slechts plaats op vitaliteit. Dc huidige gene-
raties bestaan uit middelzware dieren die weinig ziekte vertonen, een rede-
lijk goede leg hebben en een hoog bevmchtingspercentage van de eieren.
Uit de dieren van de 8e generatie werden 8 foktomen gevormd. Aanvan-
kelijk bstaande uit 9 kippen en 1 haan, naderhand door het uitselecteren
van de minst goede legdieren teruggebracht tot 6 a 7 hennen en 1 haan
per ren.

Bereid op leukosevrije kuikens vormde deze stam het zaaimateriaal, waaruit
een tweetal standaard verdunningen, t.w. 10"3 en 10 werden bereid. Deze
werden verdeeld over een groot aantal ampullen en in diepgevroren staat
bewaard (-60°C).

Het virus liep tijdens de eei-ste serie experimenten, die 8 maanden in beslag
namen, niet in titer terug.

De eieren van de opgehokte dieren werden door valnestcontrole verzameld
en per toom beurtelings verwerkt met de volgende onderzoekmethoden.

1. Beëntingen van het chorio-allantoismembraan (CAM-test) werden uit-
gevoerd op de 10e incubatie dag met 0,2 ml Rous Sarcoom Virus
(RSV) in de verdunning 10"4\'5. Na een voortgezette bebroeding van
nog 8 dagen bij 38°C werden dan de vliezen geoogst en het aantal
opgekomen pokken geteld.

2. Beënting van celcultures. Monolayer cultures van individueel getryp-
siniseerde embryonen werden na één passage beënt met 0,2 ml RSV.
Na een voortgezette bebroeding van 10-12 dagen werd vervolgens het
aantal opgekomen pokjes geteld. Ook hier werd het RSV in de verdun-
ning 10"4.5 toegepast.

Deze door ons ontwikkelde, nieuwe techniek berust op het multipel inji-
ciëren van kuikens met RSV. Daarbij wordt het virus, na verwijdering
van de onderdekveren, ingebracht in de huidplooien gelegen tussen de
kleine slagpennen van de onderarm. Deze plaatsen zijn namelijk onder-
ling goed vergelijkbaar en gemakkelijk op tumorvorming te inspecteren.
Aan beide zijden wordt 5 x 0,05 ml ingespoten. De dieren worden ver-
volgens dagelijks en steeds op hetzelfde tijdstip gecontroleerd, waarna
het punt wordt berekend waarop de helft van het aantal tumoren zicht-
baar zou zijn geworden.

Met deze methode werd eerst in voorafgaande titraties de relatie vastge-
steld tussen de gemiddelde latente periode enerzijds en de gebruikte virus-
concentraties anderzijds.

In het tweede, eigenlijke deel van het onderzoek werd de virusdosering
juist constant gehouden en de variatie van dier tot dier gemeten.

De CAM-enting, die technisch het gemakkelijkst als routinemethode is uit
te voeren, heeft het meeste cijfermateriaal opgeleverd. (Tabel 1). De ver-
zameltabel geeft hiervan een overzicht.

Bij de verwerking van de cijfers is gekozen voor een indeling van het
materiaal in een aantal klassen met logaritmisch oplopende verschillen in
aantallen pokjes per vlies. Het bleek dat de log van het aantal pokjes per
vlies beter paste bij de normale verdeling dan het werkelijke aantal zelf.
Dit lijkt niet onverklaarbaar als men bedenkt dat het aantal pokjes op de
vliezen in feite een afspiegeling is van een bereikte virustiter die normaliter
bok logaritmisch wordt aangeduid en gewaardeerd.

<0 O 0.25 0.5 0.75 I.O 1.25 1.5 1.75 2D 2.25 2.5 >2.5
AANTAL..POKKEN-PER VLIES IN 14 LOGS

Het totaal van alle via de CAM-test verzamelde cijfers is in diagram 1 ge-
rangschikt in groepen met een onderlinge afstand van !4 log. De spreiding
tussen de uiterste waarnemingen bedraagt minstens 3 logs. De top bevindt
zich in het „gevoelige" gedeelte. Links heeft een vloeiend verloop plaats
naar de groepen met meer resistentie.

De waarnemingen die links van het gearceerde gedeelte liggen, worden,
overigens geheel arbitrair, als resistent beschouwd.

Een piek zit er bij de geheel negatieve vliezen. Aanvankelijk werd gedacht
dat hier een tweede „top" zou ontstaan, gevormd door zeer resistente
exemplaren.

Later bleek, dat bij dit materiaal het hoge aantal negatieve vliezen eenvou-
dig een sommatie is van alle vliezen beneden de kridsche gevoeligheids-
grens, mogelijk aangevuld met een klein percentage technisch mislukte
entingen. Hetzelfde beeld neemt men waar bij de afzonderlijke tomen.
Wanneer er sprake is van een enkelvoudig dominant gen voor gevoeligheid
(resp. resistentie) met hoge penetrantie, dan zou men meertoppige fre-
quentieverdelingen — althans bij enkele tomen — mogen verwachten. Het
ontbreken van meertoppige curven, maar het optreden van een bij alle
tomen enigszins scheve verdeling met meer uitloop naar lage dan hoge
pokken-frequenties laat de conclusie toe, dat er géén enkelvoudig domi-
nante factoren met een hoge penetrantie in het spel kunnen zijn. Bij de
aanname van een polygene vererving zijn de verkregen gegevens uiteraard
wel ongedwongen te verklaren.

Toch mag een monofactoriële vererving op grond van de verkregen curven
alléén niet geheel worden uitgesloten. Milieu effecten inclusief, en mis-

schien hier wel juist speciaal het „interne milieu", kunnen een verdoezeling
van een eventueel te verwachten meertoppigheid veroorzaken. Uit de pro-
tocollen was af te leiden, dat vrijwel geen enkele haan-hen-combinatie uit-
sluitend óf gevoelige óf ongevoelige embryonen heeft opgeleverd. Er zijn
wel verschillen, maar deze zijn relatief en geven aan, dat er verhoudings-
gewijs meer of minder negatieve vliezen of vliezen met een gering aantal
pokken zijn geproduceerd. Wel schept dit de mogelijkheid om groepen
van uitersten wat betreft hun gevoeligheid samen te stellen zoals blijkt uit
diagram 2 dat een samenvatting verstrekt van de uiterste groepen waarne-
mingen.

Distributie van aantallen pokken bij CAM-entingen op broedeieren van
individuele moederdieren.

Diagram 2 geef de resultaten weer, verkregen uit het onderzoek van de
nakomelingen van de twaalf meest „gevoelige" hennen, of juister gezegd
haan-hen-combinaties in de twee bovenste rijen figuren. Op beide onderste
rijen vindt men de cijfers van de meer „resistente" hennen.
De moederdieren waar een zeer gering aantal gegevens van verkregen was
zijn van te voren uitgeselecteerd. Daar er belangrijk meer „gevoelige" dan
„resistente" hennen bleken te zijn kon deze selectie bij de eerstgenoemde
groep wat strenger worden doorgevoerd.

Dit zou ten onrechte de indruk kunnen wekken dat de meest produktieve
dieren ook het meest gevoelig zijn, iets wat zeker niet zonder nader onder-
zoek gesteld mag worden.

Ook tussen de tomen onderling, waarin geen wisseling van hanen plaats-
vond, zijn verschillen aangetroffen zoals reeds uit de visuele beoordeling
van het desbetreffend diagram blijkt. De totale informatie die deze dia-

grammen verstrekken is echter moeihjk hanteerbaar voor exacte bereke-
ningen van onderHnge verschillen. Daarvoor werd dan ook een ander
systeem gekozen en wel een twee klassen indeling waarbij de „lage" waar-
den met weinig pokjes en relatief dus méér resistentie kunnen worden af-
gezet tegen het totaal. Geheel arbitrair werd aangenomen dat vliezen met
minder dan 10 pokjes als resistent moesten worden beschouwd. Bij toepas-
sing van dit criterium blijkt dat toom 2 - en in mindere mate toom 8 - met
resp. 39% en 29% naar verhouding veel resistente nakomelingen opleve-
ren. Toom 4 met slechts 7% en toom 3 met 10% resistente nakomelin-
gen bleken duidelijk gevoelig te zijn (zie tabel 1 en diagram 3 met de
daarbij vermelde significatietoets volgens de X2-methode).
Opgemerkt zij dat bij deze test de afzonderlijke tomen zijn vergeleken
met het gemiddelde. Het aantal vrijheidsgraden bedraagt één.

De klasse waar per vlies 10-31 pokjes waren opgekomen is in het diagram
gearceerd aangegeven om de onderlinge vergelijking beter zichtbaar te
maken.

Toom 3 /P (X2 = 9,5) < 0.01 / en toom 4 /P (X2 = 12,7) < 0.01 /
blijken duidelijk gevoelig. Slechts een klein deel van de waarnemingen be-
vindt zich in de ongevoelige groepen, links van het gearceerde gedeelte.
Bij toom 2 /P(X2 = 33,8) < 0.01 / ligt het aantal „ongevoelige" nakome-
lingen juist zeer hoog.

Ook toom 8 i/ P (X2 = 1,7) > 0,05 / leek tamelijk resistent, doch het
verschil t.o.v. het gemiddelde bleek niet significant te zijn.
Overigens merken wij nog op, dat de door ons waargenomen verschillen
lang niet zo uitgesproken zijn als sommige buitenlandse onderzoekers, die
met sterk ingeteelde stammen hebben gewerkt, berichten.

Met het beënten met RSV van embryo-fibroblasten-culturen, gekweekt uit
individuele eieren, werd een totaal van 391 waarnemingen verricht.

Evenals bij de CAM-test werden ook de gegevens, met behulp van weef-
selculturen verkregen, gebundeld in een diagram (no 4) dat een overzicht
van de totale populatie verstrekt.

Ook hier werd weer de „top" waargenomen in het gevoelige bereik, terwijl
links opnieuw een vloeiend verloop naar de resistente culturen te zien is.
Wèl valt op dat het aantal getelde pokjes hier gemiddeld wat hoger ligt.
Met andere woorden, de celculturen bleken, bij gelijke virusdosering, iets
gevoeliger voor het RSV te zijn dan de vergelijkbare chorio-allantois vlie-

De resultaten verkregen door middel van het onderzoek van weefselcultu-
ren dekken die van de CAM-test voor een belangrijk deel: uit het diagram
is te zien dat vooral toom 4 / P (X^ = 13,7) < 0.01 / zeer gevoelig was,
gevolgd door toom 3 / P (X2 = 2,1) > 0.05 / : dus niet significant!
Toom 8 / P (X2 = 6,7) < 0.01 i/ viel op door „resistentie". De verschillen
tussen de overige tomen zijn hier weinig opvallend.

In een voorafgaand experiment werd het RSV in de logaritmische verdun-
ningen 3, 3,5, 4, 4,5, en 5 op de eerder beschreven wijze ingespoten bij 4
weken oude Roterdams Bont-kuikens. Voor elke verdunning werden 6
kuikens gebruikt. Van de per kuiken verkregen eindpunten werden de ge-
middelen genomen en in diagram 6 uitgezet.

Bepaling van de gemiddelde latent periode bij 4 weken oude kuikens na
injectie met verschillende concentraties R.S.V.

Deze grafiek geeft het verband aan tussen de concentratie van het inge-
spoten virus enerzijds en de gemiddeld latente periode anderzijds. In het
meetbereik van 3 tot 5 logs ziet men dat de waarnemingspunten praktisch
op een rechte lijn liggen, waarbij een daling van de virusconcentratie met
Yi log een verlenging van de latent periode van circa 0,7 etmaal ver-
oorzaakt.

Op grond van deze waarneming zijn later verkregen resultaten gerang-
schikt in groepen met telkens een verschil van 0,7 etmaal, om gemakke-
lijker een vergelijking met de CAM-test te kunnen treffen.
Bij het resistentie-onderzoek van nakomelingen werd de virusdosering ge-
standaardiseerd op de verdunning 10"3 en de individueel verschillende ge-
voeligheid van de dieren ten opzichte van deze virusconcentratie nage-
gaan. In totaal werden met deze methode een aantal van 347 waarnemin-
gen verricht, verdeeld over alle tomen.

Dieren waarbij de latente periode meer dan 6,4 etmaal bedroeg werden als
„resistent" aangemerkt. Het percentage „resistente" nakomelingen was dan
volgens de eerste gegevens van het aanvangsmateriaal ongeveer even hoog
als met de CAM-test.

Het diagram dat op de totale populatie betrekking heeft, vertoont het-
zelfde beeld als bij de CAM-test werd gezien, te weten een top in de zeer
gevoelige groep en een geleidelijke afloop naar de groepen met resistentie,
wat tot uiting kwam door een verlenging van de latente periode.
De „resistente" exemplaren treft men hier, in tegenstelling met de dia-
grammen die op CAM-tests betrekking hebben, rechts van het gearceerde
gedeelte aan.

Distributie van de gemiddelde latent perioden bij 4 weken oude kuikens na
injectie met R.S.V. (totale populatie).

De volgens de LP/50 techniek verkregen cijfers werden ook per toom ver-
werkt (diagram 8).

Bij het uitzetten van de desbetreffende diagrammen is arbitrair als grens
tussen gevoelige en ongevoelige kuikens aangenomen een latente periode
van 6,4 etmaal. Kuikens met een latente periode langer dan 6,4 etmaal, in
het diagram rechts van het gearceerde gedeelte, werden dus als „resistent"
aangemerkt. Percentsgewijs verreweg de minste resistente nakomelingen
werden bij de tomen 3 / P (X2 = 4,1) < 0.05 / en 4 / P (X2 = 8,5)
< 0.01 1/ aangetroffen.

De verschillen tussen de overige tomen zijn niet zo groot, hoewel toom 2
naar verhouding de meest „resistente" nakomelingen opleverde. Dit bleek
echter bij toetsing onvoldoende significant te zijn / P (X2 = 3,5) > 0.05 /.
Nadere gegevens betreffende de percentages resistente nakomelingen zijn
vermeld in de tabel op pag. 783.

Voor het trekken van conclusies betreffende individuele hennen bleek het
cijfermateriaal niet voldoende groot te zijn.

Distributie van de gemiddelde latent periodes bij 4 weken oude kuikens na
injecties met RSV (afzonderlijke foktomen).

Met behulp van een drietal technieken is getracht een gesloten populatie
kippen te analyseren wat betreft hun gevoeligheid ten opzichte van RSV
type A. Deze analyse werd uitgevoerd door het testen van „nakomelingen"
en wel in de vorm van kuikens, van embryonen of van de daaruit verkre-
gen weefselculturen. Op deze wijze werd een indruk verkregen van de to-
tale populatie, waarbij er tevens naar gestreefd is zoveel mogelijk gegevens
te verkrijgen van de diverse hanen en hennen. Door de sterke variade in
het proefdiermateriaal bleek het noodzakelijk van elk paar ouderdieren een
groot aantal „nakomelingen" te testen.

Verreweg het snekt en eenvoudigst worden de resultaten met behulp van
de CAM-methode verzameld.

De LP/50 techniek bleek in uitvoering toch nog vrij omslachtig, zodat hier
de hoeveelheid verkregen cijfermateriaal aanmerkelijk lager ligt Bij ver-
gelijking met de CAM-test bleek een redelijke correlatie aanwezig te zijn.
De techniek komt als aanvullende methode in aanmerking.
Dit geldt ook voor de weefselkweek-methode waar de „trend" voor gevoe-
ligheid resp. ongevoeligheid in de diverse tomen, voor zover dit uit het be-
schikbare cijfermateriaal kon worden geconcludeerd, in grote trekken iden-
tiek was aan die van de beide voorgaande methoden.

Bij de aanvang van het onderzoek stonden ons als virusbron nog geen zui-
vere clonen ter beschikking. Dit betekent dat, zoals later is gebleken, bij
al deze „oude" Rous Sarcoom Virus stammen van de subgroep A in elk
geval rekening moet worden gehouden met een geringe verontreiniging
met virusdeeltjes behorend tot het subgroep B type. Daar wij echter met
sterke verdunningen werkten menen wij de invloed van deze „verontreini-
gingen" bij een kwantitatieve studie uit praktisch oogpunt wel te mogen
verwaarlozen.

Rest nog een bespreking in hoeverre een aanwezige spontane leukose-
mfectie in de tomen op de verzamelde gégevens invloed gehad kan hebben.
Klinische gevallen van leukose zijn niet voorgekomen. De verkregen eieren
zijn regelmatig, zowel serologisch als virologisch, steekproefsgewijs onder-
zocht op leukose. Het bleek, dat vanaf het begin van de leg (oktober 1966
tot februari 1967) geen manifeste leukose kon worden vastgesteld. Bij het
eindonderzoek echter in april 1967 werden 5 serologisch positieve dieren
aangetroffen op een totaal van 56 nog aanwezige fokdieren. De koppel kon
dus, in ieder geval gedurende de laatste maanden van het experiment, niet
als geheel leukosevrij worden beschouwd.

Mogelijke interferentieverschijnselen zouden het eerste gezien moeten zijn
bij de celculturen. Wij gebruikten echter steeds de eerste cultuurpassage
voor het onderzoek, terwijl bekend is, dat het interferentie-effect in de
regel pas na meer passages tot uiting komt.

Theoretisch kan ook de CAM-test door reeds aanwezig leukose-virus wor-
den gestoord. Positieve interferenties zijn bekend, doch slechts na het expe-
rimenteel infecteren met hoge doseringen van het leukosevirus. Interferen-
tie yan het RSV door het leukose-virus bij kuikens is, zover bekend, nog
nooit aangetoond. Het lijkt dan ook weinig aannemelijk, dat de verkregen
resultaten noemenswaard beïnvloed zouden worden door de spontane in-
fectie.

Resumerend bleken de toegepaste methoden bruikbaar te zijn voor het
resistentie onderzoek van individuele dieren, resp. foktomen. Zowel de
CAM-methode, de weefselcultuur als de multiple injecties van kuikens we-
zen de tomen 3 en 4 als de gevoeligste aan. Minder duidelijk waren de
verschillen in de overige foktomen. Daar was de rangorde naar gevoelig-
heid bij toepassing van de verschillende methoden dan ook niet steeds het-
zelfde. Tabel 2 verstrekt van de rangorde der tomen een nader vergelijkend
overzicht.

Daar de CAM-methode verreweg het grootste cijfermateriaal verstrekte,
zullen de gegevens hiervan als norm worden aangenomen. Daarbij zal
voorlopig in het midden moeten worden gelaten of de afwijkingen die de
andere methoden ten opzichte van deze „norm" vertonen uitsluitend be-
rusten op een tekort aan voldoende gegevens, dan wel dat toch ook nog
reeële verschillen zouden kunnen worden opgespoord.

Individual chiclcens of a closed population, orginating from cross-breeding of four
breeds, were examined for tbeir susceptibility to Rous sarcoma virus (RSV), type A,
by progeny testing.

The three methods adopted were found to be useful in these tests and showed a satis-
factory correlation.

Een systeem werd ontwikkeld, waarmede het mogelijk is om een indruk te ver-
krijgen over de fenotypische samenstelling van een gegeven pluimveepopulatie
met betrekking tot de resistentie t.o.v. Rous Sarcoom Virus.

Wanneer men zich ten doel stelt een indruk te verkrijgen van de geneti-
sche samenstelling van een gegeven populatie t.o.v. een bepaalde eigen-
schap, zal men in de eerste plaats willen weten hoe die speciale eigenschap
zich fenotypisch openbaart.

Men zal een vaste „maatstaf" nemen waar de betrokken eigenschap ob-
jectief mede vast te stellen is en hiermede een flink aantal individuen
meten, waarna de verkregen waarnemingen in klassen kunnen worden
verdeeld en eventueel in curven of diagrammen aanschouwelijk zijn voor
te stellen. De vorm van een dergelijke curve, waar de frequenties zijn af-
gezet tegen de kwantiteiten van de betrokken eigenschap, kan ons dikwijls
reeds iets leren.

Resulteert bv. een vrijwel binomiale verdeling, dan zou één der mogelijke
verklaringen kunnen zijn, dat de betrokken eigenschap onder invloed van
vele genen vererft. Verkrijgt men een duidelijke tweetoppige curve, dan
heeft men vermoedelijk in feite te doen met een populatie die genetisch
verschillende typen bevat. Dominante factoren zullen de curve in het
algemeen scheef trekken tenzij dragers van dominante genen en homo-
zygoot recessieven ongeveer gelijke frequendes hebben voor ieder allelen-
paar of de gen-effecten per allelenpaar gering zijn.

Bij een onderzoek naar de gevoeligheid, respectievelijk resistentie van
pluimvee t.o.v. het Rous Sarcoom Virus worden in feite volledig de hier-
boven in het kort aangegeven richtlijnen gevolgd. Wel brengen de aard
van dit onderzoek en de toegepaste methodieken enkele bijzonderheden
met zich mede, die wij in het kort de revue willen laten passeren.
In de eerste plaats wordt het materiaal, doorgaans de embryonen, getest
met Rous Sarcoom Virus in één of meerdere bekende concentraties. Nu
zullen virusdoseringen in het algemeen slechts significant verschillende uit-
komsten gaan geven wanneer de hoeveelheid infectieuze deeltjes minstens
wordt verdubbeld. Verschillende virusconcentraties worden dan ook altijd
logaritmisch aangegeven.

Wanneer men nu, zoals bij de beënting van het chorio-allantois-membraan
(de CAM-test) embryonen onderzoekt met een standaardvirusverdunning,
dan dient men de verschillen, die worden gevonden in de aantallen gepro-
duceerde en getelde pokjes, al evenzeer logaritmisch te waarderen.
Een tweede punt, dat speciale aandacht vraagt, is de standaardisering van
het toe te passen virus. Het blijkt mogelijk om een partij RSV te bereiden
en in diepgevroren staat langere tijd te bewaren zonder dat een noemens-
waard verlies in potentie optreedt. Dit houdt de mogelijkheid in eventueel
volgende partijen hierop af te stemmen, wat zeker zal moeten plaats vin-
den, zolang het diermateriaal waarop de titraties van het RSV worden
verricht, onvoldoende is gestandaardiseerd.

Een derde moeilijkheid is meer van technische aard. Wil men een embryo
door middel van de CAM-test onderzoeken op gevoeligheid t.o.v. RSV,
dan wordt een standaardverdunning met behulp van de gebruikelijke
techniek aangebracht op het zachte eivlies. Men kan dit echter maar één-
maal per ei uitvoeren en dus ook maar met één dosering, resp. viruscon-
centratie werken. Als concentratie trachten wij daarom uiteraard steeds
die verdunning te kiezen, waarbij een goed telbaar aantal pokjes op de
vliezen verschijnt.

In de regel gelukt dit wel bij het merendeel der embryonen uit een po-
pulatie die men onderzoekt. Veelal blijft er echter een klein aantal exem-
plaren over, waarop in het geheel geen pokjes zijn verschenen, terwijl
daarnaast ook beënte vliezen worden aangetroffen met een dusdanig groot
aantal pokjes, dat een exacte telling niet meer mogelijk is. In het laatste
geval betrof het uiterst gevoelige vliezen, in het eerste juist de ongevoelige.
Het is duidelijk, dat zowel de vhezen met O, als met een ontelbaar aantal
pokken niet meer exact kunnen worden geïnterpreteerd, of m.a.w. het
door ons gebruikte „maatlatje" is te klein gebleken.

Met behulp van slechts één virusconcentratie zullen de meeste populaties
niet volledig te analyseren zijn. Deze moeilijkheid is niet voor het afzon-
derlijke individu, in casu het embryo, doch wèl voor het populatie-onder-
zoek te ondervangen door gebruik te maken van meerdere virusverdunnin-
gen. Met sterker geconcentreerd virus zal men dan minder gevoelige em-
bryonen meten en met verdunder virus de gevoelige groepen. Deze werk-
wijze is enkele malen toegepast op de stam Rotterdams Bont; steeds werd
daarbij van dezelfde partij in diepvries (—60°C) bewaard geconcentreerd
RSV-A uitgegaan (zie tabel 3). Het verdient aanbeveling er reeds hier
de aandacht op te vestigen, dat het onderzoek in feite begon met twee
onbekenden. De embryo\'s waarvan de gevoeligheid t.o.v. het Rous Sar-
coom varieert en het Rous Sarcoom zelf waarvan de titer van partij tot

partij kan variëren en dat men juist titreren wil met behulp van bovenge-
noemde embryonen.

Internationaal erkende standaards zijn er nog niet. Voor eigen proeven kan
men de impasse doorbreken door een bepaalde partij RSV als standaard
te aanvaarden, na meerdere titraties op verschillende media. In diepge-
vroren toestand kan een dergelijke standaard lange tijd zonder potentie-
verlies worden bewaard.

De gegevens van de verschillende afzonderlijke tests zijn, voor zover het de
chorio-allantois entingen betreft, verzameld in de tabel 3, die ons in eerste
instantie aanleiding geeft tot de volgende opmerking:

Gezien het feit, dat bij de hoogste virusconcentratie géén geheel negatieve
vliezen meer zijn gevonden en dat bij de laagste virusconcentraties geen
„ontelbare" vliezen meer voorkwamen, kan geconcludeerd worden, dat
met de gekozen virusverdunningen voor deze populatie embryonen een
vrij compleet beeld werd verkregen.

De waarnemingen zijn trouwens nog wel wat overzichtelijker te rangschik-
ken. Ervan uitgaande, dat een membraan, die b.v. reageert met 8 pokken
op de inoculatie van een zekere virusconcentratie, circa 80 pokken bevat
zou hebben, als de behandeling met een lOx sterkere virusconcentratie
plaatsgehad zou hebben, zijn alle telbare gegevens in klassen te verwerken
op de wijze zoals in diagram 9 is aangegeven.

.échter elke virusconcentrade zijn hier binnen het zwaar omlijnde gedeelte
een 5-tal klassen aangegeven, waarin respectievelijk de vliezen zijn onder-
gebracht, die 1, 2 of 3, 4 t/m 10, 11 ti/m 31, 32 t/m 100 en 101 t/m 317
pokjes bleken te bevatten. Deklassen verspringen dus telkens met /a log.
Gezien de 10-voudige virusverdunningen, waarmede gewerkt is, moeten de
volgende verdunningen dus telkens twee hokjes in de tabel opschuiven als
men de bijbehorende gevoeligheidsklassen onder elkaar wil zetten. Na som-
mering is in procenten uitgerekend hoe de verdeling over de verschillende
gevoeligheidsklassen is geweest.

Daar de procentuele berekeningen voor vrijwel elke gevoeligheidsklasse op
een andere en beperkte groep broedeieren betrekking hadden, zullen de
onvermijdelijke proeffouten tot gevolg hebben dat de som der procenten
in meerdere of mindere mate van de 100% afwijkt.

Verdeling van het aantal vliezen over gevoeligheidsklassen, oplopend mei
Vi log. CAM entingen met RSV-A. Stam: Rotterdams Bont ongeselecteerd.

10-2 [ ~
10-3 3x0
10-4 1x0
10-5 6x0
Totaal aantal
vliezen in
vergelijkbare O
klassen.
Totaal aantal
eieren van de

Bij een onderverdeling van log per klasse verdeelden de waarnemin-
gen zich over 7 klassen, wat een variatiebreedte bij dit materiaal van
3/2 log inhoudt.

Membranen met een absolute resistentie werden niet aangetroffen. Bij
zeer hoge doseringen reageerden zij alle.

De meeste waarnemingen vallen duidelijk in de gevoelige sector. Een
mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de genen voor „re-
sistentie" het onderspit delven, hetzij door recessiviteit, hetzij door hun
aantal, hetgeen bij ongelijke genfrequenties eveneens mogelijk is.
Wil men fokken op resistentie, dan zal daarvoor gekozen moeten wor-
den uit exemplaren, die minstens met de drie laagste klassen overeen-
komen, wat bij benadering met een selectie-druk van 70-75% overeen-
komt.

A system is evolved, which makes it possible to gain an impression of the phenotypical
constitution of a given poultry population as regards resistance to Rous sarcoma virus.

In Nederland vi\'erd epizoötische zwemblaasontsteking bij karpers (SBE, een gang-
bare afkorting van „Schwimmblasentzündung") voor het eerst gekonstateerd in
1968.

Een korte beschrijving wordt gegeven van het ziektebeeld. De aetiologie is nog
niet opgehelderd; ervaringen, tot nu toe met de ziekte opgedaan, wijzen in de
richting van een infektieus agens. Op grond van verricht bakteriologisch onder-
zoek en voorlopige infektieproeven wordt het mogelijk geacht, dat één of meer
biotypen van de bakterie Aeromonas hydrophila een rol spelen bij het ontstaan
der ziekte.

Therapeutisch is SBE moeilijk te beïnvloeden. Langdurige toediening per os van
het antibiotikum terramycine gaf enige verbetering. Daarnaast bleek het ziekte-
verloop milder te zijn, wanneer de individuele weerstand van de karper werd
vergroot door de voeding te verbeteren.

De mortaliteit is meestal vrij gering, maar door het uitermate chronische verloop
der ziekte kan het uiteindelijke sterftepercentage moeilijk worden vastgesteld.
In Nederlandse binnenwateren zijn veel karperbestanden als besmet aan te merken.

In de jaren vijftig werd op viskwekerijen in de Sovjet-Unie (distrikt
Moskou) een nieuwe, merkwaardige ziekte onder karpers waargenomen.
De vissen stonden soms op hun kop in het water; bij sektie bleek de zwem-
blaas ernstig te zijn aangetast.

Aanvankelijk werd er niet al te veel aandacht aan besteed; dat veranderde
echter toen enkele jaren later het gehele Europese deel van Rusland
besmet bleek te zijn en aanzienlijke verliezen optraden (Arshaniza,
Bauer en Vladimirew, 1968). Als een olievlek verspreidde SBE
zich daarna over Europa: ziektegevallen werden gemeld (K u 1 o w en
Mattheis, 1969a) uit Polen, Hongarije, Joegoslavië, Oostenrijk,
Tsjecho-Slowakije en Oost- en West-Duitsland. Vooral in Rusland en
Oost-Europa, waar de karper op grote schaal wordt gekweekt als kon-
sumptievis, traden belangrijke verliezen op. Markiewicz (1966)
noemt SBE zelfs op één lijn met buikwaterzucht, tot dan toe de belang-
rijkste karperziekte.

Met de uitbreiding in Westelijke richting is er echter steeds minder sprake
van akute sterfte. Reeds in de D.D.R. (K u 1 o w en M a 11 h e i s, 1969a)
overheerst het chronische ziektebeeld, welke tendens zich in West-Europa
voortzet.

In Nederland werden in november 1968, in een karpervijver, verschillende
op hun kop staande dieren waargenomen, welk symptoom als pathogno-
monisch voor SBE geldt; door sektie werd de diagnose bevestigd (foto\'s 1
en 2).

1 Drs. R. Bootsma, wetensch. medew. voor visziekten, Afdeling Ziektekunde Bijzon-
dere Dieren, Fakulteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht.
Voor publikatie geaccepteerd op 4 februari 1971.

Een jaar later bleken meer karperbestanden te zijn besmet, terwijl ook in
verschillende Nederlandse binnenwateren bij karpers chronische SBE werd
gekonstateerd.

In de maanden september en oktober 1969 werd een aantal uiterlijk ge-
zonde karpers, afkomstig uit verschillende viswateren onderzocht op SBE.
In bijna elke groep werden één of meer dieren met de typische afwijkin-
gen aan de zwemblaas aangetroffen. Met zekerheid kan gezegd worden,
dat SBE voorkomt bij karpers in het Veluwemeer, het IJsselmeer en in
de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Noord- en Zuid-Holland,
Zeeland, Noord-Brabant en Limburg; waarschijnlijk dus overal in Neder-
land.

De afwijkingen aan de zwemblazen duidden steeds op chronische of zelfs
overwonnen infekties. In enkele gevallen was het tijdstip van besmetting
op grond van de waargenomen veranderingen minstens tot 1968 te ante-
dateren. Het is daarom heel goed mogelijk, dat de viskwekerijen vanuit
het buitenwater zijn besmet.

SBE is in Nederland tot nu toe alleen bij karpers (Cyprinus carpio) gediag-
nostiseerd.

Zonder dat de aetiologie bekend is kan niettemin gesteld worden, dat SBE
zich gedraagt als een infektieziekte met hoge morbiditeit en een epizoö-
tisch karakter heeft.

De inkubatietijd wondt zeer verschillend opgegeven en is bij de (poikilo-
therme) vis ook sterk afhankelijk van de watertemperatuur.
Het is een zomerziekte; een karper kan echter verscheidene jaren achter-
een aan SBE lijden, zodat in alle jaargetijden zieke dieren kunnen worden
aangetroffen.

De mortaliteit blijft in Nederland meestal beperkt tot waarden beneden
de 10%. Door het tot nu toe gekonstateerde chronische ziekteverloop is
het uiteindelijke sterftepercentage echter moeilijk vast te stellen. Bij

jonge vissen (K 1 = éénzomerige karper) zou de ziekte akuter verlopen
met hogere mortaliteit (Markiewicz, 1966). Voor karpers waarbij
zich een cyste gevormd heeft (zie onder pathologie) lijkt de prognose on-
gunstig.

Bij de karper zijn duidelijk twee delen te onderscheiden (foto 3). Kra-
niaal ligt de eigenlijke zwemblaas (vesica natatoria propria), kaudaal de
praevesica. Het nauwe verbindingsstuk wordt isthmus genoemd. Er bestaat
een open verbinding met de voordarm: de ductus pneumaticus, welke
uitmondt in de praevesica vlak bij de isthmus.

Uit de beschrijvingen der pathologische veranderingen bij SBE (vergelijk
Braun, 1969, Szakolczai, 1967) ontstaat de indruk, dat er\'geen
uniforme mening bestaat over de normale mikroskopische anatomie. Op
grond van eigen onderzoek worden gekozen voor de volgende indeling
der verschillende lagen (zie foto 4).

Lumen; plat epitheel; plaatselijk onder het epitheel liggende „veldjes"
\\ an capillairen, welke mogelijk een rol spelen bij de gasuitwisseling tussen
bloed en zwemblaaslumen; propria: hoofdzakelijk bestaande uit kollageen
bindweefsel; muscularis: glad spierweefsel, „doorschoten" met kollagene
vezelen; capillairen in het perifere deel van de muscularis; losmazig bind-
weefsel met bloedvaten, die bij de praevesica na het wegnemen van een
lichaamswand direkt zichtbaar zijn; dubbele tunica fibrosa (kollageen):
d^e laag is alléén aanwezig bij het kraniale zwemblaasdeel; aan de voor-
zijde is ze vergroeid met het apparaat van Weber (gehoorfunctie); peri-
toneum; gedeeltelijk ligt de zwemblaas echter retroperitoneaal.

De pathologische verschijnselen laten zich op de meest logische wijze
verklaren, wanneer men uitgaat van een hematogene infektie. De primaire
en later ook de meest ernstige veranderingen treden namelijk op in de
vaatrijke lagen, met name in de capillairlaag van de muscularis en in het
daarover gelegen losse bindweefsel. Het begint met vasodilatatie en pete-
chiën. Bij de praevesica zijn deze primaire veranderingen na het openen
van de lichaamsholte direkt waarneembaar; bij het kraniale zwemblaas-
deel speelt zich alles af onder de niet doorzichtige tunica fibrosa.
In bepaalde gevallen kan de ziekte nu reeds overwonnen worden. Het
hemoglobine uit de petechiën wordt dan omgezet in bloedpigment, dat
nog enige tijd als bruine puntjes en vlekjes zichtbaar blijft.

Dwarscoupe door de wand van de praevesica bij een K 3 met SBE, vergr. ca. 50 x,
kleuring elastica-Weigert-Van Gieson.

l = lumen; e — epitheel; pr = propria met plooivorming; rn = muscularis met
kollagene vezels; k — kapillairen, samen met ontstekingscellen en detritus temidden
van sterk gewoekerde en uiteengerafelde kollagene vezels; b = bloedvaten; o = ont-
stekingsweefsel: losmazig bindweefsel met massa\'s leukocyten en lymfocyten, vooral
gegroepeerd rond een nekrosehaard (zie pijl); pe = peritoneum.

Vaak schrijdt het proces echter verder. In de capillairlaag van de muscu-
laris en in het losse bindweefsel treedt lokaal verval met bloedingen op,
omgeven door cellulaire en exsudatieve ontstekingsprodukten. De zwem-
blaaswand raakt, al naar gelang het proces diffuus of haardsgewijs is, alge-
meen of plaatselijk verdikt.

Genezing is ook in dit stadium nog mogelijk, doch dan vrijwel uitsluitend
bij geringe, haardsgewijze aantasting. In dergelijke gevallen ziet men in de
zwemblaaswand witte, ondoorzichtige intrekkingen, ontstaan door retraktie
van bindweefsel.

Zie foto 7; het linker gedeelte van de rompnier is nu echter verwijderd, waardoor de
ontstoken en geschrompelde praevesica zichtbaar wordt, v = vesica natatoria propria;
p — praevesica.

De zwemblaas, reeds geheel zichtbaar op foto 8, is uit het lichaam genomen, v
vesica natatoria propria; p — praevesica.

Bij diffuse aantasting van de zwemblaas werd een herstel tot nu toe nog
niet waargenomen.

Bij het subchronische verloop blijven er in het sterk toegenomen bindweef-
sel ophopingen van ontstekingscellen zichtbaar (foto 5). Tengevolge van
retraktie van het ontstane bindweefsel verschrompelt de praevesica vaak
tot een bindweefselstrengetje met een sterk vernauwd lumen (foto 8 en 9).
De ontsteking kan zich verder uitbreiden tot de naaste omgeving. Er ont-
staat een lokale peritonitis, die leidt tot vergroeiingen. Het voorste zwem-
blaasdeel is meestal minder aangetast. Verschrompelen werd nooit waar-
genomen; wel ruptureren, gevolgd door samenvallen.

Zeer typisch is de soms optredende cyste. Door gasophoping onder het peri-
toneum ontstaat een dunwandige blaas, die de zwemblaas min of meer kan
omvatten, en zich vooral uitbreidt in de richting van de anus (foto 6).
Deze gashoudende peritoneale cyste (Markiewicz, 1966) werd door
Braun (1969) ten onrechte aangezien voor een gedilateerde praevesica.
Een enkele keer bevindt zich transsudaat of exsudaat in de cyste, waarbij
de wand verdikt kan worden.

De orgaanveranderingen zijn niet sekondair, maar treden op vanaf het be-
gin der ziekte. Vermoedelijk begint SBE met een septikemie; de ontsteking
van de zwemblaas volgt later en is in feite als een komplikatie te beschou-
wen. De milt is duidelijk gezwollen en donkerder dan normaal. De lever is
makroskopisch meestal weinig veranderd. De twee-lobbige rompnier, die
als een zadel over de insnoering tussen beide zwemblaasdelen ligt, is bleek
gezwollen en heeft een korrelig oppervlak.

De hartfunktie zou ernstig bemoeilijkt kunnen worden door bloedingen in
de pericardholte (Braun, 1969). Na het openen van de schdelholte blijkt
dat de hersenen soms roodachtig verkleurd zijn. Braun (1969) beschreef
in verband hiermee een encephalitis.

Voor een uitvoerig overzicht van de histopathologic en het veranderde
bloedbeeld wordt verwezen naar K u 1 o w und M a 11 h e i s (1969a).

Deze zijn rechtstreeks af te leiden uit de pathologie en worden daarom nu
pas genoemd.

Dieren met een gascyste hebben een dikte in de anaalstreek (foto 2) en
staan op hun kop in het water door de drijfkracht van het gas (foto 1).
Dit is het enige symptoom op grond waarvan de diagnose direkt te stellen
is.

Bevat de cyste veel transsudaat of exsudaat in plaats van gas, dan is het
lichaam meer egaal gezwollen, terwijl de karpers normaal kunnen zwem-
men.

Vaak zijn slechts vage verschijnselen waar te nemen. In vergevorderde
stadia ziet men traagheid en vermageren.

Een eventueel optredende encephalitis kan zich uiten in kantelen (om de
lengte-as), draaibewegingen, sufheid e.a. Bij bepaalde vormen der ziekte
zouden de hersenverschijnselen overheersen. Braun (1969) beschrijft bij
K 1 (jonge, éénzomerige karper) zijligging en uitvallen der oogkorrektie-
reflex bij het naar boven gekeerde oog.

Waarschijnlijk zijn er nog andere verschijningsvormen van SBE. Vooral bij
K 1 is een akuut verloop met hoge mortahteit mogelijk (o.a. M arkie-
vv i c z, 1966). Het lijkt zeer wel mogelijk, dat in het symptomencomplex
de eigenlijke ontsteking van de zwemblaas veel minder belangrijk kan zijn
dan de beschadiging van andere organen.

Mattheis (1969) geeft een samenvatting van de verschillende gezichts-
punten. Als predisposities worden genoemd voedingsfouten, verkeerde be-
mesting van de vijverbodem en onvoldoende milieuhygiëne. Vele auteurs
geloven in een infektieuze oorzaak: bakterie of virus. Volgens sommigen
is SBE een nieuwe vorm van infektieuze buikwater?:ucht (IBW), waarvan
de aetiologie ook nog niet precies bekend is.

O tte (1966) vond bij de meeste zieke karpers de flagellaat Cryptobia cy-
prini, vooral in granulatieweefsel en zwemblaaspus. Szakolczai (1967)
tenslotte zag in natiefpreparaten (afkrabseb) van aangetaste zwemblazen
niet-gedetermineerde parasitaire vormsels.

Aanvankelijk werden vijf gezonde en vijf zieke karpers (K 2 en K 3) ge-
dood en volgens een zoveel mogelijk aseptische methode geseceerd. Geënt
werd uit hart, lever, milt, nier en zwemblaaswand; indien aanwezig ook
uit zwemblaasexsudaat of ascitesvocht. Hiervoor werden alleen serumagar-
platen gebruikt.

Op een later tijdstip werden opnieuw vijf SBE-karpers geseceerd, waaruit
werd geënt op anaërobe bloedplaten en saponineplaten. De zwemblazen
van deze laatste vissen werden via Müller- en seleniet-ophopingsmedia ook
op de aanwezigheid van salmonellae getest.

Alle voedingsbodems werden onder leiding van Dr. J. G. Heyl onderzocht
op de afdeling bakteriologische determinatie van het Rijksinstituut voor de
Volksgezondheid. Alleen al van de serumagarplaten werden 106 kolonies
overgezet en gedifferentieerd.

De uit de vijf zieke karpers van de eerste serie (F, G, H, J en K) ge-
isoleerde bakteriën zijn vermeld in bijgaand schema 1. Bij de gezonde
kontrolevissen (A, B, G, D en E) werd op de meeste platen geen bakterie-
groei waargenomen; slechts uit de lever van D werden geïsoleerd Achromo-
bacter pestifer en een Bacillus uit de cereus-groep. De saponineplaten, in-
gezet om eventueel Haemophilus piscium aan te tonen, bleven steriel.
Op de anaërobe bloedplaten werden uit twéé van de vijf karpers Aeromonas
hydrophila en Pseudomonas aeruginosa gekweekt. Het onderzoek op salmo-
nellae viel negatief uit.

De waarde van bakteriologisch onderzoek bij vissen wordt zeer beperkt
door twee faktoren:

1. ook in inwendige organen van klinisch gezonde vissen kunnen bakte-
riën worden aangetroffen. Zo vond van der Struik (1965) bij
Nederlandse karpers 20 bakteriegenera met tenminste 31 species;

2. is er sprake van een bakteriële ziekte, dan vindt vaak sekondair een
invasie plaats van saprofytaire mikro-organismen, welke behoren tot de
normale water- of darmflora.

Zoals uit het schema blijkt is het een moeilijke opgave om, wanneer SBE
een bakteriële ziekte mocht zijn, de ziekteverwekker te identificeren. Dit
probleem kwam reeds verschillende malen naar voren: in Rusland werden
uit SBE-karpers 15 verschillende bakteriesoorten gekweekt (M a 11 h e i s
en K u 1 O w, 1967); S z a k O 1 c z a i (1967) vond in Hongarije Aeromonas
punctata, Pseudomonas fluorescens en verder nog species der genera
Pseudomonas, Achromobacter, Flavobacterium en Micrococcus.
Van de hier geïsoleerde bakteriën (zie schema 1) staan verscheidene be-
kend als vis-pathogeen (Reichenbach-Klinke, 1966).

a. Aeromonas hydrophila (ook wel Aeromonas punctata) wordt door
sommigen gezien als de verwekker van de infektieuze buikwaterzucht
(IBW) der karpers. De species hydrophila, liquefaciens en punctata
zijn mogelijk identiek; om prioriteitsredenen wordt gekozen voor de
naam hydrophila (H e y 1, 1965).

Biochemisch is een onderverdeling mogelijk in verschillende biotypen;
aan een verdeling in serologische typen is men helaas nog niet toe.

b. Pseudomonas fluorescens, en in mindere mate Pseudomonas aeruginosa,
treden nogal eens op als „begeleider" van Aeromonas hydrophila. Ver-
der vindt men ze bij poly-bakteriële processen als „Geschwürkrankheit"
en vinrot. Hun pathogene betekenis is tamelijk onduidelijk.

c. Vibrio piscium wordt wel in verband gebracht met de „roodziekte" van
de karper.

d. De hier geïsoleerde Pasteurella was tot nu toe bij karpers nog niet be-
schreven. In de zomer van 1963 trad massale sterfte op onder „white
perch" (Roccus americanus) in de Potomacrivier en Chesapeake Bay
(USA). Snieszko, Bullock, Hollis en Boone (1964) iso-
leerden hierbij een Pasteurella-achtige. Nadien is de bakterie ook nog
gevonden in Engeland (Ajmal and H o b b s, 1967. In beide geval-
len werd het ziektebeeld gekenmerkt door een septikemie.

Bouillonkultures werden aangelegd; na 5 dagen inkubatie bij kamertem
peratuur werd hiervan 0,5 ml per vis intraperitoneaal ingespoten bij K 2
Elke proefgroep van 5 karpers kreeg, evenals de kontroles een apart aqua
rium met gesloten filtercircuit; de watertemperaturen lagen rond de 200C
Teneinde de mogelijkheid van overbrenging via het water na te gaan, wer
den 3 gezonde K 2 en 3 zieke K 3 bij elkaar in één aquarium geplaatst
Tenslotte werd een suspensie van organen en zwemblazen, afkomstig van
zieke vissen, gefiltreerd door een bakteriefilter met een poriënwijdte van
300 m/i,. Drie gezonde K 2 kregen dezelfde dag iedèr een intraperitoneale
injektie met 0,5 ml filtraat.

Een van de drie karpers, ingespoten met Aeromonas hydrophila stierf na
1 maand. Bij sektie werden peritonitis met een geringe hot^\'celheid he-

morragische vloeistof in de lichaamsholte en vasodilatatie in de wand
van de praevesica gevonden.

De met bakteriën geïnjiceerde vissen bleven verder alle klinisch gezond.
Bij sektie na 3 maanden waren bij één van de met Aeromonas Pas-
teurella besmette karpers eveneens gezwollen bloedvaten in de zwemblaas
zichtbaar.

Bijna alle auteurs berichten over negatief verlopende infektieproeven met
bakteriën. Alleen Markiewicz (1966) gelukte het door injektie van
mengkultures de primaire symptomen op te wekken.

Het eigen onderzoek maakt Aeromonas hydrophila verdacht, waarbij de
vraag rijst in hoeverre de primaire verschijnselen typisch voor SBE zijn,
wanneer ze niet gevolgd worden door het eigenlijke ziektebeeld.
Eén van de drie gezonde K 2, die samen met SBE-karpers in een aqua-
rium werd gehouden, vertoonde bij sektie na 5 weken peritonitis-
verschijnselen naast vasodilatatie en petechiën in de wand van de prae-
vesica.

Onder praktijkomstandigheden zou SBE kunnen worden overgebracht
door kontakt en via besmet water of besmette bodem (Matth eis,
1969).

In aquaria is overbrenging mogelijk door gezonde en zieke vissen bij elkaar
te zetten, terwijl ook infektie per os zou aanslaan (Arshaniza, Bauer
en Vladimirov, 1968).

De injekties met fikraat hadden slechts tot gevolg, dat verschillende
karpers binnen enkele dagen stierven, mogelijk door in het filtraat aan-
wezige toxinen of door een anafylaktische reaktie. De sekties bij de over-
levende exemplaren, verricht na 3 maanden, waren negatief.
Soortgelijke proeven in Rusland leverden in enkele gevallen een positief
resultaat op. Volgens Rudikov (1966) hadden fikraten géén cyto-
pathogeen effekt op gekweekte cellen van karpemieren en -milten.

Kulow en Mattheis (1969a, 1969b), testten het effect van intra-
peritoneale injekties met de antibiotica chloramphenicol, streptomycine en
Oxytetracycline bij K 2 en K 3. De mortaliteit in de kontrolegroep be-
droeg ± 45%, bij de 3 groepen ingespoten vissen daalde deze tot ± 30%.
Chloramphenicol, Oxytetracycline, methyleenblauw en furazolidone wer-
den ook door het voer gemengd, de eerste drie therapeutica bleken gimstig
te werken.

Op basis van deze gegevens werden op enkele viskwekerijen methyleenblauw
(2,5 kg in 1550 kg pellets) en terramycine (51 kg 10% premix in 1700 kg
pellets) op grote schaal toegepast. Door hierbij hoogwaardige, eiwitrijke
pellets voor forellen te gebnnken werd tevens getracht de weerstand van de
karpers gunstig te beïnvloeden.

Om de waarde van de ingestelde therapie beter te kunnen beoordelen,
werd een vergelijkende proef opgezet, waarbij de effekten van de hoog-
waardige voeding en de gebruikte therapeutica met elkaar werden ver-
geleken. Hiertoe werden 300 SBE-karpers verdeeld in 6 groepen van 50,
in tanks geplaatst en als volgt gevoerd:

Groep I: eiwitrijke pellets zonder toevoeging, 1% van het lichaams-
gewicht per dag.
Groep II: idem, echter 3% per dag.

Groep III: pellets met 5000 ppm methyleenblauw, 1% per dag.
Groep IV: pellets met 1650 ppm methyleenblauw, 3% per dag.
Groep V: pellets met 5000 ppm zuivere terramycine (als 10% pre-

mix), 1% per dag.
Groep VI: pellets met 1650 ppm zuivere terramycine, 3% per dag.
Na 2 maanden werden van elke groep 25 karpers geseceerd; de andere
hf Ift werd uitgezet op een overwinteringsvijver en een half jaar later
(april 1970) onderzocht. Groep III kwam er relatief ongunstig af, het-
geen mogelijk op een toxische werking van de hoge concentratie methy-
leenblauw is terug te voeren.

Verder bleek bij alle groepen overwegend chronische SBE voor te komen;
de duidelijkste tendens tot genezing was aanwezig bij de met terramycine
gevoerde karpers.

De weerstand van de vis op het moment van infektie blijkt een belangrijke
rol te spelen. Bij een proef met 10 karpers, afkomstig van een onbesmet
bedrijf, die werden uitgezet op een zwaar besmette vijver, bleek na 2-3
maanden de ziekte nog niet verder te zijn gekomen dan wat petechiën
van oudere datum (bloedpigrnenten). De vissen waren in die tijd zeer
snel gegroeid door de onderbezetting en de daardoor beschikbare rijkdom
aan natuurvoedsel.

Een gefundeerd oordeel over de konditie van karpers en de weerstand
tegen infektieziekten op een bepaald moment is mogelijk door elektro-
foretisch onderzoek van de serumeiwitten (R i e d m ü 11 e r, 1965). Bij
SBE ziet men een daling van de albumine fraktie, in het beginstadium
een toename van de al-globulinen en in latere stadia een toename van de
^-globulinen (Kulow en Mattheis, 1969a). Door kombinatie van
deze gegevens zou de elektroforese van belang kunnen zijn bij het peilen
van de weerstand tegen SBE en de uitzettingswaarde van karpers uit
besmette vijvers.

de Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, voor haar medewerking en het
ter beschikking stellen van materiaal;

de afdeling Sportvisserij en Beroeps-binnenvisserij van de Direktie Visserijen, voor
het verzamelen van karpers uit viswateren;

Dr. J. G. H e y 1 en medewerkers, Rijksinstituut voor de Volksgezondheid, voor de
determinatie der geïsoleerde bakteriën;

Dr, H. Kunst, Instituut voor Veterinaire Virulogie, voor het maken van de bak-
terievrije filtraten.

In the Netherlands epizootic swim bladder disease of carp was first seen in 1968.
The etiology is still unknown, but the rapid spreading of the disease troughout the
country suggests the existence of an infectious agent. Bacteriological investigations
and preliminary infection tests were carried out. One carp out of three, injected
intraperitoneally with a mixture of three biochemical different types of Aeromonas
hydrophila, died of peritonitis after a month, and showed hyperaemia of the swim
bladder vessels.

The typical symptoms of the disease, however, could not be reproduced. Of the
therapeutics tested, terramycine mixed with the food gave the best results.

A j m a 1, M. and H O b b s, B e 11 y, C.: Species of Corynebacterium and Pasteurella
isolated from diseased salmon, trout and rudd. Nature, 215, 142, (1967).

Arshaniza, N. M., Bauer, O. M. and V 1 a d i m i r o v, V. L.: Air bladder
disease of carps; its aetiology, epizootiology and control. Bull. Ofj. int. Epiz., 69,
999, (1968).

Braun, F.: Organschäden schwimblasenerkrankter Karpfen. Berl. Münch, tierärztl.

Heyl, J. G.: Some remarks and observations on the genus Aeromonas. EIFAC
Techn. paper, 2, 3, (1965).

K u 1 o w, H. und Mattteis, Th.: Untersuchungen zur Pathologie und Therapie
der Schwimblasenentzündung des Karpfens. Z. Fischerei NF, 17, 237, (1969 a).

K u 1 o w, H. und M a 11 h e i s, Th.: Orientierende Versuche zur therapeutischen

Beeinfflüssung der Schwimmblasenentzündung des Karpfens. Dtsch. Fisch. Ztg.,
16, 58, (1969 b).

Markiewicz, F. S.: Infectious swim bladder disease of the common carp. FAO
world symposium on warm-water pond fish culture, Rome, May 1966 (FR:
IX,/E-5).

M a 11 h e i s, Th.: Ansichten zur Aetiologie der Schwimmblasenentzündung des
Karpfens (Cyprinus carpio). Z. Fischerei NF, 17, 263, (1969).

Mattheis, Th. und K u 1 o w, H.: Die Schwimmblasenerkrankung des Karpfens.
Dtsch. Fisch. Ztg., 14, 77, (1967).

011 e, E.: Die eitrige Schwimmblasenentzündung des Karpfens. Wiener tierärztl.
Mschr., 53, 401, (1966).

Reichenbach-Klin ke, H. H.: Krankheiten und Schädigungen der Fische.
Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, (1966).

R i e d m ü 1 1 e r, S.: Elektrophoretische Bluteiweissuntersuchungen bei gesunden und
kranken Karpfen. Allg. Fisch. Ztg., 90, (18), 28, (1965).

R u d i k o V, N. I.: Die Gewinnung von Zell- und Gewebekulturen von Fischen und
ihre Bedeutung für die ichthyopathologische Forschung (in Russisch). Landw.
Zentralbl., 13, (III), 1182 (ref.), (1968).

S n i e s z k o, S. F., Bullock, G. L., Hollis, E. and B o o n e, J. G.: Pasteurella
sp. from an epizootic of white perch (Roccus americanus) in Chesapeake Bay
tidewater areas, ƒ. Bact., 88, 1814, (1964).

Struik, A. van der: Preliminary investigations on the occurrence of bacteria in
fish-stocks. EIFAC techn. paper, 2, 21, (1965).

Szakolczai, J.: Untersuchungen der Schwimmblasenentzündung bei Karpfen
anhand von zwei Fällen in Ungarn. Z. Fischerei NF, 15, 139, (1967).

Onderzoek naar de betrouwbaarheid van de
immunofluoreseentie methode in de serodiagnos-
tiek van triehinose¹)

Studies on the reliability of the immunofluorescence
test for the serodiagnosis of trichinosis

Een onderzoek werd verricht naar de betrouwbaarheid van de immunfluorescentie
(IF) methode voor de serodiagnostiek van triehinose. Twee aspecten werden
bestudeerd:

2. de waarde van de IF methode in het begin van een T. spiralis infectie
(Experiment 2).

In Experiment 1 werden groepen van 3 ratten met verschillende doses (0-2000)
T. spiralis larven geïnfecteerd. De gebruikte larven waren niet tevoren op hun
geslacht gecontroleerd. Vanaf een infectiedosis van 25 T. spiralis larven konden
bij alle dieren specifieke serumantistoffen worden aangetoond. De hoogte van de
titer was onafhankelijk van de infectiedosis en de opbrengst aan spierlarven.
In Experiment 2 werden groepen van 2 ratten (geïnfecteerd met 1000 T. spiralis
larven) met een interval van enkele dagen gedurende 6 weken gedood. Vanaf
dag 17 konden T. spiralis larven uit de musculatuur worden geïsoleerd.
Met de IF methode werden vanaf dag 27 tot aan het einde van de proefperiode
bij elk proefdier positieve resultaten verkregen. Voor epidemiologisch onderzoek
lijkt de IF methode slechts tot op zekere hoogte betrouwbaar te zijn. Gesuggereerd
werd dat de „pooled sample" digestie methode een reëel alternatief vormt.

T. spiralis infecties bij het varken kunnen met behulp van de immimo-
fluorescentie (IF) methode worden aangetoond (Ruitenberg et al,
1967; Ruitenberg et al, 1970). Uit deze onderzoekingen is gebleken
dat een dosis van 100 T. spiralis larven nog aanleiding tot de vorming van
aantoonbare hoeveelheden specifieke serumantistoffen geeft. Gezien het
feit dat dit onderzoek bij een gering aantal varkens werd verricht, bestond
de behoefte aan meer informatie over de aantoonbaarheidsgrens van de
IF methode in correlatie met de infectiedosis. Daarnaast bestond er geen
duidelijk inzicht in het tijdstip waarop voor het eerst serumantistoffen bi)
een T. spiralis infectie kunnen worden aangetoond.

1 Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de Veterinaire Hoofdinspectie
van de Volksgezondheid.

2 Dr. E. J. Ruitenberg; Hoofd van het Laboratorium voor Pathologie, Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid, Sterrenbos 1, Utrecht.

3 Monique J. M. Duyzings; Biologisch kandidate, destijds werkzaam bij het
Laboratorium voor Zoönosen, Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Ster-
renbos 1, Utrecht.

4 Dr. E. H. Kampelmacher; Hoofd van het Laboratorium voor Zoönosen, Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid, Sterrenbos 1, Utrecht.
Geaccepteerd voor publikatie op 9 februari 1971.

De te beschrijven onderzoekingen werden bij ratten verricht. Hierbij werd
uitgegaan van de mogelijkheid dat een modelproef bij de rat is te ver-
richten, waarvan de resultaten ook voor de situatie bij het varken van
toepassing zijn.

1. Het vaststellen van de aantoonbaarheidsgrens van de IF methode
(Experiment 1).

2. Het bestuderen van de waarde van de IF methode in het begin van
een T. spiralis infectie (Experiment 2).

De T. spiralis larven die voor de experimenten gebruikt werden, waren
afkomstig van een stam die gedurende een aantal jaren in het Laboratorium
voor Zoönosen van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid bij ratten
is aangehouden. Oorspronkelijk is deze T. spiralis stam afkomstig uit Polen.

Vrouwelijke SPF Wistar ratten (CPB, Zeist) van 150-225 gram werden in
groepen van 2 of 3 dieren in glazen cylinders op zaagsel gehuisvest. De
ratten ontvingen een standaard laboratoriumvoer in de vorm van pellets.
Zowel de pellets als het water werden ad libitum gevoerd.

De larven werden in een fysiologische zoutoplossing oraal met behulp van
een maagsonde toegediend.

Deze werd verricht op de wijze zoals eerder werd beschreven (Ruiten-
berg et al, 1967). Het gebruikte conjugaat (konijn-anti-rat IgG ge-
koppeld met FITC) was afkomstig van de firma Nordic, Tilburg.

Tong en diafragma werden gewogen en het aantal larven per gram werd
bepaald (VanderMeer«i al, 1941).

Groepen van 3 ratten werden geïnfecteerd met diverse doses T. spiralis
larven (respectievelijk 2000, 1000, 500, 250, 100, 50, 25, 10, 5 en O
larven).

Vóór het begin van de proef werd een proefpunctie verricht. Na infectie
werd beginnend op dag 3 tweemaal per week bloed afgenomen. De laatste
punctie geschiedde 56 dagen na infectie. De punctie werd uitgevoerd door
het plaatsen van een capillair in de retrobulbaire venenplexus. Het bloed

werd gedurende 24 uur bij kamertemperatuur geplaatst, waarna het serum
dwr middel van centrifugeren werd verkregen. Vervolgens werd het serum
bij -)- 40 C bewaard. De puncdes van 1 dag werden gezamenlijk, na een
opslag van ten hoogste 48 uur bij 4° C, onderzocht met behulp van de
IF methode.

De dieren werden verbloed door middel van hartpunctie. Het serum werd
met behulp van de IF methode onderzocht. Tong en diafragma werden
verwijderd. Het gev/icht van beide organen werd vastgesteld. Vervolgens
werden de beide weefsels gedigereerd en het aantal larven per gram geteld.

Groepen van 2 ratten, geïnfecteerd met 1000 T. spiralis larven elk, werden
op respectievelijk 3, 6, 8, 10, 13, 15, 17, 20, 22, 24, 27, 29, 31, 34, 36, 38,
41 en 43 dagen na infectie gedood. Twee groepen van 2 controle-ratten
werden respectievelijk 3 en 43 dagen na het begin van de proef gedood.

De dieren werden door middel van hartpuncde verbloed. Het serum werd
op de wijze beschreven bij Experiment 1 gewonnen en met behulp van de
IF methode onderzocht. Tong en diafragma wenden gewogen en het aantal
larven per gram werd bepaald.

In Grafiek 1 zijn de resultaten van de IF methode weergegeven. Hierbij is
uitgegaan van het tijdstip waarop voor het eerst antistoffen ten opzichte
van T. spiralis konden worden aangetoond. De groep die met 2000 larven
werd geïnfecteerd is niet in deze grafiek opgenomen aangezien 2 van de
3 dieren na 7 resp. 28 dagen ten gevolge van de infectie zijn gestorven. Uit
de grafiek blijkt dat alle dieren die met 1000 larven waren geïnfecteerd
reeds 28 dagen na infectie serumantistoffen ten opzichte van T. spiralis
bevatten. Alle dieren die met 500, 250 en 100 larven waren geïnfecteerd
vertoonden 39 dagen na infectie serumantistoffen. Alle dieren die met
50 larven waren geïnfecteerd vertoonden 46 dagen na infectie serumand-
stofkn en de groep die met 25 larven was geïnfecteerd vertoonde 53 dagen
na infectie serumandstoffen. Van de groepen die met 10 en 5 larven waren
geïnfecteerd, vertoonde(n) 2 resp. 1 dier(en) serumantistoffen binnen de
proefperiode.

In Grafiek 2 is de relatie tussen de hoogten van de titers in het serum en
de verschillende infectiedoses weergegeven. De hoogste titer, die gevonden
werd, was 1:128. Deze hoge titers kwamen in de groepen die met 1000,
250, 100 en 50 larven geïnfecteend waren voor.

In Tabel 1 zijn de resultaten van de onderzoekingen met de IF methode
en de digestie methode weergegeven. Hieruit blijkt dat er geen correlatie
tussen het aantal larven in tong en diafragma en de hoogte van de IF titer
bestaat. Uit de resultaten van het onderzoek met de digestie methode blijkt
dat er geen duidelijke verschillen zijn tussen de aantallen larven in tong en
diafragma.

Dosis-tijd relatie van de antistofvorming bepaald met immunofluorescentie bij
groepen van 3 ratten, geïnfecteerd met verschillende aantallen T. spiralis larven.

De waarde van de IF methode in het begin van een T. spiralis infectie (Experi-
ment 2)

De resuhaten van de onderzoekingen met de IF methode en de digesde
methode zijn in Tabel 2 samengevat. Hieruit blijkt dat bij de ratten die
17 dagen na infectie met 1000 larven werden gedood, reeds larven konden
worden gevonden. Met behulp van de IF methode konden voor het eerst
20 dagen na infectie serumantistoffen worden aangetoond. Met behulp van
beide methoden werden tot aan het einde van de proefperiode positieve
resultaten verkregen.

In Grafiek 3 wordt een indruk gegeven van het verloop van de titers bij de
groepen ratten die op verschillende tijdstippen na de infectie met 1000
larven werden gedood.

In Tabel 3 zijn de resultaten van de onderzoekingen met de IF methode
en de digestie methode weergegeven. Uit de Tabellen 2 en 3 blijkt dat er
geen correlatie tussen het aantal larven in tong en diafragma en de hoogte
van de IF titer bestaat.

Grafiek 2 (Experiment 1).
Dosis-tijd relatie van de antistofvorming bepaald met immunofluoreseentie bij
groepen van 3 ratten, geïnfecteerd met verschillende aantallen T. spiralis larven.

Correlatie antistoftiter en opbrengst aan larven. Groepen van 3 ratten, 63
dagen na infectie met verschillende aantallen T. spiralis larven.

T. spiralis larven induceren zowel bij de rat als bij het varken specifieke
serumantistoffen.

Uit het verloop van de titers bij met vei-schillende doses geïnfecteerde
dieren blijkt dat er geen duidelijke correlatie tussen de infectiedosis en de
hoogte van de titer is. Evenmin bestaat er een positieve correlatie tussen
de hoogte van de titer en de opbrengst aan spierlarven.
Indien een lagere dosis dan 25 T. spiralis larven werd toegediend, konden
met behulp van de IF methode niet bij de gehele groep antistoffen worden
aangetoond. Deze grens is lager dan bij experimentele infecties bij het

varken, waarbij werd vastgesteld dat bij varkens van 20 kg 100 larven nog
wel, doch 50 larven geen aantoonbare hoeveelheid serumantistoffen indu-
ceerden (Ruitenberg et al., 1967).

Resultaten van de onderzoekingen met de IF methode en de digestie
methode. Groepen van 2 ratten geïnfecteerd met 1000 T. spiralis larven.

*) Tong en diafragma werden afzonderlijk gedigereerd, doch de resultaten werden
tezamen in deze tabel opgenomen.

Slechts bij 1 van de 3 ratten, geïnfecteerd met 5 larven, konden 35 dagen
na infectie antistoffen worden aangetoond. Bij een ander dier van deze
groep werden in het geheel geen larven in de onderzochte spieren gevonden.
Dit kan verklaard worden door het feit dat niet geselecteerde laiven werden
gebruikt. Indien men hogere infectiedoses gebraikt, zullen er zeker zowel
mannelijke als vrouwelijke larven in een goede verhouding aanwezig zijn.
Bij lagere infectiedoses is het denkbaar dat de verhouding van mannelijke
en vrouwelijke larven zo ongunstig is dat slechts weinig of geen nakome-
lingen worden geboren.

Uit de resultaten van Experiment 2 blijkt verder nog dat er bij de infecde
aan het begin een discrepantie tussen de IF methode en de digestie methode
bestaat. Vanaf dag 28 konden bij alle dieren geïnfecteerd met 1000 T. spi-
ralis larven met behulp van de IF methode antistoffen worden aangetoond.
Met behulp van de digestie methode kon de infectie echter in een vroeger
stadium (vanaf dag 17) worden onderkend.

Geconcludeerd kan worden dat de IF methode niet in alle opzichten be-
trouwbaar is. Een reëel alternatief voor het opsporen van T. spiralis infecties
bij het varken vormt de digestie methode. Speciaal de door Zimmer-

mann (1969) aanbevolen „pooled sample" digestie methode waarbij
groepen van 20 varkens tezamen worden onderzocht biedt de mogelijkheid
om in de praktijk zeer betrouwbare routine onderzoekingen bij varkens,
afkomstig van één boerderij, te verrichten.

Dosis-tijd relatie van de antistofvorming bepaald met immunofluoreseentie bij
groepen van 2 ratten, geïnfecteerd met 1000 T. spiralis larven.

1 op vermelde dagen werd steeds één groep afgemaakt. De groepen 1 t\\m 7,
afgemaakt tjm 17 dagen, vertonen geen IF titer.

De laagste infectiedosis, die bij de rat aanleiding lot vorming van met de
IF methode aantoonbare serumantistoffen geeft, is 25 T. spiralis larven.
De hoogte van de titer van het serum is niet afhankelijk van de infectie-
dosis, noch van de uiteindelijke opbrengst aan spierlarven.
In een vroeg stadium van een T. spiralis infectie is alleen de digestie
methode betrouwbaar (d.w.z. vanaf 17 dagen na de infectie).
5. De digestie methode moet als de meest betrouwbare methode voor het
opsporen van T. spiralis infecties worden gezien.

Correlatie antistoftiter en opbrengst aan larven. Groepen van 2 ratten
geïnfecteerd met 1000 T. spiralis larven. (Experiment 2).

The reliability of the immunofluorescence (IF) test for the serodiagnosis of trichinosis
was evaluated. Two aspects were studied:

2. The value of the IF test in the onset of a T. spiralis infection (Experiment 2).
In Experiment 1 groups of 3 rats were infected with various doses (0-2000) of
T. spiralis larvae. The larvae were not previously sexed. From an infection dose of 25
T. spiralis larvae onwards specific serumantibodies could be detected in all animals.
The height of the titer was independent of the infection dose and the yield of larvae.
In Experiment 2 groups of 2 rats (infected with 1000 T. spiralis larvae) were autop-
sied during 6 weeks at regular intervals. From day 17 onwards T. spiralis larvae could
be isolated from the musculature. With the IF method consistent positive results were
obtained from day 27 until the end of the experiment.

For epidemiological examination the IF method seems to be reliable only to a certain
extent. It was suggested that the „pooled sample" digestion method constitutes a good
alternative.

M e e r, R. V a n d e r, G r a a f, J. F. H. d e en B e r g, S. L.: Trichinosis in Neder-
land. Ned. Tijdschr. Geneesk., 85, 4710, (1941).

Ruitenberg, E. J., Kampelmacher, E. H. en Berk vens, Joh.: Indirecte
fluorescerende antilichaam-techniek voor serodiagnostiek van trichinose bij varkens.
Tijdschr. Diergeneesk., 92, 1769, (1967).

R u i t e n b e r g, E. J. en K a m p e 1 m a c h e r, E. H.: Diagnostische Methoden zur
Feststellung der Invasion mit Trichinella spiralis. Fleischwirtschaft, 50, 41, (1970).

Eclampsie komt niet bij veel dieren voor, maar bij het schaap zijn verschillende syn-
dromen bekend, die worden samengevat onder hoofd: toxaemia of pregnancy.
Vooropgesteld moet worden dat het schaap, met verscheidene magen, een voeding
heeft die alleen bestaat uit koolhydraten. Het schaap kan veel voedsel inslikken, maar
toch min of meer ondervoed zijn. De dierenartsen hechten bijzonder veel gewicht aan
de aard en de kwaliteit van het voedsel bij hun beschouwingen over de oorzaken van
de domziekte: zwangerschapstoxemie", zoals toxemic bij schapen in Zuid-Afrika
wordt genoemd, omdat deze dieren zich zo dom (naar bet oordeel van de boer-
eigenaar) gedragen. Een andere naam is de lamziekte; evenals bij toxemic van de
vrouw, brengen de schapen als zij aan deze ziekte lijden, hun jongen vroegtijdig ter
wereld; deze zijn dikwijls reeds lang afgestorven. Zulke dieren genezen dan meestal.
Houdt men vette schapen in een kooi opgesloten, dan verliezen ze snel hun eetlust
en komen spoedig in een positie van ondervoeding. Hiermee is echter alles nog lang
niet duidelijk geworden. Zo wordt erover gesproken dat de eedust van vette dieren
wordt getemperd door oorzaken, die tot nu toe onduidelijk zijn. Bovendien zijn er
behalve kwantitatieve ook kwalitatieve factoren van belang. In Australië komt een
ziekte voor bij scbapen die bekend staat als „oestrogen disease". Deze wordt in ver-
band gebracht met zwangerschapstoxemie, omdat, zoals het wordt uitgedrukt, de
„appearance of the breast and nipples" overeenkomt met gelijke verschijnselen die
bij de patiënten worden waargenomen als ze extra oestrogeen krijgen en omdat ze er
ook „cushingoid" gaan uitzien, hetgeen bewijst dat de bijnieren van de vrouwen
worden gestimuleerd. Bij schapen treedt echter een ziekte op, zoals gezegd, de
oestrogeenziekte genaamd, waarbij men heeft gedacht dat de oestrogenen die uit
bepaalde klavers zijn geïsoleerd bij ooien toxemic kunnen veroorzaken. Deze trifo-
lium subterraneum is eigenlijk alleen maar bij ooien pathogeen; bij niet-zwangere
ooien komt steriliteit door deze voeding zeer vaak voor, omdat er veranderingen
ontstaan aan het endometrium en omdat deze permanent zijn, ook als de pathogene
voeding ophoudt.

Het is natuurlijk waar, dat de toxemic van de schapen volstrekt niet dezelfde ziekte
hoeft te zijn als de toxemic bij mensen. De schrijver heeft nergens een verslag van
een sectie van deze ziekte bij een schaap kunnen vinden. In Utrecht kreeg hij het
idee dat bedoelde ziekte, de reisziekte, uitermate zeldzaam is. De ziekte komt bij
andere grote zoogdieren niet voor, mogelijk omdat de voeding bij deze zoogdieren
uit grassen, die hoofdzakelijk koolhydraten bevatten, bestaat. De literatuur van de
dierenartsen over dit onderwerp schijnt nog meer in bet begin te zijn blijven steken
dan bij de mens waarbij zulke ziektes, hoewel nog altijd een belangrijke factor in de
sterftecurve, weliswaar veel minder vaak voorkomen, maar al enige eeuwen in het
centrum der belangstelling van de obstetrie hebben gestaan.

R. Schuurmans: Eclampsie bij het schaap, vergeleken bij de vrouw. Genees-
kundige Gids, 4, 137, (1971)).

Hef effekt van het scheren bij schapen in
februari en maart op eetlust en geslachts-
funkties¹)

The effect of shearing in February and March an
appetite and reproductive functions in sheep.

Schrijvers slachtten op 24 maart 1970 45 Texelse ooien, waarvan 15 waren
geschoren op 25 februari en 15 op 11 maart. De andere 15 waren niet geschoren.
Van de 23 schapen van 2 jaar of ouder werden 13 in de laatste 4 weken vóór
het slachten bronstig. Van de 22 jaarlingen slechts één.

Het scheren had geen waarneembaar effekt op de bronst en evenmin op de
grootte van de follikels, de corpora lutea en het gewicht van ovaria en baar-
moeders.

De eetlust (hooi opname) was bij de geschoren dieren onder de gegeven omstan-
digheden (temperatuur 4- 11°C) groter dan bij de ongeschoren dieren.

Het verwekken van drachtigheid bij schapen in het ongebruikelijke sei-
zoen heeft tot nu toe niet tot een bevredigend resultaat geleid. Men kan
weliswaar door toediening van hormonen in de anoestrus periode vrij goed
bronst opwekken, maar het aantal lammeren valt tegen, vooral omdat
doorgaans maar zo weinig (40 ä 50%) van de gedekte schapen drachtig
blijken te zijn (H u n t e r, 1968 en M u u r 1 i n g, e.a., 1968, 1969). De
normale geslachtelijke aktiviteit is blijkbaar moeilijk geheel getrouw na te
bootsen.

Bij het optreden van de normale bronst in de herfst kunnen allerlei fak-
toren samenwerken: de verkorting van de dag, het dalen van de tempera-
tuur en eventueel het stimuleren van de groei.

D u c k e r e.a. (1970) konden de bronst met ruim een maand vervroegen
door vanaf 1 juni elke dag ca. 11 minuten minder licht te geven. Het
korte dag effekt zou versneld kunnen worden door temperatuursverlaging
(D u t t, 1955). Bij diverse proeven is het effekt van de voeding aange-
toond (Hun ter, 1968). Naast de rasverschillen zou, volgens sommige
onderzoekers, de voeding een zeer belangrijke faktor zijn bij het al of niet
optreden van bronst, speciaal in het voorjaar.

Scheren van de schapen kan in sterke mate de effektieve temperatuur be-
invloeden en tevens de eetlust. Dit was de reden om het scheereffekt op de
bronst en eierstokfunktie nader te bestuderen.

Dat het scheren voor schapen een ingrijpende handeling is en de isolatie
t.o.v. de omgeving sterk vermindert, is aangetoond door Blaxter (1962).
Uit zijn gegevens kan bijv. worden afgeleid, dat bij 8°C bij een korte vacht
(< 1 cm) de warmteprodukde van het schaap wel 50-100% hoger kan
zijn dan bij een vacht van > 3 cm. Verschillende onderzoekers stelden

1 In de kosten, aan dit onderzoek verbonden, werd bijgedragen door de Nationale
Raad voor het Landbouwkundig Onderzoek T.N.O.

2 Prof. Dr. Th. Stegenga en W. J. Koops; Laboratorium voor Veeteeltwetenschap
Landbouwhogeschool Wageningen, Haagsteeg 4.
Geaccepteerd voor plaatsing op 9 februari 1971.

vast, dat scheren bij schapen de eetlust stimuleert (Wodzicka-To-
maszewska, 1963; Webster en Lynch, 1966). De krachtvoeder
opname nam na het scheren toe met 50% bij omgevingstemperaturen van
6-15°C. Beide publikaties vermelden dat de eetlust niet direkt na het
scheren toeneemt, maar met een vertraging van ongeveer een week.
Bij enkele proeven is tevens gebleken dat het scheren kort voor het toela-
ten van de ram een gunstig effekt kan hebben op de worpgrootte. Vooral
het onderzoek van I n k s t e r (1959) was in dit opzicht zeer overtuigend.
Hij deed zijn onderzoek met grote groepen Romney ooien in Nieuw Zee-
land. Een deel ervan werd kort vóór het laten dekken geschoren. Het
percentage drachtige dieren was bij de geschoren groep 16% groter dan
bij de ongeschoren dieren. De lichaamstemperatuur lag na het scheren
zh 0.7°G lager dan vóór het scheren.

Whiteman en Brown (1959) zagen bij Rambouillet ooien, gedekt
in mei en juni (Oklahoma, V.S.), eveneens een signifikante toename van
zowel het aantal drachtige schapen als van de worpgrootte door ze te
scheren ca. 10 dagen vóór de te verwachten dekking. Dit gunstige effekt
zou het gevolg kunnen zijn van het feit dat (een deel van) de ongescho-
ren schapen aan warmte stress leed, waardoor de pasbevruchte eieren af
kunnen sterven. Dat dit kan gebeuren, is o.a. waargenomen door D u 11
(1959).

Dat de vooruitgang in het aantal geboren lammeren meer een gevolg was
van een geringer embryonale sterfte dan van een groter aantal geovuleerde
eieren, kon ook afgeleid worden uit de bevindingen bij een beperkt aantal
schapen die kort na het begin van de proef werden geslacht. Het aantal
corpora lutea was bij de geschoren schapen niet groter dan bij de onge-
schoren dieren. Wodzicka-Tomaszewska (1968) zag alleen bij
de zware schapen een gunstig effekt van het scheren op het lammeren per-
centage en dan nog alleen als deze ruim werden gevoerd. Scales e.a.
(1968) stelden vast, dat het aantal bevruchte jonge Merino ooien, door ze
kort vóór het dekseizoen te scheren, niet signifikant toenam.
Gezien deze tegenstrijdige ervaringen en het schaars voorradig zijn van
gegevens over de invloed van het scheren op de eierstok aktiviteit, werd
het onderzoek dat hierna is beschreven, verricht.

Beschikbaar waren 45 Texelse ooierr, irr leeftijd variërend van 1-5 jaar.
Een deel der dieren had eerder geworpen (tabel 1).

De dieren werden in de herfst van 1969 en begin 1970, zoals gebruikelijk,
op de weide gehouden en iets bijgevoerd. Vanaf half februari werden ze
opgehokt. Op 17 februari werden ze gewogen en naar gewicht in 3 groe-
pen ingedeeld. Het lichtste dier in groep 1, het daaraan volgende in
groep 2, vervolgens één in groep 3, groep 3, groep 2, etc. Dit leidde er toe
dat de éénjarige en de oudere schapen gelijkmatig over de drie groepen
waren verdeeld (2 groepen met 7 en 1 met 8 éénjarige, resp. 2 met
8 en 1 met 7 oudere). Aan de indeling in 3 groepen werd de voorkeur ge-
geven boven een in meer groepen, omdat niet verwacht kon worden, dat
de proeffaktor, het scheren, een grote invloed had en eventueel kleine ver-
schillen zouden in kleine groepen moeilijk te onderkennen zijn.

Na het opbokken werden de dieren met hooi ad libitum en met kracht-
voer gevoerd. De hoeveelheid krachtvoer werd geleidelijk opgevoerd met de
bedoeling het optreden van bronst zoveel mogelijk te stimuleren en wel als
volgt:

De dieren waren in groepjes in boxen opgehokt. De per dier beschikbare
ruimte was ca. 1,5 m^. De temperaturen waren voor de tijd van het jaar
bijzonder laag, waardoor de minimale dagtemperatuur in de stal tot half
maart in de regel 4 a 5°C was en het maximum 7 a 8° C. Na half maart
werd het iets minder koud en bleef de temperatuur in de stal \'s nachts mi-
nimaal 7-10°C en liep overdag op tot 8 a 11°C. De relatieve vochtigheid
in de stal was 75 a 90%. De eerste groep van 15 schapen werd geschoren
op 25 februari, de 2e groep op 11 maart. De rest werd niet geschoren.
Bronstkontrole werd dagelijks uitgevoerd met probeer-rammen, beschik-
baar gesteld door de afdeling Verloskunde en Gynaecologie van de Fakul-
teit der Diergeneeskunde te Utrecht.

Bronstige schapen werden niet gedekt. Op 24 maart werden de dieren ge-
slacht. Hierbij werden de eierstokken onderzocht op de aanwezigheid van
grote follikels en gele lichamen. Eierstokken en baarmoeder werden tevens
gewogen.

Tabel 2. Het gemiddeld gewicht van de schapen bij het begin en eind van
de proef (kg) en het vachtgewicht (kg).

Table 2. The average liveweight of the sheep at the beginning and the
end of the experiment and the weight of the fleece (kg.).

Table 4. Oestrus during the experimental period and conditions of ovaria
and uterus at slaughter (2413).

Het scheren ging gepaard met een toenemende eetlust (zie tabel 3 en fi-
guur 1), wat geheel overeenkomt met hetgeen daaromtrent in de litera-
tuur is vermeld. Groep 1 (geschoren op 25/2) at signifikant meer hooi
dan het gemiddelde van groep 2 en groep 3 (P < 0.01). De hooiopname
nam bij groep 1 lineair toe in de periodes (P < 0.05). De hooiopname
was bij groep 2 in de laatste periode zwak signifikant toegenomen t.o.v.
vorige periodes (P < 0.10).

Op grond van de gegevens van Blaxter (1963) kan worden aangeno-
men, dat bij de geschoren dieren onder de gegeven omstandigheden de
stofwisseling werd gestimuleerd om de lichaamstemperatuur te kunnen
handhaven.

Opgenomen hooi (kg) door proef en kontrole groepen in de verschillende
periodes (15 schapen per groep).

Consumed hay (kg.) by experimental and control groups in the different
periods (15 sheep per group).

Van de oudere proefschapen, die van 2-5 jaar, werd in de proefperiode
nog ongeveer de helft bronstig, van de 1-jarige schapen maar een enkele
(tabel 5).

*) Wel een corpus luteum bij het slachten gevonden, maar geen bronst waargenomen.
Table 5. Oestrus during the experimental period in the animals of diffe-
rent age.

Dit verschil in bronstfrekwentie bij éénjarige en oudere schapen is signi-
fikant bij P < 1% (x2(i) = 14.26) via de volgende tabel.

Er deden zich 2 gevallen van stille bronst voor (wèl een corpus luteum bij
slachting, maar geen bronst gekonstateerd). Bij 3 dieren, waarbij wel
bronst was waargenomen, werd bij slachting geen corpus luteum gevonden.
Twee van deze 3 waren reeds meer dan 3 weken geleden bronstig geweest
en het corpus luteum kan reeds geheel verdwenen zijn geweest. Het derde
schaap was op 11/3 bronstig geweest. Er moet rekening gehouden worden
met de mogelijkheid dat er een foute waarneming is gedaan bij dit
schaap.

Onder de gegeven omstandigheden zijn bronst, eierstokken en baarmoeder
door het scheren evenwel niet waarneembaar beïnvloed (tabel 4).
Het tellen en meten van follikels en gele lichamen leverde geen enkel ver-
schil tussen proef groepen en kontrolegroep op; het wegen van de eierstok-
ken en de baarmoeders evenmin.

De voor de tijd van het jaar ongewoon lage temperaturen kunnen de
proefuitkomsten enigszins mee beïnvloed hebben. De ongeschoren dieren
hadden kennelijk nog weinig last van de vacht, want ze namen het ruime
krachtvoer rantsoen vlot op, aten weliswaar minder hooi, maar het ver-
schil was kennelijk niet voldoende groot om in deze vrij korte proefperiode
van 4 weken de geslachtelijke aktiviteit te onderdrukken.
In het literatuuroverzicht werd reeds vermeld dat het gunstige resultaat
van het scheren op de vruchtbaarheid in de proeven van I n k s t e r
(1959) en Whiteman en Brown (1959) vermoedelijk niet veroor-
zaakt was door een stimulering van de bronst of van het aantal geovu-
leerde eieren, maar door een verminderde embryonale sterfte. In dit licht
gezien, zou het produceren van een dubbele werptijd bij schapen door
middel van hetzij een daglengte, hetzij een hormonale behandeling, toch
nog wel eens gunstig beïnvloed kunnen worden door de dieren te scheren.
Waneer deze behandeling zou gebeuren in de lente, als de schapen door-
gaans nog niet geschoren zijn, zou het gedeelte van de dieren, dat na de
dekking drachtig blijkt te zijn, mogelijk door het scheren kimnen verbe-
teren. Dit zou verwacht kunnen worden, als wordt aangenomen dat de
drachtigheidspercentages bij deze dieren tegenvallen tengevolge van warm-
te stress bij (een deel van) de ongeschoren dieren. Het kan van belang
zijn deze mogelijkheid nader te onderzoeken.

The authors slaughtered on 24 March 1970 45 Texel ewes of which 15 were shorn
on 25 February, 15 on 11 March; 15 were not shorn. Of 23 sheep of 2 years old and
over 13 came in heat in the last 4 weeks before slaughtering. Of the 22 yearlings
only one demonstrated heat symptoms.

Shearing had no detectable effect on heat nor on size of follicles, corpora lutea or
weight of ovaries and uterus.

The quantity of hay eaten by the shorn animals was significant more than that eaten
by the unshorn sheep (temperature during experiment 4- 11°C).

B 1 ax t e r, K. L.: The energy metabolism in ruminants. Hutchinson Sc. and Techn.
London, 1962.

ewe. An. Prod., 12, 107, 115, (1970).
D u 11, R. H. and Bush, L. F.: The effect of low environmental temperature on
initiation of the breeding season and fertility in sheep. ]. Anim. Set., 14, 885,
(1955).

Dutt, R. H., Ellington, Earl. F. and Carlton, W. W.; Fertilization rate
and early embryo survival in sheared and unsheared ewes following exposure to
elevate air temperature. /. Anim. Sci., 18, 1308, (1959).
Hunter, G. L.: Increasing the frequency of pregnancy in sheep. Anim. Br. Abstr.,

36, 347, 533, (1968).
Inks ter, I. J.: study of fertilization in sheep. Sheepfmg. Ann., 9. 15, (1959).

(Proc. 22nd Ann. Meeting Sheep Farmers. Massey Agr. Coll.)
Muurling, F., Brand, A. cn W i 11 e m s e, A. H.: Oestrus inductie bij schapen

in het diepe anoestrus seizoen. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 1008, (1968).
Muurling, F., W i 1 1 e m s e, A. H. en Brand, A.; Oestrus inductie bij het
Texelse schaap in het late anoestrus seizoen. Tijdschr Diergeneesk., 94, 246,
(1969).

M u u r 1 i n g, F., B r a n d, A. en W i 11 e m s e, A. H.: Oestrus inductie bij Texelse
schapen in het vroege anoestrus seizoen. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 751, (1969).
Scales, G., Lewis, K. and L u d e c kk e, T. E.: Pre tupping shearing of Merino

two-tooth ewes. /. Agr. Res. New Zealand, 11, 742, (1968).
Webster, M. E. D. and Lynch, J. J.: Some physiological and behavioural

consequences of shearing. Proc. Austr. Soc. An. Prod., VI, 234, (1966).
W hi tern an, J. V. and Brown, K. L.: The effect of the delayed shearing of
ewes and daytime cooling of rams on late spring breeding performance. ]. Anim.
Sci., 18, 3992, (1959).
Wodzicka-Tomaszewska, M.: The effect of shearing on sheep. Proc.

Ruakura Farmers Conj., 28, (1963).
Wodzicka-Tomaszewska, M. and D o b b i e, M.: The effect of size ,nutri-
tion and pre tupping shearing on two-tooth fertility. Proc. Ruak Farmers Conf.,
7, (1967), en Anim. Breed. Abstr., 2737, (1968).

Bij een ca. 2 jaar oud rund werden zes exemplaren van de Cysticercus inermis
gevonden in de kauwspieren, geen enkele in een groot aantal andere spieren maar
wel een zeer groot aantal in de lever.

De Cy.sticercus inermis (syn. bovis) vindt men als regel, zoals ook in alle
handboeken op het gebied van de vleeskeuring en de parasitologie staat
vermeld, in de spieren en bij voorkeur in de predilectieplaatsen zoals kauw-
spieren, slokdarm, hartspier en middenrifspieren.

Volgens SI ais (1970) zijn de cysticerci gelokaliseerd in verwijde lymf-
capillairen, omgeven door een wat verdicht bindweefselnetwerk.
In de literatuur wordt beschreven dat de cysticerci behalve in spierweefsel
— bij uitzondering en in een veel lagere frequentie — ook kunnen voor-
komen in andere orgaansystemen, bijvoorbeeld in de longen, de milt, de
nieren, de hersenen, de borst- en tussenribspieren, de pensmusculatuur.

1 Dr. J. G. van Logtestijn, Lector, Instituut Voedingsmiddelen van dierlijke oor-
sprong, Faculteit der diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht.

2 Dr. J. F. Westendorp, Directeur Openbaar Slachthuis, Oss.
Geaccepteerd voor publikatie op 18 mei I97I.

In de lever vindt men zelden één of enkele cysticerci (Von Ostertag,
1923; Le C o u 11 r e, 1928; Von Ostertag en Schönberg, 1935;
Price, 1961; Ghabasse en Genthon, 1962; Mitchell, 1967;
SI ais, 1970). Volgens enkele van deze auteurs alleen bij massale infecties.
Verscheidene auteurs, o.a. Mönnig (1964), noemen de lever niet als
vindplaats. Von Ostertag (1923) geeft aan dat éénmaal de C. inermis
uitsluitend in de lever werd gevonden en niet in de andere delen van het
lichaam. In het museum van het Instituut voor Veterinaire Pathologie
komt een preparaat voor van een lever van een jong rund, doorzaaid met
cysticerci.

De C. inermis kan dus in de lever voorkomen, maar slechts bij hoge uit-
zondering in een groot aantal. Daarom leek het ons interessant genoeg om
de volgende bevinding te rapporteren.

Begin januari 1971 werd in het Openbaar Slachthuis te Oss bij de keuring
na het slachten van een ongeveer 2 jaar oud rund cysticercosis geconsta-
teerd. In de kauwspieren werden in totaal 6 vinnen gevonden, 2 dode en
4 levende. In de slokdarm, de hartspier, de middenrifspieren en in de
spieren van een voorvoet (die daartoe geheel in fijne plakjes werden ge-
sneden) werden geen vinnen aangetroffen.

De lever daarentegen bleek massaal geïnfecteerd. Van de 20 op levensvat-
baarheid onderzochte vinnen bleken er 15 levend. De vorm van de scolex
(4 zuignappen, geen hakenkransen) wees op C. inermis.
De oncosphaeren, die vanuit de darmwand naar de grote circulatie trok-
ken, zijn om de een of andere reden blijkbaar vrijwel allemaal in de lever
gestrand.

\'l\'he inspection of a two years old cow revealed that Cysticercus inermis occurred
only six times in the jaw muscles, not in many other inspected muscles, but in a great
amount in the liver.

Parey, Berlin, (1967).
C h a b a s s e, Y., G e n t h o n, H.: Observations sur la frequence et les locations de
la Cysticercose bovine aux abattoirs d\'Angers; Rec. méd. vét., 138, 1083, (1962).
L e C O u 1 t r e, P.: Cysticerci in het vleesch van rund en varken. Dissertatie,
Utrecht, (1928).

Mitchell, J. R.: Häufigkeit und Lieblingssitze des Cysticercus bovis bei Rindern

in Uganda. Fleischwirtschajt, 47, 977, (1967).
Nieberle, K., Gohrs, P.: Handbuch der Pathologi.schen ,\\natomie der Haus-
tiere. V.E.B.G. Fischer Verlag, Jena, (1961).
Von Ostertag, R.: Handbuch der Flei.schbeschau; 7. Aufl., Verlag Ferd. Enke,
Stuttgart, (1923).

Von Ostertag, R., S c h ö n b e r g, F.: Lehrbuch der Schlachttier- und Fleisch-
untersuchung. Ferd. Enke Verlag, Stuttgart, (1955).
Price, E. W.: \\ note on hepatic cysticercosis. J. Alabama Acad. Set., 32, 257,
(1961).

SI ais, J.: The morphology and Pathogenicity of the Bladder Worms. Academia
Publ. House Czechosl. .\\cad. Sci.. Prague, (1970).

Fotokopieën van de gerefereerde artikelen zijn tegen betaling te verkrijgen bij de
Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht, tel (030)
71 55 44 (toestel 219).

Contacos, P. G.: Primate malarias: man and monkeys. ]. Wldl. Dis., 6, 323,
(1970).

Malaria kan slechts als zoönose beschouwd worden voor zover ze door muggen van
mens op dier overgebracht kan worden. (De kans dat ooit een infectie overgebracht
wordt waarbij bloed met parasieten uit een zoogdier rechtstreeks in de bloedbaan
van een mens komt is praktisch niet realiseerbaar.)

Pas sinds 1960 toen het Eyles per ongeluk gelukte P. cynomolgi var. bastianelli
van makaken op hemzelf door muggen over te brengen, werd duidelijk dat apen-
malaria een zoönose zou kunnen zijn. Daarna werd de infectie overgebracht op
menselijke vrijwilligers.

Sinds 1960 is van 7 soorten apenmalaria aangetoond dat zij als zoönose kunnen op-
treden. Daartoe behoren ook de twee Zuidamerikaanse apen-malariasoorten (daartoe
werden alleen in Atlanta al bijna 200 mensen experimenteel besmet).
Het is pas sinds 1965 dat er werkelijk een spontaan geval werd geregistreerd waarbij
een mens besmet bleek te zijn met P. knowlesi van makaken.

Over het algemeen is de graad van parasitemie bij de mens lager dan bij hun na-
tuurlijke gastheer, hoewel desondanks de klinische verschijnselen bij de mens
ernstig kunnen zijn. Allen genazen tot nog toe spontaan.

K u n i n, C. M.: A ten-year study of bacteriuria in schoolgirls. Final report of
bacteriology, virology and epidemiologic findings. /. inf. Dis., 122, 382, (1970).
Tenminste 5% meisjes heeft tijdens de schooljaren bacterieürie. De meeste ongecom-
pliceerde infecties zijn door E. coli, zelfs na herhaalde behandeling. Gewoonlijk
worden dezelfde serotypen in de faeces gevonden.

Aangezien symptoomloze bacterieürie vaak later gevolgd wordt door ziekte, o.a.
pyelonephritis en ziekte eventueel later tijdens de zwangerschap, vindt de schrijver
de behandeling van deze afwijking de moeite waard.

Bij de behandeling blijkt ampicilline niet effectiever dan andere middelen, terwijl dit
antibioticum vaak eryteem geeft. Ook nitrofurantoïne wordt niet door alle patiënten
goed verdragen. Een voordeel van deze laatste behandeling vindt K u n i n, dat hier-
van bijna niets in de faeces wordt uitgescheiden. Dit is wel het geval met Sulfona-
miden, waardoor zich resistente bacteriën in de faeces ontwikkelen. Op deze wijze
wordt het herinfecteren de agens resistent voor het geneesmiddel.
(Het is deze laatste gedachtengang, die referent van zodanig belang vond, dat hij
een korte mededeling deed over deze publikatie. Ref.)

Groves, M. G.: Griseofulvin treatment of Microsporum canis Infection in Malayan
sun bears (Helarctos malayanus). /. Am. vet. med. Assoc., 155, 1090, (1969).

Twee Maleise beren (van ± 45 kg) vertoonden kale plekken die wat schilferig en
niet hyperemisch waren.

De diagnose trichophytie (Microsporum canis) kon met zekerheid worden gesteld
door cultures. Dagelijkse behandeling van elk der dieren met 250 mg Griseofulvine
per os voorkwam uitbreiding, maar bracht na 3 weken geen genezing. De dosis werd
daarop verhoogd tot 500 mg/dag en na 9 weken waren de dieren genezen, zoals
bleek uit de begonnen haargroei.

Kas, N. P., van der Kuil, R. O. and Misdorp, W.: Metastatic bone neo-
plasms in dogs, cats and a lion. Zbl. Vet. med., 17, 909, (1970).
In tegenstelling tot de situatie bij de mens — waar tumor metastasen in het skelet
vermoedelijk even vaak optreden als metastasen in longen en lever — worden bot-
metastasen bij de hond als ongewoon beschouwd. De schrijvers vonden in de litera-
tuur slechts 60 gevallen van botmetastasen bij de hond. Ze zijn er niet in geslaagd
soortgelijke gevallen te vinden bij andere huisdieren of bij wilde dieren.
In deze publikatie nu maken de auteurs melding van botmetastasen bij een serie
van 20 honden, 4 katten en een leeuw. Alle gevallen werden onderzocht in de afde-
ling Pathologie van het Nederlands Kanker Instituut. Over 10 andere gevallen bij
honden is eerder bericht door Misdorp en Den Herder.

De meeste dieren in deze serie hadden klinische afwijkingen vertoond, maar bij 3
honden en 2 katten werden de botafwij kingen bij post-mortaal onderzoek gevonden
en bij drie van deze gevallen zelfs pas na zorgvuldig onderzoek van de gekliefde
wervelkolom.

Van alle honden was tijdens het leven röntgen-onderzoek verricht, maar slechts in
één geval was een correcte diagnose gesteld. In de meeste gevallen was gedacht aan
een primaire maligne tumor.

De meeste primaire tumoren waren gelokaliseerd in de mammae en de longen, verder
in een verscheidenheid van andere weefsels. Botmetastasen van tumoren van ovarium
en prostaat zijn bij de hond zeldzaam; om die reden worden in het artikel een geval
van ovariumcarcinoom en twee van prostaatcarcinoom bij de hond uitgebreid be-
sproken.

Bij drie van de vier katten was de primaire tumor een mammacarcinoom; in het
vierde geval betrof vermoedelijk een primair longcarcinoom.

Bij de leeuw, afkomstig uit de hoofdstedelijke dierentuin, waren de klinische ver-
schijnselen toenemende kreupelheid aan een voorpoot, gevolgd door afnemende eet-
lust en vermagering. Ook hier was de primaire tumor een mammacarcinoom.
Bij de discussie wagen de auteurs zich aan een voorzichtige vergelijking met de
situatie bij de mens, maar realiseren zich daarbij terdege dat het aantal tot nu toe
geregistreerde gevallen bij dieren voorlopig veel te klein is om definitieve conclusies
te trekken.

Verder wijzen de schrijvers op het feit dat er een zekere voorselectie bij de gepubli-
ceerde gevallen heeft plaats gehad doordat mammatumoren nu eenmaal het grootste
deel uitmaken van hun tumormateriaal. Het W.H.O.-centrum voor de vergelijkende
studie van mammatumoren is immers in het Nederlands Kanker Instituut gevestigd.

Wschr., 83, 461, (1970).
Er wordt een overzicht gegeven over de huidige stand van kennis omtrent de natuur
van immuniteit t.o.v. Trypanosoma, Babesia, Theileria, Toxoplasma, Trichomonas en
Eimeria.

Bij het afweermechanisme tegenover protozoën bleken dezelfde principes te gelden
als bij andere infectieziekten en bij transplantaties, alleen zijn ze veel complexer van
aard. Humorale factoren zijn in overwicht bij de trypanasomen en de babesiosen,
terwijl bij de theileriosen en de toxoplasmosen een cellulaire immuniteit de overhand
heeft. Ook bij de lokaal begrensde infecties als trichomoniasis en coccidiosis kan een
onderscheid gemaakt worden tussen een door lymfocyten veroorzaakte immuniteit
en een door Immunoglobulinen.

Schrijver behandelt voorts het wezen van de immuniteitsopbouw tegen de boven-
genoemde protozoën. Van coccidiosis vermeldt hij dat er regelmatig in het serum
van immune dieren antilichamen aantoonbaar zijn en dat de immuniteit tegen coc-
cidiën passief met serum niet overdraagbaar is. Evenmin kan door onderdrukking
van de antistofvorming door extirpatie van de bursa Fabricii bij kippen de immuni-
teitsopbouw verhinderd worden. Met behulp van darmligaturen is het andere onder-
zoekers gelukt aan te tonen dat een lokale coccidiën-infectie een immuniteit van de
gehele darmtractus tot gevolg heeft.

Deze en andere proeven, o.a. bij varkens, geven aanwijzing dat lymfocyten een rol
spelen bij de immuniteitsopbouw tegen coccidiosis.

B a c h, R. und Müller-Prasuhn, G.: Teichforellen als Träger von Clostridium
botulinum. Arch. Lebensmittelhygiene, Fleisch-, Fisch- und Milchhyg., (3), 197L
Auteurs beschrijven vijf ziektegevallen van botulisme in Noord-Duitsland ten gevolge
van bet eten van Clostridium bevattende forellen, waarvan drie met dodelijke afloop.
De ziektegevallen traden op na het gebruik van gerookte, vacuumverpakte forelfilets.
Het betrof hier het bij vissen veelal voorkomende Clostridium type E.
In de Scandinavische landen en Japan vormt deze infectie een ernstig probleem door
het gebruik van sommige rauwe visprodukten.

Clostridium botulini type E is ubiquitair en komt veelvuldig voor in de Europese
kustwateren. Groei vindt nog plaats bij 3,3°C en toxinevorming nog bij 5°C, uiter-
aard in anaëroob milieu. De werking van het toxine wordt versterkt door inwerking
van trypsine. Het toxine is hittelabiel en wordt bij verwarming op 80°C gedurende
30 minuten gedenatureerd.

De verschijnselen bij de mens zijn: buikpijn, dorst, oogspierstoornissen, difteroïd
beslag in de keel en verlammingsverschijnselen.

(Gezien het veelvuldig voorkomen van Clostridium botulinum type E bij vissen, de
vermeerderingskansen van Clostridium door plaatselijke toename van het anaeroob-
watermilieu en het toenemend gebruik van vacuumverpakking, is vooral bij onvol-
doende verhitte visprodukten, waakzaamheid geboden, Ref.)

WIRKSTOFF-VADEMEKUM. CHEMISCHE UND BIOLOGISCHE PRÄPA-
RATE IN DER TIERERNÄHRUNG.

fl .E.B. Gustav Fiseher Verlag Jena 1970. 319 blz., 23 afb. (vnl. grafieken), 115
tabellen. Prijs M.: 17.^)

Een in handig formaat uitgegeven voor de praktizerende dierenarts geschreven
boekje, waar voor de Nederlandse practicus enkele bezwaren aan zijn verbonden
als hij het zal gaan raadplegen.

Het voornaamste bezwaar is, denk ik, dat het zo typisch voor de D.D.R. is ge-
schreven, met als gevolg, dat er een aantal benamingen in voorkomen die ons

volledig vreemd zijn, al is met een beetje goede wil wel te reconstrueren wat
er onder wordt verstaan: Sussopan: premix voor zeugen, Mastapan: id. voor mest-
varkens, Legapan: id. voor leghennen, enz.; maar wat het verschil is tussen Fer-
kopan en Ferkmil (premixen voor biggen) wordt niet duidelijk, omdat de samen-
stelling van het eerste niet wordt opgegeven. Overigens is de receptuur, zoals die
voor mengvoeders wordt opgegeven voor ons land meestal niet of nauwelijks bruik-
baar. Moeite heb ik ook met het feit, dat bij de voeding van mestvarkens koper-
gebrek naast zinkgebrek als oorzaak van slechte groei worden genoemd omdat, voor
zo ver ik kan nagaan geen toevoeging van extra koper( en zink) in de D.D.R.
wordt toegepast, terwijl wel antibiotica als groeistimulantia naar voren worden ge-
schoven.

Om even bij het koper te blijven, het feit dat het bepalen van het kopergehalte in
haar de beste methode zou zijn om koperdeficiëntie bij rundvee vast te stellen en
dat de normale Cu-gehaltes in bloedplasma zouden variëren tussen 50 en 250 /tg
per 100 ml of dat bij volwassen dieren de lever normaliter van 20 tot 40 mg koper
per kg drogestof zou bevatten, wekken enige bevreemding.

Het zou te ver voeren om alle „oneffenheden" die ik tegenkwam op te sommen.
Men zou dan de indruk kunnen krijgen met een slecht vademecum te maken te
hebben en dat is toch eigenlijk weer wat overdreven.

Het boekje bevat veel wetenswaardigs: van veel nutriënten treft men voor ver-
schillende diersoorten de behoeftenormen aan en niet alleen van vitamines en
sporenelementen, maar ook van macro-elementen en van eiwit en energie. Overigens
worden m.i. de begrippen netto- en omzetbare energie op een tot verwarring aan-
leiding gevende manier gebruikt. Het is niet verstandig van professor K o 1 b om
bij de rundveevoeding ook de term omzetbare energie te gebruiken.
Uit deze laatste opmerking volgt al, dat de titel „Wirkstoff-Vademekum" eigenlijk
enigszins misleidend is. De nadruk ligt er misschien wel op, maar er wordt toch
ook in belangrijke mate aandacht besteed aan de diervoeding in het algemeen: de
eerste 120 bladzijden worden er door in beslag genomen. Vervolgens worden de
vitamines, mineralen en sporenelementen behandeld en tenslotte wordt in d(
laatste 60 pagina\'s een overzicht gegeven van het gebruik van antioxydantia, xan-
thophyllen, voedergist, emulgatoren, enzympreparaten, antibiotica en coccidiostatica.
Het boekje wordt afgesloten met een (te beknopt) alfabetisch register en ongeveer
80 literatuuropgaven, waarvan 64 Duitse, 8 Engels/Amerikaanse, 4 Russische, 2
Zwitserse, 1 Oostenrijkse en 1 Nederlandse (die overigens in het Duits was ge-
publiceerd).

Samenvattend: een handig boekje, maar men moet eigenlijk wel enigszins op de
hoogte van de diervoeding zijn om te voorkomen dat men door de voorkomende
onjuistheden wordt misleid. Wat bijvoorbeeld te denken van de suggestie om onkruid
in te zaaien om het Mg-gehalte van het „gras" te verhogen ?

Ten vervolge van hetgeen op pag. 556 van dit tijdschrift werd medegedeeld, volgt
thans de inhoudsopgave van afl. 3 van het Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift:

K u h n, E., M c C a n n, S.: Remming van de lactatie met hoge dosis ocytocine
bij de rat.

Houvenaghel, A.: Het meten van de bloedvloei door de melkklier bij her-
kauwers.
Devos, A.: Broeierij-hygiëne.

en zoon voor melkproduktie en vetgehalte.
D u f a i t, R., D i e r c k s e n s, I.: Otitis bij de hond.
Uit de tijdschriften, Kronijk.

Naar aanleiding van het artikel van H. Mol: „Antibioticaresiduen in de melk van
intramammair met penicilline/dihydrostreptomycine behandelde melkkoeien, IH"
(Tijdschr. Diergeneesk., alf. 7, 1 april 1971) veroorloven wij ons de volgende op- en
aanmerkingen te maken.

a) Tabel I-A, blz. 464 en 465: de uitscbeidingstermijn in dagen van koe L° moet
zijn: 3 i.p.v. 3^2 dag (/a 1/2 1 =3), van koe M: 3/2 i.p.v. 3 dagen
(1 1 = 3/2).

c) Blz. 462, regel 10: indien bij deze vergelijking voor beide preparaten onderscheid
wordt gemaakt in éénmalige en meermalige behandeling, moeten 4 termijnen
worden genoemd i.p.v. 3, namelijk 4; 4,5 en 4; 4. Indien dit onderscheid niet
wordt gemaakt 2 termijnen, namelijk 4,5 en 4.

d) De gemiddelde uitscheidingsduur na éénmalige of meermalige behandeling met
preparaat D bedraagt volgens de gegevens op blz. 462, regel 8: resp. 3 en 2,7
dagen, terwijl deze termijnen volgens de gegevens op blz. 463, regel 32 resp. 2,8
en 3 dagen zouden bedragen.

e) Als gemiddelde van de gemiddelden uit de groepen laag matig en hoog pro-
duktieve dieren, behandeld met preparaat C, wordt genoemd op blz. 463, regel 5
resp.: 3,7 en 3,1 dagen, maar op dezelfde blz. regel 28 resp.: 3,8 en 3,1 dagen.
Voor dezelfde gemiddelden voor preparaat D worden vermeld op blz. 463, regel
6 resp.: 3,5 en 2,5 dagen en op dezelfde blz. regel 29 resp.: 3,2 en 2,5 dagen

f) Op blz. 466, tabel I-B en blz. 468, tabel II-B, staat in de kop van de tabel ver-
meld: „Aantal behandelde kwartieren", waar naar onze mening het aantal onbe-
handelde of aantal onderzochte kwartieren bedoeld wordt.

g) Onder literatuur is op blz. 469 de titel van het artikel van Mol e.a. 1970 onjuist
weergegeven.

Blz. 462, regel 11: de uitspraak dat de melk van onbehandelde kwartieren 24 uur na
behandeling nog penicilline bevat is in zijn algemeenheid onjuist, omdat dit volgens
tabel I-B slechts geldt voor 3 van de 49 kwartieren en volgens tabel II-B voor 10
van de 22 kwartieren.

Dc heer Mol trekt op blz. 463, regel 18 en 19, de conclusie, dat de invloed van de
melkgift op de snelheid der uitscheiding duidelijk was waar te nemen. Indien deze
conclusie zou zijn getrokken na een statistische bewerking van de gegevens, zou een
dergelijke conclusie mogelijk gefundeerd zijn geweest. Het lijkt ons minder juist dat
de heer Mol, nadat hij deze conclusie getrokken heeft, bij de vergelijking van uit-
scheidingstermijnen na één- en meermalige toediening van de onderzochte preparaten,
gebruik maakt van de verzamelde gegevens van boog, matig en laag produktieve
dieren.

Bij de groep éénmalige behandeling met preparaat C komen in tabel I-A geen laag
produktieve dieren voor, terwijl deze dieren (2 stuks) bij de groep meermalige be-
handelingen van de groep uitmaken.

In tabel II-A (preparaat D) komen in de groep meermalig behandelde dieren geen
hoog produktieve dieren voor, terwijl hoog produktieve dieren (3 stuks) van de groep
éénmalige behandeling de helft van de groep uitmaken.

Op blz. 462, onder de paragraaf: „Doel en opzet van het onderzoek", regel 29 en 30,
verwijst de heer M o 1 voor de wijze van monstername naar zijn artikel van 1968.
In dit artikel staat op blz. 584 regel 10 vermeld, dat tweemaal daags kwartier-
monsters werden genomen. Hierbij wordt echter niet duidelijk gemaakt of de mon-
sters tijdens dan wel tussen de melktijden zijn genomen, terwijl door ons eerder
werd aangetoond dat de wijze van monstername van invloed is op de te vinden
resultaten (Jacobs e.a., 1969). Tevens bleef onvermeld of de zogenaamde kwar-
tiermonsters bestonden uit voormelkmonsters, dan wel uit een monster genomen uit
de totale melkopbrengst van het kwartier. Het ware gewenst dat de heer Mol zich op
dit gebied wat duidelijker had uitgedrukt.

Indien bij een eerste lezing van een artikel direct een aantal onnauwkeurigheden
opvallen, is dit aanleiding een dergelijijk artikel wat grondiger door te lichten. De
hierboven vermelde aanmerkingen, welke het resultaat zijn van een dergelijke pro-
cedure, zijn mogelijk niet zo belangrijk, dat daardooor de conclusies van de heer
Mol in hun algemeenheid zouden moeten worden gewijzigd. Vooral zijn slotconclu-
sie op blz. 463, regel 33, 34 en 35: „de invloed der zalfbasis op de uitscheidingsduur
is zo groot, dat deze de waarde van het preparaat grotendeels bepaalt", kunnen wij
volledig beamen. Wij zijn echter van mening, dat conclusies getrokken uit een der-
gelijk belangwekkend onderzoek overtuigender zouden zijn geweest indien onvolle-
digheid en onnauwkeurigheid bij de verwerking van de gegevens zouden zijn ver-
meden.

Jacobs, J. en Pennings, A: Invloed van de monstername op de resultaten van
onderzoekingen naar de uitscheiding van antibiotica door de uiter. Tijdschr. Dier-
geneesk., 94, 1109, (1969).
M O 1„ H. en B a k k e r - d e Koff, F. C.: Het voorkomen van antibiotiearesiduen in
de melk van intramammair met penicilline/dihydrostreptomycine behandelde melk-
koeien. Tijdschr. Diergeneesk., 93, 584, (1968).

Naar aanleiding van het commentaar van coUega Jacobs e.a. wil ik het volgende
opmerken.

De gevonden onregelmatigheden in het cijfermateriaal zijn juist. Ik wil het „zet-
duiveltje" hier niet eens de schuld geven, maar een totale correctieblindheid mijner-
zijds waar niemand anders verantwoordelijk voor is.

Overigens ben ik wel aangenaam getroffen door de aandacht die er van de zijde
der industrie aan deze materie wordt besteed.

Wat betreft de interpretatie, ben ik het niet eens met de schrijvers dat: „de uitspraak
dat de melk van onbehandelde kwartieren 24 uur na behandeling nog penicilline
bevat in zijn algemeenheid onjuist is." Uit volksgezondheidsoverwegingen zijn per-
centages van ca. 6% resp. 45% mijns inziens niet aanvaardbaar. Ik word hierin
gesterkt door conclusie 59 (blz. 2487) van het „Rapport inzake de toepassing van
antibiotica op medisch en niet-medisch gebied" (Versl. Volksgezondheid No. 9 1967).
Daar het hier om een voorlopige publikatie gaat is statistische bewerking der waar-
nemingsgetallen niet vermeld.

Tevens meen ik duidelijk te hebben laten uitkomen dat het feit dat het proefmateriaal
niet groter en gevarieerder was door mij werd betreurd.

Het groeperen der waarnemingsgetallen op de hier gebruikte wijze is niet ongebrui-
kelijk en wordt o.a. bij de proefveldtechniek regelmatig toegepast. Juist bij gevarieerd
materiaal, gehouden onder praktijk condities, biedt dit mogelijkheden tot interpretatie
en statistische bewerking.

Omtrent de monstername kan ik mededelen, dat deze monsters alle werden genomen
op de voor het dier gebruikelijke melktijd, na de gebruikelijke voorbereidingen en
het wegmeiken van een vrij grote hoeveelheid melk. De door collega Jacobs ver-
melde invloed van de monstername is ook mij bekend. Ter verduidelijking wil ik
toevoegen, dat alle monsters zo uniform mogelijk werden genomen. Met het oog op
de volksgezondheidsaspekten van dit onderzoek biedt deze wijze van monstername
betere mogelijkheden, ook zou het verzamelen van mengmelk monsters bij een
praktijkonderzoek als het beschrevene op praktische bezwaren stuiten. Het spijt mij
dat het gestelde in regel 8 op blz. 584 van mijn artikel in 1968 door de schrijvers
niet in verband is gebracht met regel 10. Het ware waarschijnlijk beter geweest als
ik dit duidelijker had uitgedrukt.

Het doel van deze tussentijdse publikaties is geweest de praktizerende dierenarts een
aantal gegevens te verschaffen, die voor hem noodzakelijk zijn bij het behandelen
van aan mastitis lijdende patiënten, maar die voor hem uitermate moeilijk te ver-
krijgen zijn.

.Antibioticaresiduen in de melk van intra-mammair met penicilline/dihydrostreptomy-
cine behandelde melkkoeien III. Tijdschr. Diergeneesk., 96, 461-469, (1971).

Door een aantal correctiefouten mijnerzijds is het cijfermateriaal in mijn voorlopige
mededeling ernstig verminkt afgedrukt.

5.3 en 4,0 „ „ 5,5 en 4,0
4,0 en 2,9 „ „ 4,2 en 2,9
3,8 en 3,1 „ „ 3,7 en 3,1
3,2 en 2,5 „ „ 3,1 en 2,5

2.6 en 4,5 „ „ 2,6 en 4,2
2,8 en 3,0 „ „ 3,0 en 2,8
uitscheidingstermijn koe L° moet zijn 3

„ M „ „ S\'/a
kolom 3, „behandelde" vervangen door „onderzochte"
„treated" vervangen door „examined"
idem

Ter gelegenheid van het 150 jarig jubileum van het diergeneeskundig onderwijs in
Nederland zullen op 8 december 1971 aan een drietal hoogleraren eredoctoraten
worden uitgereikt, n.1.:

Prof. Frens, hoogleraar in de dierfysiologie, waarin begrepen de stofwisselingsleer
van mens en dier, aan de Landbouwhogeschool te Wageningen, werd geboren op
13 februari 1907 te Winsum (Gr.). Hij behaalde zijn veeartsdiploma aan de univer-
siteit van Utrecht op 18 december 1931. Op 1 april 1932 werd hij benoemd tot
tijdelijk fysioloog bij de dienst der rijkslandbouwproefstations en alszodanig te werk
gesteld bij het toenmalige rijkslandbouwproefstation te Hoorn. Op 17 juni 1946
werd bij als waarnemend directeur met de leiding van dit station belast en op 1
januari 1949 ging zijn benoeming tot directeur in vaste dienst in.
Op 16 augustus 1958 aanvaardde hij naast dit directoraat de functie van buitenge-
woon hoogleraar aan de rijksuniversiteit te Utrecht om onderwijs te geven in de
algemene en bijzondere voedingsleer der grote huisdieren. Het onderwerp van zijn
oratie luidde: „De fermentatieve voederverwerking der herkauwers."
Sinds 1 september 1964 is hij in functie als hoogleraar aan de landbouwhogeschool
te Wageningen met de reeds hiervoor genoemde leeropdracht.

De gronden waarop het voorstel tot toekening van bet eredoctoraat berusten, zouden
als volgt kunnen worden samengevat: Prof. Frens beeft zich bijzonder verdienstelijk
gemaakt door zijn talrijke onderzoekingen op het gebied van de voeding der grote
huisdieren. De resultaten hiervan zijn voor vooral onze rundvee- en varkenshouderij
van grote economische betekenis geweest en ze zijn dat nog. Dit geldt zowel voor zijn
eigen onderzoek als voor bet onderzoek dat door hem is geëntameerd en door zijn
medewerker is verricht met als gevolg dat het instituut waarvan hij direkteur was
een wereldnaam heeft gekregen. In alle landen waar men met veevoedingsonderzoek
bezig is heeft men van „Hoorn" gehoord.

Prof. Frens heeft met name aandacht besteed aan het fysiologisch gebeuren in de
voormagen van de herkauwers, maar daarnaast maakte vooral ook de samenstelling
en in verband daarmee de voederwaarde van de voedermiddelen en de invloed daar-
van op de kwaliteit en de kwantiteit van de voor menselijke consumptie bestemde
dierlijke produkten (melk, vlees) onderwerp van zijn zeer verdienstelijk onderzoek uit.
Dat de belangrijkheid van zijn onderzoekresultaten ook in het buitenland erkend
wordt moge, behalve uit de talloze buitenlandse contacten die door hem worden
onderhouden, o.m. blijken uit het feit dat de George-August Universiteit van Göt-
tingen hem op 10 mei 1968 de Henneberg-Lehmann prijs uitreikte.
De banden van prof. Frens met de universiteit te Utrecht behoeven na bovenstaande
uiteenzetting geen nadere toelichting.
Promotor zal zijn prof. dr. Th. de Groot.

Prof. dr. Kotter is hoogleraar in de leer der voedingsmiddelen van dierlijke oor-
sprong, verbonden aan de faculteit der diergeneeskunde van de universiteit te
München. Een reeks van argumenten betreffende zijn werk en persoon waren aan-
leiding hem dit eredoctoraat te verlenen.

Een belangrijke overweging was dat hij systematisch gebruik gemaakt heeft van
moderne chemische technieken en technologische gegevens bij de bestudering van

diverse problemen rond de bereiding van en het toezicht op vleesprodukten. Zijn
bijzondere interesse gaat uit naar de functie van diverse eiwitten in de produkten,
terwijl hij zich tevens intensief bezig heeft gehouden met vele technieken voor de
identificatie van eiwitten. Daarbij werd o.a. ook aandacht besteed aan de voedings-
waarde van zeer uiteenlopende produkten.

De laatste jaren worden in zijn instituut tevens stralingsresiduen in voedingsmiddelen
bestudeerd. Mede door zijn stimulerende gedachten zijn velen, ook van niet veteri-
naire zijde, zich meer gaan verdiepen in de vele vraagstukken rond de bereiding van
dierlijke produkten, teneinde een optimale bestemming te geven aan de waardevolle
grondstoffen.

Naast dit veelomvattende werk vindt prof. Kotter gelegenheid om diverse functies
van wetenschappelijke organisaties te vervullen. Genoemd kan worden het prae-
sidium van de Deutschen Gesellschaft für Ernährung, van het Gesellschaft für Ernäh-
rungsbiologie en de Duitse Lebensmittelbuchcommissie. Voorts adviseert hij de rege-
ring te Bonn over vele zaken liggend op het terrein der voedingsmiddelenwetgeving
in Duitsland en de E.E.G.

Prof. Kotter werd op 21 maart 1920 te Augsburg geboren en begon met zijn studie
in de diergeneeskunde in 1946 nadat hij eerder het Duitse slagersvakdiploma had
behaald. Na zijn veterinaire opleiding studeerde hij nog 3 jaar rechten. Na zijn pro-
motie in 1951 was hij werkzaam in hetzelfde instituut waaraan hij sinds 1960 als
hoogleraar is verbonden. Sindsdien is hij enige jaren decaan van de faculteit ge-
weest en vervolgens twee jaar rector magnificus van de universiteit van München.
Hij onderhoudt vele internationale contacten en is ook vrij regelmatig te gast bij
diverse instituten in Nederland.
Promotor zal prof. ir. B. Krol zijn.

Prof. Vandeplassche werd op 16 februari 1914 te Beveren-Leie provicie
Westvlaanderen geboren. Hij studeerde in Gent diergeneeskunde en werd op 1 juli
1939 doctor in de diergeneeskunde.

In de periode van 1-10-1940 tot 1-10-1941 was hij als assistent werkzaam bij de
leerstoel voor heelkundige ziekteleer en kliniek voor grote huisdieren.
Per 1 oktober 1941 werd hij belast met de leerstoel „verloskunde", voortplanting,
buitenpraktijk en gerechtelijke diergeneeskunde.

Hij heeft zitting in talrijke nationale- en internationale commissies en levert daar-
door belangrijke organisatorische bijdragen aan de ontwikkeling van het vakgebied.
In verschillende buitenlandse universiteiten is hij als gasthoogleraar opgetreden.
Van zijn hand zijn talrijke publikaties verschenen, waarvan een viertal in boekvorm.
Voorts verleende hij aan de totstandkoming van andere boeken zijn medewerking.
Vooral op het terrein van de pathologie van de voortplanting en de geboorte heeft hij
belangrijke bijdragen geleverd. Ook heeft hij een grote inbreng gehad in de ontwik-
kefing van verschillende operatietechnieken en heeft daarbij tevens uitvoerig de
mérites van deze operaties onderzocht.

Vele van zijn zeer talrijke publikaties ademen een geest van originaliteit uit.
Er bestaan tussen de kliniek voor veterinaire verloskunde en gynaecologie in Gent
en Utrecht zeer goede betrekkingen. Jaarlijks vinden onderlinge uitwisselingen en
besprekingen plaats.

Ter verkrijging van de graad van Doctor in de Landbouwwetenschappen heeft de
heer ir. G. J. M. van Kempen een proefschrift met stellingen voorbereid, dat hij op
vrijdag 7 mei j.1. in de Aula heeft verdedigd tegen de bedenkingen van een com-
missie uit de Senaat.

Het proefschrift is getiteld: De invloed van barnsteenzuur en fumaarzuur op de
ijzerresorptie bij anemische biggen. Promotor was Prof. Dr. A. M. Frens, hoog-
leraar in de dierfysiologie, waarin begrepen de stofwisselingsleer van mens en dier.

Ter voorkoming van anemie bij biggen worden veel ijzerverbindingen gebruikt. Er
bestaan echter verschillen in de resorptie van deze ijzerverbindingen. Met anemische
ratten en biggen zijn proeven gedaan om de invloed van barnsteenzuur en fumaar-
zuur op de ijzerresorptie te onderzoeken. Het effect werd berekend uit de hoeveelheid
hemoglobine per dier en de bloedwaarden. Het effect van de extra 250 mg ijzer was
duidelijk; meer dan 25% werd teruggevonden in het bloed en minder dan 1% in de
organen.

Bij ratten werden aanvankelijk kleine verschillen in bloedwaarden gevonden, maar
aan het eind van de proeven werd geen effect van de zuren meer gezien. Bij biggen
hadden barnsteenzuur en fumaarzuur helemaal geen effect op de hemoglobine-
synthese.

In een proef met 10 g compost (met 280 mg ijzer) en 250 mg extra ijzer als ferro-
sulfaat werd geconstateerd dat het ijzer uit sulfaat beter werd geresorbeerd dan het
ijzer in compost.

Deze zal zijn op zaterdag 6 en zondag 7 november te Haarlem.
De voordrachten zullen gewijd zijn aan de periode van omstreeks 1875.
Belangstellenden kunnen zich voor verdere inlichtingen wenden tot de secretaris
Dr. A. J. E. M. Smeur, Prins Alexanderlaan 13, Breda.

4e INTERNATIONALE SYMPOSIUM VAN DE ARTSENVERENIGING TE
DAVOS, 7 - 9 OKTOBER 1971.

Het voorlopig programma van dit symposium werd ontvangen. Voor eventuele in-
schrijving wende men zich tot het secretariaat van de K.N.M.v.D., Julianalaan 10,
Utrecht.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Van 24 tot en met 28 mei brachten twee Engelse veterinairen, Dr. Kelly en
Dr. D a w s o n, beiden in dienst bij het Ministerie van Landbouw en Visserij in
Engeland, een studiebezoek aan Nederland.

Zij stelden speciaal belangstelling in de pseudo-vogelpest en zijn bestrijding.
Na algemene besprekingen met directie en inspecteurs van de Veeartsenijkundige
Dienst bezochten zij een districtsinspectie, de Gezondheidsdienst voor Pluimvee te
Doorn, enkele pluimveeslachterijen en een farmaceutische industrie.
Het bezoek werd afgerond met een gesprek te Leidschendam.

Over april 1971 kwam in Spanje op 106 bedrijven Afrikaanse varkenspest voor.
Van de 9517 op deze bedrijven aanwezige varkens stierven er 1439 aan de ziekte
en 8078 dieren werden afgemaakt.

Portugal telde over dezelfde maand 11 door Afrikaanse varkenspest besmette be-
drijven met 152 varkens. Hiervan stierven er 28 aan de ziekte en 124 werden af-
gemaakt.

Enkele landen maken melding van het optreden van mond- en klauwzeer. Het
dichtst bij betreft een geval op een bedrijf in Brescia in Italië op 5 mei 1971. Van
dc 6 runderen en 6 varkens die op dit bedrijf aanwezig waren bleken 3 runderen
te zijn aangetast.

De runderen waren in de herfst van 1970 gevaccineerd. Alle dieren zijn opgeruimd.
Naar het virustype wordt een onderzoek ingesteld.

Turkije maakt melding van 3 door mond- en klauwzeer aangetaste bedrijven in de
periode van 1 tot 15 april 1971. De bedrijven zijn gelegen in Anatolië.
Op één van de bedrijven is virus van het type A-22 vastgesteld, de beide andere
bleken aangetast door het type Oi.

Rond de aangetaste bedrijven, die zijn ingesloten en ontruimd, wordt gevaccineerd.
Chili rapporteert een geval van mond- en klauvraeer in de provincie Aysen. Op
bevel van de regering zijn alle voor de ziekte gevoelige dieren, 1085 in totaal, af-
gemaakt.

Het betreft 270 runderen, 5 varkens en 810 schapen.
Als virustype is het sub-type Vallée A24 vastgesteld.

Strenge maatregelen zijn genomen om uitbreiding te voorkomen, waarbij het leger
eveneens is ingeschakeld.

In Angola is een geval van mond- en klauwzeer van het type A voorgekomen.
Mozambique maakt melding van een geval van het type SATi.
Ghana meldt een geval van type A onder een veestapel van 553 runderen. Ze zijn
alle behandeld en naar de laatste berichten luiden met succes.

Het totale aantal gevallen van pseudo-vogelpest bedroeg over de 21e week van
1971, van 16 tot en met 22 mei, 8.

Deze waren als volgt over de provincies verspreid: Friesland 1, Gelderland 1,
Utrecht 1, Zuid-Holland 1, Noord-Brabant 2, Limburg 2.

Over de 22e week, van 23 tot en met 29 mei 1971, kwamen in Nederland 9 ge-
vallen van pseudo-vogelpest voor en wel in: Drenthe 1, Gelderland 1, Utrecht 1,
Noord-Brabant 6.

Over de 21e week, van 16 tot en met 22 mei 1971, kwamen in ons land 4 gevallen
van varkenspest voor en wel: Gelderland 2, Utrecht 1, Zuid-Holland 1.
De 22e week, van 23 tot en met 29 mei sloot af met 9 gevallen van varkenspest,
als volgt over het land verdeeld: Zuid-Holland 3, Gelderland 3, Noord-Brabant 2,
Utrecht 1.

18, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Algemene Ledenvergade-
ring, 14.15 uur, Congrescentrum Jaarbeurs, Utrecht (pag. 837)

24, Promotie collega J. Goudswaard, Rijksuniversiteit Utrecht, 14.45 uur,
(pag. 714)

24, Promotie collega A. Hoogerbrugge, Rijksuniversiteit Utrecht, 16.15 uur,
(pag. 714)

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
502, (1971), 242)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

II, Afd. Limburg en Brabant, K.N.M.v.D. Gezamelijk eeuwfeest. Eindhoven
(pag. 837)

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering,
10.15 uur, Hotel/Restaurant Noord-Brabant, Utrecht (pag. 767)

16, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur, Skyway
Motel, Rotterdam (pag. 767)

18—19, 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,
België

19—22. Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

26—29, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

Onderwijs, Zeist (pag. 837)
6— 7, Gen. Geschiedenis Geneesk., Wisk. en Nat. wet. Najaarsvergadering,

Haarlem (pag. 829)
9—12, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Gonferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

17, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.,
Vergadering.

13, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.
Vergadering.

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970),
pag. 762)

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN HET BUREAU

Kort verslag van dc Hoofdbestuursvergadering van 8 april 1971.
Het Hoofdbestuur heeft kennisgenomen van het initiatief bijeenkomsten te organi-
seren voor paardenpractici. Er is een voorlopig bestuur geformeerd. Een en ander
zal belist bijdragen tot meer kennis van en belangstelling voor de geneeskunde
van het paard. Het Hoofdbestuur is bijzonder verheugd met dit initiatief.
De commissie, samengesteld uit enkele vertegenwoordigers van de Commissie Bege-
leiding Grote Bedrijven, heeft enkele uitgangsformules ontworpen, waaromheen
de begeleiding van die bedrijven tot stand kan komen. De daarbij behorende tariefs-
voorstellen zullen in de vergadering van de Tarievencommissie worden besproken,
waarna informatie aan de praktici zal volgen.

Er vindt een gezamenlijke bespreking plaats van Hoofdbestuur en de Maatschappij-
delegatie inzake de differentiatie in de diergeneeskundige opleiding. Het beraad
was nodig in verband met een nieuw voorstel van de Faculteit over de inhoud van
de twee hoofdrichtingen van differentiatie. Dit nieuwe voorstel omvat een opleiding
tot de thans bestaande algemene bevoegdhid met een minimaal programma voor
de hygiëne en daarnaast een richting die zou moeten resulteren in een bevoegdheid
uitsluitend op hygiënisch gebied. Na lang beraad komt het Hoofdbestuur met de
differentiatiedelegatie tot de conclusie dat dit voorstel onze huidige problemen
niet kan oplossen omdat dit plan na enkele jaren zal resulteren in een volstrekte
scheiding tussen „hygiënisten" en „practici". Bovendien wordt geconcludeerd dat
-- alvorens aan wettelijke consequenties mee te werken — de differentiatierichtin-
gen eerst gestalte gekregen moeten hebben.

Men acht het een onverantwoordelijk experiment ingrijpende wetswijzigingen tot
stand te brengen of daartoe te adviseren voor een richting die haar levensvatbaar-
heid nog moet bewijzen. Het wordt zeer wel mogelijk geacht de opleiding te her-
structureren in een aantal differentiaties met behoud van een algemeen diploma.
Bij de opleiding tot dit algemene diploma zullen de instituten zich de uiterste be-
perkingen op moeten leggen, beperkingen die in de verschillende differentiatie-
richtingen later tot hun recht kunnen komen.

De vergadering acht het van het grootste belang dat de differentiatierichting
„hygiëne" van dezelfde grote orde is en op dezelfde wijze verband blijft houden
met de algemene diergeneeskunde als bij de differentiaties in „grote huisdieren",
„kleine huisdieren" en „zootechniek".

Het Hoofdbestuur heeft van de redaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
bericht ontvangen dat verscheidene redaktieleden zich niet beschikbaar stellen voor
herbenoeming bij hun aftreden op de aanstaande Algemene Vergadering. In overleg
met de redaktie zal worden getracht de continuïteit van de verschijning van het
Tijdschrift te waarborgen. Dit temeer daar de redakteur in verband met het be-
reiken van de 65-jarige leefijd aan het eind van dit jaar zijn functie zal neerleggen.
In de agenda van de Algemene Vergadering zullen zo nodig daartoe strekkende
voorstellen worden gedaan.

Het Hoofdbestuur besluit in september alle belangstellende leden uit te nodigen tot
een „informele bezichtiging" van het nieuwe bureau. Nadere berichten hierover
zullen tijdig worden verzonden.

Het overleg met de Fidin over de problematiek van de geneesmiddelenvoorziening
zal worden voortgezet. Het overleg heeft enige tijd stilgestaan wegens onvolledig-
heid van de Maatschappij-delegatie.

De eerste besprekingen van de commissie Oudedagsvoorziening voor practici hebben
plaatsgehad. Spoedig zal eerste informatief schrijven aan de belangstellenden worden
verzonden.

Er vindt een bespreking plaats met de Ereraad. Het probleem van de nieuwe samen-
stelling van de Ereraad blijkt vele facetten te bevatten. Besloten wordt dat de
Ereraad in een schrijven aan het Hoofdbestuur deze uiteen zal zetten, waarna het
Hoofdbestuur een definidef voorstel tot wijziging, in overleg met de Statuten-
commissie en het Algemeen Bestuur, aan de Algemene Vergadering zal voorleggen.
De financiële gegevens worden besproken, waarna de volgende Hoofdbestuursver-
gadering wordt vastgesteld op vrijdag 7 mei, om 9.00 uur op het bureau van de
Maatschappij.

Kort verslag van de Hoofdbestuursvergadering, gehouden op 7 mei 1971.
Uit enkele ingekomen stukken betreffende het honden- en kattenbesluit blijkt
wederom dat de juiste uitvoering daarvan op een aantal moeilijkheden stuit. Ook
het entcertificaat zelf beantwoordt niet geheel aan de eisen die daaraan gesteld
moeten worden. Getracht zal worden opnieuw bij de betrokken ministeries aan te
dringen op verbetering van dit besluit alsmede op de naleving en de kontrole
daarvan.

Het Hoofdbestuur neemt met voldoening kennis van het feit dat de uitvoering van
de Marek-entingen goed verlopen.

Het coni\'té de liaison, het contact orgaan van de zusterverenigingen van de EEG
landen, heeft besloten van 11-15 september volgend jaar het eerste Europese
congres van dierenartsen te organiseren en wel in Wiesbaden. Het programma voor
dit congres moet nog worden ontworpen. Zodra hierover meer gegevens bekend zijn
zullen deze worden gepubliceerd

Het Nationaal Comité van de W.V.A. heeft besloten een voorstel in te dienen
algemene wereld congressen niet meer te organiseren. Algemene congressen zouden
op regionaal niveau gehouden moeten worden, terwijl wereldcongressen alleen
zinvol geacht worden voor specialisten.

De bespreking inzake de oudedagsvoorziening voor practici heeft aangetoond dat
in eerste instantie de meeste behoefte bestaat aan een weduwen- en wezen voor-
ziening. Daarom zal het onderzoek naar de mogelijkheden allereerst op deze voor-
zieningen worden gericht. De mogelijkheden voor collectieve pensioenvoorzieningen
zullen wellicht worden verruimd blijkens een rapport opgesteld door de commissie
Van Soest. Het wordt verstandig geacht, alvorens verdere stappen te ondernemen,
het standpunt van de overheid inzake het rapport van de commissie Van Soest af
te wachten.

Door de studenten wordt in het kader van de Veterinaire Adviescommissie inzake
internationale, technische hulp acdviteiten ontplooid om studenten een stage van
een aantal maanden te laten volgen bij een ontwikkelingsprojekt. Het Hoofdbestuur
besluit hieraan een financiële bijdrage te gaan verlenen.

De financiële resultaten van het jaar 1971 zijn bekend. Gekonstateerd moet worden
dat aan de hand van deze cijfers verwacht mag worden dat 1971 met een nadelig
saldo moet worden afgesloten. Het Hoofdbestuur en het Algemeen Bestuur zullen
er zich over beraden op welke wijze hiervoor een oplossing kan worden gevonden.

De op 6 mei door de K.N.M.v.D. georganiseerde excursie voor bejaarde dieren-
artsen naar de nieuwe Kliniekgebouwen in „de Uithof" is beslist een succes geweest
voor de deelnemers.

Om 10 uur werd het gezelschap ontvangen door Prof. Dr. C. H. W. de Bois en
werd ons een kopje koffie aangeboden. In de collegezaal kregen we daarna in het
kort uitgelegd de inrichting van het gebouw voor Verloskunde en Gynaecologie
met daaraan de afdeling voor Kunstmatige Inseminatie. De vertoonde dia\'s gaven
een duidelijk beeld van alles wat hier te zien is en wij te zien zouden krijgen.
Met Prof. de Bois werd daarna een rondgang gemaakt en een globale indruk ge-
kregen van de diverse laboratoria en operatiezalen die aan één kant van de lange
middengang (196 m) gelegen zijn, terwijl aan de andere zijde van de gang de
stallen en boxen voor patenten en proefdieren zijn gelegen. Bijzonder interessant
was de explicatie van Prof. de Bois van datgene waar de wetenschap zich mee
bezig houdt.

Na dit nieuwe instituut gezien te hebben zijn we naar de overkant van de straat
— de Yalelaan — gegaan waar we in de Kliniek voor Inwendige Ziekten ont-
vangen werden door Dr. Kroneman. (Prof. Dr. G. Wagenaar was helaas door
een vergadering niet in de gelegenheid ons persoonlijk te ontvangen.) Met Dr.
Kroneman werd de inrichting van de gehele kliniek met de stallen bekeken. De
apparatuur, o.a, voor stofwisselingsonderzoek zowel bij paarden als bij rundvee en
de apparatuur voor hart- en longfunctieonderzoek speciaal bij sportpaarden, maakte
grote indruk op de deelnemers.

De demonstratie van de „home trainer" voor sportpaarden waarbij van het te
onderzoeken paard een snelheid op de „home trainer" van ongeveer 45 km per uur
verlangd kan worden, had grote belangstelling.

Enkele interessante patiënten werden door Dr. Kroneman getoond, waarbij hij de
nieuwste inzichten ontvouwde omtrent enkele ziekten en eventuele behandeling.
Na de bezichtiging van dit instituut werden we verwacht voor de lunch in de
kantine van de Kliniek, waaronder gezellige en meest interessante gesprekken
werden gevoerd.

Na de lunch werden we ontvangen door Prof. Dr. S. R. Numans in de collo-
quiumkamer van de Kliniek voor Heelkunde. Na een algemene uiteenzetting van
Prof. Numans over de inrichting en het werk in dit instituut hebben we hier een
globale indruk opgedaan van dit — in onze ogen — ideale oord voor de veterinaire
heelkunde, waarbij wij, ouderen, af en toe verbaasd stonden over de mogelijkheden
van tegenwoordig, vergeleken bij die in de tijd dat wij studeerden.
Het gesloten televisiecircuit — die de mogelijkheid biedt om vanuit verschillende
afdelingen en de afdeling Röntgenologie beelden door te zenden naar de college-
demonstratiezaal, één kliniekzaal en de colloquiumkamer — schept een ideale toe-
stand voor het grote aantal studenten om alles van nabij te volgen.
Ook hier weer een keur van laboratoriumruimten, operatiezalen tot zelfs een geheel
overdekte monsterbaan voor onderzoek van kreupele paarden met, in aansluiting
hieraan, de Faculteitsmanege die ook ter beschikking staat van de Kliniek voor
Inwendige Ziekten en de Zootechniek, terwijl in de avonduren de manege gebruikt
wordt door de Veterinaire Studenten Rijvereniging. Deze manege is geen stro-
pakhuis, waarvoor in onze tijd dit gebouw van hogerhand onder protest van onze
hoogleraar grotendeels bestemd werd. De Kliniek voor Heelkunde en de Kliniek
voor Inwendige Ziekten beschikken zelfs gezamenlijk over een drafbaan van 800 m.
Na ook de afdeling Röntgenologie nog gedeeltelijk te hebben bezichtigd (gedeel-
telijk omdat fiet grootste deel in bedrijf was en dus ontoegankelijk voor iedere be-
zoeker) werden we door Prof. Numans op de thee onthaald. Ook hier weer inte-
ressante gesprekken, zelfs zo interessant dat het tijdschema wat in de war liep.

We kwamen dan ook wel wat te laat in de Kliniek voor Kleine Huisdieren aan
waar Prof. Dr. G. H. B. Teunissen ons ontving en ons rondleidde in zijn
domein. Ook hier bijzonder interessante mogelijkheden voor de behandeling van
het kleine huisdier. Verschillende up to date ingerichte laboratoria en operatie-
zalen met de nieuwste narcosemogelijkheden voor de patiënten.

research te hebben bewonderd en de kleine nadelen van Prof. Teunissen te hebben
gehoord, werden we door hem geïnviteerd even uit te rusten van onze tochten.
In zijn colloquiumkamer werden ons alle gewenste verversingen aangeboden en ook
daar werden nog weer voor ons bijzonder interessante gesprekken gevoerd.
Omstreeks zes uur werden de auto\'s weer opgezocht om over de „weg tot de weten-
schap" naar huis te gaan. De treinreizigrs werden eveneens over de „weg tot de
wetenschap" naar het station gebracht.

Vanzelfsprekend zijn de deelnemers aan deze excursie, die begunstigd werd door
zeer fraai weer, de hoogleraren zeer erkentlijk voor de moeite en de tijd die zij
genomen hebben om deze dag voor ons zo interessant te doen zijn.
Tevens past ons een woord van dank te brengen aan de K.N.M.v.D., die deze
excursie heeft verzorgd.

Op 2 maart 1971 werd door 20 leden van onze vereniging een bezoek gebracht aan
het Amsterdams Historisch Museum. Daar werd een tentoonstelling gehouden over
de geschiedenis der joden in Nederland van het eind van de 16e eeuw tot 1940.
„Mokum en Mediene" noemde met de expositie. („Mokum" is Amsterdam en
„Mediene" betekent provincie.) We hebben bijzonder genoten van de rondleiding
door het museum, die toegelicht met dia\'s ons een heel goede indruk gaf van het
Joodse leven door de eeuwen heen. Na afloop hebben we gezamenlijk geluncht.
Op 8 april \'s middags bezochten we met 19 leden en enkele introducé\'s de Pro-
duktiebedrijven van „Albert Heyn". We maakten een rondleiding door een klein
gedeelte van dit enorme bedrijf en zagen hoe op ingenieuze wijze allerlei levens-
middelen kant en klaar van de lopende band afkwamen, met een minimum aan
toezicht.

Onze eerste bijeenkomst dit jaar in januari was bij Mevr. J. S c h u i 1 i n g-v a n E s
te Barendrecht. De Heer M. Hoogstraten, archivaris te Dordrecht, hield een
voordracht over molens in Nederland en liet ons daarna enkele mooie dia\'s zien van
vele verschillende soorten molens die er bestaan.

In februari kwamen we bij elkaar bij Mevrouw N. A n e m a e t-R u w a a r d in
Den Haag, brachten na het heerlijke kopje koffie een bezoek aan het panorama
„Mesdag". We hadden samen een heel gezellige lunch en bezochten daarna het
Vredespaleis, waar we een rondleiding kregen.

Eind februari hadden we weer onze bijeenkomst samen met de heren in het Skyway
Motel te Rotterdam. De Heer K. S c h u i 1 i n g wist ons weer met een boeiend
verhaal en prachtige dia\'s mee te nemen naar het „Midden Oosten".
In maart bezochten we de modeshow in het Kurhaus te Scheveningen van „Ernst
Jan Beeuwkes".

Eind april kwamen we \'s middags bij elkaar bij mevr. P. Scheuer ma n-K repel
te Rotterdam, waar ons medelid. Mevr. G. D e k k e r-Gö r t z, schoonheidsspecialiste,
ons iets vertelde over huidverzorging en ons enige adviezen gaf, o.a. hoe we onze
huid het beste konden schoonmaken.

Tot slot hadden we dinsdag 11 mei een koffiemorgen bij Mevr. A. Langeraa d-
Hoogenboezem te Giessenburg, waarna een bezoek gebracht werd aan het
slot „Loevestein".

Op 15 december van het vorige jaar hield de heer Dirksen een voordracht met
dia\'s over zijn reis naar het Hoge Noorden. We kregen een goede indruk van de

leefwijze in deze landen, en de kleurrijke kleding uit Lapland was een genot om
naar te kijken.

9 februari hadden we een excursie, samen met de afdeling Utrecht, naar de Alge-
mene Bank Nederland en de Amsterdamse Effecten Beurs. Ontvangst A.B.N., van-
daar naar de Beurs. Hier werd ons het een en ander verteld over effecten, obli-
gaties en dergelijke. Daarna een rondleiding door de beurs. De koffietafel werd
genuttigd bij de A.B.N., hierna werden diverse manieren van sparen besproken.
Al met al een bijzonder interessante dag.

4 maart hield de Heer Vogel uit Apeldoorn in het Esso Motor Hotel te Arnhem
een voordracht met dia\'s over het Paleis en Park \'t Loo. Jammer dat de avond zo
vlug voorbij was, want de tachtigjarige houtvester was nog lang niet aan het eind
van zijn boeiend betoog.

Wij wensen alle leden een prettige vakantie toe en hopen ons volgend verslag te
plaatsen in september.

Bij het uitkomen van het jaarboek wil de redaktie uw aandacht nogmaals vestigen
op de mutatiekaart.

De gegevens en personalia zijn zo accuraat mogelijk verwerkt. Toch zullen er nog
wel onjuistheden in staan.

De redaktie verzoekt iedereen de op hem of haar betrekking hebbende gegevens te
controleren en geconstateerde afwijkingen door middel van de mutatiekaart aan het
bureau bekend te maken.

De afdelingen Limburg en Noord-Brabant zullen op 11 september a.s. gezamenlijk
het Eeuwfeest te Eindhoven vieren.

Deze zal worden gehouden op 18 juni a.s., 14.15 uur in het Jaarbeurs Congrescen-
trum, Utrecht.

Na de geslaagde cursus postuniversitair onderwijs 1970 wordt ook dit jaar weer een
cursus georganiseerd.

De cursus wordt vier maal gehouden zodat ook de (buurt-) collega-waarnemer in de
gelegenheid is om de cursus te volgen.
De cursusdata zijn:

Dinsdag 19 oktober tot en met vrijdag 22 oktober.
Dinsdag 26 oktober tot en met vrijdag 29 oktober.
Dinsdag 2 november tot en met vrijdag 5 november.
Dinsdag 9 november tot en met vrijdag 12 november.
De duur van de gehele cursus is dus 4 dagen en begint iedere keer op dinsdag-
morgen half negen in het „Henri Dunanthuis" te Zeist, Woudenbergseweg 54, tel.
(03439) 481; alwaar de cursisten ook worden ondergebracht.
Het programma van de cursus is als volgt:

Dinsdag v.m.: beantwoorden van de schriftelijke vragen.
Dinsdag n.m.: kliniekdemonstraties Heelkunde.

Woensdag v.m.: mastitis bij rundvee en enkele aspecten betreffende de far-
maco therapie.

Woensdag n.m.: kliniekdemonstraties Verloskunde.
Donderdag v.m.: varkenshouderij-problemen.
Donderdagn.m.: kliniekdemonstraties Inwendige Ziekten.

de kliniek voor kleine huisdieren en de groep geneeskunde
van het kleine huisdier.

De kosten van deelname aan de volledige cursus (logies en maaltijden inl^egrepen)
bedragen f 200,—.

Opgave en aanmelding kan tot 1 september geschieden door het overmaken van
f 200,— op de bankrekening 3688.04.828 van de Coöperatieve Raiffeisenbank te
Vriezenveen of op girorekening 805117 t.n.v. Coöperatieve Raiffeisenbank te Vrie-
zenveen, met vermelding van: „cursus postuniversitair onderwijs 1971" en opgave
van de week van voorkeur.

Omdat de cursusgroepen aan een maximum van vijftig personen gebonden zijn zul-
len bij overintekening leden van de Groep voorkeur genieten boven niet-leden.
Verder zal wat betreft de deelnamemogelijkheid de volgorde van aanmelding bepa-
lend zijn.

Tijdens een plechtigheid ter gelegenheid van de
verjaardag van H.M. Koningin Juliana reikte de bur-
gemeester van Amsterdam aan Prof. J. Mol de
onderscheiding van Officier in de Orde van Oranje
Nassau uit.

Prof. Mol werd geboren in 1909 te Barendrecht. Na
lager onderwijs gevolgd te hebben in Barendrecht en
middelbaar onderwijs in Rotterdam begon hij in 1926
zijn studie in dc diergeneeskunde, die in 1931 met
goed gevolg werd afgesloten.

Enkele jaren was hij assistent van Prof. Wester, waar-
na hij zich op 1 januari 1934 vestigde als praktizerend
dierenarts te Vlaardingen. Vrij snel werd hij adviseur
van het Melkcontrolebureau „Zuid-Holland" te Rot-
terdam, waarvan hij enige tijd later adjunct-directeur
werd. Op 1 maart 1941 volgde zijn benoeming tot directeur van het Melkcontrole-
bureau „Amsterdam".

Op 1 september 1964 werd Prof. Mol benoemd tot secretaris van de Gezondheids-
commissie voor Dieren van het Landbouwschap, thans Stichting Gezondheidszorg
voor Dieren. In januari 1969 volgde hierop zijn benoeming tot buitengewoon hoog-
leraar in dc Melkhygiëne aan de Faculteit der Diergeneeskunde.

Naast de beide laatstgenoemde hoofdfuncties vervult Prof. Mol nog een groot aantal
nevenfuncties. Om slechts enkelen te noemen: Secretaris Gezondheidscommissie voor
Pluimvee, voorzitter Commissie Gezondheidszorg Paarden, voorzitter T.N.O.-
commisise van Overleg voor het Schapenonderzoek, voorzitter Centaal Orgaan voor
Melkhygiëne, secretaris van de Centrale Mastitis-commissie en voorzitter van de
daaronder ressorterende Technische Mastitiscommissie. Deze twee laatstgenoemde
Commissies werden door het Landbouwschap ingesteld op initiatief van Prof. Mol.
Prof. Mol was tevens enkele jaren voorzitter van de afd. Noord-Holland van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde.

Dr. O. B O s g r a werd benoemd tot Officier in de
Orde van Oranje Nassau. De versierselen van de orde
werden hm uitgereikt door de Burgemeester van
Weesp.

Deze noemde als motivering van de onderscheiding
o.a. de verdiensten van collega Bosgra als weten-
schappelijk onderzoeker op diverse gebieden der dier-
geneeskunde en daarnaast het belangrijke werk door
hem verricht tijdens zijn uitzending naar Nigeria en
Japan, resp. in het kader van ontwikkelingshulp en
know-how overdracht.

Collega Bosgra behaalde het dierenartsdiploma in
1929, waarna hij benoemd werd tot bacterioloog aan
de Keuringsdienst van Waren in Groningen. Hier be-
werkte hij zijn proefschrift: „Over het opsporen van
„eendenei" in eet- en drinkwaren", waarop hij promoveerde op 6 februari 1941.
Van 1945 tot 1952 was hij verbonden als bacterioloog aan de toenmalige Rijks-
seruminrichting te Rotterdam. Hier heeft hij zich vooral beziggehouden met de
bestudering van brucellose en mastitis bij het rundvee.

In 1952 trad hij in dienst bij de N.V. Phihps-Duphar als hoofd van de Afdehng
Veterinaire vaccins. Onder zijn leiding werd in de loop der jaren een groot aantal
nieuwe vaccins ontwikkeld, waardoor een uitgebreid pakket vaccins voor verschil-
lende diersoorten werd verkregen. Op grond van de reputatie die collega Bosgra
genoot als expert op het gebied van vaccins heeft hij meermalen eervolle uitnodi-
gingen gehad om lezingen te houden op belangrijke congressen.
In 1966 werd Dr. Bosgra gepensioneerd, waarna hij nog tot 1970 als adviseur aan
N.V. Philips-Duphar verbonden bleef. In deze periode viel zijn uitzending naar
Nigeria in het kader van hulp aan ontwikkelingslanden.

Als Director of Research van het Instituut te Vom slaagde hij erin de produktie
van virusvaccins o.a. runderpestvaccin weer op gang te brengen.

Op donderdag 27 mei promoveerde collega J. J.
Aukema tot doctor in de diergeneeskunde op het
proefschrift, getiteld: „Een onderzoek naar het voor-
komen van lebmaagbloedingen ten gevolge van leb-
maagulcera bij runderen uit de omgeving van Steen-
wijk". Promotor was professor Dr. G. Wagenaar.
Het onderzoek, dat in het proefschrift is beschreven,
werd opgezet om een inzicht te verkrijgen in het
voorkomen en in de aetiologie van lebmaagbloedingen
bij runderen in Nederland.

In de eerste hoofdstukken wordt een overzicht ge-
geven van de literatuur over maagulcera en maag-
bloedingen. Hierna worden een aantal uitgebreide
onderzoekingen beschreven, die werden verricht bij
wrakke- en in nood geslachte runderen te Steenwnjk,
van 1961 tot en met 1969. Hieruit bleek o.a., dat het aantal dood aangevoerde
runderen met een lebmaagbloeding niet wezenlijk is verhoogd sinds 1961. Bij de
wrakke- en in nood geslachte runderen zonder een lebmaagbloeding kwamen in
5% van de lebmagen ulcera voor en in 5,3% littekens (bij een groot aantal nor-
maal geslachte runderen waren deze percentages respectievelijk 0,20% en 5,3%).
Gemiddeld 15% van genoemde wrakke- en in nood geslachte runderen zijn runderen
met een lebmaagbloeding, zo blijkt uit het onderzoek van collega Aukema. De leb-
maagulcera waren gelokaliseerd langs de curvatura major, met een sterke voorkeur

voor het laagste punt in het fundusdeel van de lebmaag, iets links van de curvatura
major. Het betrof in alle gevallen arteriële bloedingen. Op stal komen uiterst
zelden lebmaagbloedingen voor; 95% van de door de schrijver in 1968 en 1969
onderzochte runderen met lebmaagbloedingen, kregen een bloeding tussen 1 mei
en 31 oktober. Voorts bleek, dat deze bloedingen weer in bepaalde perioden van
het weideseizoen — bij mooi, droog weer, ongeveer 10-15 dagen na een regen-
periode — opvallend meer voorkwamen (veranderde samenstelling van het gras als
mogelijk gevolg van veel neerslag op bemest land?).

Geconcludeerd kon worden, dat de bedrijven, waar lebmaagbloedingen voor-
kwamen, meestal intensief geleide bedrijven zijn met een hoge veebezetting per ha,
waar veel bemesting op het land wordt gebracht. Een erfelijke aanleg voor het
krijgen van een lebmaagbloeding kon niet worden aangetoond.
Aan het slot van het proefschrift wordt nog berekend, dat de totale schade in
Nederland door het optreden van lebmaagbloedingen ongeveer 2 miljoen gulden
per jaar is.

Een door collega Aukema geponeerde stelling mag in het kader van dit korte
overzicht niet ontbreken; „De door de reclame naar voren gebrachte suggestie, dat
consumptie van plantaardige vetten met een hoog gehalte aan meervoudig - on-
verzadigde vetzuren gezonder is, dan consumptie van dierlijke vetten met een hoog
gehalte aan verzadigde vetzuren, is misleidend".

Gollega Aukema werd in Zuidhorn geboren, bezocht daar de lagere school en be-
haalde in 1943 het diploma 3-jarige H.B.S. te Groningen. Aan de Hogere Land-
bouwschool te Groningen werd de middelbare studie voltooid. In oktober 1947
werd de diergeneeskundige studie te Utrecht aangevangen; in 1948-1949 werd deze
studie gedurende 1/2 jaar onderbroken voor de militaire dienst. In december 1954
werd het dierenarts examen met goed gevolg afgelegd, waarna hij 3 jaar heeft
gewerkt in de plattelandspraktijk te Holten. In 1958 werd een praktijk te Steenwijk
overgenomen. In 1965 werd deze praktijk weer overgedragen, om volambtelijk
leiding te kunnen geven aan de vleeskeuringsdienst te Steenwijk, waar hij sindsdien
nog werkzaam is.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

Heida, IJ.; 1924, Beetsterzwaag, it Merkelan 14; tel. (05126) 14 58; gr. 820762;

Koiter D.; Enschede, Merelhof flat 904, Espoortstraat 257; tel. (05420) 2 67 00.

Levy, M. A.; adres gew. in: Amsterdam-Buitenveldert, W. Pijperstraat 72; tel. (020)
79 75 05; P. (van 282 naar 240)

Verlinde, Prof. Dr. J. D.; adres gew. in: Leiden, Jacob van Campenlaan 178; tel.

kiest voor arbeidsongeschiktheid, dan bespaart U zich gedurende Uw
gehele dierenarts-loopbaan veel premie.
Oriënterend gesprek bij U thuis.

Landelijk Agent M.O.V.I.R. en D.T.O.
J. O. KONING
Makelaar in Assurantiën
Bilthoven - Gezichtslaan 25 - Tel. O 30 - 78 28 00

...ter overbrugging van de riskante periode
tussen geboorte en definitieve enting.

0 6		13 ml	250	g	8 ml	100	g
1 week 5		22 ml	400	g	12 ml	180	g
2 weken 4		32 ml	525	g	19 ml	250	g
3 weken 3	bijvoeding start	53 ml	650	g	29 ml	300	g
4 weken 2	bijvoeding	(90) ml	775	g	(50)ml	350	g

Aëroob	Enterobacteriaceae
kikekmgetal	kiemgetal
Buikhuid vóór spoelen 3 x 10%	6 X 10%
Buikhuid na spoelen 2 x 10%	6 X 10%
Spoelwater vóór huidbemonstering 5 x 10®/ml	1 X 102/ml
Spoelwater na huidbemonstering 5 x 10^/ml	1 X lO^/ml

groep	gem. groei per dag in kg.	voederconversie
onbehandeld	1.35	1 : 5.46
tannine	1.38	1 : 5.05
formaldehyde	1.44	1 : 5.32
glyoxal	1.51	1 : 5.15
glutaaraldehyde	1.47	1 : 5.18

	Gal	Lever	Coecum	Dun- darm	Colon
Kip	17/180*)	1/22	43/93	2/10		Chicken
Varken			11/18	0/1	1/3	Swine
Duif				0/12		Pigeon
Eend			4/8			Duck
Parelhoen			1/2			Guinea fowl
Kwartel			0/2			Quail
Patrijs			2/2			Partridge
Pauw			0/2			Peacock
Fazant			0/1			Pheasant
Kalkoen			1/1			Turkey
Parkiet				0/2		Parakeet
Kanarie				0/3		Canary
Konijn					0/4	Rabbit
Chinchilla					0\|6	Chinchilla
Nerts					0/4	Mink
	Bile	Liver	Caecum	Small	Colon

No.		Berekend	Bepaald vlgs.	Bepaald met
		ureumgehalte	Ambard	Azostix
1.	Normaal bloed		25 mg %	20 ( 5?) mg%
2.	Monster a (30mg%)*	55 mg %	60 mg %	45 mg %
3.	Monster b (60 mg %)	85 mg %	90 mg %	45 of 80 mg %
4.	Monster c (100 mg %)	125 mg %	125 mg %	85 mg %
5.	Monster d (200 mg %)	225 mg %	225 mg %	85 mg %
6.	Monster e (300 mg % )	325 mg %	325 mg %	85 mg %

E coli	16	15
Klebsiella	6	6
St. aureus	4	1
Past, multocida	1	0
P. vulgaris	1	0
Str. canis	1	0
CI. perfringens	1	0

LGg	LGO.-f^g	LGg	LG».\'\'®,
40	90	300	405
50	106	350	455
75	143	400	503
100	178	500	595
125	210	600	680
150	241	700	770
175	271	800	850
200	299	900	920
250	354	1000	1000

		biologische	plasma-	enzym
diersoort	werkingsduur	halfwaarde-	concentratie	activiteit
		tijd	bij ontwaken	in vitro
	min	min	^tg/ml	;u.g/g/hr
muis	12	19	60	598
konijn	49	60	57	196
rat	90	140	64	134
hond	315	260	19	36

	1963-1964	1970
Aantal onderzocht	1470	540
Percentage positief	17,3	12,8
Percentage positief in huid	7,7	4,1
Percentage positief in coecum	4,5	3,5
Percentage positief in lever	4,4	1,3

Plaats van bemonstering	10.30	11.00	Tijd van 11.30	bemonstering 12.00	13.30	14.00
Na ontvedering	—	—	-b	—	—
Na evisceratie						■
	-
	—	—		■
	—	—
	—		-1-
Na koeling	—	—				—
	—	—
	—			-1-		-1-
	—
	—	—

c s. -s \'.ö c "r c I - in -0	•Rl 3 n a ! j f< JD	0) 0) l. > i E "tS 1	u a c O M u ci >	V a "53 > 3 0) (2	\'S <L) C 1 > < S
Groningen		1	—		—	1	-
Friesland	3	6	1		—	4	—
Drenthe	—	5	—		—	—
Overijssel	—	—	—		—	—	—
Gelderland	—	3	—		6	3	3
Utrecht	—	1	—		3	6	5
Noord-Holland	5	8	—		—	—	—
Zuid-Holland	1	3	1 —		13	3	1
Zeeland	—	—	1 —		—	1
Noord-Brabant	—	—	_		6	6	-
Limburg	—	1	—		5	7	3
Nederland	9	27	1		33	31	12

Militairen 1960-1961	100			19
I.a. Militairen 1968-1969	400	38	25(18)*)	45	28(21)
l.b. Kantoorpersoneel 1968-1969	86	23	9( 8)	31	16(15)	34	13(12)	38	22(21)
Il.a. Vegetariërs	77	36	24( 9)	44	26(10)	49	33(14)	52	36(16)
II.b. Thuiswonende baby\'s, jonger	87	32	18( 8)			49	31(16)
dan 6 maanden, 1969

	wel huisdier	geen huisdier	totaal
geen resistente E. coli	11	26	37
wel resistente E. coli	7	33	40
totaal	18	59	77

Omschrijving van het onderzoek	R-factoren	Strepto-	Tetra-	Chlor-	Kana-	Ampi
		mycine	cycline	amfenicol	mycine	cillini
l.a. Militairen 1968-1969	124	82	121	27	4	17
l.b. Kantoorpersoneel 1968-1969	20	8	19	2	0	0
2.a. Vegetariërs 1968-1969	32	15	29	10	7	7
2.b. Baby\'s jonger dan 6 maanden.
2 consultatiebureaus 1969	28	22	9	7	6	7
Totaal	204	127	178	46	17	31

Artsen	1957	1958	1962	1967	1968
Radiologen	0,10	0,08	0,04	0,03	0,03
Longartsen	0,06	0,03	0,02	0,01	0,01
Huidartsen	0,04	0,04	0,04	0,03	0,01
Overige artsen	0,03	0,03	0,04	0,01	0,01
Geneeskundig personeel in:
Ziekenhuizen	0,04	0,04	0,02	0,02	0,014
Consultatiebureaux en
Bevolkingsonderzoek	0,08	0,03	0,02	0,01	0,01
Sanatoria	0,04	0,05	0,025	0,01	0,01
Bedrijfsgeneeskundige diensten	0,02	0,03	0,02	0,01	0,01
Praktijkassistenten,				0,01	0,01
Tandarts assistenten	0,03	0,02	0,02
Niet medisch personeel.
(Industrie, onderwijs,					0,015
research instellingen)	0,02	0,03	0,02	0,01
Allen	0,051	0,045	0,023	0,015	0,014

—	—T

Table 1. Laboratory findings.
	I	II	III	I\\-
Haemoglobin (g/100 ml.)	3.6	11.8	4.6	13.4
Packed cell volume (per cent)	12.5	36	16	37
White cell count (number/ml.)	7,000	11,100	6,200	9,600
Lymphocytes (per cent)	44	24	55	28
Monocytes (per cent)	2	1	4	0
Band forms (per cent)	10	4	6	21
Neutrophils (per cent)	43	65	32	46
Eosinophils (per cent)	1	6	3	5
Total serum protein (g/100 ml.)	10.2	5.0	9.8	9.2
albumin (per cent)	23	24	28	62
a globulins (per cent)	19	26	12	12
/8 globulins (per cent)	10	28	14	11
y globulins (per cent)	48	22	46	15
Serum bilirubin (units direct)	13.2	0.5	0.6	*
Serum bihrubin (units indirect)	3.6	0.3	0.2	*

	Herds	Number of Cows	Cows	per Herd	Average Production per Cow
Year	Total U.S.	DHIA	Total U.S.	DHIA	U.S.	DHIA	Milk	Milkfat
							U.S.	DHIA	U.S.	DHIA
	(Number)	(Number)	(Number)	(Pounds)	(Pounds)
1935		15,573		364,218		23,4	4,184	7,977	165	322
1940	4,644,987	27,948	24,086,593	676,141	5.2	24.2	4,622	8,133	183	331
1945		21,254		577,200		27.2	4,787	8,592	190	346
1950	3,648,257	40,100	21,232,573	1,088,872	5.8	27.2	5,314	9,172	210	370
1955	2,935,842	41,240	20,182,803	1,333,866	6.9	32.3	5,842	9,502	225	375
1960	1,792,393	41,293	16,522,026	1,746,752	9.2	42.3	7,029	10,561	264	409
1961		42,558		1,867,469		43.9	7,290	10,796	273	418
1962		42,034		1,958,355		46.6	7,496	11,032	280	426
1963		41,937		2,006,534		47.8	7,700	11,286	286	434
1964		40,670		2,010,144		49.4	8,099	11,685	300	447
1965	1,133,912	40,075	14,622,604	2,087,581	12.9	52.1	8,304	11,976	307	457
1966		38,879		2,058,592		52.9	8,507	12,127	314	462
1967		37,683		2,098,919		55.7	8,821	12,307	325	468

Afb. C	( 3500 x) 1	abnormaal acrosoom
D	( 7200 x) \\	^ (* \' plasmadruppel)
E	( 7200 x) N
F	( 5000 x) 1
G	( 6000 x) ^	• normaal acrosoom
H	( 7600 x)
K	(12000 x) ,

	kg PzOs	kg K2O per ha per jaar
per	ha per jaar	klei en veen	zand
grasland, uitsluitend
weiden:	25	20	60
1 X maaien, verder
weiden:	45	100	140
granen:	40	20	100
voederbieten:	70	120	250
aardappelen:	90	200-230	160

	ander	ligboxen-	idem in
	staltype	stallen	1966/1967
Aantal bedrijven	306	49	45
aantal Ie inseminaties	5.564	1.052	524
drachtig	3.205	702	295
% drachtig	57,6	66,7	56,3
gem. aantal Ie inseminaties
per bedrijf in de stalperiode	18,2	21.5	11,6
		= 30,7	= 16,0
	P	< 0,01	P < 0,01

% r.e.	cf	5
28	0- 3 weken	0- 3 weken
26	3- 8 weken	3- 8 weken
22	8-14 weken	8-12 weken
18	14-18 weken	12-15 weken
16	18-22 weken	15-18 weken
14	22-24/26 weken	18-20/22 weken
Eindgewicht	13 kg	8,5 kg

	c D. £ « ^ c t: c J " u .ü i/3 -a	3 a 3 c ^ & O -C	Ü u 3 3 > r3 d)	a C 0) ^	V 13 M O > 0 T3 3 Cl	\'c u C
	oi \'A		>	Ä	< \'.n
Groningen		1			7
Friesland	9	6	_ 1	_	24
Drenthe	2	3	_	_	4
Overijssel	_	2			9	1 2
Gelderland	.—	1	I	11	110
Utrecht	—	—	2 1	_	27	1
Noord-Holland j	4	1		1 5
Zuid-Holland ^	2	2 i		11	1
Zeeland
Noord-Brabant	_	_		5	76
Limburg	—	— !	1 i	1	59

	Cuticula	marginaal	Musculatuur perifeer	cenl
PAS		—.	-1-
ORO		±
Fosfatasen
Alkalische fosfatase	_
Zure fosfatase	_	-1-	_
5-Nucleotidase	±		,
Adenosine trifosfatase	±	-t-	—
Oxydatieve enzymen
Barnsteenzuur dehydrogenase	_	-1- -1- -t-
NADH oxydoreductase	—.
NADPH oxydoreductase	—	-1-
Glutamaat dehydrogenase	—	H- -1-	-1-
/?-hydroxyboterzuur dehydrogenase	—	-(- -t- -h	■f -1-
a-glycerofosfaat dehydrogenase	—	-1- -h		-1-
Alcohol dehydrogenase	—	-1-
Melkzuur dehydrogenase	—■
Glucose-6-fosfaat dehydrogenase	—		±	-1-
Isocitroenzuur dehydrogenase	—
Steroid 3-/3-01-dehydrogenase	—			.
Uridine-difosfaat dehydrogenase	—			■
Esterasen
Niet-specifieke esterase	—
Andere enzymen
Leucine aminopeptidase		-1-
Fosforylase		—

raai lijsten		Tractus digestivus		Excretie
	borstel-	intra-	celmem-	basale	orgaan
	zoom	cellulair	braan	lamel
—			—		—
		—	—	—	—
—		—	±
		±
-1-	_	-1-	-1- -1-		4-
±	—	—	-1-	H-	-1-
±	—	—	-1-		H-
					-1-
		—			-1-
h		-1- -1-			-1-
	±				-1-
					-t-
-1-	±	±		-1-
±	—	—
	—	—		-1-
-1-		—
					lat. ,
^	—	—		-1-	centr.
_	-1- -1-				±
t	H-		—	-1-	±
t-

	vers	BDH 3 dg p.i.	10 dg p.i.	N.ADH vers	oxydoreductase 3 dg p.i. 10 dg p.i.
Cuticula		—	— -	—	— —
Musculatuur
marginaal	-(- -1-	-(-		-1-	—
perifeer	-t-		±		± _
centraal	-H -1- H-	-H -H	-1-	-1- -1- -1-	-1- —
Lateraal lijsten	-1-				— —
Tractus digestivus
borstelzoom	—	—	—	_	_ _
intracellulair	-1- -1-	-H	±	—.	_ _
celmembraan	-H -1-	-(- -1-			± __
basale lamel	-1- -H	-1-		-1-	-1- —
Excretie orgaan		-(-			_

Nummer gebruikt	Aantal	Aantal behandelde koeien	Aantal niet behandelde
middel	bedrijven	sprayen	dippen	koeien
1	16	205	66	151
2	4	65	65	60
3	7	120	62	62
4	8	98	27	108
5	3	62	20	25
Totaal	38	550	240	406

Nummer gebruikt middel	Duidelijk gunstig sprayen dippen	Geen duidelijk verschil sprayen dippen	Ongunstig sprayen dippen
1 O	10 Q	3	1 1 1 2	—	— 2
l 3 4 5	2 5 1	4 1 1	—	— 1
Totaal	21	9	5	—	— 3

Nummer gebruikt	Duidelijk gunstig	Geen duidelijk verschil	Ongunstig
middel	sprayen	dippen	sprayen dippen	sprayen dippen
1	9	2	2 2	— 1
2	1	1	1 1	— —
3	2	3	2 —	— —
4	4	2	1 1	— —
5	1	1	— —	— 1
Totaal	17	9	6 4	— 2

Gebruikt middel:	fys. NaCl	No. 1	No. 2	No. 3	No. 4
		water	water	water -1-	water
		glycerine	glycerine	glycerine -1-	glycerine
			spiritus	chloramine	hibitane
Aantal vingers:	15	13	10	15	12
Aantal tekens vóór dompeling:	28.5	22.5	18	28	22.5
Aantal tekens na dompeling:	25	17	14	1	2.5

kleuring	byaliene membraan	alveolaire inhoud	bronchus slijm
H.E.			4-
P.A.S.		—
fibrine (Weigert)	—	—	—
P.T.A.H.		—	—
Sudan Black		—-	—.
Sudan Red	—	—	—
Nile Blue	±	.—	—
Autofluorescentie		—	—

	lever	nier	vlees
schaap 1 Cu-intoxicatie	1100	173	1,0
schaap 2 Cu-intoxicatie	840	140	1,4
schaap 3 dood, sectie negatief			0,9
schaap 4 neer. mastitis			1,0

slacht-			1967		1969		1970
maand	N	gem.	variatie	N	gem. variatie	N	gem. variatie
aug.				4	270 195-350	34	297 183-432
sept.	14	256	142-363
okt.				11	228 141-364
nov.	14	326	280-444	14	244 95-360
dec.	28	492	196-1172	13	297 100-796
				Tabel 2.
	Het kopergehalte van	levers van ooilammeren i	In ppm.
slacht-		1967		1969		1970
maand	N	gem.	variatie	N	gem. variatie	N	gem, variatie
aug.				5	133 27-266	34	265 54-478
sept.	14	212	25-348
okt.				11	202 85-444
nov.	14	195	20-422	14	205 64-354
dec.	28	183	35-660	13	200 45-306

		Tabel 3.
Het ijzergehalte	en de leverklassificatie n.a.v.	veranderingen
		door leverbotinfecties.
leverklasse	N	gem.	variatie
1	69	322	102-530*
2	56	378	175-931
3	23	318	95-515²
4	7	298	193-532

c § « C . t: c : 3 V. ; O .j; tn Ti	a ^ g i Ci .S	<ü U > 1 =	V p. C <u t3 >	V bo 0 > O ■V 3	\'3 ^ £ O > < \'S
Groningen	3	2	_	_	13	_
Friesland	8	8	—	-	45	—
Drenthe	—	4	—	--	11	—
Overijssel	—	—	—	-	4	—
Gelderland	3	2	—	20	105	5
Utrecht	—	2		—	17	5
Noord-Holland	—	6	—	2	2	—
Zuid-Holland	1	1	1	5	4	1
Zeeland	—	—	—	—	—	—
Noord-Brabant	—	—	1	11	107	—
Limburg	—		—	4	83	7
Nederland	15	25	2	i 42	391	\' 18

		Tabel 1.
		Proefopzet.
Proef	Behandeling	Aantal	Leeftijd	Slachtleeftijd
		dieren	bij injectie
I	80 mgDESi) i.m.2)	20	8 weken	16 weken
	controle	20	—	16 „
11	80 mg DES i.m.	20	8 weken	16 „
	160 mg DES i.m.	20	8 „	16 „
	lOOmgHEX") i.m.	14	8 „	16 „
	controle	35	—	16 „
111	onbekend	225	—	16 „

Bakt. onderzoek droogstandperiode		Bakt. onderzoek	na het afkalven
Verwekker	Aantal	Negatief	Pos.	Pos.
			zelfde	andere
			bakt.	bakt.
Str. agalactiae	101	76 = 76%	10	15
Str. agalactiae -1- menginfektie	54	38 = 70%	5	11
Andere streptokokken	76	59 = 78%	6	11
Penicilline resistente stafylokokken	132	102 = 77%	4	16
Stafylokokken	160	127 = 79%	13	20
Andere menginfekties	39	26 = 67%	3	10
Totaal	562	428 = 76.2%	41	83
Bakterieel onderzoek, binnen
15 dagen na het afkalven:	266	207 = 77.8%
Bakterieel onderzoek, na
15 dagen na afkalven:	296	221 =74.7%

celgehalte	< 500.000	500.000 tot	750.000 tot	1.000.000 tot >10.000.000	Tot.
		750.000	1.000.000	10.000.000
aantal kwart.
vóór het
droogzetten:	21	9	26	180	20	256
na afkalven:	140	27	11	54	24	256

0 to 2 months: Weight 90 to 148 lbs.
Milk substitute: 60 days except first 3; 45 lbs.
@ 16c per lb.	$	7.20
Calf concentrate: 10 lbs. first month and 70 lbs. second
month 80 lbs. @ $ 3.75 per cwt.		3.00
Alfalfa hay: 75 lbs. @ $ 25 per ton		.94
Total feed cost 0 to 2 months		11.14
Original cost of calf		30.00
Labor		5.50
Veterinarian and veterinary supplies		3.00
Bedding		1.50
Buildings, pens and equipment		1.50
Death loss: @ 5%		2.35
Miscellaneous: including interest (43 c)		2.00
Total cost to 2 months	$	56.99
2 to 6 months: Weight 148 to 355 lbs.
Concentrate: 400 lbs. @ $ 3.75 cwt.	$	15.00
Hay: 600 lbs. (g $ 25 per ton		7.50
Total feed cost 2 to 6 month		22.50
Labor		3.30
Bedding		1.00
Micellaneous: including interest ($ 1.40)		3.50
Total cost 2 to 6 months		30.30
Accumulated total cost to 6 months	$	87.29
6 to 12 months: Weight 355 to 632 lbs.
Concentrates: 450 lbs. @ $ 60 per ton	$	13.50
Hay: 2160 lbs. @ $ 25 per ton		27.00
Total feed cost 6 to 12 months		40.50
Labor		5.00
Miscellaneous: including interest ($ 3.30)		6.40
Total cost 6 to 12 months		51.90
Accumulated total cost to 12 months	$	139.19
12 to 24 months: Weight 632 to 1069 lbs.
Hay and hay equivalent: 4 tons @ $ 22	$	88.00
Labor: figured on some pasturing		6.60
Breeding		7.00
Miscellaneous: taxes, rent, etc.		6.00
Interest: @ 6%		11.58
Total cost 12 to 24 months		119.18
Accumulated total cost to 24 months	$	258.37