b/ Oorspronkelijke artikelen kunnen worden gepubliceerd in
het Nederlands, en in overleg met de Redactie in het
Engels, Frans óf Duits, waarbij ze voorzien moeten zijn
van een samenvatting die niet langer dan 5% van het artikel
mag zijn.

Indien dit voor de auteur bezwaarlijk is kan de Redactie
voor de vertaling in het Engels zorgen.

c/ Literatuurverwijzingen in de tekst dienen te bevatten de
naam, resp. de namen van de auteur(s) en, tussen haakjes,
het jaar van publikatie, bijv. M u 11 i g a n and D a v i e s
(1945). Indien meer dan één publikatie van een schr|jver
uit een bepaald jaar wordt geciteerd, dit aanduiden door
gebruikmaking van het alfabet; bijv. Mulligan and
Da vi es (1945a, 1945b) enz. Aan het einde van het
artikel dienen de literatuurverwijzingen verwerkt te wor-
den tot een alfabetisch gerangschikte literatuurlijst die
dient te bevatten;

3. de duidelijk afgekorte naam van het tijdschrift, alsmede
de jaargang (onderstreept), de beginpagina van het
•artikel en (tussen haakjes) het jaar van uitgifte.

III. ONDERZOEK VAN FOKTOMEN, SAMENGESTELD UIT
INDIVIDUEEL OP RSV-A RESISTENTIE GESELECTEERDE
DIEREN.

In een eerder onderzoek waren individuele gegevens verkregen over de mate
van gevoeligheid t.o.v. RSV-type A in een pluimveepopulatie.

Thans is nader aangegeven hoe op grond van die cijfers door hergroepering van
de dieren een gevoelige-, en een ongevoelige „lijn" werden geformeerd.
„Progeny tests" van deze beide geselecteerde groepen brachten duidelijke, signi-
ficante verschillen aan de dag. De gevoelige lijn maakte fenotypisch een veel
meer uniforme indruk dan de resistente groep, die een groter variatie breedte
vertoonde.

Een voorgaand onderzoek van een achttal v^\'illekeurig samengestelde en
daarna constant gehouden fok tomen (stam Rotterdams Bont) leidde tot
de conclusie, dat zowel tussen de foktomen, als tussen de individuele hennen
verschillen optraden met betrekking tot RSV-A resistentie.
Daar er géén hanenwisselingen plaatsvonden en de groepen hennen geheel
willekeurig werden samengesteld moesten de gevonden verschillen tussen
de foktomen voornamelijk aan de hanen worden toegeschreven. Het was
op grond van het verkregen cijfermateriaal zonder meer duidelijk, dat de
hanen van de tomen 3 en 4 (verder aangeduid als haan 3 en haan 4) de
twee vaderdieren met de meest gevoehge nakomelingschap waren daar
deze bij alle drie toegepaste methoden, namelijk op het bebroede ei, op
weefselcultuur als ook bij het jonge kuiken, als zodanig werden aangewezen.
Als de beide minst gevoelige hanen werden gekozen haan 2 en haan 8.
Aan deze zijde van de gevoeligheidsreeks waren de verschillen wat minder
duidelijk. De doorslag gaf hier het resultaat van de beënting met Rous
Sareoom Virus van het chorio-allantois membraan (CAM-test).

Voor het selecteren van de individuele gevoelige en resistente hennen
stonden ons slechts de gegevens van de CAM-tests, uitgevoerd op door val-
nest-controle verkregen broedeieren, ter beschikking. Er waren ook enkele
cijfers beschikbaar van de LP/50 methode en de weefselkweektechniek, doch
de aantallen hiervan waren niet groot genoeg om vergelijkingen per hen te
maken.

Het classificeren van de hennen in dieren met gevoelige, minder gevoelige
en resistente nakomelingschap was niet geheel exact uit te voeren, daar de
invloed van de hanen uiteraard ook een rol speelde en van toom tot toom
verschilde. Om toch met een zo groot mogelijke mate van succes groepen

*) Prof. Dr. J. Hoekstra; Centraal Diergeneeskundig Instituut, afd. Pluimvee-
Doorn, Oude Rijksstraatweg 43, Doorn.

De voorgaande publikatie treft men op pag. 769 van dit tijdschrift.
Geaccepteerd voor publikatie op 11 maart 1971.

moederdieren te verkrijgen, die op grond van hun nakomelingschap zouden
zijn aan te duiden als „gevoelig" resp. „resistent", werden zij beoordeeld
volgens onderstaande maatstaven:

a. Is van de betrokken hen een redelijk aantal gegevens vereameld? Zo
niet, dan werd het dier uitgeschakeld.

b. Behoort het dier, gezien het totaal van de gegevens, tot de „midden-
groep" of tot de extra „gevoelige", resp. bijzonder „resistente" hennen?

c. Behoort het dier in de eigen toom, waarin onderling wèl een exacte
vergelijking mogelijk is, tot de hoger of lager gekwalificeerde resistentie-

Met behulp van deze criteria werd nu een hergroepering van de foktomen
doorgevoerd t.w. twee „gevoelige" tomen nl.: Haan 3 met de hennen ge-
nummerd: 418/435/436/445/473/ en 479. Haan 4 met de hennen genum-
merd: 420/448/456/457/465/ en 472. Als de „resistente" tomen werden sa-
mengesteld: Haan 2 met de hennen, genummerd: 429/432/442/455 en 459.
Haan 8 met de hennen, genummerd: 415/416/440/ en 462.
Later werd aan de groep haan 8 nog toegevoegd hoen nr. 450. Dit dier
gaf aanvankelijk een nakomelingen-groep die weinig opvallend was. Ken-
nelijk onder invloed van de zeer „gevoelige" haan no. 4 waarin zij aan-
vankelijk was ondergebracht. Na later getreden te zijn door haan 7 gaf
dit dier echter uitgesproken ongevoelige nakomelingen.
Alle overgebleven, goed produktieve, dieren werden willekeurig verdeeld
over de tomen met de hanen 1, 5, 6 en 7, een middengroep wat betreft de
RSV-A resistentie.

Drie weken na de hergroepering werd opnieuw begonnen de broedeieren
te verzamelen via de valnest-controle en wel achtereenvolgens voor de vol-
gende doeleinden: CAM-tests, bepalingen van de LP/50 van individueel
gebroede kuikens en ten slotte de produktie van een voldoende aantal na-
komelingen voor een volgende generatie. Dit alles dan voor wat betreft de
uitgezochte dieren van de tomen 3, 4, 2 en 8. Aan de overige werd een
andere bestemming gegeven waarover later zal worden gerapporteerd. Bij
het onderzoek werden geen duidelijke verschillen gezien tussen de resul-
taten van tomen 3 en 4, welke daarom samengevat werden onder de aan-
duiding „Lijn G/A" (gevoelig voor type A).

Om overeenkomstige redenen werden de tomen 2 en 8, samengevat als
„Lijn R/A" (resistent tegen RSV, type A).

De eerste gegevens die beschikbaar kwamen, waren die van de CAM-tests
met RSV-A op de gebruikelijke wijze verricht bij de bebroede eieren van
de beide „lijnen" en te vergelijken aan de hand van diagram 10.
Het blijkt dat de waarnemingen, verricht aan eieren van de lijn G/A voor
het overgrote deel een groot aantal pokjes opleveren en dus als „gevoelig"
geklasseerd werden. Slechts 3,5% van de waarnemingen bleek „resistent" te
zijn volgens de eerder omschreven criteria. De populatie als zodanig maakt
reeds een vrij homogene indruk in tegenstelling tot de resistente lijn R/A
met 45,6% resistente embryonen, doch met een sterke spreiding over de
diverse klassen. Het verschil is duidelijk en in overeenstemming met de
verwachting: wanneer men aanneemt dat de factoren voor gevoeligheid
een dominerend karakter zullen dragen. In dat geval namelijk komt de
heterozygotie fenotypisch veel minder tot uiting.

Wij werden in de gelegenheid gesteld, en wel tegelijkertijd, een onderzoek
in te stellen naar de resistentie-verhoudingen in een tweetal stammen van
een instituut in het centrum van het land. Deze vergelijking interesseerde
ons, omdat één der stammen, t.w. de Witte Leghorn, onder praktijkomstan-
digheden steeds een veel groter uitval aan leukose vertoonde dan de andere,
in casu de New Hampshires. De resultaten van dit onderzoek, eveneens in
beeld gebracht in diagram 10, laten zien dat de New Hampshires veel
„nakomelingen", in casu embryonen opleveren met een vrij grote resisten-
tie tegen RSV-A, namelijk 46,2%. De Witte Leghorn stam daarentegen
produceert hoofdzakelijk gevoelige „nakomelingen" en slechts 11,4% re-
sistenten. Zonder hieruit te ver gaande conclusies te willen trekken kan
bij vergelijking van de beide stammen met de twee Rotterdamse groepen
(zie diagram 10) wel gezegd worden, dat de overeenkomst tamelijk frap-
pant is.

Bij toetsing van de significantie van de aangetroffen verschillen werden
de volgende waarden gevonden: lijn R/A verschilt significant van lijn
G/A /P (X2=:28,9) <0.01/. Tussen lijn R/A en lijn centrum New Hamps
werd geen significant verschil aangetroffen. Wel was er een gering verschil
tussen lijn G/A en lijn WL /P(X2=3,9) <0.05/.

Behalve een onderzoek d.m.v. de CAM-test werd bij de lijnen G/A en R/A
ook de LP/50 van een representatief aantal nakomelingen nagegaan.
Diagram 11, dat hierop betrekking heeft, leidt in feite tot dezelfde conclu-
sies als op grond van de CAM-tests werden verkregen. Het grootste aantal
waarnemingen bij de gevoelige lijn ligt in de klassen met een korte latente
periode en slechts 7,4% van de dieren werd als „resistent" aangemerkt.

Vergelijking van de verdeling der gemiddelde latent periode na injectie
met RSV-A bij twee kippelijnen.

De reactie van deze populatie als geheel wekt een vrij homogene indruk. De
waarnemingen bij de R/A lijn daarentegen zijn over een veel breder sprei-
dingsgebied verdeeld. De meerderheid van de waarnemingen valt hier in het
resistente gebied (64,4%). Bij toetsing van de getallen bleek het verschil
tussen de lijnen G/A en R/A significant te zijn /P(X2=29,9) <0.01/.

Individual data on the degree of su.sceptibility to RSV, type A, in a poultry
population were obtained in previous studies.

In the present report, the method adopted in producing a susceptible and a resistant
„line" by regrouping the birds on the basis of these figures, is speciHed.
Progeny testing of the two selected groups revealed marked, significant differences.
The susceptible line conveyed the impression of being much more uniform than was
the resistant group which showed a wider range.

E^en aantal fokdieren, zowel hanen als hennen (stam Rotterdams Bont), werd
individueel onderzocht op hun „gevoeligheid" t.o.v. RSV-B, door toepassing van
de CAM-test op hun nakomelingen, in casu embryonen.

Daar van deze dieren ook gegevens bekend waren met betrekking tot de ge-
voeligheid t.o.v. het RSV-A virus konden enkele vergelijkingen worden getrokken.
Het onderzoek laat zich als volgt samenvatten.

a. De onderzochte populatie schijnt relatief méér genen die de resistentie tegen
B virus bepalen te bezitten, dan die welke verantwoordelijk zijn voor de
ongevoeligheid t.o.v. RSV-A.

b. Er werden geen aanwijzingen gevonden die op een correlatie van de resisten-
tie tegenover de beide virus typen zouden wijzen.

c. De graad van „gevoeligheid" tussen de afzonderlijke hanen en hennen liep
duidelijk uiteen.

d. Op grond van de verkregen gegevens waren zowel „resistente" als meer
„gevoelige" foktomen samen te stellen.

De leukose virussen zijn te verdelen in verscheidene antigeen verschillende
groepen. Een tweetal hiervan, t.w. de groepen A en B zijn reeds uitvoerig
onderzocht. Groep A veroorzaakt de meeste gevallen van leukose die in
de praktijk werden waargenomen. Het laat zich aanzien, dat de leukose
virussen van het type B in de praktijk minder frequent voorkomen en ook
minder pathogeen zijn. Veel exacte gegevens vindt men hierover trouwens
niet. De verdeling in groepen zet zich voort in de verschillende Rous Sar-
eoom Virus stammen.

In groep A treft men o.m. het Rous Sareoom Virus aan, dat als „helper
virus" het geassocieerde virus nummer 1 (RAV 1) bevat. Het leukose virus
type B heeft een antigene sti uctuur die overeenkomt met het Rous Sareoom,
dat een andere „helper" bevat en aangeduid wordt met de naam RSV-RAV
2.

Volgens de Engels-Amerikaanse literatuur zou de genetische resistentie
tegen virussen uit de A-groep niet correleren met die tegen de B-groep.
Daar wij beschikten over een aantal dieren die d.m.v. „progeny testing"
uitvoerig waren onderzocht op hun resistentie t.o.v. RSV-A, leek het nuttig
van ditzelfde materiaal ook gegevens te verzamelen met betrekking tot de
resistentie tegenover een virus uit de B groep in casu het RSV-RAV 2.

Als diermateriaal werd een zevental foktomen gekozen (Rotterdams Bont)
die eerder op gevoeligheid t.o.v. RSV-A waren onderzocht.
Hierbij bestond foktoom 2 uit dieren, alle geselecteerd op „resistentie"
t.o.v. RSV-A. De tomen 3 en 4 bevatten juist de meest „gevoelige" dieren,
terwijl in de tomen 1, 5, 6 en 7 de dieren met een middelmatige gevoelig-
heid ten opzichte van het RSV-A waren ondergebracht. In de laatste groep
foktomen werd in de loop van het onderzoek éénmaal van hanen gewisseld,
waarvoor een viertal reserve hanen, overigens van gelijke afstamming, werd
gebruikt. Aan de hand van de verkregen uitslagen van de tests werden
later enkele foktomen samengesteld uit B „gevoelige" resp. „resistente"
exemplaren.

Als testvirus werd in deze serie experimenten het RSV (RAV 2) gebruikt,
oorspronkelijk ontvangen van Biggs (Houghton, Engeland) onder de
codenaam BH RSV (RAV 2) en naderhand vermeerderd op leukose-vrije
kuikens van het eigen instituut.

Een partij geconcentreerd virus werd in verschillende verdunningen door
beéntingen van de chorio-allantois vliezen getest op een representatief aan-
tal broedeieren afkomstig van de groep te onderzoeken dieren.
Als standaardverdunning werd daarna gekozen en in kleine hoeveelheden
diepgevroren bewaard de verdunning 10 ^^ omdat bij deze verdunning het
aantal na bebrocding opgekomen pokjes het best telbaar was, zonder dat
zich veel negatieve vliezen of juist vliezen met een ontelbaar aantal pokjes
voordeden, zoals te verwachten is als men het virus te veel verdunt, dan wel
sterk geconcentreerd gebruikt. M.a.w. de verdunning 10\'4 van deze partij
RSV-B virus bleek het beste te passen bij de variantie van het te onder-
zoeken broedei materiaal. Hierbij zij dan tevens aangetekend, dat voor het
testen van de „nakomelingen" in dit experiment alleen van CAM-entingen
gebruik gemaakt werd. De techniek van de CAM-test en de verwerking

van de gegevens in (logaritmische) groepen was verder geheel gelijk aan die,
welke bij eerdere onderzoekingen werd toegepast.

De gegevens van het totaal van alle verrichte waarnemingen zijn verwerkt
in diagram 12.

Vergelijking van de distributie van aantallen pokken bij broedeieren bij
gebruik van een tweetal verschillende RSV typen.

lun-. rotterdams bont
cam.tests. totale populatie
lun ; rotterdams BONT
cam.tests.totale populatie

Wanneer wij het verloop van dit diagram vergelijken met het op deze
pagina eveneens en nogmaals weergegeven beeld, dat verkregen werd met
RSV van het A type, dan blijken er duidelijke verschillen te zijn. Bij toe-
passing van het virus uit de B groep (RSV-RAV-2) ontstaat een curve die
minder excessief scheefgetrokken is en waarbij de waarnemingen zich regel-
matiger over het gehele variantiebereik verdelen. Het verschil in de verde-
ling tussen de blokkengrafieken betrekking hebbende op RAV 1 en RAV2 is
wel significant, doch er is hier met twee verschillende virussen gewerkt.
Dit maakt o.i. een exacte vergelijking moeilijk. We willen dan ook vol-
staan met de voorlopige visuele indruk dat bij het virus uit de A groep zich
een veel sterkere piek vormt in de „gevoelige" sector dan bij het B groep
virus het geval is. Dit kan betekenen, dat de (recessieve) genen die de on-
gevoeligheid t.o.v. RSV-B reguleren, bij ons materiaal veel frequenter voor-
komen dan die, welke voor een weerstand tegen RSV-A zorgen.
Tot het meer frequent voorkomen van resistentie bij dit materiaal tegen B
virus mag echter alleen worden geconcludeerd wanneer aangenomen wordt,
dat het verervingspatroon t.o.v. A en B virussen op dezelfde wijze verloopt.
Voorlopig schijnt er weinig reden te zijn hieraan te twijfelen.

In de tomen 1, 5, 6 en 7 bevonden zich hennen, waarvan alleen bekend
was, dat zij t.o.v. RSV-A een middelmatige gevoeligheid te zien gaven.

Distributie van aantallen pokken op broedeieren van foktomen na infectie
met RSV-type B.

Daar het hennen-materiaal overigens geheel willekeurig verdeeld was mag
worden aangenomen, dat eventueel waargenomen toomverschillen voor-
namelijk door de hanen veroorzaakt zullen zijn. Op deze 4 tomen werd
een tweetal series hanen onderzocht. De eerste serie was in dezelfde opstel-
ling eerder gebruikt bij het ondei-zoek t.o.v. de resistentie tegen RSV-A.
Diagram 13 geeft een nader overzicht van de resisentie-verdeling ten op-
zichte van het B-type van het RSV.

Hoewel de onderlinge verschillen niet bijzonder groot zijn, kunnen toch
detomen 1B/P(X2=:6,4) <0.05/en /? (X2=:5,0) <0.05/ als de meest
gevoelige worden aangewezen. Tamelijk resistent bleek de toom 6® /F (X^
= 5,2) <0.05/ te zijn. In cijfers uitgedrukt bevatten de tomen P, 5^ en
resp. 16,7, 21,8 en 43,0% „resistente" waarnemingen.

In de Engels-Amerikaanse literatuur wordt vrij algemeen aangegeven, dat
er géén correlatie bestaat tussen de resistentie tegen leukose, resp. Rous
Sarcoom virussen die tot verschillende subgroepen behoren. M.a.w. de genen
die de gevoeligheid, res. resistentie tegen RSV-A (of een leukose virus uit
deze subgroep) reguleren zijn verschillend van die, welke het gedrag ten
opzichte van RSV-B bepalen. Zij zouden onafhankelijk vererven, dus ver-
moedelijk ook op verschillende chromosomen liggen.

Het leek ons nuttig na te gaan in hoeverre deze zienswijze in overeenstem-
ming was met de gegevens die uit ons eigen materiaal waren af te leiden.
In diagram 13 zijn ook opgenomen die gegevens die betrekking hebben
op de resistentie (tegen B virus) van de tomen 2, 3 en 4. Deze 3 tomen
werden eerder geselecteerd op resistentie tegen RSV-A. Daarbij werden
in toom 2 uitsluitend (A) resistente dieren en in de tomen 3 en 4 alleen ge-
voelige exemplaren ondergebracht. Ten opzichte van RSV-B liggen de ver-
houdingen anders. Weliswaar scheen de (A) resistente toom 2 vrij onge-
voelig voor het B-virus, doch dit bleek niet significant te zijn en bij nader
onderzoek bovendien sterk door één moederdier beïnvloed te wezen. Van
de (A) gevoelige tomen 3 en 4 behoorde toom 3 tot de meer resistente
t.o.v. RSV-B, terwijl toom 4 bij de gevoelige serie bleek te behoren. De
beide tomen weken niet significant van het algemeen gemiddelde doch wel
van elkaar af. Een duidelijke correlatie blijkt dus ook in ons materiaal in
geen geval aanwezig te zijn.

Dit bleek ook bij de beschouwing van de individuele dieren.
Ter illustratie zijn in diagram 14 de gevoeligheidsfrequenties afgezet zowel
voor RSV-A als voor RSV-B van een vijftal moederdieren die alle steeds
met dezelfde haan werden gekruist.

Hoewel het aantal waarnemingen hier wel erg bescheiden is, krijgt men
toch stellig de indruk, dat de vijf moederdieren die alle een A resistente
nakomelingenschap opleveren ten opzichte van de RSV-B virus zeer ongelijk
reageren.

De nummers 429, 455 en - in wat mindere mate - ook 432 produceerden
voornamelijk embryonen ongevoelig voor RSV-B. Zulks in tegenstelling tot
de nummers 442 en 459, waarvan de „nakomelingen" vrijwel alle gevoelig
voor dit virus bleken te zijn.

Vergelijking van de distributie van de aantallen pokken na infectie van
verschillende typen RSV virus bij broedeieren van individuele moederdieren.

IV. De „nakomelingen" van dieren, individueel geselcteerd op gevoeligheid t.o.v.
RSV-B.

Nadat de gegevens over de resistentie t.o.v. RSV-B van de individuele
dieren waren verzameld werd overgegaan tot het samenstellen van enkele
speciale foktomen, en wel één, geheel gevormd uit „gevoelige" dieren, en
twee andere waarin de meest „resistente" hanen en hennen waren onder-
gebracht.

Van deze tomen werden daarna opnieuw eieren verzameld en na be-
broeding gebruikt voor CAM-tests.

Diagram 15 geeft de daarbij verkregen resultaten in beeld weer. De ouder-
dieren op resistentie geselecteerd, leveren hoofdzakelijk „nakomelingen" in
de ongevoelige klassen, nl. 44,8%, in tegenstelling tot de „gevoelige" ouder-
dieren die embryonen produceerden waarop het RSV bijzonder actief
was en waar slechts 16,3% „resistente" waarnemingen werden gedaan. Het
verschil tussen beide groepen bleek significant te zijn /P (X2=7,3) <0.01/.
Toch zien wij ook nog dat de groepen elkaar voor een belangrijk deel over-
lappen en dat er van een vermindering van de variatiebreedte nog weinig te
zien is. Voortgezette selectie in volgende generaties zal de groepen naar
alle waarschijnlijkheid verder uit elkaar kunnen trekken.

A number of breeders including both roosters and hens (Rotterdam Bont strain)
were individually examined for their „susceptibility" to RSV, type B, by performing
the CAM test in their progeny, embryos in this case. As data on the susceptibility of
these birds to RSV, type A, were also available, a number of comparisons could
be made.

Vergelijking van de distributie van aantallen pokken bij twee kippelijnen na
injectie met RSV type B.

OUDER DIEREN GEsf^iTEERD OP GEVOELIGHEID
CAM.TEST R.S.V.-B. H AANTAL WAARNEMINGEN.
30-I H 49.

a. the population studied apparently has relatively more genes determining resistance
to the B type of virus than it has genes which produce resistance to RSV, type A;

b. there was no evidence to suggest any correlation of the resistance to the two
types of virus;

c. the degree of „susceptibility" varied markedly among individual roosters and
hens;

d. „resistant" as well as more „susceptible" breeding flocks could be produced on
the basis of the data obtained.

Vergelijking van fwee methoden voor het tellen
van Triehostrongyliden-eieren in kalverfaeces¹)

Er werd een vergelijking gemaakt tussen de bepalingen van het aantal nematoden-
eieren in de faeces volgens een McMaster- en een DCF-methode. Hiertoe werden
96 monsters faeces gebruikt van 16 kalveren die tamelijk sterk varieerden in
ei-uitscheiding. De McMastermethode was een modificatie van de oorspronkelijke
methode volgens Dorsman.

Over de hele linie bleek de McMastermethode beter voor de dag te komen dan de
DCF-methode; de recovery en de gevoeligheid waren beter, de variantie in de
tellingen van submonsters en binnen submonsters geringer en de benodigde tijd
korter.

Bij het onderzoek naar het voorkomen van trichostrongylidenbesmetting
bij schapen en runderen kunnen voor de bepaling van het aantal eieren,
dat met de faeces wordt uitgescheiden, drie methoden worden gebruikt,
n.1. de direkte telmethode, de McMastermethode en de DCF-methode
(direct centrifugal flotation).

Voor routinegebruik is eerstgenoemde methode minder geschikt, omdat
deze zeer tijdrovend is. Van de beide andere wijzen van bepaling zijn veel
modificaties in gebruik, hetgeen moeilijkheden oplevert bij het vergelijken
van de resultaten die door verschillende laboratoria worden gevonden.
Welke van deze laatste twee methoden de beste resultaten oplevert, is van
groot belang voor gezondheidsdiensten en andere instellingen, waar gere-
geld ei-tellingen uitgevoerd moeten worden.

In de literatuur zijn een aanzienlijk aantal modificaties van zowel de Mc
Master- als de DCF-methode beschreven. Als men aantallen epg (eieren
per gram faeces) met elkaar wil vergelijken, dan moeten de gebruikte be-
palingsmethoden liefst nauwkeurig overeenstemmen en dit is meestal niet
het geval. Zelfs kleine wijzigingen in de techniek of uitvoering door ver-
schillende personen, kunnen belangrijke variatie in de gevonden uitkom-
sten teweeg brengen, speciaal als het gaat om epg\'s boven 50 (Peters
en Lei per, 1941).

1 Het onderzoek werd uitgevoerd in het kader van de ingenieursstudie Gezond-
heids- en Ziekteleer aan de Landbouwhogeschool te Wageningen onder leiding
van Ir. A. Kloosterman.

2 C. Buiks en W. J. Koops; Laboratorium voor Veeteeltwetenschap, Landbouw-
hogeschool Wageningen, Haagsteeg 4.
Geaccepteerd voor publikatie op 8 maart 1971.

1. De „recovery"; dit is het percentage van het totaal aantal aanwezige
eieren, dat bij de telling gevonden wordt. Daar het totaal aantal aan-
wezige eieren meestal niet bekend zal zijn, heeft het meer zin de uit-
komst van een telling volgens de ene methode te vergelijken met die
volgens een andere en dan de relatieve „recovery" te bepalen.

2. De gevoeligheid; dit is het minimum aantal eieren dat aangetoond kan
worden in één gram faeces. Deze gevoeligheid is afhankelijk van de
hoeveelheid materiaal, waarin de telling uiteindelijk verricht wordt
(m.a.w. van de vermenigvuldigingsfactor) en van de „recovery".

3. De reproduceerbaarheid; deze geeft het verband aan tussen herhaalde
tellingen. Hoe beter deze tellingen met elkaar overeenstemmen des te
beter is de reproduceerbaarheid.

Over een vergelijking van de McMastermethode, met de D.C.F.-methode,
is slechts weinig literatuur bekend. Levine et al (1960) gebruikten bij
hun onderzoek een iets gewijzigde McMastermethode tegenover de DCF-
methode van S t o 11. Om een vergelijkingsstandaard voor beide methoden
te krijgen, werd een direkte telmethode uitgevoerd.

Opvallend was, dat bij deze direkte telmethode minder eieren werden ge-
vonden dan bij de McMastermethode. De DCF-methode leverde een dui-
delijk lagere opbrengst op dan de McMastermethode; de eieren, die bij
de DCF-methode verloren gingen, bleken niet in het sediment, maar in de
oplossing aanwezig te zijn. De relatieve „recovery" van de DCF-methode
bleek te variëren van 11 tot 56% ten opzichte van de McMastermethode.
De McMastermethode bleek veel minder tijd te vergen dan de direkte tel-
methode en ook minder dan nodig was voor de DCF-methode. De twee
methoden, die bij het onderzoek van L e v i n e ei aZ (1960) gebruikt wer-
den, zijn nogal afwijkend van de bij het eigen onderzoek gevolgde werk-
wijzen, zodat bij de vergelijking van resultaten enige voorzichtigheid ge-
boden is.

De bij het onderzoek gebruikte mest was afkomstig van 16 kalveren die, in
het kader van een proef waarbij de invloed van voeding en besmetting op
de groei van de dieren is nagegaan, kunstmatig werden besmet met tri-
chostrongyUden-larven (Cooperia en Ostertagia soorten). De mest werd
rectaal verzameld in plastic zakken. Uit de portie mest van een kalf werden
eerst twee monsters van ieder één gram genomen (na grondig kneden van
het totale monster) voor de bepaling van het aantal eieren volgens de
DCF-methode. Elk van deze beide monsters werd overgebracht in een
erlenmeyer, waaruit na diverse handelingen weer twee tellingen werden
verricht, hetgeen resulteerde in 4 tellingen per monster.

Het resterende deel van het mestmonster werd gebruikt voor het trekken
van monsters voor de McMastermethode, waarmee eveneens 4 tellingen
werden uitgevoerd. Hierbij werd in twee maatcylinders telkens een z.g.
theelepel suspensie overgebracht, terwijl bij het einde van de werkwijze uit
ieder buisje met eieren zoutoplossing twee telkamers gevuld werden.
Deze 2x2 tellingen voor iedere methode waren noodzakelijk voor het
schatten van de invloed van het kneden, resp. roeren met de propeller en
voor de mate van het mengen, resp. in een erlenmeyer en een centrifuge

buisje. Door deze manier van werken kon de reproduceerbaarheid van
beide methoden vergeleken worden. De ei-uitscheiding van de kalveren
was steeds bekend, zodat zowel mest met hoge als lage epg\'s bij het onder-
zoek kon worden betrokken.

In totaal werden 96 mestporties onderzocht met voor iedere portie 2x4
tellingen.

De bij dit onderzoek gebruikte McMastermethode (Dorsman, 1957)
wijkt op enkele punten af van de oorspronkelijke, waarbij bijv. niet wordt
gecentrifugeerd of gezeefd.

Bij een onjuiste uitvoering zullen recovery, gevoeligheid en reproduceer-
baarheid van beide methoden ongetwijfeld minder gunstig zijn. Grove
fouten zullen zeker optreden als bijv. bij de McMastermethode de suspen-
sie niet gelijkmatig over de zeef wordt verdeeld; er zullen dan eieren op de
zeef achterblijven. Verder is ervaring een factor, die de variatie kan ver-
minderen.

De McMastermethode werd uitgevoerd door een hoeveelheid mest met
een even grote hoeveelheid water intensief te mengen m.b.v. een roerder.
Met behulp van een lepel wordt 6 ml van deze suspensie overgebracht in
een maatcylinder van 50 ml en aangevuld tot 45 ml. Na mengen hiervan
wordt het geheel snel en zo gelijkmatig mogelijk over een zeef geschonken.
Met het fikraat wordt een centrifugebuis van 14 ml gevuld, gecentrifu-
geerd en het sediment gesuspendeerd in verzadigde NaCl oplossing. Van
deze suspensie wordt met behulp van een speciale pipet een telkamer van
1,2 ml gevuld. Het aantal eieren dient met de factor 12,5 te worden ver-
menigvuldigd om de epg-waarde te krijgen.

De DCF-methode werd uitgevoerd door 1 g mest te brengen in 100 cm3
water en hieruit, nadat alle faeces volledig gesuspendeerd zijn, een 10 ml
centrifugebuis te vullen. Na centrifugeren wordt het sediment gesuspen-
deerd in ZnS04 oplossing (s.g. 1,33) en opnieuw gecentrifugeerd. Daarna
wordt de meniscus licht positief gemaakt met ZnS04 oplossing en wordt er
een dekglas op gelegd. Na één minuut wachten, wordt het glaasje ver-
wijderd en op een objektglas onderzocht op eieren. Het aantal eieren ver-
menigvuldigd met 10 geeft de epg-waarde van het monster. Gedetailleerde
gegevens over de gebruikte methoden zijn op het betreffende laboratorium
te verkrijgen.

De verhouding van gemiddelden van twee methoden, vermenigvuldigd met
de verhouding van de resp. vermenigvuldigingsfactoren geeft de relatieve
„recovery" van een methode t.o.v. een andere.

Over 96 monsters werd met de DCF-methode een gemiddelde van 23,65
eieren geteld; dit bedroeg voor de McMastermethode 28,54. De verme-
nigvuldigingsfactoren zijn resp. 10 en 12,5.

Wanneer de „recovery" voor de McMaster op 100 wordt gesteld, bedraagt
hier de relatieve „recovery" voor de DCF-methode 23,65/28,54 x 10/12,5 =
0,66 = 66%.

Levine et al (1960) vonden cijfers variërend van 11 tot 56%, afhanke-
lijk van de onderzochte diersoort (runderen en schapen), de gebruikte
flottatiemedia en het aanwezige eierenaantal in de mest.

De kleinste te tellen eenheid is één ei. De relatieve gevoeligheid zou dus
kunnen worden uitgedrukt als de verhouding van vermenigvuldigingsfac-
toren (i.c. 12,5 en 10). De DCF-methode heeft echter een lagere „recovery"
dan de McMastermethode. Bij de eerste vonden wij slechts 66% van het
aantal eieren, dat met de tweede werd gevonden. De relatieve gevoelig-
heid van de DCF-methode wordt dus 66 x 12,5/10 = 82,5% van die bij de
McMastermethode. De McMastermethode komt hier dus ook iets beter te
voorschijn van de DCF-methode.

Levine et al (1960) stellen dat de DCF-methode een grotere gevoelig-
heid zou hebben, maar dit is alleen mogelijk als de vermenigvuldigings-
factor veel kleiner is dan die van de McMastermethode.

Een maat voor de reproduceerbaarheid vormt de variantie tussen submon-
sters en de variantie tussen tellingen binnen submonsters.
Een gebruikelijke methode om dit te analyseren is de variantieanalyse.
Deze werd uitgevoerd op het materiaal na worteltransformatie¹), d.w.z.
in plaats van de gevonden uitkomsten werden de vierkantswortels uit de
getallen gebruikt. Zoals uit tabel 1 blijkt, is bij de McMastermethode de
variantie tussen submonsters kleiner dan bij de DCF-methode (P < 0,01);
dit wijst erop dat de menging met de propeller bij de eerstgenoemde me-
thode beter is dan het kneden met de hand bij de laatste en bevestigt te-
vens het feit dat een submonster van 3 g representatiever geacht mag wor-
den dan een submonster van 1 g.

Verder is de variantie tussen tellingen bij de McMastermethode ook klei-
ner dan bij de DCF-methode (P < 0,005). Dit is te verklaren door een
betere menging in het centrifugebuisje, waaruit de twee telkamers worden
gevuld bij de McMastermethode dan de overeenkomstige menging in de

1 Bij voorafgaand onderzoek op het Laboratorium voor Veeteeltwetenschap werden
verschillende transformaties bij soortgelijk materiaal vergeleken. Hierbij maakte
de worteltransformatie de verdeling redelijk normaal en werd de variantie vol-
doende onafhankelijk gemaakt van het gemiddelde.

erlenmeyer, waaruit de twee centrifugebuisjes bij de DCF-methode worden
gevuld. Hierbij moet er wel aan gedacht worden, dat na het vullen van
deze buisjes nog heel wat handelingen verricht moeten worden, voordat
men aan het eigenlijke tellen toe is, zodat hier ook nog een extra-variantie
oorzaak te vinden is.

Wat variantie binnen monsters en submonsters betreft, komt de McMas-
termethode dus duidelijk beter voor de dag dan de DCF-methode. Verder
volgt uit de vergelijking van de F-waarden uit de tabel dat bij beide me-
thoden de variantie tussen monsters significant is. Dit is te verklaren door
de zeer sterk uiteenlopende e.p.g.-waarden van de verschillende mestmon-
sters (verschillende kalveren, dagen, tijd van de dag).

Uit de tabel blijkt ook dat bij de DCF-methode de variantie tussen sub-
monsters en tellingen niet significant verschilt, terwijl bij de McMaster-
methode de variantie tussen duplo-tellingen duidelijk kleiner is dan de
variantie tussen submonsters. Het heeft dus bij een onderzoek (afgezien van
île benodigde tijd) zin om bij de McMastermethode i.p.v. meer duplote»-
lingen, meer submonsters te onderzoeken, terwijl dit bij de DCF-methode
niets uitmaakt.

Bij enkele tijdsstudies, in de loop van het onderzoek verricht, bleek de
McMastermethode iets minder tijd in beslag te nemen dan de DCF-
methode. Dit is niet in overeenstemming met de heersende mening en het
valt ook te betwijfelen of onze waarnemingen representatief zijn voor het
routineonderzoek.

Bij vergelijkend onderzoek van de McMaster- en de DCF-methode voor
het tellen van trichostrongylideneieren bleek de eerste over de hele linie
beter te zijn dan de tweede: de „recovery" was beter (DCF slechts 66%
van de McMastermethode), de gevoeligheid was beter (DCF 83% t.o.v.
de McMastermethode), terwijl ook de variantie in de epg\'s van de submon-
sters en van herhaalde tellingen in hetzelfde submonster geringer was.
De benodigde tijdsduur bleek bij dit onderzoek iets korter te zijn voor de
McMastermethode, maar of dit bij het routineonderzoek ook het geval zal
zijn, valt te betwijfelen.

Bij het tot stand komen van dit onderzoek is veel dank verschuldigd aan de heren
Dorsman en Fransz voor de door hen verstrekte adviezen en medewerking en
ook aan de heren Bijl en van den Brink voor hun hulp bij het uitvoeren van
het technische gedeelte.

Faecal nematode egg counts using the McMaster-method of Dorsman and a
direct centrifugal floatation method (DCF) were compared. Ninety-six faecal sam-
ples from sixteen calves showing rather marked variations in faecal egg counts, were
used for this purpose. The McMaster-method adopted was a modification of the
original procedure.

McMaster\'s method was found to be superior to the DCF method on every score;
recovery and sensitivity were superior, the variations in counts of sub-samples and
within sub-samples were less marked, and the time required was shorter.

Dorsman, W.: Variation within a day in the nematode egg count of the rectal
content of cattle. Tijdschr. Dtergeneesk., 82, 655, (1957).

L e V i n e, N. D., M e h r a, K. N., Clark, D. T. and A v e s, J.: A comparison of
nematode egg counting techniques for cattle and sheep faeces. Am. J. vet. Res.,
21, 511, (1960).

Peters, B. G. and L e i p e r, J. W. G.: Variation in dilution counts of helminth
eggs. ƒ. Helm., 18, 117, (1940).

Een eenvoudige McMastermethode voor hef
tellen van Triehostrongyliden eieren in runder-
faeces

Gezien de betere reproduceerbaarheid, de eenvoud van de methode en de beno-
digde aparatuur en tijd, heeft de eenvoudige McMastermethode duidelijk voor-
delen, als het gaat om tellen van nematoden-eieren in faecesmonsters boven de
D.C.F.-methode en de methode van Dorsman.

Uit het artikel van Buiks en Koops is gebleken, dat de relatieve „re-
covery" van de D.C.F.-methode gemiddeld 66% was ten opzichte van de
McMastermethode volgens Dorsman. Omdat ook de reproduceerbaar-
heid van de McMastermethode beter was dan die van de D.C.F.-methode,
is getracht de eerstgenoemde te vereenvoudigen. De vereenvoudiging be-
staat hieruit, dat het zeven en centrifugeren van de faeces suspensie achter-
wege wordt gelaten, hetgeen in wezen een terugkeer is naar de oorspron-
kelijke McMaster-techniek.

De faeces waren afkomstig van experimenteel geïnfekteerde dieren. De
e.p.g.\'s volgens de McMastermethode varieerden van 0-3400. In elk van
de 111 monsters werd één telling volgens de McMaster uitgevoerd en één
volgens de D.C.F.-methode.

De vereenvoudige McMastermethode: na intensief kneden in de plastic
zak wordt 5 g faeces afgewogen in een van een maatverdeling voorzien
bekerglas. Dit monster wordt aangevuld met verzadigde NaCl oplossing
(s.g. 1,2) tot 200 ml en met behulp van een „vibromischer" in suspensie
gebracht.

Na 4 minuten wordt, onder voortdurend werken van de „vibromischer",
een telkamer van 2 ml inhoud gevuld met behulp van een lepeltje. Na
onmiddellijk opleggen van het dekglas wordt 10 minuten gewacht, waarna
de opgestegen eieren worden geteld. De vermenigvuldigingsfaktor ter ver-
krijging van de e.p.g.-waarde is 20.

De gebruikte apparatuur is in figuur 1 en 2 afgebeeld. Voor een be-
schrijving van de D.C.F.-methode worde verwezen naar het artikel van
Buiks en Koops (pag. 853 - 859).

1 R. van den Brink; Laboratorium voor Veeteeltwetenschap, Landbouwhogeschool
Wageningen, Haagsteeg 4.

Voor publikatie geaccepteerd op 8 maart 1971.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 13, 1971 859

Fig. 2. Perspexplaatje met 2 telkamers (2 ml), waarvan één is gevuld.
Resultaten

Een vergelijking tussen beide methoden kan worden gemaakt aan de hand
van figuur 3, waarin het verband is aangegeven tussen de uitslagen van
beide methoden. De horizontale en vertikale as geven resp. de getransfor-
meerde e.p.g.-waarden voor de McMaster- en de D.C.F.-methode. De
transformatie, die voor een korrelatie en regressie-berekening het meest
geschikt bleek, is die van Be all (1942) met als k-waarde 0,03 volgens:
X\'= 0,03-\'/^ sinh-i [0,03 (X 0,5)]^s waarin
X\' = getransformeerde waarde en
X = e.p.g.-waarde.

Op de boven- en rechterschaal zijn de korresponderende e.p.g.-waarden
afgezet. Uit de figuur blijkt, dat er een goed verband tus.sen de resultaten
van elk der methoden bestaat (r = 0,84). Het gemiddelde van alle mon-
sters na transformatie was 10,30 en 8,70 voor resp. de McMastermethode
en de D.C.F.-methode, hetgeen overeenkomt met een gemiddelde e.p.g.-
waarde van 278 resp. 153. De relatieve „recovery" van de D.C.F.-techniek

In deze proef is geen vergelijking mogelijk wat betreft de reproduceerbaar-
heid (binnen sub monsters, c.q. monsters) zoals dat door B u i k s en
K O O p s is gedaan. Er zijn echter voldoende redenen aanwezig, die het
aannemelijk maken, dat de reproduceerbaarheid van de McMaster-
techniek ook hier aanzienlijk beter is en wel op de volgende gronden:

1. E.p.g.-curves van individuele dieren vertonen bij gebruik van de
McMastermethode een minder grillig verloop dan bij gebruik van
de D.C.F.-methode.

3. de „recovery" van de vereenvoudigde McMaster-techniek is waar-
schijnlijk hoger dan die van de door Buiks en Koops gebruikte,
omdat de relatieve „recovery" van de D.C.F.-techniek t.o.v. de beide
technieken resp. 55% en 66% was. Door de vereenvoudigde methode
zou dus gemiddeld een aantal eieren per gram worden gevonden
dat 6/5 X het aantal is, dat met de door Buiks en Koops ge-
bruikte McMastermethode wordt gevonden. Dit kan waarschijnlijk
verklaard worden door een gering verlies van eieren dat optreedt bij
het zeven van de faeces-suspensie.

Wat betreft de gevoeligheid van de methoden kan worden opgemerkt, dat
die voor de door Buiks en Koops gebruikte McMastermethode het
hoogst is en voor de beide andere methoden (de oorspronkelijke Mc-
Mastermethode en de D.C.F.-methode) ongeveer gelijk ligt. Hoewel de
vermenigvuldigingsfaktor 2 x zo groot is (20 t.o.v. 10) voor de vereen-
voudigde McMastermethode t.o.v. de D.C.F.-methode, is de „recovery" van
de laatste maar iets meer dan de helft (55%) in vergelijking tot de eerste.
Dit betekent dat de kans op een positieve telling in een monster met lage
e.p.g. voor beide methoden ongeveer gelijk is.

Bij beide methodes werden waarnemingen gedaan omtrent de benodigde
tijd; deze kunnen als representatief worden beschouwd voor routine-
onderzoek. Tussen de methoden is geen noemenswaardig tijdsverschil waar-
genomen.

In view of the fact that it has a better reproducibility, and the simplicity of the
procedure as well as the apparatus and time required, the simple McMastermethod
obviously offers advantages over the direct centrifugal flotation (DCF) method and
Dorsman\'s method where faecal nematode egg counts are concerned.

Een vergelijkend onderzoek naar de meest
geschikte temperatuur voor de bebroeding van
geënte voedingsbodems, in verband met de be-
paling van het aëroob kiemgetal in rauw gehakt
en overeenkomstige vleesprodukten
A comparative examination into the most suited tem-
perature to the incubation of inoculated plates, in con-
nection with the determination of the aerobic count
of bacteria in raw minced meat and similar meat-
products.

Met behulp van de gietplaatmethode werd een onderzoek ingesteld naar de invloed
van de bebroedingstemperatuur van de voedingsbodems op het aëroob kiemgetal in
rauw gehakt. De gemiddelde koloniegetallen bij 1°C, 4°C, 5°C, 12°C, 25°C,
ao-c, 32°C en 37°C werden paarsgewijze vergeleken met die bij 20°C.
Er waren geen significante verschillen tussen de gemiddelde koloniegetallen bij
20°C en 12°C en tussen die bij 20°C en 25°C. Bij lagere temperaturen (5°C,
4°C en 1°C)werden significant lagere gemiddelde waarden gevonden. Gewezen
wordt op het belang van de psychrotrofen en psychrofielen bij het bewaren en het
onderzoek op deugdelijkheid van rauw gehakt. Voor de bebroeding van de voe-
dingsbodems wordt 25 °G aanbevolen.

Een bebroeding bij 30 "C gaf eveneens significant lagere gemiddelde waarden dan
een bebroeding bij 20°C. Een stijging van de bebroedingstemperatuur van 30°C
naar 37 °C veroorzaakt een snelle daling van de bepaalde kiemgetallen. Een be-
broeding van plate-count-agarplaten bij 32°G of 37°C heeft weinig zin.
Het gemiddelde verschil tussen de variatiecoëfficiënten bij 20°G en 30°C en bij
20°C en 32°C was groter dan tussen de variatiecoëfficiënten bij 20°C en de geko-
zen lagere temperaturen.

Over de temperatuur waarbij de geënte voedingsbodems moeten worden
bebroed voor de bepaling van het aerobe kiemgetal bestaat in de literatuur
geen uniforme mening. Door verschillende onderzoekers wordt een tempe-
ratuur van 18-22°C aanbevolen (Schönberg en Könekamp,
1962b; Hess en Marthaler, 1962; L o 11, 1966), wegens de veelvul-
dige besmetting van gekoeld vlees en gehakt met psychrotolerante bacteriën,
die grotendeels sterk proteolytisch werkzaam zijn (Schönberg, 1962).
Andere auteurs bebroedden parallelplaten bij 20°C en 37°C en kwamen
tot de conclusie, dat bij kamertemperatuur (20°G) steeds de hoogste kiem-
getallen werden geregistreerd (Hess en Marthaler, 1962; H e m p e 1,
1963; Kraus en Streichan, 1964).

Hess en Marthaler (1962) wijzen er op, dat de mengflora van ge-
koeld vlees bij 20-30°C een optimale groei heeft. Mulder (1969) be-
broedde de voedingsbodems bij 24°C. In de leergang in het verduurzamen
van voedingsmiddelen wordt voor de bepaling van het aëroob kiemgetal
(aërobe en facultatief aërobe, mesofiele micro-organismen) een temperatuur

1 Drs. M. P. Smit; adjunct-directeur van de Vleeskeuringsdienst „kring Groningen",
Zaagmuldersweg 1-2, Groningen.
Voor plaatsing geaccepteerd op 11 maart 1971.

van 30 ± 1°G voorgeschreven (M ossel en Tamminga, 1968). Ten-
slotte wordt ook aanbevolen, om de voedingsbodems te bebroeden bij 32 °C,
een temperatuur, waarbij zowel de pathogene bacteriën, als de facultatief
psychrofiele bacteriën en andere saprofieten snel kunnen groeien (Mossel,
1956).

In het hier beschreven onderzoek zijn verschillende temperaturen met el-
kaar vergeleken, teneinde vast te stellen bij welke temperatuur gemiddeld
de hoogste kiemgetallen worden geregistreerd.

De onderzochte routinemonsters werden gterokken uit partijen gehakt, ge-
hakte biefstuk, verse worst, braadworst en sausijsjes, terwijl ook een aantal
monsters uit aangehouden partijen en uit retourzendingen werden onder-
zocht. Alle monsters wogen 500 gram.

Als standaardtemperatuur werd 20°C gekozen. Hiermede werden de vol-
gende testtemperaturen vergeleken: 1°C, 4°C, 5°G, 12°G, 25°G, 30°C,
32°G en 37°G. Iedere testtemperatuur werd afzonderlijk met de standaard-
temperatuur vergeleken; alleen bij de vergelijking tussen 20°C en 30°C en
bij die tussen 20^G en 32°G werden eveneens voedingsbodems bebroed bij
37°G. Bovendien werden 5°G en 1°G met elkaar vergeleken.
De temperaturen 20°G, 25°G, 30°G, 32°G en 37°G werden bereikt door
normale broedstoven te plaatsen in een koel vertrek. De gewenste tempera-
turen werden met behulp van een binnen- en een buitenthermometer nauw-
keurig afgesteld. Aangezien niet kon worden beschikt over een broedstoof
met koeling, gaf het verkrijgen van een temperatuur van 12°G enige moei-
lijkheden. Dit probleem werd opgelost door de broedstoof in het koelhuis
te plaatsen. De bij 5°G te bewaren voedingsbodems werden geplaatst in
een gedeelte van het koelhuis waar de temperatuurschommelingen mini-
maal waren. De testtemperaturen 1°G en 4°G werden verkregen door koel-
kasten op die temperaturen af te stellen. De voedingsbodems werden bij
1°G gedurende 21 dagen, bij 4°G en 5°C gedurende 14 dagen, bij 12°G
gedurende 5 dagen en bij alle overige temperaturen gedurende 3 dagen
bewaard.

Ieder monster werd gekneed in een plastic zak, waarna vier analysemon-
sters van 20 gram werden verzameld. Uit ieder analysemonster werd één
serie decimale verdunningen aangelegd. De keuze van de verdunningen viel
bij 37°G op 1 : 103 t/m 1 : 105 en bij alle andere temperaturen 1 : 105 t/m
10^, met dien verstande, dat bij te verwachten zeer hoge kiemgetallen de
series met één hogere verdunning werden uitgebreid. Per serie werd van
elk van de gekozen drie opeenvolgende verdunningen in duplo 1 ml over-
gebracht in cultuurdozen (gietplaatmethode). De voedingsbodems uit de
vier series (a) werden bebroed bij de standaardtemperatuur en de voe-
dingsbodems uit de vier series (b) werden bebroed bij de testtemperaturen.
De bereiding van de analysemonsters en van de voedingsbodems geschiedde
zoals in een vorige publikatie is beschreven (Smit, 1970).
Ieder monster leverde bij de met elkaar vergeleken temperaturen vier ge-
middelde koloniegetallen op, die volgens de methode van F a r m i 1 o e
et al (1954) werden berekend uit twee of drie opeenvolgende verdunnin-
gen. Uit de vier koloniegetallen werd de gemiddelde waarde berekend (zie
tabel 1). Deze gemiddelde waarden hadden bij de paarsgewijze vergelijking

van een testtemperatuur met de standaardtemperatuur betrekking op de-
zelfde verdunningsfaktor. Bij de vergelijkingen met de testtemperatuur
37°C werden de gemiddelde waarden van de standaardtemperatuur zo no-
dig met een faktor 10 of 100 vermenigvuldigd, teneinde ze te baseren op
dezelfde verdunningsfaktor. Bij de paarsgewijze vergelijking van de gemid-
delde waarden werd gebruik gemaakt van de door Buchbinder et al.
(1951) beschreven methode.

Uit iedere combinatie van vier gemiddelde koloniegetallen werd de variatie-
coëfficiënt berekend. Voor ieder monster werd het verschil tussen de varia-
tiecoëfficiënten bij de standaardtemperatuur en de testtemperatuur be-
paald, waaruit het gemiddeld verschil tussen deze waarden werd berekend.
Bovendien werd per temperatuur de gemiddelde variatiecoëfficiënt be-
paald.

In tabel 1 zijn allereerst de resultaten samengevat van de paarsgewijze
vergelijkingen van diverse testtemperaturen met de standaardtemperatuur
(20°C).

Er werden geen significante verschillen vastgesteld tussen de geregistreerde
gemiddelde koloniegetallen bij 20°C en 12°G. Het enige verschil bestond
daarin, dat de voedingsbodems bij 12°C gedurende 5 dagen en die bij
20°C gedurende 3 dagen werden bebroed.

Ook werden geen significante verschillen gevonden tussen de gemiddelde
koloniegetallen bij 20°C en 25°C. Indien men echter parallelplaten be-
broedt bij 5°C en lagere temperaturen of bij 30°G en hogere temperaturen,
worden significant (P < 0,05) lagere gemiddelde waarden gevonden dan
bij 20°C.

Uit de in tabel 1 vermelde resultaten kan worden geconcludeerd, dat tus-
sen 12°C en 25°G gemiddeld de hoogste kiemgetallen worden geregistreerd.
Dit betekent een bevestiging van de mededelingen van Schönberg
(1962) en B a 1 z e r e i t (1968) dat vlees dikwijls is besmet met psychro-
fiele (psychrotolerante) kiemen. De psychrofiele bacteriën — waaronder
vooral Pseudomonas en Achromobacter (Ayres, 1955; Hess en Lott,
1970) — spelen een belangrijke rol bij de houdbaarheid en het bederf van
onder koeling bewaard vlees (Schönberg en Könekamp, 1962b;
Hempel, 1963; S c h m i d h o f e r, 1966).

Tijdens de werkbijeenkomst van de internationale zuivelbond te Brighton
(Nooitgedagt, 1968) is een onderscheid gemaakt tussen psychrotro-
fen (micro-organismen, die zich kunnen vermeerderen bij een temperatuur
van 7°C of lager) en psychrofielen (psychrotrofe micro-organismen, die
een optimum groeitemperatuur hebben beneden 20°C).
Teneinde na te gaan in welke verhouding deze beide groepen van bacte-
riën voorkomen in gehakt, zijn parallelplaten bebroed bij 20°C en 4°C en
bij 20°C en 1°C. De gemiddelde waarde bij 4°C bedroeg 84% (confiden-
tiegrenzen 77 tot 92%) van die bij 20°C. Nagenoeg hetzelfde resultaat
werd verkregen bij de vergelijking tussen 20°C en 1°C (tabel 1). De ge-
vonden verschillen waren significant (P < 0,05). Bij de beoordeling van
deze uitkomsten moet rekening worden gehouden met de omstandigheid,
dat de voedingsbodems bij 20°C gedurende 3 dagen, bij 4°G gedurende
14 dagen en bij 1°C gedurende 21 dagen werden bebroed. De testtempera-
turen 4°G en 1°G werden verkregen in een koelkast. Daarnaast werden van

71 andere monsters de parallelplaten bewaard in het koelhuis van het
abattoir bij 5°C. De gemiddelde waarde bij deze testtemperatuur bedroeg
93% (confidentiegrenzen 89 tot 97%) van die bij 20°C. Ook dit verschil
was significant (P < 0,05). Tenslotte werden nog parallelplaten bebroed
bij 5°G (koelhuis) en 1°C (koelkast). De gemiddelde waarde bij 1°C be-
droeg 93% (confidentiegrenzen 89 tot 98%) van die bij 5°C. Dit verschil
was eveneens significant (P < 0,05). Uit deze resultaten (tabel 1) blijkt,
dat de bebroeding bij 5°C meer psychrotrofen opleverde dan die bij 4°C
of 1°G. Het is aannemelijk, dat dit verschil mede wordt veroorzaakt door
de hogere relatieve vochtigheid in het koelhuis.

Gemiddelde verhouding van het aantal kolonies, gegroeid bij verschillende
testtemperaturen, tot het aantal gegroeid bij de standaardtemperatuur
(standaard = 100).

*) Deze verschillen zijn statistisch niet significant (P > 0,05). Alle andere verschil-
len zijn significant.

Deze resultaten ondersteunen de conclusie van Bal ze reit (1968), dat
de aanwezigheid van psychrotrofe en psychrofiele kiemen in gehakt kritisch
moet worden beoordeeld. Nog te veelvuldig wordt in vleeswinkels gecon-
stateerd, dat gehakt dagen lang in voorraad wordt gehouden, omdat menig
slager van mening is, dat zolang het maar onder koeling wordt bewaard,
geen bederf zal optreden. Het moet echter duidelijk zijn, dat de psychro-
trofen zich in de koelkast wel degelijk kunnen vermeerderen. Hess en
Lott (1970) zijn van oordeel, dat gehakt zelfs bij O ± 2°G niet langer
dan een dag in voorraad kan worden gehouden. Volgens Mulder
(1969) behoudt gehakt met een aëroob kiemgetal van 5,0 x lO^/g nog een
goede bacteriologische kwaliteit gedurende 36 uren bij 2°G. Naar onze er-
varing echter is vooral in half-om-half gehakt het initiaal kiemgetal in de
praktijk aanmerkelijk hoger. Bovendien is de temperatuur in de koelcellen
en -kasten en in de gekoelde verkooptoonbanken in verscheidene vleeswin-
kels veelvuldig hoger dan 0-4°G. In een door Krol (1968) beschreven
onderzoek werden dezelfde ervaringen opgedaan.

Voor de houdbaarheid van gehakt bij lage temperaturen is niet alleen van
belang, dat dit voedingsmiddel veelal sterk is besmet met psychrotrofe mi-

cro-organismen die ook bij 1 ± 1°C groeien, ook hun enzymaktiviteit
(proteolysis en lipolysis) gaat bij die temperaturen door (Schönberg
en Könekamp, 1962b). Bovendien wijzen Lott (1966) en H e s s en
Lott (1970) op de toegenomen groeisnelheid van Pseudomonas fluores-
cens na adaptie van deze veel voorkomende vleescontaminant aan een koel-
huistemperatuur van 0°C. Al deze bevindingen zijn des te meer van be-
lang, omdat de overheid steeds stringentere voorschriften uitvaardigt met
betrekking tot gekoelde opslag en be- en verwerking van vlees.
Wanneer het bij het bacteriologisch onderzoek van gehakt de bedoeling is
de hoogste kiemgetallen te registreren, kunnen de voedingsbodems het
beste worden bebroed bij 25°C, aangezien de kiemen bij deze temperatuur
duidelijk sneller groeien dan bij 12°C. Bovendien is het in kleine routine-
laboratoria — waar slechts kan worden beschikt over eenvoudige broed-
stoven — niet altijd mogelijk om de kamertemperatuur op 20°C te hand-
haven. Met name in het warme jaargetijde kan de temperatuur in de
broedstoven, als gevolg van de hogere buitentemperatuur, stijgen boven
20°C. Wil men de bebroedingstemperatuur constant op 20°C handhaven,
dan zal de broedstoof in een gekoeld vertrek (bijvoorbeeld een koelhuis)
moeten worden geplaatst.

Teneinde ook de invloed van hogere bebroedingstemperaturen op het
aëroob kiemgetal in gehakt na te gaan, zijn voorts parallelplaten bebroed
bij 20°G en 30°C, bij 20°C en 32°C en bij 20°G en 37°C. De resultaten
van deze vergelijkingen zijn eveneens samengevat in tabel 1.
Met behulp van de methode volgens B u c h b i n d e r (1951) werd

vastgesteld, dat het bebroeden van de voedingsbodems bij 30^G significant
(P < 0,05) lagere waarden opleverde dan het bebroeden van de voedings-
bodems bij 20°G. De gemiddelde waarde bij 30°C bedroeg 85% (confi-
dentiegrenzen 79 tot 91%) van die bij 20°C.

Deze resultaten komen niet geheel overeen met de conclusie van Hess
en Marthaler (1962) dat de mengflora van onder koeling bewaard
vlees een optimale groei heeft bij 20-30°C. Laatstgenoemde temperatuur
wordt voor de bepaling van het aëroob kiemgetal ook aanbevolen in de
leergang in het verduurzamen van voedingsmiddelen (Mossel en T a m-
minga, 1968). Volgens NEN 3445 wordt eveneens voorgeschreven de
voedingsbodems te bebroeden bij een temperatuur van 30°G. Bij de beoor-
deling van de bij deze temperatuur verkregen koloniegetallen moet echter
worden bedacht, dat een gedeelte van de psychrofiele flora niet wordt ge-
troffen. Bovendien moet rekening worden gehouden met zekere schomme-
lingen in de broedstooftemperatuur, waardoor in een op 30°G afgestelde
broedstoof in werkelijkheid evengoed een temperatuur van 31°G kan heer-
sen. Terwijl een dergelijke temperatuurschommeling bij 20°G geen invloed
heeft op de gemiddelde koloniegetallen, heeft iedere graad verhoging bo-
ven 30°G echter een enorm effect. Dit gegeven moet in aanmerking wor-
den genomen bij het maken van afspraken met betrekking tot standaardi-
satie van de bebroedingstemperatuur bij de bepaling van het aëroob kiem-
getal in rauw gehakt.

Bij een stijging van de bebroedingstemperatuur van 30°C naar 37°C ver-
mindert het gemiddelde koloniegetal bijzonder snel. De gemiddelde waarde
bij 32°G bedroeg nog slechts 39% (confidentiegrenzen 34 tot 45%) van
die bij 20°C. Bij dezelfde monsters werd bovendien vastgesteld, dat de ge-
middelde waarde bij 37°G maar 25% (confidentiegrenzen 21 tot 30%) be-
droeg van die bij 32°C.

In monsters met ongeveer gelijke kiemgetallen bij 20°G kunnen de kiem-
getallen bij 32°C en 37°G sterk schommelen. Bij alle monsters was het kiem-
getal bij 32°G kleiner dan bij 20°G, maar groter dan dat bij 37°G. De be-
broeding van voedingsbodems bij 32°G voor de bepaling van het aëroob
kiemgetal in rauw gehakt moet derhalve worden afgeraden.
De ervaring van verscheidene onderzoekers (Hess en Marthaler,
1962; Hempel, 1963; Kraus en Streichan, 1964), dat het kiem-
getal bij 37°C aanmerkelijk lager is dan dat bij 20°G, kon door ons worden
bevestigd (Smit, 1970). De gemiddelde waarde bij 37°G bedroeg slechts
7% (confidentiegrenzen 6 tot 8%) van die bij 20°G. Vergelijkbare resul-
taten werden verkregen bij de vergelijking tussen de bebroedingstempera-
turen 30°G en 37°G (tabel 1).

Men kan zich afvragen in hoeverre het zinvol is, om bij de bepaling van
het aëroob kiemgetal in gehakt parallelplaten te bebroeden bij 20-25°G en
37°G. Enerzijds kunnen de tot het genus Bacillus behorende aërobe spore-
vormers, waarvan de groei tussen 30°G en 37°G optimaal is en bij 0°G
praktisch stil ligt, van belang zijn bij de aetiologie van niet specifieke in-
toxicaties door voedingsmiddelen (Schönberg en Könekamp,
1962a), anderzijds worden door parallelonderzoekingen bij verschillende
temperaturen geen absolute kiemgetallen verkregen, omdat een reeks van
bacteriesoorten onder verschillende omstandigheden tegelijk groeit, waar-
door dubbele tellingen niet te vermijden zijn (Hempel, 1963). Boven-
dien moet het routine-onderzoek van gehaktmonsters niet te tijdrovend en
te kostbaar zijn. Indien naast de bepaling van het aëroob kiemgeal bij
25°G parallelonderzoekingen zullen worden verricht, lijkt het aantrekkelij-
ker gebruik te maken van selectieve media, zoals de door Mossel et al.
(1962) aangegeven V.R.B.G.-platen voor de bepaling van het Enterobac-
teriaceae-kiemgetal. Een bebroeding van plate-count agarplaten bij 37°G
heeft ons inziens weinig zin.

Overzicht van de gemiddelde variatiecoëfficiënten bij de standaardtempe-
ratuur en de verschillende testtemperaturen.

Tenslotte zijn in tabel 2 de gemiddelde variatiecoëfficiënten bij de stan-
daardtemperatuur en de verschillende testtemperaturen aangegeven. Het
verschil tussen deze gemiddelde waarden was bij de vergelijkingen tussen
20°C en 30°C en tussen 20°G en 32°C duidelijk groter dan bij de verge-
lijkingen tussen 20°C en 25°G en tussen 20°G en de vermelde lagere tem-
peratureri. In alle proeven was de gemiddelde variatiecoëfficiënt bij
20°G kleiner dan die bij de met deze temperatuur vergeleken testtempera-
turen. Een uitzondering vormde de vergelijking tussen 20°G en 37°G,
waarbij echter moet worden bedacht, dat bij 37°G kortere verdunnings-
rijen worden aangelegd, waardoor de mogelijkheid tot het maken van
meetfouten ook kleiner wordt.

Voorts is in tabel 2 het gemiddeld verschil tussen de variatiecoëfficiënten
bij de standaardtemperatuur en bij de verschillende testtemperaturen aan-
gegeven. Bij de vergelijkingen tussen 20°G en de testtemperaturen 30°G
en 32°G waren de gemiddelde verschillen tussen de variatiecoëfficiënten
duidelijk groter dan bij de vergelijkingen tussen 20°G en de vermelde la-
gere temperaturen.

1. Tussen 12°G en 25 °G werden gemiddeld de hoogste aërobe kiemgetal-
len verkregen. Er werden geen significante (P > 0,05) verschillen ge-
vonden tussen de gemiddelde koloniegetallen bij 20°G en 12°G en
tussen die bij 20°G en 25°G.

2. Weliswaar waren de verschillen tussen de gemiddelde koloniegetallen
bij 20°G en 5°G (resp. 4°G en 1°G) significant, opvallend was echter
het grote aantal psychrotrofen in rauw gehakt.

3. Bij het bewaren en het onderzoek op deugdelijkheid van rauw gehakt
dienen de psychrotrofen en psychrofielen voldoende aandacht te krij-
gen.

4. Een bebroeding van de voedingsbodems bij 30°G levert significant
(P < 0,05) lagere waarden op dan een bebroeding bij 20°G (de ge-
middelde waarde bij 30°C bedroeg 85% van die bij 20°G).

5. Een stijging van de bebroedingstemperatuur van 30°G naar 37°G ver-
oorzaakt een snelle daling van de bepaalde kiemgetallen. Een bebroe-
ding van de voedingsbodems bij 32°G is af te raden. Het is bij paral-
lelonderzoekingen doelmatiger gebruik te maken van selectieve media
(zoals V.R.B.G.-platen), dan plate-count agarplaten te bebroeden bij
37°G.

6. De kleinste verschillen tussen de gemiddelde variatiecoëfficiënten wer-
den gevonden bij de vergelijkingen tussen de standaardtemperatuur
20°G en de testtemperaturen 5°G, 12°G en 25°G. Hetzelfde geldt voor
het gemiddeld verschil tussen de variatiecoëfficiënten. De grootste ver-
schillen werden gevonden bij de vergelijking tussen 20°G en 30°C en
bij die tussen 20°G en 32°G.

The effect of the temperature of incubation of the culture media on the number of
aerobic micro-organisms present in uncooked minced meat, was studied using the
pour-plate method.. The average colony counts at 1°C, 4°C, 5°C, 12°C, 25\'\'C,
30°C, 32°C and 37°C were compared in pairs with those at 20°C.

There were no significant differences between the average colony counts at 20°C
and 12°C, and between those at 20°C and 25°C. Significantly lower averages were
observed at the lower temperatures (5°C, 4°C and 1°G). The fact that psychro-
trophic micro-organisms and psychrophiles are important factors in the storage of
uncooked minced meat and in testing this meat for soundness, is stressed. 25°C is
recommended as the temperature at which culture media should be incubated.
Incubation at 30°C also produced significantly lower averages than did incubation at
20°C. Increasing the temperature of incubation from 30°C to 37°C results in rapid
reduction of the bacterial counts. There is little point in incubating plate count agar
plates at 32\'\'C or 37°C.

The average difference between the coefficients of variation at 20°C and 30°C and
at 20°C and 32°C was greater than was that between the coefficients of variation at
20°C and at the lower temperatures selected.

A y r e s, J. C.: Microbiological implications in the handling and dressing of meat

animals. Adv. Food Res., 6, 109, (1955).
B a 1 z e r e i t, K. D.: Zum Keimgehalt des Schabe- und Hackfleisches unter beson-
derer Berücksichtigung der nichtsporenbildenden Keime, inbesondere von fluores-
zierenden psychrotoleranten Keimen. Inaug. Diss. Tierärztl. Hochschule Hannover,
1968.

B u c h b i n d e r, L., B a r i s, Y., A 1 f f, E., R e y n o 1 d s, E., D i 1 1 o n, E., P e s -
sin, V., Fine US, L. and Strauss, A.: Studies to formulate new media for
the standard plate count of dairy products. Publ. Health Rept., 66, 327, (1951).
F a r m i 1 o e, F. J., C o r n f o r d, S. J., C o p p o c k, J. B. M. and Ingram, M.:
The survival of Bacillus subtilis spores in the backing of bread. ]. Sei. Food Agr.,
5, 292, (1954).

H e m p e 1, H: Ueber geeignete Methoden zur Untersuchung von Hackfleisch,
Hackepeter und Schabefleisch in Veterinäruntersuchungs- und Tiergesundheits-
ämtern und der derzeitige Beschaffenheit dieser Lebensmittel. Vet. med. Diss.
Berlin, 1963.

Fleischwirtschaft, 14, 497, (1962).
Hess, E. und Lott, G.: Kontamination des Fleisches während und nach der

Schlachtung. Fleischwirtschaft, 50, 47, (1970).
Kraus, H. und Streichan, D.: Untersuchungen zur Haltbarkeit von Hack-
fleisch. Arch. Lebensmittelhyg., 15, 229, (1964).
Krol, B.: Keuze van de juiste koeling. Conserva, 17, 151, (1968).
Lott, G.: Untersuchungen über die Keimvermehrung in Hackfleisch. Vet. med.
Diss. Zürich, 1966.

Mossel, D. A. A.: Aufgaben und Durchführung der modernen hygienisch-bacte-
riologischen Lebcnsmittelüberwachung. Wien, tierärztl. Mschr., 43, 321, 596,
(1956).

M o s s e 1, D. A. A., M e n g e r i n k, W. H. J. and S c h o 11 s, H. H.: A. McConkey
type agar medium for the selective growth and enumeration of all Enterobacte-
riaceae. J. BacterioL, 84, 381, (1962).
Mossel, D. A. A. en T a m m i n g a, S. K.: Methoden voor het microbiologische
onderzoek van geconserveerde en andere levensmiddelen. Uit: Leergang in het ver-
duurzamen van voedingsmiddelen. Conserva, 17, 10, (1968).
Mulder, S. J.: Bewaren van gehakt bij lage temperaturen. Conserva, 17, 233,
(1969).

NEN 3 44 5: Bepaling van het aerobe kiemgetal bij 30°C in vlees en vleesproduk-
ten (1969).

Nooitgedagt, A. J.: Psychotrophe micro-organismen. Werkbijeenkomst van
de internationale zuivelbond, gehouden op de Universiteit van Sussex (Brighton)
van 8-10 april 1968. Verslag in Tijdschr. Diergeneesk., 93, 858, (1968).

S c h m i d h O f e r, T.: Hygieneprobleme der Geflügelschlachtung. Alimenta, 5, 11,
(1966).

Schönberg, F.: Zur Bedeutung der Psychrotolerantenflora für die Haltbarkeit
von abgepacktem Hackfleisch in Kühltruhen. Arch. Lehensmittelhyg., 13, 148,
(1962).

Schönberg, F. und Könekamp, R.: Zur Temperaturabhängigkeit der von
aeroben Bazillen, inbesondere von Bac. cereus und Bac. subtilis, verursachten Pro-
teolyse in Fleisch, Fleischwaren, Fischwaren und Milch. Zugleich ein Beitrag zur
Entstehung der sogenannten unspezifischen Lebensmittelvergiftungen (Fäulnis-
intoxikationen). Arch. Lehensmittelhyg., 13, 58, (1962, a).

Schönberg, F. und Könekamp, R.: Zur Temperaturabhängigkeit der Pro-
teolyse durch psychrotoleranten Bakterien, inbesondere Pseudomonas fluorescens
liquefaciens, gleichzeitig ein Beitrag zur Haltbarkeit von verpacktem und gekühl-
tem Hackfleisch. Arch. Lehensmittelhyg., 13, 160, (1962, h).

Smit, M. P.: De voorbehandeling van de monsters bij de bepaling van het kiem-
getal in rauw gehakt en overeenkomstige vleesprodukten. Tijdschr. Diergeneesk.,
95, 475, (1970).

Uit de Ambulatorische Kliniek, Fakulteit van de Diergenees-
kunde, Rijksuniversiteit te Gent.

Er werden gedurende een periode van drie jaar gegevens verzameld over alle
dystociegevallen bij „dual purpose" vee. Vooral aan de vruchtbaarheid na keizer-
snede werd bijzondere aandacht gewijd. De verkregen resultaten werden in tabel-
len weergegeven en vergeleken met literatuurgegevens.
Ondermeer werden de volgende bevindingen opgedaan:

a. In totaal werden 252 keizersneden (38,1% van het aantal dystocieën) ver-
richt, waarvan

— 1,6% sterfte van het moederdier kwam tijdens of binnen de 10 dagen na
operatie voor;

b. Aangaande de vruchtbaarheid na keizersnede verkreeg men gegevens van
72,2% van de geopereerde dieren.

— 46,7% van de dieren (voor de vaarzen en koeien respectievelijk 54,9% en
33,8%) werden drachtig na 1 dekking of inseminatie;

— 78,5% van de dieren (voor de vaarzen en koeien respectievelijk 82,2% en
71,8%) werden uiteindelijk drachtig;

— het verkregen efficiëntiegetal — aantal dekkingen of inseminaties per
dier en per drachtig dier — was 2,24 respectievelijk 2,86;

— bij 21,6% van deze drachtige dieren moest men bij de eerstvolgende par-
tus opnieuw keizersnede verrichten, 4,8% ervan aborteerde laattijdig.

Uit de verkregen gegevens is gebleken dat er tijdens de periode van het onder-
zoek een jaarlijkse stijging is waar te nemen van het percentage keizersneden. Bij
een poging om deze toename te verklaren werd de hypothese ontworpen dat er
nu in twijfelgevallen eerder dan vroeger tot de operatie wordt besloten, omdat
de keizersnede een verlossingsmethode is geworden met veel minder risico\'s én
voor het moederdier én voor het kalf, waarvan de economische waarde tijdens
de laatste jaren belangrijk gestegen is.

Men verkreeg de indruk dat bij het „dual purpose" vee rondonn Gent het
percentage keizersneden toenam. Het leek ons derhalve de moeite waard,
zo nauwkeurig mogelijk een onderzoek in te stellen naar het voorkomen,
het verloop en de gevolgen van keizersnede, toegepast op het liggende
rund, volgens de methode beschreven door Vandeplassche en
Paredis (1953).

1 Dr. W. Top en Dr. M. Verdonck; Ambulatoire Kliniek van de Fakulteit van de
Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit, Casinoplein 24, Gent, België.
Geaccepteerd voor publikatie op 11 maart 1971.

Tevens werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om gegevens te ver-
zamelen over alle dystocieën uit de periode van het onderzoek, waardoor
een vergelijking tussen operatieve en niet-operatieve ingrepen enerzijds
en tussen de opeenvolgende jaren anderzijds mogelijk werd gemaakt.
Bepaalde resultaten werden in tabel gebracht naast enkele literatuur-
gegevens.

Toch dient men er rekening mede te houden dat het in de literatuur
meestal kliniekmateriaal betreft en dat kan in vele opzichten verschillen
van hetgeen in de praktijk voorkomt.

Na afloop van elke verloskundige ingreep werden de voornaamste gegevens
in verband met het dystociegeval op steekkaarten genoteerd. Ook aan de
veehouders werd om inlichtingen gevraagd over het verder verloop van op
hun bedrijf verrichte keizersneden, vooral wat betreft de vruchtbaarheid
achteraf.

Over een periode van drie jaar (van begin juli 1966 tot einde juni 1969)
werden de gegevens van alle dystociegevallen (in totaal 660, waarvan 252
of 38,1% keizersneden) in tabel I samengebracht.

Duidelijkheidshalve werden bepaalde gegevens uit deze tabel samengevat
in tabel VI een grafisch voorgesteld (grafiek I), waardoor een vergelijking
tussen de opeenvolgende jaren mogelijk wordt. De bevindingen bij keizer-
snede vooral op het gebied van de vruchtbaarheid worden verder afzon-
derlijk weergegeven.

% van totaal

196	77,7
1
25	9,9
16	5,9
10	3,9
4	1,5

— hindernis in weke geboortewegen (onvoldoende
losse cervix, vagina of vulva):

27 (10,7%) bij de 3e partus
18 ( 7,1%) bij de 4e partus
14 ( 5,5%) bij de 5e partus of
meer

Extractie of S.C. levend
Extraction or S.C. living
Extractie of S.C. dood
Extraction or C.S. dead
Geslacht van het kalf: — mannelijk (male)
(Sex of calf — vrouwelijk (female)

Gewicht van het kalf vigs. schatting van 126 gevallen
(geen tweelingen). (Estimated ave birthweight of calf,
126 cases, no twins)

Voorgaande partus (v.z.v. genoteerd) met S.C.
(Previous parturation, if noted) with S.C.

Bij het verloskundig vooronderzoek vertoonden 229 kalveren duidelijke
levenstekens, 12 waren blijkbaar dood, van 11 gevallen wend hierover niets
genoteerd. Van deze 229 kalveren stierven er 10 (4,3%) tijdens of binnen
het uur na de operatie, zodat er een totaal verlies optrad van 22 kalveren
(9,1%).

Na overleg met de veehouder werd in de 12 gevallen waar het kalf bij
onderzoek geen levenstekens vertoonde, toch keizersnede boven foetotomie
verkozen. Het betrof meestal absoluut te grote kalveren of beginnende
involutie bij het moederdier, dus gevallen waar foetotomie meer risico\'s
meebracht.

Op 175 steekkaarten werd het geslacht van het kalf vermeld: 133 (76%)
mannelijke en 42 (24%) vrouwelijke kalveren.

3. Gemiddeld gewicht (ten dele volgens schatting, ten dele ge-
wogen) = 53,7 kg.

De tweede dag na de operatie werd het bezoek herhaald; bij deze gelegen-
heid werden nagegaan: de algemene toestand van het moederdier, het af-
komen van de nageboorte, enz.

In 26 gevallen (10,3% van het aantal keizersneden) werd, meestal binnen
de 10 dagen na operatie, hulp ingeroepen voor verzorging van de wond. Op
een paar uitzonderingen na ging het meestal om kleine abcessen of meer
uitgebreide ontstekingen van de onderhuid, min of meer uitgebreide zwel-
ling en het loskomen van enkele huidhechtingen. De algemene toestand
van de dieren was steeds goed. Van de andere gevallen hoorden wij geen
klachten. Veel geopereerde dieren zagen wij trouwens wel eens terug, zodat
men mag aannemen dat in 90% van de gevallen een genezing per primam
plaats vond.

^) = klein abces, = meer uitgebreide ontsteking, -H = erge ontsteking
met loskomen van alle huidhechtingen.

Van een groot deel der moederdieren (70 of 21,1%) kon het verloop op
langere termijn niet worden gevolgd. Dit waren vooral vaarzen, verlost bij
veehandelaars en achteraf verkocht en ook sommige dieren die omwille
van verschillende redenen o.m. onvoldoende melkproduktie, voortijdig
werden afgezet. Van 182 dieren (72,2%) verkregen wij gegevens over de
vruchtbaarheid na de keizersnede.

Dit is het aantal inseminaties of dekkingen per dier of per drachtig dier
(in onze gegevens gaat het om dieren die werkelijk gekalfd hebben). Dit
kan, afhankelijk van de juistheid van de gegevens van de veehouders, met
een zekere preciesheid worden nagegaan.

na keizersnede
Van 143 dieren, die na de keizersnede opnieuw drachtig werden, kennen
we het verloop van de dracht en de partus.

In tabel VI worden enkele dystocie gegevens bij het rund uit de verschil-
lende jaren van het onderzoek ter vergelijking naast elkaar geplaatst. In
onderstaande grafiek worden deze gegevens schematisch voorgesteld.

Tijdens de periode van het onderzoek werden zes dieren, waarvan men kon
vermoeden dat de keizersnede veel nazorgen zou vergen, naar de kliniek
voor verloskunde gestuurd. Het betrof de volgende gevallen.

Jaarlijkse stijging van het percentage keizersneden bij het rund in functie
van enkele andere faktoren. cfr. Tabel VI.

1. Uit Tabel VI en Grafiek I blijkt dat er tijdens de periode van het
onderzoek een jaarlijkse stijging is van het percentage keizersneden.
Bepaalde faktoren, als het percentage keizersneden bij primiparen en
het percentage dikbilkalveren, dewelke vermoed worden oorzaak te
zijn van deze stijging, blijken nagenoeg constant te blijven. Ook het
gemiddeld gewicht der kalveren blijft jaarlijks logisch hetzelfde. Enkel
het percentage „relatief te groot" bestempelde kalveren, verlost via
keizersnede, stijgt evenredig aan het percentage keizersneden, zodat wij
geneigd zijn aan te nemen dat een kalf na het verloskundig onderzoek
en trekproef nu eerder als „relatief te groot" wordt beschouwd en er
dus vlugger tot keizersnede wordt overgegaan.
Twee factoren werken deze beslissing in de hand:

— risico voor het moederdier: dank zij de goede techniek en de breed-
spectrum antibiotica zijn de risico\'s van keizersnede zeer gering voor
het moederdier in tegenstelling met de andere verlossingsmethoden.
Foetotomie, vooral door minder bedreven practici, evenals een ver-
lossing met zware trekkracht veroorzaakten meermaals ernstige let-
sels en ontstekingen in de geboortewegen van het moederdier.

— risico voor het kalf: gezien de grote economische waarde, vooral
van zg. „dikbilkalveren", wordt er door vele veehouders in deze
richting gefokt. Bij de verlossing worden dan omwille van het kalf

2. Als men de resultaten vergelijkt met de gegevens uit de literatuur
(Tabel VII), stellen wij vast dat het aantal sterfgevallen bij het moeder-
dier, alsook het percentage dode kalveren bij keizersnede zeer laag is.
Een gedeeltelijke verklaring hiervoor menen wij te zien in het feit dat
het bij ons gaat om kleinere melkveebedrijven van 10 tot 15 koeien,
zodat de veehouder voldoende de gedragingen van zijn hoogdrachtige
dieren kan gadeslaan, eventueel hulp bieden of tijdig de dierenarts
raadplegen.

Daarbij komt het voor dat de dieren, waarvan we vermoeden dat de
keizersnede veel nazorg zal vergen, o.a. bij emfysemateuze kalveren, zware
torsio\'s, peritonitisgevallen enz., naar de kliniek van verloskunde gestuurd
worden, en juist bij deze moederdieren en het kalf is zeker het meest
risico. Deze twee faktoren, het vroegtijdig aanwezig zijn bij het kalvende
dier en de eliminatie van de meest riskante gevallen naar de kliniek, be-
invloeden ongetwijfeld onze resultaten ten gunste in tegenstelling met de
verloskundige kliniek, waar de moederdieren, ook de moeilijke praktijk-
gevallen meestal na lang vervoer in minder gunstigste omstandigheden
worden aangeboden. Om dezelfde redenen wellicht blijven wij met 27,4%
retentio secundinarum beneden de resultaten van DeBackereen mede-
werkers (1959). De 8,3% retentio secundinarum van DeBruyne (1968)
lijkt o.i. zeer laag.

Onze gegevens in verband met de vruchtbaarheid na keizersnede komen
betrekkelijk goed overeen met deze uit de literatuur, enkel ons E.G. per
drachtig dier (2,86) ligt aan de hoge kant. Dit laatste wijst er o.i. op dat de
veehouders met het drachtig krijgen van dieren na keizersnede zeer veel
geduld oefenen en als enige verklaring hiervoor denken wij aan de waarde
van de vele dikbilkalveren (31,7%), die met keizersnede geboren worden.

Wij danken Prof. Dr. F. P a r e d i s en Prof. Dr. M. Vandeplassche voor de
nuttige wenken die zij ons gaven bij het verwerken van deze gegevens.

Data on all 660 cases of dystocia (double purpose cattle) treated by the Ambulatory
Clinic at Ghent University over a 3 year period are presented.

A total of 252 caesarean sections were performed. Results are tabulated and com-
pared with those from the literature. Sixty-two percent of them were in heifers and
78% because of „relatively oversized" foetus. Seventy-six percent of the calves were
males, 91% were born ahve and 32% showed some degree of muscular hypertrophy.
The placenta was retained for more than 24 hrs. in 27% of the cases and 1,6% of
the dams died within 10 days after the operation.

Data on subsequent fertility were obtained for 72% of the operated cattle. Pregnancy
occurred after a single service in 55% of the heifers and 34% of the cow^; resp.
82% and 72% finally became pregnant after an average of 2,46 resp. 3,56 services.
Of these 73% calved almost normally next time, 22% needed another caesarean
section and 4,8% aborted.

There was a tendency for the frequency of caesarean section to increase from year
to year. This, probably, being due to a preference — also on the part of the owner —
for the operation over forced extraction because of greater risks in the latter.

Vergelijking van literatuurgegevens met eigen resultaten van een onderzoek
over het verloop en de gevolgen na keizersnede bij het rund.

1. B O i s, C. H. W. de: Sectio Caesarea bij het rund. Tijdschr. Diergeneesk., 85,
699, (I960).

2. DeBackere, M., Vandeplassche, M. en Paredis, F.: VergeHjkende
studie over de resultaten bekomen na sectio caesarea en na foetotomie bij het
rund. Vlaams Diergeneesk. Tijdschr., 28, 1, (1959).

3. De Bruyne, R.: Onderzoek naar de gevolgen van sectio caesarea op de
vruchtbaarheid bij rundvee. Vlaams Diergeneesk. Tijdschr., 36, 337, (1967).

4. F r a n z, W. und Kramer, A.: Zur Fruchtbarkeit des Rindes nach geburts-
hilflichen Leistungen. Mh. Vet. Med., 25, 494, (1970).

5. M o r t e n, H. and Cox, E.: Bovine Dystocia, a survey of 200 cases met vk\'ith
in general practice. Vet. Ree., 82, 530, (1968).

6. Vandeplassche, M.: Die geburtshilflichen Resultate des Kaiserschnittes
beim Rind. Mh. Vet. Med., 10, 537, (1955).

1. Vandeplassche, M., B o u c k a e r t, J., O y a e r t, W. en Paredis, F.:
Keizersnede bij runderen. Vlaams Diergeneesk. Tijdschr., 19, 214, (1950).

8. Vandeplassche, M. en Paredis, F.: Caesarean section in the bovine.
Erasme (Paris, Brussel), pp. 30, (1953).

9. Vandeplassche, M., Paredis, F. en De Backer e, M.: Fertility of
cows after caesarean section. Proc. III Int. Congr. Anim. Reprod. Cambridge,
2, 65, (1956).

10. Vandeplassche, M. en Paredis, F.: Veterinaire Verloskunde. Boek-
handel Story, Gent, Deel I: pp. 144, Deel II: pp. 153, (1961).

11. Vandeplassche, M., B o u t e r s, R., S p i n c e m a i 1 1 e, J. und H e r-
m a n, J.: Wird beim Rind die Trächtigkeit durch eine vorausgegangene Schnitt-
entbindung beeinträchtigt? Zuchthyg., 3, 62, (1968).

Uit een literatuurstudie van bloedgroepenonderzoek bij paarden blijkt dat hierin
twee fasen onderscheiden kunnen worden, waarvan de eerste (ca. 1900-1950) nog
slechts van historisch belang is. In de tweede fase tracht men internationale over-
eenstemming te bereiken in de nomenclatuur van de bloedgroepfactoren, en wordt
bovendien onderzoek verricht naar biochemische varianten in het bloedserum
(serumgroepen). Beide methodieken worden besproken.

De uitkomsten van het bloedgroepenonderzoek zijn van belang voor de bestudering
van de problemen bij bloedtransfusies en meer nog bij het optreden van hemoly-
tische Icterus bij pasgeborenen. De rol van bloed- en serumgroepen als genetische
kentekens bij het bestuderen van populaties en bij afstammingsverificaties wordt
beschreven.

Het onderzoek in Nederland is momenteel beperkt tot de bestudering van serum-
groepen.

De aanleiding tot bloedgroepenonderzoek moet gezocht worden bij de
katastrofale gevolgen van veel bloedtransfusies in de vorige eeuw. De ver-
dienste van Landsteiner (1901) was, dat hij aantoonde dat daarbij
een normaal fysiologisch verschijnsel een rol speelt. Hij vond dat het bloed-
serum van sommige mensen de erytrocyten van anderen kan doen samen-
klonteren. Er bleken vier kombinaties van antigene factoren aan de cellen
en antilichamen in het serum mogelijk te zijn: A;8, Ba, AB en Oaß, samen
de bloedgroepen van het A-B-O-systeem vormend. Dit systeem bleef sinds-
dien in principe gehandhaafd en vond direkt toepassing bij bloedtransfusies,
door te voorkomen dat de erytrocyten van de donor zouden agglutineren
door toedoen van de antilichamen van de receptor.

Deze resultaten stimuleerden het bloedgroepenonderzoek bij landbouwhuis-
dieren. In de eerste fase van dit onderzoek bleken bloedgroepfactoren ook
hier normaal voor te komen. Het zijn in feite antigene structuren aan het
stroma van de erytrocyten, aantoonbaar door de reactie met een homoloog
antilichaam. Ook bij dieren komen antilichamen in het serum voor, maar
terwijl bij de mens de antilichamen die fysiologisch aanwezig kunnen zijn
binnen het A-B-O-systeem, ook werkelijk in hoge concentratie gevonden
worden (regel van Landsteiner), bleek dit bij dieren lang niet altijd
het geval te zijn. Slechts een relatief gering aantal individuen bezit derge-
lijke antilichamen, waarbij de concentratie ervan laag en variabel is. De
eerste fase is in zoverre vergelijkbaar met de situatie bij de mens, dat voor
het aantonen van bloedgroepfactoren natuurlijk voorkomende antilichamen
gebruikt werden, zowel bij runderen, paarden, schapen, varkens als kippen.
Een tweede fase werd ingeleid door het onderzoek van Irwin (1932), die

met behulp van antilichamen, verkregen door immunisatie, een systemati-
sche studie maakte van bloedgroepen bij duiven. Hoewel de immunisatie-
techniek niet nieuw was vond zij pas na 1940 algemeen toepassing bij het
bloedgroepenonderzoek. I r w i n toonde aan dat de antigenen erfelijk be-
paald zijn en dat zij ten opzichte van hun afwezigheid overerven als domi-
nante kenmerken, volgens de regels van Mendel.

Bij immunisaties kunnen donor en receptor van dezelfde, of van verschil-
lende soorten zijn. In het eerste geval spreekt men van iso-, in het tweede
van heteroïmmunisatie. Om te voorkomen dat er antilichamen worden op-
gewekt tegen serumeiwitten van de donor immuniseert men met gewassen
erytrocyten. Daar een geïmmuniseerd dier antilichamen produceert tegen
alle bloedgroepfactoren van de donor, waardoor een polyvalent antiserum
ontstaat, dienen de ongewenste antilichamen uit het serum verwijderd te
worden door achtereenvolgende absorpties met bloedcellen met verschillen-
de factoren. Na iedere absorptie worden de cellen afgecentrifugeerd.
Pas wanneer het antiserum slechts antilichamen bevat, gericht tegen één
bloedgroepfactor is het monovalent, en bruikbaar als „reagens". Een rea-
gens kan in principe twee reacties geven: agglutinatie of hemolyse, afhanke-
lijk van de aard der antigene factoren, van de diersoort en soms van de
gevolgde immunisatietechniek.

Agglutinatie wordt aangetoond door reagens en erytrocyten in vitro samen
te brengen en na een incubatietijd af te lezen of er agglutinatie van de
cellen is opgetreden. Voor het aantonen van hemolyse moet complement
toegevoegd worden, een substantie die weliswaar in ieder serum aanwezig
is maar waarvan vooral bij konijnen een hoge concentratie voorkomt. Na
absorptie van de antilichamen aan de cellen zorgt het complement voor de
feitelijke lysis (zie ook Bouw, 1958).

Tussen bloedgroepfactoren bestaan verschillende relaties. Een bloedgroep
bestaat uit één of meerdere bloedgroepfactoren en wordt genetisch bepaald
door één of meerdere genen. Wanneer enkele bloedgroepen bepaald worden
door verschillende vormen van een gen (allelen) op eenzelfde locus op het
chromosoom, spreekt men van een bloedgroepensysteem, waarvan het hu-
mane A-B-O-systeem een voorbeeld is. Door uitgebreid genetisch onderzoek
gaat men na in welk verband de diverse factoren tot elkaar staan.
Vanaf het moment dat bij runderen een dergelijk onderzoek plaatsvond
(Ferguson e.a., 1942), werd bij landbouwhuisdieren een steeds groeiend
aantal factoren en systemen beschreven: door Bril es e.a. (1950) bij
kippen, door Andres en (1957) bij varkens en door Rasmusen
(1962) bij schapen.

Naast bloedgroepen komen ook serumgroepen voor. Dit zijn genetisch be-
paalde, biochemische varianten van een aantal serumeiwitten. Ook poly-
morfe eiwitten uit de erytrocyten kunnen hiertoe gerekend wonden.
Zij worden aangetoond met behulp van zetmeelgel-elektroforese, geïntro-
duceerd door Smithies (1955). De variatie berust op verschillen in
elektrische lading, afhankelijk van de pH van het medium waarin de ei-
witten zich bevinden. In een elektrisch veld gebracht, zullen zij daarin mi-

greren met een snelheid die door de lading wordt bepaald. Het voordeel
van een zetmeelgel als drager daarbij is, dat deze als moleculaire zeef werkt
zodat uit serum meer dan 20 fracties gescheiden kunnen worden, tegenover
5-7 bij de traditionele papier- of agarelektroforese (zie ook Oosterlee
en Bouw, 1964).

Detectie van de fracties gebeurt door toepassen van een eiwitkleuring na de
elektroforese. Enzymen, waarvan ook varianten voorkomen, worden aan-
getoond met specifieke reagentia. De fracties worden zichtbaar als smalle
banden. De allelen op de loei voor serumeiwitten kunnen aanleiding geven
tot de vorming van één of meer banden, afhankelijk van het eiwitsysteem
dat zij beheersen. Doordat de produkten van elk van de beide allelen op
een bepaalde locus in het fenotype tot uiting komen, kan van de gel direct
het genotype voor dat systeem worden afgeleid. Voor vele loei bestaat mul-
tipele allelie, waardoor het aantal genotypen groot kan zijn.
Serumgroepen worden voornamelijk gebruikt als genetische kentekens („ge-
netic markers") en spelen daarbij een rol die vergelijkbaar is met die van
de bloedgroepen. Hun fysiologische funktie is daarbij niet van belang. Van
enkele enzymvarianten zijn funktionele verschillen aangetoond, die in de gel
zichtbaar kunnen zijn als verschillen in kleurintensiteit.
De betekenis van deze variatie voor de individuen van de populatie waarbij
zij worden aangetoond is voor de betreffende serumeiwitten nog niet opge-
helderd, evenmin als dit het geval is voor de variatie bij de bloedgroepen.

De eerste fase van het onderzoek bij paarden is nog slechts van historisch
belang (ca. 1900-1950). De resultaten ervan kunnen moeilijk onderling ver-
geleken worden. Opvallend is de aanvankelijke, schijnbare overeenkomst
van het bloedgroepenpatroon bij paarden met het humane A-B-O-systeem,
hetgeen wellicht het onderzoek stimuleerde.

Klein (1902) enPanissetenVerge (1922) toonden aan dat paar-
deserum natuurlijke isoagglutininenl kon bevatten. Hirschfeld en
Przesmycki (1923) vonden de bloedgroepen A en B, terwijl een aantal
paarden in \'t geheel geen agglutinogenen aan de rode cellen bezat. De re-
gel van Landsteiner ging gebrekkig op: van de dieren met factor
A aan de cellen bezat 10% anti-B in het serum; bij de dieren met factor B
werd bij 60% anti-A gevonden. Dieren met bloedgroep O bezaten wel allen
anti-A, doch slechts voor de helft anti-B. Hoewel de nomenclatuur bij mens
en paard overeenkomst suggereerde, bestond deze biochemisch gezien in t
geheel niet, zodat enkele auteurs voorstelden, bij paarden X en Y te ge-
bruiken. Dit vond echter geen algemene toepassing. De bloedgroep AB werd
later gevonden door Dujarric de la Rivière en Kossovitch
(1927). Zij beschreven bovendien dieren die noch een antigeen aan de rode
cellen, noch een agglutinine in het serum bezaten.

Iedere auteur vond enkele uitzonderingen wanneer hij trachtte, paarden-
bloedgroepen in een soort A-B-O-systeem in te passen. Ter verklaring daar-
van onderscheidden Schermer en Kaempffer (1933) 6 agglu-
tinogenen en hun homologe antilichamen, die in vele kombinaties wenden
aangetroffen en waarbij alleen de factoren A en B zouden voldoen aan de
regel van Landsteiner. Zij toonden tevens aan dat ook bij paarden
de bloedgroepfactoren qua erfelijkheid de regels van Mendel volgen,

In Nederland bestudeerde R e e s e r (1938) bloedgroepen bij 50 paarden,
waarbij 64% de groep AB bleek te hebben. Bij de rest vond hij zoveel af-
wijkende agglutinatiereacties dat een klassifikatie niet mogelijk bleek. Een
grote verscheidenheid wordt ook beschreven door C h a r y (1950), die bij de
factoren A en B voor elk vijf subtypen beschreef, waardoor een zo grote
individualiteit van bloedtypen kon ontstaan, dat van de 66 onderzochte
dieren er 63 op grond van het bloedbeeld onderscheiden konden worden.

Alle onderzoekers in deze periode werkten met natuurlijke isoagglutininen,
met uitzondering van Lehnert (1939), die met behulp van immuun-
sera twee factoren aantoonde. Pas na 1960 zou de immunisatietechniek
algemeen toepassing vinden bij bloedgroepenonderzoek bij paarden.
Ook werden reeds enkele toepassingen van bloedgroepenonderzoek aange-
geven in deze historische fase: Groll (1925) trachtte een indeling van
paardenrassen te geven op grond van de agglutinatiereacties bij deze rassen;
Schermer (1928) constateerde in dat kader dat de factor A vaker
voorkwam bij warmbloed dan bij koudbloed rassen.

Kühn (1932) voorspelde moeilijkheden bij bloedtransfusies op grond
van het optreden van middelmatig sterke agglutinatiereacties bij 9%, en
zeer sterke bij 2% van het door hem onderzochte materiaal.
Schermer en Kaempffer (1933) konden van 128 gevallen van
betwijfeld ouderschap er 39 oplossen met behulp van bloedgroepenonder-
zoek.

Bij de meeste landbouwhuisdieren werd bloedgroepenonderzoek na 1940
in het algemeen uitgevoerd met antilichamen, verkregen door immunisatie.
Bij paarden werd de grondslag voor het moderne onderzoek en daarmee
voor een moderne nomenclatuur gelegd door Eyquem en Podlia-
chouk (1952) en Podliachouk (1957), die met natuurlijke iso-
agglutininen, voorkomend bij 15 - 30% van de onderzochte dieren, tien
factoren aantoonden. Kenmerkend voor deze fase is de internationale
samenwerking op gebied van nomenclatuur. In 1960 (Podliachouk
e.a.) werd in Parijs een vergelijkingstest gehouden tussen reagentia uit Enge-
land, Frankrijk, Polen, Roemenië en Zweden. Zowel natuurlijke als im-
muun-antisera waren hierbij betrokken. Enkele reagentia uit deze beide
groepen bleken te reageren met dezelfde bloedgroepfactoren. Na deze
test werd de Parijse nomenclatuur algemeen aanvaard.
De factoren worden aangeduid met de letters van het alfabet. Bij het
ontdekken van nieuwe factoren blijft het internationale karakter van de
nomenclatuur gehandhaafd door vergelijkingen met de reeds bekende fac-
toren, waarbij de vergelijkingstests, georganiseerd door de European So-
ciety for Animal Blood Group Research een belangrijke rol spelen. Na 1960
nam het aantal bekende factoren regelmatig toe. Het gebruik van natuur-
lijke antisera is daarbij vrijwel geheel verdrongen door immuunsera, waar-
van de meeste agglutininen zijn en enkele hemolysinen.

In Denemarken vond Hesselholt (1961), door gebruikmaking van
immuunagglutininen, 7 factoren waarvan er drie „nieuw" waren, terwijl

Stormont e.a. (1964) in de Verenigde Staten, 16 factoren beschreven,
waarvan er tien nog niet gevonden waren.

Stormont en Suzuki (1964) voerden een grondige genetische studie
uit. De 16 factoren die zij beschreven bleken te behoren tot 8 genetische
systemen. Vier daarvan vertoonden multipele allelie. Het aantal bekende
systemen en factoren nam sindsdien nog toe, waarbij soms factoren die aan-
vankelijk tot een apart systeem schenen te behoren, toch bij een ander sys-
teem konden worden ondergebracht. In tabel 1 is een overzicht gegeven
waarin naast de internationaal bekende systemen en factoren, aangeduid
met telkens één letter, ook enkele nog niet uitgebreid vergeleken factoren
voorkomen, aangeduid met voorlopige lettercombinaties (Fr, Da, Sw, af-
hankelijk van het land van herkomst). Enkele factoren blijken door ver-
schillende auteurs nog tot verschillende systemen gerekend te worden.

1) SS64 = S t O r m O n t en S u zu k i (1964). P70 = Podliachouck (1970).
S70 = Sandberg (1970). H66 = H e s s e 1 h o 11 (1966).

De meest voorkomende systemen zijn waarschijnlijk reeds ontdekt. Nieuwe
factoren blijken vaak subtypen te zijn van reeds bekende. Stormont
(1950) beschreef dit verschijnsel bij rundererytrocyten: bepaalde factoren
bleken gecompliceerd te zijn. Stormont veronderstelde dat daarbij de
bloedgroep factor uit twee gedeelten bestond, waarvan het tweede aan het
eerste was „vastgehecht". Als dit tweede deel werd aangetoond, was het
eerste ook altijd aanwezig, dus de totale factor reageerde met twee reagen-
tia. Het eerste deel evenwel kon ook afzonderlijk voorkomen en was slechts
met één reagens aantoonbaar. In dit geval is de factor waarbij beide delen
gevonden worden, een subtype van het minder gecompliceerde type. Der-
gelijke factoren worden dan aangegeven door indices aan de letters toe te
voegen, bijv. Aj, A2, etc.

Bij paarden komen de factoren A en C het meest voor, zij komen waar-
schijnlijk overeen met A en B uit de historische fase. De karakterisering van
een bloedtype waarbij tevens de agglutininen uit het serum een rol spelen,
gebruikelijk in de eerste fase, komt tegenwoordig niet meer voor.

Tenslotte kunnen factoren aangetoond worden met natuurlijke heteroagglu-
tininen, voorkomend bij enkele individuen van verschillende soorten. Der-
gelijke sera kunnen goed gebruikt worden als referentiesera, daar zij voor
de bloedgroepenbepaling bij paarden als monovalent beschouwd kunnen
worden. Anti-A en anti-D kunnen voorkomen bij varkens en geiten, anti-C
bij geiten en runderen en anti-J bij konijnen (Podliachouk en Hes-
se 1 h o 11, 1962). Het voorkomen van dergelijke antilichamen berust wel-
licht op toeval.

Omstreeks het begin van de moderne fase toonde A s h t o n (1958) indi-
viduele variatie aan bij de serumeiwitten van paarden. Bij deze polymorfie
bleek een aantal genetische systemen betrokken te zijn, weergegeven in tabel
2. Met uitzondering van postalbumine, dat waarschijnlijk genetisch nauw
verbonden is met albumine, zijn deze onafhankelijk van elkaar.

Transferrine (Tf), een y8-globuline dat ijzer kan binden en transporteren,
vertoont de meest uitgebreide polymorfie. Er zijn, op basis van de 7 allelen,
28 genotypen mogelijk, waarvan de meeste ook inderdaad reeds gevonden
zijn. De allelen Tf^\'i en Tff2 zijn tot dusverre alleen bij Salernitaanse paar-
den gevonden, en vormen een onderverdeling van het traditionele F-type.
Tf^ komt alleen voor bij IJslandse ponies. De overige allelen komen, met
uiteenlopende frequenties, alle bij de meeste populaties voor.
Ook de albumine (Al) variatie is algemeen verspreid en duidelijk aantoon-
baar. Bij afstammingscontroles spelen transferrine en albumine beide een
belangrijke rol. Préalbumines, dragers van thyroxine, worden daarbij nog
niet veel gebruikt daar zij een tamelijk gecompliceerd bandenpatroon ver-
tonen, waardoor de individuele variatie moeilijk te interpreteren valt. Van
postalbumine (Psta) zijn fracties wel goed aantoonbaar, waarbij echter

vaak een associatie gevonden wordt tussen Al\'^ en Psta^ en tussen Al®
en Psta®. Deze combinaties werden dan ook beschreven door Stormont
en S u zu k i (1963), terwijl later onderzoek (S u z u k i en Stormont,
1971) evenwel suggereerde dat postalbumine door een afzonderlijk en
onafhankelijk gen beheerst werd. Onze eigen ervaringen bij Nederlandse
paarden (ongepubliceerd) wijzen op een koppeling tussen Al en Psta.
Voor het aantonen van esterase en Cholinesterase wordt de gel overgoten
met een oplossing van een synthetische ester (vaak a-naftylacetaat) en een
kleurstof om het door de esterasereactie gevormde produkt, a-naftol, zicht-
baar te maken. Van de door Oki e.a. (1964) beschreven variatie is de
genetische achtergrond niet bewezen. De variatie volgens G a h n e e.a.
(1970) berust op verschil in kleurintensiteit tussen de fenotypen, terwijl deze
kwantitatief aantoonbaar is met een biochemische methode. De identiteit
van deze enzymen wordt bewezen door gebruik te maken van specifieke
remmers voor verschillende typen van esterases. De concentratie van deze
enzymen is te laag om ze zichtbaar te maken met een normale eiwitkleuring.
Hun funktie in het serum is onbekend.

De variatie in hemoglobine is controversieel. Van de aanvankelijk door
Gabannes en Serain (1955) beschreven fracties, ontdekt met pa-
pierelektroforese, werd aangenomen dat deze gevormd werden door toedoen
van twee nauw gekoppelde genen en dat er geen variatie optrad (B a n g -
ham en Lehmann, 1958). Later beschreef Schmid (1965) kwan-
titatieve variatie van de traagste fractie, waarbij de genotypen A/A, A/a
en a/a respectievelijk een zware, een zwakkere en geen band weergaven.
De snelle fractie B, vertoonde geen variatie. Deze theorie werd o.a. door
Schleger en Soos (1970) bevestigd.

De allelen voor het enzym koolzuuranhydrase, dat een funktie heeft bij de
koolzuurbinding in de rode cellen, gevonden door Suzuki en Stor-
mont (1971), zijn waarschijnlijk niet identiek met de overeenkomstig ge-
naamde allelen bij Sandberg (1970). In ons laboratorium worden mo-
menteel beide systemen met elkaar vergeleken. Hoewel koolzuuranhydrase
als zodanig met speciale reagentia (substraten en remmers) kan worden
aangetoond, bevat hemolysaat van rode cellen een zo hoge concentratie
ervan dat het ook als eiwit kan worden aangetoond in de gel.

Eyquem en Podliachouk (1952) vonden bij ezels één bloed-
groepfactor, B, aantoonbaar met natuurlijke isoagglutininen. Evenals de
later gevonden factoren M en N kwam deze niet bij paarden voor, doch
wel bij de hybriden muilezel en muildier en dan tezamen met typische paar-
denfactoren. De factoren B, M en N vormen drie aparte systemen (Pod-
liachouk, 1965).

Kaminski en Gajos (1964) vonden dat de snelst migrerende band
van paardeserumesterases niet bij ezels aanwezig was. Dat hij door een
dominant gen beheerst werd bleek uit het voorkomen ervan bij de hy-
briden. Osterhoff (1966) vond bij ezel en zebra afwijkende trans-
ferrine typen (Tf^"*, resp. en Tf^) naast de normale typen.

Ezels hebben slechts één albumine type (G), terwijl B en G bij zebra\'s ge-
vonden worden; hybriden vertonen alle combinaties.

op fylogenetische problemen, of tenminste theorieën op dit terrein kunnen
bevestigen. Interessant is de conclusie van Kam in ski (1965) die bij
de bestudering van de verschillen in jS-globuline-patronen bij ezels en paar-
den aantoonde dat verschillen tussen populaties en rassen van beide minder
groot waren dan de verschillen tussen beide soorten.

Het risico van agglutinatie van de rode bloedcellen van de donor is bij
paarden niet zo groot als bij de mens, door de lagere concentratie en het
minder frequent voorkomen van antilichaxnen in het serum. Bij meermalige
transfusies neemt het risico toe. Het minste gevaar bestaat als donor en
receptor verwante dieren zijn. In de praktijk is het niet nodig, het bloed-
beeld van donor en receptor vast te stellen, maar wel gewenst om eerst
een kleine hoeveelheid onstolbaar gemaakt bloed toe te dienen (ca. 5 ml).
Treden er shockverschijnselen op, dan bevat het serum van de receptor een
hoge concentratie van antilichamen, gericht tegen één of meer bloedgroep-
factoren van de donor. Blijven deze verschijnselen uit, dan kan de transfusie
doorgang vinden (Bouw, 1961).

Het theoretisch en praktisch belang van bloedgroepenonderzoek bij dieren
komt duidelijk naar voren bij de studies over het optreden van hemolytische
icterus bij pasgeboren dieren, waartoe met name de bestudering van dit
verschijnsel bij muilezels heeft bijgedragen. Bij 5 - 10% van de muilezels uit
Poitou (Frankrijk) trad deze ziekte op, waarbij de dieren een of enkele
dagen na de partus hun levenskracht verioren door bloedafbraak. C a r o 1 i
en Bessis (1947) toonden aan dat deze icterus analoog was aan die,
welke bij de mens door toedoen van de Rhesusfactor kan optreden. De
merrie bleek door de vrucht geïmmuniseerd te worden, en de icterus treedt
op door het overgaan van antilichamen van de merrie naar het bloed van
het veulen. De immunisatie vindt alleen plaats als er placentale laesies
optreden tijdens de dracht; via het colostrum komen de antilichamen in
de bloedbaan van het veulen. Caroli en Bessis bewezen de trans-
placentale immunisatie door een merrie, moeder van een icterisch veulen,
met ezel-erytrocyten te immuniseren. Ter vergelijking werd een maagde-
lijke merrie geïmmuniseerd, en in het bloedserum van beide werd de con-
centratie van antilichamen gemeten, 3 dagen na de laatste injectie. In het
serum van het proefdier bleek deze 16000 x zo hoog te zijn als in het serum
van het controledier, wat op een voorafgaande immunisatie wees.
D o 11 (1952) beschreef 40 gevallen, waarbij pas geboren veulens na 2 d^en
icterus-verschijnselen vertoonden. In het serum van de hierbij betrokken
merries werden agglutininen en soms hemolysinen aangetroffen in hoge
concentratie, gericht tegen de bloedcellen van hengst en veulen. Ook het
colostrum bevatte deze antilichamen. Franks (1962) konstateerde dat
deze antilichamen pas 7 dagen vóór de partus in hoge concentratie in het
serum optraden, terwijl zij binnen drie dagen daarna vrijwel verdwenen
waren. Het bleek niet mogelijk één bepaalde bloedfactor voor deze gevallen
verantwoordelijk te stellen. Wèl bleek in 82% van de door Franks be-

schreven gevallen één factor een rol te spelen, bij het overige percentage
waren 7 verschillende factoren betrokken. Voor elk van de drie gevallen
die Podliachouk e.a. (1966) beschreven is een aparte factor verant-
woordelijk.

Het is hierdoor moeilijk, a priori vast te stellen of er transplacental im-
munisatie bij een drachtige merrie zal optreden. Wel bleek dat de meeste
merries die een veulen geworpen hadden dat kort na de geboorte icterus-
verschijnselen vertoonde, niet voor het eerst drachtig waren geweest, waaruit
de conclusie kan wonden getrokken dat deze immunisatie, wanneer hij
voor het eerst optreedt, geen hoge concentratie van antilichamen veroor-
zaakt. De kans op icterus wordt groter bij een volgende partus.

Voor verificatie van afstammingen bij paarden is het principe van de kleur-
vererving nog steeds het meest gebruikelijke. De resultaten van het bloed-
en serumgroepenonderzoek kunnen daarnaast een waardevolle bijdrage le-
veren. Met name in de Verenigde Staten is dit één van de belangrijkste re-
denen geweest om een dergelijk onderzoek op te zetten.
De volgende voordelen zijn daarbij van belang: de meeste bloedgroep-
factoren en serumvarianten zijn met gebruik van adequate technieken een-
duidig aantoonbaar. Zij worden vererfd via allelen waarvan de produkten
afzonderlijk bijdragen tot het genotype (codominante allelen), zodat het
genotype gemakkelijk uit het fenotype is af te leiden. Bovendien zijn de
meeste bloedgroep- en serumsystemen erfelijk onafhankelijk van elkaar. De
onafhankelijkheid van de systemen opent de mogelijkheid tot een sterke
individualiteit van de bloedtypen. Hoe meer er gebruikt worden, des te
groter is de kans dat twee dieren voor een bepaald systeem verschillen.
Bij verificatie van afstammingen wordt gewerkt met het principe van uit-
sluiting. Het meest algemene probleem is hierbij, dat een merrie door meer-
dere hengsten gedekt kan zijn en het niet duidelijk is van welke zij drachtig
is geworden. Voor ieder bij het veulen aanwezig genetisch systeem geldt nu
het volgende: als de bloed- of serumgroepen daarvan, die het niet van zijn
moeder kan hebben gekregen, ook niet bij een zekere hengst worden ge-
vonden, is deze uitgestoten als vader. Heeft een hengst deze wel, dan kan
hij op grond van het bloedbeeld wèl de vader zijn.

Het oplossend vermogen van het bloedgroepenonderzoek hangt dus af
van het aantal systemen, terwijl ook het aantal allelen en de frequentie
daarvan binnen een systeem een belangrijke rol speelt. Met behulp van
formules (Jamieson, 1965; W i e n e r e.a., lÖS\'O), waarbij het aantal
allelen per systeem, de frequentie van de allelen en het aantal bij het onder-
zoek betrokken systemen zijn uitgedrukt, kan berekend worden voor welke
percentages van de gevallen als hierboven beschreven, deze vermeende
vader uitgesloten kan worden.

Stormont e.a. (1965) voerden op dit gebied een interessant experiment
uit. Met behulp van de genenfrequenties in acht bloedgroep- en twee serum-
systemen bepaalden zij een theoretisch uitsluitingspercentage voor gevallen
waarbij een merrie door twee verschillende hengsten gedekt zou zijn, zowel
voor Shetland pony\'s als voor Amerikaanse Volbloeds. Daar bij deze groe-
pen wel dezelfde systemen voorkwamen doch met verschillende frequenties,
verschilden deze percentages. Hierna werd een simulatieprogramma opge-

steld, waarin bij de bloedmonsters van elk van 59 Volbloed en 55 Shetland
hengst-merrie-veulen kombinaties, een bloedmonster van een extra hengst
werd gegeven. Uit tabel 3 blijkt, in hoeveel gevallen deze gefingeerde vader
kon worden uitgesloten op grond van zijn bloedtype. In geen geval werd
de ware vader via dit onderzoek uitgesloten. De verschillen in gevon-
den en verwachte waarden zijn terug te voeren op verschillen in de monster-
name voor de „verwachte" en „gevonden" percentages. Als resultaat van
deze test voerde de Amerikaanse organisatie voor de registratie van Vol-
bloeds het bloedgroepenonderzoek in voor afstammingsverificatie.

Uitsluitingspercentages bij ouderschapsverificatie binnen twee Amerikaanse
populaties (ontleend aan Stormont e.a., 1965).

Opvallend is dat de uitsluiting via de twee serumsystemen transferrine en
albumine een resultaat geeft, vrijwel gelijk aan dat van de bloedgroepen,
wat vooral te danken is aan de grote variatie in transferrine typen, ge-
bruikelijk bij de meeste paardenpopulaties. Met betrekking tot uitsluitend
het transferrinepatroon werd voor Shetlands 36% en voor Volbloeds 29%
uitsluiting verwacht.

De bruikbaarheid van dit systeem blijkt ook bij Podliachouk e.a.
(1966): van acht gevallen werden er twee met alleen bloedgroepen, één met
transferrine en bloedgroepen en 5 met alleen transferrine opgelost. Het
voordeel van het gebruik van uitsluitend serumgroepen is, dat geen uitge-
breide set van reagentia of een proefdierenstapel behoeft te worden aange-
houden.

De invloed van de frequentieverdeling van de diverse allelen blijkt ook uit
een onderzoek van Schleger en Soos (1970), die voor drie popu-
laties van Lipizzaner paarden, het verwachte uitsluitingspercentage op
grond van het transferrine patroon bepaalden: voor een Oostenrijkse popu-
latie 33%, een Hongaarse 32% en een Tsjechische 26%. In de praktijk
gebruikt men voor de afstamrningscontrole slechts die systemen die in de
populatie een redelijke variatie vertonen.

Bloed- en serumgroepen zijn bij uitstek geschikt voor de bestudering van het
gedrag van genen in populaties, doordat het kwalitatieve kenmerken zijn
waarvan de overerving weinig gecompliceerd is en waarbij bovendien de
genotypen direkt uit de fenotypen zijn af te leiden.

Tussen rassen en populaties treden verschillen op in de frequenties waarmee
bloed- en serumgroepen voorkomen. Verschillen tussen rassen werden o.a.
gevonden door Podliachouk e.a. (1962) bij de frequentieverdeling
van 9 bloedgroepfactoren bij 6 Poolse paardenrassen. Stormont e.a.

(1965) vonden verschillen voor bloed- en serumgroepen tussen Shetlands
en Volbloeds, terwijl Braend (1964) voor de transferrine-allelen fre-
quentieverschillen aantoonde tussen het Noorse Döle- en Fjoixienras.
De genfrequenties en de verhouding der genotypen blijven binnen de popu-
laties van generatie op generatie konstant, zolang de individuen volgens
toeval paren en er geen natuurlijke of kunstmatige selectie, migratie of mu-
tatie optreedt en de populatie groot genoeg is om toevallige verschuivingen
in de genenfrequentie te nivelleren. Deze regel, de Wet van Hardy en
Weinberg, bleek geldig te zijn voor de door Podliachouk (1957)
bestudeende paardenpopulatie, en eveneens voor de meeste overige popu-
laties met betrekking tot de bloedgroep- en serumfactoren. Volgens deze wet
kan de verhouding tussen genotypen worden berekend, en daaruit die tussen
homo- en heterozygoten worden afgeleid, als de frequentieverdeling van de
genen in een bepaald systeem bekend is. Komen de gevonden aantallen
homozygoten en heterozygoten met de verwachting overeen, dan is de popu-
latie in genetisch evenwicht voor dat systeem.

Het evenwicht wordt verstoord als binnen de populatie verwante dieren
meer met elkaar paren dan op grond van toeval verwacht kan worden,
waardoor het aantal homozygoten zal toenemen. Het bloedgroepenpatroon
kan dan een indicatie zijn voor het optreden van inteelt in de populatie, en
hoewel dit voor de bloedgroepen zelf niet schadelijk zal zijn, is dat wel mo-
gelijk voor andere kenmerken, daar de aanpassingsmogelijkheden van homo-
zygoten beperkter zijn dan van heterozygoten, waarbij bovendien het effect
van recessieve genen met een ongunstig effect gecompenseerd wordt. In
deze gevallen blijven wel de genfrequenties konstant, doch niet de genotypen
verhouding.

Veranderingen in de genfrequenties kunnen optreden door selectie op be-
paalde kenmerken. Interessant is daarbij, dat wanneer op exterieur- of pro-
duktiekenmerken geselecteerd wordt, de genfrequenties \\oor bloed- en se-
rumgroepen kunnen verschuiven. Dit zou mogelijk zijn doordat vele genen
„pleiotroop" werken, d.w.z. verantwoordelijk zijn voor verschillende ken-
merken. Ook kan er koppeling tussen de genen voor bloedgroepen en andere
genen in het spel zijn (bij de meer op produktie gerichte runder- en kipjsen-
fokkerij is een dergelijke mogelijke koppeling reeds vaak bestudeerd, waarbij
correlaties gezocht werden tussen hoge produktie en het frequent voorkomen
van bepaalde bloed- of serumgroepen bij individuen of rassen). Deze onder-
zoekingen, waarvan de resultaten van belang zouden kunnen zijn bij de
verdere selectie, geven evenwel nogal wisselende uitkomsten.
Een dergelijke verschuiving in de genenfrequentie voor .serumgroepen wordt
bij paarden fraai geïllustreerd door het ondemoek van Schleger en
Soos (1970), naar de frequentie van transferrine allelen bij drie populaties
van Lipizzaner paarden in Oostenrijk, Hongarije en Tsjechoslowakije. Bij
de ontwikkeling van dit ras is Arabisch bloed betrokken. Tot 1914 werden
dieren uit stoeterijen in deze drie landen regelmatig uitgewisseld, zodat
de populatie als één geheel kon worden beschouwd. Na 1918 nam deze uit-
wisseling af, en na 1935 bleven de drie groepen geheel gescheiden en gingen
een leven leiden als zelfstandige populaties. Tei-wijl nu voor ieder daarvan
genetisch evenwicht op de transferrine-locus bestond, verschilden de freqen-
ties van de Tf-allelen aanzienlijk tussen de populaties terwijl zij vóór de
scheiding (35 jaar geleden) waarschijnlijk nauwelijks vei-schillend geweest
zullen zijn.

De frequenties in Oostenrijk, Hongarije en Tsjechoslowakije verhielden
zich voor Tf" als 7:26:1, voor Tf^ als 6:1:13. Frappant is daarbij dat de
drie populaties voor verschillende doeleinden gebruikt en geselecteerd wer-
den: de Oostenrijkse paarden werden gebruikt in de klassieke Weense school,
terwijl de hengsten naar de Spaanse Hofrijschool gingen; de Hongaarse
dienden als rijpaard en de Tsjechische werden als trekpaaixl gebruikt.

Momenteel wordt in Nederland geen onderzoek gedaan naar variatie in
antigene structuren aan de erytrocyten (bloedgroepen sensu stricto) van
paarden. Wel worden, door het Laboratorium voor Bloedgroepenonderzoek
in Wageningen, serumvarianten bepaald waarbij voorlopig de afstammings-
verificatie op de voorgrond staat. Het ligt in de bedoeling het onderzoek
uit te breiden in populatie genetische richting.

Bij de afstammingsverificaties worden de volgende systemen gebruikt: al-
bumine (2 allelen), transferrine (5 allelen), esterase (3 allelen) en kool-
zuuranhydrase (2 allelen). De bruikbaarheid van andere systemen is in on-
derzoek. Binnen Nederland wordt een aanzienlijke variatie voor albuminc
en transferrine gevonden, waardoor de meeste conclusies gebaseerd zijn op
deze systemen.

A study of the literature on bloodtyping in horses shows that two periods can be
distinguished, the first of which (approximately 1900-1950) is merely of historic
interest today.

During the second period, efforts were made to reach international agreement on the
nomenclature of blood group factors, and biochemical variants in the blood serum
(serum groups) were investigated. The two methods are discussed.
The results of bloodtyping are essential to the study of problems arising on transfu-
sion and, to an even greater extent, when haemolytic jaundice of the newborn
occurs. The role of blood and serum groups as genetic markers in the study of po-
pulations and verification of pedigree is discussed.

Investigations in the Netherlands are currently confined to the study of serum groups.

Andresen, E.: Nord. Vet. Med., 9, 274, (1957); A s h t o n, G. C.: Nature, 182,
1029, (1958); B a n g h a m, A. D. and L e h m a n n, H.: Nature, 181, 267, (1958);
B o u w, J.: Bloodgroup studies in Dutch cattle breeds, diss. Utrecht. Veenman en Zn.,
Wageningen (1958); Bouw, J.; Diergeneesk. Memorandum, 8, 253, (1961);
B r a e n d, M.: Nord. Vet. Med., 16, 363, (1964); B r a e n d, M. and S t o r m o n t,
C.: Proc. 8th Eur. Conf. Anim. Blood Grp. Res., Ljubljana, (1962); B r i 1 e s, W. E.,
M c G i b b o n, W. H. and I r w i n, M.R.: Genetics, 35, 633, (1950).
Cabannes, R. et Serai n, C.: C. ß. Sac. Biol, 149, 7, (1955); C a r o 1 i, J. et
Bessis, M.: Rev. Hématol., 2,207, (1947); Chary, R.: Ree. Méd. Vét. Alfort,
76, 226, (1950); Doll, E. R.: Am. ]. vet. Res., 13, 504, (1952); Dujarric de
la Rivière, R. et K o s s o v i t c h, N.: C. R. Soc. Biol., 97, 373, (1927);
E y q u e m, A. et Podliachouk, L.: Ann. Inst. Pasteur, 83, 57, (1952); F e r -
g u s O n, L. C., S t o r m O n t, C. and I r w in, M. R.: J. limmunoL, 44, 147, (1942);
F r a n k s, D.: Ann. N.Y. Acad. Sei., 97, 235, (1962).

Gähne, B.: Genetics, 53, 681, (1966); Gähne, B., B e n g t s s o n, S. and
Sandberg, K.: Anim. Blood Grps Biochem. Genet., 4, 207, (1970); Groll: Berl.
tierärztl. Wchschr., 8, 113, (1925); H e s s e 1 h o 11, M.: Aarsberetning, Den. Kgl.

Vet.-og Lbhsk. Inst. Sterilitetsf., 97, (1961); H e s s e 1 h o 11, M.: Proc. 10th Eur.
Conf. Anim. Blood Grp. Res., Paris, (1966); H i r s z f e 1 d, L. et P r z e s m y c k i, F.:
C. R. Soc. Biol., 89, 1360, (1923); Irwin, M. R.: Proc. Soc. exp. Biol. Med., 29,
850, (1932); Jamieson, A.: Heredity, 20, 419, (1965); K a m i n s k i, M.:
Proc. 9th Eur. Conf. Anim. Blood Grp. Res., Prague, (1965); Kam ins ki, M.
and Gajos, E.-.Nature, 201, 716, (1964); Klein, A.: Wien. Klin. Wchschr., 15,
43, (1902); Kuehn (1932), geciteerd door Reeser (1938).
Landsteiner, K.: Wien. Klin. Wchschr., 14, 1132, (1901); Lehnert, E.: Ein
Beitrag zur Kenntnis der Bluttypen des Pferdes, Almquist und Wiksells, Upsala
(1939); Oki, Y., Oliver, W. T. and F u n n e 11, H. S.:Nature, 203, 605,

(1964); Oosterlee, C. C. en Bouw, J.: Tijdschr. Diergeneesk,, 89,
758, (1964); O s t e r h o f f, D. R.: Proc. 10th Eur. Conf. Anim. Blood
Grp. Res., Paris, (1966); P a n i s s e t, L. et V e r g e, J.: C. i?. Soc. Biol., 87, 870,
(1922); Podliachouk, L.: Les antigènes de groupes sanguins des Equidés et leur
transmission héréditaire. Theses, Paris (1957); Podliachouk, L.: Proc. 9th Eur.
Conf. Anim. Blood Grp. Res., Prague, (1965); Podliachouk, L.: Proc. 11th
Eur. Conf. Anim. Blood Grp. Res., Warszawa, (1970); Podliachouk, L. et
Hesselholt, M.: Ann. Inst. Pasteur, 102, 742, (1962); Podliachouk, L.,
Kaczmarek, A. et Z w o 1 i n s k i, J.: Ann. Inst. Pasteur, 103, 943, (1962);
Podliachouk, L., Madeyska, A. et Deguines, D.: Proc. 10th Eur. Conf.
Anim. Blood Grp. Res., Paris, (1966); Podliachouk, L., S i r b u, Z., Kow-
n a c k i, M. et S z e n i a w s k a, D.: Ann. Inst. Pasteur, 98, 861, (1960).
Rasmus en, B. A.: Ann. N.Y. Acad. Sci., 97, 166, (1962); Reeser, H. E.:
Tijdschr. Diergeneesk., 65, 115, (1938); S a n d b e r g, K.: Proc. 11th Eur. Conf.
Anim. Blood Grp. Res., Warszawa, (1970); Schermer, S.: Z. Immunforsch, 58,
130, (1928); Schermer, S. und K a e m p f f e r, A.: Immunforsch, 80, 146,
(1933); Schleger, W. and Soos, P.: Proc. 11th Eur. Conf. Anim. Blood Grp.
Res., Warszawa, (1970); S c h m i d, D. O.: Z. Imm. u. Allergieforsch., 128, 499,

(1965); Smithies, O.: Biochem. ]., 61, 629, (1955); Stormont, C.: Genetics,
35,76, (1950); S t o r m o n t, C. and S u z u k i, Y.: Proc. Soc. exp. Biol. Med., 114,
673, (1963); S t o r m o n t, C. and S u z u k i, Y.: Genetics, 50, 915, (1964); S t o r-
ni o n t, C., S u z u k i, Y. and R e n d e 1, J.: Proc. 9th Eur. Conf. Anim. Blood Grp.
Res., Prague, (1965); Stormont C., Suzuki, Y. and Rhode, E. A.: Cornell
Vet., 54, 439, (1964); S u z u k i, Y and S t o r m o n t, C.: Carbonic anhydrase and
postalbumin variants in horses. Moet nog verschijnen (1971); Wiener, A. S.,
Lederer, M. and P o 1 a y e s, S. H.: /. Immunol., 19, 259, (1930).

Er wordt verslag gedaan van een experiment, opgezet om te trachten de therapie
bij optredende enterotoxemie bij biggen, doelmatiger en eenvoudiger te maken.
De profylaxe en therapie met behulp van serum, gemaakt van het bloed van
enige malen geënte zeugen, wordt besproken. De resultaten zijn bemoedigend.

Na het bijzonder uitgebreide en interessante artikel van collega A. J.
PI ai si er in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 96, 324, (1971), is
de tijd wellicht rijp, de bevindingen, in zijn artikel reeds genoemd, nader
toe te lichten.

In de jaren 1968 en 1969 werd ik in de praktijk geconfronteerd met twee
gevallen van enterotoxemie bij biggen. Deze gevallen deden zich voor op
Ueinere bedrijven met ongeveer 20 zeugen. De therapie bestond uit het
toedienen van Penbritin®²) per os aan de biggen en het vaccineren van de
zeugen met Covexin® (Burroughs Welcome), hetgeen na 4 weken werd
herhaald en verder twee maal per jaar werd onderhouden. Er werden
strenge maatregelen genomen ter desinfectie, waarbij de stalvloeren werden
afgebrand met behulp van een soort brander, in gebruik bij het aanleggen
van mastiek daken.

Van de aangetaste biggen op deze bedrijven stierf 20%, terwijl een andere
20% erg lange tijd nodig had om te herstellen. Zo lang de immunisatie
nog niet was voltooid werden de pasgeboren biggen profylactisch met Pen-
britin® behandeld. Toch werden nog nieuwe biggen aangetast, zij het in
minder ernstige mate. Al met al was het voor de eigenaar een zeer tijd-
rovende therapie met een matig resultaat.

In augustus 1970 werd ik geconfronteerd met een nieuwe uitbraak, waar-
van het verloop dermate interessant is, dat een wat nadere bespreking nut
kan hebben. Het betrof het bedrijf van v.d. K. te L.Z.. Het is een goed
geleid bedrijf met 80 zeugen. Ongeveer 8 zeugen kregen tegelijk biggen.
Er was een aparte stal voor drachtige zeugen, terwijl de biggen geboren
werden in een schuur met kraamopfokhokken. Alle stallen waren voorzien
van roostervloeren. In de kraamstal liggen biggen van verschillende leef-
tijden bij elkaar.

Op een kwade morgen werd ik geconsulteerd bij de biggen. Sinds één dag
was diarree geconstateerd bij een groep biggen van 90 stuks, twee weken
oud. In de laatste 24 uur waren er 12 gesuccombeerd, terwijl het beeld
van de rest alarmerend was.

De biggen waren weliswaar in goede voedingstoestand, maar verder erg
lusteloos en suf, terwijl er een profuse geelwitte diarree aanwezig was.

1 Drs. P. J. D. van Egmond; praktizerend dierenarts, v. d. Capellenweg 3, Heino.

2 Penbritin ® (Beecham Veterinary Products).
Geaccepteerd voor publikatie op 18 mei 1971.

Opvallend bij sectie van enige kadavers waren de oranje rode dunne dar-
men, met op vele plaatsen een geel necrotisch beslag. Enige naar de Ge-
zondheidsdienst voor Dieren in Overijssel gezonden diertjes vertoonden
hetzelfde sectiebeeld en de diagnose Clostridium perfringens infectie werd
daar gesteld.

Besloten werd de aanwezige biggen te behandelen met Penbritin® per os en
de zeugen te vaccineren met Govexin®.

Een nijpend probleem vormde een groep zeugen, die over een week moes-
ten werpen. Hierbij was nog geen enkele immuniteit te verwachten, terwijl
de biggen in een ernstig besmette omgeving geboren moesten worden.
Aangezien op een ander doorgeënt bedrijf een zeug beschikbaar was, die
wegens kreupelheid moest worden geslacht, werd besloten van deze zeug
serum te bereiden en met dit serum de pasgeboren biggen te injiceren,
teneinde te trachten de biggen langs deze weg enige immuniteit te ver-
schaffen. De zeug, bestemd voor serumbereiding, was gedurende haar leven
vier maal geënt, de laatste maal één maand tevoren. Vier dagen vóór
slachting werd nog eens 10 ml Govexin® gegeven.

Met dit serum, door de Gezondheidsdienst bereid, werden in totaal 120
biggen van 1 dag oud ingespoten, iedere big 5 ml achter het oor. Toen dit
serum ter beschikking was en bleek dat de ingestelde therapie bij de aan-
getaste biggen wel de sterfte kon beperken, maar geen genezing gaf, terwijl
daarnaast het toedienen van de medicamenten bijzonder veel tijd en man-
kracht vergde; werd besloten ook enkele koppels zieke biggen serum toe
te dienen.

Deze ontvingen 8 ml per big, de therapie met Penbritin® werd gestaakt.
Hoewel de verwachtingen niet hoog gespannen waren, was het resultaat,
dat de biggen na twee dagen genezen waren.

Toen werden ook de andere koppels behandeld, met gunstig resultaat.
De passieve immunisatie van de pasgeboren biggen was goed, de eerste
14 dagen trad geen ziekte op. Na deze periode kregen enkele koppels
diarree, twee biggen stierven. De uitslag van de sectie was weer Clostridium
perfringens infectie. Het verloop was duidelijk milder dan de eerste maal.
Weer werd serum gegeven, met gunstig resultaat.

Terwijl op dit bedrijf de ontwikkeling zich gunstig liet aanzien, brak op
een ander groot bedrijf enterotoxemie uit. Dit bedrijf was iets anders in-
gericht, alle biggen werden in een aparte kraamstal geboren. Wel werden
ongeveer 8 tomen tegelijk geboren, zodat de kraamstal geregeld leeg komt
te liggen.

De ziekte brak uit onder biggen van 2-7 dagen oud, peracuut met direct
veel sterfte. Sectie bevestigde de diagnose enterotoxemie. Wéér werden alle
biggen met serum behandeld, terwijl tevens per big 0,5 ml Prednobiotad®¹)
werd geïnjiceerd. Het resultaat was uitstekend, de sterfte stopte acuut en
na 2 dagen was alles weer gezond, ook bleven er geen „Kümmerer" in de
koppels.

Het advies werd gegeven de kraamstal grondig te reinigen alvorens er
nieuwe zeugen in te brengen en om de pasgeboren biggen passief te immu-
niseren. Wie schetst onze verbazing toen bij dit immuniseren bleek dat de
aangekoekte faeces van de vorige koppels nog op kraamkooien en hok-
planken in ruime mate te vinden was, genoeg infectiemogelijkheid dus. De

profylaxe werkte echter perfect, ook na 14 dagen werd hier geen doorbraak
gezien.

Inmiddels was ook in het praktijkgedeelte van collega Matthijsen entero-
toxemie opgetreden. De therapie en profylaxe werd ook daar toegepast
met hetzelfde gunstige resultaat.

Wèl hadden wij het idee dat één partij serum minder resultaat had dan de
anderen, hetgeen niet zo heel verwonderlijk is als men bedenkt dat het
serum werd bereid van het bloed van één donor. De huidige gang van
zaken is zo dat wij een geïmmuniseerd dier, dat wij voor serumbereiding
willen bestemmen, 14 dagen vóór het slachten nog een injectie van 10 ml
Covexin® toedienen.

Wat betreft de immunisatie van de zeugen is de ervaring dat het veelal
noodzakelijk is de volgende werkwijze te volgen, teneinde een zo zeker
mogelijk resultaat te krijgen. Eerst ent men alle zeugen met 5-10 ml Cove-
xin®. Na 4 weken herhaalt men dit en hierna ent men alle drachtige zeugen
regelmatig 3 weken voor het biggen krijgen met 10 ml Covexin®. Ent men
twee maal per jaar alles, dan blijven de teleurstellingen niet uit.

De reden waarom zo lang is gewacht om dit artikel te schrijven is gelegen
in de teleurstelling die op het eerst beschreven berdrijf van v. d. K. toch
is gekomen. Hier bleek namelijk dat de biggen van goed, volgens schema
geïmmuniseerde zeugen toch na 14 dagen aan enterotoxemie gingen lijden,
hetgeen tot gevolg had, dat een serumtherapie weer noodzakelijk werd.
Gedacht is aan een andere Clostridium stam, tot op heden is het echter niet
gelukt deze te identificeren.

De latere resultaten op andere bedrijven geven echter de overtuiging dat
hiei-mee een belangrijk hulpmiddel is gevonden bij de bestrijding van de
enterotoxemie, en wel gemakkelijk toe te passen, goedkoop en efficiënt.

An experiment designed to make treatment of enterotoxaemia occurring in piglets
more effective and simpler, is reported.

Prevention and treatment with serum prepared from the blood of sows inoculated a

Mihursky, J. A., M c E r 1 e a n, A. J., Kennedy, V. S.: Thermal pollution,
aquaculture and pathobiology in aquatic systems. /. fVldl. Dis., 6, 347, (1970).
De term „Thermal pollution", mogelijk te vertalen met thermische verontreiniging,
houdt in, een door menselijke activiteit veroorzaakte abnormale temperatuurverande-
ring, die een nadelige invloed heeft op het milieu. Naast enkele andere, gaat in dit
opzicht de grootste dreiging uit van electriciteitscentrales die met stoom electra op-
wekken (atoomcentrales). Grote installaties in de Ver. Staten gebruiken 3 miljoen
liter water per minuut, dat bij terugkeer in de rivier 8 - 15°C warmer is dan tevoren.
Als vuistregel geldt dat elke kilowatt electriciteit twee kilowatt aan afval-warmte
met zich meebrengt.

Door een stijging van de watertemperatuur ontstaat het risico dat pathogene orga-
nismen schadelijk kunnen gaan werken. Bij zalmen ziet men bijv. furunculose,
vibrio-infectie en Columnaris ziekte bij hogere temperaturen optreden. Bacteriën
die in de weefsels van klinisch gezonde vissen voorkomen kunnen pathogeen gaan
worden en massale sterfte veroorzaken.

De auteurs stelden een schema op van de temperatuurstijging die (1) binnen de
optimale temperatuur valt, die (2) leidt tot sub-optimale omstandigheden en (3) re-
gelrechte schade veroorzaakt.

Afgezien van de temperatuur wordt schade aan de omgeving toegebracht door chloor
dat gebruikt wordt om warmte-uitwisselaars schoon te houden en afgifte van scha-
delijke metalen zoals koper.

Gepleit wordt voor een nuttig gebruik van de te lozen warmte, door mogelijk in
combinatie met afvalwaterzuivering algen te kweken die bijv. als kippenvoer of vis-
voer benut kunnen worden.

K h a n, A. P.: Salmonella infections in dogs and cats in the Sudan. Brit. vet. ]., 126,
607, (1970).

Er werden 442 honden en 19 katten onderzocht. Van de honden werden er 354
geseceerd in verband met hondsdolheidbestrijding, van de overige werden alleen
faeces onderzocht. Van de geseceerde honden waren er 104 positief, waarbij het
aantal van positieve bevindingen in de mesenteriale lymfklieren ongeveer vijfmaal zo
groot was als in de darminhoud van dezelfde dieren.

Soms werden meer serotypen van één hond gekweekt, ook was in vijf gevallen de
Salmonella van de mesenteriale klieren een andere dan van de darm en zelfs in 1
geval de Salmonella uit galblaas een andere dan van de darm.
Er werden 129 stammen gekweekt met 49 serotypen, w.o. twee nieuwe S. khartoum
(3) (15) 34; a; 1,7 en malakal 16; eh; 1; 2.

Dertig serotypen waren nog niet eerder bij de honden aangetroffen.
Van de frequentere bevindingen zijn hier genoemd S. typhimurium 6 maal; S. hei-
delberg 6 maal; S. münchen 1 maal; S. newport 12 maal; S. eastborne 8 maal;
S. havana 11 maal en S. adelaide 8 maal.

Uit 19 geseceerde katten werd 1 maal S. Johannesburg en 1 maal S. newport ge-
kweekt.

I. Rose, J. H.: Parasitic gastroenteritis in cattle. Factors, influencing the time of
the increase in the worm population of pastures. Res. vet. Sci., 11, 199, (1970).
II. M i c h e 1, J., L a n c a s t e r, M. B. and Hong, G.: Field observation on the
epidemiology of paratitic gastroenteritis in calves. Res. vet. Sci., 11, 255, (1970).

I. De vrijlevende infectieuze larven van Ostertagia ostertagi en van Cooperia on-
cophora kunnen op het gras overleven van de zomer van het ene jaar tot het
voorjaar van het volgende, waarna er een sterk vermeerderde sterfte op-
treedt. Als kalveren al in april in deze weiden worden gebracht scheiden zij in
de derde week van mei eieren in de faeces uit, waaruit echter eerst in juli
infectieuze larven ontstaan. Op zijn beurt blijkt, dat eieren die in september en
oktober op het land gedeponeerd worden, weinig aanleiding geven tot vermeer-
derde infectie van het gras.

Behalve de temperatuur speelt ook de regenval een rol, o.a. bij het zich ver-
plaatsen van de larven op de plantengroei, die door droog weer wordt vertraagd.
Vooral regenval in juni bij warm weer kan de vermeerdering versnellen, terwijl
droog weer een en ander kan vertragen tot na midden juli.

In droge zomers is parasitaire gastroenteritis van de kalveren ongewoon maar
treedt dan ook vaak op na weeromslag.

Aangeraden wordt omstreeks midden juli de kalveren te verkampen naar
schoon land, gepaard gaande met een wormkuur.
II. Schrijvers onderzochten de invloed van klimaatverschillen in verschillende delen
van Engeland. In het noord-oosten waar het zomin gebruikelijk als praktisch is
om kalveren in begin mei naar buiten te doen, bezorgen de in de weide over-
winterde larven weinig schade. De gewoonte, om het jonge vee zeer vroeg bui-
ten te doen, neemt toe in het zuid-westen. Dit kan alleen veilig op onbesmette
weiden.

Terwijl de ernstigste besmetting in het noord-oosten niet voor begin juli plaats
vond, zijn de in mei besmette weiden al gevaarlijk einde juni. Om deze ver-
schillen zo min mogelijk van invloed te doen zijn kan met het beste „met de
hand opgefokte" kalveren naar buiten doen voor eind april, of daarvoor alleen
op onbesmet weiland, en land dat tot midden mei is gebruikt niet weer te laten
beweiden na de 3e week van juni.

Het \'s winters buitenlaten van jongvee noemen schrijvers een gevaarlijke ge-
woonte.

Eventuele klimaatverschillen blijken in Engeland van weinig invloed te zijn op
het infectieverloop.

Johnson, K. H.: Globoid Leukodystrofy in the Gat. /. Am. vet. med. Assoc., 157,
2057, (1970).

Globoid leukodystrofie (GLD) is een erfelijke demyeliniserende ziekte, die op jonge
leeftijd voorkomt en waarbij de witte substantie van zowel het centrale als perifere
zenuwstelsel wordt aangetast.

Deze aandoening is zowel bij de mens als bij de hond bekend. Vooral bij de terrier,
en in het bijzonder de Gairnterrier, komt ze voor.

In dit artikel wordt het eerste geval beschreven bij de kat. Het betrof hier twee
kortharige kittens, respectievelijk 5 en 6 weken oud (bij de hond meestal op 3 i 4
maanden) van gemeenschappelijke voorouders en met dezelfde vader. Bij navraag
bleek dat er in deze familie vaak kleine nesten voorkwamen en dat er veel sterfte
optrad onder de drie weken. Al deze dode kittens waren poesjes, vaak geel gestreept.

Klinisch viel bij het ene beschreven kitten vooral de incoördinatie op van de achter-
hand, later ook van de voorhand; het andere kitten viel steeds om bij het lopen.
Beide diertjes hadden tremor, maar waren wel levenslustig.

Na afmaken vond men macroscopisch dat de witte substantie van de hersenen nogal
dof was. Het cerebellum van de kittens was normaal (i.v.m. cerebellaire hypoplasie,
wat ata.\\ie kan geven). Microscopisch zag men vrijwel alleen veranderingen in de
witte substantie van hersenen en R.M., bestaande uit bilateraal en symmetrisch op-
treden myeline en axonenverlies en toename van cellulaire componenten. Rond de
vaten werden ophopingen van PAS-positieve mononucleaire cellen gevonden (meestal
zonder vacuolen in cytoplasma), en in het cerebellum veranderde Purkinjecellen.
Het meest typische echter waren de zogenaamde globoidcellen, ± 35 m/i in door-
snede, met 1 tot 6 perifeer gelegen kernen en iets eosinofiel cytoplasma, met grote of
kleine vacuolen. Dit cytoplasma was PAS-positief, niet metachromatisch (in tegen-
stelling tot de metachromatische leukodystrofie bij de mens) en niet soedanofiel (in
tegenstelling tot vetstapelingsziekten bij de mens, zoals b.v. Niemann Pick, die on-
langs ook bij de Siamees is gevonden).

De oorzaak van GLD is nog niet bekend. Hoewel men bij de mens denkt aan cere-
brosidestapeling t.g.v. een abnormale synthese, of een abnormale afbraak van myeline.
Bij de mens en de hond is dit mogelijk een gevolg van een autosomale recessieve
factor, .\\angezien het geslacht en de kleur bij deze kittens een rol schijnt te spelen
denkt men hier meer aan een sex-limited mutatie of een sex-linked mutatie. Het ge-
volg van deze mutatie zou de vorming van een enzyminhibitor of -suppresor kunnen
zijn. Mogelijk is GLD ook de oorzaak van de kleine nesten en sterfte op jonge leef-
tijd geweest.

f/ohn Wright & Sons Ltd., The Stonebridge Press. Bath Road, Bristol 4, England.
1970, 11th issue, 361 pag., 5 plates 65 S.)

De elfde uitgave van dit jaarboek onderscheidt zich niet van de vorige en bevat weer
een overzicht van de recente ontwikkelingen op velerlei gebied. Elk overzicht wordt
daarbij afgesloten met een uitgebreide literatuurlijst waarbij alleen recente publikaties
worden aangehaald.

De inhoud bestaat eerst uit een algemeen gedeelte, recente ontwikkelingen behan-
delend. Hierbij komen onderwerpen aan de orde zoals: brucellosebestrijding in
Engeland, mastitisbestrijding, problemen rond de intensieve schapenhouderij, ziekte-
bestrijding bij biggenfokorganisaties, digestie en absorptie bij de hond, doping bij
dieren etc.

Het tweede deel bevat een aantal studies van recente literatuur en behandelt onder-
werpen zoals: virusziekten, protozoaire ziekten, parasitologie, gynaecologie, farma-
cologie, vergiftigingen en zootechniek.

Enkele onderwerpen die daarbij aan de orde komen zijn: virussen i.v.m. mastitis,
protozoaire infecties bij herkauwers en paarden, infectieuze steriliteit, groeistimule-
rende voederadditie.

Het jaarboek wordt afgesloten met een overzicht van nieuwe geneesmiddelen en een
lijst van de veterinaire publikaties die in 1970 in Engeland verschenen.
Wil men over een bepaald onderwerp snel geïnformeerd worden dan biedt dit jaarboek
daarvoor goede mogelijkheden.

Door de commissie postuniversitair onderwijs veterinaire volksgezondheid
van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde is
een programma ontwikkeld voor een cursus Vleestechnologie.
Belangrijke medewerking hieraan is verleend door Prof. Krol, die van
opzet en data van de te geven cursussen reeds bericht deed in het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde van 15 mei 1971, blz. 703.
Voor de vleeshygiënisten ligt hier een unieke kans zich op de hoogte te
stellen van vele facetten betreffende de veterinaire volksgezondheidszorg.
Onder meer zullen ter sprake komen: samenstelling van vlees, bereiding
van vleeswaren, hulpstoffen, apparatuur gebruikt bij de vleesbereiding,
koeling, verpakking, chemische en microbiologische aspecten, beoordeling
van vlees en vleeswaren en hygiëne.

Daarnaast zal aandacht worden besteed aan de van belang zijnde wettelijke
bepalingen.

Belangstellenden wordt verzocht zich vóór 1 augustus a.s. op te geven bij:
Rijksuniversiteit Utrecht, Instituut Voedingsmiddelen van Dierlijke
Oorsprong, afdeling Technologie, Biltstraat 172, Utrecht; tel. (030)
71 55 44, toestel 286.

In het tijdschrift van 15 maart j.1. is een algemeen overzicht gegeven van de her-
denking van het 150-jarig bestaan van het diergeneeskundig onderwijs in Nederland
in de week van 6 tot 11 december 1971. De Faculteit heeft diverse commissies in-
gesteld om bovengenoemd lustrum op waardige en feestelijke wijze te herdenken
(gedenkboekcommissie, congrescommissie, tentoonstellingscommissie, publiciteits-
commissie, protocolcommissie, festiviteitencommissie). De voorzitters van deze com-
missies vormen, tesamen met het D.B. van de Faculteit, de secretaris van de
K.N.M.v.D. en de praeses van de D.S.K., de coördinatie-commissie.

15.00 uur opening van een tentoonstelling over de ont-
wikkeling van beroep en taken door de dierenarts vervuld.
20.00 uur acht-kamp in de veemarkthal; het ligt in de
bedoeling een achttal teams te formeren uit de klinieken,
zootechniek, D.S.K. en „de Biltstraat".
zowel \'s morgens als \'s middags zullen er tafeltennis- en
volleybalwedstrijden plaats vinden, terwijl \'s avonds diver-
se denksporten beoefend zullen worden.

19.00 uur ludiek gebeuren in één der klinieken voor fa-
culteits-medewerkers met spijzen, dranken en kermesse-
attracties.

(de thema\'s van de secties zijn o.a. diergeneeskunde en
milieuhygiëne, diergeneeskunde en het sportpaard, cal-
ciumstofwisseling, veterinaire begeleiding van vlees en
vleeswaren).

20.30 uur slotfeest in de klinieken voor faculteitsmede-
werkers, dierenartsen en studenten.

Ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het diergeneeskundig onderwijs in
Nederland, wordt een tentoonstelling ingericht in het Universiteitsmuseum.
Deze tentoonstelling zal van 8 december 1971 tot 1 februari 1972 geopend zijn en is
vooral bedoeld voor het publiek uit Utrecht en omgeving. Speciaal het bezoek van
leerlingen van middelbare scholen en toekomstige studenten aan deze tentoonstelling
zal worden gestimuleerd.

De tentoonstelling zal dan ook — behalve een schets van het onderwijs in het verle-
den en heden — een uitbeelding moeten zijn van alle facetten van ons beroep.
Met name ten aanzien van dit laatste willen wij een beroep op de practikus doen.
Omdat vooral met foto\'s zal worden gewerkt, is het noodzakelijk dat wij over een
aantal negatieven van illustratieve foto\'s uit de dagelijkse praktijk beschikken.
Wij hopen uit deze collectie een keuze te kunnen doen om hiermee dit belangrijke
facet van ons beroep op passende wijze uit te kunnen beelden. Uiteraard zijn ook
typerende foto\'s van andere facetten van ons beroep van harte welkom. Het spreekt
vanzelf dat wij uw kostbare materiaal met de grootste zorg zullen behandelen en u
dit te zijner tijd zullen retourneren.

Het behoeft geen betoog dat de tentoonstellingscommissie vele inzendingen hoopt
te ontvangen.

ENTEN TEGEN ZIEKTEN VAN MAREK THANS ALGEMEEN MOGELIJK.
Tot grote teleurstelling van de belanghebbende pluimveehouders was het tot voor

kort, behoudens in de vorm van een praktijkproef, niet mogeUjk hun dieren tegen de
ziekte van Marek te laten beschermen door een voorbehoedende enting. Gelukkig is
hierin met de start van de georganiseerde enting per 19 april j.1. verandering geko-
men. Iedereen, die dit wenst, kan thans bij zijn kuikenbroeder geënte kuikens
bestellen.

Dat de pluimveehouderij om een goede entstof zat te springen, wordt duidelijk,
wanneer men weet, dat de uitval tengevolge van de ziekte van Marek gemakkelijk
10-40% kan bedragen en in uitzonderingsgevallen zelfs tot 60-70% kan oplopen.
Tal van bedrijven zijn dan ook door deze ziekte in ernstige financiële moeilijkheden
gekomen.

Door dr. B. H. Rispens van het Centraal Diergeneeskundig Instituut te Rotter-
dam is een entstof ontwikkeld, welke blijkens op grote schaal (o.a. op fok- en ver-
meerderingsbedrijven) verrichte praktijkproeven bijzonder goede bescherming ver-
leent, mits alle dieren van een koppel als ééndagskuikens worden ingeënt. Deze
entstof is in produktie genomen door drie Nederlandse entstoffabrikanten, namelijk
Nobilis, Philips-Duphar en Laboratorium Dr. de Zeeuw.

In overleg met de overheid, de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde, de entstoffabrikanten en het bedrijfsleven is door de Gezondheids-
dienst voor Pluimvee voor de georganiseerde entingen een regeling vastgesteld, waar-
door een aantal praktische problemen konden worden opgelost:

1. De entstof wordt door de fabrikanten bij 5 als depot fungerende gezondheids-
diensten in bewaring gegeven. Deze depots zorgen tevens voor het voor gebruik
klaar maken van de entstof op de dag van enting, voor het ter beschikking stellen
van steriele injectiespuiten en andere materialen en zij rekenen de kosten van de
enting direct met de kuikenbroeder af, als deze de entstof komt ophalen. Inclusief
het honorarium van de dierenarts, de prijs van de entstof en de kosten van de
depots wordt per afgeleverde dosis entstof (d.w.z. per ééndagskuiken) f 0,30 in
rekening gebracht. Als depot fungeren de Gezondheidsdiensten voor Dieren in
Boxtel, Heythuysen, Rozendaal en Zwolle, alsmede de Gezondheidsdienst voor
Pluimvee in Doorn. De laatstgenoemde dienst verzorgt de centrale administratie,
stelt de fabrikanten op de hoogte van de hoeveelheden afgegeven entstof en rekent
met de dierenartsen het honorarium en de kostprijs van de entstof af.

2. Bij Koninklijk Besluit is voor kuikenbroeders en fokkers, die deelnemen aan de
georganiseerde enting, mogelijkheid geopend met vergunning van de directeur
van de Veeartsenijkundige Dienst de praktizerende dierenarts bij de enting te
laten assisteren door de kuikenbroeder en zijn personeel. De praktizerend dieren-
arts schrijft na afloop van de werkzaamheden een entverklaring uit, en stempelt
de kuikenafleveringsformuHeren af met een door de Gezondheidsdienst voor
Pluimvee ter beschikking gesteld, wettig gedeponeerd waarmerkstempel, vermel-
dende „Geënt tegen ziekte van Marek", ten bewijze, dat alle kuikens, waarop
het afleveringsformulier betrekking heeft, zijn geënt.

In het kader van de voorbereidingen zijn de aspecten van de enting niet alleen met
de praktizerende dierenartsen besproken, maar ook enkele tientallen instructiebijeen-
komsten voor broederijpersoneel gehouden, waarbij ruim 500 personen praktisch
onderricht hebben gekregen in het uitvoeren van de enting.

Een feestelijk tintje werd aan één van deze bijeenkomsten verleend door de komst
van de heer Ri.spens, de wetenschappelijke onderzoeker aan wiens enthousiasme,
doorzettingsvermogen en kundigheid het te danken is, dat onze pluimveehouderij
thans de beschikking heeft over een uitstekende entstof ter bescherming van de
pluimveestapel tegen een gevreesde ziekte.

Gezien het feit, dat zich nu al 115 fokkers en kuikenbroeders als deelnemer hebben
aangemeld, bestaat de verwachting, dat niet alleen de reproduktiedieren, maar ook
de voor de produktie en consumptieëieren bestemde leghennen op zeer grote schaal
zullen worden geënt. Het woord is thans aan de pluimveehouders. Wie niet laat

enten, zal voor de eventuele nadelige gevolgen hiervan in de toekomst niet meer bij
zijn leverancier behoeven aan te kloppen, maar de schade zelf moeten dragen!

Collega Dr. A. C. Voeten bracht in april j.1. een bezoek aan Israël, waarvan het
volgende verslag werd ontvangen.

Enkele opmerkingen betreffende de Newcastle-disease (N.C.D.) bestrijding in Israël

De N.C.D.-bestrijding in Israël geschiedt over het gehele land niet uniform. De
onderstaande informaties geven voorzover wij dit konden overzien toch wel een beeld
betreffende de bestrijding.

Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen het enten van slachtkuikens en legdieren.
Het entschema luidt als volgt:

Aanvankelijk vooral intra-
musculaire injektie, tegen-
woordig ook wel door het
drinkwater, dit zou volgens
deskundigen iets minder ef-
fekt hebben.

* = New Castle Efrochim (chick strain) ontwikkeld door Prof. Komarow. Het zou
een vrij virulente B.1 like strain zijn.
** — Deze Komarow strain wordt genoemd New Castle Pargiyot (pullet strain).

Op bedrijven waar direkt gevaar dreigt vindt op een leeftijd van 5 dagen een
drinkwaterenting plaats met New Castle Efrochim. Men zegt van deze enting:
ondanks dat de kuikens een hoge maternale immuniteit hebben, wordt er een betere
bescherming bereikt als we ons voor kunnen stellen, echter maar voor zeer korte tijd.
Op dit ogenblik is men in een vergevorderd stadium bij de ontwikkeling van een

1. Men heeft bewerkstelligd dat in de dorpen met privé-boeren, getracht wordt óf
slachtkuikens óf legdieren te houden. Vervolgens organiseert men óf voor het
gehele dorp een all out systeem óf deelt men het dorp in sektoren waar men zo\'n
all out systeem handhaaft.

Men moet zich deze agrarische dorpen als volgt voorstellen. Op een zeer kleine
oppervlakte bevinden zich 20 tot 100 bedrijven. De woonhuizen en stallen liggen
vrijwel tegen elkaar. Iedere boer heeft pluimvee. Doordat de pluimveestallen ga-
zen wanden hebben "en de afstand vaak minder dan 10 meter is, is het dorp als
het ware één groot pluimveehok. Men schijnt in deze organisatorische opzet goed
geslaagd te zijn.

De toekomstige Mycoplasmabestrijding in Israël heeft deze ontwikkeling zeker in
de hand gewerkt.

2. Op de grotere Coöperatieve Landbouwbedrijven en op de Kiboetchim tracht men
te komen tot één leeftijd. Wij hebben niet de indruk dat men hier ten volle in
geslaagd is. De organisatorische problemen vooral met betrekking tot de afzet,
maken dit in de Israëlische omstandigheden ook wel erg moeilijk.

3. Als op een dorp of een duidelijk omschreven gebied N.C.D. wordt vastgesteld is
er een overheidsmaatregel, die het verbiedt pluimvee naar dit gebied te brengen
vóórdat een maand verstreken is na de laatste klinische uitbraak van N.C.D.

4. Alle strooisel en mest moet uit de hokken worden afgevoerd en opgeslagen na een
N.C.D. uitbraak. Of dit geheel is doorgevoerd konden wij niet beoordelen.

6. Er werden injektie teams georganiseerd. Dit gold vooral voor de privédorpen. Op
de coöperatieve dorpen en Kiboetchim was als regel voldoende mankracht aan-
wezig.

7. Als op een broederij met pluimvee N.C.D. bij de dieren werd vastgesteld, werd
deze broederij gesloten. Als de afstand van de zieke dieren tot de broederij meer
dan 500 meter bedroeg werd hierop een uitzondering gemaakt. Op het ogenblik
werden ook vermeerderingsbedrijven met N.C.D. uitgesloten. Het virus zou via
het ei bij kuikens, die enkele weken oud zijn, alsnog de ziekte kunnen veroor-
zaken.*)

8. Op de slachthuizen moeten alle kratten gewassen en ontsmet worden. Dit is in
Israël nog belangrijker dan in ons land, omdat de slachtdieren geleidelijk van 6/2
tot 11 weken van de bedrijven worden afgevoerd.

1. Op dit ogenblik is de N.C.D.-bestrijding in Israël in het stadium dat men de
ziekte in de hand heeft. Men is het er in het algemeen over eens dat het ent-
programma onvoldoende is om de ziekte de kop in te drukken. Slechts in kom-
binatie met organisatorische maatregelen zoals bijv. een all in - all out systeem per
bedrijf of per streek.

2. leder batch entstof wordt door de overheid getest op veiligheid en werkzaamheid,
alvorens het wordt vrijgegeven. Dit gaat altijd met challenge proeven gepaard.
De titers van de entstoffen waarvoor toestemming wordt gegeven, zijn waarschijn-
lijk hoger dan in Nederland. Exact konden wij dit niet vaststellen door een
onduidelijkheid in de verstrekte gegevens.

3. Op dit ogenblik zijn er onderzoekingen lopende of het mogelijk is alle entstoffen
door het drinkwater toe te dienen.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST.
Ontvangst door de Minister van Landbouw en Visserij en feestavond te Utrecht.

Het is een groots feest geworden, de herdenking van het honderdjarig bestaan van de
Veeartsenijkundige Dienst op 14 mei in de Stadsschouwburg te Utrecht. Daar zijn
allen die er zijn geweest het over eens.

Groots wil in de eerste plaats zeggen: een gezellig familiefeest voor de honderden
medewerkers van de Dienst uit het gehele land. Er was volop gelegenheid elkaar in
een gezellige sfeer te begroeten en een praatje te maken, waarvan dan ook druk ge-
bruik is gemaakt.

Het speelde zich af tijdens de ontvangst door de Minister van Landbouw en Visserij,
Ir. P. J. L a r d i n o i s, in de zalen van Esplanade, het restaurantgedeelte van de
Stadsschouwburg aan het Lucas Bolwerk te Utrecht.

Daarvóór waren de aanwezigen bijeen geweest in de schouwburgzaal, waar het offi-
ciële gedeelte van de herdenking zich afspeelde. Op het feestelijk met bloemen ver-
sierde toneel sprak de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst, de heer J. M.
van den Born, het welkomstwoord.

,,Als directeur van de Veeartsenijkundige Dienst heet ik u allen welkom op deze
feestelijke en gedenkwaardige dag, dat deze Dienst het honderdjarig bestaan viert",
aldus de heer Van den Born.

Maar bij een gebeurtenis als van vandaag lijkt een uitzondering gewettigd en wij

hebben de moed gehad u allen te vragen hier te komen en met ons feest te vieren.
Dat u allen bent gekomen, stemt ons tot grote vreugde.

Welkom Excellentie Lardinois, Minister van Landbouw en Visserij op deze bijeen-
komst. Ook uw naaste medewerkers bijzonder welkom. Wij hadden er. Excellentie,
eigenlijk een beetje een hard hoofd in of u, gezien de drukte in Den Haag en in
Brussel, uw toezegging gestand zou kunnen doen om hier vandaag toch te zijn.
U doet dit en wij waarderen dat bijzonder. Hartelijk welkom.

Hartelijk welkom Dr. Gerritsen, als vertegenwoordiger van de Staatssecretaris voor de
Volksgezondheid. Ik hoop dat wij uw aanwezigheid hier mogen zien in het licht van
een bijzonder nauwe relatie tussen de veterinaire volksgezondheidsproblematiek en
de veterinaire problematiek in de produktie-sector.

Er moet nog heel wat gebeuren om hier in de nabije toekomst lijn in te brengen.
Hartelijk welkom tot u, vertegenwoordigers van vele landen waarmee wij regelmatig
contact onderhouden.

Welkom vertegenwoordigers van overheidsdiensten, werkzaam op het terrein van de
landbouw en van de volksgezondheid. Welkom ook aan het landbouwbedrijfsleven,
aan vertegenwoordigers van onderzoek en onderwijs.

Welkom aan ieder met wie wij samenwerken en dat zijn er velen. U zult het mij
niet euvel duiden, dat ik niet alle namen van organisaties die u vertegenwoordigt,
opnoem. Het zou een zeer lange opsomming worden en het zou u gauw gaan vervelen.
Eén uitzondering zou ik echter graag willen maken. U zult mij dit wel willen ver-
geven. Deze geldt de dames en heren van de eigen dienst.

Welkom, oud-directeur en oud-medewerkers van de Veeartsenijkundige Dienst en
welkom aan de medewerkers van nu met hun echtgenoten.

Helaas zijn we vanmiddag niet compleet, want de dienst moet ook op een dag als
deze draaien. Vele medewerkers uit de Rijksuitvoerkeuringsdiensten en ook de Keu-
ringsdiensten van Pluimvee zijn nu niet aanwezig omdat er moet worden gewerkt.
We hopen ze vanavond op ons familiefeest hier te zien.

Medewerkers van laag tot hoog, ik ben blij u hier te zien. Het geeft mij de gelegen-
heid te getuigen van mijn grote waardering voor de wijze waarop u uw vaak moeilijke
taak uitvoert.

Ook wil ik u hartelijk danken voor het prachtige cadeau, een dierplastiek van de
beeldhouwer Heckman, dat u bij dit jubileum aan mij als directeur van deze dienst
hebt aangeboden onder het motto: „van de dienst voor de dienst".
Wij hebben het meegebracht uit Den Haag en u ziet het op het toneel staan. U hebt
spontaan botje bij botje gelegd om dit mogelijk te maken. We mogen dit gebaar zien
als een symbool van saamhorigheid en eensgezindheid in de dienst, waar ik bijzonder
trots op ben. Hartelijk dank.

Ik wil u nog een goede raad geven en wel: geniet van deze dag en maak er een
familiefeest van, want het gebeurt in geen tientallen jaren dat wij met onze echt-
genoten bijeen zijn. Daar moeten wij, overigens op gepaste wijze, uiteraard wel aan-
dacht aan schenken zou ik zo zeggen.

Zonder namen te noemen, wil ik gaarne iedereen die dit feest mogelijk heeft ge-
maakt, bedanken. Allen hartelijk welkom op dit feest van de Veeartsenijkundige
Dienst."

,,Excellentie, dames en heren. We zullen thans overgaan tot het aanbieden van een
gedenkboek aan de Minister van Landbouw en Visserij. Bij een jubileum hoort een
gedenkboek, ook bij dit jubileum. Aan zo\'n gedenkboek wordt gewoonlijk veel studie
gewijd, veel denkwerk en veel zitwerk door één of meer prominente figuren.
Er wordt veel geld aan gespendeerd en iedereen vindt het prachtig. Het wordt door-
gebladerd en verdwijnt op een meer of minder zichtbare plaats in de kast.
Wij hebben daarom gemeend het anders te moeten doen, een en ander in overleg
met Ir. Wellen, Directeur Generaal voor de Landbouw en de Voedselvoorziening.
Deze achtte het nut van de uitgave van een traditioneel gedenkboek terecht pro-
blematisch.

Een oplossing was gauw gevonden, want we wilden toch wel iets doen. Bij de beant-
woording van ontelbare vragen uit het binnenland en ook het buitenland over
onderwerpen van allerlei aard heeft indertijd een boekje, getiteld „Veterinary Work
in the Netherlands" ons jaren lang voortreffelijke diensten bewezen.
Het was een verzameling voordrachten, in 1953 door Nederlanders gehouden voor
een groot internationaal gezelschap, dat een cursus volgde in Nederland. Deze cursus
was georganiseerd door de Veeartsenijkundige Dienst, die hiermee gevolg gaf aan
een zeer eervol verzoek van de Amerikaanse Marshall Organisatie.
Deze cursus werd een groot succes en van vele zijden bereikte ons het verzoek het
geheel in boekvorm uit te geven, hetgeen in 1953 geschiedde.

Het werd zeer goed ontvangen en er bleef jaren lang vraag naar, maar het was
langzamerhand uiteraard verouderd en bovendien is het nu op.

Het lag dus voor de hand dat een nieuwe uitgave een welkome en nuttige zaak zou
zijn. Wanneer wij er bovendien in zouden slagen een korte geschiedschrijving, die er
toch wel bij moest, te combineren met de momentopnamen van veterinaire activiteiten
anno 1970 in Nederland, zou de uitgave van dit geschrift bij deze feestelijke gelegen-
heid een passende en welkome gebeurtenis zijn.

Voor de totstandkoming van een dergelijk boekwerk is de medewerking van velen
noodzakelijk, vaak van mensen die toch al druk zijn bezet. Met dankbaarheid getuig
ik hier van de spontane medewerking van vele prominente figuren in en buiten
het vak.

Gaarne wil ik allen, die aan de samenstelling van het boekwerk hebben meegewerkt,
hier hartelijk dank zeggen. Een speciaal woord van dank aan de oud-inspecteur Dr.
Kerstens uit Breda, die een stuk geschiedschrijving verzorgde en aan de heren
Driessen en Everhar d, die geweldig veel werk hebben verzet om deze uit-
gave tijdig het licht te doen zien.

Het is een kloeke uitgave geworden in de Engelse taal. Een beetje wonderlijk mis-
schien, maar vanwege het doel dat ermee wordt beoogd wel begrijpelijk. Het is een
boekwerk dat naar wij hopen een belangrijke steun zal zijn, een belangrijk stuk
„promotion" ook, van de veterinaire kennis van Nederland over de wereld.

Met enige trots en grote voldoening mag ik u, Excellentie, als eerste dit boekwerk
overhandigen. Ik hoop dat u de tijd en gelegenheid hebt om van de inhoud kennis
te nemen, al was het slechts in grote lijnen. Ik ben ervan overtuigd dat u met mij
met voldoening constateert, dat men in Nederland op veterinair terrein bijzonder
actief is en in het algemeen, internationaal bekeken, in de voorhoede loopt. U hebt in
uw afgelopen ambtstermijn vele kopzorgen gehad over de veterinaire problematiek,
die voor sommige bedrijfstakken in de landbouwsector desastreus dreigde te worden.
U hebt zich persoonlijk intensief moeten bezighouden met de economische en finan-
ciële gevolgen van mond- en klauwzeer, varkenspest en pseudo-vogelpest, om er maar
enkele te noemen.

Hoe belangrijk ook, toch waren deze calamiteiten slechts enkele facetten van de
veterinaire activiteiten in ons land. Er gebeurt namelijk veel meer dat niet zo specta-
culair, doch eveneens bijzonder waardevol is.

Dat staat in dit boek nu min of meer op een rijtje, niet als een uiting van zelfvol-
daanheid, doch wèl als een weergave van actuele veterinaire problematiek waar we
in Nederland mee bezig zijn.

Al blijft er nog veel te doen en te wensen in de veterinaire sector, toch meen ik dat
wij met trots door dit boekwerk kunnen getuigen van omvang en kwaliteit van
„Veterinary work in the Netherlands".

Ik hoop dat u. Excellentie, dit na kennisneming van het boek zult onderschrijven.
Excellentie, ik wil me deze gelegenheid, nu we hier samen staan, niet laten ontgaan
u hartelijk dank te zeggen voor de intensieve samenwerking in de afgelopen periode.
Dank voor uw komst hier, dank voor uw bereidheid hier te willen spreken en ten-
slotte dank dat u dit boekwerk als een geschenk van onze dienst wilt aanvaarden".

De Minister van Landbouw en Visserij, Ir. P. J. L a r d i n o i s, begon zijn rede met
woorden van dank tot de heer Van den Born voor het aangeboden boekwerk. Ver-
volgens wees hij erop, dat van overheidswege in 1799 een begin van beleid werd
geïntroduceerd met de tot stand koming van een Veefonds.

Het was een uitbraak van veepest in de jaren 1865 - 1867 die een definitief besluit
tot instelling van het Veeartsenijkundig Staatstoezicht forceerde, vastgelegd in een
wet, die op 20 juli 1870 in het Staatsblad werd afgekondigd.

Na de nodige benoemingen startte op 1 januari 1871 de Veeartsenijkundige Dienst.
In grote stappen door de historie van de vaderlandse dierziektenbestrijding gaande,
stond de bewindsman bij twee hoogtepunten uitvoeriger stil, n.1. de uitroeiing van
de rundertuberculose en de strijd tegen het mond- en klauwzeer. Hij koestert de
hoop dat laatstgenoemde ziekte binnen korte tijd als overwonnen kan worden be-
schouwd, maar voortdurende waakzaamheid blijft geboden wegens gevaar van invoer
van exotische vormen van mond- en klauwzeer.

Minister Lardinois maakte met waarderende woorden gewag van het goede samen-
spel op het gebied van de dierziektenbestrijding tussen de organen van overheid en
bedrijfsleven.

Effectieve bestrijding van verlerlei besmettelijke dierziekten is van steeds groter be-
lang door de toeneming van het internationale (handels)verkeer en daarmede van
de kans op infiltratie van nog niet in ons land voorkomende ziekten. Een verder
belang is gelegen in de steeds strengere eisen van veterinair-hygiënische aard, die het
buitenland aan geïmporteerd vee en vlees stelt.

De omvang van de Nederlandse agrarische export is immers ongeveer half zo groot
als die van de Verenigde Staten van Noord Amerika.

Een groot deel van onze exportprodukten is aan sanitaire eisen onderhevig. Neder-
landse veehouderijprodukten nemen zelfs absoluut de eerste plaats in onder de uit-
voerende landen. Meer dan driekwart van onze export van veehouderijprodukten
heeft een bestemming in de E.E.G. Ons geslacht pluimvee wordt zelfs voor meer dan
85% in de E.E.G. afgezet.

mee, dat Nederland een groot belang heeft bij een vrij internationaal handelsverkeer.
Minister Lardinois acht daarom de tot stand koming van een gemeenschappelijk
veterinair beleid in de E.E.G. van de allergrootste betekenis. Deze zaak gedoogt geen
verder uitstel.

Van Nederlandse zijde zijn in Brussel reeds vele malen krachtige pogingen aange-
wend om een gemeenschappelijk veterinair beleid van de grond te krijgen. Ongeveer
drie jaar geleden kon hierbij het eerste succes worden geboekt, maar de verdere
behandeling vordert veel te traag. Bij de huidige specialisatie op de veredelings-
bedrijven kunnen wij steeds minder een import-stop van een lidstaat hebben.
Aan Nederlandse kant is overwogen, teneinde vaart in de tot stand koming van het
gemeenschappelijk veterinair beleid te krijgen, andere voorwerpen van gemeenschap-
pelijk landbouwbelang te blokkeren. Recentelijk moest echter aan het E.E.G.-steun-
beleid nog groter urgentie worden toegekend. Brussel is echter gewaarschuwd.
Overigens, wil de E.E.G. op veterinair gebied vooruitgang boeken, dan zullen er
concessies moeten worden gedaan. Niets is echter zo moeilijk als concessies doen aan
sanitaire eisen op agrarisch terrein. Elk land meent immers over de beste bestrijdings-
systemen te beschikken. Toch zal moeten worden overwogen of de methode van
anderen niet evenveel voordelen bieden als de eigen bestrijdingsmethoden.

De minister is van mening dat niet alleen de Vleeskeuringswet, doch ook de Veewet
1920 zo spoedig mogelijk moet worden herzien. Hij grondde dit op het feit dat
volgens de huidige wettelijke regeling grote veredelingsbedrijven die door een vee-
wetziekte worden getroffen, de overheid schadeclaims kunnen aanbieden, die soms het
miljoen gulden per bedrijf te boven gaan.

Hij bepleitte dan ook de regeling van een constante veterinaire begeleiding van boven
een bepaalde omvang uitgaande veredelingsbedrijven. Zonder een dergelijke begelei-
ding achtte hij vergroting van de bedrijfsomvang van deze gespecialiseerde bedrijven,
zoals in de naaste toekomst kan worden verwacht, niet meer verantwoord.

Tijdens de ontvangst: v.l.n.r. de heer ]. M. van den Born, mevr. Van den Born en
de minister van Landbouw en Visserij, Z.E. Ir, P. ]. Lardinois.

Tenslotte bracht de minister de dank van de regering over aan alle medewerkers
van de Veeartsenijkundige Dienst voor het uitstekend verrichte vele werk en prees
daarbij de onweerstaanbare dynamiek van de directeur, Drs. J. M. van den Born.

De directeur van de Veeartsenijkundige Dienst, de heer J. M. van den Born, dankte
de minister voor zijn woorden.

„Ik wilde graag de dank overbrengen op alle mensen van de dienst, maar dat hebt u
eigenlijk al gedaan. Ik sta er al niet meer van te kijken hoe er, wanneer we in moei-
lijkheden zitten en dat zitten we op geregelde tijden nog al eens, wordt aangepakt en
gewerkt. Het is een goede dienst, waar ik trots op ben.

U hebt in uw rede heel wat dingen aangesneden. Ik neem slechts een enkel punt en
wel wat u hebt gezegd over de veterinaire begeleiding, de preventieve gezondheids-
zorg in de verschillende sectoren. Wanneer we er niet in slagen door samenwerken
hier een totaal andere opzet te maken, dan vrees ik dat we grote calamiteiten kunnen
beleven bij de afzet. Het tekent zich duidelijk af en ik meen dat we juist in Neder-
land de kans hebben, meer dan in andere landen op dit moment, daar op korte ter-
mijn iets zinnigs aan te doen, omdat we hier het apparaat hebben dat het mogelijk
maakt. Ik geloof dat weinig landen wat dat betreft zo gunstig zitten om op korte
termijn iets voor elkaar te krijgen. Aan de andere kant zijn er ook weinig landen die
zo moeilijk zitten en zo kwetsbaar zijn als juist Nederland.

Wij moeten trachten zo snel mogelijk een situatie te scheppen, in de eerste plaats
door het bedrijfsleven zelf, dat er ons nog wel iets maar toch niet zo erg veel meer
kan gebeuren.

Wat u over de E.E.G. hebt gezegd spreekt mij sterk aan, dat zult u wel begrijpen.
Als wij er niet in slagen meer lijn te brengen in het Brusselse veterinaire beleid en
als wij er niet in slagen ook een inspectie tot stand te brengen — want er zijn nu wel
zaken op papier gezet, maar hoe wordt dat uitgevoerd — dan heeft men van de zijde
van het bedrijfsleven terecht kritiek.

Dan wordt er gezegd: is men in Nederland niet te formalistisch en kan het niet op
een andere manier? Ik zal maar geen manieren noemen, ze zijn wel bekend.
Dan blijkt dat wij het niet kunnen, omdat wij zoals u hebt gezegd, in een glazen huis
zitten. Daarom zeer veel dank voor alle pogingen die u in Brussel hebt aangewend
en ik hoop dat als u terugkomt, u daarmee door zult gaan. Want op deze manier kan
het werkelijk niet langer voor Nederland en voor de veterinaire dienst.
Ik wilde alle aanwezigen bedanken voor het aandachtige gehoor en ik wilde vooral
ook de vele organisaties en particulieren bedanken van wie felicitaties en vele fraaie
bloemstukken werden ontvangen.

We kunnen, meen ik, allemaal verheugd zijn dat de Minister bereid is ons te ontvan-
gen. Hartelijk dank".

Het was deze ontvangst in de zalen van Esplanada, de ongedwongen hartelijke sfeer
die er heerste, de ontmoeting van oude bekenden, de kennismaking met collega\'s
elders in het land en hun echtgenoten, die deze herdenking tot een hoogtepunt
voerden.

Een hoogtepunt dat zich handhaafde tijdens het koud buffet dat daarna werd ge-
nuttigd en tijdens de feestavond waar de cabaretier Fons Jansen zijn programma
Driemaal-Andermaal bracht.

Een feest, dat bij allen die het meemaakten nog lang in herinnering zal blijven.

Op 4 juni 1971 heeft de heer P. van Schaik, Inspecteur-districtshoofd van de
Veeartsenijkundige Dienst, district Zuidelijk Zuid-Holland, op een drukbezochte
receptie afscheid genomen van de Dienst.

Per 1 juni is hem wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd eervol
ontslag verleend met dankbetuiging voor de bewezen diensten.
De heer Van Schaik werd in 1906 te Gouda geboren en studeerde in 1934 af als
dierenarts. Na enkele maanden assistent te zijn geweest bij Prof. Dr. J. A. Beijers
en vervolgens verschillende dierenartspraktijken te hebben waargenomen, was hij
van 1937 tot 1942 als leraar verbonden aan de Koninklijke Militaire Academie
te Breda.

In 1942 vestigde hij zich als praktizerend dierenarts te Leerdam. Op 1 januari 1954
werd hij benoemd tot adjunct-Inspecteur van de Veeartsenijkundige Dienst, tevens
veterinaire adjunct-Inspecteur van de Volksgezondheid in het ambtsgebied Zuidelijk
Zuid-Holland.

Op 1 november 1966 werd hij bevorderd tot Inspecteur-districtshoofd in dit ambts-
gebied. De heer Van Schaïk is een bekend expert op het gebied van paarden, mede
als gevolg van het feit dat hij enige tijd militair paardenarts is geweest.
Hij is dan ook adviseur van de landelijke warmbloedpaardenfokkerij W.P.N. en
treedt op dit gebied als adviseur op in de Alblasserwaard en de Vijfherenlanden.
Hij is lid van de Provinciale Commissie inzake vestigingsregeling van praktizerende
dierenartsen in Zuid-Holland.

Ter gelegenheid van z\'n afscheid is de heer Van Schaïk benoemd tot Officier in
de Orde van Oranje Nassau. Deze onderscheiding werd hem tijdens de receptie
uitgereikt door de Directeur van de Veeartsenijkundige Dienst, de heer J. M. van
den Born.

In de Nederlandse Staatscourant van 1 juni 1971 zijn 19 door de Minister van
Landbouw en Visserij uitgevaardigde beschikkingen gepubliceerd. Deze hebben
betrekking op de in het kader van de opheffing van de douaneformaliteiten aan
de binnengrenzen van de Benelux per 1 juli 1971 bestaande veterinaire controles
van dieren en dierlijke produkten.

Van de opheffing zijn voorlopig onder meer uitgezonderd levende varkens, vis- en
diermeel, beenderen en papegaaiachtigen. Wat het intraverkeer van runderen be-
treft, blijft het E.E.G.-gezondheidscertificaat voorlopig vereist.

De controles voor het handelsverkeer met andere landen dan België en Luxemburg,
zullen over het algemeen aan de Benelux-buitengrens worden verricht.
De nieuwe situatie betekent overigens niet, dat bij het uitbreken van een besmette-
lijke dierziekte in één der Benelux-landen, de andere lid-staten zich niet tegen in-
sleep van de ziekte zouden kunnen beschermen. Eventueel te nemen maatregelen
zullen echter niet anders dan na overleg met de veterinaire diensten van de
partnerlanden worden genomen.

5, Gaines Veterinary Seminar, Weert, Hotel Juliana, 11.00 uur
20—24, Int. Congres (10) Dierlijke produktie, Versailles, (pag. 172)

15—21 World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
\' Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
502, (1971), 242)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

11, Afd. Limburg en Brabant, K.N.M.v.D. Gezamelijk eeuwfeest. Eindhoven
(pag. 837)

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadermg,
10.15 uur, Hotel/Restaurant Noord-Brabant, Utrecht (pag. 767)

16, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur, Skyway
Motel, Rotterdam (pag. 767)

18—19\' 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,
België

20, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Vergadering, 14.00 uur. Restaurant Bella
\' Vista, Zeist (pag. 920)

19—22\' Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D, Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

26—29, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

6— 7, Gen. Geschiedenis Geneesk., Wisk. en Nat. wet. Najaarsvergadenng,
Haarlem (pag. 829)

9—12, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

17, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.,
Vergadering.

13, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.
Vergadering.

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970),
pag. 762)

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.L,
Amsterdam, (pag. 172)

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN DE GROEPEN.

De volgende vergadering van de Groep zal worden gehouden op 20 september 1971,
14.00 uur, in Restaurant Bella Vista, Zeist.

JAARVERSL.\\G MEI 1970 —MEI 1971.
Op 1 januari 1971 bedroeg het aantal leden 40.

In de afgelopen periode werden vier gewone ledenvergaderingen gehouden op
20-4-1970, 28-9-1970, 14-12-1970 en 8-2-1971, die respectievelijk werden bezocht
door 16, 17, 15 en 15 leden en gasten.

De collegae Van \'t Hoff, Voûte en Zeelen hielden inleidingen over hun
werkzaamheden.

Op 9 november 1970 werd in een gezamenlijke vergadering met de groep W.O. een
lezing gehouden door Dr. G. A. O v e r b e e k over: „De toekomst van het genees-
middel in de komende tien jaren".

Betreffende het probleem „geneesmiddeltoepassing in de dierveredeling" is het afge-
lopen jaar nogal wat te doen geweest in de gelederen van de K.N.M.v.D. De D.I.B,
heeft daarbij mede gestimuleerd tot concretisering, b.v. via het bindend besluit nr. 5,
waarbij de noodzaak blijft bestaan van een spoedige uitwerking van het beoogde via
de geneesmiddelencommissie of anderszins. De standpunten van de D.I.B, zijn daarbij
duidelijk aan het hoofdbestuur uiteengezet aangaande een permanente U.D.-com-
rnissie voor het up-to-date houden van regelingen.

Naast het meedenken over de onderwijsvernieuwingen op de faculteit is door de
D.I.B, door eigen initiatieven het postuniversitair onderwijs bevorderd. Naast het
leveren van sprekers, is de eerste publikatie, na een geslaagd colloquim betreffende
de kalvermesterij, in samenwerking met het bureau van de K.N.M.v.D., m druk
verschenen. Nieuwe actie is gaande om een tweede publikatie in samenwerking met
de groep Kleine Huisdieren te realiseren in 1971. Het ware gewenst na overleg
tussen faculteit en K.N.M.v.D. tot een gerichte activiteit in dit verband te komen.
De D.I.B, denkt daarbij aan permanente begeleiding door b.v. een stichting, waarbij
in de toekomst de activiteiten van verschillende zijden gecoördineerd kunnen verlo-
pen en waarbij de onderwijsgegevens in druk aan de leden kunnen worden verstrekt.
Ook zij die geen speciale cursus hebben meegemaakt, kunnen dan op de hoogte
blijven van de stand in de verschillende facetten van ons beroep. Dit punt zal de
volgende jaren dan ook zeer actueel blijven. Naast een aangepaste opleiding is een
aangepaste herscholing of omscholing principieel van betekenis te achten voor de
waardering, die de diergeneeskundebeoefenaren in de dierveredelingssector zullen
ondervinden. Up-to-date en gespecialiseerde kennis zullen minstens even vaak als
een brede kijk over groter gebied worden gevraagd.

Steeds grotere samenwerkingsverbanden in de industriële dierhouderij verlangen op
het gebied van diergeneeskundige begeleiding van (grote) bedrijven grote veterinaire
souplesse, om een betekenende rol in deze sector naar behoren te vervullen.
Activiteiten tot over de grenzen aangaande communicatie en organisatie zullen ook
door de D.I.B, worden geëntameerd. Een eerste discussiedag is daartoe op 2 april
t.a.v. Beneluxproblemen ingericht samen met de Belgische zustergroep.

Niet genoeg kan aan de leden worden gevraagd om zelf aan de verschillende activi-
teiten van het bestuur steun te verlenen, of zelfs eigen acties te ontplooien, omdat
vanuit de specifieke positie in het bedrijfsleven mogelijkheden aanwezig zijn, die niet
alle leden van de Mij ten dienste staan.

Een grote handicap vormt de vergetelheid. Slechts geringe weerslag is te verwachten,
indien activiteiten niet worden vastgelegd. Veel vruchbare gedachten en werkzaamhe-
den gaan verloren door gebrek aan duidelijke voorlichting en schriftelijke ver-
.spreiding.

De werkzaamheden van de D.I.B. — leden in de commissie ad hoe (Br us) als
uitloper van de gezondheidscommissie (Vervoorn) aangaande het vademecum
van de preventieve veterinaire begeleiding van de kalvermesterij zijn afgesloten. Het
vademecum zal dit jaar hopelijk zijn weg vinden óók via de K.N.M.v.D.
Persoonlijk spreek ik de wens uit dat de K.N.M.v.D., meer dan tot nu toe, daar waar
dit nodig of doeltreffend kan zijn voor ontwikkelingen t.b.v. de veterinairen, als
geheeel, gebruik zal maken van de kennis en posities die leden van de D.I.B. kunnen
aanbieden.

Op donderdag 3 juni 1971 promoveerde collega H. H.
L. Sasse tot doctor in de diergeneeskunde op het
proefschrift, getiteld: „Some pulmonary function tests
in horses; an aid to an early diagnosis of chronic
obstructive pulmonary disease (heaves) in horses".
Promotor was Prof. Dr. G. Wagenaar.
De bedoeling van het in dit proefschrift beschreven
onderzoek was na te gaan of controle van het arteriële
bloed (door punctie van de A. brachialis) en van de
„mechanics of breathing" (waarbij de pleuraholte
gepuncteerd dient te worden) zou kunnen helpen
dampigheid bij paarden in een vroeg stadium van de
ziekte, wanneer de diagnose klinisch nog niet, of niet
met zekerheid is te stellen, te diagnostiseren.
In het arteriële bloed bij een groot aantal patiënten
(met klachten betreffende het uithoudingsvermogen, met al of niet klinische afwij-
kingen van het respiratieapparaat en met — in een aantal gevallen — een sectie,
die op dampigheid wees) èn bij normale paarden werden o.a. bepaald: Hb, P.C.V.,
pH, PaC02 en PaOi. Het bloed werd zoveel mogelijk onderzocht bij de dieren in
lust, direct nadat de paarden 30 minuten hadden gewerkt en na een herstelperiode
van 30 minuten. Het bleek, dat vooral de PaOi bij het stellen van de diagnose
dampigheid, vooral bij klinisch niet uitgesproken gevallen, een belangrijk diagnos-
tisch hulpmiddel kan zijn. Het bewaren van bloed voor de bepaling van de PaOs
kan het best geschieden op 0° C, onder strikt anaerobe omstandigheden in spuiten,
die een mengse bevatten van hepairne en NaF.

Uit het onderzoek van Dr. Sasse blijkt, dat zeer grote waarde moet worden toege-
kend aan het bepalen van de intrathoracale druk tijdens het ademen. Ook de
berekening van de visceuze arbeid geeft belangrijke inzichten omtrent de „mecha-
nics of breathing" van de patiënt. De diverse waarden voor de visceuze adem-
arbeid zijn bij dampige paarden zeer significant groter dan bij normale paarden.
Op grond van zijn onderzoekingen en de sectiebevindingen bij dampige paarden
stelt collega Sasse voor om ook in de veterinaire vakliteratuur, in navolging van de
humane geneeskunde, te spreken van „Chronic Obstructive Pulmonary Disease"
(C.O.P.D.) en niet van longemfyseem, wanneer dampigheid wordt bedoeld.

Dr. Sasse werd te Rotterdam geboren en behaalde in 1956 zijn einddiploma gym-
nasium aan het Gymnasium Erasmianum in die stad. In hetzelfde jaar ving hij de
studie in de diergeneeskunde te Utrecht aan. Hij slaagde voor het dierenartsexamen
in 1963. Direct hierna vervulde hij enkele maanden zijn dienstplicht, waarbij hij
tenslotte als vaandrig gestationeerd was op het Instituut voor de Tropen in Am-
sterdam,

Hij werd uit de militaire dienst ontslagen omdat hij 1 november 1963 in dienst trad
bij de Kliniek voor Inwendige Ziekten en Gerechtelijke Diergeneeskunde, waar hij
nu nog werkzaam is.

Op donderdag 10 juni promoveerde collega A. Rij n-
b e r k tot doctor in de diergeneeskunde op het proef-
schrift, getiteld: „Iodine metabolism and thyroid
disease in the dog". Promotoren waren Prof, Dr. G.
H. B. Teunissen en Dr. F. Schwarz.
Het was de bedoeling van de promovendus om in dit
proefschrift een overzicht te geven van de verschil-
lende schildklieraandoeningen bij honden en om de
waarde van het schildklierfunctieonderzoek te be-
palen voor de diagnostiek. De in het proefschrift be-
schreven onderzoekingen werden van januari 1967 tot
april 1970 verricht aan de Kliniek voor Kleine Huis-
dieren van de Faculteit der Diergeneeskunde en de
afdeling Klinische Endocrinologie van de Geneeskun-
dige Universiteitskliniek te Utrecht.
In zijn proefschrift gaat Dr. Rijnberk o.a. in op een aantal opvallende verschillen
tussen mens en hond voor wat betreft het metabolisme van anorganisch jodium
(bij de normale hond in vergelijking tot de mens een langzame verdvnjning uit het
plasma, hoge plasma spiegels aan anorganisch jodium en een lage „clearance" door
schildklier en nier) en de plasmaspiegel aan schildklierhormoon (bij de hond aan-
zienlijk lager dan bij de mens).

In de volgende hoofdstukken worden door de schrijver de klinische bevindingen en
de resultaten van het laboratoriumonderzoek besproken bij o.a. een aantal honden
met verkregen primaire hypothyreose en bij 58 honden met een — meestal maligne
— schildkliertumor. De eerste groep werd vaak aangeboden met in de anamnese
„traagheid" als belangrijke klacht. Deze dieren vertoonden voorts een sub-normale
lichaamstemperatuur, de huid bleek stug en duidelijk verdikt; voorts vielen de lage
polsfrequentie, enige gewichtstoename, gestoorde loopsheid bij de teef en kleine
testes bij de reu op. Bij orale substitutie bleken deze dieren vrij grote hoeveelheden
Thyranon (20 mg/kg) nodig te hebben. Bij de honden met een schildkliertumor
waren meestal de polyurie en de vermagering de belangrijkste klachten; soms was
alleen de dikte aan de hals door de eigenaar opgemerkt.

Wat, tenslotte, de waarde van het schildklierfunctieonderzoek voor de diagnostiek
betreft, bleek naast onderzoek met de hars - T3 - opneming en het serum

cholesterol van betekenis te zijn voor de diagnose hypothyreoidie.
Collega Rijnberk werd in Ophemert geboren en behaalde in 1955 het einddiploma
H.B.S.-B aan de R.H.B.S. te Tiel. Hierna begon hij de studie diergeneeskunde aan
de Rijksuniversiteit te Utrecht. In maart 1962 werd het dierenartsexamen afgelegd.
Sindsdien is hij verbonden aan de Kliniek voor Kleine Huisdieren van de Rijks-
universiteit te Utrecht.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

H. Kruithof, Doornstraat 12, Utrecht.
P. C. Kroft, Churchilllaan 1, Nieuwkoop.
K. van Muiswinkel, Deltastraat 29, Emmeloord.
W. J. M. van der Putten, Rolafweg N 51, Lopik.
W. Schuurman, Nijverheidstraat 10, Lichtenvoorde.

C. H. van Wees, de Ruyterstraat 7, Bedum.
P. J. van der Werf, Holterweg 6, Colmschate.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen de diergeneeskundige studenten:

Barkema, A. R.; adres gew. in: Hoogeveen, Berkenlaan 2; tel. (05280) 6 20 16
(pr.), 6 25 30 (prakt.). (199)

Barmentloo, Mej. J. H.; 1971; Kortenhoef, Oranjeweg 75; tel. (02150) 6 07 20
(pr.), (02963) 31 38/32 92 (bur.); gr. 339639; Manager Supportive research
animal heaith te Ouderkerk ajd Amstel; toevoegen op blz. (200)

Borg, Mej. A. ter; gew. in: Molenaar-ter Borg, Mevr. A.; Staphorst, Oude Rijks-
weg 51; tel. (05225) 316. (van 204 naar 244)
Dommelen, G. van; adres gew. in: Katwijk-Cuyk, Liefkeshoek 1; tel. ongew. (211)
Dijk, W. van; adres gew. in: Krimpen a/d IJssel, Una Corda 4. (213)
Folkers, Dr. C.; adres gew. in: Hilversum, Burg. van Hellenberg Hubarlaan 5; tel.
(02150) 4 32 00 (pr.), (02940) 7 11 10 (bur.); D. bij Philips Duphar N.V. te
Weesp. (216)
Frens, Dr. J.; adres gew. in: Houten, Pr. Willem de Zwijgerlaan 8; tel. (03403)
15 21 (pr.), (020) 71 55 44 (bur.); wetensch. medew. Ie kl. R.U. (F.d.D. Inst.
V. Vet. Farm.). (van 281 naar 217)
Haeringen, H. van; adres gew. in: De Bilt, Prof. Dr. F. Zernickeweg 44; tel. (030)
76 39 84; funktie ongew. (221)
Harmsma, A.; gironr.: 1026886. (222)
Hartman, E G.; adres gew. in: Odijk, Drie Jofferengaarde 15; tel. (03405) 2989.

Heilersig, H. J.; adres gew, in: Twello, Rijksstraatweg 114; tel. (05712) 13 00;

Janssen, A. J. E.; tel. bur. (030) 53 11 30; wetensch. medew. R.U. (F.d.D. Inst.

Jonkers, W.; tel. (05185) 408 (pr.), 232 (prakt.); gr. privé 819378, gr. prakt.

Kariv N • 1970; Israël, Tel Aviv, Shderoth Hamelech David 30; toevoegen op blz.

Kooke, J.; adres gew. in: Rolde, van Mentadalaan 5; tel. (05924) 12 61. (235)
Lusink, W J. L.; adres gew. in: Vriezenveen, Manitobaplein 3; tel. (05499) 13 11.

Meijer, H. F. G. M.; adres gew. in: Boxtel, Dianabos 19; tel. (04116) 31 29 (pr.),
(04100) 4 27 46 (prakt.). (243)

Peelen, J. P. J.; adres gew. in; Emmen, Haselackers 61; tel. (05910) 1 28 82 (bur.);

Pluimers, F. H.: adres gew. in: c/o Embajada de los Paises Bajos, Calle Maipu 66,
Buenos Aires, Argentinië; Landbouw attaché voor veterinaire aangelegenheden.

Sluys, C. B. van der; adres gew. in: United Nations Development Programme
(FAO), P.O. Box 3216, Beirut Lebanon; Epicootiologist. (van 261 naar 283)
Tol, S.; adres gew. in: Halle (Gld.), Dorpsstraat 67; P., geass. met P. Roders, sp.

In het jaarboek staat op blz. 253 Dr. H. E. Reeser Sr, Dit is echter een abuis.
Dr. Reeser is reeds in 1967 overleden.

Bij Koninklijk Besluit van 25 januari 1971 is de geslachtsnaam van A. M. Naakt-
geboren, dierenarts bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland (blz. 125)
veranderd in; A. M. Nadorn,

Verhuisd: Kliniek voor Kleine Huisdieren
van: Polderweg 120, Amsterdam-O.
naar: Plantage Middenlaan 76, Amsterdam-O.,
tel.: (020) 92 49 80.

blz. 97; Veeartsenijkundige Dienst en Veterinaire Inspektie van de Volksgezondheid
in de provincie Groningen zijn verhuisd naar;
Engelse Kamp 6, Groningen,
tel.; (050) 5 84 44.

Dr. C. Postma te Amsterdam (afwezig).
Dr. R. van Santen te Hattem (afwezig).
Mr. J. Slager te Schoonhoven (afwezig).
Dr. K. Reitsnia te Leersum (afwezig).
A. J. Hibma te Leeuwarden (afwezig).
C. H. Schieven te Laag Keppel (afwezig).
2 juli; 40 jaar: J. J. Ooms te Tilburg.

•Ms gevolg van noodzakelijke en uiteraard vertragend werkende wijzigingen
in de computerprogrammering, zal eerst medio september a.s. met de
daadwerkelijke betaling van de declaraties van de dierenartsen aangevan-
gen kunnen worden.

Teneinde de stagnatie in deze betaling enigszins te ondervangen, zijn de
betrokken kalvermelkindustrieën verzocht hun medewerking te verlenen
aan een voorschotregeling. Voor de betrokken dierenartsen bestaat in prin-
cipe dus de mogelijkheid hiervan gebruik te maken. De dierenarts dient
dit rechtstreeks met de betrokken bedrijven op te nemen.

Brieven onder no. 24/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, Juliaialaan 10, Utrecht.

Het ligt in de bedoeling na een inwerkperiode de praktijk ter overname
aan te bieden.

Brieven onder no. 26/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, Julianalaan 10, Utrecht

heeft u een
penicilline
dihydrostrep-
tomycine combi-
natie nodig, neem
dan Pfizer
kwaliteit, gebruik
Combiotic!

V. VOORTGEZET ONDERZOEK NAAR DE RESISTENTIE T.O.
V. RSV TYPE A VAN EEN TWEETAL PLUIMVEE LIJNEN.

Van een tweetal lijnen kippen, gefokt op gevoeligheid (lijn (G/A) resp. resistentie
(lijn R/A) ten opzichte van RSV-type A, werden de nakomelingen van de tweede
generatie ouderdieren nader geanalyseerd.
De beide lijnen divergeerden duidelijk.

De variatie binnen de lijnen, vooral bij lijn R/A, leek nog aanzienlijk te 7.ijn.
Dit gold zowel voor de hanen-families als de hennen-families.
Overigens leverde geen enkele combinatie uitsluitend resistente nakomelingen op.
De waargenomen modificabiliteit droeg volledig een geleidelijk karakter.

Bij een vorig onderzoek werden uit een pluimveepopulatie (stam Rotter-
dams Bont) ouderdieren geselecteeixl die relatief „resistent" dan wel juist
,,gevoelig" waren t.o.v. het Rous Sarcoom Virus type A.
Zowel van de „resistente" als van de „gevoelige" ouderdieren, kortweg
aangeduid met de namen „lijn R/A" (resistent tegen het A type van het
Rous Sarcoom Virus) en „lijn G/A" (gevoelig voor het bovengenoemde
virus type) werden na valnestcontrole nakomelingen gebroed, en individueel,
naar hun afstamming, gemerkt en geregistreerd. Nadat deze dieren aan de
leg waren gekomen, werden ook zij evenals hun ouders getest op gevoelig-
heid t.o.v. het Rous Sarcoom Virus-A.

In het navolgende zal over de resultaten van dit onderzoek van de nako-
melingen van de tweede generatie van de lijnen R/A en G/A nader worden
gerapporteerd.

Bij het onderzoek werd voornamelijk gebruik gemaakt van beëntingen van
het chorio-allantois vlies van de bebroede eieren (de CAM-test) volgens de
techniek, zoals deze in de voorgaande artikelen is beschreven. Het enige
onderscheid was, dat bij dit laatste onderzoek de concentratie van het ge-
bruikte RSV-A, na 2 jaar bewaring bij -eO\'C, een halve log lager bleek te
zijn dan bij het onderzoek van de ouderdieren uit de eerste generatie.
Als „resistent" werden daarom beschouwd: vliezen met niet meer dan 3
pokjes. De bepaling van de latente periode werd ook enkele malen verricht,
met overigens dezelfde partij virus en dezelfde techniek als in voorgaande
onderzoekingen.

*} Prof. Dr. J. Hoekstra; Centraal Diergeneeskundig Instituut, afd. Pluimvee-
Doorn, Oude Rijksstraatweg 43, Doorn.

De voorgaande publikaties treft men op pag. 769 en pag. 843 van dit tijdschrift.
Voor publikatie geaccepteerd op 11 maart 1971.

Uit lijn. G/A werden twee tomen geformeerd, elk bestaande uit een haan
en zeven hennen. Hanen-wisseling vond hier niet plaats. De tomen werden
gedurende de gehele proef constant gehouden.

Uit lijn R/A werden 6 tomen samengesteld, elk aanvankelijk bestaande uit
zeven hennen en een haan. In deze tomen werden de hanen gewisseld en
wel zodanig, dat drie series van zes hanen werden onderzocht, zodat na het
afsluiten van het experiment, gegevens over een totaal van achttien hanen
beschikbaar waren. De foktomen van deze nieuwe generatie ouderdieren
zullen met Romeinse cijfers worden aangeduid.

Diagram 16 geeft een overzicht van het totaal beeld van de beide onder-
zochte lijnen.

Vergelijking van de distributie van aantallen pokken na injectie van RSV-A
bij broedeieren van twee verschillende kippelijnen.

Beide groepen ouderdieren leveren zowel relatief gevoelige als meer
resistente „nakomelingen", in casu embryonen op.
Geen van beide groepen is voor deze eigenschap fokzuiver.
Speciale aandacht verdient het feit, dat ook bij het onderzoek van deze
generatie weer bleek, dat uit de relatief „ongevoelige" ouderdieren van
lijn R/A weer een klein deel zeer gevoelige exemplaren kan uitmendelen.
Met de hypothese van een enkelvoudige dominante factor voor gevoelig
heid zou dit moeilijk te verklaren zijn.

Het verschil tussen de lijnen R/A en G/A berust op de verhoudingen
tussen de aantallen gevoelige, resp. resistente nakomelingen die worden
verkregen. Bij de aanname van de grens van 3 „pokken" per membraan
blijkt, dat de lijn G/A slechts circa 25% resistente nakomelingen pro-

duceert. Bij de lijn R/A daarentegen bedraagt het aantal „resistente"
embryonen ruim de helft van het totaal.
Het verschil in beide lijnen is significant /P (X2=32,2 <0.01/.
Behalve een onderzoek d.m.v. de CAM-test werden ook de latente pe-
rioden gemeten bij een 25-tal kuikens van de beide lijnen. De resulta-
ten, die in diagram 17 in beeld zijn gebracht, wettigen nog de volgend»
aanvullende conclusies.

De verschillen tussen de beide lijnen R/A en G/A komen bij de LP/50
methode in feite nog iets duidelijker tot uiting dan bij de CAM-tests
het geval is.

De gevoelige groep geeft een meer homogene indruk dan de resistente,
waar de uitkomsten een grotere strooiing vertonen.

]\'ergelijking van de gemiddelde LPr,^ na injectie van RSV-A in 4 weken
oude kuikens, van twee verschillende kippelijnen afkomstig.

De verschillen tussen de beide lijnen zijn significant /P(X2=10,4) <0.01/.
Lijn G/A leverde in feite slechts gevoelige nakomelingen. Lijn R/A pro-
duceerde naast ongevoelige ook gevoelige exemplaren.

De resultaten die met de verschillende hanen werden bereikt zijn weer-
gegeven in het diagram 18.

De tomen II, IV, VI, VIH, X en XII werden willekeurig uit hennen van
lijn R/A samengesteld. T.o.v. elke toom is een drietal hanen, eveneens dieren
uit de ongevoelige lijn R/A getest. Dit houdt bijgevolg in, dat de verschil-
len tussen de hanen die getest zijn op dezelfde toom kippen een vrijwel
absoluut karakter dragen.

De verschillen tussen de hanen die niet getest zijn op dezelfde toom kunnen
in geringe mate beïnvloed zijn door het hennen-materiaal, dat wel wille-
keurig over de tomen is verdeeld, maar zeker niet volledig uniform was.
Toom I en III betreffen gevoelige hennen en hanen. Deze tomen zijn
ongewijzigd bij elke test opnieuw onderzocht, waarbij de tomen I en IH
resp. 99 en 142 waarnemingen opleverden (lijn G/A).

Distributie van achttallen pokken na CAM entingen in broedeieren van
verschillende foktomen met RSV-A.

In diagram 18 zijn de gegevens van toom I en III in procenten aangegeven
en getekend op een schaal die een visuele vergelijking met de resistente
tomen vergemakkelijkt.

Een nadere beschouv^\'ing van diagram 18 brengt ons tot een aantal gevolg-
trekkingen:

a. In de tomen I en III bevinden zich slechts circa 25% ongevoelige em-
bryonen, in tegenstelling met de tomen II en IV, VI, VIII, X en XII
waar het percentage „resistente embryonen" rond de 50% schommelt
(lijn R/A). Aan dit verschil zullen zowel de hanen als de hennen
debet zijn.

b. De gegevens uit de tomen met de even nummers, alle afkomstig uit de
resistente lijn, laten wel enkele conclusies toe over de diverse hanen die
stellig onderling nog verschillen te zien geven.

Tegenover de hanen nummers 311 en 130, waar het percentage onge-
voelige embryonen resp. 78 en 76% bedroeg, treffen wij als ander uiterste
in de reeks haan nummer 341 aan, waar slechts 38% ongevoelige em-
bryonen uit wenden verkregen. De verschillen waren echter niet bij-
zonder groot.

Ten opzichte van het gemiddelde bleek slechts de toom van haan 130
significant te verschillen /P (X2=4,14) <0.05/.

Het aantal waarnemingen was dan ook te beperkt voor verstrekkende
conclusies. Hoogstens was er enige aanwijzing in te vinden voor de keuze
van een aantal hanen, waarvan verwacht mocht worden dat zij de ge-
kozen fokrichting, in casu resistentie tegen het RSV type A, gunstig
zouden beïnvloeden. Wel leek de variabiliteit binnen de lijn R/A nog
zo groot, dat een verhoging van de resistentiegraad binnen de lijn zeker
mogelijk moet worden geacht.

Ook van de hennen werden individuele cijfers verzameld en wel in drie
achtereenvolgende series, corresponderend met drie successievelijke hanen.
De nakomelingen uit één hen, doch van meerdere hanen, zijn als een
hennen-familie te beschouwen, voorzien van eigenschappen die met andere
hennen-families vergeleken kunnen worden. De verschillen zijn hier voor
3/4 op de hen terug te voeren.

De gemeten verschillen zouden uiteraaixl aan waarde hebben gewonnen
wanneer de hennen ieder niet met drie, doch b.v. tien willekeurige hanen
waren gekruist.

Meer exact zijn de vergelijkingen tussen de hennen in éénendezelfde toom
waar het hanenmateriaal volledig gelijk geweest is. De verkregen gegevens
van 12 hennen uit lijn G/A, verdeeld over de tomen I en III, en van 37
hennen lijn R/A uit de tomen II, IV, VI, VIII, X en XII zijn verzameld
in de vorm van de tabel 4. De aangegeven resistentie is hier op dezelfde
wijze berekend als in het voorgaande.
Uit tabel 4 valt het volgende af te lezen:

a. De twaalf kippen uit de tomen I en III geven percentages te zien
variërend van 7 tot 32%. Er is één uitzondering, t.w. kip 458, die met
een percentage van 50% resistent blijkt te zijn.
Voor de reproductie van de lijn G/A is dit dier niet geschikt.

X : meer resistent dan een exmplaar uit lijn G/A hoort te zijn en dus uit te sluiten

voor verdere fokkerij.
: meer gevoelig dan gewenst voor de reproductie van de lijn R/A.

b. In de tomen met dieren uit lijn R/A, t.w. de nummers II, IV, VI, VIII,
X en XII, komt naar verhouding meer variatie voor. Van de 37 hennen,
waarvan voldoende cijfers beschikbaar waren, bleken er 4 met een per-
centage van 35% of nog iets lager aanmerkelijk gevoeliger te zijn dan
men van dieren uit lijn R/A zou mogen verwachten.
Deze dieren werden van de verdere fokkerij uitgesloten. Een ander deel
van de hennen steekt flink boven het gemiddelde uit en is bij uitstek
geschikt voor verdere doorfok van dit materiaal.

Of the two lines of chickens bred for „susceptibility" (line G/A) and resistance (line
R/A) to RSV, type A, respectively, the progeny of the second generation of bree-
ding stock was studied.
The two lines differed markedly.

Variations within the lines were even more marked, particularly in line R/A.
This was true both of the rooster families and of the hen families.
On the other hand, there was not a single combination which only produced resistant
progeny. The modifiability observed was entirely gradual in character.

Het onderzoek waarover verslag wend uitgebracht betrof allereerst een
analyse van de mate van resistentie resp. gevoeligheid t.o.v. Rous Sarcoom
Virus van een willekeurige populatie kippen.

In tweede instantie werd nagegaan of uit dit uitgekozen diermateriaal met
behulp van „progeny-testing" resistente en gevoelige lijnen te isoleren
zouden zijn.

Het onderzoek begon in feite met twee onbekenden. Het diermateriaal
waarvan de gevoeligheid t.o.v. Rous Sarcoom Virus varieert en het Rous
Sarcoom Virus zelf, waarvan de titer van partij tot partij varieert en dat
men juist titreren wil met behulp van het beschikbare diermateriaal.
Internationaal erkende standaarden zijn er nog niet. Voor eigen proeven
werd deze impasse doorbroken door een partij zaaimateriaal van het ge-
wenste type RSV-A te bereiden, deze over een groot aantal ampullen ver-
deeld bij lage temperatuur te bewaren en vervolgens deze partij te aan-
vaarden als standaard. Het virus bleek in het eerste jaar niet aantoonbaar
in titer terug te lopen.

Dit standaard virus werd gebruikt om de ouderdieren van de pluimvee-
populatie, verdeeld over een aantal foktomen, aan een „progeny test" te
onderwerpen, en wel aanvankelijk met drie verschillende onderzoekings-
technieken.

De CAM test werd uitgevoerd op beënte chorio-allantois vliezen van val-
nesteieren. Daarnaast werden monolayers van individueel getrypsiniseerde
embryonen besmet. Tenslotte werden ook 3 a 4 weken oude kuikens onder-
zocht met behulp van de z.g. Latent Periode/50 methode, een techniek
die in feite hierop berust dat zo exact mogelijk de tijdsduur wordt bepaald
tussen het subcutaan injiceren van een RSV suspensie en het zichtbaar
worden van de daardoor opgewekte tumoren. Deze tijdsduur blijkt afhan-
kelijk te zijn van de gebruikte virus-concentratie, terwijl omgekeerd bij een
constante virusdosis de latent periode bepaald wordt door de resistentie-
graad van het onderzochte individu.

Nadat een groot aantal nakomelingen was onderzocht volgens de drie
aangegeven methoden, werden de verkregen gegevens gerubriceerd en ver-
werkt.

Daarbij werd gekozen voor een logaritmische klassenindeling, waarbij de
gegevens werden ondergebracht in klassen die telkens correspondeerden
met 0,5 log verschil in viru.stiter. Op deze wijze werd een goede indruk
verkregen van de variatie van het materiaal en over de daarbij behorende
frequentieverdelingen.

lijken en statistisch waarderen van onderlinge verschillen tussen de onder-
zochte groepen/tomen of ouderdieren. Een twee-klassen indeling voldoet
dan beter. Wij kozen voor een indeling in „resistente" en „gevoelige" exem-
plaren waarbij de grens arbitrair weixl bepaald na beschouwing van de
eerste gegevens van het uitgangsmateriaal.

Hierbij werden de grenzen tussen „gevoelige" en „resistente" exemplaren
bij de drie methoden zo goed mogelijk op elkaar afgestemd. De drie toege-
paste onderzoekmethoden bleken bruikbaar te zijn voor het doel en de
daarmee verkregen gegevens lieten een redelijke correlatie zien. Voor het
voortgezette onderzoek werd uit praktisch oogpunt de voorkeur gegeven
aan de CAM methode.

De individuele bewerking van het aanvangsmateriaal aan fokdieren d.m.v.
valnestcontrole verstrekte naast een indruk van de populatie in haar geheel,
tevens de eerste gegevens voor een gerichte fok op resistentie, resp. gevoelig-
heid tegen RSV-A.

Alvorens hierop nader wordt ingegaan verdienen enkele opmerkingen van
meer algemene aard de aandacht.

Onder de deskundigen heerst vrij algemeen de opvatting dat de gevoelig-
heid voor RSV beheerst zou worden door één enkelvoudige dominante
factor. Wij hadden daarom bij de aanvang van ons werk min of meer ver-
wacht dat dit ook duidelijk in het eigen materiaal tot uiting zou komen.
Wat in feite werd aangetroffen was een geleidelijke modificabiliteit met
vloeiende overgangen vanaf dieren (resp. embryonen of weefselculturen)
met een zeer hoge resistentie tot aan exemplaren toe die zeer gevoelig
bleken te zijn.

Wanneer men de diagrammen beziet met de frequentieverdelingen over
de verschillende gevoeligheidsklassen blijkt ook nergens een duidelijke
„tweetoppigheid" op te treden zoals men die in principe zou mogen ver-
wachten bij een populatie die genetisch twee verschillende typen bevat.
Milieu effecten, inclusief het „interne milieu" van het dier zelf, kunnen een
verdoezeling van een eventueel te verwachten tweetoppigheid veroorzaken.
De vraag of polygene vererving dan wel milieu factoren de eentoppige
verdeling veroorzaakt hebben kan niet zonder nader onderzoek worden
beantwoord. Wèl kan worden vastgesteld dat een enkelvoudig dominant
gen met een hoge penetrantie hier is uit te sluiten.

Tot dezelfde conclusie komt men, als men zich realiseert dat het geen enkele
maal gelukt is om onder het materiaal een ouderpaar te ontdekken dat
uitsluitend öf resistente óf juist alleen gevoelige nakomelingen opleverde.
Neemt men aan dat de vererving van RSV gevoeligheid door verscheidene
factoren wordt beheerst dan laten de waarnemingen, in het voorgaande
vermeld, zich uiteraard op ongedwongen wijze verklaren.
Een tweede punt van algemene aard betrof de vraag hoe groot de variatie
was die binnen de populatie kon worden waargenomen met betrekking
tot de RSV-resistentie. Bij toepassing van de CAM test, bleek het niet mo-
gelijk om met één standaardverdunning het gehele bereik te meten.
Men trof dan ter ene zijde embryonen aan waarvan het chorio-allantois
vlies in het geheel niet op de gegeven virus-dosering reageerde, terwijl aan
het andere uiterste van de reeks zich exemplaren bevonden waarbij zoveel
pokjes waren gevormd dat een exacte telling, of zelfs een raming, niet meer
mogelijk was.

De oplossing voor dit probleem is het „gefractioneerd opmeten" van de
populatie met behulp van verschillende virus concentraties. De vliezen met
een ontelbaar aantal pokjes namen af naarmate meer verdund virus werd
gebruikt. Omgekeerd verdwenen ook de waarnemingen met een negatieve
reactie wanneer sterker geconcentreerd virus werd gebruikt.
Een „absolute barrière", een volledige ontvatbaarheid werd niet aangetrof-
fen. Het bleek dat het verschil tussen de uiterste waarnemingen 3,5 log
bedroeg.

Rest thans de vraag of het mogelijk was de populatie te splitsen in meer
of minder gevoelige lijnen.

Ter wille van de overzichtelijkheid zijn in wat vereenvoudigde vorm de
voornaamste resultaten nogmaals in tabel 5 samengevat, waarbij het volgen-
de kan worden opgemerkt.

Percentage als resistent tegen RSV A te beschouwen „nakomelingen"
volgens verschillende methoden. Daaronder cursief het aantal waarnemin-
gen waarop dit percentage betrekking heeft.

Rubriek A vermeldt het percentage arbitrair als „resistent" beschouwde
exemplaren in het aanvangsmateriaal. De rubrieken B en C laten zien
dat tussen de afzonderlijke foktomen waarin de populatie geheel wille-
keurig was verdeeld, belangrijke verschillen voor de dag kwamen t.w. 34%
resistente nakomelingen volgens de CAM test bij de tomen 2 en 8 tegen
slechts 9% bij de tomen 3 en 4 aan het andere einde van de reeks.
Deze verschillen werden, zoals uit de rubrieken D en E blijkt, nog groter
nadat ook de afzonderlijke hennen waren beoordeeld en een hergroepering
had plaatsgevonden, zodanig dat de hennen met de meeste resistente na-
komelingen bij de hanen 2 en 8 werden gevoegd en de dieren met meer
gevoelige nakomelingen in de tomen 3 en 4 waren overgebracht.
De rubrieken F en G vormen min of meer de proef op de som. Hier heeft
het onderzoek betrekking op de ouderdieren van de volgende generatie die
gekweekt zijn uit resp. „resistente" en „gevoelige" grootouderdieren. Het
blijkt dat ook in deze generatie zich een significant verschil tussen de
beide lijnen heeft gehandhaafd.

Dat de mogelijkheid van verdere selectie hiermee niet geheel uitgeput is
wordt waarschijnlijk gemaakt door de verschillen die met name in de
„resistente" lijn voor de dag treden en die in de rubrieken H en K zijn
aangegeven voor de nakomelingen van een tweetal hanen.
De gegevens die met behulp van de LP/50 methode en via de weefselkweek
techniek werden verzameld ondersteunen de voorgaande conclusies.

Het meeste onderzoek werd verricnt met een Rous Sarcoom Virus stam
van het A type. Toch werden ook met een RSV-B type een aantal experi-
menten uitgevoerd. Resistentie tegen het virus uit de A groep bleek niet tt
correleren met resistentie tegen RSV type B. De indruk werd verkregen dat
de populatie meer resistentie tegen RSV-B dan tegen RSV-A bezat.
Gezien de onderzoekresultaten waarbij reeds na één selectie duidelijk ver-
schillende groepen nakomelingen werden verkregen, lijkt het zeer wel moge-
lijk uit pluimveemateriaal afkomstig uit de praktijk stammen of lijnen van
kippen te kweken die over een goede resistentie tegen Rous Sarcoom
virussen beschikken.

Daarbij rijst dan uiteraard al spoedig de vraag of dit praktische betekenis
kan hebben. In zijn eenvoudigste vorm luidt dan de probleemstelling: is een
lijn kippen die, gezien de resultaten van het laboratoriumonderzoek, een
hoge graad van resistentie bezit ten opzichte van bv. RSV-A onder praktijk-
omstandigheden ook resistent tegen natuurlijke infecties van leukose stam-
men die tot hetzelfde type behoren?

Hoewel eigen experimenteel onderzoek ons niet ter beschikking staat
lijkt dit punt toch te belangrijk om hier geheel onbesproken te blijven.
Bezien wij de reacties op cellulair niveau met name in weefselculturen.
Het staat wel vast dat in cellen die genetisch ongevoelig zijn voor RSV ook
geen reproductie van leukose virus tot stand komt, mits beide uiteraard
tot hetzelfde type behoren. In voor RSV gevoelige celculturen daaren-
tegen wordt het leukose virus ook gereproduceerd.

RSV en leukose virus blijken componenten gemeen te hebben, die er onder
meer aansprakelijk voor zijn dat in de eerste fase van het contact tussen
virus en cel het virus kans ziet in de cel binnen te dringen. Zonder een
dergelijke penetratie treedt uiteraard in het geheel geen effect op.
Verdere informatie ontlenen wij aan een publikatie van Crittenden

(1968), waarin o.m. het volgende experiment wordt besproken dat meer
op de praktijk gericht is: door middel van enkele kruisingen van bekende
stammen wist men twee soorten kuikens te produceren die slechts in één
factor verschilden namelijk in hun resistentie tegen RSV van het type A.
Beide groepen kuikens werden vervolgens getest op hun gevoeligheid voor
leukose virus stammen. Hoge doseringen virus van 4 verschillende stammen
van het type A gaven in de gevoelige kuikengroep acute tumorvorming
met verliezen van 70%-90%. De resistente kuikengroep bracht het er heel
wat beter af. Slechts één virus stam gaf hier nog 40% verlies, doch bij de
drie andere bleef dit beperkt tot ca. 10% of nog minder.
Diende men leukose virus van gemengd type (A -(- B) toe, dan was de
uitval in de „gevoelige" en de „resistente" kuikengroepen even hoog.
Ook met lage virusdoseringen en onder praktijkomstandigheden werd ge-
ëxperimenteerd. Hoge uitval aan leukose trad daarbij niet op doch wel
bleef dezelfde trend aanwezig, t.w. meer uitval in de gevoelige groep met
name bij het toedienen van type A virus.

Dat de RSV resistentie, zoals deze gemeten wordt op het bebroede ei of in
weefselculturen, niet het enige verdedigingsmiddel is waarover het organisme
beschikt in de afweer tegen aviaire tumoren wordt duidelijk uit het gedrag
van de kippelijnen 6 en 15\' van het Instituut East Lansing. Injiceert men
hier RSV-A in het embryo dan blijken beide lijnen zeer gevoelig te zijn.
Betreft het echter volwassen dieren dan is lijn 15\' veel gevoeliger voor leu-
kose dan lijn 6.

Wanneer we thans terugkeren tot de vraag of Rous Sarcoom Virus resis-
tentie automatisch resistentie tegen alle leukose virus stammen van hetzelfde
type inhoudt, dan moet gezegd worden dat het definitieve bevnjs hier-
voor nog ontbreekt.

Wèl zijn er voldoende aanwijzingen om verregaande correlaties te ver-
wachten. Voldoende redenen zijn er o.i. ook om de mogelijkheden van een
doelbewuste fok op genetische resistentie in praktijkexperimenten te gaan
toesten. In hoeverre een bloedgroeponderzoek hierbij steun kan verlenen
(zie Crittenden, Brilesen Stone, 1970) zal nog nader moeten
blijken.

Bij het voltooien van het onderzoek past een woord van dank aan allen die aan de
tot standkoming hebben bijgedragen.

Met name moge genoemd worden Prof. Ir. M. v a n A 1 b a d a te Wageningen voor
zijn vele adviezen met betrekking tot het genetische en statistische gedeelte en me-
juffrouw N. M a s t e n b r O e k die het technische deel van de weefselculturen geheel
verzorgde.

Bower, R. K., G y 1 e s, N. R., Brown, C. J.: Tumor induction by Rous sarcoma
virus on the chorioallantoic membranes of reciprocal crosses between resistant and
susceptible strains of chickens. Virulogy, 24, 47, (1964).
Crittenden, L. B.: Avian tumor viruses: Prospects for control. World\'s Poultry

Sei. J., 24, 18, (1968).
Crittenden, L. B., O k a z a k i, W., Reamer, R. H.: Genetic control of res-
ponses to Rous sarcoma and strain RPL12 viruses in the cells, embryo\'s and chickens
of two inbred lines. Nat. Cancer Institute; Monograph, 17, 161, (1964).

Crittenden, L. B., B r i 1 e s, W. E., Stone, H. A.: Susceptibility to an Avian
Leukosis-Sarcoma Virus: Close Association with an Erythrocyte Isoantigen. Science
169, 1324, (1970).

D h a 1 i w a 1, S. S.: Resistance of the chorioallantoic membrane of chick embryo\'s to
Rous sarcoma and MH2 reticulo-endothelioma viruses. J. Nat. Cancer Inst., 30,
323, (1963).

G y 1 e s, N. R., M i 1 e y, J. L., B r o w n, C. J.: Size, score and speed of development
of tumors in chickens in response to subcutaneous inoculations with Rous sarcoma
virus. Poultry Sci., 46, 789, (1967).

Payne, L. N., Biggs, P. N.: A difference in susceptibility to lymphoid leukosis
virus and Rous sarcoma virus between cells from two inbred lines of domestic
fowl. Nature, 203, 1306, (1964).

Prince, A. M.: Quantitative studies on Rous sarcoma virus; II Mechanism of
resistance of chick embryo\'s to chorioallantoic inoculation of Rous sarcoma virus.
J. Nat. Cancer Inst., 20, 843, (1958).

Waters, N. F., B u r m e s t e r, B. R.: Mode of inheritance of Rous sarcoma virus
in chickens. J. Nat. Cancer Inst., 27, 655, (1961).

Motiliteitsremming van de netmaag en pens bij
de kleine herkauwer tijdens de door bacterieel
endotoxine opgewekte koorts¹)

Inhibition of reticulo-rumen motility during fever
induced by bacterial pyrogen - lipopolysaccharides
from Gram-negative bacteria - in sheep en goats*)

Nagegaan werd in welke mate de motiliteit van de voormagen — bij de geit —
werd geremd tijdens hyperthermic en tijdens diverse vormen van experimentele
koorts. Uitvoeriger werd nagegaan wat de invloed was van een enkelvoudige en
dagelijks herhaalde i.v. injectie van lipopolysacchariden, geïsoleerd uit endo-
toxinen van Gram-negatieve bacteriën. Uit de vastgestelde relatie tussen dosis en
effect blijkt dat de simultaan optredende inhibitie van de netmaag- en pensbewe-
gingen niet of niet geheel het gevolg is van de pathologisch verhoogde lichaams-
temperatuur. Na dagelijkse toediening neemt het hele complex van klinische
symptomen — ook de inhibitie van de voormagenmotiliteit — snel af.
Tijdens de koortsperioden kon endogeen pyrogeen — afkomstig van voornamelijk
neutrofiele granulocyten — in de circulatie worden aangetoond. Deze faktor is
echter niet direct verantwoordelijk voor de verminderde voormagenmotiliteit. De
vrijgekomen catecholaminen — adrenaline en noradrenaline — spelen ook geen
primaire rol bij de totstandkoming van de inhibitie. Door gebruikmaking van
electrofysiologische methoden kon echter worden aangetoond dat de bij de
bewegingscyclus betrokken vagale reflexen geblokkeerd worden. De efferente tak
van de reflexboog blijft hierbij intact. Naast de mogelijk centraal optredende
inhibitie (dorsale vaguskern) vindt er in de gladde musculatuur van de voor-
magen een verandering van de tonus plaats die mogelijk het gevolg is van vrij-
gekomen ontstekingsintermediairen zoals bradykinine. Het antipyreticum novam-
insulfonum (Novalgin®) kan de inhibitie van de pensbewegingen in vivo t.g.v.
bradykinine, maar ook t.g.v. lipopolysacchariden, antagoneren. De laatste waar-
neming is ook voor practici van interesse.

Tevens kon worden vastgesteld dat in de gladde musculatuur van de netmaag en
pens zowel a-stumilerende als /3-inhiberende adrenergische receptoren voorkomen.
Adrenaline activeert voornamelijk a-receptoren. De inhibitie van de voormagen
die na injectie van adrenaline optreedt komt reflectorisch tot stand als gevolg
van de duidelijk toegenomen spiertonus. Stimulatie van de /3-receptoren veroor-
zaakt een duidelijke tonusverlaging, eveneens gevolgd door reflectorische inhibitie
van de motiliteit der voormagen.

Tijdens met hoge koorts gepaard gaande infectieziekten zijn de bewegingen
van de voormagen vaak in sterke mate onderdrukt (Brunaud, 1954;
Clark, 1956; biernhofer, 1953, 1959).

Men spreekt in zo\'n geval wel van een secundaire indigestie (Diern-
hofer, 1953, 1959). Hoe deze inhibitie tot stand komt is niet bekend.

2 Dr. A. S. J. P. A. M. van Miert; Instituut voor Veterinaire Farmacologie en
Toxicologie, Biltstraat 172, Utrecht.
Geaccepteerd voor publikatie op 23 maart 1971.

Een vrijwel identiek symptomencomplex kan bij de gezonde runderen,
schapen en geiten worden opgewekt door i.v. inspuiting van gezuiverde
lipopolysacchariden (LPS) van Gram-negatieve bacteriën (van Miert,
1966). Het is aan weinig twijfel onderhevig dat het ziektebeeld dat bij
infecties met Gram-negatieve bacteriën kan worden waargenomen — bij-
voorbeeld bij colibacillose en salmonellose — in belangrijke mate veroor-
zaakt wordt door de LPS van deze bacteriën.

Endotoxinen van Gram-negatieve bacteriën en de daaruit bereide LPS
veroorzaken naar gelang de dosis en de frekwentie van toedienen, een
scala van effecten variërend van een pathologische verhoging van de
lichaamstemperatuur met rillen en soms piloërectie, versuffing, ontbreken
van eetlust, tachycardie en in een latere fase frekwentie onregelmatige
ademhaling, ook braken, diarree en bij hogere dosering shock. Bij gravide
dieren kan abortus optreden. Tevens treden er veranderingen op in het
basaalmetabolisme, de endocriene huishouding en in het circulerende bloed
zowel in het cellulaire beeld als in de plasmasamenstelling. Herhaalde
toediening kan tot huid- en orgaannecrose voeren (Shwartzman reactie)
terwijl ook tumomecrose is beschreven (Bennet en G 1 u f f, 1957;
Goingen Kaiser, 1966; L a n d y en B r a u n, 1964; Zweifach et
al., 1965; van Miert en Fr en s, 1968; Den nis, 1966). Wat betreft
de invloed op het maagdarmkanaal was bij de aanvang van het onderzoek
bekend dat bij dieren met een enkelvoudige maag zowel de maagsapsecretie
(zie Leenen en van Miert, 1969) als de maagmotiliteit geremd werd
(zie van Miert en delà Parra, 1970).

Het werkingsmechanisme van deze LPS is nog niet opgehelderd (West-
phal et al., 1969; zie ook: van Miert en Atmakusuma, 1971).
Fascinerend hierbij is, dat een aantal van de door LPS veroorzaakte effec-
ten reeds optreden na i.v. toediening van slechts enkele microgrammen
terwijl deze verbindingen toch een moleculair gewicht bezitten dat ligt in
de orde van 106 (Westphal, 1957).

Het voornaamste doel van het onderzoek was nu de inhibitie van de voor-
magenmotiliteit tijdens de door LPS veroorzaakte koorts nader te analy-
seren. De hierbij gebruikte LPS waren geïsoleerd uit endotoxinen afkomstig
van E. coli en S. typhimurium. Een nader onderzoek leek gewenst, omdat
het regelmatig optreden van de bewegingscycltis der voormagen voor de
herkauwer van vitaal belang is. Hierdoor wordt immers een optimale micro-
biële fermentatie van het opgenomen voedsel mogelijk, waarbij tevens de
ontstane gassen via eructie kunnen worden afgevoerd. Een inhibitie van
deze motiliteit door endotoxinen kan dus ernstige gevolgen hebben.
Bij de analyse van dit verschijnsel werd als proefdier de geit gekozen omdat
dit dier relatief goedkoop is en bovendien makkelijk binnenshuis is te
houden. In een later stadium is ook het schaap in het onderzoek betrokken.

Koorts werd niet uitsluitend opgewekt m.b.v. LPS. Ter vergelijking werd
dit in een aantal gevallen gedaan d.m.v. i.v. toediening van endogeen
pyrogeen — in vitro uit neutrofiele granulocyten verkregen (van Miert
en Atmakusuma, 1970; van Miert et al., 1970) — of door i.v.
injectie van pseudovogelpestvirus respectievelijk tuberculine bij met BGG
gevaccineerde geiten (van Miert, 1968a, 1968b). In een aantal gevallen

werd ook hyperthermie opgewekt door de dieren in een waterbad te plaat-
sen of door ze in een klimaatkamer aan een temperatuur van 35 a 40° C
bloot te stellen (van Miert, 1969a). De lichaamstemperatuur werd
rectaal gemeten m.b.v. een electrothermometer; de bijbehorende thermo-
koppels waren tenminste 8 cm in het rectum ingebracht (van Miert
enAtmakusuma, 1970). De hartfrekwentie werd bepaald aan de hand
van het verkregen electrocardiogram. De bepaling van het bloedsuiker-
gehalte werd uitgevoerd volgens de zg. glucose-oxydase methode van
K es ton (1956). De drukveranderingen in de dorsale penszak, die het
gevolg zijn van de optredende penscontracties, werden geregistreerd vol-
gens een al eerder door ons beschreven methode (van Miert, 1968b,
1969b). De registratie van de contracties van het gladde spierweefsel in de
wand van de netmaag en pens werd mogelijk door vooraf rekstrookjes te
inplanteren (Ghiesa et al, 1965). De toegepaste electrofysiologische
technieken, waarbij actiepotentialen kunnen worden afgeleid van zowel
afferente- als efferente n. vagusvezels is door Iggo en Leek beschreven
(1967a, 1967b).

Voor de experimenten in vitro werd pensweefsel van geslachte schapen en
geiten gebruikt (van Miert en Huisman, 1968). Bijnierextirpatie en
splanchnectomie werden uitgevoerd volgens de methoden beschreven door
Pugh (1967), respectievelijk Dun can (1953).

Allereerst werd nagegaan welke relatie er bij de geit bestaat tussen de dosis
pyrogeen en het temperatuurseffect. Een groep van 5 geiten werd daarom
regelmatig — met een interval van 3 weken — ingespoten met LPS E. coli.
Een zelfde doseringsschema werd aangehouden bij een groep van 5 ko-
nijnen, om de resultaten van de geiten hiermede te kunnen vergelijken.
Het konijn is immers het meest gebruikte proefdier bij het pyrogeniteits-
onderzoek.

Zowel bij de vergelijking van de temperatuursmaxima als \\an de opper-
vlakten onder de koortscurven blijkt dat beide diei-soorten niet duidelijk
verschillen in gevoeligheid. De latentietijd die verloopt alvorens de stijging
van de lichaamstemperatuur inzet, is bij beide species afhankelijk van de
dosis toegediend pyrogeen. Bij het konijn is deze tijdsduur steeds korter dan
bij de geit. Na toediening van een optimale dosis (0,1 jug per kg lich. gew.)
verloopt de koortscur\\\'e monofasisch bij de geit in tegenstelling tot het
konijn, waar het temiJeratuursverloop bifasisch is. Gezien ook de langere
latentietijd bij de geit, is het mogelijk dat de eerste en de tweede tempe-
ratuurpiek elkaar enigszins overlappen bij deze diersoort. Deze verschillen
hangen mogelijk samen met de verhouding tussen het lichaamsoppervlak en
het lichaamsgewicht. Het konijn bezit een relatief groter lichaamsoppervlak
dan de geit en kan daardoor zijn overtollige warmte sneller aan zijn om-
geving afstaan. Bovendien is bij de geit rillen het geijkte mechanisme om
een voldoende stijging van de lichaamstemperatuur te realiseren in tegen-
stelling tot het konijn. De latentietijd m.b.t. dit fenomeen is evenals de
perioden en de duur van het rillen afhankelijk van de toegediende dosis
LPS. Na toediening van hogere doses LPS — 1 /xg resp. 10 jxg per kg lich.

gew. — was het pyrogene effect bij beide diersoorten minder. Vooral bij
de geit was dit duidelijk waar te nemen. Waarschijnlijk is dit het gevolg
van een pre-shock effect, want na de hoogste dosering stierf er in iedere
groep één dier (zie ook: van Miert en Atmakusuma, 1970).
Van de al eerder beschreven klinische symptomen is vooral de remming
van de voormagenmotiliteit interessant. Na een bepaalde latentietijd, die
afhankelijk is van de toegediende dosis LPS, nemen zowel de netmaag-
als de pensbewegingen simultaan af. Uit de door ons bepaalde relatie tussen
dosis en effect blijkt verder dat de verminderde motiliteit niet of niet geheel
het gevolg is van de pathologische verhoogde lichaamstemperatuur.
Dit blijkt ook nog uit een ander experiment. Na een voorbehandeling met
a-methyldopa, trad er na de toediening van LPS E. coli géén verhoging op
van de lichaamstemperatuur, terwijl de tachycardie en ook het inhibitie
effect ten aanzien van de pensbewegingen er niet duidelijk door geantago-
neerd werden. Andere experimenten waarbij hyperthermie werd opgewekt
toonden echter aan dat door verhoging van de lichaamstemperatuur er
wel inhibitie van de pensbewegingen kan optreden. Ook werd tijdens koorts,
veroorzaakt door pseudovogelpestvirus of door tuberculine bij met BGG ge-
vaccineerde dieren, een remming van de pensbewegingen vastgesteld. Het
verloop van de inhibitie der penscontracties tijdens deze koortsvormen was
echter anders dan na toediening van LPS. Mogelijk zijn er dus bij de door
LPS veroorzaakte remming twee mechanismen in \'t spel, nl. een tempera-
tuur-onafhankelijk inhibitiemechanisme en een temperatuur-afhankelijk
inhibitiemechanisme.

Er bestaan vele aanwijzingen dat de koorts die kan worden waargenomen
na injectie van exopyrogenen, virussen, micro-organismen of antigenen bij
daarvoor gesensibiliseerde dieren tot stand komt via de vorming en het vrij-
komen van endogeen pyrogeen uit vooral neutrofiele granulocyten. Dit
endogeen pyrogeen grijpt op zijn beurt aan in een nauw omschreven gebied
van de hypothalamus anterior. Tijdens de door LPS veroorzaakte koorts
konden wij bij geiten endogeen pyrogeen in het bloedseurm aantonen (zie
ook: van Miert en Atmakusuma, 1970, 1971). Deze factor is echter
niet direkt verantwoordelijk voor de tot stand koming van de remming der
penscontracties, zoals blijkt uit onze in vitro en in vivo experimenten.
Bij dagelijkse i.v. toediening van LPS, neemt het hele complex van kli-
nische effecten — ook de inhibitie van de voormagenmotiliteit — snel af.
Dit gecompliceerde fenomeen, dat tolerantie genoemd wordt, bemst waar-
schijnlijk op een versnelde eliminatie van LPS uit het circulerende bloed,
mogelijk bevorderd door specifieke en niet sjjecifieke serumfaktoren, waarbij
een verhoogde fagocytose activiteit van het RES met mogelijk een ver-
snelde biochemische inactivering van dit type exopyrogeen ook een rol
spelen.

Een direkte invloed van LPS op de gladde musculatuur van de voormagen
is een niet erg voor de hand liggende mogelijkheid, immers zelfs na hoge
doses verloopt er altijd nog een bepaalde latentietijd alvorens de inhibitie
van de netmaag-pensbewegingen optreedt. In vitro blijkt LPS zelfs in een
relatief hoge dosering geen invloed te hebben op de spontane contracties
van stukjes pensweefsel.

De verandering van de hartfrekwentie en de hyperglycemie die gedurende
de eerste uren na de toediening van LPS kunnen optreden, doet vermoeden
dat catecholaminen worden vrijgemaakt. Dit wordt ondersteund door en-

kele publikaties waarin melding wordt gemaakt van noradrenaline- en vooral
adrenaline-uitstorting tijdens de door LPS veroorzaakte koorts bij de mens
(Ouellette et al, 1967) en het konijn (Serafimov, 1962). Het
vrijkomen van catecholaminen is ook aangetoond tijdens hyperthermie zo-
wel bij het rund (Robertshaw-Whittow, 1966) als de geit
(Anderssonei al, 1963). Verder is bekend dat injectie van adrenaline
en noradrealine een remming veroorzaakt van de pensbewegingen (D u n-
can, 1954; Habel, 1956; van Miert, 1969b). Al deze gegevens
vormden de basis voor de hypothese dat het vrijkomen van catecholaminen
tijdens hyperthermie en de door LPS veroorzaakte koorts — en mogelijk
ook bij de koortsvormen opgewekt door andere exopyrogenen — geheel of
gedeeltelijk verantwoordelijk is voor de veranderde voormagenmotiliteit.
bit maakte het wenselijk een nader onderzoek in de te stellen naar de aard
van de adrenergische receptoren in de wand van de voormagen.

Door gebruikmaking van selectieve a- respectievelijk ^-sympathicomimetica
en de competitieve antagonisten daarvan kan men aan de hand van expe-
rimenten met pensweefsel in vitro aantonen dat in de penswand zowel
a-stimulerende als j8-inhiberende adrenergische receptoren voorkomen. Het
effect van adrenaline — dat zowel de a- als de /3-receptoren activeert — is
niet steeds hetzelfde: na een kortdurende relaxatie treedt er meestal een
tonusverhoging op, doch soms is dat niet het geval en dan blijft de relaxatie
bestaan. Zowel de tonusverhoging als de relaxatie zijn tegen te gaan door
selectieve a- respectievelijk j8-sympathicolytica. Bovendien blijkt uit onze
experimenten dat de distributie van o:- respectievelijk ;8-adrenergische recep-
toren over de penswand van plaats tot plaats verschillend is. Het effect van
a-receptorstimulatie is niet door het parasympathicolyticum atropine tegen
te gaan. Een mogelijke lokalisatie van de a:-receptoren op de intramurale
neuronen lijkt dus niet erg waarschijnlijk (zie ook: van Miert en
Huisman, 1968).

Tn de bekende farmacologische handboeken wordt gesteld dat adekwate
stimulering van a-adrenergische receptoren in de digestietractus steeds een
relaxatie van het betreffende gladde spierweefsel tot gevolg heeft, met als
mogelijke uitzondering het spierweefsel van sphincters. Uit onze experi-
menten blijkt nu, dat dit niet voor alle diersoorten geldt. Met behulp van
electro-fysiologische methoden is het mogelijk om bij geanestheseerde her-
kauwers zowel van de afferente- als van de efferente n. vagusvezels de
electrische activiteit af te leiden.

Door toepassing van deze techniek kon het volgende worden vastgesteld:
na activering van de a-adrenergische receptoren in de netmaagwand treedt
er een tonusverhoging op, die afhankelijk van de mate waarin de tensie-
perceptoren reeds gestimuleerd worden, reflectorisch leidt tot

1. een inductie van netmaagcontracties wanneer deze ontbreken ten
gevolge van een te lage spiertonus,

2. een toename van de amplitude en de frekwentie van reeds bestaande
netmaagcontracties, al dan niet voorafgegaan door

Deze reflectorische inhibitie is vooral goed waar te nemen bij niet genarco-
tiseerde dieren. Bij deze dieren — met hun regelmatig optredende motili-

teitscyclus — is de stimulering van de tensieperceptoren in de wand van de
vcx)rmagen optimaal. De vullingsgraad van de voormagen speelt daarbij
een belangrijke rol. Een verdere tonusverhoging — bij voorbeeld door sti-
mulatie van de a-receptoren, maar ook bijvoorbeeld ten gevolge van toe-
gediende parasympathicomimetica of bij tympanie — zal dan een inhibe-
rend effect tot gevolg hebben.

.\\ctivering van ^-adrenergische receptoren veroorzaakt relaxatie van het
gladde spierweefsel in de netmaagwand en daardoor reflectorisch ook een
inhibitie van de contracties.

Adrenaline vertoont in zijn werkingsbeeld duidelijke overeenkomsten met
het a-sympathicomimeticum fenylefrine. De experimenten met niet genar-
cotiseerde geiten bevestigen dat de a-stimulerende adrenergische receptoren
van grotere functionele betekenis zijn dan de /3-inhiberende adrenergische
receptoren wat betreft de gladde musculatuur in de wand van de voorma-
gen (zie ook van Miert, 1969b).

De rol van de catecholaniincn bij het ontstaan van de gestoorde pensmotiliteit
tijdens koorts

Een aantal experimenten werd verricht om de eerder vermelde hypo-
these over de rol van catecholaminen bij de totstandkoming van de inhi-
bitie der voormagenmotiliteit tijdens de door LPS veroorzaakte koorts, op
zijn waarde te toetsen. Het a-sympathicolyticum dibenamine (15 /tg per
kg per min.), al dan niet in combinatie met het /3-sympathicolyticum pro-
pranolol (10 fig per kg per min.) in de vorm van een i.v. infuus tijdens de
door LPS veroorzaakte koorts gegeven (dit is gedurende 4 uur), antago-
neert noch de veranderde hartfrekwentie noch de verminderde pensmotili-
teit. Ook bijnierextirpatie of splanchnectomie is van geen invloed op dit
inhibitiefenomeen. Dit geldt ook voor de toediening van het a-respectieve-
lijk ^-sympathicolyticum bij bijnierloze dieren. Een voorbehandeling met
het a-methyldopa (20 mg per kg 4,5 uur voor LPS i.v. toegediend) blok-
keert wel het pyrogene effect, doch antagoneert de inhibitie van de pens-
motiliteit niet opvallend en dat geldt ook voor de verhoogde hartfrekwen-
tie. Er is nog een aanwijzing dat de catecholaminen die tijdens de door LPS
veroorzaakte koorts vrijkomen, niet primair verantwoordelijk zijn voor de
verminderde voormagenmotiliteit. De hyperglycemie die gedurende de eer-
ste uren na injectie van LPS kan worden waargenomen bereikt een maxi-
mum waarde van ongeveer 140 procent, berekend ten opzichte van de
beginwaarde. Een adrenaline infuus van 0,3 /ig per kg per min. gedurende
15 min. veroorzaakt een stijging van de bloedsuikerspiegel die aanzienlijk
hoger is, terwijl er dan van een inhibitie van de penscontracties nog niets
te merken is.

Verder kan geconcludeerd worden dat de veranderde hartfrekwentie tij-
dens de door LPS veroorzaakte koorts niet het gevolg is van een vrijko-
men van catecholaminen (zie ook v. Miert, 1970) of van een directe
temperatuursinvloed op de cellen van de pacemaker. Voor een deel is de
verklaring misschien te vinden in de bloeddrukdaling die na toediening van
LPS optreedt — althans bij genarcotiseerde dieren — en die reflectorisch
een tachycardie kan veroorzaken.

De door LPS veroorzaakte inhibitie van de bij de maagbewegingen betrokken
vagale reflexen

De met behulp van electrofysiologische methoden verkregen resultaten wij-
zen uit dat de bij de netmaagbewegingen betrokken reflexen op een of an-
dere wijze geblokkeerd worden, immers de electrische activiteit die kan
worden afgeleid van efferente n. vagusvezels dooft geleidelijk uit. Toch is
de efferente tak van de reflevboog nog in tact, want de door electrische
prikkeling van efferente n. vagusvezels opgewekte netmaagcontracties wor-
den niet door LPS beïnvloed. Ook hogere centra in het centrale zenuw-
stelsel zijn niet bij het inhibitiefenomeen betrokken, want na doorsnijding
van de hersenstam vlak vóór en achter de obex treedt het verschijnsel on-
veranderd op. De electrische activiteit die kan worden afgeleid van affe-
rente n. vagusvezels verandert duidelijk na toediening van LPS. Nadat een
zekere latentietijd verstreken is, treedt er waarschijnlijk een tonusverla-
ging op gevolgd door een tonusverhoging van de gladde musculatuur in de
netmaagvi\'and. De tonusverandering zou veroorzaakt kunnen worden door
intermediairen zoals bradykinine, histamine en serotonine. Het vrijkomen
van deze verbindingen na toediening van LPS is bij andere diersoorten
aangetoond. Om de betekenis van deze intermediairen bij de herkauwer te
kunnen nagaan is het noodzakelijk dat meer onderzoek hierover wordt
gedaan.

Uit ons onderzoek zijn verder ook aanwijzingen verkregen die pleiten voor
een inhibitie van de reflexboog ter hoogte van de dorsale vagujskern. Bei-
derzijdse injectie van 0,01 ^g E. coli in één /xl., nabij de dorsale va-
guskem ingespoten, veroorzaakte na 18 min. een zelfde beeld als een 200x
hogere dosis, i.v. gegeven. Ook hier geldt echter dat meer onderzoek hier-
over gewenst is.

Tenslotte is nog vermeldenswaard dat het antipyretische analgeticum no-
vaminsulfonum (Novalgin®) bij geiten in vivo zowel het effect van brady-
kinine als van LPS wat de pensmotiliteit betreft, kan tegengaan. Dit is in
overeenstemming met de resultaten die de klinicus Diernhofer (1953,
1959) na een jarenlang durend onderzoek verkreeg. Door toepassing van
antipyretica bij 1800 runderen met een primaire of een secundaire indi-
gestie, kreeg hij een sneller herstel bij de patiënten dan zonder deze be-
handeling. Naar mijn mening verdient het daarom aanbeveling herkauwers
met acute infectieziekten waarbij hoge koorts en remming van de voor-
magenmotiliteit optreden, niet alleen met doeltreffende antiparasitaire
chemotherapeutica te behandelen, doch ook met inspuitbare antipyreti-
sche analgetica.

Een deel van dit onderzoek kon worden uitgevoerd dankzij de welwillende
medewerking van de collega\'s P. H. A. Poll, E. L a g e r w e ij en K.
B ij 1 e V e 1 d die zo vriendelijk waren bij enkele van onze proefgeiten de
spianchnectomie en de bijnierextirpaties te verzorgen.

Een deel van het onderzoek werd in Edinburgh verricht, in samenwerking
met Dr. B. F. L e e k van het Department of Veterinary Physiology. Voor
de ontvangen gastvrijheid ben ik hem en Prof. Dr. A. Iggo zeer erken-
telijk, evenals voor de door de bovengenoemde collegae verleende hulp.

The extent to which the motility of the fore-stomachs of the goat is inhibited during
hyperthermia and in various forms of experimentally induced fever, was studied.
The effect of daily intravenous injection of a single dose of lipopolysaccharides iso-
lated from endotoxins of Gram-negative bacteria, was examined in greater detail.
The determined relationship between dose and effect showed that the simultaneous
inhibition of movements of the reticulum and rumen is not or not entirely due to
the pathologically increased body temperature. Daily administration is followed by a
rapid decrease of the entire complex of clinical symptoms, including inhibition of the
motility of the fore stomachs.

Endogenous pyrogen from mainly neutrophil granulocytes was identifiable in the
circulation during the periods of fever. This factor, however, is not the immediate
cause of the reduced motility of the fore-stomachs. Nor are the catecholamines which
have been liberated (adrenaline and noradrenaline), primary factors in the process
of inhibition. The use of electrophysiological methods showed, however, that the
vagus reflexes which play a role in the motility cycle, are blocked. The efferent
branch of the reflex arc remains unimpaired. In addition to the possible central
inhibition (dorsal nucleus of vagus nerve), there is a change in tone of the smooth
muscles of the fore-stomachs, which may be due to liberated inflammatory inter-
mediates such as bradykinin. The antipyretic novaminsulphone (Novalgin (R)) may
antagonize the inhibition of the rumen movements to bradykinin but also to lipopoly-
saccharides. The latter observation will also be of interest to practitioners.
Moreover, alpha stimulatory adrenergic receptors as well as beta inhibitory adrenergic
receptors were found to be present in the smooth muscles of the reticulum and ru-
men. Adrenaline mainly activates the alpha receptors. The inhibition of the fore-
stomachs following injection of adrenaline is reflexly produced as a result of the
markedly increased muscle tone. Stimulation of the beta receptors causes a marked
decrease in tone, which is also followed by reflex inhibition of the motility of the
fore-stomachs.

.4 n d e r s s o n, B., Gale, C., H ö k f e 1 d, B. and O h g a A.: Acta physiol. Scand.
61, 182, (1963).

B e n n e t, I. L. and C 1 u f f , L. E.: Pharmacol. Rev., 9, 427, (1957).
Brunaud, M.: Rev. Med. VSt., 105, 535, (1954).

und experimentellen Therapie", 39, 243, (1966).
Habel, R. E.: Cornell Vet., 46, 555, (1956).
I ggo, A. and Leek, B. F.: J. Physiol., 193, 95, (1967 a)
I ggo, A. and Leek, B. F.: J. Physiol., 191, 177, (1967 b).

Keston, A.: Abstracts of Papers 129th meeting Amer. Chem. Soc. s. 31c. (1956).
L a n d y, M. and Braun, W.: „Bacterial Endotoxins". Proc. Symp. Inst, of Micro-
biol. Rutgers the State Univ. New Brunswick, (1964).
Leen en, F. H. H. and M i e r t, A. S. J. P. A. M. van: Eur. J. Pharmacol, 8,
228, (1969).

Miert, A. S. J. P. A. M. van: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl., 15, 57, (1969 a).
Miert\' A. S. J. P. A. M. van: J. Pharm. Pharmac., 21, 697, (1969b).
Miert^ A. S. J. P. A. M. van: Tijdschr. Diergeneesk., 95, 877, (1970).
Miert, A. S. J. P. A. M. van and A t m a k u s u m a. A.: Zbl. Vet. Med., 17A,
174, (1970).

M i e r t, A. S. J. P. A. M. V a n and A t m a k u s u m a. A.: ƒ. Comp. Path., 81,

M i e r t, A. S. J. P. A. M. v a n and F r e n s, J.: Zbl. Vet. Med., 15A, 532, (1968).
Miert,\' A. S. J. P. A. M. van and Huisman, E. A.: ]. Pharm. Pharmac., 20,
495, (1968).

M i e r t, A. S. J. P. A. M. V a n and d e 1 a P a r r a, D. A.: Arch. Int. Pharma-

A. H.\': Vet. Ree., 86, 177, (1970).
Ouellette, J. J., Chosy, J. J. and Reed, Ch. E.: ƒ. Allergy, 39, 234, (1967).
Pugh, D. M.: Proc. Royal Irisch Acad., 65B, 253, (1967).
Robertshaw, D. and W h i 11 o w, G. C.: /. Physiol., 187, 351, (1966).
Seraf i mo V, N.: Acta Physiol. Scand., 54, 354, (1962).

New York. Josiah Macy Jr. Foundation 115, (1957).
Westphal, O., G m e i n e r, J., L ü d e r i t z, O., T a n a k a, A. and Eichen-

berger, E.: Coll. Int. C.N.R.S., Paris 24-26 okt. 1967, 174, 69, (1969).
Zweifach, B. W., Grant, L. and M c C 1 u s k e y, R. T.: „The inflammatory
process". Acad. Press New York-London (1965).

Dit artikel is een samenvatting van een proefschrift over de pathogenese, de
serodiapostiek en de preventie van de haringwormziekte.

Anisakis marina, de parasiet die deze ziekte veroorzaakt, is een nematode larve
behorende tot de familie der Heterocheleidae.

Na enkele gegevens over de morfologie, de histochemie en de levenscyclus van de
parasiet werden proeven over de pathogenese van de ziekte bij het konijn be-
schreven. In tegenstelling tot de eerder gepostuleerde dubbele treffer theorie, ge-
baseerd op een lokale overgevoeligheid van het maagdarmkanaal, werd op Usis
van de resultaten van de verrichte proeven geconcludeerd dat de haringworm-
ziekte reeds door één Anisakis larve kan worden veroorzaakt.
Voorts werd een immunofluorescentie methode beschreven. Deze werd uitgevoerd
op cryostaat coupes van Anisakis larven, waarbij de cuticula als antigeen fun-
geerde. De betrouwbaarheid van deze methode werd bij experimenteel met
Anisakis larven besmette konijnen en bij patiëntesera onderzocht. Geconcludeerd
werd dat de immunofluorescentie methode zowel gevoeliger als specifieker is voor
de serodiagnostiek van anisakiasis dan de complementbindingsreactie.
Bij de beoordeling van de capaciteit van Anisakis larven om zich in het maag-
darmkanaal m te boren werd van een agarbuis test gebruik gemaakt. Met behulp
van deze test kon worden vastgesteld of de diverse behandelingsmethoden van de
haring (licht en zwaar zouten, bevriezen, marineren, roken en op experimenteel
niveau bestralen) de larven zodanig inactiveren dat geen inboring in de agar
meer optreedt. Geen inboring in agar betekent namelijk geen inboring in het
maagdarmkanaal.

Na zwaar zouten en bevriezen van de haring blijken de eventueel in de haring aan-
wezige larven hun inboringscapaciteit te hebben verloren. Licht zouten en marine-
ren blijkt met afdoende te zijn om de larven te inactiveren. Roken blijkt alleen een
veihg produkt op te leveren indien men van zwaar gezouten haring uitgaat, of
mdien de temperatuur tijdens het rookproces tot boven de 50° oploopt. Uit de
bestralingsproeven bleek dat het niet mogelijk was om een in de praktijk toepas-
bare bestralingsdosis te vinden.

In juJi 1955 heeft S t r a u b het eerste geval van haringwormziekte (ani-
sakiasis) bij de mens waargenomen (V a n T h i e 1 e.a., 1960). Deze ziekte
wordt door een _ eosinofiele flegmone in de maagdarmtractus gekarakteri-
seerd. De parasiet die de ziekte veroorzaakt is de larve van Anisakis ma-
nna, een nematode behorende tot de familie Heterocheilidae (Van
Thiel, 1962).

Van 1955 tot 1967 werden in Nederland 149 gevallen van haringworm-
ziekte vastgesteld (Polak en Kampelmacher, 1966; Bijkerk,

) Autoreferaat van proefschrift. Utrecht 1970. Summary of thesis, Utrecht 1970.
) Dr. E. J. Ruitenberg; Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Sterrenbos 1
Utrecht.

1969). Sinds 1968 moet alle groene haring worden ingevroren alvorens ze
voor consmnptie mag worden vrijgegeven. Het resultaat van deze maat-
regel is, dat het aantal ziektegevallen is afgenomen van 46 in 1967 tot 5
in 1968.

In het proefschrift wordt een overzicht gegeven van de klinische beelden
van de ziekte en van de methoden om anisakiasis te diagnostiseren en te
behandelen. Er werd speciale aandacht besteed aan de suggestie van D a-
niels (1962) dat anisakiasis niet chirurgisch behandeld behoeft te wor-
den. Deze auteur heeft een conservatieve behandehng met een strikte na-
controle van de patiënt voorgesteld. Het is noodzakelijk om deze na-
controle zowel te verrichten wanneer operatief is ingegrepen als wanneer
dit niet is geschied, aangezien darmstenose mogelijk kan optreden.
De lokalisatie van Anisakis flegmonen is variabel. De meeste gevallen wa-
len in de dunne darm gelokaliseerd. Er is een groot aantal beschrijvingen
over deze ziekte van Japanse zijde gepubliceerd. Zowel in Japan als in
Nederland is anisakiasis gelieerd met de consumptie van rauwe of op in-
adequate manier behandelde vis. Het is mogelijk dat de ziekte ook in
Duitsland voorkomt, alhoewel slechts één beschrijving uit dit land over
een infectie tengevolge van Contracaecum is gepubliceerd. Contracaecum
behoort evenals Anisakis tot de familie der Heterocheilidae.

Zowel de morfologie van de larve als de levenscyclus van de parasiet werd
behandeld. A. marina die de haringwormziekte bij de mens veroorzaakt is
een nematode, een larve van het Illde stadium, die behoort tot de familie
der Heterocheilidae Railliet et Henry 1915 (Yamaguti, 1961). Van
T h i e 1 (1962) determineerde de larve als een Anisakis sp. larve. Ofschoon
verschillen in de volwassen vormen van Anisakis voorkomen (voornamelijk
met betrekking tot de dwarsstreping van de cuticula) stelde Van T h i e 1
voor dat alle soorten tot dezelfde Anisakis species zouden behoren. Aange-
zien Linnaeus (1767) reeds een haringworm beschreef (Gordius ma-
rinus) werd de oudste speciesnaam door Van Thiel aangenomen. De defi-
nitieve naam van de haringworm dient daarom Anisakis marina te zijn
(Van Thi e 1,1966).

De levenscyclus van A. marina is de volgende: volwassen vormen komen
voor m de maag van zeezoogdieren, zeehonden, bruinvissen, dolfijnen en
tuimelaars. Deze dieren fungeren als eindgastheren. Hierbij worden de
eieren geproduceerd. Deze eieren worden vervolgens in de zee uitgeschei-
den. In het ei kan zich de larve ontwikkelen, die óf het ei verlaat, óf in het
ei aanwezig blijft. Het is mogelijk dat de eieren door plankton worden op-
genomen. De haring (de tussengastheer) kan vervolgens via plankton wor-
den geïnfecteerd. De larven doorboren nu het maagdarmkanaal van de
haring, waarna zij in de buikholte terechtkomen en kunnen worden inge-
kapseld. De musculatuur van de haring kan op dezelfde wijze worden ge-
ïnfecteerd, namelijk door migratie van de larven direct nadat de haring de
larven heeft opgenomen. Het is echter ook mogelijk dat de larven de cysten
in de buikholte verlaten onder invloed van stress, waaraan de haring wordt
blootgesteld, bijvoorbeeld bij de vangst. Éénmaal uit de cyste vrijgekomen
zouden zij mogelijk in de musculatuur kunnen doordringen. De mens is als
een toevallige gastheer te beschouwen.

In het gedeeke over de morfologie van A. marina is een uitgebreid over-
zicht gegeven van een aantal enzymen. In het darmkanaal vertoonde de
borstelzoom een hoge activiteit van zure fosfatase, 5-nucleotidase en leucine
aminopepddase. Opvallend was het feit dat alkalische fosfatase in de bor-
stelzoom ontbrak. Dit enzym is namelijk bij zoogdierweefsel met resorptie
geassocieerd. In het excretie orgaan was de activiteit van het enzym niet-
specifieke esterase zeer hoog.

Alhoewel in Nederland veel haring wordt gegeten, kwam haringwormziekte
slechts weinig voor. Om deze discrepantie te verklaren postuleerde R o s-
kam de dubbele treffer theorie (Kuipers e.a., 1963). Volgens deze
theorie zou een persoon alleen dan ziek worden, indien hij binnen een be-
paalde periode tweemaal met Anisakis larven wordt geïnfecteerd. Om deze
theorie te toetsen werden proeven met konijnen uitgevoerd. Na een één-
malige infectie werd slechts een lichte ontstekingsreactie rondom een in de
maag ingeboorde larve waargenomen. Indien echter binnen de 4 maanden
een tweede infectie plaats vond, ontstond er een eosinofiele flegmone, in-
dien een larve van de tweede infectiedatum zich dicht bij een larve van de
eerste infectiedatum inboorde. Deze reactie deed denken aan die welke
voor de mens was beschreven (Van Thiel e.a., 1960).
Bij het bestuderen van resectiemateriaal, afkomstig van patiënten, stelde
Kuipers (1964) vast dat de Pathogenese bij de mens gelijk is aan die
bij het experimenteel besmette konij n. Het zelden voorkomen van de ziekte
bij de mens zou dan verklaarbaar zijn doordat de kans dat zich twee
Anisakis larven op verschillende tijdstippen in hetzelfde gebied van de
maagdarmtractus zouden inboren, klein is. Aangezien een ziekte, gebaseerd
op een lokale overgevoeligheid uniek is, leek het de moeite waard dit ver-
schijnsel nader te bestuderen.

In de eerste plaats werd de reactie van de maag van 37 konijnen 3 dagen
na orale infectie met 40 Anisakis larven bestudeerd. Slechts een zeer gering
aantal larven boorde in de maag in. De meeste larven stierven in het lu-
men van het maagdarmkanaal en werden via de faeces verwijderd. In het
weefsel rondom de geïsoleerd ingeboorde larven werd de reactie van de
maag semi-quantitatief als gering, matig of ernstig gegradeerd. Slechts
rondom 17 larven kon de opgewekte reactie worden beoordeeld. Ofschoon
hoofdzakelijk geringe of matige reacties werden waargenomen, werd twee-
maal een ernstige reactie gezien. Een scala van reacties bleek derhalve mo-
gelijk te zijn, indien een enkele larve in de maag inboorde.
Vervolgens werden de veranderingen in de konijnemaag na een éénmalige
infectie met Anisakis larven gedurende langere tijd beschreven. Een aantal
van 31 konijnen werd op verschillende tijden na de infectie geobduceerd.
Drie dagen na de infectie bestond de histologische reactie voornamelijk uit
eosinofiele granulocyten. De larven werden door necrotisch weefsel omge-
ven. Vijf dagen na de infectie bestond het infiltraat uit eosinofiele granu-
locyten en rondkernige ontstekingscellen. Er waren ook plasmacellen en
pyroninofiele blasten aanwezig. Fibroblasten waren reeds 5 dagen na de in-
fectie waarneembaar. Vier en 5 maanden na de infectie werd een kalkaf-
zetting op de resten van de larve gezien. De larven ondergingen een snelle
degeneratie.

Verder werd de waarde van de dubbele treffer theorie nader bestudeerd.
Hiertoe werden 46 konijnen tweemaal oraal met Anisakis larven geïnfec-
teerd. De tweede infectie vond een week na de eerste plaats. De dieren
werden 3 dagen na de laatste infectie gedood. Slechts 3 dubbele treffers
(dat wil zeggen larven van de tweede infectiedatum zijn aanwezig op een
afstand van minder dan 1 cm van een larve van de eerste infectiedatum)
werden waargenomen. Wederom werd de reactie van de maag semi-
quantitatief beoordeeld. Twee vertoonden een hevige en 1 een zwakke re-
actie. De moeilijkheid bij deze proeven was echter, dat slechts een enkele
maal twee larven van verschillende infectiedata dicht bij elkaar inboorden.
Daarom werd een aantal proeven verricht, waarbij één- of tweemaal één
Anisakis larve langs operatieve weg in de appendix van het konijn werd
gebracht. Na het inbrengen van de larve werd de laatste 2 cm van de ap-
pendix afgesloten met een stuk schuimplasdc, dat bedekt was met een laag-
je geperforeerd plastic. In 6 gevallen boorden larven in. In 1 van de 4 ge-
vallen, waarbij een éénmalige infectie werd uitgevoerd, werd een hevige
reactie met necrose en bloedingen gezien. In de andere 3 gevallen werden
geringe of matige reacties waargenomen. Bij 2 konijnen die tweemaal wer-
den geïnfecteerd (de larve van de eerste infectie kon echter niet worden
aangetoond) werd éénmaal een geringe en éénmaal een matige reactie
gezien.

Geconcludeerd kan worden dat experimentele anisakiasis bij het konijn
reeds door één Anisakis larve kan worden veroorzaakt. Het is aannemelijk
dat de geschetste gang van zaken ook voor de situatie bij de mens van toe-
passing is, aangezien zowel het konijn als de mens soortvreemde gastheren
voor Anisakis larven zijn.

De diagnose anisakiasis wordt in eerste instantie gesteld op grond van kli-
nische symptomen (acute buikpijn, braken en lichte temperatuurverho-
ging), gecombineerd met anamnestische gegevens over haringconsumptie.
Veelal wordt een proeflaparotomie uitgevoerd om vast te stellen of de
acute buikpijn veroorzaakt wordt door andere pathologische aandoeningen
in de buik (bijvoorbeeld acute appendicitis).

Voorts is het onderzoek van ascitesvocht op eosinofiele granulocyten van
diagnostisch belang. Indien het een geval van anisakiasis betreft zal het
maagdarmkanaal plaatselijk acuut ontstoken zijn. Bij het stellen van de
diagnose kunnen ook serologische methoden behulpzaam zijn. Het is aan
te raden, het serum van een patiënt direct na het optreden van de symp-
tomen en voor de tweede maal 3 ä 4 weken later op tegen Anisakis ge-
richte antistoffen te onderzoeken. Indien de titer is gestegen, is de diagnose
haringwormziekte zeer waarschijnlijk.

Voor het serologisch onderzoek werd aanvankelijk van de complement-
bindingsreactie (CBR) gebruik gemaakt (.Polak en Kampelm a-
cher, 1966). Aan deze methode waren echter enkele nadelen verbonden.
Het bleek dat bij 2,5% van de onderzochte volwassenen de reactie positief
was. Het is echter mogelijk dat deze personen toch met een Anisakis larve
waren geïnfecteerd zonder dat klinische symptomen optraden. Voorts bleek
dat bij een aantal patiënten bij wie de diagnose anisakiasis met zekerheid
kon worden gesteld (er werd een Anisakis larve in het maagdannkanaal

Het doel van het beschreven onderzoek was het ontwikkelen van een be-
trouwbare serodiagnostische methode om anisakiasis vast te stellen. Aange-
zien de immunofluorescentie methode reeds met succes was gebruikt voor
serodiagnostisch onderzoek van andere parasitaire ziekten, zoals schistoso-
miasis (S a d u n e.a., 1960) en trichinöse bij mens en varken (S a d u n e.a.,
1962; Ruitenberg e.a., 1968), werd nagegaan of deze techniek wel-
licht kon worden toegepast.

Voor het immunofluorescentie (IF) onderzoek werd het te onderzoeken se-
rum met het antigeen (een coupe van een Anisakis larve) in contact ge-
bracht. Wanneer zich in het serum antistoffen ten opzichte van Anisakis lar-
ven bevinden zullen deze zich op het antigeen vasthechten en een antigeen-
antistof complex vormen. De in het serum aanwezige Anisakis antistoffen
zijn in twee opzichten specifiek. Het zijn antistoffen tegen Anisakis, maar
bovendien zijn het humane gammaglobulinen. Van deze laatste eigenschap
wordt bij de uiteindelijke aantoning van het gehele complex gebruik ge-
maakt, door als tweede laag fluorescerende anti-humane gammaglobulinen
op de coupe te brengen. Indien antistoffen ten opzichte van Anisakis aan-
wezig zijn, vertoont de cuticula van de larve een appelgroene fluorescentie.
Om de waarde van de immunofluorescentie methode te beoordelen werden
5 konijnen elk met 40 Anisakis larven geïnfecteerd. Sera van deze konijnen
werden gedurende 28 dagen na de infectie onderzocht. Vanaf de 10de dag
vertoonden 4 van de 5 dieren senunantistoffen tegen Anisakis. Op de 14de
dag bevatten alle sera antistoffen tegen Anisakis. Op de 28ste dag konden
bij slechts één dier serumantistoffen tegen Anisakis worden vastgesteld.
Vervolgens werd de IF methode met de CBR vergeleken. Voor dit doel
werden 15 sera van patiënten met anisakiasis bestudeerd. Onder deze 15
patiënten waren zowel gevallen waarbij de diagnose zeker was (de larve
werd aangetoond), als gevallen waarbij de diagnose slechts verondersteld
werd (anamnese, klinische symptomen en laparotomie). Een serie van 73
controle sera werd eveneens onderzocht. De IF methode was positief in alle
anisakiasis gevallen, de CBR slechts in 9 van de 15 gevallen. Het onderzoek
van de controle sera verliep bij beide methoden negatief.
Om de specificiteit van beide methoden te onderzoeken werden sera van
patiënten met andere parasitaire ziekten bestudeerd. Met de CBR werden
in enkele sera (van patiënten met ascariasis, toxocariasis, echinococcosis en
filariasis) kruisreacties waargenomen, terwijl met de IF methode alleen
een kruisreactie werd gezien bij sera van patiënten met toxocariasis. Aan
de hand van de resultaten die deze onderzoekingen opleverden kan gecon-
cludeerd worden dat de immunofluorescentie methode zowel gevoeliger als
specifieker is dan de complementbindingsreactie. Voor een adequaat sero-
diagnostisch onderzoek is echter het gebruik van meerdere antigenen aan te
bevelen. In de toekomst zullen derhalve zowel de IF methode als de CBR
op elk te onderzoeken serum worden uitgevoerd.

Het belangrijste doel was om vast te stellen welke van de diverse behande-
lingsmethoden van de haring in staat waren om Anisakis larven te doden.
Allereerst dienden echter criteria voor de inboringscapaciteit van de Anisa-
kis larven te worden vastgesteld.

In de eerste plaats werd een methode in vitro bestudeerd. Anisakis larven
werden op agar in een buis geplaatst en de inboringscapaciteit van de lar-
ven werd bestudeerd. Het bleek mogelijk te zijn om deze methode te stan-
daardiseren.

In de tweede plaats werden proeven in vivo beschreven. Met deze methode
is het mogelijk om een indruk van de inboringscapaciteit van Anisakis lar-
ven in de konijnemaag te verkrijgen. Er bleek een goede correlatie tussen de
inboringscapaciteit van de larven in vitro en in vivo te bestaan. De methode
in vitro was echter gevoeliger dan de methode in vivo. Een nadeel van de
methode in vitro is dat een 100% inboring alleen met vers verzamelde lar-
ven kan worden bereikt. Aan de andere kant werd echter vastgesteld dat
larven die in vitro geen inboring vertoonden, evenmin tot inboring in vivo
in staat waren. Als larven in vitro kunnen inboren dient men met een mo-
gelijke inboring in vivo rekening te houden. Indien in vitro geen inboring
optreedt, is er ook in vivo geen inboring te verwachten. Alleen inboring in
vivo leidt tot pathologische veranderingen in het maagdarmkanaal met
eventueel daaruit voortvloeiende klinische symptomen. De agarbuis test kon
als een veilige methode worden aanbevolen om de inboringscapaciteit van
larven vast te stellen.

Vervolgens werd een onderzoek ingesteld naar de veiligheid van de diverse
vormen waarin haring aan de consument wordt aangeboden.

In de eerste plaats werd het zouten bestudeerd. Het bleek dat zwaar gezou-
ten haring (20°Bé of hoger, zouting gedurende tenminste 10 dagen) een
veilig produkt is. Anisakis larven blijven niet leven in dit type haring. Licht
gezouten haring (minder dan 20°Bé) is echter geen veilig produkt, aange-
zien deze zoutconcentratie niet in staat is om Anisakis larven te doden.

Het vriezen dient zodanig te worden uitgevoerd dat het produkt een tem-
peratuur van —20°C bereikt. Het produkt dient vervolgens 24 uur bij de-
ze temperatuur te worden opgeslagen, voordat het in de consumptie kan
worden gebracht. Bij deze methode wordt een produkt verkregen dat zeker
vrij is van levende Anisakis larven.

Het effect van marineren werd bestudeerd met een verhouding vis op
vloeistof van het voorbad van 1 : 1. In dit geval was de laagste in de prak-
tijk gebruikte concentratie van zuur en zout in het voorbad aanwezig (4%
azijnzuur en 6% NaCl).

Het bleek dat Anisakis larven hun inboringscapaciteit niet hadden verloren
na een verblijf van 26 dagen in dit voorbad. Houwing (1969) gaf aan
dat men bij dit type bad tenminste 70 dagen dient te marineren, voordat
een veilig produkt wordt verkregen. Wanneer echter een verhouding vis op
vloeistof in het voorbad van 2,2 : 1 werd gebruikt, was de inboringscapaci-
teit reeds na 30 dagen verlaagd tot 3%. In dit geval was de hoogste in de
praktijk gebruikte concentratie van zuur en zout in het voorbad aanwezig
(7% azijnzuur en 15% NaCl). Men heeft daarom aanbevolen, dat, indien
men van verse haring uitgaat voor het bereiden van gemarineerde haring,

het marineren dient te geschieden bij een verhouding van vis op vloeistof
in het voorbad van 2,2 : 1 (beginconcentratie van azijnzuur 7% en van
NaCl 15%). Men dient te marineren gedurende 30 dagen.

Waneer gerookte haring w^erd geproduceerd van haring die van tevoren
zwaar was gezouten (20°Bé of hoger) bleken er geen levende larven in het
eindprodukt aanwezig te zijn. In het geval dat verse haring werd gebruikt
voor de bereiding van gerookte haring hangt de aanwezigheid van levende
Anisakis larven af van de temperatuur die bij het rookproces wordt bereikt.
Indien de temperatuur tot boven de 50°C oploopt (zoals bij bokking) zal
het produkt geen levende larven bevatten. Het bleek dat Anisakis larven bij
een temperatuur van boven 50°C worden gedood.

Voor de bestralingsexperimenten werden doses van 0,1, 0,2, 0,3, 0,4, 0,5 en
0,6 Mrad gebruikt. Het type bestraling was de zogenaamde remstraling
(met een maximum van 1,5 MeV). Uit de resultaten van dit onderzoek
werd duidelijk dat larven die met 0,1, 0,2 en 0,3 Mrad werden bestraald
nog een inboringscapaciteit in vivo vertoonden. De inboring in vitro is
echter nog aanwezig, indien men bestraalt met doses tot en met 0,6 Mrad.
Uit deze proeven bleek dat het niet mogelijk was een in de praktijk toe-
pasbare bestralingsdosis te vinden.

Naar aanleiding van de beschreven onderzoekingen zijn nieuwe regelingen
opgenomen in de Haringverordeningen van 1968 en 1969, die in de vorm
van een appendix aan het proefschrift zijn toegevoegd. Als gevolg hiervan
zijn alle thans op de markt gebrachte haringprodukten als veilig voor de
consument te beschouwen.

This paper is a summary of a thesis on the pathogenesis, the serodiagnosis and the
prevention of herring worm disease (anisakiasis).

Anisakis marina, the parasite causing this disease, is a larval nematode belonging to
the family Heterocheilidae.

First, some data on the morphology, the histochemistry and the lifecycle of the para-
site were presented. Next, experiments on the pathogenesis of the disease, performed
in rabbits, were described.

Contrary to the earlier postulated double hit theory based on a local hypersensitivity
of the gastrointestinal tract, it was concluded that human anisakiasis may be caused
also by one single Anisakis larva.

For the serodiagnosis an immunofluorescence test was described. This was performed
on cryostat sections of Anisakis larvae (the cuticle being the antigen). The reliability
of the method was examined on sera of rabbits infected experimentally with Anisakis
larvae and on human sera. It was concluded that the immunofluorescence method
was both more sensitive and more specific than the complement fixation test for the
serodiagnosis of anisakiasis.

In order to evaluate the capacity of Anisakis larvae to penetrate into the gastroin-
testinal tract an agar tube test was developed. By means of this test it was possible
to determine whether the various treatments for the different types of herring
(salting, freezing, marinating, smoking and on an experimental level also irradiation)
inactivate the Anisakis larvae in such a way that no penetration in the agar occurs.
No penetration in agar means no penetration in the gastrointestinal tract.

Heavily salted and frozen herring garantees a product in which the Anisakis larvae
which might be present have lost their penetration capacity. Lightly salted and mari-
nated herring may still contain larvae with a penetration capacity. Smoking garantees
only a safe product when smoked herring is produced from heavily salted herring or
when a temperature of over 50°G is reached during the smoking procedure. From
the irradiation studies it could be concluded that it was not possible to find an irradia-
tion dose which resulted in a total destruction of the penetration capacity of the
larvae.

Bij kerk, H.: Haringwormziekte (anisakiasis). Ned. T. Geneesk., 113, 881, (1869).
Daniels, J. J. H. M.: De eosinofiele flegmone van het maagdarmkanaal veroor-
zaakt door de haringworm. Ned. T. Geneesk., 106, 131, (1962).
Haringverordening, 1968.
Haringverordening, 1969.

H o u w i n g, H.: Het inactiveren van de haringnematode door keukenzout en azijn-
zuur. Visserijwereld, 28, 20, (1969).
Kuipers, F. C., K a m p e 1 m a c h e r, E. H. en Steenbergen, F.: Onder-
zoekingen over haringwormziekte bij konijnen. Ned. T. Geneesk., 22,990, (1963).
Kuipers, F. C.: Eosinophilic phlegmonous inflammation of the alimentary canal
caused by a parasite from the herring. Path, et Microbiol. (Basel), 27, 926, (1964).
Linnaeus, C.: Systema naturae. Ed. 12, (1), 533, (1767).

Polak, M. F. en K a m p e 1 m a c h e r, E. H.: Haringwormziekte in 1965 en voor-
gaande jaren. Versl. Volksgezondh., 12, 344, (1966).
Ruitenberg, E. J., Kampelmacher, E. H. and Berkvens J.: The indi-
rect fluorescent antibody technique in the serodiagnosis of pigs infected with Tri-
chinella-spiralis. Neth J. vet. Sci., 1, 143, ,1968).
S a d u n, E. H., W i 11 i a m s, J. S. and A n d e r s o n, R. I.: A. fluorescent antibody
technique for the serodiagnosis of schistosomiasis in humans. Proc. Sac. exp. Biol.
(N.Y.), 105, 289, (1960). r

test for the serological diagnosis of trichinosis. /. exp. Parasit., 12, 423, (1962).
T h i e 1, P. H. V a n, K u i p e r s, F. C. en R o s k a m, R. Th.: A nematode parajsitic
to herring, causing acute abdominal syndromes in man. Trop. geogr. Med., 12,
97, (1960).

geogr. Med., 18, 310, (1966).
Y a m a g u t i, S.: Systema helminthim^. Vol. III. The nematodes of vertebrates.
Interscience Publishers, Inc., New York, (1961).

De schrijvers geven een overzicht van de ontwikkeling van het wetenschappelijk
onderzoek op het gebied van de voeding van mestkalveren.

Oorspronkelijk was de samenstelling van volle melk het beginpunt voor de pro-
duktie van melkvervangende preparaten.

De resultaten van het wetenschappelijk onderzoek met diverse experimentele tech-
nieken worden besproken aan de hand van literatuurgegevens.
Bijzonderheden aangaande het verteringsvermogen van het mestkalf worden
gegeven.

Toen ruim 15 jaar geleden enkele Nederlandse veevoederindustrieën een
nielkvervangend mengsel voor kalveren op de markt brachten, was de
samenstelling van deze mengsels gebaseerd op een aantal vergelijkende
voederproeven, maar niet op enig fundamenteel onderhoek. Als uitgangs-
punt diende aanvankelijk de samenstelling van de droge stof van volle
melk, aangezien dit produkt in de jaren vóór de tweede wereldoorlog gold
als het voedermiddel bij uitnemendheid voor kalveren, bestemd voor de
produktie van blank vlees.

Het belangrijkste principe bij de invoering van melkvervangende prepa-
raten was de vervanging van het dure melkvet door goedkopere vetten,
die bij vergelijkende proeven als bruikbaar naar voren waren gekomen.
Om de vetten na oplossing van het poeder in een fijne verdeling te brengen
werd aan het kunstmelk]3reparaat een emulgator toegevoegd. Technologisch
was het niet mogelijk om het vetgehalte van de melkvervangende mengsels
op hetzelfde peil te brengen als dat van de droge stof van volle melk.
Voor het vaststellen van de toe te voegen hoeveelheden vetoplosbare vita-
minen werd wel weer het oog gericht op melk.

Bij de eerste proeven werd de kunstmelk dan ook vergeleken met volle
melk, waarbij de vergelijking niet steeds in alle opzichten in het voordeel
van de kunstmelk uitviel. Nog in 1960 schreven Frens e.a. „Weliswaar
zijn de mestresultaten, die men met kunstmelk bereikt veelal iets minder
gunstig in kwalitatief opzicht dan bij het gebruik van uitsluitend volle
melk".

Naarmate de melkver\\angende mengsels meer in een behoefte bleken te
voorzien werd het onderzoek naar de meest gewenste samenstelling ge-
intensiveerd, terwijl naast de veevoederindustrie nu ook de instituten,

*) Drs. K. K. van Hellemond; Instituut voor Landbouwkundig Onderzoek van
Biochemische Produkten, Haarweg 8, Wageningen.
**) Dr. Ir. J. Dammers; Wessanen\'s Koninklijke Fabrieken N.V., Zaanweg 51,
Wormerveer.

Geaccepteerd voor publikatie op 23 maart 1971.
956 Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 14, 1971

werkzaam op het gebied van de veevoeding, zich met deze categorie voeders
gingen bezig houden. Hoewel de geschetste ontwikkeling zich het eerst in
Nederland voordeed, volgden de ons omringende Europese landen in dit
opzicht vrij spoedig.

Toch had het onderzoek aanvankelijk over de gehele linie een min of meer
empirisch karakter, d.w.z. uitgaande van een bepaalde samenstelling werd
het gehalte en de aard van één der componenten gewijzigd, waarna werd
\\ astgesteld of dit al dan niet een verbetering bleek te zijn. Men zou eigen-
lijk kunnen stellen, dat bij deze benadering het voedermengsel centraal
stond met het kalf als test-objekt.

Als gevolg van de uitkomsten van deze proeven hebben verschillende Pro-
dukten hun intrede gedaan in de melkvervangende mengsels b.v. glucose,
Mg-zouten, weipoeder, zetmeelprodukten en bepaalde plantaardige vetten
zoals cocosvet en palmpitvet. Belangrijk was vooral ook dat de optimale
dosering van diverse aktieve stoffen zoals emulgatoren, antibiotica, furazo-
lidone etc. aan het licht kwam.

Deze werkwijze heeft onmiskenbaar tot succes geleid. Niemand zal nu nog
de kunstmelk vergelijken met volle melk; men weet dat met kunstmelk
een snellere groei mogelijk is bij een minstens gelijke slachtkwaliteit. Deze
betere groei bij gebruik van kunstmelk kan in de eerste plaats worden
toegeschreven aan het feit, dat deficiënties, zoals hypomagnesemie en een
fatale anemie, die kuimen ontstaan bij langdurige verstrekking van volle
melk, bij kunstmelk kunnen worden voorkomen. Voorts is het mogelijk
door een verhoging van de concentratie van de kunstmelk, aan zwaardere
dieren voldoende nutriënten toe te dienen zonder dat het aantal verstrekte
liters melk te zeer stijgt.

Tenslotte mag niet worden vergeten, dat er ook in technologisch opzicht
een grote vooruitgang is geboekt. De niet-nutritionele faktoren, die aan
het sucecs van de melkvervangende preparaten hebben bijgedragen — nl.
de toegenomen kermis van de praktizerende dierenartsen inzake ziekten
en stoornissen bij het mestkalf en de intensieve begeleiding van de mesters
door de voorlichtingsdiensten van de veevoederindustrie — kunnen in het
kader van dit artikel buiten beschouwing blijven.

Langzamerhand echter werd de bovengeschetste weg, waarbij door expe-
rimentele wijzigingen van de samenstelling getracht werd deze te verbeteren,
steeds smaller, tei-wijl bovendien het einde van de weg in zicht raakte.
Dit leidde tot de geleidelijke omschakeling van proefnemingen, waarbij
het voedermengsel het middelpunt vonnde, naar proefnemingen, waarbij
het dier centraal staat. Verdere verbeteringen zouden alleen nog mogelijk
zijn door het vaststellen van de behoeften van het mestkalf aan energie,
aminazuren en andere nutriënten in de diverse gewichtstrajekten en door
de kennis van de stofwisseling van deze ietwat afysiologisch gevoederde
dieren te verbeteren. Door deze ontwikkeling deden verteringsproeven,
balansproeven en respiratieproeven hun intrede. Door het arbeidsintensieve
karakter van dit type proeven blijft het aantal proefdieren beperkt. De
variabiliteit van enkele fysiologische kenmerken maakt het in deze gevallen
noodzakelijk de waarneming in vergelijkende voederproeven nader te
toetsen.

Bij de introduktie van nieuwe grondstoffen kan men door middel van
verteringsproe\\en een nuttige vóórselektie maken. Alleen de produkten, die
een behoorlijke verteerbaarheid voor kalveren blijken te bezitten, behoeven
te worden opgenomen in de vergelijkende voederproeven voor een bestu-
dering van het effekt op langere teiTtiijn. De steeds voortdurende belang-
stelling van de veevoederindustrie voor de mogelijkheid om nieuwe grond-
stoffen te gaan verwerken, berust niet op de verwachting hiermede weder-
om een verbetering van de samenstelling te bereiken, maar wel op de
wens om produkten achter de hand te hebben, die magere melkpoeder
geheel of ten dele kunnen vervangen. Dit laatste voedermiddel is immers
de belangrijkste component in alle melkvervangende mengsels en derhalve
is de kalvermesterij met alle daarbij betrokken industrieën in sterke mate
afhankelijk van de prijsfluctuaties van magere melkpoeder. Een minder
sterke afhankelijkheid in dit opzicht betekent voor deze gehele bedrijfstak
een geruststelling. Andere dierlijke eiwitten hebben gewoonlijk een te hoog
ijzergehalte, terwijl sommige plantaaidige produkten juist niet in aanmer-
king komen i.v.m. een onvoldoende verteerbaarheid. Het onderzoek heeft
zich daarom op het toepassen van bepaalde bewerkingen van enkele grond-
stoffen (bijvoorbeeld soja) gericht, zodat in de toekomst het aanbod van
produkten, die geschikt zijn voor melkvervangende mengsels wel zal toe-
nemen.

Door middel van verteringsproeven bestaat tevens de mogelijkheid de
kwaliteitseisen van de melkvervangende preparaten iets te verscherpen,
bijvoorbeeld door het verband vast te stellen tussen de emulsietoestand van
het vet in de kunstmelk en de verteerbaarheid van het vet. Wanneer daarbij
ook de afzonderlijke vetzuren van het vet in voeder en faeces worden be-
trokken, dan ontstaat nog meer inzicht in het wezen van de vetvertering.
Zo hebben Radostits en Bell (1968) en Veen (1970) aangetoond
dat palmitinezuur en stearinezuur slechts matig worden verteerd. Veen
(1970) leverde een belangrijke bijdrage tot de kennis van de vetstofwisse-
ling door vast te stellen, dat de hoeveelheid metabolisch faecaal vet bij
mestkalveren ligt tussen 18 en 64 mg per kg levend gewicht.
Aleer men de resultaten van verteringsproeven gaat interpreteren dient
vast te staan in hoeverre het verteringsvermogen van het mestkalf verande-
ringen ondergaat in het gewichtstrajekt van 45 - 155 kg. Met dit vraagstuk
hebben zich derhalve verschillende onderzoekers bezig gehouden. Bij een
eerste beschouwing van de literatuur krijgt men de indruk dat de diverse
auteurs tot nogal tegenstrijdige conclusies zijn gekomen. Zo vermelden o.a.
Birkmann (1965), Dammers (1968) en van Weerden e.a.
(1970) dat de leeftijd slechts een geringe invloed heeft op het verterings-
vermogen. Voor zover deze invloed waargenomen is kwam ze het duide-
lijkst tot uiting bij het eiwit, in mindere mate bij het vet en vrijwel niet bij
de overige koolhydraten, Brugge man en Barth (1959) en Rado-
stits en Bell (1968) vonden daarentegen wel degelijk een aanzienlijk
leeftijdseffekt voor alle componenten.

De verklaring is dat de eerstgenoemde onderzoekers hun proeven uitvoer-
den met een min of meer klassieke samenstelling van ca. 65% magere
melkpoeder, ca. 18% vet (reuzel cocos- of palmvet) en maximaal 15%
weipoeder, glucose en voorbehandeld zetmeel. De laatstgenoemde auteurs

verwerkten echter ook minder gebruikelijke grondstoffen zoals 15% haver-
grutten (Radostits en Bell). Juist voor de vertering van dit soort
produkten zijn enzymen nodig (amylase en maltase), die het kalf aan-
vankelijk praktisch niet, maar na enige maanden wel ter beschikking heeft.
Hieruit blijkt, dat men voor het effekt van de leeftijd op de vertering geen
vaste regel kan geven; dit effekt zal afhankelijk zijn van de samenstelling
van het verstrekte rantsoen. Wel mag de konklusie worden getrokken, dat
het wenselijk is verteringsproeven met een nieuw produkt uit te voeren
bij de jongste categorie kalveren waarvoor dit produkt bedoeld is.
Veel minder onderzoek is er tot dusver uitgevoerd naar het verband tussen
de verstrekte hoeveelheid voeder en de verteerbaarheid. Het is nl. bekend,
dat bij volwassen herkauwers door toediening van een geforceerd rantsoen
een verteringsdepressie ontstaat, waarbij de verteerbaarheid van de orga-
nische stof met 4 ä 5% afneemt. Bij varkens daarentegen is een verband
tussen de hoeveelheid voeder en de verteerbaarheid bij de in verterings-
proeven realiseerbare rantsoenen niet waarneembaar.

Om informatie over het verterend vermogen van mestkalveren te verkrijgen
is op het proefbedrijf „Reigersbosch" in de Wijde Wormer een serie ver-
teringsproeven aan dit onderwerp gewijd.

De opzet van deze serie was aldus: zes kalveren werden in een tijdvak van
4 weken gebracht op een consumptie van 8 liter kunstmelk per dag met
een concentratie van 145 g per liter. In deze aanloopperiode werd de mest
tweemaal gedurende 5 dagen kwantitatief opgevangen, teneinde de indi-
viduele verteringscoëfficiënten te kunnen vaststellen. Vervolgens werden de
kalveren in drie tweetallen verdeeld en deze tweetallen werden bij toerbeurt
niet, normaal of geforceerd in voedergift verhoogd. Tussen de proefperioden
van 5 dagen bevond zich steeds een periode van 9 dagen voor overgang en
aanpassing op de nieuwe hoeveelheid voeder.

Uiteraard is gedurende het gehele onderzoek een melkvervangend mengsel
van constante samenstelling gebruikt. Een schematische weergave van de
proef geeft het volgende beeld:

In de derde proefperiode hebben de kalveren 50 en 51 in totaal resp. 1,0
en 3,3 liter kunstmelk niet opgenomen. Verder is de gehele proef zonder
storingen verlopen. De verkregen resultaten (tabel 1), laten zien dat een
relatief snelle overgang van een matige hoeveelheid voeder naar een aan-
zienlijk grotere hoeveelheid geen enkele keer een waarneembare verterings-
depressie heeft veroorzaakt.

Overigens is ook bij deze proefserie een leeftijdseffekt waarneembaar ten
aanzien van de verteerbaarheid van het eiwit en het vet.

Verband tussen de hoeveelheid opgenomen voeder en de verteerbaarheid
van het voeder bij mestkalveren.

Wanneer bij verteringsproeven tevens de geproduceerde urine verzameld
en geanalyseerd wordt, dan kan men voor bepaalde nutriënten een balans
opstellen. Een positieve balans wordt verkregen indien van een nutriënt
meer met het voedsel wordt opgenomen dan uitgescheiden met de faeces
en de urine; is het tegengestelde het geval dan is de balans negatief.
De met mestkalveren uitgevoerde balansproeven hebben zich tot nu toe
vrijwel beperkt tot het element N. Door de hoeveelheid in het lichaam
geretineerde stikstof met 6,25 te vermenigvuldigen kan het aantal grammen
door het dier gesynthetiseerd eiwit worden berekend. Het stikstofgehalte
van vleeseiwit wordt namelijk op 16,0% gesteld. Balansproeven leveren
ons in dit geval informatie omtrent de mate waarmee het kalf het ver-
teerde eiwit benut voor de synthese van eiwit.

Bij respiratieproeven wordt de hoeveelheid door het dier opgenomen zuur-
stof en de geproduceerde hoeveelheid koolzuur gemeten. Van het voedsel,
de faeces en de urine wordt het gehalte aan G, N en energie bepaald. Door
deze gegevens met elkaar te combineren kan niet alleen een energiebalans
worden opgesteld, maar ook de hoeveelheid in het lichaam gesynthetiseerd
eiwit en vet worden berekend.

De dagelijkse gewichtstoename van mestdieren wordt voor een groot deel
bepaald door de hoeveelheid en de aard van het opgenomen voedsel.
Hoewel er bij het mesten van kalveren vele voederschema\'s worden ge-
bmikt, kan de dagelijks opgenomen hoeveelheid kunstmelkpoeder op 2 a
2,2% van het levend gewicht worden gesteld. Bij de overgang van jonge
kalveren van volle melk naar kunstmelk wordt dit percentage niet bereikt.
Aan het einde van de mestperiode weigeren kalveren vaak meer dan 2%
van het levend gewicht aan kunstmelkpreparaat op te nemen.
De energie, aanwezig in de verteerbare bestanddelen van het opgenomen
rantsoen kan het dier gebruiken voor de stofwisseling. Het dier slaagt er
echter niet in deze energie volledig te gebniiken. Bij verbranding van

eiwitten bijvoorbeeld blijven resten over als ureum, welke nog energie
bevatten. De energie uit de verteerde stoffen, die niet gebruikt kan worden,
vinden we terug in de urine. Deze energie bedraagt 2 a 5% van de totale
energie aanwezig in de verteerde stoffen. De grootte van dit percentage
houdt verband met de aard van het opgenomen rantsoen.
De energie in de verteerde stoffen, verminderd met de energie in de urine,
is beschikbaar voor de stofwisseling. Deze omzetbare of benutbare energie
wordt in de eerste plaats gebruikt voor het doen funktioneren van bloeds-
omloop, ademhaling en andere vitale levensfunkties. Daarnaast wordt
energie gebruikt voor spierarbeid bij staan, lopen, voederopname, enz.
Tezamen wordt deze energiebehoefte wel de onderhoudsbehoefte genoemd.
Door van Es en van Weerden (1967) werd door middel van res-
piratie- en N-balansproeven vastgesteld, dat de onderhoudsbehoefte aan
kcal omzetbare energie voor mannelijke F.H.-mestkalveren kan worden
weergegeven en berekend met de formule O.E. = 109 G 0.75^ waarin
O.E. de omzetbare energie in het rantsoen is in kcal en G het levend ge-
wicht in kg. De onderhoudsbehoefte neemt toe met de macht 0,75. Deze
macht 0,75 vinden we terug in meer formules welke bepaalde levensproces-
sen karakteriseren. Het zal duidelijk zijn dat de voor onderhoud gebruikte
energie geheel als warmte vrijkomt.

De eerder genoemde balans- en respiratieproeven hebben het mogelijk
gemaakt het gehalte aan omzetbare energie van kunstmelkpreparaten te
berekenen, c.q. te schatten. Het gehalte aan omzetbare energie van de
normale, niet vetrijke kunstmelkpreparaten mag op circa 4400 kcal per kg
poeder worden gesteld. Een mestkalf van 40 kg heeft voor onderhoud,
berekend met bovenstaande formule, ca. 0,4 kg kunstmelkpreparaat met
4400 kcal omzetbare energie per dag nodig. Bij een gewicht van 80 kg en
160 kg bedraagt de hoeveelheid poeder respektievelijk ca. 0,7 kg en ca.
1,1 kg.

Indien meer kunstmelkpreparaat wordt verstrekt dan voor onderhoud nodig
is, dan wordt het resterende deel van de omzetbare energie gebruikt voor
de vorming van vet en eiwit. Tezamen met het vastgelegde water en de
gevormde beenderen vormt dit de werkelijke groei.

Bij de synthese van eiwitten en vetten uit de verteerde stoffen gaat energie
verloren. Naarmate de ombouw van de verteerde stoffen groter moet zijn
is de efficiëntie waarmede de omzetbare energie wordt vastgelegd kleiner.
Mestkalveren blijken volgens genoemd onderzoek van van Es en van
Weerden de voor groei beschikbare omzetbare energie met een effi-
ciëntie van 65 - 70% vast te leggen. De resterende 35 - 30% van de omzet-
bare energie komt geheel als warmte vrij.

De „onderhouds"- en de „groei"-warmte moet door het dier afgegeven
worden aan de omgeving. Onder gunstige, te koude, klimaatsomstandig-
heden kan de warmte-afgifte groter zijn dan de produktie, al kan het dier
de warmte-afgifte nog enigszins beperken door de haren op te zetten, de
doorbloeding van de huid te verminderen, enz. Indien de warmte-afgifte
groter dreigt te worden, gaat het dier een gedeelte van de voor groei be-
schikbare omzetbare energie gebruiken voor de produktie van warmte.
Door dit verlies aan omzetbare energie wordt de groei nadelig beïnvloed.
Het kalf bevindt zich dan buiten het trajekt van thermoneutraliteit. Het
zal duidelijk zijn dat de plaats en de breedte van dit trajekt afhankelijk is
van de leeftijd, het gewicht en de voederopname van het kalf.

Een hoge temperatuur en relatieve vochtigheid van de stallucht bemoei-
lijken de warmte-afgifte. Onder extreme omstandigheden kan het voor-
komen dat niettegenstaande een versnelde ademhaling, zweten enz., de
warmte-afgifte kleiner is dan de produktie. De lichaamstemperatuur loopt
dan op; het dier komt in een toestand van hyperthermie. Het kalf zal dan
de neiging hebben bij de volgende voedering minder energie op te nemen
om op deze wijze de „groei"-warmte te verminderen. Door het grote
waterveriies vanwege de verhoogde verdamping zal het kalf echter grote
dorst hebben en toch alle aangeboden melk opdrinken. Het kalf geraakt
hierdoor bij voortduring van het ongimstige stalklimaat gemakkelijk in een
vicieuze cirkel. Deze noodlottige cirkelgang kunnen we proberen te door-
breken door melk met een geringere concentratie te voeren en tussen de
voederingen water te verstrekken. Door de kalveren \'s morgens vroeger en
\'s avonds later te voeren kan men voorkomen dat de top van de warmte-
produktie samenvalt met de hoogste dagtemperatuur.

Door van Weerden e.a. (1970) werden respiratie- en N-balans-
proeven uitgevoerd bij F.H. stierkalveren, die een normaal samengesteld
kimstmelkpreparaat met een gebruikelijk (melk) eiwitgehalte van 24% re
verstrekt kregen in een hoeveelheid van ca. 2% van het levend gewicht.
Op een levend gewicht van 45 kg bleek de vetaanzet ongeveer 50 gram
per dag te zijn; de eiwitaanzet bedroeg ca. 125 gram. Bij dieren van
75 kg was de eiwitaanzet gelijk aan de vetaanzet, nl. beide ca. 170 gram
per dag. Naarmate de kalveren ouder worden neemt de vetaanzet snel toe;
bij 140 kg was de vetaanzet 350 gram per dag. De eiwitaanzet bij deze
dieren bedroeg ca. 240 gram per dag. Als we bedenken, dat bij de aanzet
van 1 gram vet 9,5 kcal omzetbare energie wordt vastgelegd en bij de
vorming van 1 gram eiwit slechts 5,7 kcal, dan is het duidelijk dat een
kilogram gewichtstoename bij oudere kalveren veel energie, dat wil zeggen
veel voer vraagt.

Van een stimulering van de eiwitaanzet mag een extra gunstig effekt op
de groei worden verwacht. Door genoemde onderzoekers werden daarom,
eveneens met FH-stierkalveren, ook N-balansproeven uitgevoerd met andere
eiwitgehalten dan 24% re om aldus na te gaan of de grootte van de N-
balans door het eiwitgehalte van het rantsoen wordt beïnvloed. Aan groepen
kalveren werden tijdens de gehele mestperiode preparaten met eiwit-
gehalten van resp. 28, 24 en 18% re verstrekt. Andere groepen ontvingen
daarentegen proefmengsels met tijdens de mestperiode afnemende gehalten
aan eiwit.

Uit de proefresultaten kon worden afgeleid, dat de grootte van de eiwit-
aanzet van mestkalveren gevoerd volgens een vast, op het gewicht gebaseerd
schema, bij eiwitgehalten in het rantsoen tussen 18 en 28% re, in hoofdzaak
wordt bepaald door het lichaamsgewicht en het voederniveau. Een geringe
positieve beïnvloeding van de N-balans werd tijdens de eerste weken van de
mestperiode verkregen met het proefmengsel met 28% re. Het rantsoen
met 18% re beïnvloedde de N-retentie over de gehele mestperiode nadelig.
Verhoging van de energiewaarde van het gebruikte proefmengsel gaf geen
verbetering van de eiwitaanzet.

het verband tussen de aanzet en het levend gewicht en het voerniveau in
een regressieformule weer te geven voor preparaten met eiwitgehalten tus-
sen 18 en 28% re. De relatie tussen de grootte van de eiwitaanzet onder
invloed van het eiwitgehalte in het preparaat en de voor de economie van
de kalvermesterij belangrijke kenmerken groei, voederverbruik en slacht-
kwaliteit was door deze proeven evenwel niet voldoende bekend.
Door Bakker (1968) werd over de periode van 1 t/m 7 weken leeftijd
een significante groeivertraging van 6% waargenomen als gevolg van een
verlaging van het eiwitgehalte in het proefmengsel van 25% tot 22% re.
Over de resterende 8 weken van de mestperiode was de groei van de kal-
veren van de laag-eiwitgroep iets, echter niet significant, sneller.
Door van Hellemond (1970a) werd het effekt van meer uiteen-
lopende eiwitgehalten in het rantsoen op de mestresultaten nagegaan in
een serie vergelijkende voederproeven met 360 F.H. stierkalveren. Het
aantal te bestuderen eiwitgehalten in het rantsoen was door het eerder
genoemde balansonderzoek aanzienlijk verkleind.

De mestresultaten van kalveren, die tijdens de gehele mestperiode gevoerd
werden met een proefmengsel met 20% (melkeiwit) re waren op slacht-
datum (niet significant) ongunstiger dan die van de kontroledieren, die
een rantsoen met een ruw eiviatgehalte van 24% kregen verstrekt. De mest-
resultaten van kalveren, welke tijdens de gehele mestperiode een proef-
mengsel met 18% re ontvingen, waren numeriek aanzienlijk, ten dele
significant ongunstiger dan die van de kontrolekalveren, die een rantsoen
met een eiwitgehalte van 24% re hadden ontvangen.

Tijdens de eerste weken van de mestperiode werd een geringe positieve be-
ïnvloeding van de groei en het voederverbruik waargenomen van kunst-
melkpreparaten met een eiwitgehalte van 28%. Het verkregen effekt bleef
in het verdere verloop van de mestperiode niet behouden. Een eiwitgehalte
van 20% re in het preparaat, verstrekt tijdens de laatste 6 a 8 weken van
de mestperiode, beïnvloedde de mestresultaten niet nadelig ten opzichte
van een kontrolemengsel met 24% re.

Door van Es en van Weerden (1970) is uit de uitkomsten van de
eerder beschreven respiratie- en balansproeven en de gewichtstoenamen
van de kalveren tijdens de N-balansperioden een foiTnule opgesteld waar-
mede de groei zou zijn te voorspellen uit de dagelijkse eiwit- en vetaanzet.
De betrekking tussen deze variabelen was: LGT = 1,023 -f- 3,92 (EA-
0,184) 0,618 (VA-O,205) waarin LGT de dagelijkse gewichtstoename
en EA en VA de eiwit- resp. de vetaanzet in kg per dag voorstellen.
Toevoeging van andere variabelen als leeftijd en gewicht van de kalveren
en eiwit- en vetgehalte van de gebruikte proefmengsels verbeterden de voor-
spelling niet. Uit de formule blijkt, dat de aanzet van 1 gram eiwit gepaard
gaat met een gewichtstoename van ca. 4 gram; de aanzet van 1 gram vet
echter resulteert slechts in een gewichtsvermeerdering van ca. 0,6 gram.
De aanzet van eiwit gaat gepaard met een gelijktijdige vastlegging van
water. Wordt vet afgezet in de weefsels, dan gaat dit gepaard met een ver-
dringing van water uit het weefsel.

Bij toetsing van de werkelijke gewichtstoenamen, vastgesteld bij 700 kal-
veren in vergelijkende voederproeven, aan de volgens de formule voor-
spelde groei bleek er een aanzienlijke discrepantie tussen beide waarden
te bestaan. De voorspelde gewichten bleken gemiddeld 8% beneden het
werkelijk gewicht te liggen.

Om de droge stof uit ondermelk en kaaswei in een houdbare en transpor-
teerbare vorm te brengen dienen beide zeer waterrijke zuivelprodukten te
worden gedroogd. Bij een droogproces bestaat echter het gevaar, dat be-
paalde aminozuren een reaktie aangaan met koolhydraten als bijvoorbeeld
laktose. Aangenomen wordt, dat het dier niet in staat is een dergelijke ver-
binding in het darmkanaal te splitsen. Bij melkeiwit handelt het hier vooral
om het essentiële aminozuur lysine, al kan de reaktie zich ook uitstrekken
tot andere essentiële aminozuren als methionine, threonine en isoleucine.
In de literatuur worden met betrekking tot de supplementering van kunst-
melkpreparaten met synthetische aminozuren geen eensluidende uitkomsten
beschreven. Door van Loen e.a. (1967) werd een gunstige invloed waar-
genomen op groei en voederverbruik van mestkalveren bij toevoeging van
L-lysine aan kunstmelkpreparaten met een (melk)eiwitgehalte van ca.
24% re. Bakker (1968) constateerde echter geen gunstige invloed op
de mestresultaten bij toevoeging van L-lysine of L-lysine DL-methionine
aan kunstmelkpreparaten met een eiwitgehalte van 22% re. Door I w e m a
en van Hellemond (1970) werd bij rantsoenen met eiwitgehalten
van 20 en 18% in het proefmengsel evenmin een positief effekt op de mest-
resultaten waargenomen van de toevoeging van L-lysine of L-lysine
DL-methionine. Geconcludeerd moet worden, dat de essentiële aminozuren
lysine en methionine oevr de gehele mestperiode gezien, niet limiterend zijn
in kalveiTnelkpreparaten met eiwitgehalten boven de 18% re, die uitsluitend
melkeiwitten van goede kwaliteit bevatten.

Reeds lang is bekend, dat de blanke kleur van het vlees van mestkalveren
verband houdt met de bij deze dieren voorkomende anemie als gevolg van
een ijzerdeficiënte voeding. Door Blaxter e.a. (1957), Roy e.a. (1964)
en Eeckhout e.a. (1969a) werd bij, voor Nederlandse begrippen, hoge
ijzergehalten in het rantsoen vastgesteld, dat de anemie een microcytair
en normochroom karakter heeft. Door van Hellemond (1970b) werd
het verloop van het hemoglobinegehalte en de hematocrietwaarde van het
bloed vervolgd bij F.H.-stierkalveren, gevoerd met een rantsoen met een
ijzergehalte van 10 dpm Fe. Het hemoglobinegehalte in het bloed bleek bij
aanvoer op een leeftijd van ca. 5 dagen gemiddeld 11,7 gr % Hb te be-
dragen met als hoogste resp. laagste waarde 14,6 en 8,4 gr % Hb. Gedu-
rende het verloop van de mestperiode trad een daling op in het Hb-gehalte
van ca. 4 gr %. De Hb-waarden bij kalveren, waarvan het Hb-gehalte bij
aanvoer hoog was, daalden sneller dan die bij de dieren, waarvan het Hb-
gehalte bij aanvoer laag was. Het verloop van de hematocrietwaarden
vertoonde een overeenkomstig beeld. De verhouding tussen de gemiddelde
Hc-waarde en het gemiddelde Hb-gehalte bleef tijdens de mestperiode
vrijwel constant. Het volume van de rode bloedcellen nam tijdens de mest-
periode af (van Tarry en van Hellemond, 1969). De oi)getreden
anemie blijkt ook bij een ijzergehalte van 10 dpm in het rantsoen micro-
cytair en normochroom te zijn.

Door Charpentier (1966), Verbekeen Martin (1967), Eeck-
hout en Casteels (1969) en Eeckhout e.a. (1969b) werd een
ongunstige invloed van een hoog hemoglobinegehalte van het bloed bij

aanvoer van de kalveren en van een hoog ijzergehalte in het rantsoen op
de vleeskleur beschreven. Tussen het hemoglobinegehalte, bepaald in het
bloed bij het slachten van de dieren, en de visueel beoordeelde vleeskleur
blijkt een goede, negatieve correlatie te bestaan (van Leeuwen en
Weide, 1969; van Hellemond, 1970b). Door E eek hout e.a.
(1969a) werd een gunstige invloed op groei en voederconversie beschreven
van de toevoeging van extra Fe aan het rantsoen.

The autors give a survey of the development of the research on the nutrition of veal
calves. Initially the composition of whole milk was the starting point for the
production of the milkreplacers. The results of the scientific research with different
experimental techniques are discussed from the literature.
Details about the capacity of digestibility of the veal calf are given.

Veeteelt en Zuivelberichten, 11, 548, (1968).
B i r k m a n n, K. H.: Untersuchungen zur Mast schwerer Kälber in ernährungsphy-
siologischer und wirtschaftlicher Sicht. Diss. Bonn, 1965.
B 1 a X t e r, K. L., S h a r m a n, G. A. M. and M a c d o n a 1 d, A. M.: Iron-defi-
ciency anaemia in calves. Brit. ]. Nutr., 11, 234, (1957).
Brüggemann, J. und Barth, K.: Experimentelle Untersuchungen am jungen
Kalb. I. Die Abhängigkeit der Verdaulichkeit einiger Nährstoffe vom Alter des
Kalbes. Zschr. Tierphys. Tierern. Futtermittelk., 14, 284, (1959).
C harpen tier, J.: Pigmentation musculaire du veau de boucherie II. Influence
d\'une supplémentation alimentaire en fer sur la teneur en fer heminique de quel-
ques muscles. Ann. Zootechn., 15, 361, (1966).
Dammers, J.: Einfluss einiger Emulgatoren auf die Fettverdauung bei Mast-
kälbern. Zschr. Tierphys. Tierern. Futtermittelk., 23, 291, (1968).
Eeckhout, W. en Casteels, M.: Het aanvankelijke bloedbeeld naast het ijzer-
gehalte van de kunstmelk als invloedsfaktoren op de vleeskleur van mestkalveren.
Mededeling nr. 181 van het Rijksstation voor Veevoeding te Gontrode, 1969.
Eeckhout, W., C a s t e e 1 s, M. en B u y s s e. F.: De invloed van verschillende
Fe-gehalten in kunstmelken voor mestkalveren op het bloedbeeld, de vleeskleur en
de vetmestingsresultaten. Mededeling 171 van het Rijksstation voor Veevoeding te
Gontrode, 1969 a.

Eeckhout, W., C a s t e e 1 s, M. en B u y s s e. F.: Bloedarmoede en vleeskleur bij
Oost-Vlaamse mestkalveren. Mededeling 178 van het Rijksstation voor Veevoeding
te Gontrode, 1969 b.

Es, J. H. van en Weerden, E. J. van: Enige gegevens over de warmte- en
waterdampproduktie van mestkalveren. Landbouwk. Tijdschr., 79, 312, (1967).
Es, .K. J. H. van en Weerden, E. J. van: Kan de groei van gezonde mestkal-
veren worden voorspeld uit het opgenomen rantsoen? Landbouwk. Tijdschr., 82,
109, (1970).

mestkalveren. Tijdschr. Diergeneesk., 86, 255, (1961).
Hellemond, K. K. van: De invloed van het eiwit- en energiegehalte van kunst-
melkpreparaten op groei, voederconversie en slachtkwaliteit van mestkalveren.
Landbouwk. Tijdschr., 82, 121, (1970 a).
Hellemond, K. K. van: Over het hemoglobine-gehalte van het bloed en de

vleeskleur van mestkalveren. Landbouwk. Tijdschr., 82, 139, (1970 b).
I w e m a, S. en Hellemond, K. K. van: Het effect van toevoeging van extra
lysine aan melkvervangende preparaten op de groei en het voederverbruik van
mestkalveren. Landbouwk. Tijdschr., 82, 129, (1970).

L e e u w e n, J. M. V a n en W e i d e, H. J.: Zink, koper en ijzer in de mestkalveren-
voeding. Landbouwk. Tijdschr., 81, 22, (1969).

Loen, A. van, B a 1 f o o r t, A. J. M. en V a e s s e n, M. K. G. J.: Lysine en
mestkalveren. Publikatie N.V. Ned. Staatsmijnen, april 1967.

R a d O s t i t s, O. M. and Bell, J. M.: Nutrient digestibility by new born calves
fed milk replacer. Cand. J. An. Sci., 48, 293, (1968).

R o y, J. H. B., G a s t o n, Helen J., S h i 11 a m, K. W. G., T h o m p s o n, S. Y.
and S t o b o, 1. J. F.: The nutrition of the veal calf. The effect of anaemia and of
iron and chlortetracycline supplementation on the performance of calves given
large quantities of whole milk. Brit. ]. Nutr., 18, 467, (1964).

Veen, W. A. G.: Animal and vegetable fats in milk replacers for veal calves. Zschr.
Tierphys. Tierern. Futtermittelkunde, 26, 264, 289, (1970).

Verbeke, R. en Martin, J.: Een bijdrage tot de studie van de vleeskleur bij
mestkalveren. Mededeling 8 van het studiecentrum voor rundvleesproduktie,
Gent 1967.

Weerden, E. J. van. Es, A. J. H. van en Hellemond, K. K. van: Eiwit-
en vetaanzet van mestkalveren bij verschillende rantsoenen. Landbouwk. Tijdschr.,
82, 115, (1970).

Fotokopieën van de gerefereerde artikelen zijn tegen betaling te verkrijgen bij de
Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht, tel. (030)
71 55 44 (toestel 219).

Bertschinger, H. U. und L o 11 - S t o 1 z, G.: Erkrankungen bei Schweinen
durch Holzabfälle von Mansonia altissima. Schw. Arch. Thk., 112, 641, (1970).
Mansonia altissima is een loofboom uit Tropisch Afrika, die een edelhout levert, dat
voor meubelfabricage gebruikt wordt. Het is bekend dat het zaagsel en stof een
prikkelende werking heeft op huid en slijmvliezen van houtbewerkers.
Schrijvers zagen talrijke sterfgevallen bij varkens, in acht bedrijven waar met dit
zaagsel ingestrooid was. De toxische werking berust waarschijnlijk op percutane
opname van in water oplosbare toxische stoffen.

Terwijl bij de mens braken, duizelingen, nekpijn, niezen, neusbloedingen en derma-
tiden voorkomen, treden bij het varken contactontstekingen op van slijmvliezen en
van vochtige huidgedeelten. In tegenstelling met de mens lijkt de werking bij het
varken eer direct toxisch dan allergisch.

Bij langer contact treedt huidnecrose op, b.v. ook in de tusscnklauwspleet en aan de
kroonrand, de snuit en de lippen. Bij biggen ook aan de tongpunt,, het tandvlees, de
tonsillen en dc keel. Bronchopneumonie en atrofie van de neusschelpjes menen de
schrijvers door respiratie te verklaren.

.\\pathische en vermagerde dieren stierven plotseling. Drachtige zeugen aborteren.
Klinisch is door een plaatselijke dierenarts dit beeld voor huidvlckziekte versleten,
evenals de verschijnselen bij de biggen voor necrobacillose. Pas geboren biggen
stierven gewoonlijk al na enkele uren. Bij deze diertjes wordt sterke vaatverwijding
geconstateerd, wat zou duiden op een sterke inwerking van de toxische stoffen op de
bloedsomloop.

Volgens Uffer (1952) komen in de bast van Mansonia op het hart werkzame
glycosiden voor, die Sandermann (1959) ook in het kernhout aantoonde en
daarenboven glycocollbetaïne, azulene en een allergische substantie, Mansonia-chinon.

P r e s s 1 e r, K.: Serologische Untersuchungen nach Pferde-influenzaschutzinfung.
I. Untersuchungen mit Pferde-influenza Adsorbat-Impfstoffen. Tierärztl. Umschau,
25, 63, (1970).

II. Die Reimmunisierung 1 Jahr nach Erstenimpfung. Zbl. Vet. Med. Reihe B, 17,
1003, (1970).

I. Uit het antilichaamverloop bij paarden na een eerste enting met paardeïnfluenza
entstoffen kon P r e s s 1 e r aantonen dat een tweemalige enting met een interval
van twee maanden noodzakelijk was.

II. Aangezien wordt aangegeven, dat na een jaar eenmalige herenting voldoende
zou zijn deed P r e s s 1 e r proeven met in totaal 100 paarden waarvan:

Deze entingen werden serologisch gevolgd. Het bleek hierbij, dat ook na eenmalige
herenting de antilichaam titer blijft afnemen, zodat deze voor A. equi-I 180 dagen
na de enting lager ligt dan op het tijdstip van enting. Bij A. equi-2 is dit punt al
op de 60e dag bereikt.

De meerwaardigheid van de tweemalige herenting is zeer duidelijk. In dat geval zijn
zelfs 1 jaar na de herenting hogere titers aanwezig dan vóór de herhaling ( einde
eerste jaar). Onderzocht zal worden of voor het 3e jaar met éénmalige enting kan
worden volstaan.

In verband met indoor wedstrijden wordt aangeraden deze tweemalige herenting al
in de herfst te doen plaats vinden.

Een eenmalige herenting in februari-maart zou gedurende de zomer voldoende be-
schutting kunnen bieden, maar is in de winter alweer ontoereikend.
(Dit is dus in tegenstelling met het systeem, dat de wedstrijdgevende verenigingen
in Nederland proberen door te voeren n.1. éénmaal herenten vóór 1 mei. Te ver-
wachten is overigens dat bij voortdurende besmettingskansen door spontane (stom-
me) infecties de immuniteit op peil zal blijven. Zo zag ook Pressler speciaal bij
nog niet geënte paarden vooral veel preexisterende antilichamen tegen de reeds ja-
renlang sterk verbreide A. equi-1 infectie.

Het febriciteren en snotteren, dat in de eerste maanden van 1971 op verschillende
stallen voorkwam en bij routine penicillinebehandeling zonder complicaties genas leek
soms een doorbraak van influenza-enting. Bij bacteriologisch onderzoek bleek echter
referent, dat hier lichtverlopende Streptococcus equi infectie een rol speelde, zodat
dit geen verband hield met het voorgaande. - Ref.).

Crisp, C. E., Boorman, G. A., K e r 1 a n, J. T.: Lab. Anim. Sci., 21, 49,
(1971).

Van een groep van 29 volwassen pestvogels (Bomby cilla garrulus) die overge-
bracht werden naar de volière van het Zoology Department van de Universiteit van
Michigan stierven er 6 binnen 14 dagen. Hierna werden 2 moribunde exemplaren
geseceerd, waarbij een acute enteritis en circumscripte necrosehaardjes in de lever
werden gevonden. Bacteriologisch werd zowel uit de organen als de faeces Salmonella
typhimurium (faagtype la en 2a) geïsoleerd. Van de resterende 13 pestvogels leefden
er, ondanks een chlooramphenicolkuur (2x daags 25 mg/kg i.m.) gedurende 5 dagen,
3 weken na aankomst nog slechts 3.

Uit de faeces van de andere vogels (roodschoudertroepialen en spreeuwen) in de
volière werd eveneens Salmonella typhimurium (faagtype 2) geïsoleerd. Deze controle
werd periodiek herhaald.

Van de 35 in de volière aanwezige troepialen stierven er 15 in 9 weken, gerekend
vanaf 1 week na aankomst van de pestvogels. Uit alle 15 gestorven troepialen werd
Salmonella typhimurium geïsoleerd, waarbij als bijzondere bevinding genoteerd wordt
dat bij de eerste twee gestorven troepialen zich een bilaterale panophthalmitis mani-
festeerde, waaruit eveneens Salmonella typhimurium werd gekweekt. Onder de
spreeuwen deden zich geen sterfgevallen voor. D.m.v. een neomycine-drinkwaterkuur
is getracht de nog aanwezige dragers onder de troepialen (op indicatie van faeccs-
onderzoek) te behandelen. Tegelijkertijd werden ook de spreeuwen behandeld op
deze wijze, hoewel uit de faeces hiervan geen Salmonella meer werd gekweekt. In
drie hierop aansluitende wekelijkse faecescontroles kon geen Salmonella meer geïso-
leerd worden.

Na het afsluiten van de lopende proeven met deze troepialen en spreeuwen zijn alle
vogels geseceerd (of de resterende 3 pestvogels hierbij inbegrepen zijn wordt niet
meegedeeld, Ref.), waarbij in alle gevallen het bacteriologisch onderzoek t.o.v. Sal-
monella negatief was.

De oorsprong van de salmonellose-uitbraak kon niet worden achterhaald. Het ge-
bruikte voer kon wel als mogelijke bron worden uitgesloten.

Uit het feit dat uit de onderzochte pestvogels 2 faagtypen en uit de spreeuwen en
troepialen slechts één van deze twee werd geïsoleerd, wordt afgeleid dat de pestvogels
als primaire bron voor de salmonellose-uitbraak in de volière moeten worden ge-
houden.

Geconcludeerd wordt dat, evenals bij pluimvee, bij spreeuwen en troepialen een Sal-
monella-infectie „self limiting" is. Pestvogels blijken zeer gevoelig voor Salmonellose
te zijn.

Uit deze salmonellose-uitbraak in een volière moet de conclusie getrokken worden
dat het treffen van adequate quarantaine maatregelen niet mag worden nagelaten
bij het inbrengen van nieuwe vogels in een bestaande volière-bevolking. Neomycine
via het drinkwater kan mogelijk goede diensten bewijzen bij de behandeling van
Salmonellose bij vogels.

Bartels, P.: Die Indikationen zur Splenektomie und die post-operatieve Ueber-
lebensrate. Kleintier Praxis, 16, 188, (1970).

Schrijver heeft met een aantal collega\'s in de kleine-huisdier praktijk een onderzoek
gedaan naar de indicaties voor splenectornie bij 82 honden:

1. De 39 tumoren (12 niet histologisch onderzocht) werden meestal bij oudere
honden gevonden. De meeste onderzochte tumoren waren sarcomen; 2 waren secun-
dair (carcinoom-melanoom). In de sarcoomgroep overleefden slechts 7 honden lan-
ger dan een jaar. Bij slechts 4 honden werden metastasen gevonden. De meeste
honden stierven onder het beeld van hart- en vaataandoeningen.

2. Splenomegalie. Bij 17 honden werd een sterk vergrote milt gevonden waarvan
het histologisch beeld door verschillende pathologen verschillend beoordeeld werd
(de beschrijving van de afwijking doet het meest aan „folliculaire hyperplasie" den-
ken, Ref.). Bij 6 splenomegalieën werd tevens ascites, levercirrhose, anemie gevonden
(Banti-syndroom? Ref.). Bij 4 honden werden stuwingsmilten aangetroffen. Klinisch
waren symptomen van druk op naburige organen en ook hypersplenismus (invloed

op aanmaak en afbraak van bloedcomponenten) aanwezig. De overlevingstijd in de
hyperplasiegroep was vrij gunstig (11 leefden meer dan een jaar).
3. De derde groep van miltafwijkingen werd samengevat onder de titel „ruptuur-
hematoom". De rupturen werden meestal bij jonge (< 5 jr.) honden, de hematomen
meer bij oudere honden (> 5 jr.) gevonden. Ruptuur kan door vrij gering trauma
optreden, speciaal wanneer al een hematoom of hyperplasiehaard aanwezig is. Boven-
dien waren 4 gevallen van milttorsie gevonden. De overlevingstijd van honden met
ruptuur was vrij goed (12x langer dan een jaar) die van honden met torsio of stu-
wing zeer wisselend.

Concluderend: de diagnostiek van miltafwijkingen is soms vrij moeilijk door vrij
aspeciefieke afwijkingen welke soms op druk, soms op hypersplenismus terug te voe-
ren zijn. De overlevingstijd bij verschillende aandoeningen is na splenectomie vaak
redelijk, al komt soms vrij plotselinge dood voor (hart-vaataandoeningen?). De hon-
den kunnen na splenectomie snel moe zijn; overgevoeligheid voor infecties is niet
waargenomen.

C r O s s, R. F., M O O r h e a d, P. D. and J O n e s, J. E.: Candida albicans infection
of the ferestomach of a calf. ƒ. Am. vet. med. Assoc., 157, 1325, (1970).

De gistsoorten van het geslacht Candida hebben een predilectie voor het squameuze
epitheel van de digestietractus, o.a. van de oesophagus bij zoogdieren en de krop
bij vogels. Bij runderen zijn zij ook gevonden bij mastitis, chronische pneumonie en
in geaborteerde foeten. In verband met langdurige antibioticumbehandeling is zowel
in Europa als Amerika ruminitis bij jonge kalveren door Candida beschreven.
Het kalf was wegens diarree van de 3e tot 14e levensdag behandeld met chloramphe-
nicol per os (2 X 250 mg daags). Omdat zich ook een navelabces had ontwikkeld
werd na 10 dagen de chloramphenicoltherapie vervangen oor Oxytetracycline intra-
veneus (2 x daags 0,5 gr) en 1 gram dihydrostreptomycine per os (2 x 1 gr daags).
In verband met verslechtering van de toestand werd het twee dagen met de maag-
sonde met melk gevoed. Veertien dagen na begin van de behandeling stierf het dier.
Bij sectie van het gedehydrateerde en cyanotische kadaver werd o.a. een 2 mm dikke
pseudomembraam in rumen, reticulum en omasum aangetroffen. De diepere lagen
van deze uit amorfe keratine bestaande membraam bevatte talrijke lange vormen
van gistcellen. Zij werden alleen daaruit gekweekt; niet uit de parenchymateuze
organen, en gedetermineerd als Candida albicans.

Met de geïsoleerde cultuur werden bij drie kalveren experimentele besmettingsproe-
ven gedaan. Deze kalveren werden voorbereid door Oxytetracycline behandeling per
os en werden 7 dagen per os besmet met 500 ml Candidacultuur in melk. Bij één
van deze kalveren, dat na 8 dagen werd gedood, werden parakeratolische en hyper-
keratolische gedeelten in reticulum en omasum gevonden, waarin de Candida werd
aangetoond.

Schrijvers noemen deze laesies minimaal en niet macroscopisch waarneembaar. Bij
de beide andere, die eerst na 2 resp. 3 weken gedood waren, werd niets gevonden.

Een vijfde, verbeterde druk van een gerenommeerd handboek in de pathologische
anatomie. Zoals de meeste voorgaande ook thans weer bewerkt door Prof. Dr. P.
Gohrs.

Het handboek is nu in twee delen uitgekomen hetgeen toe te schrijven is aan de
vermeerderde omvang van dit boek dat 1286 bladzijden omvat.
Een toename van 250 bladzijden sinds de 4e druk in 1961 verscheen.
Gohrs documenteert onduits; zeer beknopt is zijn weergave van de morfologische
aspekten van dierziekten. De opzet van het boek is identiek aan de voorgaande;
aanvullingen zijn toegevoegd aan datgene dat reeds in eerdere herdrukken werd
geplaatst, hetgeen begrijpelijk is, gezien de omvang van de materie en het feit dat
Gohrs thans emeritus is.

De afbeeldingen werden niet veranderd, hoewel het aantal foto\'s in vergelijking
met het aantal tekeningen wel is toegenomen. Het doet prettig aan bij de litera-
tuurvermelding zoveel Nederlandse namen tegen te komen.

Een goed boek te gebruiken bij het bestuderen van de pathologische anatomie.
Een handboek dat overzichtelijk en kompakt vele aspecten van de pathologische
anatomie laat zien.

Ten vervolge op hetgeen op pag. 823 van dit tijdschrift werd vermeld over de
inhoud van aflevering 3 van het Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, moge thans
de inhoud van aflevering 4/1971 van dit periodiek worden gegeven.

Dierickx, K., Lombaerts-Vandenberghe, M. P.: De epifyse.
L a u w e r s, H., De Vos, N. R.: De cel van Paneth,
Uit de Tijdschriften, Boekenieuws.

Op maandag, 14 juni jl. werd de Kliniek voor Kleine Huisdieren aan de Yalelaan no.
4 in de Uithof door een aantal genodigden bezocht.

Alle genodigden hadden relaties met vakbladen op het gebied van de kynologie, ras-
katten, duivensport en voeding en verzorging van gezelschapsdieren.
.Aanwezig waren: Raad van Bestuur Dibevo, Kon. Ned. Geleidehondenfonds, Raad
van Beheer op Kynologisch Gebied, Redactie „De Hondenwereld", Redactie „Feh-
kat", Ned. Ver. tot Bescherming van Dieren, afd. Utrecht, Ned. Postduivenhouders
Organisatie, Neerlands Postduiven Orgaan.

Na gebruik van een verversing in de colloquiumkamer werden de gasten toegespro-
ken in de collegezaal door P r o f. D r. h. c. G. H. B. T e u n i s s e n, die met behulp
van enige lichtbeelden de bouw en de inrichting van de nieuwe kliniek schetste.
Hierna kon men via de televisie een op gang zijnde bot-operatic bij een hond volgen
om vervolgens nog met behulp van een op elke zitplaats aanwezige fonendoscoop
en de daarvoor benodigde electronische apparatuur de harteklop van een op de de-
monstratietafel staande hond te beluisteren.

Na deze met aandacht genoten demonstraties volgde een korte toespraak door onder-
getekende, als Voorzitter van de publiciteitscommissie 150 jaar D.O.N., die o.a.
benadrukte, dat de geneeskunde van het gezelschapsdier maar een deel van de totale
diergeneeskunde is, al heeft dit deel dan wel de wind in de zeilen. Dit wordt behalve
door een ontwikkeling van wetenschappelijke en technische mogelijkheden bevorderd
door toenemende aandacht voor het gezelschapsdier in een tijd van steeds grotere be-
volkingsdichtheid en een daarmede gepaard gaande vereenzaming van het individu.
Tegelijkertijd spelen factoren als verschraling en uitholling van de levende natuur,
inkapsehng van veel mensen in beton en asfalt en fysieke en geestelijke milieu-ver-
vuiling een rol.

Spreker verzocht de aanwezigen hun ervaringen van deze middag wel tc willen over-
dragen aan de leden van hun verenigingen via de hun ter beschikking staande pu-
bliciteitsmedia.

Daarbij verzocht hij de aandacht te vestigen op het feit, dat in december van dit
jaar herdacht zal worden, dat het Diergeneeskundig onderwijs in Nederland dan 150
jaar bestaat.

Na deze toespraak volgde een rondleiding door de kliniek aan het eind waarvan men
weer bijeenkwam in de colloquiuinzaal, waar andermaal een verversing werd ge-
bruikt en gelegenheid werd gegeven voor het stellen van vragen.

Van 6 tot 13 september 1970 werd in Madrid het XlVde Wereld Pluimvee Congres
gehouden, dat door een paar duizend deelnemers uit 64 landen is bezocht. De of-
ficiële opening werd verricht door de Spaanse kroonprins Juan Carlos.
In ± 250 voordrachten werd het laatste nieuws op wetenschappelijk gebied naar
voren gebracht, verdeeld over de secties: I: erfelijkheid en fokkerij, 2: pathologie,
3: fysiologie en voeding, 4: huisvesting en verzorging, 5: produktie en economie en
6: industrie en handel.

Het aantal voordrachten in deze secties bedroeg resp. 80, 57, 52, 15, 14 en 13, waaruit
blijkt, dat pathologie met 57 voordrachten tot een der grootste secties behoorde.
Trouwens in de openingsspeeches kwam de betekenis van de Marekse ziekte en van
de nieuwe bestrijdingsmogelijkheden al tot uiting.

Voorts waren er enkele „paneldiscussies", o.a. over „Mass methods in therapy and
Prophylaxis of poultry diseases", terwijl afzonderlijke groepen bijeenkwamen ter be-
spreking van de kalkoenenhouderij en van ganzeziekten.

Alle zittingen vonden plaats in één groot, modern congresgebouw, met 5 air-conditio-
ned zalen, alle met simultaanvertalingen in Duits, Engels, Frans en Spaans. De ver-
taling was over het algemeen goed, behalve wanneer de sprekers zich te buiten gingen
aan het in hoog tempo oplezen van zoveel mogelijk tekst, wat bovendien op zichzelf
al funest voor de belangstelling is.

De meest gehoorde klacht was overigens, dat er teveel voordrachten waren en te wei-
nig mogelijkheden voor discussie: ruim 20 inleidingen gedurende 4 uur aan één stuk
stellen op zichzelf al abnormale eisen aan het menselijk opnamevermogen, maar laten
bovendien vrijwel geen tijd voor discussie toe.

Toch was het als geheel een geslaagd congres te noemen, waar veel gegevens over
zeer uiteenlopende onderwerpen waren te verkrijgen, oude kennismakingen werden
vernieuwd en waardevolle nieuwe contacten zijn gelegd.

De belangrijkste hoofdinleiding was die van Biggs (Eng.) over: „Marekse ziekte:
vooruitzichten voor de bestrijding", welke een der hoogtepunten van het congres
mag worden genoemd.

Spreker zette in een helder en boeiend betoog de huidige wetenschappelijke kennis
uiteen betreffende het virus dat de ziekte veroorzaakt, de wijzen waarop dit wordt
verspreid en de nieuwste mogelijkheden voor bestrijding. Het nog pas enkele jaren
geleden aangetoonde Herpes-virus is sterk celgebonden en wordt vooral in het bloed
en in de veerfollikelepitheelcellen aangetroffen. Uitgescheiden met huidschilfers (stof)
is het zeer contagieus, moeilijk te vernietigen en door de lucht te verplaatsen.
De besmetting geschiedt vermoedelijk door inademing, hoewel er andere mogelijkheden
zijn. Eitransmissie is nog nooit aangetoond en lijkt dus géén rol van betekenis te
spelen. Gebleken is dat praktisch alle pluimveebedrijven besmet zijn maar dat naast
zeer virulente virusstammen ook stammen voorkomen, welke vrijwel apathogeen zijn.
Tot nu toe zijn er tenminste 3 typen: A, B en C van het virus aangetoond, welke ver-
schillen in antigeenstructuur vertonen.

Deze zijn te kweken in weefselculturen van kuikeniercellen, waarin zij een duidelijk
cytopathogeen effect vertonen. Door herhaalde niercelpassages treedt verlies van pa-
thogeniteit op, met behoud van het vermogen om antistoffen bij de kip op te wekken,
hetgeen dus mogelijkheden voor een vaccinatie biedt.

Er zijn tot nu toe géén geneesmiddelen tegen de ziekte gevonden. Vooral jonge kui-
kens zijn gedurende de eerste levensweken zeer gevoelig voor besmetting, hoewel ook
parentale antistoffen voor kunnen komen. Met toenemende leeftijd worden de kui-
kens minder vatbaar, zodat van een leeftijdsresistentie mag worden gesproken, waar-
over echter nog weinig exacte gegeven bekend zijn.

Genetische invloeden zijn al jaren geleden aangetoond door HuttenColeen on-
langs door andere Amerikaanse onderzoekers bevestigd. De genetische constitutie van
de kuikens is dus mee bepalend voor het optreden van de ziekte, samen met de im-
muniteitsstatus van het dier. De erfelijke resistentie t.o.v. de ziekte schijnt door domi-
nante factoren te worden beïnvloed en vormt thans al een onderdeel van de fokpro-
gramma\'s van verschillende fokbedrijven. Resistentie moet echter combineerbaar zijn
met andere chronische factoren, hetgeen een kostbare en tijdrovende zaak is. Op den
duur zou echter van deze genetische benadering een belangrijke bijdrage voor de
bestrijding van deze ziekte verwacht mogen worden.

Dieren die de ziekte doorstaan vormen antistoffen, die het optreden van Marekse
ziekte beïnvloeden, maar waarvan het werkingsmechanisme nog niet goed is opge-
helderd.

Voor de bestrijding van de ziekte staan dus 3 mogelijkheden ter beschikking: n.1.

1. Strenge isolatie en hygiëne ter voorkoming van besmetting tijdens de eerste levens-
weken van de kuikens. 2. Selectie op resistentie en 3. Vaccinatie.

Van Amerikaanse zijde wordt aangegeven, dat kuikens door strenge isolatie in hokken
met overdrukventilatie en gefiltreerde lucht tot 60 dagen vrij van Marek besmetting
zijn te houden. Indien daarna een bruikbare leeftijdsresistentie aanwezig is, zou dit
systeem — ondanks de kosten — praktische mogelijkheden kunnen bieden, die zeker
het probleem waard zijn.

Selectie op resistentie is alleen mogelijk door althans een gedeelte van de fokdieren
bloot te stellen aan besmetting. Dit kan door; 1. de natuurlijke besmetting af te wach-
ten, 2. opzettelijke besmetting of 3. vaccinatie. Het afwachten van een natuurlijke
besmetting of het toepassen van een opzettelijke besmetting door besmet strooisel of
besmette dieren is onbetrouwbaar en gevaarlijk gebleken. Vaccinatie is geen natuur-
lijke besmettingsweg en dus is het de vraag of men hiervan gebruik kan maken voor
de genetische selectie. Een gestandaardiseerde besmetting met Marek virus is dus
nodig voor de foktechnische benadering.

Ter bestrijding van de ziekte lijkt op dit moment een vaccinatie ter bescherming te-
gen natuurlijke besmetting de meest aangewezen methode. Het vaccin moet volgens
B i g g s aan de volgende voorwaarden voldoen: 1. het moet niet pathogeen zijn, 2. het
moet een bruikbare bescherming geven, 3. het moet geen terugkeer tot de oude viru-
lentie vertonen, 4. het moet vrij zijn van andere ziekteverwekkers, 5. het moet mak-
kelijk toe te dienen en niet te duur zijn.

Het eerste is door Rispens in Nederland ontwikkeld, maar hiervan zijn nog on-
voldoende resultaten bekend gemaakt. Het is een uit niet ziek zijnde kippen ge-
ïsoleerd apathogeen virus, dat niet opzettelijk verzwakt is. Het wordt door de ge-
ente kuikens weer uitgescheiden, wat aanleiding kan geven tot bedrijfsbesmettingen.
.Aangezien de uitscheiding maar langzaam plaats vindt, moeten alle kuikens worden
ingespoten.

Het tweede is in de Verenigde Staten ontwikkeld en wordt thans al in verschillende
Europese landen toegepast, eveneens door inspuiting bij 1-dags kuikens. Dit kalkoen-
virus is waarschijnlijkk een apathogene variant van het Marek virus, waarvan is aan-
getoond, dat het enige weken na de vaccinatie een goede bescherming geeft.
Het derde, in weefselculturen verzwakte vaccin is apathogeen en wordt niet door kui-
kens uitgescheiden. Het geeft een goede bescherming, maar de kuikens moeten evenals
bij 1 en 2 voor 100% worden ingespoten.

Tenslotte volgen nog enkele opmerkingen over mogelijke verbeteringen van het vaccin
en de verdere bestrijdingsmogelijkheden.

(Op te merken valt, dat men thans in Engeland onder druk van de omstandigheden
— economische verliezen — kennelijk over de jarenlang volgehouden bezwaren tegen
een levende entstof is heen gestapt).

Van het grote aantal hierna volgende voordrachten zullen verder in dit verslag alleen
de voornaamste bijzonderheden worden vermeld:

Wat mycoplasmose betreft bleek men ook in Denemarken succes te hebben met de
serumplaatagglutinatie voor het aantonen van besmette kippen. Bij kalkoenen zou
volgens Amerikaanse en Canadese onderzoekers het bloedonderzoek alléén niet vol-
doende zijn en aangevuld moeten worden met een cultureel onderzoek.
Een voordracht over de bestrijding van Mycoplasma synoviae ging helaas niet door,
zodat hierover geen bijzonderheden bekend werden.

\\\'an Duitse zijde werd over baeteriële infecties bij kuikens en kippen gesproken,
waarbij werd opgemerkt, dat tuberculose, S. pullorum en S. gallinarum thans prak-
tisch niet meer gevonden worden.

Brion (Fr.) stelde een internationale controle op infectieuze bronchitis vaccins
voor. Australische onderzoekers brachten opnieuw naar voren dat bronchitis vooral

aanleiding geeft tot nierontstekingen. Winterfield (U.S.A.) wees erop, dat naast
het Massachusets-type van I.B. reeds tenminste 8 andere typen beschreven zijn en dat
niet alle vaccins hier een even goede bescherming tegen geven.

Dardiri (Long Island, U.S.A.) besprak de verschijnselen van eendepest, over
welk onderwerp ook een bijdrage was van Franse en Nederlandse onderzoekers:
Jansen en medewerkers en van Walker e.a. (U.S.A.).

Gentry (U.S.A.) wees op het gevaar van „sanitizers" in het drinkwater, aange-
zien deze eventuele entstoffen onwerkzaam kunnen maken, zelfs als er maar resten
van in de drinkgoten aanwezig zijn. Toevoeging van taptemelk aan het water
(1 :400 en 1 : 800) beschermt de entstof (wat 15 jaar geleden in ons land ook al
werd geadviseerd! Ref.).

Hitchner (U.S.A.) maakt het verschil tussen „avian nephrosis" en Gumboro-
ziekte duidelijk en noemde behalve het inf. bronchitis virus ook enkele niet besmet-
telijke oorzaken van nefrosis. Hij stelde voor de naam „Gumboro disease" te ver-
vangen voor „infectious bursal disease".

Hohlstein (U.S.A.) vermeldde het optreden van A.E. (trilziekte) bij volwassen
kalkoenen, wat met een tijdelijke eiproduktiedaling gepaard ging. De kuikens uit
deze eieren vertoonden dezefde ziekteverschijnselen als kippekuikens. Na het door-
maken van de infectie bleken in de broedeieren van de moederkalkoenen antistoffen
tegen trilziekte aantoonbaar, geheel als bij de kip.

Sevoian (U.S.A.) meende een hemagglutinatiereactie te hebben gevonden voor
het aantonen van Marek infecties, maar kon de specificiteit hiervan nog niet bewijzen.
Lindsay (Austr.) besprak de betekenis en de bestrijding van trilziekte (A.E.) in
een grote slachtkuikenintegratie in Australië, waar men geen entstof tegen de ziekte
ter beschikking heeft. De ziekte veroorzaakt onder die omstandigheden ernstige ver-
liezen. Door de jonge fokdieren opzettelijk te besmetten worden hiervan immune
kuikens verkregen.

Olson (U.S.A.) beschreef vogelcholera als een der ernstige kwalen bij de kalkoen
op dit moment. De geïsoleerde Pasteurella\'s verschillen in antigeenstructuur. Door
inspuiting met stalvaccin worden redelijke, hoewel niet altijd afdoende resultaten be-
reikt.

Siegmann (West Duitsland) heeft het verloop van de antistoftiter t.o.v. pseudo-
vogelpest bij de kip vervolgd en vond een goede overeenstemming tussen de H.A.R.-
test en de SN-test.

Velling (Den.) heeft vanaf 1953 gevallen van besmettelijke conjunctivitis bij
jonge hennen waargenomen, welke tot 30% verliezen kunnen geven. De verwekker
is niet aangetoond maar wordt verondersteld te behoren tot de Bessonia\'s of rickett-
sia\'s.

Burmester (U.S.A.) besprak het verloop van een Marek-infectie in een koppel
kuikens. In besmette omgeving is de infectie binnen 10 dagen voor het eerst aan-
toonbaar in de koppel, en breidt zich daarna snel uit. Met 8 weken zijn praktisch
alle kuikens besmet. Na 6 weken waren antistoffen aantoonbaar. Minstens 5 tot
25% van de dieren bleef echter viremisch en deze viremie kan langdurig blijven be-
staan. Het meeste virus is intracellulair en daardoor onbereikbïiar voor circulerende
antilichamen.

Löliger (Did.) sprak over Marektumoren en Haartman (Did.) over ver-
schillen in gevoeligheid t.o.v. Marek.

Anderson (U.S.A.) bracht de eerste gegevens over het Marek-vrijhouden van
kuikens en jonge hennen in goed gesloten hokken met overdrukventilatie en gefil-
treerde lucht. De hokken worden vóór de kuikens erin komen ontsmet met formalde-
hyde- of methylbromidegas. Dit is in vaste diepgevroren vorm in gesloten blikken ver-
krijgbaar, die midden in het hok worden gezet. Door een kier van de deur of een
raam schiet men dan met een geweer of revolver het blik kapot, zodat het gas te-
voorschijn komt. Door het hok goed af te sluiten laat men het gas verscheidene uren
tot een hele dag inwerken. Daarna zet men de overdrukventilatie aan en blaast men
het gas eruit met gefiltreerde lucht. Hoewel het ventilatiesysteem nog wel wat extra

kost en de methode zeker niet aan iedereen is aan te bevelen, was hiervoor toch grote
belangstelling.

En m i. terecht, vooral met het oog op de bestrijding van de Marekse ziekte. Des-
gevraagd deelde Anderson mede, dat het verzorgend personeel zich in het hok
geheel uit moest kleden, daarna onder de douche af moest spoelen en aan de andere
kant van de douche schone bedrijfskleding aan moest trekken, alvorens in de over-
druk ruimte met de kuikens naar binnen te mogen. Menigeen heeft zich afgevraagd,
of dit niet het systeem is, waaronder wij in de naaste toekomst al onze kuikens op
moeten fokken!

Van Duitse zijde werd door E n i g k een nieuw preparaat tegen wormen, nl. „Cam-
pendazole" of „MK-905" genoemd, zonder vermelding van de werkzame stof.
Door Restani (It.) werden gunstige resultaten gemeld van een imidazolverbin-
ding tegen Ascaridia en capillaria bij parelhoenders.

Gr el el (Did.) sprak over candidiasis bij de kalkoen met ontstekingen in krop,
longen, luchtzakken, lever en nieren. Kunz (U.S.A.) schatte de jaarlijkse verliezen,
welke door ectoparasieten aan de pluimveehouderij worden toegebracht in de U.S.A.
op meer dan 200 miljoen dollar. Dit is ± 5% van de totale jaarlijkse opbrengst, zo-
dat het z.i. hoog nodig is, dat hier meer tegen wordt gedaan.

Vervolgens beschreef hij een mijt-infectie bij kalkoenen, welke vooral tijdens de zo-
mermaanden aanleiding tot ernstige huidbeschadigingen kan geven, die lagere uit-
betalingen in de slachterij ten gevolge hebben. Behandeling met malathion en een
nieuw, nog niet goedgekeurd preparaat „Dursban" zou gunstig effect hebben.
Van Duitse zijde (Lüders) werd „Bayer 9010" — een corbonaatverbinding —
tegen Dermanyssus (bloedmijt) aanbevolen.

Betreffende coccidiosis sprak Bennejean (Fr.) over bestrijdingsmogelijkheden
door het na elkaar toepassen van coccidiostatica of geneesmiddelen met een tussen-
liggende onbehandelde periode om de dieren een natuurlijke infectie op te laten doen
en de immuniteitsvorming te bevorderen (de vraag blijft natuurlijk welke risico\'s
hieraan verbonden zijn!).

Freeman (Eng.) meende een toxine van E. tenella te hebben aangetoond en
Mcmanus (U.S.A.) legde nog eens de nadruk op de werkzaamheid van Nicar-
bazin t.o.v. meerdere coccidiënsoorten, zelfs wanneer met de toediening tot 48 uur
na de infectie werd begonnen.

Shumard (U.S.A.) maakte melding van een nieuw coccidiostaticum „monensin",
dat tot de antibiotica behoort en afwijkt van alle andere tot nu toe gebruikte cocci-
diostatica. Het is echter nog niet verkrijgbaar.

Watson (Austr.) besprak een sulfabehandeling van coccidiosis door het drinkwater
en Yvoré (Fr.) een combinatiepreparaat met hetzelfde doel. Van Waletzky
e.a. was een bijdrage over een nieuw coccidiostaticum: Cycostat robenzidene.
Schneider (Did.) hield een inleiding over nectrotiserende enteritis, waarbij de
anaerobe bacterie Clostridium perfringens een rol speelt, die nog niet geheel is
opgehelderd. Hoewel hij deze regelmatig uit de ziektegevallen isoleert, is het niet
gelukt er de ziekte experimenteel mee op te wekken. Van de 32 onderzochte isolaten
bleken 8 tot het type A en 12 tot het type D te behoren, welke laatste hij dus het
belangrijkste achtte. Over de therapie deed hij geen mededelingen.
Blanco Loizelier (Sp.) vermeldde een onderzoek naar de verwekker(s) van
synovitis en S a n Gabriel (Sp.) over de histologie van de bursa fabricii en van
gestorven 1-dagskuikens uit de broederij, zonder echter tot conclusies te komen.
Hansen en Marthedal (Den.) meldden dat pluimveefokbedrijven met inacht-
neming van de nodige voorzorgsmaatregelen geheel salmonellosis vrij zijn te maken.
H a r t f i e 1 d (U.S.A.) sprak over leververvetting bij legkippen en Lopez (Mex.)
over chemische behandeling van opgeslagen maïs ter voorkoming van schimmelgroei
en de daardoor veroorzaakte aflatoxicosis bij pluimvee.

Marthedal (Den.) behandelde enkele resultaten van het S.P.F. programma, dat
sinds 1963 is toegepast en waarmee mycoplasmose uit de slachtrassen is geëlimineerd,

pseudo-vogelpest en infectieuze bronchitis niet meer van betekenis zijn en S. typhi
murium binnen enkele jaren onder controle zal zijn.

Mitrovic en Bauernfeind (U.S.A.) brachten de resultaten van sulfadi-
methoxine tegen coccidiosis en enkele andere ziekten bij de kip en de kalkoen nog-
maals naar voren.

Vogin e.a. (U.S.A.) konden geen ongunstig effect aantonen bij ratten en muizen
na 2 jaar toediening van nicarbazin, waaruit werd geconcludeerd dat het preparaat
grote veiligheid vertoonde t.a.v. residu-vorming bij de kip en eventuele gevaren voor
dt- mens.

Necev e.a. (Youg.) vonden een hoge graad van resistentie van bepaalde darm-
bacteriën bij kuikens welke 10 mg oxytetracycline in het voeder hadden gehad.
Stubbs (U.S.A.) noemde bijzonderheden van een sarcoomvirusstam, welke 20
jaar geleden werd geïsoleerd.

Dijkmann (Ned.) gaf een beschrijving van een Aspergilus flavus infectie bij
slachtdieren.

Westermarck (Finl.) diende een bijdrage in over het effect van 1-adamantana-
min op het optreden van leukose, waarmee hij meende de ziekte te kunnen beperken.

Tijdens de panel-discussie over „Mass methods in therapy and prophylaxis of poultry
diseases" werd door de verschillende leden van het panel: prof. Brion (voorz.), prof.
Klimes, prof. Gylstorff, dr. Vittoz, prof. Sanz, dr. Blanco en dr, Brufau een aantal
overzichtsinleidingen gehouden over resp. internationale regeling van geneesmiddelen-
toediening met het voeder, massale behandeling met preventieve en curatieve mid-
delen door het voeder, het drinkwater of door de lucht, de taak van de dierenarts
voor het stellen van de diagnose, het verstrekken en toedienen van een geneesmiddel,
het bepalen van de dosering en de duur der toepassing op de uitvoering van de be-
strijding en de resultaten daarvan, de toepassing van antibiotica, coccidiostatica en
geneesmiddelen in Spanje met de daarvoor geldende regels, de toepassing van pre-
ventieve vaccinaties bij pluimvee.

Bij de discussie werd door ondergetekende vooral de nadruk gelegd op het belang
van: Ie een goede organisatie van de ziektebestrijding en 2e een verschuiving naar
de preventie van de pluimveeziekten, iets waar men nog maar in heel weinig landen
aan toe is.

Frau Prof. Gylstorff legde vooral de nadruk op de verantwoordelijkheid van de
dierenarts bij de toepassing van alle geneesmiddelen — ook wanneer deze door het
voeder moeten worden verwerkt — en voor het stellen van de diagnose. Zij stelde
zeer terecht, dat de pluimveehouderij goed opgeleide dierenartsen nodig heeft en dat
b.v. nog zéér vee! gevallen van z.g. niet specifieke darmontstekingen onopgehelderd
blijven, terwijl hier zeer zeker specifieke oorzaken voor aan te wijzen moeten zijn.
Andere panel-discussies vonden plaats over de onderwerpen:

,,Genotype and environment interaction from a dynamic viewpoint": sectie: Genetics
and reproduction.

„Polysaccharides in avian nutrition": sectie: Physiology and nutrition.
„Enviromnental control of poultry houses" sectie: Housing and management.
„Perspectives of supply and demand in avian products" sectie: Production and
economy en

„Normalization of avian products in the world market" sectie: Industrialization and
commerce.

Behalve de reeds genoemde hoofdvoordracht van Biggs over Marekse ziekte betroffen
dc beide andere hoofdvoordrachten: „Application of genetics to poultry breeding"
(prof. Abplanalp) en „Nutrition and resistance to poultry diseases" (prof. Puchal,
Mas).

Aangezien men slechts één zitting tegelijk kan bijwonen en de sectie pathologie voor
mij het belangrijkste was, moet ik mij beperken tot de hier behandelde onderwerpen.
In de andere secties werden van Nederlandse zijde voordrachten gehouden over:
„Genetic differences in Marek\'s disease in meat type poultry breeds" (v. H e d e 1

e.a.), „Climatic physiology of the White Leghorn" (Romij n), „Gas diffusion capa-
city of egg shell and allantois (Visschedijk), „Heat resistance of microorganisms
in sugared whole egg" (Bü c h 1 i), „Influence of pasteurization, freezing and storage
on the properties of egg products made from eggs stored for 7 and for 28 days"
(Jansen), „Theoretical and experimental freezing and thawing of poultry (V e e r-
k a mp), „Absorption of gamma and X-rays in hens eggs used for measuring eggshell
(Oosterwoud e.a.), „Shell abnormalities due to the presence of two eggs in the
uterus" (v. Middelkoop e.a.), „The influence of freeze drying on the functional
properties of whole egg" (Jansen), „Yeast grown in hydrocarbons as an ingredient
of broiler feeds" (Shacklady e.a.), „Yeast grown on gasoil in rations for breeding
hens" (van W e e r d e n e.a.).

Tijdens het Congres vonden diverse recepties plaats, sommige opgeluisterd door
Spaanse zang en dans, waar de stemming zeer geannimeerd en ongedwongen was.
Op woensdagavond werden alle deelnemers uitgenodigd om een stierengevecht bij te
wonen, wat echter een vrij matige vertoning was, die niet door iedereen evenzeer
werd gewaardeerd. Alleen de torero te paard gaf een meesterlijk staaltje rijkunst te
zien, wat ook voor kenners de moeite waard was.

Tegelijk met het Congres werd een pluimveehouderij tentoonstelling gehouden, waar
de industrie uit verscheidene landen met een aantal zeer goed verzorgde stands aan-
wezig was, zodat van een internationale tentoonstelling kon worden gesproken. Ook
van Nederlandse zijde waren diverse firma\'s — o.a. in een gezamenlijke stand met
het Produktschap voor Pluimvee en Eieren — aanwezig.

De oorspronkelijke, ook tijdens het Congres aangekondigde, excursies bleken alle te
zijn verzet tot na afloop ervan, zodat hieraan door tijdgebrek helaas niet kon worden
deelgenomen.

Het Congres werd besloten met een zeer geslaagde uitvoering van Spaanse volksdans
en -zang, gevolgd door een banket, aangeboden door het Ministerie van Landbouw.
Hieraan werd door vrijwel alle congressisten deelgenomen en het was uitstekend ver-
zorgd. Het weer was alle dagen schitterend, wat het verblijf in Madrid — hoewel
warm — bijzonder prettig maakte. Alles bijeen kan op een geslaagd geheel worden
teruggezien.

Behalve 2 uur vertraging op de terugreis zorgde de KLM voor een goede reis, georga-
niseerd door Lissone Lindeman, zodat de Nederlandse deelnemers voldaan en weer
veilig thuis kwamen.

Op 6 en 7 april 1971 vond te Hannover de 9e Wissenschafthchen Tagung plaats
van het „Gesellschaft für Versuchstierkunde". Dit congres werd door 11 Nederlandse
collega\'s bezocht, die bij Universiteiten, TNO-instituten en industrie de zorg voor
proefdieren hebben.

Voorafgaand aan het congres, op maandag 5 april, werd een symposium gehouden
over het gebruik van Laminar-Flow (L.F.) techniek bij het experimenteel medisch-
biologisch onderzoek. De L.F.-techniek is in Amerika ontwikkeld ten behoeve van de
ruimtevaart, om zeer fijne instrumenten stofvrij te kimnen assembleren. Men werkt
hierbij in een kast met open voorwand (L.F. cabinet), waarbij een constante stroom
van gefilterde lucht het binnendringen van stof (en tevens bacteriën en virussen)
verhindert.

Ook bij het dierexperimenteel onderzoek wordt de L.F.-techniek gebruikt als moge-
lijkheid om dieren zonder of met een beperkte darmflora op een eenvoudiger manier
van de buitenwereld af te sluiten, dan bijvoorbeeld in de plastic „blazen" (isolatoren)
het geval is.

Het L.F.-systeem wordt eveneens in de medische wereld toegepast, bijvoorbeeld om
patiënten totaal te kunnen isoleren bij verhoogd infectiegevaar van buitenaf.

De voordrachten waren gewijd aan enige aspecten van de L.F.-techniek. O.a. werd
ingegaan op de bacteriologische controle van een L.F.-cabinet. Het plaatsen van een
voedingsbodem op het werkblad of loodrecht op de luchtstroom blijkt miswijzingen
te geven.

Er is nu een apparaat ontwikkeld, dat met een vacuumpomp lucht uit het cabinet
door een aantal bacteriefilters zuigt. Eventuele kiemen worden in deze filters ge-
vangen en kunnen zo aangetoond worden.

Een andere voordracht was gewijd aan de gevolgen van de sterke ventilatiesnelheid,
die in een L.F.-cabinet nodig is, op het welzijn van mens en dier. De temperatuur
en de vochtigheid van de lucht dienen opgevoerd te worden om een aangenaam
klimaat te handhaven. Muizen passen zich aan door in macrolon-bakken hun nest te
maken tegen de kant, waar de luchtstroom vandaan komt, terwijl ze van het bed-
dingmateriaal er een soort wal voor maken, om zo weinig mogelijk last te hebben
van de sterke luchtstroom.

\'e Avonds was er een ontvangst door de prorector van de „Tierärztliche Hochschule"
te Hannover in het Historisch Museum. Temidden van allerlei half doorgezaagde
boerderijen (schaal 1 ; 20) en oude klederdrachten, werd er een dronk uitgebracht
op de toekomst van de proefdierkunde.

Dinsdag 6 april werd het congres geopend door de Rector van de „Medizinische
Hochschule". In het prachtige nieuwe gebouwencomplex van deze hogeschool vond
het congres plaats. Er was een expositie aan verbonden van een groot aantal firma\'s,
werkzaam op het gebied van de verzorging en behandeling van proefdieren. Een
grote variatie van allerlei typen kooien en dierverblijf-inrichtingen waren hier te
zien. Een Scandinavische firma bracht een isolatiesysteem compleet met kooien,
gebaseerd op de L.F.-techniek, voor het houden van kiemarme dieren. Het systeem
maakt nog een onpraktische indruk.

Het wetenschappelijk programma van het congres bestond uit 35 voordrachten,
ten dele gegroepeerd rond een centraal thema: de fysiologie van knaagdieren.
De overige waren vrije voordrachten over proefdieren en dierproeven. Uit de diversi-
teit van de onderwerpen kwam duidelijk naar voren, dat de proefdierkunde zich in
een aantal richtingen ontwikkelt. Aan enkele voordrachten zal in het kort aandacht
worden besteed.

Prof. H. Bartels (Physiologisches Institut der Medizinischen Hochschule, Hann-
over) wees op het hogere energieverbruik per kg lichaamsgewicht, dat bij kleine
dieren (zoals knaagdieren) in vergelijking met grotere organismen (zoals de mens)
nodig is voor het handhaven van een constante lichaamstemperatuur. Dit gaat ge-
paard met een aantal verschillen in functie van het hart (hoger ritme), longen
(hogere ademhalingsfrequentie, vergroot oppervlak door relatief kleinere long-
blaasjes) en hemoglobine (gunstiger mogelijkheden tot Oa afgifte in de weefsels).
Dr. G. Meister (Farbenfabriken Bayer-AG, Wuppertal-Elberfeld) hield een voor-
dracht over ervaringen bij quarantainisering van rhesusapen. Pas aangekomen apen
worden voor een uitgebreide klinische inspectie genarcotiseerd. De dieren worden
dan eveneens getuberculineerd en er worden faeces afgenomen voor onderzoek op
salmonella/shigella en op wormeieren. Het blijkt, dat 2% van de dieren shigella-
dragers zijn. Salmonella\'s konden niet aangetoond worden. Eén keer is t.b.c. gevon-
den. 55% van de apen hebben Strongyloideswormeieren, 1% spoelwormeieren in de
faeces. Bij 60% van de apen zijn ectoparasieten aangetoond. In één geval is Herpes-
B virus gevonden. Dit dier is, evenals de contactdieren, afgemaakt.
Door Dr. W. Lane-Petter (Houghton, Engeland) werd een voordracht ge-
houden over de ventilatie in het dierenverblijf. De lucht in een dierenverblijf is
steeds aan veranderingen onderhevig. De dieren produceren waterdamp en koolzuur
en nemen zuurstof op. Er ontstaat ook ammoniak, zwaveldioxide en vele geuren. In
de kooien heerst een eigen microklimaat met o.a. een bepaalde temperatuur en
vochtigheid die afwijken van de omstandigheden in het dierenverblijf, maar die
uiteraard wel afhankelijk zijn van het klimaat, dat in de omgeving van de kooi

heerst. De lucht moet de warmte en de gassen, die de dieren produceren, afvoeren.
Dit kan door te ventileren. Uitermate belangrijk is om een zodanige ventilatie te
realiseren, dat iedere kooi in het verblijf blootgesteld wordt aan dezelfde luchtstroom,
om zo voor iedere kooi een optimaal en bovendien een zo gelijk mogelijk klimaat te
scheppen. Er zijn verschillende methoden om te ventileren. De plaats van de in-
en uitlaat en de obstakels in het verblijf zijn hierbij belangrijk, zoals aan de hand
van een aantal dia\'s van de stromingen van het water bij een stuw in een riviertpe
werd gedemonstreerd.

Er waren twee voordrachten uit Nederland. De eerste was van Dr. W. J. I. van
der Gulden (Centraal Dierenlab. Nijmegen) over ,,Disinfection of Gages and
Animal Rooms with regard to Parasitic Worm Eggs". De tweede voordracht uit
Nederland was van ondergetekende en ging over het vóórkomen van salmonella\'s bij
niet in het laboratorium gefokte dieren, te weten honden, katten en andere dier-
soorten.

Het congres werd afgesloten met een openbare vergadering van het „Gesellschaft für
Versuchstierkunde", voorgezeten door Dr. M. J. Dobbelaar (Centraal Dieren-
laboratorium Nijmegen). Tijdens deze vergadering brachten vertegenwoordigers van
de 4 werkgroepen, die het Gesellschaft telt, verslag uit van de stand van zaken.
Van deze werkgroepen zijn er twee zeer actief: de SPF groep en de standaardisatie-
groep (huisvesting, opleiding). Mede door de mogelijkheid van publikatie in een uit
te geven mededelingenblad van aanbevelingen voor werkmethoden in de proefdier-
kunde, zijn ook de beide andere werkgroepen (voeding en selectie van proefdieren)
weer geactiveerd. Ook zijn voorbereidingen getroffen voor de oprichting van een
vijfde werkgroep: biologische karakterisering van proefdierstammen.

Besloten is éénmaal per twee jaar een prijs toe te kennen voor een overzichtsreferaat
over een proefdierkundig onderwerp, waartoe een keuze kan worden gemaakt uit
enkele onderwerpen, die binnenkort bekend worden gemaakt.

Het jaarlijkse congres wordt in 1972 in Stockholm gehouden en in 1973 in Antwer-
pen. In Stockholm wordt geen tentoonstelling van biotechnische produkten gehouden,
in Antwerpen wel.

De toenemende vervuiling van ons leefmilieu vormt een ernstige bedreiging voor
de gehele natuur en mede daardoor voor ons eigen bestaan. Het is daarom nood-
zakelijk op korte termijn een milieubeheer te ontwikkelen dat een verder afglijden
tegengaat en de reeds bestaande vervuiling terugdringt. Het gaat hier om een uiter-
mate ingewikkelde problematiek van ecologische aard, die biologische, technische,
medische, psychologische, sociologische, economische, politieke en tal van andere
aspecten vertoont. Ecologische problemen kunnen daarom alleen door interdisci-
plinaire samenwerking opgelost worden. Reeds worden aan vele universiteiten en
hogescholen leergangen voor studenten van verschillende richtingen over deze
problematiek gehouden. Het is echter eveneens hoog tijd dat afgestudeerden met
uiteenlopende wetenschappelijke achtergronden die in hun werk met beslissingen
op dit gebied geconfronteerd worden, de gelegenheid krijgen om zich tezamen
intensief te verdiepen in de veelzijdigheid en onderlinge vervlechting van de ver-
schillende aspecten, opdat zij daardoor beter in staat zullen zijn bij te dragen tot de
sanering van ons leefmilieu.

Met het oog hierop hebben het Nederlands Instituut voor Praeventieve Geneeskunde
TNO en de Stichting Postakademiale Vorming Gezondheidstechniek besloten ge-
zamenlijk een „seniinaar milieukunde" te organiseren. Het Nederlands Instituut
voor Praeventieve Geneeskunde TNO is één van de research-instituten van de
Gezondheidsorganisatie TNO. De Afdeling Onderwijs organiseert reeds 20 jaar

sociaal-geneeskundige en andere opleidingen. In de Stichting Postakademiale Vor-
ming Gezondheidstechniek participeren het Koninklijk Instituut voor Ingenieurs en
de Technische Hogescholen in Delft, Eindhoven en Twente. De Stichting organi-
seert elk jaar cursussen voor technici over gezondheidstechnische vraagstukken.
Het seminaar is voorbereid door een werkgroep, waarin zitting hebben:

van het Centraal Bureau voor de Statistiek, te Scheveningen;
Dr. F. Doeleman, Hoofd Afdeling Onderwijs van het N.I.P.G. TNO te Leiden;
Dr. H. L. Golterman, Direkteur van het Limnologisch Instituut Vijverhof te
Nieuwersluis;

Technische Hogeschool te Delft;
Mw. Drs. C. M. Kuiper, psychologe, wetenschappelijk medewerkster van het

N.I.P.G. TNO te Leiden;
Prof. Drs. E. H. van de Poll, Buitengewoon Hoogleraar in de Verkeerskunde

aan de Technische Hogeschool te Delft;
Prof. Dr. C. D. Schaeffer, Inspecteur van de Volksgezondheid i.a.d. bij de
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid belast met het toezicht op de Hygiëne
van het Milieu te Leidschendam;
Ir. D. van Zuilen, Direkteur van het Instituut voor Gezondheidstechniek TNO
te Delft.

Het seminaar is bedoeld voor ingenieurs, artsen, economen en andere akademici
die in hun werk met vervuiling en sanering van het milieu te maken hebben. Deel-
nemers worden verwacht uit verschillende sectoren van de maatschappij, zoals het
bedrijfsleven, gemeentelijke diensten, en ministeries, terwijl ook wetenschappelijke
onderzoekers op dit terrein welkom zijn. Het aantal deelnemers zal niet meer dan
30 kunnen bedragen.

Voor het seminaar is de vorm gekozen van vier conferenties, elk van een week.
De eerste week wordt gehouden van 25 t/m 29 oktober 1971 in „de Baak" te
Noordvwjk. Het thema is: „Het natuurlijk leefmilieu". De volgende drie weken
worden alle in het conferentie-oord Hydepark te Driebergen gehouden. De tweede
week, van 13 tjm 17 december, heeft tot thema „Het leefmilieu en de verontreini-
ging". Tijdens de derde week, die van 31 januari t/m 4 februari 1972 valt, wordt
het onderwerp „Milieugebruik" behandeld. Gedurende de laatste week, van 10 t/m
14 april 1972, zal getracht worden tot een integratie te komen rond het thema
„Milieubeheer".

Een gedetailleerd overzicht van de weekprogramma\'s is op aanvrage verkrijgbaar.
Kosten

De kosten van inschrijving zullen afhankelijk van het aantal deelnemers en een te
verwachten subsidie ongeveer ƒ 1.000,- bedragen. In dit bedrag zijn de verblijfkosten
van viermaal een week in een conferentie-oord inbegrepen. Aangezien de vier
weken zo geprogrammeerd zijn dat zij één cyclus vormen, kan men slechts voor
het seminaar in zijn geheel inschrijven.

Aanmeldingen gaarne vóór 15 september 1971 bij de Afdeling Onderwijs van het
Nederlands Instituut voor Praeventieve Geneeskunde TNO, Wassenaarseweg 56,
Leiden (Tel. 01710 - 5 09 40). Voor nadere inlichtingen wende men zich tot het
Hoofd van de afdeling, Dr. F. Doeleman, (toestel 330).

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

Over de 23e week, van 30 mei tot en met 5 juni 1971, werden 5 gevallen van pseudo-
vogelpest in ons land gemeld.Zijwaren als volgt over de provincies verdeeld:
Zuid-Holland 1
Noord-Brabant 2
Limburg 2

De 24e week, van 6 tot en met 12 juni 1971, liet een totaal zien van 7 gevallen en
wel 1 in Gelderland en 6 in Noord-Brabant.

Over de 26e week van 20 tot en met 26 juni 1971 maakte alleen Limburg melding
van 4 gevallen van pseudo-vogelpest.

Op 21 juni 1971 ontving de Veeartsenijkundige Dienst van de West-Duitse veteri-
naire dienst bericht, dat alle invoerbeperkende maatregelen ten aanzien van pluimvee
en broedeieren met ingang van die datum zijn opgeheven. Uitvoer kan weer geschie-
den op de wijze als voor de afkondiging van deze maatregelen en bloedonderzoek op
de exporterende bedrijven behoeft niet meer te worden verricht.
De lijst van voor export in aanmerking komende bedrijven wordt niet meer gehan-
teerd.

Italië berichtte eveneens de intrekking van alle importverboden ten aanzien van le-
vend en geslacht pluimvee en eieren met ingang van 17 juni 1971. Ook met betrek-
king tot dit land kan derhalve weer worden uitgevoerd op de voor het verbod gel-
dende voorwaarden.

Met ingang van 27 juni 1971 heeft Oostenrijk eveneens het verbod van in- en door-
voer uit Nederland van levend en geslacht pluimvee, pluimveedelen en voorwerpen
die dragers van smetstof van pseudo-vogelpest kunnen zijn opgeheven.

Over de 23e weck, van 30 mei tot en met 5 juni 1971, telde Nedrland 4 gevallen van
varkenspest en wel:

Dc week van 19 tot en met 26 juni, de 26e tenslotte, leverde een totaalcijfer van 2
gevallen op, 1 in Utrecht en I in Noord-Brabant.

Met ingang van 17 juni 1971 heeft Italië het verbod tot invoer van levende varkens
uit Nederland opgeheven. Invoer onder de normale E.E.G.-voorwaarden is met in-
gang van die datum weer mogelijk geworden.

Jaarlijks worden in de West-Duitse bondsrepubliek circa 35000 gevallen van rabies
bij dieren vastgesteld. Het grootste deel hiervan, ongeveer 28000 gevallen, heeft be-
trekking op in het wild levende dieren, voornamelijk vossen.

Gemiddeld worden per jaar zo\'n 3000 mensen tegen rabies ingeënt. Sinds 1945 zijn
in de Bondsrepubliek 7 personen aan hondsdolheid overleden.

Met het oog op de toenemende financieringsmoeilijkheden in de sector van het dier-
geneeskundig onderzoek, streeft de afdeling Diergeneeskunde TNO naar meer con-
tinuïteit in de financiering van op de praktijk gerichte research ten behoeve van het
veterinair en veeteeltkundig onderzoek.

Gestreefd wordt naar een speciaal daartoe te stichten fonds, dat door middel van
heffingen zal worden gevoed. Daartoe worden onderhandelingen gevoerd met organi-
saties van het bedrijfsleven die daarvoor in aanmerking komen.

Het is ruim 10 jaar geleden dat de Afrikaanse varkenspest Spanje binnendrong. Dat
gebeurde in juli 1960. Sindsdien zijn 1.451.719 varkens aan de ziekte ten offer ge-
vallen: gestorven of verplicht afgeslacht.
Het verloop in die tien jaar was als volgt:

In totaal heeft deze ziekte Spanje tot dusver 1.742 miljoen peseta\'s, ruim 80 miljoen
gulden gekost.

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
242, 502, (1971)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

11, Afd. Limburg en Brabant, K.N.M.v.D. Gezamelijk eeuwfeest, Eindhoven
(pag. 837)

15, .Afd. Friesland K.N.M.v.D. Viering 17e Lustrum, ± 16.30 uur, Restau-
rant Tropenfauna, Heerenveen (pag. 994)

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering,
10.15 uur, Hotel/Restaurant Noord-Brabant, Utrecht (pag. 767)

16, .Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur, Skyway
Motel, Rotterdam (pag. 767)

18—19, 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,
België

20, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Vergadering, 14.00 uur, Restaurant Bella
Vista, Zeist (pag. 920)

19—22, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

26—29, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

2 - 5, Groep Practici Grote Hui.sdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

6— 7, Gen. Geschiedenis Geneesk., Wisk. en Nat. wet. Najaarsvergadering,
Haarlem (pag. 829)

9—12, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M .v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
6—11, Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
13—17, Seminaar Milieukunde; Conferentie-oord Hydepark, Driebergen, (pag.
979)

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

31—4 februari, Seniinaar Milieukunde; Conferentie-oord Hydepark, Drie-
bergen. (pag. 979)

17, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.,
Vergadering.

10—14, Seminaar Milieukunde; conferentie-oord Hydepark, Driebergen, (pag.
979)

13, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.
Vergadering.

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970),
pag. 762)

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.L, München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.I.,
Amsterdam, (pag. 172)

Hoewel zijn gezondheid de laatste tijd achteruit ging
overleed toch nog vrij plotseling op 24 april 1971 in
Huize Beatrix te Doorn Prof. Dr. J. A. Beijers, oud-
hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. De zeer
vele dierenartsen die hem hebben leren kennen in de
meer dan 60 jaar dat hij deel uitmaakte van de
veterinaire gemeenschap zullen niet zonder ontroering
kennis hebben genomen van zijn heengaan.

Johan Albertus Beijers werd op 19 september 1885 te
Lochem geboren. Na het volgen van lager onderwijs
in zijn geboorteplaats en middelbaar onderwijs in
Zutphen bezocht hij de toenmalige Rijksveeartsenij-
school te Utrecht, waar hem op 5 augustus 1909 het
veeartsdiploma werd uitgereikt. Op 15 juni 1910
vestigde hij zich in Raalte, waar hij inmiddels tot ge-
meenteveearts was benoemd.

In zijn studententijd was Beijers een actief lid van het
veterinaire studentencorps „Absyrtus". De declamato-
rische vereniging „Demosthenes" diende hij in 1906
als werkend lid en in 1907 als secretaris. Een voor-
dracht die hij in het studiejaar 1905\\\'06 voor „De-
mosthenes" hield over „De zintuigen en de gewaar-
wording der planten" duidde reeds op zijn grote be-
langstelling voor botanie die hij zijn hele leven zou
behouden.

Ook na het beëindigen van zijn studie bleef hij zich
interesseren voor het wel en wee van de studenten,
die hem in 1918 ter gelegenheid van de verheffing
van \'s Rijksveeartsenijschool tot Veeartsenijkundige
Hoogeschool benoemden tot erelid van „Absyrtus".
Na de incorporatie bij de Universiteit in 1925 behoor-
de hij tot de groep van ereleden die het initiatief nam
„Absyrtus" op te heffen, opdat de veterinaire studen-
ten zich zouden aansluiten bij de universitaire corpora.
Reeds vóór zijn afstuderen was Beijers assistent bij de

stationaire interne kliniek en de polikliniek voor grote
en kleine huisdieren, en hij bleef dit tot zijn vertrek
naar Raalte. Dit assistentschap is bepalend geweest
voor zijn verdere levensloop. Toen hem in 1912 door
prof. Wester de mogelijkheid van het vervullen van de
functies van conservator — destijds de hoogste rang
onder die van hoogleraar — en assistent bij diens kli-
niek werd geboden, deed het vooruitzicht weer weten-
schappelijk werk te kunnen verrichten hem besluiten
Raalte te verlaten. Op 16 oktober 1912 aanvaardde
hij zijn benoeming en vestigde zich in Oudenrijn. Om
te bereiken dat de kliniek meer direct contact zou
krijgen met acute ziektegevallen was overeen gekomen,
dat hij in zijn woonplaats praktijk zou doen.
Op 17 december 1923 promoveerde hij cum laude op
een proefschrift getiteld: „Urobilinurie en icterus bij
onze planten-etende huisdieren". Prof. Wester, wiens
opvolger hij 16 jaar later zou worden, was zijn pro-
motor.

Reeds in 1918 was hij benoemd tot lector in de kli-
nische onderzoekingsmethoden voor de inwendige
ziekten van de grote huisdieren. Van die tijd af was
het eerste contact van de student met de interne kli-
niek het college en practicum klinische diagnostiek.
Daar leerden wij — ondergetekende in het studiejaar
1924\\\'25 — Beijers niet alleen kennen als een uitste-
kend klinicus en klinisch docent, die geholpen door
een opvallend sterk geheugen ons wist te boeien, maar
ook — en dit vooral tijdens de practica — als een
innemend mens die met groot geduld onze eerste
schreden op het pad van de eigenlijke veeartsenij-
kunde wist te begeleiden.

In deze jaren waren niet alleen zijn bijdragen aan
onderwijs en onderzoek van betekenis. Door zijn acti-
viteiten in de omgeving van Oudenrijn, waar hij zich
een grote reputatie had verworven, en door de vrien-
delijke bejegening van allen die hulp zochten bij de
interne kliniek heeft hij in belangrijke mate bijgedra-
gen tot het tot bloei brengen van de voor het onder-
ivijs zo noodzakelijke buitenpraktijk.

Bij Koninklijk Besluit van 7 oktober 1939 werd Beijers
benoemd tot gewoon hoogleraar in de bijzondere
ziektekunde en geneesleer van de niet-parasitaire en
niet-infectieuze ziekten, de gerechtelijke veeartsenij-
kunde, de geschiedenis der veeartsenijkunde, kliniek
en buitenpraktijk. Dit betekende uiteraard een aan-
zienlijke verzwaring van zijn onderwijstaak, temeer
omdat het lectoraat kwam te vervallen; de klinische
diagnostiek werd beschouwd te behoren bij de bijzon-
dere ziekteleer.

Zijn inaugurale rede op 15 januari 1940 had als titel
„Vermeerdering van onze kennis omtrent enkele in-
wendige ziekten der grote huisdieren".
Hoewel hij de vele aan zijn ambt verbonden werkzaam-
heden niet alleen tijdens de oorlog, maar als gevolg
van het tekort aan dierenartsen ook in de naoorlogse

jaren met een minimum aan medewerkers moest ver-
richten, wist hij toch weer tijd te vinden voor eigen
onderzoek, waarvan de resultaten in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde werden gepubliceerd.
Ook voldeed hij aan de vraag van de studenten om
een handleiding bij de studie van de inwendige ziekten
der grote huisdieren. Van dit dictaat hebben niet al-
leen de studenten, maar heeft ook menig dierenarts
geprofiteerd. Kort en zakelijk werd de stof behandeld,
maar toch ook weer zo dat zijn uitgebreide klinische
ervaring en grote literatuurkennis erin tot uiting
kwam. De laatste omvatte ook veel medische litera-
tuur, waarvan het belang hem hij de bewerking van
zijn proefschrift reeds duidelijk was gebleken.

Van zijn publikaties moeten in de eerste plaats worden
genoemd die welke betrekking hebben op de tuber-
culosebestrijding, waarbij hij al spoedig werd be-
trokken.

In 1924 behandelde hij „De diagnostiek der tuber-
culose bij het rund". In dit artikel, dat hij schreef op
verzoek van een door de Maatschappij voor Dier-
geneeskunde ingestelde tuberculosecommissie waarvan
hij lid en secretaris was, besprak hij de waarde van het
klinisch onderzoek en de moeilijkheden die zich bij de
tuberculinatie voordeden.

In latere jaren werd nagegaan of verbetering van de
resultaten van de tuberculinatie zou kunnen worden
verkregen door toepassing van de intradermale reactie.
Tijdens de veterinaire week van 1936 bleek hij, wat
het massa-onderzoek betreft, nog voorstander van de
ophthalmoreactie. Eerst nadat P.P.D.-tuberculine ter
beschikking was gekomen ging hij overstag en kon hij
zich er mee verenigen, dat door een tweede door de
Maatschappij ingestelde tuberculosecommissie, waar-
van hij voorzitter was, in haar rapport de intradermale
tuberculinatie met P.F.D. werd aanbevolen. Dit rap-
port verwierf op 18 oktober 1940 de goedkeuring van
de Algemene Vergadering.

Tevoren, in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van
15 maart 1940, had hij als eerste gewezen op het voor-
komen van skin lesions in ons land. Door dit artikel
waarin hij een overzicht gaf van de Amerikaanse lite-
ratuur en de eigen ervaringen beschreef, kreeg de
kwestie van de miswijzingen door andere zuurvaste
bacteriën die zich ook bij gebruik van P.P.D. voordoen,
alle aandacht. Dit had tot gevolg dat in ons land reeds
in 1949 op vrije bedrijven heronderzoek van reactie-
dieren met de comparatieve test werd toegestaan.

Na de oorlog vertegenwoordigde hij de Faculteit in de
Gezondheidscommissie voor Dieren van de toenmalige
Stichting voor de Landbouw. Ook in deze periode had
hij een belangrijk aandeel in de gedachtenwisseling
die vooral in de tweede helft van de veertiger jaren
en het begin van de jaren vijftig in ons Tijdschrift
over de tuberculosebestrijding wordt gevoerd. Zo wees
hij er in zijn artikelen van 1949 en \'50 op dat ook bij

gebruik van P.P.D. de dierenarts zich bij de tuber-
culosebestrijding niet alleen op de tuberculinatie maar
in gelijke mate tevens op klinisch onderzoek had te
concentreren.

Van veel belang voor de tuberculosebestrijding waren
ook zijn in deze jaren op verzoek van diverse land-
bouworganisaties in hun periodieken verschenen bij-
dragen.

Ook aan het gevaar van de bovine tuberkelbacterie
voor de mens werd aandacht besteed. Reeds in 1931
schreef hij een bijdrage voor de bibliotheek van de
Volksuniversiteit over „Het verband tussen de ziekten
van de mensch en die van onze huisdieren", waarin
de rundertuberculose uiteraard bijzondere aandacht
kreeg.

Op 18 november 1949 behandelde hij dit onderwerp
op de te Leiden gehouden preventieve geneeskunde
dag. Zijn voordracht werd opgenomen in de Verhande-
lingen van het Instituut voor Praeventieve Genees-
kunde.

In zijn bijdrage over de bovine tuberculose in het in
1953 uitgegeven gedenkboek ter gelegenheid van het
50 jarig bestaan van de Nederlandse Centrale Vereni-
ging tot bestrijding der tuberculose memoreerde
Beijers het feit dat de medici heel wat meer belang-
stelling hadden voor de rundertuberculose dan 25 jaar
geleden en voorspelde hij dat een kwart eeuw later
deze niet meer nodig zou zijn, omdat dan de bovine
tuberculose naar menselijke, echter goed gefundeerde,
berekening niet meer zou voorkomen.

Behalve over tuberculose bevat ons Tijdschrift ook een
aantal bijdragen van Beijers over diverse onderwerpen,
zijn onderwijsopdracht betreffende.
Een deel van deze publikaties behandelt onderwerpen
die aansluiten bij onderzoekingen waarvan de resul-
taten in zijn dissertatie waren vermeld. Zo beschreef
hij in 1933 als eerste het voorkomen van acetonurie
bij schapen. Enkele jaren later werd de puerperale
hemoglobinurie bij het rund behandeld, een vervolg
op een publikatie van 1923 tezamen met fVester, waar-
in deze ziekte onder de naam Anaemie post partem
werd beschreven. In 1950 gelukte het hem met mede-
werking van Dr. J. J. van Loghem, destijds directeur
van het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusie-
dienst van het Nederlandse Roode Kruis in Amster-
dam, het voorkomen van Erythroblastosis foetalis bij
veulens aan te tonen.

Een onderwerp dat ook veel aandacht kreeg was de
toxicologie. Zijn eerste in 1924 verschenen publikatie
had betrekking op vergiftigingsgevallen bij runderen
door beukenootkoek, die hij in de winter 1918\\\'19 had
geconstateerd. In 1932 wees hij op het voorkomen
van acute en chronische kopervergiftiging bij schapen
in de omgeving van Utrecht. De beschrijving van
deze ziektebeelden had tot gevolg dat kopervergifti-
ging ook in andere delen van ons land meer en meer
werd onderkend.

In de veertiger jaren werd hij betrokken bij gevallen
van fluorvergijtiging in de nabijheid van een fosfaat-
verwerkende fabriek. In 1954 verscheen de onder zijn
leiding tot stand gekomen dissertatie van J. Tesink:
„Fluorvergiftiging bij runderen en haar beïnvloeding
door het toedienen van aluminiumsulfaat".
Nadat hij ook nog vergiftigingsgevallen had beschreven
door arsenicum, lood en ricinusbonen, werd in 1956
deze reeks afgesloten met de publikatie van de voor-
dracht die hij dat jaar op de Universiteitsdag hield.

Menig dierenarts zal in de genoemde artikelen eigen
gevallen, waarbij Beijers in consult geroepen was, ge-
vonden hebben.

In dit verband moeten ook worden vermeld zijn con-
sulten inzake cornage voor het toenmalige Noord
Nederlands Warmbloed Paardenstamboek. In een in
1966 verschenen klinische les „Wat abnormale gelui-
den bij de ademhaling ons kunnen leren" werd een
samenvatting gegeven van de met het cornageonder-
zoek verkregen resultaten.

Ook de geschiedenis der Veeartsenijkunde (sedert 26
november 1956 Diergeneeskunde) kreeg aandacht. In
ons Tijdschrift van 1954 is een in Elseviers Weekblad
voorkomend artikel van Beijers overgenomen dat tot
doel had de aandacht van nabestaanden van overleden
dierenartsen te vestigen op de dat jaar ter gelegenheid
van de Veterinaire Week geopende afdeling Dier-
geneeskunde van het Utrechts Universiteitsmuseum.
In dezelfde jaargang gaf hij een levensbeschrijving van
een drietal dierenartsen waarvan de familie enige
kostbare penningen ter beschikking had gesteld, die
deze dierenartsen met hun bijzondere staat van dienst
tijdens hun leven waren uitgereikt. In 1966 vermeldde
hij enkele tot dan onbekende bijzonderheden omtrent
G. J. Hengeveld, leraar aan \'s Rijksveeartsenijschool
van 1853- 1881.

Voor het werk van de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren toonde Beijers door de jaren
heen veel belangstelling. In het maandblad van deze
vereniging, waarvan hij sedert 1947 Hoofdbestuurslid
was, vindt men een groot aantal bijdragen van zijn
hand.

Toen in de winter 1948\\\'49 op initiatief van deze ver-
eniging in samenwerking met de Veterinaire Facul-
teit en de Maatschappij voor Diergeneeskunde een
vijftal in 1950 gepubliceerde voordrachten werd ge-
houden voor studenten in de diergeneeskunde en
andere belangstellenden behandelde Beijers „De ge-
schiedenis en ontwikkeling der dierenbeschermings-
gedachte".

In 1955 gaf hij tezamen met de dierenartsen E. Bake-
ma en H. H. H. Schreinemakers in ons Tijdschrift
eisen aan, die gesteld zouden moeten worden bij het
vervoer van gewond, ziek en wrak vee. In 1961 be-
handelde hij op verzoek van de redactie de op 1 maart

1961 van kracht geworden Wet op de Dierenbescher-
ming. In 1968 volgde een nadere uiteenzetting van
artikel 8 van deze wet.

Begin 1956 — het jaar waarin hij zijn ambt moest
neerleggen — werd Beijers getroffen door een hart-
aanval, waarvan hij eerst tegen het eind van dat jaar
was hersteld. In verband met de ernst van zijn ziekte
had hij echter al spoedig ontslag gevraagd, dat hem
met ingang van 1 februari 1956 was verleend. Later
besloot hij ook af te zien van een afscheidscollege,
waarvoor hij — zo begrijpelijk voor allen die deze
werkzame man van meer nabij hebben gekend — reeds
voorbereidingen had getroffen.

Zoals uit het bovenstaande blijkt, bleef hij ook tijdens
zijn emeritaat voor ons Tijdschrift actief. Ook de die-
renbescherming behield zijn belangstelling. Toen hij
in 1969 in verband met zijn hoge leeftijd besloot zijn
zetel als hoofdbestuurslid van de Nederlandse Vereni-
ging tot Bescherming van Dieren ter beschikking te
stellen, werd hij in de in dat jaar gehouden algemene
vergadering tot ere-lid benoemd.

Reeds in 1962 — ter gelegenheid van het Eeuwfeest —
was hij erelid geworden van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde. Vele van
zijn oud-leerlingen zullen destijds deze benoeming met
instemming hebben vernomen en het naast de waar-
dering voor zijn vele verdiensten voor de Maatschappij
ook beschouwd hebben als een eerbetoon aan een be-
minnelijk en vooral bescheiden man, die tot op hoge
leeftijd deelnam aan het veterinaire verenigingsleven,
en op wie niet alleen tijdens de studietijd maar ook
daarna nimmer tevergeefs een beroep werd gedaan.
Velen hebben de weg gevonden naar zijn gastvrij huis
en mochten zich tot zijn vrienden rekenen. Ook ik heb
dat voorrecht gehad en heb dan ook graag voldaan
aan zijn verzoek zijn „In Memoriam" voor dit Tijd-
schrift te schrijven.

Ondanks zijn zeer drukke werkkring had Beijers een
hecht en goed gezinsleven, maar hem bleef veel leed
niet bespaard. Eerst overleed zijn vrouw, die hij in
haar laatste jaren met zoveel toewijding had verzorgd,
kort daarna verloor hij door een auto-ongeluk een
kleinzoon en later zeer plotseling zijn enige zoon.
Tijdens de gesprekken die ik met hem had trof mij
vóór alles zijn grote dankbaarheid jegens het gezin
van zijn enige dochter, dat de laatste jaren zoveel voor
hem betekende.

Op 29 april vond onder grote belangstelling de cre-
matie plaats in het crematorium Daehvijck te Utrecht.
Namens de Faculteit werd het woord gevoerd door
prof. Dr. G. Wagenaar, voor de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde sprak de
voorzitter Drs. H. A. van Riessen, voor de Nederlandse
Vereniging tot Bescherming van Dieren diens voor-
zitter prof. Dr. S. Hofstra.

Ds. Burger, vriend van de overledene, gaf een beeld
van zijn levensbeschouwing en memoreerde dat hij
meer dan 25 jaar het secretariaat van de afdeling
Utrecht van de Nederlandse Protestanten Bond had
verzorgd.

Nadat zijn schoonzoon D. C. Endert, arts te Doorn,
woorden ten afscheid had gesproken, dankte Ds. Bur-
ger de aanwezigen voor hun belangstelling.

Met Professor Beijers is een hoogstaand mens heen-
gegaan, die door zijn karaktereigenschappen veel
vrienden had.

Door zijn onderwijs en vooral ook door zijn publikaties,
waarvan sommige ook in het buitenland de aandacht
trokken, heeft hij in de ruim 60 jaren die hij in ons
midden was in belangrijke mate bijgedragen tot de
ontwikkeling van de diergeneeskunde.

„ met Prof. Wester: Casuistische mededelingen. Stille kolder-
verschijnselen door voederintoxicatie, coccidiosis bij runderen, hy-
drops ascites bij een paard door een ovariaal tumor .... 672
met prof. Wester: Coccidiose bij het schaap......768

„ met Prof. Wester: Twee gevallen van darmsteen bij paarden . . 598
„ met Prof. Wester: Twee gevallen van chronische tympanitis door

Enkele ervaringen omtrent de aandoeningen der luchtwegen en
longen bij het pziard, gedurende het laatste jaar ....
met F. H. van Raadshoven: Strongyliden bij het paard en d

Tuberculose en tuberculinereacties bij het paard ....
Een geval van enzoötische myoglobinurie bij een paard .

met H. L. B e r e n d s e n en Dr. N. C. W. H e s s e: De behandeling
van verschillende vormen van mastitis met penicilline en sulphone

met Dr. W. J. van Z ij 1: Boezemfibrillatie bij het paard .
met Dr. J. J. van Loghem en H. Borstel: Haemolytische

1933

1936

1937

1938

1939

1940

1941

1942

1945
1947

IMS
1949

met H. H. H. Schreine makers en E. Bakema: Ver-
voer van gewond, ziek en wrak vee.......

Vergiftigingen bij ons vee door plantenziektebestrijdingsmiddelen
middelen tegen schadelijke insecten en andere dieren en onkruid

Wat kunnen ons abnormale geluiden bij de ademhaling leren? .
Enkele tot dusver nog onbekende bijzonderheden omtrent G. J
Hengeveld, leraar aan \'s Rijksveeartsenijschool van 1853-1881 .
Artikel 8 van de Wet op de Dierenbescherming ....

De begroting voor 1972 wordt door het Hoodbestuur behandeld. Het daarin optre-
dende tekort wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door de algemene kosten-
stijging en de sterk gestegen personeelskosten, (uitbreiding van de personeelsbezet-
ting en stijgende lonen). Met het Algemeen Bestuur en de Contributie Commissie zal
overlegd worden inzake de te treffen maatregelen.

Het overleg met de Faculteit over de differentiatie is op niets uitgelopen. Het Hoofd-
bestuur handhaaft haar standpunt dat een herstructurering van de opleiding met het
behoud van het algemeen diploma voorshands de meest realistische benadering blijft.
Uit het antwoord van de Faculteit blijkt dat men bereid is in september het gesprek
voort te zetten volgens de door het Hoofdbestuur voorgestelde procedure.
Van de Ereraad is een nota ontvangen waarin haar standpunt, een jurist tot secre-
taris van de Ereraad te benoemen, wordt toegelicht. Deze nota zal tesamen met het
voorstel van de Statuten Commissie die een jurist tot voorzitter van de Ereraad wenst,
aan het Algemeen Bestuur worden voorgelegd en een uitspraak worden gevraagd,
welk voorstel op de Algemene Vergadering zal moeten worden ingediend.
Er zullen nieuwe leden voor de redaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
moeten worden gevonden wegens het aftreden van meerdere redaktieleden. De
Afdelingen c.q. Groepen worden nu reeds in overweging gegeven hun gedachten over
eventuele suggesties hiertoe te laten gaan.

Door de Groep Wetenschappelijke Onderzoekers is de mogelijkheid geopperd het
tijdschrift in het Engels uit te geven teneinde internationaal meer „image" te verkrij-
gen. Een en ander impliceert een splitsing van het Tijdschrift in een zuiver weten-
schappelijk tijdschrift en een mededelingenblad.
De betreffende Groep zal dit idee in een nota nader uitwerken.

De algemeen secretaris zal de Maatschappij op het congres van de W.V.A. in Mexico
vertegenwoordigen.

De heer J. C. de Geus is met ingang van 15 juni 1971 benoemd als staffunctionaris
bij de Maatschappij. Hij zal in deze hoedanigheid de algemeen secretaris bijstaan in
de uitoefening van zijn functie en de verschillende werkzaamheden op het bureau
coördineren.

Betreffende het enten tegen pseudo-vogelpcst is door de Veeartsenijkundige Dienst
een zodanig schema ontworpen dat nu per bedrijf de meest gewenste enting kan wor-
den uitgevoerd. De problematiek in verband met de enting en de bestrijding van de
pseudo-vogelpest is voor het Hoofdbestuur aanleiding een onderhoud aan te vragen
met de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst, waaraan ook door bestuursleden
van de Groep Praktici Grote Huisdieren zal worden deelgenomen.
De organisatie van het Postuniversitair Onderwijs heeft dc voortdurende aandacht
van het Hoofdbestuur. Wegens aftreden van Prof. Van Gils als voorzitter van de
commissie Postuniversitair Onderwijs Veterinaire Volksgezondheid, is als nieuwe
voorzitter Dr. van Logtestijn gekozen. De mogelijkheid tot het houden van een
nieuwe cursus bedrijfsvoering wordt onderzocht.

Op 15 september a.s. zal de Afdeling Friesland haar 17e Lustrum vieren met een bij-
eenkomst in Restaurant Tropenfauna om ± 16.30 uur.
Bij deze gelegenheid zal Rients Gratama optreden.

Buitengewone leden: op 31 december 1970 was het aantal buitengewone leden 82.
Ereleden: het aantal ereleden wéis op 31 december 1970 3.

Jubilea: collega M. Karsemeijer vierde dit jaar zijn 50-jarig dierenartsjubileum,
collega E. H. Koning zijn 40-jarig, collega A. L. A. van Rees zijn 35-jarig,
collega B. d e V 1 a s zijn 30-jarig en de collegae F. J. E i s e n g a, R. F e d d e s,
A. PaulusseenD. A. Scholma hun 25-jarig.

Onderscheidingen: tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau werd benoemd collega

A. van Keulen; tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau collega J. J. O oo m s.
Overleden: dit jaar overleed het erelid D. vanderVeen.

Bestuur: in de jaarvergadering van 23 april trad collega B. d e V 1 a s als voorzitter
af. In zijn plaats werd benoemd collega H. L. M. H o u b e n. Collega L. Z e g e r s
werd als lid van het bestuur herbenoemd, en collega C. C. J. M. v a n d e r M e ij s
als lid benoemd. Het bestuur was als volgt samengesteld:

Wegens verandering van functie trad collega Van der M e ij s af: in de vergade-
ring van 10 september werd in zijn plaats benoemd collega J. Th. G. van Loon.
Ereleden: ereleden waren:

Dr. A. W. A. Bos, Waalwijk
M. Karsemeijer, Alphen aan de Rijn
Dr. J. M. van Vloten, \'s-Gravenhage.

Afvaardigingen: als afgevaardigde in het Algemeen Bestuur van de K.N.M.v.D.
trad op collega G. Costermans. Als afgevaardigde in de studiecommissie van
de V.N.G. traden op de collegae H. L. M. Houben en C. S t o 11 e. Als afgevaar-
digden in de commissie Post-Universitair Onderwijs de collegae H. L. M. H o u b e n,

B. de Vlas en L. Zegers. Als afgevaardigden in de Interpretatiecommissie de
collegae G. R o e k en Dr. J. F. W e s t e n d o rp. Als afgevaardigden in de commissie
inzake Vleeshygiëne de collegae Dr. J. J. d e B r u i n en A. J. G e e 1 e n.

In de organisatie van de laborantencursus werd de Groep vertegenwoordigd door
collega L. Zegers.

Bestuursvergaderingen: er werden zes bestursvergaderingen gehouden, waarvan drie
in combinatie met het bestuur van de Vereniging van Slachthuisdirecteuren in Ne-
derland.

Ledenvergaderingen: er werden vier ledenvergaderingen gehouden, te weten op:
12 februari, waarin Prof. P. Wensvoort een demonstratie gaf van pathologisch
materiaal; 23 april, de jaarvergadering, waarin collega L. H. H. M. Lendfers
een lezing hield over transportschade bij varkens; 10 september, waarin collega Dr.
M. van Schothorst sprak over het onderwerp Vleeswarenonderzoek, zin of
onzin; 10 december, waarin collega Dr. J. F. Westendorp verslag uitbracht
over de werkzaamheden van de Interpretatiecommissie, en collega S. P. Koop-
mans een indruk gaf over een studiereis naar de U.S.A. Deze vergadering werd ge-
houden in combinatie met de Vereniging van Slachthuisdirecteuren in Nederland.
Vertegenwoordigingen: één of meer bestuursleden waren aanwezig bij de volgende
bijeenkomsten:

7 januari, met de Hoofdinspectie te Leidschendam; 16 januari, met de Hoofdinspectie
te Leidschendam; 20 januari, met de Hoofdinspectie te Leidschendam; 27 januari,
met de Hoofdinspectie te Leidschendam; 29 januari. Bestuursvergadering.

25 februari. Bijeenkomst met het bestuur van de Ver. van Slachthuisdirecteuren.
18 maart. Bestuursvergadering; 20 maart, Hoofdinspectie Leidschendam.
16 april. Bijeenkomst in E.E.G.-verband te Brussel.

8 mei. Bestuursvergadering, overleg met het Hoofdbestuur van de K.N.M.v.D.;
25 mei. Overleg met de V.N.G.; 27 mei. Bezoek vergadering van de Groep Weten-
schappelijke Onderzoekers; 28 mei, Opening van het verbouwde slachthuis te Breda.
3 juni. Bezoek aan de jaarvergadering van de Ned. Ver. van Importeurs en Expor-
teurs van Slachtdieren en Vlees, te Renkum; 24 juni, Overleg met het Ministerie
van Landbouw; 25 juni, Bezoek aan een vergadering van de Groep D.I.B. te
Bunnik; 29 juni. Deelname aan het overleg met de groep Bruckwilder te Utrecht.
30 juli. Hoofdinspectie Leidschendam.

7 augustus. Bestuursvergadering; 12 augustus, Commissie Post-Universitair Onderwijs;
20 augustus. Bijeenkomst met het bestuur van de Ver. van Slachthuisdirecteuren; 27
augustus. Jaarvergadering Bond van Groothandelaren in Vlees.
16 september. Bijeenkomst met het bestuur van de Ver. van Slachthuisdirecteuren.

I oktober, Honderdjarig bestaan afd. Gelderland van de K.N.M.v.D.; 2 oktober.
Sectievergadering met de Groep pluimvee van de algemene vergadering van de
K.N.M.v.D.; 12 oktober. Studiecommissie van de V.N.G.; 12 oktober. Inaugurele
rede Prof. Krol; 17 oktober. Jaarvergadering Bond van Groothandelaren in Vlees;
22 oktober. Overleg met het bestuur van de Bond van Keurmeesters; 27 oktober.
Commissie Post-Universitair Onderwijs; 31 oktober, Afscheid inspecteur Anemaet.
16 november. Vooroverleg hearing commissie Siderius; 18 november. Hearing com-
missie Siderius; 26 november. Commissie differentiatie onderwijs.

II december. Commissie differentiatie onderwijs; 11 december. Overleg met de staf
van het instituut van Gils; 18 december. Commissie Post-Universitair Onderwijs.

Dc vele problemen, die zich voordeden, eisten en kregen de volle aandacht van be-
stuur en leden. Het overleg met het Hoofdbestuur van de K.N.M.v.D. en de Veteri-
naire Hoofdinspectie Volksgezondheid verliep in een goede sfeer.
Voor allen, die er bij betrokken zijn is het te wensen, dat het werk van onze Groep
op dezelfde wijze kan voortgaan.

Bij K.B. van 21 mei 1971 nr. 21 werd collega Dr. A.
S. J. P. A. M. V a n M i e r t tot gewoon lector in dc
veterinaire farmacologie benoemd.
Dr. van Miert werd in 1937 te \'s-Hertogenbosch ge-
boren. De studie in de diergeneeskunde ving hij in
1954 aan aan de Rijksuniversiteit te Utrecht waar hij
in 1960 het doctoraalexamen aflegde en in 1962 het
dierenartsexamen. In 1961 werd hij verbonden aan
het Instituut voor Veterinaire Farmacologie en Toxi-
cologie van de Faculteit der Diergeneeskunde te
Utrecht.

In verband met zijn wetenschappelijk onderzoek, dat
voornamelijk betrekking heeft op de farmacologische
analyse van de werking van de lipopolysacchariden
van gram-negative bacteriën bij verschillende dier-
soorten, vooral met betrekking tot de motiliteit en secretie van de maag-darm
tractus, heeft hij o.a. studiebezoeken gebracht aan de Royal (Dick) School of
Veterinairy Studies te Edinburgh.

Onder zijn leiding gebeuren voorts onderzoekingen betreffende het vrijkomen van
endogeen pyrogeen uit de granulocyten en over het werkingsmechanisme van anti-
pyretica. In het kader van zijn proefschriftonderwerp werd tevens een onderzoek
gedaan naar het voorkomen van a- en ;8-adrenergische receptoren in de voor-
magen. In 1970 promoveerde hij op het proefschrift, getiteld: „Motiliteitsremming
van de netmaag en pens bij de kleine herkauwer tijdens de door bacterieel endo-
toxine (lipopolysacchariden) opgewekte koorts".

Collega van Miert verzorgde vele publikaties op zijn onderzoekingsgebied en hield
o.a. enige voordrachten voor de Veterinaire Faculteit te Edinburgh en voor de
Physiological Society te Londen.

Tijdens een drukbezochte afscheidsreceptie op 6 mei
1971 reikte de burgemeester van Dordrecht aan drs.
C. Bergsma de onderscheiding van Ridder in de
orde van Oranje-Nassau uit.

Collega C. Bergsma werd op 1 april 1906 te Drachten
geboren. Hij behaalde in 1932 het dierenartsdiploma.
De moeilijke economisch-sociale toestand in de crisis-
jaren had ook zijn gevolgen voor de pas afgestudeer-
de dierenartsen en al spoedig besloot collega Bergs-
ma zich een bredere basis te verschaffen door econo-
mie te gaan studeren in Rotterdam, waar hij inmid-
dels (1934) verbonden was aan het Openbaar Slacht-
huis.

In 1940 slaagde hij voor het candidaatsexamen-eco-
nomie en in 1945 werd hem de doctorandusbul uitge-
reikt.

In 1947 werd hij benoemd tot directeur van de Vleeskeuringskring en het Open-
baar Slachthuis te Dordrecht.

Het Salmonellaprobleem had zijn bijzondere aandacht en hij heeft dat ook in een
aantal publikaties vastgelegd. Gedurende lange tijd heeft hij zich energiek ingezet
als bestuurslid van de Vereniging van Directeuren van Gemeentelijke Slachthuizen
en heeft hij een actieve rol gespeeld in de Technische Commissie hiervan.
Op 1 mei 1971 begon zijn welverdiende pensioen.

Op donderdag 24 juni 1971 promoveerde collega J.
Goudswaard tot doctor in de diergeneeskunde op
het proefschrift, getiteld: „Ziekte van Johne bij de
geit, verslag van enige onderzoekingen betreffende de
immunogene en chemotherapeutische profylaxe en de
serologische diagnostiek van deze ziekte".
Promotor was Prof. A. van der Schaaf.
Uit een uitvoerige literatuurstudie kon worden gecon-
cludeerd, dat de ziekte van Johne reeds in het begin
van de negentiende eeuw in bepaalde streken van En-
geland een ernstig probleem vormde. De aandoening
was daar bij dierenartsen en veehouders bekend als
„shooting", terwijl een aangetast dier „runner out"
werd genoemd. Ook in Nederland was paratuberculo-
se zeer waarschijnlijk reeds vóór 1895, het jaar, waar-
in een publikatie van de Dresdense hoogleraar Johne en zijn Amerikaanse assistent
Frothingham verscheen betreffende deze ziekte, reeds lang bekend.

Doel van het onderzoek was om, met behulp van de geit als proefdier, een aantal
aspecten van de pathogenese, de profylaxe en de diagnostiek van de ziekte van
Johne te bestuderen. Een belangrijke plaats in het proefschrift is ingeruimd voor
de toetsing van een hypothese van de Engelse onderzoeker Rankin, die veronderstel-
de dat passief, via het colostrum verworven antilichamen tegen M. johnei de weer-
stand van de aldus „passief geïmmuniseerde" jonge dieren zouden verhogen. Op
2 verschillende wijzen wordt in het proefschrift aangetoond, dat dit niet het geval
is. Naast een aantal andere onderzoekingen worden enige vaccinatie-experimenten
beschreven; de allergie t.o.v. bovine tuberculine zal op veehoudersbedrijven een be-
langrijk, zo niet onoverkomelijk nadeel van de vaccinatie blijven, doch aangeraden
wordt alle jonge dwerggeiten in Nederland wèl te vaccineren, gezien het herhaald
optreden van enzoötiën van paratuberculose in dwerggeitenkolonies.
De serologische diagnostiek van de ziekte van Johne, tenslotte, kan volgens Dr.
Goudswaard, aanmerkelijk worden verbeterd door onderzoek met behulp van de
A(gar) G(el) P(raecipitatie) T(est) en de I(mmuun) F{luorescentie) T(est),
naast de C.B.R.

Collega Goudswaard werd in Rotterdam geboren en behaalde in 1960 het diploma
Gymnasium B aan het Johannes Calvijn Lyceum te Rotterdam-Zuid. Hierna begon
hij de studie in de diergeneeskunde aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, waar in
oktober 1966 het dierenartsexamen werd afgelegd. Sindsdien is hij als wetenschap-
pelijk medewerker verbonden aan het Instituut voor Veterinaire Bacteriologie van
de Rijksuniversiteit te Utrecht, alwaar hij de leiding heeft van de antibiotica-
afdeling en mede verantwoordelijk is voor de bacteriologische en serologische
diagnostiek van het voor onderzoek ingezonden materiaal.

Aan de Rijksuniversiteit te Utrecht promoveerde op
donderdag 24 juni 1971 collega A. Hooger-
brugge tot doctor in de diergeneeskunde op het
proefschrift, getiteld: ,,Een onderzoek naar de geno-
type- voedingsinteractie bij het kuiken, met betrekking
tot de behoefte aan het aminozuur lysine". Promotor
was Prof. Dr. W. K. H i r s c h f e 1 d.
In het proefschrift worden de resultaten beschreven
van de onderzoekingen, die waren gericht op het
probleem van de genotype-milieu interactie bij het
pluimvee. Als proefdieren werden stammen van de
volgende rassen gebruikt: Witte Leghorn, New Hamp-
shire, Witte Plymouth Rock en een stam uit het Zoö-
technisch Instituut, aangeduid als Witbenige slacht-
stam. De kuikens ontvingen volledige voeders met ver-
schillende lysinepercentages. Een statistische analyse van de verkregen gegevens toon-
de aan, dat er zeer significante interacties waren op de leeftijden van 2, 4, 6 en 8
weken tussen de stammen en de voeders van verschillende lysinepercentages. Voorts
bleek o.a., dat de lysinebehoefte van de Witbenige slachtstam groter was dan van
de Witte Leghorn en dat de haankuikens meer lysine nodig hadden dan de hen-
kuikens. De geconstateerde geringe groei bij lage lysinegehaltes ging gepaard met
— of werd veroorzaakt door — een verminderde voederopname. Lage lysinegehaltes
leidden bij de stammen tot ongunstige voederconversies. De lysine-efficiënties (het
aantal grammen gewichtstoename per 1 gram opgenomen lysine) bleken optimaal te
zijn, wanneer het lysinegehalte in het voeder lager is dan nodig zou zijn om een
optimale groei te garanderen. Het lysinegehalte van het voeder heeft dus een grote
invloed op de gewichtstoename, voederopname (slechts in geringe mate te ver-
beteren door het persen van het voeder tot korrels), voederconversie en lysine-
efficiëntie.

De veertiende stelling van Dr. Hoogerbrugge kan hier, tenslotte, niet onvermeld
blijven: „De veterinaire begeleiding van de grote bedrijven zal slechts dan een ver-
trouwensbasis scheppen, wanneer de betrokken dierenarts niet alleen op klinisch
gebied ervaren is, maar ook op andere terreinen van de onderhavige dierlijke pro-
ductie, in staat is te adviseren".

Collega Hoogerbrugge werd in Overschie geboren en behaalde in 1947 het diploma
H.B.S.-B op de Eerste Gemeente H.B.S. te Rotterdam. Met de diergeneeskundige
studie kon door de vervulling van de militaire dienstplicht pas in 1950 worden be-
gonnen. Het dierenartsexamen werd afgelegd in 1955. Van 1955 tot 1959 heeft hij
zich bij de Stichting voor Veevoedingsonderzoek van het Centraal Veevoeder Insti-
tutu gespecialiseerd in de veevoeding. Daarna is hij als geneticus en veterinair
adviseur in dienst getreden bij de pluimveefokkerscombinatie Bovans, welke in 1961
uiteen is gevallen. Sindsdien is hij verbonden aan het Zoötechnisch Instituut van
de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht. Met ingang van 1 september 1966
kreeg hij een onderwijsopdracht in de Zootechniek van de Kleine Huisdieren en
het Varken.

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

J. Braamskamp, Fledderustraat 30, Dalen (Dr.)
M. F. de Jong, Gotum 23, Akkrum
C. P. M. A. Kriele, St. Annalaan 4, Maastricht
G. C. van der Weijden, van Dijcklaan 12, Bilthoven
•Ms lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan de collegae:

M. J. A. Nuijens, Heuvel 11, Oirschot
T. de Ruyter, Laan van Vollenhove 2737, Zeist
Het Hoofdbestuur heeft als kandidaatleden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde aangenomen de vet. studenten:
Mej. M. Huysse, Obrechtstraat 50bis, Utrecht
P. C. R. Baars. Merelstraat 13, Utrecht

Baren, D. van; adres gew. in: Hoogland, Acacialaan 2; tel. 03493-1835 (pr) 03490-
15678 (bur) (199)

Boer, Dr, E. de; adres gew. in: Afferden (Geld.), Waalbandijk 72; tel. 08870-2814
(datum van ingang nog onbekend) (203)

Boer, Dr. G. F. de; adres gew. in: Uithoorn, Herman Gorterhof 28; tel. 02975-3738

Boysen, V. H,; adres gew. in: Bodegraven, Hollandshof 22; tel. 01726-2163 (bur.);

J. G. Janssen te Maastricht
Dj. de Jong te Driebergen (afwezig)
25 jaar: R. J. Huizinga te Zuiderwolde
31 juli: 35 jaar: G. J. Hoeflake te Den Haag (afwezig)
1 aug.: 25 jaar: C. P. van Oostrom te Voorschoten (afwezig)
60 jaar: J. S. Hoogstra te Velp (afwezig)

19 jaar, middelbare schoolopleiding, i.b.v. rijbewijs en typediploma, zou
gaarne werkzaam zijn in dierenartsenpraktijk, assistenteopleiding bijna
klaar.

Brieven onder no. 27/71 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, Julianalaan 10, Utrecht.

Bepaling van phenylalanine-a-kefoglutaraaf
transaminase in beresperma als criterium voor
verdunning met behoud van fertiliteit

Determination of phenylalanine-a-ketoglutarate tran-
saminase in boar semen as criterion for dilution with
conservation of fertility

De bepalingsmethode van het enzym phenylalanine-a-ketoglutaraat transaminase
in berespermatozoën en beresperma wordt beschreven.

De transaminase activiteit werd bepaald zowel in onverdund sperma als in sperma
1 : 1 verdund met de gebruikelijke I.V.T. verdunner verzadigd met CO2, direct
na het verdunnen en eveneens na 24 uur bewaren bij 15°C. Hierbij bleek dat in
enkele gevallen na 24 uur de transaminase activiteit in het verdunde sperma
sterk was toegenomen. Dit verschijnsel werd speciaal waargenomen in die geval-
len, waarbij het percentage levende spermatozoën en de beweeglijkheid zich goed
hadden gehandhaafd en waar goede bevruchtingsresultaten werden verkregen
na K.I.

Omgekeerd kan men stellen, dat wanneer de enzymactiviteit van verdund sperma
van een onbekende beer na 24 uur bewaren sterk is gestegen en daarbij een
waarde heeft bereikt ongeveer gelijk aan die van het onverdunde sperma, de
kans zeer groot is, dat men na K.I. met het sperma van de onderzochte beer na
24 uur bewaren behoorlijke bevruchtingsresultaten kan verwachten.

Berespermatozoën bevatten twee bijzondere transaminasen, nl. phenyla-
lanine-a-ketoglutaraat transaminase en a-aminocaprylzuur-a-ketoglutaraat
transaminase. (vanderHorst, 1968 en 1970).

De activiteit van het eerstgenoemde enzym kan bepaald worden volgens de
methode van Scandurra en Cannella (1969). De activiteit bleek
vrij hoog te zijn in de spermatozoën, maar in de regel laag in het sperma-
plasma. Was het sperma echter afkomstig van beren met slecht bevruch-
tend vermogen, dan was de enzymactiviteit in het spermaplasma dikwijls
hoger dan normaal. In verband hiermede was de hypothese gesteld, dat bij
„slecht" sperma een gedeelte van het enzym uit de spermatozoën overgaat
in het spermaplasma (van der Horst, 1970). Naar aanleiding van
deze bevindingen hebben wij daarna regelmatig spermamonsters van de
afdeling K.I. onderzocht, zowel van het spermaplasma als van de sperma-
tozoën. De resultaten zijn momenteel in bewerking (Hendriks e, van
Gemert en vanderHorst).

Het verdunnen en bewaren van beresperma gedurende 24 uur met behoud
van fertiliteit blijkt bij de ene beer wel mogelijk te zijn, maar bij de andere
niet. Gezien het bovenstaande leek het niet uitgesloten enig inzicht in dit
probleem te verkrijgen met behulp van de transaminase activiteit.

1 Mej. Dr. C. J. G. avn der Horst, Laboratorium Biochemie van de Voortplanting;
Dr. J. Henwrikse en W. van Gemert, Afd. K.I., Kliniek Veterinaire Verloskunde
en Gynaecologie, Yalelaan 7, Utrecht.
Geaccepteerd voor publikatie op 23 maart 1971.

In het laboratorium werd het sperma 1 : 1 verdund met de gebruikelijke
I.V.T. verdunner verzadigd met CO2, waarna de enzymactiviteit werd be-
paald in het oorspronkelijke sperma, in het sperma direct na verdunning
en in het sperma 24 uur na verdunning. Op de afdeling K.L werden in de
verschillende monsters de beweeglijkheid van de spermatozoën en het per-
centage levende spermatozoën geschat. De resultaten van dit onderzoek
worden hier gepresenteerd.

De bepalingsmethode van het enzym wordt tevens uitvoerig beschreven,
daar tijdens dit onderzoek gebleken is, dat men uit de transaminase acti-
viteit gegevens kan verkrijgen over het al of niet kunnen verdunnen van
beresperma en bewaren met behoud van fertiliteit. Indien gewenst kan
deze bepaling op een K.L station of Gezondheidsdienst worden uitgevoerd.

Onder invloed van het enzym phenylalanine-a-ketoglutaraat transaminase
vindt de volgende reactie plaats:

Naarmate de transaminase activiteit groter is, wordt er meer phenylpyro-
druivenzuur gevormd. Na incubatie van het te onderzoeken spermamon-
ster met phenylalanine en a-ketoglutaarzuur wordt de gevormde hoeveel-
heid phenylpyrodruivenzuur spectrofotometrisch bepaald en daaruit kan
berekend worden hoeveel /tM phenylalanine zijn omgezet.
Volgens Scandurraen Gannella (1969) kan men het pyrodrui-
venzuurgehalte bepalen door de absorptie van de alkalisch gemaakte oplos-
singen te meten bij 318 nm. Wij hebben dit met behulp van bekende phe-
nylpyrodruivenzuuroplossingen gecontroleerd. Uit fig. 1 blijkt, dat de ex-
tinctie inderdaad evenredig is met de hoeveelheid aanwezig phenylpyro-
druivenzuur en dat deze methode dus geschikt is voor het bepalen van
dit zuur.

Ook hebben wij de bepalingsmethode van het enzym gecontroleerd. Hier-
voor hadden wij niet de beschikking over gezuiverde transaminase, zoals
Scandurra en Gannella, maar wij gebruiken daarvoor afgewogen
hoeveelheden acetonpoeder, bereid uit berespermatozoën. Dit is een enzym-
preparaat, dat bereid kan worden uit gewassen berespermatozoën. Deze
worden eerst gehomogeniseerd met fosfaatbuffer en na centrifugeren wordt
aan de oplossing aceton toegevoegd, waarbij de eiwitten, waaronder ook
de transaminase, neerslaan (vanderHorst, 1970).
Na drogen verkrijgt men een wit poeder, het zg. acetonpoeder. Na uitvoe-
ring van de enzymbepaling met verschillende afgewogen hoeveelheden ace-
tonpoeder bleek de waargenomen extinctie evenredig te zijn met de hoe-
veelheid gebruikte acetonpoeder. Dit bewijst dat men op deze wijze de
enzymactiviteit van de spermatozoën kan meten.

fosfaatbuffer pH 8.0 volgens Sörensen (0,5 ml 9,5 ml van 2 oplossingen,
die resp. bevatten 9.078 g KH2PO4 per liter en 11.876 g Na2HP04.
2H2O per liter).

L-phenylalanine: 3,00 g phenylalanine (Merck, Darmstadt) oplossen in 100 ml
buffer. De phenylalanine wordt in de voor ruim 3/4 gevulde maatkolf verwarmd
in water. Na afkoeling wordt het volume tot 100 ml aangevuld. Men verkrijgt
tenslotte een verzadigde oplossing.

a-ketoglutaarzuur: 1,46 g (Merck, Darmstadt) oplossen in 100 ml fosfaatbuffer.
1.75 N NaOH: 17,5 g NaOH oplossen in 250 ml gedestilleerd water.

Voor de enzymbepaling in sperma woorden resp. 2 x 2 ml en 2 x 0,5 ml
sperma gecentrifugeerd. De spermatozoën afkomstig van 0,5 ml sperma
worden beide gehomogeniseerd rnet 1 ml fosfaatbuffer in een sonifier (de
spermatozoën gaan daarbij stuk), waarna aan één van de buisjes 0,1 ml
phenylalanine en 0,2 ml a-ketoglutaarzuur wordt toegevoegd. Na 30 mi-
nuten incuberen bij 38°G wordt de reactie gestopt door toevoeging van
2 ml 1.75 N NaOH oplossing. Gedurende het incuberen wordt de blanco
klaar gemaakt door aan het tweede buisje met gehomogeniseerde sperma-
tozoën dezelfde hoeveelheden phenylalanine, a-ketoglutaarzuur en loog toe

te voegen, maar nu de loog vóór de a-ketoglutaarzuuroplossing. Er kan
dan dus geen reactie plaats vinden. Na centrifugeren wordt de extinctie
van de eerstgenoemde heldere oplossing tegen de blanco bepaald bij 218
nm.

Op overeenkomstige wijze wordt de enzymactiviteit in het plasma bepaald.
Men voegt toe aan 1 ml plasma 0,1 ml phenylalanine, 0,2 ml a-ketoglu-
taarzuur en 1 ml fosfaatbuffer. Na 30 minuten incuberen bij 38°C wordt
de reactie weer gestopt door toevoeging van 2 ml loog en na centrifugeren
wordt de extinctie van de bovenstaande oplossing bepaald tegen een
blanco, die op dezelfde wijze wordt bereid, maar waarbij de loog wordt
toegevoegd vóór de a-ketoglutaarzuur. De waargenomen extinctie is een
maat voor de aanwezige transaminase activiteit. Met behulp van grafiek
1 kan men uitrekenen hoeveel phenylalanine er is omgezet. In de praktijk
zal men echter steeds de gevonden extincties vergelijken.
De waargenomen extinctie bleek bij de spermatozoën dikwijls hoger dan
2.0 te zijn. Deze hoge extincties zijn op de schaal niet voldoende nauw-
keurig af te lezen om gebruikt te kunnen worden voor een kwantitatieve
berekening. Daar het moeilijk is met hoeveelheden sperma kleiner dan 0,5
ml te werken zonder daarbij relatief grote fouten te maken, hebben wij bij
deze bepalingen de gebruikte hoeveelheid sperma voorlopig niet vermin-
derd.

In 2 buisjes worden 5 ml sperma gemengd met 5 ml I.V.T. verdunner, ver-
zadigd met CO2. Eén buisje wordt gedurende 24 uur bewaard bij 15°C. De
transaminase activiteit, zowel als de beweeglijkheid en percentage levende
spermatozoën, zijn bepaald van het onverdunde sperma en van het ver-
dunde sperma direct na het verdunnen en na 24 uur bewaren.
Bij een klein aantal monsters werd na het mengen gelabelde glucose toege-
voegd, op 10 ml verdund sperma 2,5 /i,l (0.5 microcurie, 20 microgram).
Deze monsters zijn ook na 48 uur bewaren onderzocht. Bovendien werden
hierbij elke dag de aminozuren en koolhydraten in het spermaplasma na-
gegaan. Daartoe werd na het onteiwitten van het spermaplasma met al-
cohol en indampen van de oplossingen het residu onderworpen aan electro-
forese bij pH 1,9, gevolgd door chromatografie (van der Horst,
1966). Na bespuiten van de chromatogrammen met natriummetaperjodaat
en benzidine zijn die gedeelten van de papierchromatogrammen waar de
koolhydraten aanwezig zijn, gescand met behulp van een 47r-scanner op de
aanwezigheid van gelabelde stoffen. Op deze wijze kon het verloop van de
reacties enigszins vervolgd worden.

Bij het onderzoek bleek, dat in enkele gevallen de transaminase activiteit
van het verdunde sperma na 24 uur bewaren was toegenomen en dat
daarbij soms waarden werden bereikt gelijk aan die van het onverdunde
sperma. Tevens was het opvallend dat uit de K.I. resultaten duidelijk naar
voren kwam dat met verdund sperma van die betreffende beren na 24 uur
bewaren nog goede bevruchtingsresultaten konden worden verkregen.
Naar aanleiding van deze waarnemingen hebben wij de verschillende sper-
mamonsters beoordeeld. Het cijfer 10 wil zeggen, dat gezien het verloop
van de enzymactiviteit verwacht kan worden dat het verdunde sperma nog

De phenylalanine-a-ketoglutaraat transaminase activiteit in de spermatozoën, het percentage levende spermatozoën en de
beweeglijkheid in verschillende monsters beresperma, zowel onverdund als 1:1 verdund met de I.V.T. verdunner, verzadigd

met CO2, direct na het verdunnen (dag 1) en na 24 uur bewaren bij 15° C (dag 2).
De beoordeling van het sperma betreffende te verwachten bevruchtingsresultaten met als maatstaf het verloop van de

Cris

Pipo
Wim

Otto

Zeb
Nosi

Gijs

Iep

Anton

Jan

Max

65
60
50
30
65
65
65
25
60
25
50
80

60
60

60
40
60
70
60
70
60
60
20

30
10

65
40
60
15
2
10
10
65

30
50

40
30
10
25
5
10
20
10
10

-I-

-I-
-H

-I-

-I- -I-
H-

-I- -I-

-I-

-t-
-t-

geschikt is voor inseminatie. Een beoordehngscijfer 5 betekent dat volgens
bovenstaande maatstaf de kwaliteit van het verdunde sperma na 24 uur
zeer matig is en O betekent dat het sperma totaal ongeschikt is voor ge-
bruik in de praktijk.

In tabel 1 staan vermeld de transaminase activiteit van de spermatozoën,
aanwezig in het onverdunde sperma en in het verdunde sperma op dag 1
(meestal 15 a 30 minuten na het verdunnen) en op dag 2 na 24 uur be-
waren bij 15°C. Tevens zijn, voor zover uitgevoerd, het percentage le-
vende spermatozoën en de beweeglijkheid gegeven. Daarnaast is de beoor-
deling vermeld, uitgedrukt in cijfers, zoals deze naar onze mening zou
volgen uit het verloop van de transaminase activiteit.

Wij zullen nu achtereenvolgens de verschillende beren, genoemd in tabel 1
bespreken.

De spermatozoënconcentratie in het sperma van de beer „Gris" is laag,
hetgeen vermoedelijk een lage transaminase activiteit tengevolge heeft.
Deze beer gaf bij inseminatie in de periode van dit onderzoek matige be-
vruchtingsresultaten en het was bekend dat het sperma na 24 uur bewaren
niet meer voor K.I. gebruikt kon worden. Dit is in overeenstemming met
de beoordeling naar het verloop van de transaminase activiteit.
De concentratie van de spermatozoën in het sperma van de beer „Pipo" is
veel groter dan bij „Gris" en de transaminase activiteit van het onver-
dunde sperma is ook groter. Wat hier echter het meest opvalt is, dat de
transaminase activiteit van het verdunde sperma na 24 uur sterk is toege-
nomen en op 14-4-70 zelfs een waarde bereikt hoger dan die van het on-
verdunde sperma. Dit gaat samen met een onveranderd percentage levende
spermatozoën en handhaving van een goede beweeglijkheid. Uit de K.I.
lesultaten blijkt dat het verdunde sperma van „Pipo" na 24 uur bewaren
nog goede bevruchtingsresultaten gaf.

Van de beer „Wim" was bekend, dat bij inseminatie met niet bewaard
sperma zeer goede bevruchtingsresultaten konden worden verkregen, beter
dan die van „Gris", maar dat het verdunde sperma na 24 uur bewaren
niet meer voor inseminatie geschikt was. Uit de tabel zien wij, dat hier de
transaminase activiteit na 24 uur niet noemenswaard gestegen is.
Bij de volgende beer, „Otto", is de transaminase activiteit na 24 uur sterk
toegenomen, speciaal op 21-4-70. De beweeglijkheid van de spermatozoën
en het percentage levende spermatozoën hebben zich ook goed kunnen
handhaven. Ook na K.I. bleek het verdunde sperma na 24 uur goede be-
vruchtingsresultaten te geven.

Met het sperma van de beer „Zeb" werden bij directe inseminatie goede
bevruchtingsresultaten verkregen, maar uit de K.I. resultaten bleek het
verdunde sperma na 24 uur bewaren geen goede resultaten af te werpen.
Dit is weer in overeenstemming met het verloop van de transaminase ac-
tiviteit.

Volgens de uitkomsten van de enzymbepalingen kunnen wij verwachten
dat het sperma van de beer „Nosi" na 24 uur nog goede resultaten zal
kunnen geven, tenminste op 26-5-70 en op 1-6-70. Dit is echter niet aan
de praktijk getoetst. Enige weken later bleek uit de K.I. resultaten het
bevruchtend vermogen sterk gedaald te zijn. Dit is in overeenstemming
met de door ons gevonden waarden voor de transaminase activiteit.
Ditzelfde verschijnsel nemen wij ook waar bij de volgende beer „Gijs".

De beren „Iep" en „Anton" geven bij directe inseminatie goede resultaten,
maar het verdunde sperma na 24 uur bewaren bleek niet bruikbaar te zijn
voor K.L

De kwaliteit van het sperma van de beer „Jan" was in juni beter dan in
de maand augustus, maar in de loop van de maand september werd het
weer beter en volgens het verloop van de enzymactiviteit kan men ver-
wachten dat ook het verdunde sperma van 24-9-70 na 24 uur bewaren nog
geschikt is voor K.I. De resultaten zijn niet bekend.

Een dergelijke opmerking kan ook gemaakt worden voor het sperma van
de beer „Max".

Wij kunnen het verschijnsel nog niet verklaren, maar uit de bovenver-
melde gegevens blijkt, dat wanneer de transaminase activiteit na 24 uur
sterk is gestegen het verdunde sperma na 24 uur bewaren nog geschikt is
voor gebruik. Wil men dus weten of van een bepaalde beer het sperma
1 : 1 verdund met I.V.T., verzadigd met COg, na 24 uur bewaren bij 15°G
bruikbare bevruchtingsresultaten zal opleveren, dan kan men hier gege-
vens over verkrijgen door de enzymactiviteit te bepalen in de spermatozoën
van het onverdunde sperma en van het verdunde sperma direct na het
verdunnen en na 24 uur. Is de activiteit op dag 2 sterk gestegen en heeft
het daarbij ongeveer de waarde bereikt van het onverdunde sperma, dan
is de kans zeer groot, dat het sperma van de onderzochte beer na 24 uur
bewaren behoorlijke bevruchtingsresultaten zal geven.

Uit de tabel blijkt tevens dat in de warmere maanden zowel de enzymac-
tiviteit is afgenomen als de stijging van de activiteit na 24 uur. In de prak-
ijk bleek men in deze maanden het verdunde sperma na 24 uur bewaren
niet te kunnen gebruiken.

In 3 buisjes werden 5 ml sperma gemengd met 5 ml verdunner en 2.5 /xl
gelabelde glucose oplossing (0,5 microcurie, 20 microgram). De toege-
voegde hoeveelheid glucose is zo klein, dat het fysiologisch evenwicht daar-
door niet beïnvloed wordt (de verdunner bevat 15 mg glucose per 5 ml).
Het sperma van de beer „Otto" is op deze wijze onderzocht op 21-4-70 en
op 25-8-70, zowel na 24 uur bewaren als na 48 uur. Na 48 uur was het
percentage levende spermatozoën resp. 60 en 15; de beweeglijkheid was
-t- 4- ± en ±. Het beoordelingscijfer volgens het verloop van de enzym-
activiteit bedroeg resp. 10 en 7.

Een zelfde proef is uitgevoerd op 12-5-70 met sperma van „Zeb" en op
25-8-70 met sperma van „Anton". Na 48 uur bleken zowel de beweeglijk-
heid als het percentage levende spermatozoën sterk gedaald te zijn en de
beoordeling naar het verloop van de enzymactiviteit was 0.
Bij dit onderzoek zijn papierchromatogrammen gemaakt waarop de aan-
wezige koolhydraten en het gevormde melkzuur gescheiden van elkaar
voorkomen. In fig. 2 zijn de scans gegeven van die gedeelten van het
chromatogram, waarop de koolhydraten en melkzuur voorkomen, zowel
bij „Otto" op 21-4-70 als bij „Zeb" op 12-5-70, beide na 48 uur bewaren.
Vergelijkt men deze scans met elkaar, dan is het duidelijk dat bij „Otto"
meer melkzuur is gevormd dan bij „Zeb". Hoewel er slechts enkele van
deze proeven zijn verricht, hebben wij sterk de indruk, dat er meer melk-
zuur wordt gevormd, naarmate de kwaliteit van het sperma zich beter
heeft kunnen handhaven tijdens het bewaren.

Hoewel het niet de bedoeling is in deze mededeling verder in te gaan op de
koolhydraatstofwisseling, willen wij toch reeds opmerken, dat hoewel er
een vrij groot deel van de glucose aanwezig in de verdunner, wordt ge-
bonden door een tot nu toe onbekend gebleven eiwit „carbogluteline", er
toch na 24 uur bewaren dikwijls een groot deel van de glucose onveran-
derd is overgebleven. Het onderzoek naar de koolhydraatstofwisseling zal
worden voortgezet.

Wij willen hier gaarne mevrouw L. V o s en de heer H. Wouterse voor het des-
kundig verrichten van vele bepalingen dank zeggen.

The determination of the enzyme phenylalanine-a-ketoglutarate transaminase in
boarspermatozoa and boarsperm is described.

The transaminase activity has been estimated in undiluted semen and in semen 1 : 1
diluted with the usual I.V.T. diluent saturated with COa, immediately after dilution
and after 24 hours conservation at 15°C. It was evident, that in some cases the
transaminase activity in the diluted semen had strongly increased 24 hours
after dilution. This phenomenon was observed in those cases, where the percentage
living spermatozoa and the motility had maintained good values and where artificial
insemination resulted in good fertility results.

From this it was concluded that the determination of the transaminase activity in
semen can inform about the possibility to preserve boar semen with conservation of
fertility. If after 24 hours the enzyme activity of diluted semen has increased to
values equal of that of the undiluted semen, it may be expected that after artificial
insemination with semen of the examined boar after 24 hours conservation good
fertility results will be obtained.

H o r s t, C. J. G. van der: The occurrence of phenylpruvic acid and other keto
acids in boar semen. Proc. Vie Congr. de réproduction et insémination artificielle,
n, 1251, (1968).

H o r s t, C. J. G. van der: The occurrence of phenylalanine- and a-aminocaprylic
acid-a-ketoglutarate transaminase in boar spermatozoa. Experientia, 26, 249,
(1970).

H o r s t, C. J. van der en G r o o t e n, H. J. G.: The occurrence of hypotaurine
and other sulfur-containing amino acids in seminal plasma and spermatozoa of
boar, bull and dog. Biochim. Biophys. Acta, 117, 495, (1966).
Scandurra, R. and C a n n e 11 a, G.: Assay of L-phenylalanine: 2-oxoglutarate
aminotransferase by determination of phenyl pyruvate. Analyt. Biochem., 27, 253,
(1969).

Shock after intravenous injections of unheated and
heated brain tissue suspensions

De auteur herinnert aan zijn reeds eerder gepubliceerde experimenten, waarbij
o.a. bleek dat kippen zeer snel sterven na een intraveneuze injectie met kippe-
hersensuspensies; ze reageren evenwel niet op konijnehersensuspensies.
Voor konijnen geldt hetzelfde; zij reageren niet op kippehersensuspensies doch zij
sterven snel na injectie met konijnehersensuspensies. Thans kan worden vermeld
dat het kippenembryo snel sterft na een intraveneuze injectie met kippehersen-
suspensie doch niet reageert op konijnehersensuspensie.

Kippehersensuspensies verwarmd gedurende 30 min. op 50°C en op 56°C geven
dezelfde reacties; hetzelfde geldt voor konijnehersensuspensies. Is de kippe-
hersensuspensie verwarmd geweest gedurende 30 minuten op 65 °C dan doen zich
wel shocksymptomen voor, doch meestal treedt herstel op. Na verwarming op
100°C blijft het shock-effect uit.

Enige tijd geleden vermeldde ik de waarnemingen verkregen bij een aantal
proefdieren na intraveneuze injecties met onverwarmde suspensies, bereid
van hersenen van verschillende diersoorten. Het resultaat was verrassend.
Als voorbeeld het volgende: geeft men een kip een intraveneuze injectie met
konijnehersen-suspensie, dan volgt er geen reactie, wordt een kip inge-
spoten met een kippehersen-suspensie dan sterft zij direkt er na.
Van de zojuist bedoelde publikatie (Janssen, 1965), waarin de toe-
gepaste techniek en 10 series proeven beschreven staan, herhaal ik duide-
lijkheidshalve de sammenvatting in tabelvorm (tabel I), waaruit de dier-
soorten, de orgaansuspensies, de reacties na de intraveneuze injectie en het
aantal der proefdieren zijn af te lezen. Het bovenste deel betreft de suspen-
sies bereid van organen van zoogdieren, het onderste die van vogels. De
reden van deze indeling zal duidelijk zijn.

Uit tabel I blijkt, dat alle injecties, verricht met suspensies van lever en
milt, reactieloos verdragen werden; die met suspensies van nier en testikel
van zoogdieren waren bij de zoogdieren deels jjositief, deels negatief; de
suspensies van de testikel van de kip waren meestal letaal voor de kip, die
van de nier niet. De resultaten verkregen met de suspensies bereid van het
centrale zenuwstelsel zijn verra.s.send, vooral als men de zoogdieren en de
vogels onderling vergelijkt. Tabel II laat dit duidelijk uitkomen.

Deze waarnemingen zijn verbazingwekkend, immers men zou verwachten
dat eigen lichaamscellen wel, vreemde niet verdragen zouden worden; de
proefuitslagen zijn echter juist het tegenovergestelde. Ik heb hiervoor geen
verklaring; wel meende ik in 1965 op te moeten merken dat entstoffen be-
reid van zoogdieren-hersenmateriaal, toegepast bij mens en zoogdieren,

De cijfers 1 t.m. 13 geven het aantal dieren aan; O =
reactie; ( ) = shock met herstel; = letale shock.

Suspensie van het centrale
zenuwstelsel van zoogdieren
44x ; lx( ); lx?; 4x0
(6)x

Voor dit eerste proefj\'e werden 3 kippen gebruikt, één ervan werd met 1
cm^ van de nog niet verwarmde kippehersen-suspensie ingespoten, de an-
dere twee met de verwarmde. Er was geen verschil in reactie, alle drie
stierven na de typische shocksymptomen binnen 60 seconden.

B.: verwarming gedurende 30 min. op 560C.
Dit experiment verliep als vermeld in tabel III.

Uit tabel III blijkt dat verwarming van de hersensuspensie gedurende 30
min. op 560C. geen invloed heeft. Dit proefje met in totaal 21 vogels, be-
wijst opnieuw hoe snel dodelijk een intraveneuze injectie met een 10%
kippehersensuspensie werkt. Zelfs een dosis van 0.1 cm^ bleek reeds na 20
seconden een duif te doden.

Vrijwel parallel hiermede verliep de proef bij konijnen met konijnehersen-
suspensie:

Ook deze uitslag wijst er op dat 30 minuten verwarming op 56"C. van geen
invloed is geweest.

C.: verwarming gedurende 30 min. op 65" C.
De resultaten van dit onderzoek waren als volgt:

Kip 1147; 1.0 cm3 intraveneus: na 1 minuut kopschudden, na 2 min. door
de poten zakken, voorover vallen, snelle ademhaling, bek geopend, blauwe
kam. Na 10 min. treedt langzaam herstel in.

Kip 1137; 1.0 cm^ intraveneus: na 45 sec. kopschudden, snelle adem-
haling, bek open, door de poten zakken, staart omhoog. Na 5 min. zit het
dier geheel in elkaar, de kam is wat blauw. Herstel treedt langzaam in.
Kip 1139; 1.0 cm^ intraveneus: na 1 minuut in elkaar zakken, snelle adem-
haling, bek open, benauwd; herstelt zich.

Kip 1142; 1.0 cm^ intraveneus: na 30 sec. slikken, defaecatie, bek open,
spreidt de vleugels, snelle ademhaling, blauwe kam; begint na 10 min. zich
te herstellen.

Kip 1134; 1.5 cm^ intraveneus: na 45 sec. staat het dier te wiebelen, de bek
open, defaecatie, valt om, schreeuwt, de kam is een beetje blauw geworden,
zeer snelle ademhaling; het dier herstelt zich langzaam.
Kip 1135, 2.0 cm3 intraveneus: na 45 sec. wankelen, snelle ademhaling, na
2 min. omvallen, heftig spartelen, na 3 min. dood.

Uit het bovenstaande blijkt dat alle 6 kippen zeer ernstige shocksymptomen
kregen, 5 herstelden evenwel; slechts 1 kip (1135), n.1. die welke de groot-
ste dosis toegediend gekregen had, stierf (pas na 3 minuten).
Ter vergelijking waren 2 kippen ingespoten met 1.0 cm^ van dezelfde, doch
onverhitte suspensie, beide stierven snel na de injectie onder de typische
shocksymptomen.

kip A, 1.0 cm3 onvei-warmde suspensie: dodelijke shock na 30 sec.;
kip B, 1.0 cm3 verwarmde suspensie: na 1 minuut in elkaar zitten, kop-
schudden, bek open, snelle ademhaling; na enkele uren weer normaal;
kip C, 1.5 cm3 verwarmde suspensie: na 45 sec. in elkaar zitten, schreeuwen;
na 5 min. treedt gedeeltelijk herstel in; pas na enige uren is het dier weer
normaal.

Uit deze laatste twee proefjes krijgt men dus de indruk dat de hersensus-
pensie door de verwarming gedurende 30 minuten op 650C. zodanig be-
ïnvloed is geworden dat het dodelijk effect er sterk door werd verminderd.

Tenslotte werden 3 kippen elk met 1.5 cm3 gekookte kippehersensuspensie
ingespoten; niet de geringste reactie werd waargenomen. De controle kip
(ingespoten met de ongekookte suspensie) stierf na de typische shocksymp-
tomen binnen 60 sec. Blijkbaar wordt de hersensuspensie door verwarming
op lOOoC. dermate gedenatureerd, dat zij niet meer in staat is het shock-
effect op te roepen.

Een stelselmatig onderzoek der aan shock gestorven proefdieren werd nog
niet verricht. Slechts 1 konijn en 1 kip werden geseceerd. Bij het konijn
verliep de macroscopische inspectie negatief, uitgezonderd het kunnen waar-
nemen van zeer duidelijke petechiën in de thymus. Bij de kip maakten de

longen een enigszins oedemateuze indruk; voorts bleken de venae der in-
gewanden sterk gevuld te zijn.

Op mijn verzoek werden op de afdeling vimlogie - immulogie (leider Dr.
H. Kunst ) vele kippeëmbryonen (10 dagen oud) intraveneus ingespo-
ten met 0.1 cm3 kippehersensuspensie (10%); alle embryonen stierven snel;
na de dood maakten de embryonen en de bijbehorende vliezen een veel te
rode indruk en altijd werd een groot aantal duidelijke petechiën over het
gehele lichaam waargenomen. De embryonen, op dezelfde wijze ingespo-
ten met konijnehersensuspensie, reageerden hierop niet. Het kippeëmbryo
gedraagt zich als de volwassen kip.

Gaarne had ik aan dit verschijnsel verder gewerkt, doch ik heb hiertoe niet
meer de gelegenheid; ik hoop dat jongere onderzoekers er eens in zullen
slagen een verklaring voor dit shockverschijnsel te geven.

Experiments perviously reported by the present author are recalled; these studies
showed, among other things, that chickens die very rapidly on intravenous injection
of suspensions of chicken brain; they do not respond to suspensions of rabbit brain.
This also holds good for rabbits: these do not respond to chicken brain suspensions,
but they die quickly after injection of rabbit brain suspsenions.

Today it can be stated that chick embryos die rapidly following intravenous injection
of chicken brain suspensions but do not respond to injection of rabbit brain sus-
pensions.

Suspensions of chicken brain heated at 50° C and 56° G for thirty minutes, produce
an identical response; this also holds good for rabbit brain suspensions. When the
chicken brain suspension has been heated at 65° C for thirty minutes, symptoms of
shock will appear but the bird usually recovers. Shock doet not occur after heating
at 100° C.

Jansen, J.: Choc lethal après injections intraveineuses de suspensions de tissu
nerveux. Rev. Path, comp., 65, 295, (1965).

De invloed van bacteriële lipopolysacchariden op de
thermoregulatie bij de geit*)
Thermoregulation and fever

Door geiten met een pyrogeen lipopolysaccharide (PLPS) te injiceren werd koorts
opgewekt. Deze koorts was het onderwerp van de hier beschreven studie.
Met behulp van een bepaling van het regelpunt voor rillen werd geconstateerd dat
het koortsverloop na PLPS-injectie bifasisch is en dat de twee koortskoppen die
ontstaan min of meer onafhankelijk van elkaar zijn.

Door de dieren bovendien in de hersenventrikels te injiceren met de transmitter-
stof serotonine kon vastgesteld worden dat het PLPS aangrijpt op de temperatuur
perceptoren van het thermoregulatie systeem.

De temperatuurverhoging die bij vele ziekten optreedt, is tot een maat
geworden waaraan het al of niet ziek zijn wordt afgelezen. Enige tiende
graden temperatuurverhoging worden geïnterpreteerd als bewijs van een
pathologische toestand.

Het belang dat — vooral buiten de medisch-veterinaire wereld — aan dit
symptoom wordt gehecht, rechtvaardigde een onderzoek naar de eigenlijke
oorzaak van koorts.

Bij dit onderzoek stonden de veranderingen die in de thermoregulatie op-
treden op de voorgrond. Aan de hand van literatuurgegevens werd een
thermoregulatiesysteem aangenomen, dat als belangrijkste kenmerken heeft
dat de centrale warmteperceptie in de hersenen en de perifere koudeper-
ceptie in de huid de informatie leveren die het thermoregulatiegedrag
bepalen.

Dit thermoregulatiegedrag uit zich onder meer in het optreden van rillen,
[ierifere vasoconstrictie of dilatatie, polypneu en dergelijke. De informatie
van de temperatuurperceptoren wordt via een integrerend temperatuur-
centrum doorgegeven naar de thermoregulatie effectoren. Door de „input"
en de „output" van dit systeem te bepalen kan men de werking van het
thermoregulatiesysteem karakteriseren.

De huidtemperatuur speelt een belangrijke rol in de thermoregulatie, zowel
als informatiebron als effector voor warmteverlies. Als men de huidtempe-
ratuur constant kan houden, wordt het aantal variabelen in het thermo-
regulatiesysteem aanzienlijk verminderd. Dit werd in het onderzoek gedaan
door de geiten, die bij het onderzoek als proefdier werden gebruikt, in een
waterbad met een constante temperatuur van 30° G te plaatsen. De in-
fctrmatie voor de thermoregulatie wordt dan geleverd door de hersen-
temperatuur. Deze werd benaderd door de temperatuur in de oesophagus

*) Autoreferaat van proefschrift, Utrecht 1971. Summary of thesis, Utrecht 1971.
**) Dr. J. Frens; Instituut voor Veterinaire Farmacologie en Toxicologie, Biltstraat
172, Utrecht.

Dit artikel werd op 15 april 1971 voor publikatie geaccepteerd.
Tijdschr. Diergeneesk., deel 96, afl. 15, 1971 1015

te meten, die hiermee goed in overeenstemming bleek te zijn. Als uitingen
van de thermoregulatie werden het rillen en de temperatuur van de oorhuid
gemeten.

In de gebruikte opstelling blijkt het dat geiten steeds bij dezelfde oeso-
phagustemperatuur gaan rillen. Deze temperatuur kan beschouwd worden
als het regelpunt van de thermoregulatie waarbij rillen optreedt. Als men
de temperatuur van de dieren kunstmatig verlaagt, blijkt het dat hoe verder
de temperatuur onder dit rilpunt is, hoe sterker de dieren rillen. Het ver-
band tussen temperatuurafwijking van dit rilpunt en de mate van rillen
is lineair. Als men dus de mate van rillen en de oesophagus temperatuur
bepaalt, kan men de hoogte van dit rilpunt berekenen.

Dit berekende rilpunt werd vervolgd na injectie met een pyrogeen lipo-
polysaccharide (PLPS) om te zien hoe de thermoregulatie tijdens een aldus
opgewekte koorts veranderde.

Aan het effect zijn bij de gebruikte dosering een aantal fasen te onder-
scheiden. Er treedt een latentietijd op, waarna de hoogte van het rilpunt
stijgt. Na deze periode van stijging volgt een stabilisatie of een geringe
teruggang van de temperatuur, waarna een tweede stijgende fase zich ont-
wikkelt.

Doordat het rilpunt verandert, mag men aannemen dat het PLPS effect
géén perifeer effect is waarbij een vergroting van de warmteproduktie of
een vermindering van de warmteafgifte optreedt, doch dat het een effect
op de centrale warmteregulatie is.

Uit literatuurgegevens lijkt het voldoende vast te staan dat een tussenstap
in het ontstaan van koorts de vorming van een endogeen koortsvei-wekkend
eiwit — het endogeen pyrogeen — is. Het PLPS zal dus endogeen pyrogeen
doen ontstaan en dit endogeen pyrogeen heeft een invloed op de centrale
warmteregulatie.

Men kan de tweetoppigheid die in het verloop van de PLPS curve optreedt
verklaren door aan te nemen dat PLPS in twee fasen endogeen pyrogeen
doet ontstaan, of door aan te nemen dat het PLPS aanleiding is tot endo-
geen pyrogeenvonning en dat dit endogene pyrogeen zelf een tweetoppige
curve geeft.

Als men de injecties met PLPS iedere dag herhaalt, verandert het effect
volkomen. De eerste koortstop neemt langzaam af, de tweede koortstop
verdwijnt al op de tweede dag. De afname van de eerste top kan voorkomen
worden door het PLPS als intraveneus infuus toe te dienen, waardoor het
dier langer aan PLPS wordt blootgesteld. Het verdwijnen van de tweede
top wordt hier echter niet door beïnvloed. Dit leidt tot de conclusie dat de
twee toppen een verschillende oorsprong hebben. De vermindering van de
eerste top zal tot stand komen ten gevolge van een versnelde eliminatie
van het PLPS, het verdwijnen van de tweede top doordat de endogeen
pyrogeenproduktie in dit geval een beperkte capaciteit heeft, die uitgeput
raakt door het herhaalde toedienen van PLPS.

De oorzaak van het effect dat PLPS op de thermoregulatie heeft, werd in
het onderzoek nader bestudeerd. Teneinde iets te kimnen zeggen over het
mechanisme van het effect van PLPS, is het nodig deze thermoregulatie
zelf nader te beschouwen. In de literatuur wordt gesteld dat temperatuur
informatie uit de hersenen en de huid aanleiding is voor de thermoregu-
latie reacties. Gesimplificeerd is de huidtemperatuur de primaire aanleiding

voor de warmteproduktie, evenals de hersentemperatuur dit is voor de
warmteafgifte. De huidtemperatuur werkt inhiberend op de warmte-
afgifte en de hersentemperatuur inhiberend op de warmteproduktie.
In het verloop van het onderzoek werden geen feiten gevonden die mot
dit concept in tegenspraak zijn. Zo bleek het onmogelijk om een dier met
een huidtemperatuur van 40° C tot rillen te brengen, terwijl bij een lagere
constante huidtemperatuur de mate van rillen gecorreleerd was met ver-
anderingen van de hersentemperatuur.

Nagegaan werd welke transmitter stoffen in deze thermoregulatie circuits
een rol spelen. Teneinde stoffen met een mogelijke werking op de thermo-
regulatie zo dicht mogelijk bij het temperatuurcentrum in de hypothalamus
te brengen en bovendien de belemmeringen die door de bloed-hersenen
barrière kunnen optreden te ondervangen, werd bij een aantal geiten een
permanente canule in de derde hersenventrikel aangebracht, waardoor het
mogelijk werd in deze ventrikel te injiceren. De overlevingsduur van de
geiten met hersencanules was goed. Eén van de geiten ontwikkelde 8 maan-
den na de operatie een encephalitis, de overigen vertoonden geen abnor-
male verschijnselen. Door deze canules werden een aantal mogelijke trans-
mitter stoffen en ook het PLPS geïnjiceerd.

Acetylcholine en noradrenaline blijken geen uitgesproken werking op de
thermoregulatie te hebben. De effecten die optreden met betrekking tot
oesophagustemperatuur, rillen en oortemperatuur zijn gering en wisselend.
Zelfs als het acetylcholine als intraventriculair infuus wordt gegeven treden
geen duidelijke effecten op.

Ook het PLPS geeft intraventriculair geen spectaculair effect. Slechts in
één geval ontstond een temperatuurverhoging, bij de overige experimenten
trad geen effect op. Dit is eens te meer een aanwijzing dat de vorming
van endogeen pyrogeen essentieel is in de koortsreactie.

Het serotonine geeft, als het intraventriculair wordt ingebracht, een uit-
gesproken effect op de thermoregulatie.

Het effect is het volgende: Vrijwel onmiddellijk na de injectie ontstaat er
een vasodilatatie van de perifere vaten, waardoor de oortemperatuur toe-
neemt. Tijdens één van de experimenten, waarbij het dier reeds een vrijwel
maximale vasodilatatie had voordat serotonine gegeven werd, trad 5 mi-
nuten na injectie een polypneu op die 40 minuten aanhield. Als de dieren
rillen, houdt dit binnen 5 minuten na de injectie op. Na injectie met sero-
tonine daalt de oesophagustemperatinir van de geiten. Het effect van in
de ventrikel ingebrachte serotonine bestaat dus uit een stimulering van de
warmteafgifte en een inhibitie van de warmteproduktie, met als gevolg
dat de lichaamstemperatuur daalt. Hiermee voldoet serotonine aan de
kriteria die aangelegd kunnen worden voor een transmitter stof in de
thermoregulatie. Deze transmitter functie moet in de baan tussen tem-
peratuurperceptie en de temperatiuircentrum gelokaliseerd zijn, gezien de
goede integratie die er in de responsie bestaat.

Schematisch kan men zich voorstellen dat bij prikkeling van dc warmte-
perceptoren serotonine vrij komt, dat inwerkt op het integratiecentrum van
de thermoregulatie. Hoe hoger de temperatuur is, hoe meer serotonine
vrij zal komen en hoe sterker de reacties die een temperatuurdaling be-
werkstelligen zullen zijn. Een intraventriculaire injectie met serotonine imi-
teert dus als het ware een door de perceptoren waargenomen hoge tempe-

ratuur. Afhankelijk van de gevoeligheid van het temperatuurcentrum zal
de reactie op een standaarddosis serotonine meer of minder groot zijn.

Nagegaan werd hoe het serotonine effect verloopt bij een dier met PLPS
koorts. Voordat de eerste koortstop zijn maximum had bereikt werd sero-
tonine intraventriculair ingespoten. Het bleek dat het effect zeker niet min-
der is bij een dier met koorts dan bij een normaal dier. Of een dier nu
koorts heeft of niet, de vasodilatatie, de temperatuurdaling en de inhibitie
van het rillen treden in gelijke mate op. Gezien de transmitter functie
die dit serotonine heeft, mag besloten worden dat het temperatuurcentrum
tijdens koorts niet minder gevoelig geworden is voor de informatie van
temperatuurperceptoren. Daar het dus onwaarschijnlijk is dat het tempe-
ratuurcentrum tijdens koorts veranderd is, zal de oorzaak moeten liggen in
een verandering van de temperatuurperceptoren of de baan tussen per-
ceptor en temperatuurcentrum. Een verandering in de temperatuurper-
ceptie leidt tot een temperatuurverhoging als de warmteperceptoren een
relatief verminderde bijdrage leveren aan de thermoregulatie.
De oorzaak van PLPS koorts kan dan ook misschien het beste gedefinieerd
worden als een relatief verminderde activiteit van de warmteperceptoren
in het centrale zenuwstelsel.

A pyrogenic lipopolysaccharide (PLPS) was used to elicit fever in goats. This fever
was the object of the study, described in this article.

During this fever the setpoint for shivering was followed. The setpoint showed a
biphasic response to the injection of PLPS.

When serotonin is given intraventriculary, it was found that the response of the
animal is quantitatively and qualitatively the same, whether the goat has fever or not.
From this it was concluded that PLPS has an effect on the temperature perceptors of
the thermoregulation system.

Enkele waarnemingen over hef earoteen- en
vitamine A-gehalte van levers bij rundvee

Some observations about the carotene- and vitamin
A-contents of the bovine liver.

De bepaling van het earoteen- en vitamine A-gehalte volgens de methode C a r r -
P r i c e, in verschillende gedeelten van normale levers, leert dat zowel het
earoteen als het vitamine A gelijkmatig over de lever zijn verdeeld. Wel kan
worden opgemerkt dat de gehalten in de rechter leverhelft tenderen iets hoger te
zijn dan in de linkerhelft. Het caroteengehalte van de lever van de ongeboren
vrucht is min of meer vergelijkbaar met het caroteengehalte van de lever van het
moederdier en onafhankelijk van de leeftijd van de vrucht.

Het vitamine A-gehalte van de lever van ongeboren vruchten is laag, ongeacht
het vitamine A-gehalte van de lever van het moederdier.

Het caroteengehalte van de lever van kalveren die binnen enkele dagen na de
geboorte zijn gestorven, is vrijwel gelijk aan het caroteengehalte van de lever van
de ongeboren vrucht. Het vitamine A-gehalte is gemiddeld bij deze gestorven
kalveren lager dan bij de ongeboren vrucht.

Er werd geen verschil gevonden in het earoteen- en vitamine A-gehalte van
normale runderlevers en runderlevers die in verband met leverbotinfecties, ge-
deeltelijk of volledig, werden afgekeurd.

Wel werd een duidelijk verschil vastgesteld tussen het earoteen- en vitamine A-
gehalte in de herfst- en voorjaarsmaanden.

Bij de metabolische processen wordt vooral uit het j8-caroteen en in mindere
mate uit de overige carotenoïden in de darmmucosa vitamine A gevormd.
Bij deze conversie spelen het lever- en uierweefsel een ondergeschikte rol,
hoewel hierin het enzym carotinase wel voorkomt.

Indien het in de stofwisseling gevormde vitamine A, tezamen met het vita-
mine A uit het rantsoen de behoefte van het dier te boven gaat, zal het
overschot worden opgeslagen in de lever en in geringe mate eveneens in
het vetweefsel, het netvlies en de corpora lutea. Ook wordt het overschot
aan carotenoïden (^-earoteen), dat zonder conversie de darmwand pas-
seert, opgeslagen in de lever.

Het „normale" gehalte van vitamine A en earoteen van leverweefsel va-
rieert sterk en is afhankelijk van het aanbod (seizoen), de behoefte en het
vermogen om earoteen in vitamine A om te zetten (toestand darmmucosa).
Het proteïne-, fosfor- en nitraatgehalte van het rantsoen hebben invloed op
de conversie van ;8-caroteen in vitamine A.

Wiesner (1967) geeft aan als kritische minimale waarde voor vita-
mine A 2 microgr/g leverweefsel en 25 microgr/100 ml bloedplasma.
Kohlmeier en Burroughs (1970) vermelden dezelfde kritische
minimumwaarden als Wiesner.

Wij hebben in 1969 en 1970 gegevens verzameld over het caroteen- en
vitamine A-gehalte van levers van runderen onder diverse omstandigheden,
waarvan in dit artikel verslag wordt gedaan.

Voor de kwantitatieve analyse van caroteen en vitamine A in leverweefsel,
hebben wij gebruik gemaakt van de methode volgens Carr-Price, zoals
die door het R.I.V. wordt toegepast.

Aan een afgewogen hoeveelheid leverweefsel (1-2 g) wordt 4x zoveel
watervrij Na2S04 toegevoegd, waarna het leverweefsel in een mortier
wordt gewreven tot een droog poeder is verkregen. Dit poeder wordt
overgebracht in een schudcylinder van 50 ml en na toevoeging van 25 ral
ether gedurende 2 minuten geschud. De gele kleur van het ether-extract
kan bij 433 fi. op de Vitatron worden afgelezen en is een maat voor de
hoeveelheid caroteen.

Hierna pipetteert men 0,1 ml ether-extract in een coloriemeterbuis en
laat het indampen, waarna 0,1 ml chloroform en 1 druppel azijnzuur-
anhydride worden toegevoegd. Vervolgens plaatst men de buis in de
coloriemeter en voegt 1 ml Carr-Price reagens toe, waarna binnen 10
seconden bij 623 ^ wordt afgelezen. Deze extinctie is een maat voor de
hoeveelheid caroteen en vitamine A, zodat door vermindering met de
gevonden hoeveelheid caroteen het vitamine A-gehalte kan worden be-
rekend.

De te onderzoeken monsters bestonden uit stukjes leverweefsel van ±
10 g die direkt na de bemonstering werden gecodeerd en in plastic zakjes
in de diepvriezer bewaard. Voor het onderzoek werd telkens uit het
inwendige van het stukje leverweefsel 1 ä 2 g materiaal genomen om
zoveel mogelijk eventuele verliezen, die door oxydatie zouden kunnen
zijn ontstaan, uit te schakelen.

Om vast te stellen of een willekeurig genomen levermonster representatief
genoemd mag worden voor de gehele lever, hebben wij nagegaan hoe het
caroteen en vitamine A over de lever zijn verdeeld; m.a.w. of elk wille-
keurig gedeelte van de lever gelijke hoeveelheden van de betreffende meta-
bolieten bevat. Hiervoor werden van 10 goedgekeurde levers, afkomstig van
normale slachtrunderen, die op 24 november 1969 werden geslacht, telkens
op 5 aangegeven plaatsen (zie figuur 1) monsters genomen. Van enkele
monsters werden vóór en na het diepvriezen bepalingen verricht zoals in
paragraaf 2 is beschreven. Hierbij werden geen verschillen vastgesteld die
zouden kunnen worden toegeschreven aan de gevolgde procedure.
De resultaten van dit onderzoek worden in tabel 1 vermeld. Per monster
(1, 2, 3, 4 en 5) is telkens een duplo-bepaling verricht en het gemiddelde
hiervan als de waarde voor de betreffende monsterplaats aangenomen. De
gemiddelde afwijking tussen de duplo-bepaling is uitgedrukt in het percen-
tage van het gemiddeld gehalte en varieert voor de bepaling van vitamine
A van 5,2 - 10,0% en voor de caroteenbepaling van 4,5 - 9,7%. Noch
bij vitamine A, noch bij caroteen werd een significant verschil gevonden

tussen de gemiddelde gehalten van de bemonsterde plaatsen. Wel kan wor-
den opgemerkt dat de gehalten van vitamine A in de rechter helft van de
lever tenderen wat hoger te zijn.

The contents of carotene and vitamin A expressed in microgr.jgr. in several
parts of normal bovine livers.

Naar aanleiding van de uitslag van dit onderzoek werd voor de bepaling
van caroteen en vitamine A in de hieronder beschreven onderzoeken steeds
gewerkt met 2 monsters afkomstig uit het rechter gedeelte van de lever
(monstei-plaatsen 4 en 5). Deze werkwijze is zeker van belang bij het
onderzoek van levers met pathologisch-anatomische veranderingen ten-
gevolge van leverbotinfecties, die vooral worden waargenomen in het linker
gedeelte van de lever.

4. Het caroteen- en vitamine A-gehalte van de lever bij ongeboren
vruchten en hun moeders

In de periode 10 januari 1969 tot 17 maart 1970 werden van 126 drachtige
normale slachtrunderen levermonsters verzameld volgens de in paragraaf 3
beschreven wijze. Ook van de bijbehorende vruchten werden van de lever
monsters verzameld.

Bij 78 vruchten werd de leeftijd vastgesteld met behulp van de leeftijds-
kenmerken, die door de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde worden ge-
hanteerd. Bij 48 vruchten werd de geschatte leeftijd niet vermeld, of de
leeftijd in het geheel niet geschat.

De gevonden gemiddelde caroteen- en vitamine A-gehalten zijn volgens de
leeftijd van de vrucht en volgens de maand, waarin de moeder weixi ge-
slacht ingedeeld en als zodanig in tabel 2 weergegeven.

Het gemiddelde caroteen- en vitamine A-gehalte van levers van ongeboren
vruchten en hun moeder (in microgrjg.).

The average content of carotene and vitamine A of the liver of unborned
fetuses and their mothers.

Uit deze waarnemingen blijkt dat noch bij het caroteen-, noch bij het
vitamine A-gehalte verechillen worden gevonden die samenhangen met de
leeftijd van de vrucht. Het seizoen blijkt enige invloed te hebben op het
vitamine A-gehalte van de lever van de vrucht. Dit is aan het einde van
het weideseizoen hoger dan in de overige maanden.

Eveneens blijkt, geheel volgens verwachting, het vitamine A-gehalte van de
lever van de moederdieren sterk afhankelijk van het seizoen. Over de ge-
hele periode hebben de levers van de moederdieren een ruimschoots vol-
doende reserve aan vitamine A. Desondanks hebben de levers van de on-
geboren vruchten een laag vitamine A-gehalte, dat steeds dicht bij de
kritische grens ligt en onafhankelijk is van het vitamine A-gehalte van de
lever van de moeder. Deze bevindingen zijn geheel in overeenstemming met
hetgeen door Baker cs (1954) werd gevonden. Deze auteurs vonden
bij levers van koeien zonder supplement in het rantsoen bij de partus

vitamine A-gehalten, die varieerden van 5,7-9,4 u/g d.s. en bij levers van
hun pasgeboren kalveren van 3,4-4,2 ixgjg d.s.

Koeien die extra earoteen kregen toegediend, vertoonden een vitamine A-
gehalte in de lever variërend van 14,3-20,6 /xgjg d.s. en hun pasgeboren
kalveren van 2,6-3,0 /xg/g d.s. Bij dieren tijdens weidegang varieerden de
vitamine A-gehalten van de levers van 62-462 /ig/g d.s. en bij hun pas-
geboren kalveren van 2,7-5,7 /xg/g d.s.

Het vitamine A molecuul wordt blijkbaar vrijwel niet door de placenta
doorgelaten, zodat de vrucht zonder een vitamine A reserve van enige
betekenis wordt geboren en volledig afhankelijk is van het vitamine A in
het colostrum. Het caroteengehalte van de lever van de vrucht volgt enigs-
zins dat van de lever van de moeder en er zou dus enige overdracht van
earoteen plaatsvinden. Door het vrijwel constante vitamine A-gehalte van
de lever van de ongeboren vrucht bestaat er geen relatie tussen het earo-
teen- en vitamine A-gehalte van de lever van de vrucht, hetgeen wel het
geval blijkt bij de lever van het moederdier. Deze relatie kan worden uit-
gedrukt als y = 5 x -f- 102,1 waarbij „x" het caroteengehalte en „y" het
vitamine A-gehalte voorstelt (zie figuur 2). (r = 0,60; P < 0,001).

— . — . — . — . partly condemned livers (fascioliasis)
-t- - --(-- -f - total condemned livers (fascioliasis)

Een goede caroteenvoorziening van de drachtige koe is van belang \\oor
een goede vitamine A reserve in de lever en van direkt belang voor de
ontwikkeling en de levensvatbaarheid van de vrucht. Bovendien wordt het
gehalte aan vitamine A van het colostrum hierdoor gunstig beïnvloed,
hoewel de direkte voorziening met provitamine A rond de partus hiervoor
belangrijker geacht moet worden.

Konermann c.s. (1966) vonden in het bloedplasma van de koeien,
waarvan het kalf kort na de geboorte ziek was geworden of was gestorven,
een lager caroteengehalte dan bij koeien, wier kalveren gezond bleven. Ook
was het caroteengehalte van het ploedplasma bij de kalveren, die gezond
bleven, direkt na de geboorte hoger dan bij de kalveren die ziek werden
of stierven.

Het caroteen- en vitamine A-gehalte van de lever van „kadaverkalveren"
en de frequentieverdeling hiervan vergeleken met die van ongeboren

The contents of carotene and vitamin A of livers of calves which died
during their first days of live.

In het tijdvak 21 januari 1969 tot 8 mei 1969 werden het caroteen- en
vitamine A-gehalte bepaald in de lever van kalveren, die kort na de ge-
boorte of gedurende de eerste levensdagen waren gestorven en in de vlees-
keuringskring Alkmaar werden verzameld. Indien de navelstreng was inge-
droogd, werden geen monsters genomen.

In tabel 3 worden de gemiddelde gehalten van caroteen en vitamine A per
maand vermeld. Ook wordt hierin een frequentieverdeling van de caro-
teen- en vitamine A-gehalten in de lever van de „kadaverkalveren" en de
ongeboren vruchten (zie paragraaf 4) gegeven.

Doordat de gegevens afkomstig zijn van eind februari tot begin mei ge-
storven kalveren, mag geen verschil in caroteen- en vitamine A-gehalte
tussen de maanden worden verwacht. Vergelijkt men de gegevens met die
van de ongeboren vruchten, dan blijkt het caroteengehalte volkomen gelijk
te zijn. Het gemiddelde vitamine A-gehalte bedraagt bij de kadaverkalveren
2,89 /ig/g en bij de ongeboren vruchten 4,11 ju.g/g.

De frequentieverdeling van het vitamine A-gehalte van kadaverkalveren
verschilt significant met die van de ongeboren vruchten (Ch-kwadraat
(10) = 49,53; P < 0,001). Het lagere gehalte van vitamine A bij de
kadaverkalveren zou kunnen zijn veroorzaakt door een verhoogde afbraak
post mortem en door een verhoogd gebruik tijdens de korte levensperiode
tengevolge van koorts (infecties). Een absoluut lager gehalte bij de ge-
boorte lijkt niet aannemelijk.

Wij beschikken niet over gegevens betreffende de verstrekking van colos-
trum aan deze kadaverkalveren.

6. Het caroteen- en vitamine A-gehalte van normale en — in verband
met leverbotinfectie — gedeeltelijk afgekeurde runderlevers

In de literatuur hebben wij over het caroteen- en vitamine A-gehalte in
levers bij dieren met fascioliasis geen gegevens kunnen vinden.
Wèl vermeldde Kon rad (1968) dat het gehalte van carotenoïden in
hei: serum bij 31 dieren met levercirrhose tengevolge van infecties met
F. hepatica (L) gemiddeld 36 IE (var. 14,2-209,5 IE) was, vergeleken
met een gemiddeld gehalte van 103,3 IE (var. (0) - 300) bij 57 normale
dieren. V a s s i 1 é v (1969 vond echter geen verschil in het caroteengehalte
van het serum bij normale dieren en dieren met distomatosis. Vermeldens-
waard is ook dat Boch en Bronsch (1966) bij dieren met longworm-
infecties een lager vitamine A-gehalte in de lever vinden, hetgeen door de
auteurs wordt toegeschreven aan een gestoorde conversie van caroteen in
vitamin A (?).

Aan het slachthuis in Alkmaar werden in de perioden 26 november 1969
tot 10 januari 1970 en 15 april tot 15 mei 1970 monsters verzameld van
normale, gedeeltelijk en volledig wegens distomatose afgekeurde runder-
levers, zoals onder paragraaf 2 is beschreven. De gegevens van het onder-
havige onderzoek zijn in tabel 4 weergegeven. Per lever zijn 4 bepalingen
verricht.

Per rubriek zijn van alle bepalingen het gemiddelde en de variatie vermeld.
Uit deze gegevens kan in beide perioden van onderzoek worden geconclu-
deerd, dat de rechter helft van de lever bij dieren met distomatosis goed

functioneert en in verhouding tot de lever van gezonde slachtdieren ver-
gelijkbare hoeveelheden caroteen en vitamine A bevat. Het valt op dat de
gehalten van de opknap- en afgekeurde levers gemiddeld zelfs hoger zijn
dan van normale levers. Mogelijk is hier sprake van compensatie.

Het caroteen- en vitamine A-gehalte van normale, gedeeltelijk en volledig
afgekeurde runderlevers.

The average contents and their variation of carotene and vitamin A of
normal, partly and total condemned bovine livers.

Het onderzoek van het door distomatosis veranderde linkergedeelte is in
tabel 4 niet opgenomen; incidentele bepalingen leverden telkens zeer
lage waarden op, zodat de linkerhelft als reservoir vrijwel is uitgeschakeld.
De relatie tussen caroteen en vitamine A, zoals die werd gevonden in de
levers van de geslachte drachtige dieren (zie paragraaf 4) is ook in deze
levers aanwezig. De regressies luiden voor de normale levers: y == 5,67 x
113; „opknap" levers: y = 9,29 x -f 42 en afgekeurde levers: y = 4,2 x
-)- 132 (zie figuur 2) en ze zijn goed vergelijkbaar met y = 5 x 102,1
van de drachtige runderen. De bijbehorende correlatiecoëfficiënten zijn res-
pectievelijk: 0,52; 0,58 en 0,42.

De bevindingen uit tabel 4 bevestigen reeds bekende waarnemingen om-
trent de daling van het caroteen- en vitamine A-gehalte van de lever
gedurende het winterseizoen. Hoewel het aantal onderzochte levers van
ossen zeer klein is, mag worden gewezen op de zeer lage waarden, die wij
in de levers van ossen hebben gevonden en die waarschijnlijk samenhangen
met een voor deze dieren anders samengesteld rantsoen.

Gaarne willen wij de directeur en medewerkers van het Gemeentelijk Slachthuis te
Alkmaar dank zeggen voor het beschikbaar gestelde materiaal.

De dames God ij n en Pronk danken wij voor de prettige samenwerking bij de
analyse van de levermonsters.

The determination of the carotene and vitamin A contents by the method of Carr-
Price in several parts of normal bovine livers proved that the carotene content and
the vitamin A content are both distributed equally over the liver. However, it is
remarkable that the contents of the right part of the liver show the tendency to be
somewhat higher than the contents of the left part.

The carotene content of the liver of the unborn bovine fetus is more or less compar-
able with the carotene content of the liver of the mother and independent of the
age of the fetus. The vitamin A content of the liver of the unborn bovine fetus is
low, irrespective of the vitamin A content of the liver of the mother.
The carotene content of the liver of calves, which died within a few days after partu-
rition, is practically equal to the carotene content of the liver of the unborn fetus.
The average vitamin A content in these calves is lower than in the unborn fetus.
No difference has been found between the carotene and vitamin A contents of nor-
mal bovine livers and livers which have been partly- or completely condemned in
connection with fascioliasis. A significant difference between the carotene and vita-
min A contents of the liver seemed to be present according to the fact that they were
determined in spring or autumn.

Baker, F. H., Pope. L. S. and M a c V i c a r, C. J.; J. Anim. Sei., 13, 802,
(1954).

Parasiteninvasionen höheren Tiere. Tierärztl. Umsch., 21, 62, (1966).
K a a y, F. C. van der: College dictaat Veterinaire Verloskunde en Gynaecologie.
Kirchgessner, M. und F r i e s e c k e, N.: Wirkstoffe in der praktischen Tier-
ernährung. Bayerischer Landwirtschaftsverlag München, Basel, Wien (1966).
K o h 1 m e i e r, R. H. and Burroughs, W.: Estimation of critical plasma and
liver vitamin A levels in feedlot cattle with observation upon influences of body
stores and daily dietary requirements. /. Anim. Sei., 30, 1012, (1970).
Konermann, H. und Abou El Fadle, W.: Zur Bedeutung von Karotin und
Vitamin A für die Darmerkrankungen der Saugkälber. Dtsch. Tierärztl. Wschr.,
73, 543, (1966).

K o n r ä d, J.: Das biochemische Bild bei der Cirrhosis Hepatitis Fasciolosa Bovum.

Tierärztl. Umsch., 23, 369, (1968).
Vassilev, A. A.: Study of some parameters of metabohsm in cattle with sponta-
neous fascioliasis, before and after anthelmintic treatment. Vet. Bull., 39, 35
abstr. no. 216, (1969).
Wiesner, E.: Ernährungsschäden der Landwirtschaftlichen Nutztiere. VEB Gustav
Fischer Verlag, Jena (1967).

The first cases of Borrelia theileri in yearling cattle on one of the islands in the
northern part of the Netherlands is described. The possible transmission of
B. theileri by Ixodes ricinus or Haemaphysalis cinnabarina is mentioned.

Blood spirochaetes are rather common parasites of bovine species in tropical
and subtropical countries. Theiler was the first who found these parasites
in 1902 in blood samples of cattle in South Africa.

Later on they were also seen in other parts of Africa, in India, Indonesia,
Australia and South America (Wenyon, 1926; Mulhearn, 1946).
Yakimoff (1929) found blood spirochaetes in cattle in South Russia.
They have never been described in temperate zones.

Although previously named Spirillum theileri, Spirochaeta theileri and
Treponema theileri, Bergey (1957) classified the common blood spiro-
chaete of cattle as Borrelia theileri (Laveran, 1903).

B. theileri seems to have a wide range of hosts and has also been found in
camels, goats, sheep, antelopes and horses (D o d d, 1906; Neitz, 1935).
It is transmitted by ixodid ticks Rhipicephalus evertsi, Boophilus decolora-
tus, B. annulatus and B. australis (Yakimoff, 1929; Bergey, 1957)
Direct inoculation is also possible; a second transfer from an inoculated
animal however seems unsuccessful (Theiler, 1905 ; Mulhearn,
1946).

This paper describes the first cases of spirochaetes in cattle in the Nether-
lands.

During May 1970, a period of high tick infestation, a survey was carried
out on the island of Ameland to investigate the incidence of blood para-
sites in friesian yearling cattle. The island is situated in the northern part
of the Netherlands at 53°28 N.L. and between 5° 73 and 5°98 E.L.
Thick smears were m^de of blood taken from the earveins of 219 cattle.
The smears were fixed and stained according to the method described by
MacLennan (1957) and were microscopically examined for blood
parasites. Measurements were taken with an oculair micrometer.
Pooled blood, containing B. theileri from 5 cattle was inoculated in a
splenectomised calf. A sample of 73 nymphal stages of ticks, caught at
random on the island by blanket dragging, were fed on another splenecto-
mised calf.

2 Thj. W. Schillhorn van Veen and G. J. Leyendekkers; Institute for Tropical and
Protozoan Diseases. Faculty of Veterinary Medicine, State University, Biltstraat
172, Utrecht, the Netherlands.
Accepted for publication on April 15th, 1971.

Spirochaete-like organisms were found in 13 out of 219 cattle (see photo\'s).
The number of parasites was rather low and varied from a few in one
smear to one or two in a field (magn. 1000 x). The length of the some-
times twisted parasite ranged from 18 to 25 mu. Longer V-shaped para-
sites were also seen, apparently divisional stages.

The general appearance of the spirochaete was in accordance to the des-
cription of Borrelia theileri by Laveran (1903) and Bergey (1957).

Only 3 of the affected cattle showed a rise in temperature over 40° C.,
one of them being found to be infected with Babesia major and Ehrlichia
phagocytophilia as well.

The splenectomised calf inoculated with pooled blood containing Borrelia
theileri showed only Babesia major and Ehrlichia phagocytophilia in its
blood samples and died 17 days after inoculation.

Blood smears of the calf used for feeding the nymphal stages of ticks were
examined during 80 days; however no spirochaetes have been found.

It is quite probable that B. theileri has been already present for a long time
on the island of Ameland. The fact that it has not been noticed before is
mainly due to the lack of clinical symptoms in cattle or sheep during para-
sitaemia and to the short time during which the parasite can be demon-
strated in the peripheral blood.

Brocklesby, Scott and Ramp ton (1963) could demonstrate the
parasite during 3 to 4 days in blood smears of cattle; during one or two
of these days a transient fever was noticed. After this period the parasite
was not found again, nor was it possible to demonstrate it after a reinfec-
tion of the same animal. T h e i 1 e r ( 1905), however, successfully infected
sheep with blood taken from a recovered ox. Still, clinical symptoms seem
to be of no importance in bovine spirochaetosis.

According to Bool, Goedbloed and K e i d e 1 ( 1961 ) two tick spe-
cies occur on cattle in the Netherlands: Ixodes ricinus and Haemaphysalis
cinnabarina var. punctata. Both species are found on the island of Ameland.
Although the nymphal stages of Ameland ticks did not transmit B. theileri
to a splenectomised calf, this one trial does not exclude the possibility that
one or both of the dutch tick species can transmit B. theileri, especially
since none of the described transmitting ticks has ever been found on the
island.

The kind cooperation of Mr. K o m m e r ij, the practitioner at Ameland, and Miss
J. V e r n o o ij of the Institute of Tropical and Protozoan Diseases is gratefully
acknowledged.

Beschreven is het voorkomen van Borrelia theileri bij jongvee op Ameland. De moge-
lijkheid bestaat dat B. theileri wordt overgebracht door Ixodes ricinus of Haemaphy-
salis cinnabarina.

Bergey\'s Manual of Determinative Bacteriology (1957), 7th edition, Ed. Breed (f),

Murray and Smith, Williams & Wilkins Comp., Baltimore.
Brocklesby, D. W., Scott, G. R. and R a m p t o n, C. S.: Borrelia theileri

and transient fevers in cattle. Vet. Rec., 75, 103, (1963).
Bool, P. H., Goedbloed, E. en K e i d e 1, H. J. W.: De Babesiasoorten van

het rund in Nederland. Tijdschr. Diergeneesk., 86, 28, (1961).
D o d d, S.: A preliminary note on the identity of the spirochaete found in horse, ox

and sheep. ]. Comp. Path. Therapy, 19, 318, (1906).
L a V e r a n. A.: Sur la spirillose des bovidés. C. R. Acad. Sci., 136, 939, (1903).
M u 1 h e a r n, G. R.: A note on two bloodparasites of cattle (Spirochaeta theileri
and Bartonella bovis) recorded for the first time in Australia. Austr. Vet. J., 22,
118, (1946).

N e i t z, W. O.: The transmission of Spirochaeta theileri to a Blesbuck. Onderstepoorl

J. Vet. Sei. An. Ind., 5, T, (1935).
T h e i 1 e r, A.: Transmission and inoculability of Spirillum theileri. Proc. Roy. Soc.
76, 504, (1905).

T h e i 1 e r, A.: Spirillosois of cattle. J. Comp. Path. Therapy, 17, 47, (1904).
M a c L e n n a n, K. J. R.: A staining technique for the identification of trypanoso-

mes in thick bloodfilms. Trans. Roy. Soc. Trop. Med. Hyg., 51, 301, (1957).
Wenyon, C. M.: „Protozoology" Vol. III. Bailliere, Tindal and Cassel Ltd.
London. (1926).

Y a k i m o f f, W. C.: Ueber die Rinderspirochaetose in Russland. Arch. Prot.. 66,
311, (1929).

Beschreven wordt de mogelijkheid om door middel van de Unimeter 250 Bio-
Dynamics op exacte wijze onder praktijkomstandigheden chemisch bloedonder-
zoek te doen.

Tevens wordt aangegeven op welke wijze de uitslagen van dit chemisch bloed-
onderzoek een verbeterde diagnose en prognose kunnen bewerkstelligen.

Op zoek naar verbeterde en eventueel nieuwe onderzoekingsmethoden als
hulpmiddel bij de klinische diagnostiek stuitte ik op de Unitest methode
voor chemisch bloedonderzoek.

Het is mij altijd een doorn in het oog geweest dat het chemisch bloedonder-
zoek volgens de van ouds bekende methoden door zijn tijdrovend karakter
eigenlijk niet geschikt was als waardevol hulpmiddel bij de klinische diag-
nostiek onder praktijk omstandigheden. Jaren terug werd om dit toch
wel algemeen gevoelde bezwaar te ondervangen apparatuur ontwikkeld
waarmee deze reacties sneller uitgevoerd konden worden. Deze apparatuur
was echter alleen geschikt voor grote centra, daar de prijs toen circa
$ 25.000 was.

Het was mij dan ook een groot genoegen enige jaren terug van de fabri-
kanten te vernemen, dat zij hun apparatuur zo hadden vereenvoudigd en
geperfectioneerd, dat deze bruikbaar werd voor iedere artsenpraktijk en
ook prijs-technisch aanschafbaar was.¹)

Deze Unitest apparatuur heb ik nu een tweetal jaren in mijn praktijk
in gebruik en ik dacht dat het een aanwinst was.

Het Unitest systeem is gebaseerd op kolorimetrische methoden, waarvan
uitgebreide documentatie wordt gevoegd bij de apparatuur zodat be-
langstellenden zich dienaangaande dan voldoende kunnen oriënteren.
Waar ik in dit artikel de aandacht wil vestigen is op de werkwijze en de
interpretatie van de resultaten, terwijl de techniek zelve buiten beschouwing
wordt gelaten. Bij de noodzakelijke reagentia, die in dozen worden bijge-
leverd (voor iedere test een aparte doos) is een duidelijke handleiding voor
de uitvoering van de test. Deze uitvoering is zo eenvoudig dat iedere accu-
rate assistente deze tests kan uitvoeren.

In het apparaat kunnen min of meer gelijktijdig 12 tests tegelijk worden
uitgevoerd. Op één punt verschil ik van mening met hetgeen de gebruiks-

1 In de handel gebracht door Stöpler N.V., postbus 2445, Utrecht (prijs ±
f2500,—).

aanwijzing aangeeft en dat is daar waar zij de tijden aangeeft die nood-
zakelijk zijn voor de tests. Het is namelijk zo, dat bij de tests verschillende
handelingen moeten worden uitgevoerd, gescheiden door pauzes, variërende
van enkele minuten tot circa 15 minuten. Natuurlijk is het mogelijk in deze
pauzes weer andere tests voor te bereiden, of andere bezigheden te verrich-
ten, maar dan is een assistente met grotere ervaring noodzakelijk. Wanneer
dus in de gebruiksaanwijzing gesproken wordt van enkele minuten, is dat
de exacte werktijd van de test, maar rekent men de pauzes erbij dan wordt
de tijd veel langer.

Het bovenstaande in aanmerking genomen, is de gemiddelde totale tijd
per test circa 30 minuten. Men kan in die tijd ook meerdere tests uitvoeren.
Het is dus zeer wel mogelijk om ongeveer tegelijkertijd het gehalte aan
ureum, glucose en bilirubine te bepalen.

Behoudens de kolorimeter bestaat de uitrusting uit een centrifuge met bij-
behorende reageerbuisjes. Deze reageerbuisjes worden geheel kant en klaar
geleverd zowel met als zonder anti-coagulant (EDTA).

A. Dat zijn de bepalingen van: glucose, hemoglobine, cholesterol, ureum,
bilirubine (totaal en direct), urinezuur, proteine (totaal), globuline,
creatinine, alkalische fosfatase en transaminase (SGOT en SGPT).

B. Behoudens dat deze tests direct kunnen worden afgelezen, kunnen met
de reagentia de volgende waarden worden berekend:

1. indirecte bilirubine (totaal bilirubine minus direct bilirubine = in-
direct bilirubine);

3. albumine - globuline ratio (albumine fractie gedeeld door globu-
line-fractie);

Alhoewel het zwaartepunt van deze onderzoekingsmethode ligt bij de on-
der A. genoemde tests kunnen de onder B. genoemde berekende waarden
van groot belang zijn voor de prognose en kan de creatinine uitscheidings-
test ons een goed inzicht geven in de hoedanigheid van de nierfunctie.

Voor het uitvoeren van de tests wordt bloed afgenomen en opgevangen in
de speciale bloedbuisjes. De meest betrouwbare waarden krijgt men als men
het bloed afneemt als de patiënt nuchter is of vier uur na de laatste maaltijd.
Is dit niet het geval dan kan een eerste test ook direct op het spreekuur
worden uitgevoerd, vooral wanneer het er om gaat om een snel inzicht te
verkrijgen aangaande het gehalte ureum en/of glucose.
Men moet nu onderscheid gaan maken tussen het uitvoeren van de test met
bloed, serum of plasma.

Wanneer volbloed nodig is, dan wordt dit opgevangen in het reageerbuisje
met anti-coagulant.

Wanneer serum noodzakelijk is, dan wordt het bloed opgevangen in een
buisje zonder anti-coagulant. Men laat dit vervolgens vijf minuten staan bij
kamertemperatuur, waarna het bloed gestold is. Het stolsel wordt losge-
maakt van de wand van het testbuisje en wordt daarna 15 minuten gecen-
trifugeerd. Daarna wordt de bovenste laag, het heldere serum, in een schoon
buisje overgeschonken voor het uitvoeren van de test.
Wanneer plasma noodzakelijk is, dan wordt het buisje met volbloed 15
minuten gecentrifugeerd. Het plasma wordt daarna weer afgeschonken.
Over het algemeen zullen natuurlijk de proeven direct na het afnemen
van het bloed woi-den gedaan. Volgens de voorschriften echter heeft men
twee uur speelruimte, zodat de bloedmonsters zo nodig ook ten huize van
de cliënt genomen kunnen worden. Tenslotte kunnen de monsters een week
worden bewaard bij een temperatuur van lager dan 130C.
Bloed is noodzakelijk wanneer het hemoglobulinegehalte bepaald moet wor-
den. Serum kan gebruikt worden voor alle tests, maar is noodzakelijk
voor de bepaling van totaal proteïne, globuline, alkalische fosfatase, urine-
zuur en direct bilirubine. Plasma kan worden gebruikt ook voor (totaal) bi-
lirubine, creatinine, cholesterol, glucose- en ureumbepalingen.

Bij de apparatuur wordt een tabel verschaft waarop de normale bloed-
waarden van hond, kat, paard, rund, varken, schaap en geit, uitgedrukt in
mg per 100 ml zijn vermeld. Deze waarden zijn ontleend aan het boek
Veterinary Clinical Pathology van E. H. Coles, (1967), (tabel 1). Voor
een goede inteipretatie van de uitslagen van de verschillende tests is het
boek zeer noodzakelijk.

Hierbij belandt men dus bij de interpretatie van de uitslagen. Het zwaarte-
punt van de testmethode ligt ongetwijfeld bij de beoordeling van lever en
nierfunctie, waarbij het bloedonderzoek een steun voor het stellen van de
diagnose en prognose kan zijn.

Maar toch zijn er een reeks andere pathologische omstandigheden waarbij,
dank zij het chemische bloedonderzoek, de diagnose hetzij beter gesteld kan
worden, hetzij ons op het spoor van de diagnose kan brengen.

In tabel II (waarvan de gegevens eveneens aan Coles zijn ontleend en die
zeker voor uitbreiding vatbaar is) is een overzicht gegeven van de verschil-
lende pathologische omstandigheden waarbij de/e tests van belang zijn.
Een dergelijke tabel moet natuurlijk wel kritisch worden beoordeeld. Vaak
heeft men bezwaren tegen het schematisch voorstellen van de pathologie en
therapie. Men vreest dan, dat de afwijkingen van het schema, die natuurlijk
vele zijn, niet meer opvallen en over het hoofd gezien worden.
Ik deel die mening niet. Mijn standpunt is, dat juist een goede schema-
tische voorstelling van de resultaten van klinisch- en laboratoriumonderzoek
in het merendeel der gevallen de diagnose moeiteloos doet stellen. Moeite-
loos niet alleen t.o.v. de diagnose, maar ook t.o.v. het begrip vermoeid-
heid.

Naar Coles: „Veterinary Clinical Pathology". Alle waarden zijn aangegeven in mg/100 ml.

Alvorens met enkele ziekteverslagen dit artikel te illustreren zou ik aan de
toepassing van de Unitest methode nog dit willen toevoegen.
Bij consequente doorvoering van deze methode van chemisch bloedonder-
zoek komt men veel eerder dan voorheen afwijkingen op het spoor. Dit
geldt vooral voor de geriatrische patiënt, die zo langzamerhand een be-
langrijk deel van het patiëntenmateriaal uitmaakt. Zo bleek mij dat een
verhoogd bloedsuikergehalte veel frequenter voorkomt, dan uit urine-onder-
zoek te vinden is. Weliswaar werd de grens naar echte diabetes nog niet
overschreden, maar waarden van 70-80 bij de hond werden toch meermalen
aangetroffen.

Weliswaar moet dan in de beschouwing worden betrokken, dat de zeer gro-
te hoeveelheden bijnierschorshormonen welke momenteel worden toege-
past bij de behandeling van pruritis bij de hond het glucosegehalte in het
bloed doet stijgen, maar indien deze factor werd uitgeschakeld dan bleef
toch het gehalte aan de hoge kant.

Een enkele eigenaar die bereid was om dagelijks de urine met een strip te
controleren, meldde dat hij soms een licht groene verkleuring opmerkte. In
zulke gevallen is het dus wenselijk om dergelijke patiënten reeds dan op een
suikerziektediëet te zetten.

Van belang is ook geworden de differentieel diagnose acanthosis nigricans
of allergisch eczeem. Er zijn honden die t.g.v. een nylon tapijt een allergisch
eczeem kunnen ontwikkelen waarbij men klinisch zonder meer zou zeggen
„acanthosis." Wanneer dan niet een verhoogd cholesterol- en verlaagd glu-
cosegehalte gevonden wordt is allergisch eczeem meer waarschijnlijk dan
acanthosis.

Duidelijk is ook dat men bij de behandeling van de oude hond en kat niet
meer kan volstaan met alleen urineonderzoek. Bepaling van het ureum-
gehalte is nog steeds noodzakelijk, maar daarnaast is de bepaling van het
creatininegehalte van minstens zo groot belang, mede in verband met de
prognose.

De diagnose uremie is vaak klinisch te snel gesteld, terwijl er in feite een toe-
stand van acidosis is.

De toepassing van de onder A. genoemde tests zal, dacht ik, voldoende dui-
delijk zijn.

De onder B. genoemde mogelijkheden vereisen mogelijk een toelichting.
Zo is het bepalen van het albuminegehalte van belang bij leveraandoenin-
gen. De verminderde albuminesynthese wijst op ernstige hepatitis en lever-
cirrhose. Een hypoalbuminemie is ook aanwezig bij ernstige nephritis en ne-
frosis, wanneer albuminuric reeds lang bestaat, derhalve heeft men te
maken met een verwaarloosde patiënt. De albumine-globuline verhouding
kan ons een aanwijzing geven t.o.v. acute, maar vooral chronische bacteriëlo
ziekten en afwijkingen van het reticulo-endotheliale systeem.
Een verhoogd gehalte aan fibrinogeen kan b.v. optreden bij prostaat-, maag-
en blaaskanker.

De ureum-creatinine verhouding, zomede de creatinine uitscheidingstest
kan een zeer goed inzicht geven in de ernst van de nieraandoeningen van de
resterende nierfunctie.

Dit is slechts een summiere benadering van alle problemen, die zich rond-
om het chemisch bloedonderzoek en de interpretatie daarvan afspelen. Het

grote winstpunt echter is, dat met het Unitest systeem de weg geopend is
om onder praktijk omstandigheden een gefundeerd chemisch bloedonder-
zoek te doen; niet incidenteel, want dat heeft nauwelijks waarde, maar als
routine aangelegenheid voor die patiënten, die niet behoren tot het grote
pakket dagelijkse bezigheid.

Voedingstoestand matig. Dor baarkleed. Enigszins ingezonken ogen. Pare-
tische gang achter. Nagels afgeslepen. Eetlust slecht. Drinkt meer dan noi -
maal. Het dier maakt een apatische indruk. Hond gaat ook onmiddelijk op
de spreekkamervloer liggen.

Eigenaresse vraagt of het nog zin heeft er iets aan te doen. Temperatuur
was 380C.

Geen abnormale long- of hartgeruisen te horen. Buikpalpatie normaal.
De volgende bloedproeven werden genomen: ureum, globuline, proteïne,
bilirubine, transaminase (SGPT) en glucose. Hieruit bleek dat het ureum
(12) en glucose (65) normale waaiden hadden. Totaal proteïne was 0,9 en
globuline 2,8. Totaal bilirubine 0,5 en direct bilirubine 1. Transaminase
SGPT 140.

De eerste conclusie was derhalve, dat de nieren in orde waren en de lever
beschadigd was, er was geen diabetes. Ten gevolge daarvan traden verma-
gering en apathie op, voorts dehydratie en derhalve verhoogde dorst.
De zeer hoge waarde van de SGPT deed voor de lever het ergste vrezen.
De totale bilimbine was normaal, de directe bilirubine echter verhoogd
(normaal 0-0,14). Ook dit wees dus in de richting van leverbeschadiging,
echter de verhoging is niet zo sterk.

De globuline was eveneens verlaagd (normaal 3,30) maar dat was mogelijk
te verklaren door de slechte voedingstoestand.

De totale proteïne was sterk verlaagd (normaal 6,1 - 7,8) en ook dat wees
op een ernstige leverbeschadiging.

Daar bij het klinische onderzoek geen vergrote lever werd gepalpeerd en
volgens de eigenaresse de hond circa 14 dagen ziek was, kort dus, werd
weliswaar de diagnose, „ernstige leverbeschadiging" gesteld, maar de prog-
nose niet direct infaust.

Er werd een absoluut vetarm, doch eiwit- en suikerrijk dieet voorgeschre-
ven. Als therapie werd een cholagogicum-diureticum gegeven, versterkt met
methionine en vitamine B 12 - B complex. Tevens werd laurabolin toeg.3-
diend voor de paretische gang.

Onderzoek na één week gaf een SGPT aan van 102 en na 14 dagen van 83.
Dit gaf mij moed om op de ingeslagen weg voort te gaan. Na zes weken
was de SGPT gedaald tot 54. Helemaal binnen de grenzen is zij niet meer
geworden.

De voedingstoestand is sterk verbeterd. De apathie is geheel verdwenen.
Alleen dient regelmatig de paretische gang behandeld te worden met laura-
bolin en Pet Tabs Gee. Dit laatste is een methyltestosteron-stilboestrol meng-
sel, versterkt met vitamine en sporenelementen. Een geriaticum dus.

Hond, foxterrier, 8 jaar oud, voedingstoestand goed. Links achter en links
voor kreupel. Er is een dikte onder de keel, vergrote oksel- en dijbeen
lympfklieren zijn aanwezig. De temperatuur is normaal, de eetlust normaal,
de hond drinkt niet veel, de defaecatie is normaal. Het morfologisch bloed-
onderzoek gaf een geringe verhoging van het lymfocytenaantal te zien.
De volgende proeven werden gedaan: hemoglobinegehalte, direct en totaal
bilirubine, SGPT, ureum, proteïne, globuline en APT.
Hb. was 12, derhalve normaal. Ureumgehalte 14, ook noiTnaal. Direct bi-
lirubine 3,25, sterk verhoogd dus en totaal bilirubine 1,0, hetgeen iets ver-
hoogd was: SGPT was 38, derhalve was moeilijk aan lever of nierbescha-
diging te denken. Totaal proteïne was 6,8 en globuline 5; proteïne was dus
normaal, maar het globuline was verhoogd.

Dit zou kunnen wijzen op een afwijking van het reticulo-endotheliale sy-
steem, zoals het beenmerg. Daarna werd nog een test gedaan met alkalische
fosfatase en dit gaf een waarde van 56; sterk verhoogd dus.
In het boek van Coles vond ik, dat de APT bij hyperparathyroidismus ver-
hoogd is en dit alles tezamen maakte, dat de diagnose gesteld werd, „ern-
stige bot afwijking" in ontwikkeling.

Een therapie met butazolidone en dexamethasone had geen enkel resultaat.
Er werd euthenasie toegepast.

Het sectieverslag van het G.D.I. luidde: de klachten bij deze hond zijn toe
te schrijven aan een functiestoornis der parathyreoïdeae, die sterk vergroot
waren en waardoor een hyperfunctie zal zijn ontstaan. Microscopisch onder-
zoek der parathyreoïdeae doen een adenoom vermoeden. In de directe om-
geving der parathyreoïdeae werd bovendien een duiveëi-grote cyste gevon-
den, die mogelijk met deze kliertjes in verbinding stond. De motorische af-
wijkingen kunnen worden toegeschreven aan decalcifatie van het skelet. Als
gevolg hiervan waren ook de nieren beschadigd.

Een nierbeschadiging kon ik echter niet diagnotiseren, maar de creatine-
proef was niet gedaan.

Hierbij werd het bloedonderzoek gedaan om te zien wat voor waarden bij
een dergelijk algemeen lijden aanwezig zijn.

De hond was een bastaard fox van 15 jaar, bijna blind. Op het eerste ge-
zicht was de prognose infaust. „Van boven" was het dier mager, „van on-
deren" had het dier een sterk gezwollen dikke buik, die niet te palperen
was. Daar het een teef was dorst ik geen punctie te doen, hoewel ascites
door een leverlijden mij het allereerst in de gedachten kwam.
Gezien de zeer oude relatie, waarbij zoals vaak de bedoeling was, dat de
hond de baas één dag moest overleven moest cr iets gebeuren, zodat tot
proefoperatie werd besloten.

Hierbij werd allereerst aangetroffen een meer dan een vuistgrote tumor,
uitgaande van het mesenterium. Lever en milt vertoonden witte, harde tu-
moren. Ook de nieren voelden knobbelig aan. Endometritis was in geringe
mate aanwezig, maar ook in de uteruswand waren tumoren te palperen.
Onderzoek, door het G.D.I. verricht, gaf als diagnose „sareoom".
De vuistgrote tumor werd verwijderd en hysterectomie werd uitgevoerd. De
hond heeft nc^ drie maanden geleefd.

Er werd een sterk roberende therapie gegeven, zodat in de eerste weken de
algemene toestand zelfs vooruitging. Daarna begon de buik weer op te zetten
en was een verdikking duidelijk palpeerbaar.

Het bloedonderzoek gaf de volgende waarden te zien. Glucose 70, hemo-
globine 12, ureum 31, urinezuur 2,1, creatinine 1,7, SGPT 46, APT 58, to-
taal bilirubine 2, direct bilirubine 2, totaal proteïne 3,3 en globuline 4,8.
Terug redenerend zou men kunnen zeggen, dat weliswaar het ureumge-
halte verhoogd is, maar daar de creatinine normaal is, de nierfunctie nog
redelijk was. De leverfunctie was ongetwijfeld gestoord, bilirubine en SGPT
waren beide verhoogd, maar de SGPT niet in overdreven mate; de lever-
functie was blijkbaar toch redelijk aanwezig. Trouwens de hond had geen
defaecatiebezwaren.

De APT was sterk verhoogd, het globulinegehalte was verhoogd, het pro-
teïnegehalte gedaald. Deze laatste drie factoren tezamen, doen inderdaad
aan de aanwezigheid van een tumormassa denken.

Het verlaagde proteïnegehalte is zeker verklaarbaar door de slechte voe-
dingstoestand van het dier op de dag van de operatie, terwijl de ver-
hoogde globuline voorkomt bij chronische ouderdoms- en aftakelings pro-
cessen, leverafwijkingen en tumoren.

Deze drie ziektegeschiedenissen zijn gelicht uit een hele reeks. Zij zijn als
de illustratie uit een wetenschappelijk boek. Het mooiste plaatje van het
meest typische geval. Het is lang niet altijd zo duidelijk. Maar ook Coles
is in zijn boek sterk relativerend.

Ook hier dus: het kan allemaal zo zijn, maar het hoeft niet.
Ik ben er mij ook wel van bewust, dat het onderzoek bij deze drie ziek-
tegevallen niet helemaal volledig is geweest. Er is weinig of geen morfolo-
gisch bloedonderzoek gedaan. Röntgenfoto\'s zijn niet gemaakt. Echter,
onder praktijkomstandigheden moet men een keuze doen. Bij deze keuze
is het chemisch bloedonderzoek volgens het Unitest systeem zeker een aan-
winst. In relatief korte tijd kan het een inzicht geven in een aantal lichaams-
functies en -processen, die uit morfologisch- en röntgenonderzoek niet
kunnen worden afgeleid en het kan bij twijfel ons op het juiste spoor
zetten.

Derhalve zou een nader onderzoek omtrent de grenzen van de normale
waarden onder verschillende levenscondities en dieetomstandigheden zeker
wenselijk zijn. De inzichten op dit gebied, bekend uit de humane pathologie,
zijn niet zonder meer te gebruiken bij de veterinaire pathologie, terwijl er
van dier tot dier grote verschillen kunnen optreden.

The possibihty of accurate chemical analysis of the blood using the Unimeter 250
Bio-Dynamics in field conditions is discussed.

The manner in which the results of this method of chemical analysis of the blood
produce an improvement in diagnosis and prognosis, is stated as well.

Fotokopieën van de gerefereerde artikelen zijn tegen betaling te verkrijgen bij de
Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht, tel. (030)
71 55 44 (toestel 219).

L u s i s, P. 1. and Soltys, M. A.: Immunisation of mice and chinchillas against
Pseudomonas aeruginosa. Canad. J. comp. Med., 35, 60, (1971).
Een belangrijke pathogene factor van Pseudomonas is de uitwendige slijmlaag, die
de bacterie beschermt tegen fagocytose. Hieruit hebben Alexander en mede-
werkers een weinig toxische polysaccharide afgescheiden, waarmede zij ratten kon-
den immuniseren tegen homologe en gedeeltelijk tegen heterologe infectie. Verschil-
lende auteurs hebben bij diverse diersoorten praktijkproeven gedaan betreffende
immunisatie met door formaline gedode culturen.

Lusis en Soltys deden laboratoriumproeven met 23 Pseudomonasstammen, uit
chincilla\'s en nertsen geïsoleerd. Als proefdieren gebruikten zijn muizen. Negentien van
deze stammen gaven bij muizen een goede immuniteit tegen de eigen stam, drie
ervan ook tegen heterologe stammen. Twee gaven matige en twee andere geen
immuniteit.

Behandeling van de culturen met 0,05 of 0,5% formaline of ultrasonificatie gaf
betere vaccins dan toevoeging aan de bacteriesuspensie van 0,5% phenol, 0,5%
alcohol of een half uur verhitten bij 100° C.

Me twee polyvalente vaccins werden ook proeven genomen met chinchilla\'s, waarbij
tweemaal werd geënt met een interval van 3 weken en experimenteel besmet werd
met 3 MLD waarvan alle controles stierven, terwijl bij homologe infectie bij beide
vaccin van de dieren de infectie overleefde en bij heterologe infectie resp.
®/i-2. Hieruit bleek dat de werking van polyvalente vaccins breder was dan de in het
vaccin verwerkte stammen.

Op verschillende fokkerijen werden de vaccins ook op chinchilla\'s getest, waarbij
ongeveer 7700 chinchilla\'s werden geënt. De hieruit verkregen indruk was gunstig,
maar moeilijk te interpreteren door de praktijkomstandigheden en doordat het niet
mogelijk was een deel der dieren als controles niet te enten. In één geval waar de
enting geen uitwerking had bleek het drinkwater zwaar met Pseudomonas besmet en
niet geregeld ververst te worden maar behandeld met een quaternaire ammonium-
base, waarvoor de Pseudomonas niet gevoelig was.

I. EbbenhorstTengbergen, W. van: Reactie van muizen-mijten op ceder-
zaagsel en op derrispoeder. Biotechniek, 10, (2), (1971).
II. Mullink, J. W.: Commentaar op artikel over muizenmijten. Biotechniek, 10,
(3), (1971).

I. Besmetting met ectoparasieten heeft plaats van muis op mius door lichamelijk
contact.

Zaagsel van cederhout, als onderlaag in de kooi, bleek een effectief bestrijdings-
middel, zowel van luizen (Polyplax serrata) als van de mijt Myocoptes muscu-
linus. De mijt Myobia musculi bleek echter niet gevoelig voor cederhout.
De mijten gaan niet dood van cederzaagsel, maar worden waarschijnlijk steriel.
Na meer dan 2 maanden op cederzaagsel werden bij uitzondering, behalve de nog
in leven gebleven volwassen mijten, ook nog enkele jonge gevonden. Waarschijn-
lijk zijn echter slechts weinig larven min of meer bestand tegen cederzaagsel.
Het aantal mijten en het aantal neten dat bij microscopisch onderzoek van pluk-
jes schouder- en nekhaar gevonden werd, liep geleidelijk terug. Na verloop van

tijd kwamen de neten nog slechts aan oude (nog niet gewisselde) haren voor.
Het nuttig effect voor de muis van de ontmijting is te bespoedigen door een
behandeling met Derrispoeder, waardoor direct alle luizen en de beide soorten
mijten gedood werden. De hierna uitkomende larven van de Myocoptes, die het
cederzaagsel overleven, komen niet meer tot voortplanting, die van de Myobia
echter wel. Als evenwel de muis tijdens de derde zwangerschapsweek met Derris-
poeder ontmijt wordt, blijkt haar nest (en de nazaten daarvan) gewoonlijk vrij
van Myobia te zijn. Bij een succesvolle ontmijting zijn de dieren pas vrij van
neten (en de flardige resten daarvan) als al het oude haar door nieuw vervangen
is (na plm. 5 maanden). Het is dus raadzaam het cederzaagsel zo lang toe te
passen tot er geen neten meer te vinden zijn.
II. Ectoparasieten bij muizen kunnen bestreden worden door een periodieke behan-
deling met bijvoorbeeld Derrispoeder of Alugan®. De beïnvloeding van de muis
door het geneesmiddel is dan zoveel mogelijk constant.

Het gebruik van cederhout-zaagsel als strooisel lijkt aantrekkelijk maar de muis
wordt hierdoor beïnvloed. Ferguson (1966) heeft aangetoond dat het gebruik
van cederhout-strooisel tot gevolg heeft dat muizen een verkorte ,,slaaptijd" ver-
tonen na injectie van he.xobarbital-Na en pentobarbital-Na.

Een verhoogde activiteit van bepaalde leverenzymen bij muizen en ratten, ge-
houden op cederhout-strooisel, is waargenomen door Vesell (1967).

Kruse, V.: Yield of Colostrum and immunoglobulin in cattle at first milking after
parturition. Animal Prod., 12, 619, (1970).

Absorption of immunoglobilin from colostrum in new born calves. Animal Prod., 12,
627, (1970).

A note on the estimation by simulation technique of the optimal colostrum dose and
feeding time at first feeding after the calve\'s birth. Animal Prod., 12, 661, (1970).
De auteur houdt zich kennelijk intensief bezig met de produktie van immuno-
blobulinen door het rund en de absorptie daarvan door het pas geboren kalf. Hij
werkt met de 3 in Denemarken voorkomende rundveerassen: zwartbont, rode Denen
en Jersey\'s. Er bleken tussen de rassen geen signifikante verschillen te bestaan in
totale hoeveelheid Ig. in de biest, maar de verschillen tussen dieren waren groot en
signifikant.

Een invloed van het seizoen op de Ig produktie kon niet worden aangetoond. Hoe
langer men na het afkalven met het eerste melken wachtte, hoe lager het gehalte
(%) aan Ig werd. De herhaalbaarheid in Ig% na verschillende afkalvingen bij het-
zelfde dier was hoog.

Een aantal dieren (± 12%) bleek te weinig Ig te produceren. Voldoende is volgens
de auteur 2 kg colostrum met minstens 5% Ig bij de eerste maal melken. Hypo-
gammaglobinemie zou dus niet uitsuitend moeten worden toegeschreven aan onvol-
doende absorptie door het kalf, maar ook aan onvoldoende produktie van Ig door
de koe. De hoeveelheid Ig die het kalf in het bloed opneemt, wordt grotendeels
bepaald door 2 faktoren:

De absorptiecoëfficiënt was ongeveer tot de helft gereduceerd als de eerste voeding
van het 2e naar het 20e uur na de geboorte werd verlegd. D zwartbonte kalveren
bleken op een leeftijd van 4 en 15 dagen een signifikant hoger Ig gehalte in het
bloedserum te hebben dan de kalveren van rode Denen.

Hypogammaglobulinemie hoeft weinig voor te komen door tijdig colostrum te voeren
in ruime hoeveelheid.

ONDERZOEKINGEN OVER DE PATHOLOGIE EN PATHOGENESE VAN
ENZOÖTISCHE RUNDERLEUKOSE.

Urbaneck, D. und Schulze, P.: Licht- und elektronenmikroskopische zyto-
logische Studien. Arch. exp. Vet. Med., 23, 1103, (1969).

De enzoötische runderleukose toont een verscheidenheid van macroscopische en cyto-
logische beelden. Van 16 runderen met enzoötische leukose (ondervormen: lymfade-
nose 3, lymfosarcomatose 4, reticulose 8, reticulosarcomatose 1) werd electronen-
microscopisch en lichtmicroscopisch onderzoek (deppreparaten en dunne coupes van
0,5 - 1 m) van tumorcellen verricht.

De 3 gebruikte methoden gaven in het algemeen gelijkluidende resultaten. De beste
differentiëring van lymfatische en reticulaire tumorcellen bleek mogelijk door de
microscopische studie van dunne coupes van in kunststof ingebedde preparaten.

Urbaneck, D. und W i 11 m a n n, W.: Blutmorphologische Befunde bei Fällen
von Leukose und Präleukose. Arch. exp. Vet. Med., 23, 1141, (1969).
Cytologisch onderzoek van witte bloedcelconcentraten en van bloeduitstrijken van
19 leukoserunderen en 35 preleukose-runderen. In het preleukotisch stadium is er
meestal een verhoogd aantal lymfocytaire cellen en soms een verhoogd gehalte van
minder gedifferentieerde lymfatische cellen: prolymfocyten en lymfoblasten.
Bij de overgang naar het leukotisch stadium verandert meestal ook het bloedbeeld,
afhankelijk van het leukose-type. Bij lymfadenose treedt een sterke verhoging op
van het absolute lymfocytengetal en tevens een geringe toename van minder ge-
differentieerde lymfatische cellen (prolymfocyten en lymfoblasten), bij lymfosarco-
matose alleen een vermeerdering van minder gedifferentieerde lymfatische cellen,
bij reticulose toename van „parablasten" en bij reticulosarcomatose zowel minder
gedifferentieerde lymfatische cellen en „parablasten".

De verhoging van het absolute lymfocytengetal bij leukoserunderen komt voor het
grootste deel op rekening van lymfoblasten (200 x) en prolymfocyten (5 x ).

Urbaneck, D. und W i 11 m a n n, W.: Der Einfluss von Urethan auf die Ent-
wicklung der Leukose. Arch. exp. Vet. Med., 24, 859, (1970).

Het preleukotisch stadium gaat voor een deel over in echte (tumoreuse) leukose,
kan ook blijven persisteren of teruggaan.

De schrijvers menen dat overgang naar het leukosestadium vooral onder invloed van
resistentie-verminderde omstandigheden (drachtigheid, lange transporten) zou plaats
vinden.

Van urethaan is bekend, dat het eveneens de resistentie onderdrukt via remming
van de lymfo- en granulopoëse. Bovendien werkt het urethaan leukaemogeen (bij
jonge muizen) resp. co-leukaemogeen (bij volwassen muizen).

Acht volwassen runderen, afkomstig van bedrijven waar enzoötische leukose heerste,
werden 2x subcutaan ingespoten (300 g in aqua dest.). Na een jaar (en één rund
na 3 maanden) werden de runderen geslacht en uitvoerig morfologisch onderzocht.
Bij 3 runderen werden leukotische veranderingen gevonden; de uitgebreide leukose in
één koe (afgemaakt na 3 maanden) had naar de mening van de schrijvers waar-
schijnlijk al vóór het begin van de proef bestaan en door de urethaan bespoedigd,
in twee andere koeien hadden de — beginnende — laesies zich tijdens het expe-
riment ontwikkeld (wie bewijst dit? Ref.).

Een deel der proefrunderen had lymfocytose („preleukotisch bloedbeeld"). Urethaan
veroorzaakte zowel bij deze runderen als bij die met een normaal bloedbeeld aan-
vankelijk een sterke daling avn het lymfocytengetal, maar bij de preleukotische
runderen ontstond toch later weer lymfocytose. De schrijevrs menen dat op grond
van de beïnvloedbaarheid door urethaan de preleukotische lymfocytose een reactieve
verandering is.

Bij twee andere runderen werden geringe laesies gevonden die zich naar de mening

der schrijvers ontwiklield hadden onder invloed van urethaan (wie bewijst dit?
Ref.).

Resumerend: de schrijvers hebben geprobeerd het wezen van het pre-leukotisch
stadium te doorgronden. Zij menen nu dat er sprake is van een reactief stadium
(verband met virus? Ref.) dat onder invloed van bepaalde resistentieverminderende
factoren kan overgaan in echte leukose waarvan 4 hoofdvormen onderscheiden
worden. Deze overgang gaat gepaard met bloedveranderingen, waarbij ongediff. cellen
Ln de circulatie komen (echte leukemie. Ref.).

Turner, T.: Observations on urethral obstruction in male cats. /. Small An.
Pract., 12, 85, (1971).

1. 2 ml onteiwit pancreas extxract (Depopranex®) wordt intramusculair ingespoten.
Een uur later wordt getracht de blaas leeg te drukken. Dit lukt in ca. 10%
van de gevallen.

2. Lukt dit niet, dan wordt de patiënt geanestheseerd met Brietal® en weer ge-
tracht de blaas leeg te drukken.

3. Daarna wordt in combinatie met druk op de blaas de penis gemasseerd, om zo de
obstructie te verwijderen.

4. Heeft ook dit geen resultaat, dan wordt de urethra rectaal gemasseerd. Hiermee
valt veelal resultaat te boeken.

5. Is de obstructie dan echter nog niet verwijderd, dan wordt een catheter inge-
bracht, en getracht de obstructie terug te spuiten in de blaas.

6. Is na 5 minuten proberen met de catheter geen resultaat verkregen, dan wordt
blaaspunktie verricht en de patiënt 24 uur opgenomen om te herstellen.

De volgende dag wordt eerst weer getracht de blaas leeg te drukken. Indien dit het
geval is worden weer Depopranex® en antibiotica toegediend. Deze behandeling wordt
5 dagen voortgezet, waarbij de patiënt opgenomen blijft. Later werd door de auteur
gedurende 3 dagen een dauercatheter toegepast, waardoor de blaas gespoeld werd.
Daarna volgt thuis een nabehandeling met antibiotica of hexamine per os gedurende
14 dagen.

60% gaf geen recidief binnen 14 dagen. Bij de overige 40% werd het behandelings-
schema herhaald. Had dit geen succes, dan werd tot vesico-colostomie overgegaan,
de resultaten hiervan waren echter slecht.

Ten vervolge op hetgeen op pag. 970 van dit tijdschrift werd vermeld over de
inhoud van aflevering 4 van het Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift volgt thans
de inhoud van aflevering 5/1971 hiervan.

Tylosine als voedingsadditief in een mestvarkenrantsoen.
B O O n e, G.: Een enquete over het opruimen van fokvarkens.

D e V O s, A., V i a e n e, N., D e v r i e s e, L.: Toestand en evolutie van ziekten en

aandoeningen bij vogels en pelsdieren in 1970.
W e 11 e m a n s, G., Leunen, J.: De rol van het RSB/220 ivrus bij de adem-
halingsstoornissen van de runderen in België.
Uit de Tijdschriften, Kronijk, Boekennieuws.

(The Reid Library, Bucksburn, Aberdeen, Gr. Britain, U.S. $ 1.70, 70 p., 118 pag.,
1970.)

Elk jaar als ik het jaarverslag van „Rowett" van de redactie van ons Tijdschrift
krijg toegestuurd met het verzoek om het te bespreken, bekruipt mij een gevoel
van jaloezie: wat heeft men daar een schitterende mogelijkheden voor onderzoek
en wat worden die onder leiding van de enthousiaste directeur Dr. K. L. B 1 a x t e r
op een voortreffelijke manier benut!

Het instituut omvat 15 afdelingen waarvan het aantal stafleden varieert van 1
(bibliotheek) tot 20 (fysiologie) en de bezetting met technisch en administratief
personeel is navenant. In het verslagjaar zijn de technische voorzieningen opnieuw
uitgebreid, computer uitgebreid, naast de semi-automatische is thans een vol-
automatische aminozuur analisator aangeschaft, de gaschromatografie-apparatuur is
uitgebreid, een nieuwe spectrofotometer is aangeschaft, 2 klimaatstallen voor ieder
45 ooien zijn bijgebouwd, een nieuw laboratorium met allerlei technische voor-
zieningen (ultracentrifuges, lage- en constante temperatuur laboratoria, isotopen
laboratorium, een donkere kamer voor autoradiografie, enz.) werd door de Hertog
van Edinburgh geopend en ga zo maar door.

Het belangrijkste vind ik echter de 40 bladzijden waarin per afdeling wordt aan-
gegeven met welk onderzoek men bezig is. Ik doe slechts hier en daar een greep:
complexe koperverbindingen in de digestietractus van schapen, ecologie van pens-
ciliaten, biologische behandeling van mest en gier, propionaat-metabolisme van
het pens epithelium, melkziekte, beenmerglaesies bij schapen, anemie bij kool-
voederin.g, S.P.F. biggen, zinkgebrek en weefselgroei, structuur in verband met
voedingswaarde van eiwitten, verband tussen leeftijd, voedingsniveau en D.N.A.
synthese.

Hopelijk is dit voldoende om een indruk van de belangrijkheid van het onderzoek
dat op „Rowett" wordt verricht, zowel op fundamenteel als op direct praktisch
gebied te geven, als ook om de nieuwsgierigheid van de lezer op te wekken.
Dat dit moge resulteren in het lezen van dit jaarverslag en misschien in het
brengen van een bezoek aan dit Instituut.

Rest mij nog te vermelden dat belangstellenden overdrukken kunnen aanvragen
van de meeste van de ruim 100 publikaties die in het verslagjaar zijn verschenen
en waarvan een samenvatting is opgenomen en dat wederom achterin een tweetal
overzichtsartikelen zijn afgedrukt, die handelen over respectievelijk „Aspects of
renal function in ruminants" door D. Scott en „Studies on the feed intake of
pregnant ewes\' \'door F. W. H. E 1 s 1 e y, beiden van een literatuurlijst voorzien
en alleen al het aanschaffen van dit jaarverslag waard. Th. de Groot.

Op 20 en 21 mei 1971 hield de „Fisheries Society of the British Isles" samen met
de „Zoological Society of London" een symposium over ziekten bij vissen. Dc
voordrachten werden gehouden in de „meeting room" van dc Zoological Society,
in Regent\'s Park, vlak tegenover de dierentuin.

De „Fisheries Society of the British Isles" bestaat nog maar kort. Eén van haar
eerste activiteiten was de uitgave van het „Journal of Fish Biology" bij Academic
Press. Het eerste nummer verscheen in januari 1969; het tijdschrift blijkt in een
behoefte te voorzien. Dat de Society reeds na twee jaar een zo belangrijk congres
kon organiseren pleit eveneens voor haar vitaliteit.

De samenvattingen van enkele belangrijke voordrachten, gehouden op het sym-
posium, volgen hieronder.

N. N. F ij a n (Joegoslavië): Het buikwaterzucht complex bij de karper valt uiteen
in tenminste 2 verschillende ziekten:

1. „Spring viraemia of carp", veroorzaakt door een rhabdovirus. Het virus is ge-
kweekt op celcultures, en geeft bij de karper een ((hemorragische) septikemie.
Bij sectie vallen de bloedingen, o.a, in de spieren en de bleke kieuwen (anemie)
het meeste op.

2. „Erythro-dermatitis". Deze aanvankelijk hemorragische, later ulcererende huid-
ontsteking wordt veroorzaakt door een agens dat:

d. eenzelfde ziektebeeld geeft bij verschillende vissoorten, o.a. karper, voorn
en snoek.

Deze „erythro-dermatitis" werd tot nu toe aangezien voor de chronische vorm
of „Geschwürsform" van buitenwaterzucht.
R. J. Roberts (Schotland): Tijdens de jaarlijkse trek van de Atlantische zalmen
(Salmo salar) naar zoetwater vallen vele vissen ten offer aan de „ulcerative dermal
necrosis" (U.D.N.). De primaire oorzaak van deze huidlaesies aan de kop is niet
bekend. Secundair ziet men vaak een schimmelinfectie (Saprolegnia parasitica).
Pogingen, als primair agens een virus aan te tonen, zijn tot nu toe mislukt. Hij
kon de ziekte ook niet overbrengen, hetgeen strijdig is met de resultaten van Franse
en Ierse onderzoekers. Wel werd een degeneratie van neuronen in de neurohypofyse
en de hypothalamus gevonden. Misschien heeft dit iets te maken met de primaire
symmetrische degeneratieve laesies op de kop van de vis.

K. Wolf (U.S.A.): Fraaie resultaten bij de studie van virussen worden geboekt
„by plaquing with standard gel overlay procedures" en „two-phase (gel-liquid)
procedures". Door de beperkte uitbreidingsmogelijkheden van het virus ontstaan
typische gelokaliseerde afwijkingen in de celkweek.

J. C. Harshbarger (U.S.A.): Steeds meer tumoren bij lagere vertebraten wor-
den geregistreerd. Speciale aandacht wordt besteed aan het enzoötisch optreden
van tumoren bij vissen, bijvoorbeeld door carcinogene stoffen als nitrosaminen.
Het testen van herbiciden en pesticiden op carcinogene werking wordt van groot
belang geacht.

Ter verkrijging van de graad van Doctor in de Landbouwwetenschappen heeft de
heer ir. A. Kloosterman een proefschrift met stellingen voorbereid, dat hij op vrijdag
28 mei j.1. te 16.00 uur in de Aula heeft verdedigd tegen de bedenkingen van
een commissie uit de Senaat.

Het proefschrift is getiteld: Observations on the epidemiology of trichostrongylosis
of calves.

Promotor was prof. dr. Th. Stegenga, hoogleraar in de Veeteeltwetenschap.
Korte inhoud van het proefschrift

Het proefschrift handelt over maag- en darmwormen bij kalveren, parasieten die op
elk rundveebedrijf in Nederland voorkomen. Omdat infekties overal voorkomen, maar
slechts onder bepaalde omstandigheden van zo ernstige omvang zijn, dat van bedrijfs-
economische schade sprake is, is in deze situatie nagegaan:

b. welke maatregelen binnen de bedrijfsvoering — dus door de boer— genomen
kunnen worden om schade te voorkomen.

Uit direct op de praktijk gericht onderzoek dat gedurende de laatste jaren in ons
land werd verricht, was reeds gebleken dat de juiste bedrijfsvoering van zeer groot
belang kan zijn voor de beperking van de grote schade, die deze nematoden-infekties
veroorzaken.

De promovendus is er in geslaagd om de effekten van de verschillende beweidings-
methoden en graslandbehandelingen te kwantificeren. Hij heeft daartoe de infektie-

graad van weilanden vastgesteld, die op verschillende wijze waren behandeld en de
reakties van kalveren die op de proefpercelen of praktijkbedrijven waren geweid. De
waarnemingen zijn verdeeld over meer jaren en seizoenen, hetgeen noodzakelijk was,
omdat jaar en seizoen van essentieel belang zijn voor het verloop van de infektie-
graad. Het onderzoek wil een bijdrage leveren tot het nemen van de juiste preven-
tieve maatregelen ter bestrijding van deze zeer schadelijke rundveeziekte.

De Raad van de Europese Gemeenschappen heeft op 21 juni 1971 (onder no. 1290/
71 d.d. 21 juni 1971, Publikatieblad L 137/71 van 22 juni 1971) een verordening
vastgesteld, tot beëindiging van het verlenen van premies voor het slachten van
koeien en premies voor het niet in de handel brengen van melk en zuivelprodukten.
Hierin wordt bepaald dat de premie-regeling voor het slachten van koeien en het
niet in de handel brengen van melk en zuivelprodukten wordt ingetrokken voor wat
betreft de na 30 juni 1971 ingediende aanvragen.

Bijgevolg neemt het Ontwikkelings- en Saneringsfonds voor de Landbouw de na ge-
noemde datum indiende aanvragen niet meer in behandeling.

In samenwerking met het Centraal Veevoederbureau organiseert het Instituut voor
Veevoedingsonderzoek „Hoorn" op 29 september 1971 in de schouwburg „Het
Park" een „instituutsdag".

Voor het Veevoederbureau geldt deze dag als één van de twee jaarlijks te organiseren
voorlichtingsbijeenkomsten.

De bedoeling is dat op deze dag een viertal onderzoekers van „Hoorn" ieder in
een voordracht van ongeveer /a uur een beeld van zijn werk zal geven. Getracht
zal worden de onderwerpen zo te kiezen dat een gevarieerd deel van het huidige
onderzoekprogramma wordt belicht.

Zo zullen onderzoekingen over brokjes en wafels van gedroogd gras in de rundvee-
voeding, vraagstukken rond de mineralenvoorziening van het vee en de eiwitvoede-
ring bij mestkalveren worden besproken.

Deze instituutsdag zal verder een bijzonder karakter krijgen doordat Dr. D ij k s t r a
die dag officieel afscheid zal nemen van „Hoorn".

Binnen enige weken worden meer uitgewerkte gegevens bekend gemaakt.
NATIONAAL SYMPOSIUM MEDISCHE INFORMATICA

„De Computer in de Geneeskunde en Gezondheidszorg", Utrecht, 22 en 23 oktober
1971

Te Utrecht is de Stichting ter Bevordering der Informatica in de Geneeskunde en
Gezondheidszorg opgericht.

Deze stichting is het resultaat van een overleg tussen een aantal organisaties in
Nederland werkzaam in de gezondheidszorg, met het doel nationale en inter-
nationale congressen op het gebied van medische informatica te organiseren.
Andere activiteiten zijn — binnen het raam van de doelstelling — niet uitgesloten.
De stichting beoogt voor het eerst naar buiten te treden op 22 en 23 oktober 1971,
wanneer zij in het Jaarbeurs Congrescentrum te Utrecht een Nationaal Symposium
Medische Informatica organiseert, waaraan een informatieve tentoonstelling zal
worden verbonden.

Het secretariaat van het symposium is ondergebracht bij het Jaarbeurscongres-
bureau, Jaarbeursplein, Utrecht.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

NEDERLANDSE LANDBOUWATTACHÉ VOOR VETERINAIRE AANGELE-
GENHEDEN IN LATIJNS AMERIKA

Na per 1 april 1971 in dienst te zijn getreden bij het Ministerie van Landbouw
en Visserij, is de heer Drs. F. H. P1 u i m e r s uit Olst, in een werkperiode van
enkele maanden bij de Veterinaire Dienst, onlangs met zijn gezin naar Buenos Aires
vertrokken.

Op de Nederlandse ambassade aldaar vervult hij de voor ons land nieuwe post van
landbouwattaché voor veterinaire aangelegenheden. Zijn ambtsgebied is Latijns
Amerika, met name Argentinië, Uruguay, Paraguay en Brazilië.
Zijn taak zal bestaan uit de behandeling van veterinaire problemen in ruimere zin,
met als voornaamste prioriteit de regelmatige inspectie van slachthuizen en be-
drijven die geplaatst zijn op de Nederlandse lijst van naar ons land exporterende
bedrijven. Ook bedrijven die op deze lijst wensen te worden geplaatst, zullen aan
zijn inspectie zijn onderworpen.

Voor het aanvaarden van zijn nieuwe functie was de heer Pluimers keuringsdieren-
arts bij de vleeskeuringsdienst ,,Sa!land" en Rijkskeurmeester in bijzondere dienst
bij de Veeartsenijkundige Dienst met standplaats Olst.

Op 8 maart 1971 is de Richtlijn van de Raad van de Europese Gemeenschap van
15 februari 1971 inzake gezondheidsvraagstukken op het gebied van het handels-
verkeer in vlees van pluimvee afgekondigd.

Deze richtlijn bepaalt onder meer keuring vóór en na het slachten van pluimvee
en bevat voorschriften ten aanzien van de hygiëne in de bedrijven, de keuring,
merking, verpakking enz.

Met ingang van 8 maart 1973 zullen de pluimveeslachterijen aan deze E.E.G.-
normen dienen te voldoen voor export binnen de gemeenschap.

Op 26 juni 1971 is op een groot varkensmestbedrijf te Maarssen-Breukelen in de
provincie Utrecht mond- en klauwzeer van het type C geconstateerd. Van de 800
op het bedrijf aanwezige varkens, bleken er 9 door de ziekte te zijn aangetast.
.Mie dieren zijn onmiddellijk opgeruimd. Het betreft een spoelingsbedrijf, waar circa
10 dagen voor het uitbreken van de ziekte een defect aan de sterilisatie-inrichting
is opgetreden.

Een verder onderzoek naar de herkomst van de besmetting is gaande.
PSEUDO-VOGELPEST IN HET BUITENLAND

Engeland meldde over de maanden maart en april 1971 1008 gevallen van pseudo-
vogelpest, Frankrijk had van 16 april tot 15 mei 1971 605 nieuwe gevallen, West-
Duitsland over dezelfde periode 532 gevallen.

Griekenland telde over de maanden februari en maart 544 gevallen, België van 16
maart tot 31 april 3, Italië over februari 19, Luxembtu-g over mei 9, Joego-Slavië
over de eerste helft van april 42, Polen van 16 maart tot 15 april 60 en Rusland
over maart 44.

Over de 27ste week, van 27 juni tot en met 3 juli 1971, kwamen in Nederland 5
gevallen van pseudo-vogelpest voor en wel: Groningen 1, Drenthe 1, Gelderland 1,
Limburg 2.

De 28ste week, van 4 tot en met 10 juli 1971, liet een aantal zien van 4, n.1.:
Groningen 3, Limburg 1.

Do uitbreiding van het wetenschappelijk onderzoek en de toeneming van het aantal
problemen op het terrein van de voortplanting bij landbouwhuisdieren, heeft geleid
tot onderhandelingen tussen de afdelingen Diergeneeskunde T.N.O. en instellingen
betrokken bij de inductie, de programmering of de uitvoering van het toegepast
onderzoek van de voortplanting.

Het doel van deze onderhandelingen is te komen tot samenwerking tussen funda-
menteel gericht onderzoek, toegepast onderzoek en de technologische uitwerking er
van.

Over week 27, van 27 juni tot en met 3 juli 1971, werd in ons land slechts 1 geval
van varkenspest gemeld en wel in de provincie Utrecht.

Over de 28e week van 1971, van 4 tot en met 10 juli, bedroeg dit aantal 7 en wel:
4 in Utrecht en 3 in Gelderland.

Hoewel de invoer van levende entstoffen uit België en Luxemburg per 1 augustus
1971 niet meer aan beperkingen zal zijn onderworpen, is in de reeds sinds 16 augus-
tus 1956 bestaande regeling met betrekking tot deze entstoffen geen wijziging ge-
komen.

Dat wil zeggen, dat slechts gezegelde pluimvee-entstoffen („La Sota" en „Hitchner")
mogen worden toegepast, zijnde door de directeur van de Veeartsenijkundige Dienst
toegelaten vaccins.

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congres
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
242, 502, (1971)
23, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

11, Afd. Limburg en Brabant, K.N.M.v.D. Gezamelijk eeuwfeest. Eindhoven
(pag. 837)

15, Afd. Friesland K.N.M.v.D. Viering 17e Lustrum, ± 16.30 uur. Restau-
rant Tropenfauna, Heerenveen (pag. 994)
16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering,
10.15 uur, Hotel/Restaurant Noord-Brabant, Utrecht (pag. 767)

16, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur. Skyway
Motel, Rotterdam (pag. 767)

18—19, 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,
België

20, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Vergadering, 14.00 uur. Restaurant Bella
Vista, Zeist (pag. 920)

21, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Ledenvergadering, Essomotorhotel, Born
21, Afdeling Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering

7— 9, Aertzteverein Davos IV Int. Symposium. Davos-Platz. (pag. 571, 829)
!9—22, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair

Onderwijs, Zeist (pag. 837)
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur
22—23, Nationaal Symposium Medische Informatica. Jaarbeurs Congres Cen-
trum, Utrecht (pag. 1048)

26—29, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

Onderwijs, Zeist (pag. 837)
6— 7, Gen. Geschiedenis Geneesk., Wisk. en Nat. wet. Najaarsvergadering,
Haarlem (pag. 829)

9—12, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

2, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
6—11> Herdenking 150 jaar Diergeneeskundig Onderwijs, Utrecht.

26—27, Landelijke Organisatie Selecteurs. Conferentiedagen, Pietersberg, Oos-
terbeek

31—4 februari, Seminaar Milieukunde; Conferentie-oord Hydepark, Drie-
bergen. (pag. 979)

17, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.,
Vergadering.

13, Groep Directeuren Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D.
Vergadering.

16, A.C.V. Controle. Studiedag, Evert Kupersoord, Stichtse Rotonde 11,
Amersfoort.

23—26, Int. Pig. Vet. Society, 2e Int. Congres, Hannover, (pag. 213, (1970)
pag. 762)

6— 9, Dtsch. Ges. Züchtungskunde. VII Int. Congr. Dierl. Voortplanting en
K.I., München. (pag. 961, (1970), 571)

20—26, Fed. Europ. Biochem. Soc., 8th Meeting, Intern. Congrescentrum R.A.I.,
Amsterdam, (pag. 172)

girono.: 511606 t.n.v. de Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde.
VAN DE GROEPEN.

Op de vergadering van 24 mei 1971 is tot secretaris-penningmeester van de Groep
D.I.B. benoemd collega A. M. van \'t H o f f. Collega Van Limborgh is als
secretaris afgetreden en blijft zitting houden als lid van het bestuur.
De huidige samenstelling van het bestuur D.I.B. is:

D. Staal
Dr. E. J. Voûte
Dr. D. M. Zuijdam.
De gegevens van het nieuwe secretariaat zijn:

Het Hoofdbestuur heeft als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aangenomen de collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde melden
zich aan:

Dr. J. van Frejlach, Elzenhorst 8, Waddinxveen.
J. G. Grootenhuis, Hoek van het IJ 28, Lelystad.
S. de Haan, W. Pz. Lakemanstraat 16, De Rijp (N.H.).
N. J. G. J. van der Wielen, Balijelaan 21 bis, Utrecht.

Berg, P. M. A. van den; adres gew. in: Steenbergen, Wipstraat 1; tel.: (01670)
32 52. (201)

Bogaard, A. E. J. M. van den; adres gew. in: Mexico (I), D.F.; Apartado postal
M-10778, U.N., F.A.O.; bur. adres: Virulogist U.N., F.A.O. Instituto National de
Investigaciones pecuarias, Palo Alto, km. 15,5 carretera a Toluca. van (203)

Capel, B. A. C.; adres gew. in: Doorwerth, Beethovenlaan 283; tel. nog onbek. (208)
Frejlach, Dr. J. van; 1951, Brno-1951; Waddinxveen, Elzenhorst 8; tel. (01828)
37 16 (pr.), (010) 11 72 20 (bur.); gr. 1896009; K.D.; R.K. (bz.d.).

Gaag, Mej. I. van der; adres gew. in: Jutphaas, Gesteilaan 31; tel. (03471) 13 06

Grootenhuis, J. G.; 1971; Lelystad, Hoek van het IJ 28; tel. (03200) 2 65 26 (pr.),
(030) 71 55 44 (bur.); Med. R.U. (F.d.D.), Inst. v. Trop. en Prot. Zktn.

Verstraaten, W. J. H.; funktie: P.; geass. met W. A. H, Janssen te Volke!. (270)
*Vloten, J. van; adres gew. in: Lelystad, Breehorn 89; tel. (03200) 2 67 32. (271)
Werf, K. van der; adres gew. in: Oranjewoud, Heidelaan 23; tel. (05130) 17 01 (275)
Wielen, N. J. G. J. van der; 1971; Utrecht, Balijelaan 21 bis; tel. (030) 93 22 45;
gr. 1695129; Medew. R.U. (F.d.D., Inst. Buitenpraktijk). toevoegen op (276)

In het Tijdschrift van 15 juli staat onder de rubriek personalia J. Koens; dit moet
echter zijn P. Koens.

In het Tijdschrift van 15 februari jl. staat E. N. J. Hettinga verhuisd naar Marum,
Hoofdstraat 90; dit moet echter zijn Noordbroek, Hoofdstraat 90.

B. E. C. Schreuder, Achterom 2, Utrecht.
K. Dijkstra, Abstederdijk 311a, Utrecht.
D. J. Peterse, Brinklaan 116, Apeldoorn.

Beschreven worden experimenten waarmee de mogelijkheid is onderzocht om
„plkleurstoffen" in de weefsels van icterische slachtdieren aan te tonen door
middel van chromatografie met aansluitend de observatie van het chromatogram
in ultraviolet licht, in welk licht bij eerdere proefnemingen een rode fluorescentie
van herbivorengal op het chromatografiepapier was gezien.

Uit de literatuur is bekend dat bilirubine-oplossingen geen fluorescentie vertonen,
hetgeen bij eigen proefnemingen eveneens werd waargenomen. Het optreden van
dit effect kan dus geen hulpmiddel zijn om de aanwezigheid van biblirubine o.a.
in weefselextracten te bewijzen.

Bij een systematisch onderzoek bleek dat de in UV licht waargenomen fluorescen-
tie van het bij papierchromatografie van rundergal aan het vloeistoffront ge-
vormde, groenkleurige depot (rood tot violet) en van diverse rundergalextracten
in de reageerbuis (hardrose tot violetrood) slechts gedurende de weideperiode op-
treedt en afkomstig moet zijn van plantenpigment. Hiervoor komen in aanmerking
ontledingsprodukten van de chlorophyllen.

Het bleek wèl mogelijk om uit een bilirubine/caroteen-oplossing in chloroform
het bilirubine te isoleren door middel van papierchromatografie en bezichtiging
van het chromatogram in UV licht, zij het met hantering van andere criteria dan
rood/violet fluorescentie. Echter leent deze methode zich waarschijnlijk minder
goed voor toepassing in de vleeskeuringspraktijk, omdat de circulerende hoeveel-
heid bilirubine bij icterische dieren daarvoor te gering zal zijn.

De bekende reacties ter aantoning van „galkleurstoffen" in de weefsels
van geelkleurige slachtdieren, waardoor dus een differentiatie gemaakt
kan worden tussen geelkleuring door bilirubine en door caroteen, zijn
niet steeds duidelijk. Dit was aanleiding om na te gaan of misschien aan-
vulling van de gebruikelijke routinetests mogelijk zijn. Hiertoe werd in
de herfst van \'69 een aantal oriënterende proeven genomen, waarbij
rundergal werd onderzocht door middel van rondfilterpapierchromato-
grafie. Hierbij werden niet oninteressante waarnemingen gedaan.
De gal vormde namelijk op het chromatografiepapier een groene vlek aan
het vloeistoffront die in UV licht een rode fluorescentie vertoonde.
Echter werd deze fluorescentie niet meer waargenomen toen de stalperiode
\'69-\'70 was aangebroken. Dit deed vermoeden dat het genoemde effect
verband houdt met plantenpigment.

Het leek interessant om op grond van deze proeven een systematisch
onderzoek in te stellen naar de gesignaleerde verschijnselen. Hiertoe werd
begonnen met het onderzoek van een aantal galmonsters en „galextrac-
ten" van rund, schaap en varken waardoor een inzicht kon worden ver-
kregen in het optreden van de beschreven fluorescentie-effecten, met

1 Dr. J. L. Postema; oud-directeur van de Vleeskeuringsdienst „Waterland", Pur-
mersteenweg 12, Purmerend.
Voor publikatie geaccepteerd op 20 april 1971.

name ten aanzien van mogelijke verschillen bij de genoemde diersoorten
en van de reeds opgemerkte periodiciteit.

In de tweede plaats werd nagegaan hoe het met de UV fluorescentie van
weefselextracten is gesteld, waarbij vooral de vraag van belang was hoe
een eventuele fluorescentie hiervan zich verhoudt tot die van gal.
Nadat aan de hand van een voldoend aantal gevallen dit alles was ge-
controleerd, diende de oorzaak van de rode fluorescentie te worden opge-
spoord waaromtrent, zoals betoogd, overigens reeds een zeer sterk ver-
moeden bestond.

Om deze oorzaak te benaderen werd een studie gemaakt van de gedra-
gingen van plantenpigmenten. Daarnaast werden de galcomponenten
van dierlijke herkomst onderzocht, hoewel althans van bilirubine en bili-
verdine reeds vaststond dat oplossingen van deze verbindingen geen
fluorescentie geven (o.a. Lemberg en Legge, 1949).
Op grond van de verkregen gegevens werd het vermoeden dat planten-
pigment de rode fluorescentie veroorzaakt, praktisch tot zekerheid.
Als ultravioletlamp werd gebruikt de Philips superhogedruk-kwiklamp
HPW 125 W (57236 E/70) met voorschakelapparaat. De uitgestraalde
energie valt bijna geheel in de lijn 365,5 nm; de lamp produceert dus
langgolvig ultraviolet licht. Van de resultaten van een aantal proefnemin-
gen werden kleurendia\'s gemaakt op Agfacolor CT 18.
Bovendien werden van een aantal vervaardigde extracten de absorptie-
spectra opgenomen.

De gal werd voornamelijk onderzocht in de vorm van extracten met ver-
schillende organische extractiemiddelen.

Volgens Plimmer (1920) zou bilirubine in de gal aanwezig zijn als
natriumzout en door zoutzuur kunnen worden vrijgemaakt; bovendien
wordt door de zoutzuurtoevoeging muceine en nucleoproteine neergeslagen.
Gray (1967) stelt dat het in de gal aanwezige bilirubine waarschijnlijk
met sulfaat is gekoppeld.

Ter bereiding van de galextracten werd het voorschrift van Plimmer
gevolgd door 3 ml gal goed te mengen met 4 druppels zoutzuur 12/2%;
voor varkensgal zijn ongeveer 8 ä 10 druppels nodig. Aansluitend werd
8 ml van een extractiemiddel toegevoegd en werden de buizen enige
malen omgezwenkt.

Bij runder- en schapegal gaf deze werkwijze geen enkele moeilijkheid,
varkensgal gedroeg zich enigermate afwijkend. Indien varkensgal wordt
gemengd met zoutzuur „stolt" zij praktisch geheel en vormt een taaie,
kleverige prop die echter na enige malen krachtig schudden met het
extractiemiddel daaraan toch voldoende pigment afstaat, zodat een voor
verder onderzoek bruikbaar extract ontstaat.

De kleur van de extracten varieerde sterk en wel van praktisch kleurloos
tot vrij sterk geel, groen, violetachtig bruin of bronskleurig. In het alge-
meen waren de aceton- en butanolextracten het duidelijkst getingeerd, de
etherextracten daarenegen vrij zwak. Als extractiemiddelen werden ge-
bruikt ether, ethanol 70%, methanol, aceton, butanol (2) en chloroform.
De genoemde extracten werden bekeken in daglicht en in UV licht. Aan-
vankelijk werd onverdunde runder- en schapegal en enkele etherextracten
daarvan bovendien papierchromatografisch onderzocht met de rondfilter-

methode. Hiermee werd begonnen in de herfst van \'69. De gebruikte
papiersoorten waren Whatman 1 (medium), welk papier het beste vol-
deed en 4 (snel); als loopvloeistof werd als regel gebruikt ijsazijn/water
6:4. De term „loopvloeistof" of „loopmiddel", die men overigens in de
Duitse literatuur ook aantreft, wordt verkozen boven „oplosmiddel" ten-
einde verwarring te voorkomen.

In feite vormden deze proeven de aanleiding tot het verdere onderzoek,
zodat de ermee verkregen resultaten vermeld dienen te worden. Deze
resultaten, voor zover het rundergal betreft, werden in de inleiding reeds
aangehaald en behoeven hier dus niet te worden herhaald. Wel moet wor-
den aangestipt dat schapegal op het rondfilter een minder significant
beeld gaf (herfst \'69) dan rundergal in de weideperiode. De aangebrachte
galspot werd n.1. niet steeds medegenomen naar het vloeistoffront, maar
soms op enige afstand daarachter gedeponeerd terwijl de fluorescentie
van de depots rose tot flauw violet was, minder uitgesproken dan bij
rundergal. Varkensgal is niet chromatografisch onderzocht.

Behalve de rondfilterchromatografie werd in een later stadium van het
onderzoek voor het testen van een aantal galextracen de ascenderende
chromatografie toegepast. Hierbij werd gebruik gemaakt van 2 cm brede
en 18 cm lange stroken chromatografiepapier (SS 2045 a en b) die wer-
den opgehangen in van boven afgesloten wijde reageerbuizen waarin zich
ongeveer 10 ml loopmiddel bevond.

Met deze methode gaf een acetonextract van weide-rundergal met als
loopvloeistof a picoline/water 6:4 een groene, scherp omschreven vlek aan
het vloeistoffront. In UV licht fluoresceerde dit depot helder koraalrood.

Enkele opmerkingen over de papierchromatografische methoden dienen
hier te worden gemaakt. De ascenderende methode met smalle stroken
zoals beschreven, werkt snel, waardoor zij voor routinewerk aantrekkelijker
is dan de rondfiltermethode. Bij de laatste werd gebruik gemaakt van
papierschijven met een diameter van 26/2 cm die door vijf sleuven in
evenzoveel sectoren zijn verdeeld. Men kan dus vijf proeven tegelijk in-
zetten. Het nadeel van de methode is veelal de tamelijk lange looptijd.
Het voordeel, vooral bij research, is dat het vloeistoffront breed is, n.1. een
cirkelboog van ongeveer 70° die ruime gelegenheid tot observatie biedt, met
name ook ten aanzien van het onderkennen van artefacten. Dit laatste
vraagt uiteraard enige ervaring.

Door middel van een draadöse wordt in elke cirkelsector een kleine hoe-
veelheid van het te onderzoeken materiaal aangebracht op een met behulp
van een passer getrokken startlijn.

Scherpere scheidingen dan met papierchromatografie kunnen worden ver-
kregen met dunnelaag-chromatografie. De toepassing van deze techniek
kan worden vereenvoudigd door aanschaf van gebruiksklare platen zoals
de DC-Alufolien Merck, waarmee gunstige ervaringen werden opgedaan.
Rekening moet worden gehouden met het feit, dat bij elke vorm van
chromatografie eenzelfde stof die met verschillende loopmiddelen wordt
gechromatografeerd, daarmee uiteenlopende beelden geeft.
Het is duidelijk dat bij onderzoekingen als de hier beschrevene, chroma-
tografie van belang is omdat daarmee uit mengsels bepaalde stoffen kun-
nen worden geïsoleerd voor verder onderzoek.

van verschillende diersoorten in verschillende perioden van het jaar, kan
zeer goed worden volstaan met observatie van deze extracten in vitro
onder de UV lamp. Van deze mogelijkheid is dan ook ruimschoots gebruik
gemaakt. De resultaten zijn hieronder in tabelvorm weergegeven.

N.B. Bij chloroformextract de fluorescentie van de zich onder in de reageerbuis be-
vindende chloroformlaag.

Resumerende kunnen uit deze tabel en uit de daaraan voorafgaande tekst
de volgende conclusies worden getrokken:

— rundergal geeft in de weideperiode bij papierchromatografie met
als loopmiddel ijsazijn/water of « picoline/water een in UV licht
rood tot violet fluorescerende vlek aan het vloeistoffront; deze
fluorescentie wordt later licht violet om tijdens de stalperiode ge-
heel te verdwijnen. Hetzelfde geldt voor extracten van rundergal;

—• extracten van rundergal fluoresceren in de weideperiode sterk violet
tot roodviolet, tijdens de stalperiode melkachtig wit tot lichtblauw
of licht blauw-groen. Etherextracten fluoresceren ook in de stal-
periode licht violet; eveneens doen dit vaak chloroformextracten;

— extracten van schapegal fluoresceren steeds violet tot rood (violet),
hoewel des zomers sterker dan in de winter;

— extracten van varkensgal fluoresceren steeds lichtblauw tot groen-
achtig. Uiteraard is gal onderzocht van mestvarkens, welke binnen
worden gehouden.

Deze feiten versterken in hoge mate het vermoeden — zo zij al niet prak-
tisch het bewijs leveren — dat de rode fluorescentie van runder- en
schapegal (als extract in de reageerbuis of bij chromatografie) veroorzaakt
wordt door plantenpigment, eventueel door ontledingsprodukten van
plantenpigment. In het verdere verloop van het onderzoek kon, speciaal
bij dunnelaag-chromatografie, duidelijk worden waargenomen dat twee
roodfluorescerende verbindingen in runder- en schapegal aanwezig zijn.
De beschreven conclusies kunnen nog worden aangevuld met de volgende
observatie:

•— aceton- en etherextracten van gal van pasgeboren kalveren (weide-
periode \'70) fluoresceren in UV licht groenachtig.

Na het onderzoek van gal werden extracten van dierlijk weefsel onder-
zocht. De vraag waar het om gaat was, of de rood/violet fluorescentie die
\\\'oor runder- en schapegal is beschreven, ook voorkomt bij weefselextrac-
ten van deze diersoorten en van het paard.

Begonnen werd met een aantal oriënterende proeven met aortaweefsel en
vet van normale, maar geelkleurige slachtdieren (rund en paard) waar-
van met de eerder genoemde organische extractiemiddelen extracten wer-
den gemaakt. De extracten met ether, aceton en chloroform waren het
sterkst getingeerd.

In UV licht vertoonden alle extracten een lichtblauw tot licht groen-
blauwe fluorescentie.

Na deze oriënterende proeven werden voor verder onderzoek (zomer \'70)
als extractiemiddelen gekozen methanol/aceton 3:1 en butanol (2). Onder-
zocht werd aortaweefsel, vet en bijnier van rund, paard en schaap. De
extracten waren weinig of niet getingeerd; de bijnier gaf, speciaal in bu-
tanol, een sterke gele verkleuring.

Onderstaand staatje geeft een overzicht van de in UV licht waargenomen
fluorescenties van deze extracten.

Samenvattend kan gezegd worden dat weefselextracten van normale her-
bivore slachtdieren niet of lichtblauw tot licht blauwgroen fluoresceren.
Bijnierextracten vertonen een typerende geelgroene fluorescentie die sterk
doet denken aan het beeld dat caroteenoplossingen geven.
De rood/violet fluorescentie die bij bepaalde galextracten wordt waarge-
nomen, komt dus bij extracten van normaal weefsel niet voor.

Hoewel de in het voorgaande beschreven verschijnselen er op wijzen dat
de rood/violet fluorescentie van herbivoren-extracten afkomstig is van
plantenpigment, zijn toch de galcomponenten van dierlijke herkomst sepa-
raat onderzocht.

Bilirubine- en biliverdine-oplossingen geven geen UV fluorescentie, zoals
reeds is vermeld, maar zijn niettemin in het onderzoek betrokken. Behalve
fluorescentie kunnen immers andere eigenschappen, zoals het gedrag bij
chromatografie, van belang zijn.

In de eerste plaats werd bilirubine onderzocht. Hiertoe werd handels-
bilirubine gebracht in ether, ethanol 70%, methanol, aceton, butanol (2)

en chloroform. De oplosbaarheid in chloroform is volledig, waarbij deze
diepgeel wordt gekleurd.

In de overige vloeistoffen bleef het bilirubine in meerdere of minder mate
onopgelost blijkens goed zichtbare, zwevende deeltjes en een gering be-
zinksel op de bodem van de reageerbuis. De aceton en de methanol waren
lichtgeel gekleurd, terwijl de ether slechts een zeer geringe kleuring ver-
toonde. De ethanol en de butanol bleven op het oog kleurloos. In de ver-
schillende oplosmiddelen (behalve chloroform) is het bilirubine dus deels in
opgeloste toestand aanwezig, deels in de vorm van een suspensie. Twee
disperse systemen zijn dus naast elkaar aanwezig in een bij de verschil-
lende oplosmiddelen verschillende verhouding.

Het gedeelte bilirubine dat in ware oplossing aanwezig is, bleek in ethanol
70% en butanol (2) dus het kleinst te zijn. Ten aanzien van de ethanol
althans is dit merkwaardig omdat in de praktijk van de vleeskeuring voor
de toepassing van de routinereacties op bilirubine weefselextracten met
ethanol 70% worden gebruikt. De vraag is echter of de genoemde syste-
men van handelsbilirubine volkomen vergelijkbaar zijn met extracten
van bilirubine bevattend weefsel.

Zoals verwacht werd, kon overigens worden geconstateerd dat geen van
de genoemde systemen — dus ook niet het met chloroform bereide —
enige fluorescentie in UV licht te zien gaf.

Hier dient te worden gewaarschuwd tegen het trekken van verkeerde
conclusies bij het beoordelen van fluorescentie van vloeistoffen. Een zeer
lichte blauwe of violette schijnfluorescentie kan berusten op een geringe
fluorescentie van het glas van de reageerbuis. Verder kan reflexie van de
vloeistofmeniscus en van een gering bezinksel op de bodem van de buis
misleidend werken. Een juiste beoordeling vraagt een ruime ervaring.

Het scheen van belang om nog te controleren of er bij chromatografie
verschil in gedrag bestaat tussen „indirect" en „direct" bilirubine; het
gaat hier immers om twee wezenlijk verschillende verbindingen.
Mendioroz, Gharbonnier en Bernard (1951) brachten han-
delsbilirubine in chloroform en stelden dat deze oplossing indirect bili-
rubine bevat. In een tweede buis werd bilirubine gebracht in chloroform
waaraan eerst een gelijk volume ethanol 96% was toegevoegd, waardoor
volgens genoemde auteurs het indirecte bilirubine praktisch geheel wordt
omgezet in direct. Bij ascenderende papierchromatografie liep het bili-
rubine uit de eerstgenoemde oplossing integraal met het vloeistoffront mee,
dat uit de tweede oplossing bleef aan de start liggen. De proef werd dezer-
zijds herhaald, waarbij echter in de tweede buis de ethanol aan de chloro-
form werd toegevoegd na het bilirubine. De uitslag was volkomen hetzelfde
als door Mendioroz c.s. was waargenomen.

Opgemerkt kon worden dat geen van de beide oplossingen in UV licht
fluoresceerde. Hetzelfde gold voor de bilirubinedepots op de beide daarvan
vervaardigde chromatogrammen.

Het is de vraag of de beschreven proef juist is geïnterpreteerd. Was hier
inderdaad sprake van resp. indirect en direct bilirubine?
Gray (1967) beschrijft het verschil tussen de beide bilirubines als volgt.
Het bilirubine in de gal geeft de directe Ehrlich-reactie; het is gevormd uit
het door afbraak van hemoglobine ontstane, de indirecte Ehrlich-reactie
gevende bilirubine door koppeling daarvan met glucuronzuur. In dit ver-

band kan dan ook beter worden gesproken van gekoppeld bilirubine en
bilirubine (c.q.: vrij bilirubine) en de termen „direct" en „indirect" te
reserveren voor de uitslag van de proef volgens Ehrlich-Hijmans van den
Bergh. Even dient te worden aangehaald dat bij een positieve Ehrlich-
reactie deze direct wordt genoemd als de rode kleur van het gevormde
diazobilirubine direct ontstaat, terwijl bij de indirecte reactie deze kleur
pas optreedt na toevoeging van alcohol.

Iets gecompliceerder wordt een en ander beschreven door H a r r o w en
M azur (1966). Deze auteurs stellen dat het vrije bilirubine in de lever
wordt opgeslagen en daar grotendeels met glucuronzuur wordt gekoppeld
tot mono- en diglucuroniden (gekoppeld bilirubine). De in de galblaas
aanwezige gal bevat dus èn vrij èn gekoppeld bilirubine.
In een waterige oplossing (dit kan b.v. bloedserum zijn) wordt een directe
Ehrlich-reactie alleen gegeven door gekoppeld bilirubine. Het vrije bili-
rubine geeft pas een positieve reactie na toevoeging van alcohol; dit is dus
de indirecte reactie.

S e e k 1 e s*) acht het niet aannemelijk dat alcohol de vorming van
het conjugaat (gekoppeld bilirubine) bewerkstelligt, maar vermoedt dat het
hier gaat om een beïnvloeding van de dispersiegraad van het vrije bili-
rubine. Dit reageert n.1. in principe evenzeer met het Ehrlich-reagens als de
gekoppelde vorm mits het goed gedispergeerd is.

Terugkomend op de proef van Mendioroz c.s. moet worden geconsta-
teerd, dat het voor de vorming van gekoppeld bilirubine benodigde glu-
curonzuur in de tweede buis ontbrak. Voorts dat, gezien het hierboven aan-
gehaalde vermoeden van S e e k 1 e s, het veranderde gedrag van het in het
chloroform/alcohol mengsel aanwezige bilirubine verklaard zou kunnen
worden uit een verandering in de dispersiegraad van deze stof.
De oorzaak zou dus van fysische aard kunnen zijn. In deze richting wijst
ook het volgende. Na het op het papier aanbrengen van de bilirubine-
oplossing uit de eerste buis droogt deze op in de vorm van een geelkleurig
ringetje, die uit de tweede buis als een egaal vlekje.

Het is dus onwaarschijnlijk dat bij de bedoelde proef in de beide disperse
systemen waarmee geëxperimenteerd werd, sprake was van een tegenover
elkaar aanwezig zijn van resp. vrij en gekoppeld bilirubine. De waarde van
deze proef schijnt daardoor dubieus. Dit met name als uitgangspunt om
een mogelijk verschil tussen de beide bilirubines chromatografisch aan te
tonen. Andere pogingen in deze richting zijn dezerzijds niet ondernomen.

Na bilirubine werden cholesterol en de galzouten onderzocht. Hiertoe werd
cholesterol (Merck) opgelost in chloroform en galzouten (Oxoid) in water.
In UV licht fluoresceerde de kleurloze cholesteroloplossing in het geheel
niet en de lichtgele galzoutenoplossing fraai lichtblauw. Op grond hiervan
werd afgezien van chromatografisch onderzoek. Dit op enkele oriënterende
proeven na die volkomen negatief uitvielen t.a.v. rood/violet fluorescerende
depots.

Ten slotte werd het oxydatieprodukt van bilirubine — biliverdine •— onder-
zocht. Hiertoe werd in diverse bilirubine-oplosisngen de Martinreactie toe-
gepast. Hierbij werd niet te sterk geoxydeerd zodat het biliverdine, ken-
baar aan de groene kleur, behouden bleef en geen verdere oxydatie tot bili-

cyanine plaats vond. De ontstane biliverdine-oplossingen gaven conform de
verwachtingen geen fluorescentie.

Concluderende kan op grond van de beschreven proeven naast literatuir-
gegevens worden gezegd, dat de galcomponenten van dierlijke herkomst
geen rood/violet fluorescentie in UV licht geven en dit bij bepaalde gal-
extracten waargenomen verschijnsel dus niet kunnen veroorzaken. Verder
dat deze fluorescentie daardoor nimmer een diagnosticum kan zijn voor de
aanwezigheid van bilirubine in dierlijk weefsel.

Praktische bevestiging hiervan werd waargenomen bij een viertal in ncod
gedode, icterische dieren waarbij de Martin- en de Ehrlichreactie in de
weefselextracten positief waren. Deze extracten fluoresceerden licht blauw-
groen in UV licht. Ook de chromatogrammen vertoonden geen spoor \\an
roodfluorescerende depots.

Intussen is het, zij het langs een andere weg, wel mogelijk middels chrona-
tografie caroteen en bilirubine te scheiden. Dit kan gedemonstreerd worden
door /? caroteen en bilirubine op te lossen in chloroform en dit mengsel
chromatografisch te onderzoeken. Toegepast kan worden de eerder be-
schreven eenvoudige, ascenderende papierchromatografie met als lo)p-
middel methanol/ace ton 3:1. Aan de start wordt met een draadöse een
kleine hoeveelheid van het mengsel aangebracht. Als meer dan éénmaal
oplossing op het papier wordt gedeponeerd, dan dient men telkens ever te
laten drogen vóór de handeling wordt herhaald.

Na beëindiging van de proef blijkt dat het bilirubine aan de start is blij/en
liggen terwijl het caroteen met het front is meegelopen. Bij bezichtiging in
UV licht vertoont het bilirubine zich als een donkere, bruingroene niet
fluorescerende spot (min of meer ringvormig); het caroteen fluoresceert
blauw.

Voor gebruik in de vleeskeuring is deze methode waarschijnlijk minder
geschikt. De hoeveelheid bilirubine die in de weefsels van icterische slacht-
dieren aanwezig is, zal te gering zijn om langs deze weg te worden aan-
getoond. Praktijkgevallen konden helaas nog niet worden onderzocht.

Op grond van het feit dat oplossingen van de galcomponenten van dier-
lijke herkomst geen rood/violette UV fluorescentie geven en het verschil
in de bevindingen ten aanzien van dit effect bij rundergalextracten tijdens
de stal- en de weideperiode, staat vrijwel vast dat de oorzaak van dit ver-
schijnsel gezocht moet worden bij de verbindingen van plantaardige oor-
sprong. Rest de vraag om welke verbindingen het hier gaat.
Bekend is dat in gal plantenpigmenten voorkomen; hierbij zouden er kun-
nen zijn die rood fluoresceren. Ter oriëntatie volgt hier eerst een kort over-
zicht van deze pigmenten.

Drie groepen kunnen worden onderscheiden. De eerste is de chlorophyll-
groep, waartoe behoren chlorophyll a en b met daarnaast enkele minder
vaak voorkomende leden. De tweede groep wordt gevormd door de ciro-
tenoiden of lipochromen welke geel, oranje of roodachtig zijn. Tot deze
groep behoort caroteen, waarvan a en caroteen de bekendste componen-
ten zijn en de xanthophyllen, waartoe a.o. luteine en violaxanthine be-
horen.

De genoemde pigmenten komen ingesloten in bepaalde organellen („plas-
tiden") in de plantencellen voor. Dit is niet het geval met de derde groep
pigmenten, de chymochromen („zellsaftlösliche Pigmente"). Dit zijn niet-
structuurgebonden pigmenten die hoofdzakelijk in bloemen voorkomen en
waartoe de anthocyanen en de flavonoiden behoren. Deze groep wordt hier
verder buiten beschouwing gelaten.

Gemakshalve zullen hier verder in de loop van het betoog — tenzij er aan-
leiding is de componenten speciaal te vermelden — de vanouds bekende
termen chlorophyll, earoteen en xantophyll als regel worden aangehouden;
dit dus in de wetenschap dat deze drie namen evenzoveel groepen verbin-
dingen voorstellen.

De verhouding waarin de genoemde pigmenten in groene plantendelen
voorkomen is globaal de volgende: chlorophyll a 0,2%, chlorophyll b
0,75%, earoteen 0,15% en xantophyll 0,33%.

In het dierlijk lichaam komen carotenoiden voor, welke pigmenten door
de herbivoren met het voedsel worden opgenomen. Uit ovaria is earoteen
geïsoleerd, uit eidooier luteine, terwijl de gele kleur van rundvet door
„earoteen" en „xantophyll" wordt veroorzaakt, welke pigmenten ook in
runderserum zijn gevonden. De hoeveelheid van deze pigmenten is be-
palend voor de gele kleur van bepaalde dierlijke weefsels, maar ook van
melk en boter (in hoofdzaak earoteen).

Garoteen is in bloedserum aanwezig, gebonden aan albumine. Dit en de
stabiliteit ervan tegenover de spijsverteringssappen maakt dat de hoeveel-
heid earoteen in de weefsels veel groter is dan de hoeveelheid xantophyll.
Dit laatste lost bovendien beter in gal op en wordt daardoor goeddeels met
de faeces uitgescheiden (Plimmer, 1920). De carotenoiden komen in de
dierlijke weefsels en de gal dus in onveranderde vorm voor.
Anders ligt de situatie bij de groene plantenpigmenten. De chlorophyllen
zijn onstabiele stoffen die door zuren, alkali en door middel van hydrolyse
worden ontleed. Bij het spijsverteringsproces zullen zij worden afgebroken,
zodat wij hen in onveranderde vorm niet in de gal en de lichaamsweefsels
kunnen verwachten. Hiernaast zien wij dat een gedeelte van het chlorophyll
de spijsverteringstractus van de herbivoren onveranderd passeert (zie bij
„Spectraalanalyse").

Samenvattend kan worden gesteld dat van de besproken plantenpigmenten
in de gal dus aanwezig zijn earoteen, xanthophyll en mogelijk ontledings-
produkten van chlorophyll.

Ten aanzien van de fluorescentie van deze verbindingen liggen de
feiten als volgt. Chlorophyll a en b, die echter — zoals betoogd — niet in
de gal voorkomen, fluoresceren rood; earoteen en xanthophyll geven deze
fluorescentie niet. Geen van deze verbindingen is dus verantwoordelijk
voor de rood/violet fluorescentie van galextracten.

Zeer vermoedelijk zijn het dus ontledingsprodukten van de chlorophyllen
die dit effect veroorzaken. De exacte diagnose ten dien aanzien is verre
van eenvoudig en moet worden gesteld door het opnemen van absorptie-
spectra, waarop in de volgende paragraaf wordt ingegaan. Dat het echter
zeker mogelijk is, blijkt uit de literatuur (F ö r s t e r, 1951) en uit de eigen
waarneming dat een aangezuurd methanolextract van groene plantendelen
van kleur veranderd is, echter na enige dagen nog sterk rood fluoresceert
in UV licht.

Dezerzijds is nog een aantal chromatografische waarnemingen gedaan met
plantenextracten waarbij drie roodfluorescerende verbindingen konden wor-
den aangetoond. Ook in methanol/aceton extracten van hooi, runder-
weidefaeces en schapefaeces werden roodfluorescenten geobserveerd. Eén
van de bedoelde verbindingen doet zich bij chromatografie van de genoem-
de hooi- en faecesextracten, maar ook van niet volkomen verse planten-
extracten, in daglicht voor als een lichtgrijze zone die een min of meer
violetrode fluorescentie vertoont in UV licht. Waarschijnlijk gaat het hier
om een ontledingsprodukt van chlorophyll, mogelijk phaeophytine
(Hager; in Linskens, 1959; Sherma en Zweig, 1967).
Nog even dient te worden ingegaan op de eigenschappen van caroteen.
Deze verbinding is immers het belangrijkste carotenoide in dierlijke weefsels
en is in hoofdzaak verantwoordelijk voor de „normale" gele kleur van het
herbivore slachtdier.

Oplossingen van handelscaroteen fluoresceren in UV licht geelgroen, ex-
tracten van de gele peen (hoog caroteengehalte) in ether, aceton en me-
thanol blauw. Hiernaast werd een geelgroene fluorescentie gezien van
peenextracten met petroleumether en met een mengsel van methanol en
aceton 3:1.

Bij chromatografie geeft caroteen verschillende beelden, afhankelijk van
de loopvloeistof en het uitgangsmateriaal. Hierbij dient te worden bedacht
dat in peenextracten en in het algemeen in plantenextracten het p caroteen
niet het enige carotenoide is. De eigenschappen van het caroteendepot van
dergelijke extracten kunnen dus uiteraard niet geheel congruent zijn met
die van het depot van een oplossing van handels p caroteen.
In het algemeen loopt „caroteen" met het vloeistoffront mee en kan daar
worden aangetroffen als een in daglicht vuilgele zoom of vlek (soms
oranje). Deze kan weinig of niet fluoresceren, of men kan een duidelijke
blauwe fluorescentie waarnemen zoals dit o.a. het geval was bij toepassing
van tweedimensionale papierchromatografie van een etherextract van
Hippeastrumblad.

Bij chromatografie met oplossingen van handelscaroteen is de fluorescentie
van de depots in het algemeen onduidelijk of afwezig. Echter komt een
blauwe fluorescentie voor; deze werd b.v. gezien bij ascenderende papier-
chromatografie van een caroteen/chloroformoplossing met als loopmiddel
methanol/aceton 3:1. Bij de beoordeling van de fluorescentie van caroteen-
depots moet bijzonder worden gelet op verwisseling met artefacten.

De overtuiging is uitgesproken dat de rode UV fluorescentie van extracten
van herbivorengal afkomstig is van ontledingsprodukten van de chloro-
phyllen. Voor een verder gaande benadering moesten deze extracten spec-
traalanalytisch worden onderzocht. Prof. Dr. J. B. Thomas verklaarde zich
bereid spectra op te doen nemen.

Bij het bedoelde onderzoek kon worden uitgegaan van de premisse, dat
behalve de buiten beschouwing kunnende blijven chlorophyllen ook een
aantal ontledingsprodukten van deze verbindingen in UV licht rood
fluoresceert. Opgenomen werden absorptiespectra met daarnaast enkele
fluorescentie- en fluorescentiewerkingsspectra.

Het bleek niet mogelijk om in de verschillende galverdunningen en gal-
extracten (weide-rundergal en schapegal) één of meer verbindingen waar-

van bekend is dat deze rood fluoresceren, met zekerheid spectraalanalytisch
te determineren. Dit verraste niet op grond van de gecompliceerde samen-
stelling van het onderzochte materiaal, waardoor verschillende absorptie-
banden elkaar overlappen zodat een vertekend beeld wordt verkregen.
Niettemin konden in de absorptiespectra toch enkele interessante waar-
nemingen worden gedaan.

1. In de extracten van runder- en schapegal werd conform de verwachtin-
gen de afwezigheid van Chlorophyll geconstateerd.

2. Runder- en schapegal vertoonden een drietal banden in het porphyrine-
bereik (ong. 500-600 nm) waarvan de twee banden, gelegen tussen
550 en 600 nm (gemiddeld bij ong. 560 en 590 nm) het opvallendst
waren. Deze werden gezien zowel bij met water verdunde gal als bij
acetonextracten, waarbij het geen verschil maakte of alleen aceton was
toegevoegd, dan wel dat vooraf met enkele druppels zoutzuur was ge-
mengd. Zij ontbraken in etherextracten die zonder zoutzuur waren
bereid, zij waren echter wèl aanwezig indien zoutzuur was gebruikt.

3. Een extract van rundergal dat aanmerkelijk sterker rood fluoresceerde
dan een gelijktijdig onderzocht schapegalextract, vertoonde parallel
daarmee in het absorptiespectrum ongeveer driemaal sterkere banden.
Hoewel vaak is gezien (herfst \'69, zie bij „Gal en galextracten") dat
schapegalextract minder sterk rood fluoresceert dan rundergalextract,
is dit beslist geen regel. In de nazomer van \'70 werden schapegalextrac-
ten gezien die bijzonder sterk rood fluoresceerden.

4. Een zeer mooi beeld gaf een acetonextract van runderbijnier; het ab-
sorptiespectrum vertoonde een drietal duidelijke toppen in het carote-
noidenbereik, resp. gelegen bij 423, 452 en 475 nm. Ongetwijfeld is de
bijnier relatief rijk aan carotenoiden.

5. Duidelijk bleek dat in de acetonextracten van hooi en runder-weide-
faeces Chlorophyll aanwezig was (sterke band bij ongeveer 660 nm).

Alhoewel de sub 2 genoemde banden in het porphyrinebereik liggen, is het
toch de vraag of deze met porphyrine in verband staan. De porphyrinen
hebben namelijk twee verschillende spectra; het eerste wordt gezien in zwak
alkalische oplossingen en in organische oplosmiddelen, het tweede in zure
oplossingen („zuur porphyrinespectrum"). De bij het hier beschreven
onderzoek waargenomen banden werden echter, zoals gezegd, gezien in
waterige oplossingen van gal en in extracten met aceton, al of niet met
zoutzuur bereid. Een verschil kon dus niet worden geconstateerd, waarmee
een verschijnsel voor porphyrinen verviel.

Getracht is om een sluitende diagnose t.a.v. de rood fluorescenten in gal-
extracten verder te benaderen. Hiertoe werd op de eerder beschreven wijze
een zoutzuur-acetonextract gemaakt van rundergal. Door middel vto
dunnelaag-chromatografie op DG-Alufolie Kieselgel Merck 5553 werd met
als loopmiddel methanol/aceton 3:1 het rood fluorescerende depot geïso-
leerd en daarna geëlueerd met aceton. Van dit eluaat is op het Bio-physisch
Laboratorium te Utrecht wederom een absorptiespectrum opgenomen. Dit
vertoonde naast een hoge top bij 410 nm een drietal lagere en vlakkere
toppen bij resp. 515, 557 en 580 nm; voorts een zeer zwakke band bij 630
nm.

Ongeveer dezelfde banden, echter globaal genomen iets meer in de richting
van het rood, werden eerder gezien in de bovenbeschreven verdunningen

en extracten (zie onder 2), zij het dan dat zij daar krachtiger waren.
Hierbij moet worden bedacht dat het eluaat vrij zwak geconcentreerd was.
Ook de spectraalanalyse van het beschreven eluaat liet dus nog geen na-
dere determinatie van de roodfluorescenten toe. Het ligt in de bedoeling
hiertoe verdere pogingen te doen.

Nadat was waargenomen dat extracten van herbivorengal in UV licht rood
fluoresceren — voor wat het rund betreft alleen in de weideperiode, voor
wat het schaap betreft permanent — is naar de verschillende aspecten van
dit effect een uitvoerig onderzoek ingesteld.

De door PI immer (1920) aangegeven toevoeging van zoutzuur bij de
bereiding van galextracten heeft ten doel om storende stoffen neer te slaan
en het bilirubine vrij te maken. Het is echter nuttig er hier nog op te
wijzen, dat door dit aanzuren tevens de rode fluorescentie, die afkomstig
moet zijn van ontledingsprodukten van chlorophyll, wordt versterkt. Een
galextract dat uitsluitend met een organisch extractiemiddel is bereid,
fluoresceert minder intensief dan een extract dat ook zuur bevat. Het is
overigens bekend dat fluorescentie door vele factoren, waaronder de pH,
wordt beïnvloed.

Het onderzoek heeft niet geleid tot een voor de vleeskeuringspraktijk ge-
schikte methode (naast de bestaande reacties) om bilirubine in dierlijk
weefsel aan te tonen. Eveneens mocht een exacte determinatie van de rood-
fluorescenten in herbivorengal nog niet gelukken.

Toch zijn enkele niet oninteresante waarnemingen gedaan — nadien ook
nog ten aanzien van de UV fluorescentie en het spectroscopische beeld van
extracten van de maag-darminhoud bij rund en schaap — die mogelijk tot
verder onderzoek kunnen leiden.

In de eindfase van het onderzoek is in plaats van papierchromatografie
hoofdzakelijk dunnelaag-chromatografie toegepast (figuur 7) met behulp
van DC-Alufolien Kieselgel Merck 5553 en DC-Alufolien Cellulose Merck
5552; fluorescentie-effecten zijn op deze platen sterk van kleur. Aanbevolen
kan worden de vervaardigde chromatogrammen, indien deze althans niet
verder moeten worden bewerkt, na het drogen te plastificeren (Talens
fixatief) waardoor de kleuren beter houdbaar zijn en fluorescentie wordt
versterkt.

Met als loopmiddel chloroform/methanol 9:1 werden op de genoemde pla-
ten in weide-rundergal duidelijk twee roodfluorescerende verbindingen
waargenomen. Met methanol/aceton 3:1 bleek de scheiding van deze twee
verbindingen onvolkomen te zijn.

Het laat zich aanzien dat chromatografie, gezien de vele mogelijkheden die
zij biedt, ook in het vleeskeuringslaboratorium toepassing zal gaan vinden.

Gaarne wil schrijver Prof. Dr. J. B. Thomas, directeur van het Bio-physisch
Laboratorium te Utrecht, danken voor de betoonde gastvrijheid en de bij het be-
schreven onderzoek verleende hulp.

Eveneens is hij Prof. Dr. J. A. Beijers (t) en Prof. Dr. L. S e e k 1 e s, beiden
oud-hoogleraar aan de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht, erkenktelijk voor
de door hen zo welwillend verstrekte, waardevolle gegevens.

Ten slotte wil hij in zijn dank betrekken de heren P. S c h o e en J. H. de Vries,
resp. hoofdkeurmeester-laborant en keurmeester A bij de Vleeskeuring „Waterland",
voor het regelmatig verzorgen van het materiaal voor onderzoek.

Aeetonjzoutzuurextract van weide-rundergal (1:1 verdund).
Acetonjzoutzuurextract van schapegal.

Fig. 3. Aceton!zoutzuurextract "\'^\'\'i weide-rundergal. Absorptiespectrum van een bij
chromatografie verkregen, geëlueerd, rood fluorescerend depot. Dunnelaag-chromato-
grafie op Alufolie Kieselgel; loopvloeistof methanol}aceton 3:1.

ƒ. Roodfluorescerende depots van onverdunde rundergal (weide) op Cellulose-
Alufolie. Gelopen met chloroformjmethanol 9:1.
II. Idem op Kieselgel-Alufolie.

III. Roodfluorescerende depots van een grasextract (methanol/aceton 3:1). Voor-
verzameld met aceton, daarna gelopen met petroleumether een spoortje metha-
nol. Cellulose-Alufolie.

Ad II. Wordt als loopmiddel methanoljaceton 3 : 1 gebruikt, dan worden de 2 rood-
fluorescerende componenten onvoldoende gescheiden.

A report on experiments designed to study the practicability of using chromato-
graphy followed by examination of the chromatogram in ultraviolet light, to show
that „bile pigments" are present in the tissues of jaundiced slaughtered animals.
Examination by ultraviolet rays had previously revealed red fluorescence of the bile
of herbivores on the paper used in chromatography.

It is known from the literature that bilirubin solutions do not show any fluorescence,
a fact which was also observed in personal experiments. The appearance of this
phenomenon therefore cannot be used as an aid in showing that bilirubin is present,
among others, in tissue extracts.

Systematic studies showed that the fluorescence of the green-coloured deposit (from
red to violet) produced at the solvent front in paper chromatography of oxgall as
well as that of various ox bile extracts in the test tube (from bright pink to violet
red), which fluorescence is observed in ultraviolet light, only appears during the
grazing period and must be due to plant pigments. These may be products of dis-
integration of the chlorophylls.

On the other hand, bilirubin could be isolated from a bilirubin-carotene solution in
chloroform by paper chromatography and examination of the chromatogram in
ultraviolet light, although criteria other than red-violet fluorescence had to be

adopted. However, this is not likely to be a suitable method for use in meat inspec-
tion under field conditions as the amount in circulating bilirubin in jaundiced animals

Bauer, L.: Trennung der Karotinoide und Chlorophylle mit Hilfe der Papier-
chromatografie. Die Naturwissenschafte 39, 88, (1952).

B e ij e r s, J. A.: Urobilinurie en icterus bij onze plantenetende huisdieren. Acad.
proefschrilt (1923).

B i c k h o f f, E. M., Livingston, G. F., Bailey, C. R., Thompson, C. R.:
Alfalfa carotenoids. Xanthophylls in fresh and dehydrated alfalfa. Agr. Food
Chem., 2, 563, (1954).

Eisenbrand, J.: Erkenntnisse und Aussichten für die Anwendung der Fluori-
metrie in der Lebensmittelchemie. Dtsch. Lebensm.-Rundschau, 62, 327, (1966).

Förster, Th.: Fluoreszenz organischer Verbindungen. Vandenhoeck und Ruprecht,
Göttingen (1951).

Gray, C. H.: Clinical Chemical Pathology. Edward Arnolds (Publishers) Ltd. Lon-
don (1965).

Harrow, B. and M a z u r, A.: Textbook of Biochemistry. W. B. Saunders Com-
pany, Philadelphia-London, 365, 437, (1966).

Henk, H. J.: Uber die Verwendung der Ultraviolett-fluoreszenz für die Untersu-
chung der Haltbarkeit bzw. Ranzigkeit der Fette. Fette u. Seifen, 735, (1942).

L e d e r e r, E. and L e d e r e r, M.: Chromatography. Elsevier Publishing Company
(1954).

Lemberg, R. and Legge, M.: Hematin Compounds and Bile Pigments. Inter-
science Publishers Inc., New York; Interscience Publishers Ltd., London (1949).

L i n s k e n s, H. F.: Papierchromatografie in der Botanik. Springer-Verlag (1959).

Lins kens, H. F. und Stange, L.: Praktikum der Papierchromatografie. Sprin-
ger Verlag (1961).

M a n e n, A. van: Het aantonen van galkleurstoffen in vaste weefsels bij slachtdieren.
Tijdschr. Diergeneesk., 60, 33, (1933).

M e n d i o r o z, B., C h a r b o n n i e r, A. et B e r n a r d, R.: Etude chromatogra-
phique de la bilirubine en solution pure. C. R. Soc. BioL, 145 II, 483, (1951).

Plimmer, R. H. A.: Practical Organic and Biochemistry. Longmans, Green and
Go, London (1920).

Randerath, K.: Dünnschicht-Chromatographie. Verlag Chemie, GmbH, Wein-
heim (1965).

Seliskar, C. J.: Separation of Phytylated and Non-Phytylated Chlorophylls by
Thin-Layer Chromatography. Contribution No 248 from the Charles F. Kettering
Research Laboratory, Yellow Springs, Ohio, (1966).

S h e r m a, J. and Zweig, G.: Chromatographic separation and indentification of
chloroplast pigments in Chlorella pyrenoidosa. ƒ. of Chromatography, 31, 589,

Strain, H., S h e r m a, J. and Grandolfo, M.: Comparative Chromatography
of the Chloroplast Pigments. Anal. Biochemistry, 24, 54, (1968).

Thomas, J. B.: Primary Photoprocesses in Biology. North-Holland Publishing
Company, Amsterdam (1965).

Een onderzoek naar aanleiding van het optreden
van bofulismus bij watervogels in 1970 in Neder-
land

Er is een onderzoek ingesteld naar aanleiding van het optreden van massale
sterfte bij watervogels in 1970 op enkele plaatsen in Nederland.
Als ziekte-oorzaak kon een vergiftiging door het toxine van Cl. botulinum type C
worden vastgesteld.

Het warme en droge zomerweer in 1970 heeft bij deze botulismusuitbraken een
belangrijke rol gespeeld. Bij één der gevallen, dat zich in een watercircuit in
\'s-Gravenhage voordeed, blijkt bovendien een thermische milieuverontreiniging
van invloed te zijn geweest.

Bij de sterfte in Hilvarenbeek kan de aanwezigheid van een kapmeeuwenkolonie
een belangrijke rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de botulismusuitbraak.
Na vermelding van de ziektegeschiedenissen, de diagnostiek, de symptomatologie
en de ziektebestrijdingsmaatregelen, wordt een meer uitvoerige beschrijving gege-
ven van het bacteriologisch, het epidemiologisch en het ecologisch onderzoek.
Hierbij is de gevoeligheid van eenden voor het botulismus C-toxine bij perorale
opname vastgesteld.

Verder werd de aanwezigheid van Cl. botulinum type C en van botulismustoxine
in water en bagger, in kadavers van watervogels en de zich erin ontwikkelende
vliegenmaden, in poppen en in de sarcofage vliegen L. illustris en C. erythroce-
phala onderzocht. Het gelukte uit kunstmatig gekweekte L. illustris-vUegen een
reincultuur van Cl. botulinum type C te isoleren.

Bij het onderzoek zijn kadavers en vliegenmaden als de bron van het botulismus-
toxine vastgesteld. In water en bagger is geen toxine aangetoond, wel de aan-
wezigheid van Cl. botulinum. Dit resultaat werd bevestigd in een veldproef, waar-
bij eenden werden uitgezet in kooien.

De mogelijke consekwenties van een botulismusuitbraak voor de volksgezondheid
zijn in de discussie besproken.

Botulismus is een specifieke intoxicatie, veroorzaakt door de opname van
exotoxinen die door Clostridium botulinum zijn gevormd (M ey e r, 1953).
Cl. botulinum werd in 1895 ontdekt door de Belg van Ermengem.
Sindsdien is gebleken dat, op grond van antigene verschillen tussen de ge-
vormde toxinen, verschillende typen van Cl. botulinum kunnen worden
gedifferentieerd. Momenteel onderscheidt men 6 toxinetypen, die met de
letters A tot en met F worden aangeduid (Dolman and Murakami,
1961).

Drs. J. Haagsma, wetenschappelijk hoofdambtenaar, C. D. I. Rotterdam.
Dr. H. J. Over, wetenschappelijk hoofdambtenaar, C.D.I. Lelystad.
Drs. Th. Smit, wetenschappelijk hoofdambtenaar, C.D.I. Doorn.
Prof. Dr. J. Hoekstra, wetenschappelijk hoofdambtenaar A, C.D.I. Doorn.
Voor publikatie geaccepteerd op 26 april 1971.

Er bestaat een duidelijk verschil in gevoeligheid bij de verschillende dier-
soorten voor deze typen. De typen G en D blijken vooral verantwoorde-
lijk te zijn voor het optreden van botulismus, zowel bij gedomestificeerde
als in het wild levende dieren. In Europa is in deze gevallen steeds het C-
toxine aangetoond (Prévot en Brygoo, 1953; Dolman en Mu-
rakami, 1961).

De eerste type G-stam werd in 1922 door Bengston geïsoleerd uit
larven van de vlieg Lucilia caesar. In dat zelfde jaar werd door S ed d o n
in Australië uit kadavermateriaal van een rund een aanverwante stam ge-
ïsoleerd. Het bleek, dat er slechts een gedeeltelijke antigeenovereenkomst
was tussen de toxinen van deze twee Cl. botulinum-&t!LTnmen (P f e n n i n -
g er, 1924). Dit werd bevestigd door Gunnison en Meyer (1929)
en op hun voorstel werd het door Bengston geïsoleerde type met Ca en
het door S e d d o n gevonden type met C^S aangeduid.
Het optreden vm botulismus bij watervogels is al sinds 1910 bekend in
de Verenigde Staten (K a 1 m b a c h, 1935). Dit bleek door het Ca-toxine
te worden veroorzaakt (Kalmbach, 1932; Gunnison en Cole-
man, 1932). In Australië is massale sterfte door botulismus bij water-
vogels zowel aan het Cj8-toxine (Pu 11 ar, 1934) als aan-het Ca-toxine
(Grubb, 1964) toegeschreven. Ook in Zuid-Afrika is botulismus bij
eenden vastgesteld (H e n n i n g, 1956).

In Europa zijn ernstige gevallen van botulismus bij watervogels sporadisch
beschreven. In Denemarken (M ü 11 e r, 1967) en in Engeland (B 1 an d -
ford et al, 1969) werd hierbij toxine type C aangetoond.
In de zomer van 1970 bleken op verschillende plaatsen in Nederland
grote aantallen watervogels met dezelfde ziekteverschijnselen te sterven.
Enkele ziekteuitbraken, zoals die onder eenden in s-Gravenhage en in de
vennen bij Hilvarenbeek, trokken onze aandacht. Na opsporing van de oor-
zaak, die in alle gevallen dezelfde bleek, werd een meer diepgaand onder-
zoek ingesteld naar de omstandigheden, waaronder deze ziekteuitbraken
zich hadden kunnen ontwikkelen.

In de eerste helft van juli werd door omwonenden opgemerkt, dat veel
stadseenden stierven, waarop begin augustus de hulp werd ingeroepen van
de Gemeentelijke Geneeskundige- en Gezondheidsdienst van \'s-Graven-
hage. Het bleek, dat de sterfte zich speciaal voordeed in het z.g. verversings-
kanaal, waar koelwater van het Gem. Energie Bedrijf in wordt geloosd (zie
fig. 1).

Er werden enkele tientallen dode eenden aangetroffen, terwijl in het water
nog verscheidene zieke, min of meer verlamde eenden ronddreven. Als
ziekteoorzaak werd primair gedacht aan een chemische intoxicatie en aan
een infectieziekte (b.v. salmonellosis). Bij navraag bleek, dat eind mei de
walkanten van het verversingskanaal met het herbicide MCPA waren be-
spoten. Het was opgevallen, dat sindsdien geen ratten meer werden gezien.
Het gebruikte herbicide was echter zeer matig gedoseerd en wordt als
weinig of niet toxisch voor dieren beschouwd. Vanaf eind augustus werden
de dode watervogels regelmatig verwijderd, waarna de sterfte vrijwel op-
hield.

Op 20 augustus werd door een jachtopziener voor het eerst een abnormale
sterfte opgemerkt onder watervogels in een drietal vennen op het land-
goed „De Utrecht", nabij Hilvarenbeek, onder de gemeente Hoge en Lage
Mierde (N.Br.).

Deze vennen zijn omsloten door gebieden van vochtige heide. In alle
vencomplexen werden grote aantallen dode vogels aangetroffen. De indruk
bestaat, dat de sterfte begonnen is in het Goor en eerst daarna in het Kleine
en het Grote Flaes (fig. 2).

Op 26 augustus werden bij een telling door het RIN in het Goor 361 kada-
vers gevonden. Een overzicht van de gevonden vogelsoorten is weergege-
ven in tabel 1.

Deze kadavers waren te verdelen in: 280 kale skeletten; 70 karkassen met
vliegenmaden en 11 verse kadavers. Bij de kale skeletten waren verhoudings-
gewijs veel kapmeeuwen, wat er op zou kunnen duiden, dat de sterfte
bij deze vogelsoort is begonnen. Daarna zouden vooral wilde eenden en
wintertalingen het slachtoffer zijn geworden. In ongeveer vier weken zijn
hier naar schatting enkele duizenden watervogels gestorven. Bij de zieke
vogels overheersten duidelijk de verlammingsverschijnselen.
In september is de sterfte geleidelijk afgenomen, hetgeen samenviel met
het verdwijnen van het warme zomerweer.

In de tweede helft van augustus is hetzelfde ziektebeeld opgetreden bij
wilde eenden en meerkoeten in de „Poelmeer" bij Warmond. De sterfte was
bij jonge wilde eenden begonnen. Bij op de plas verblijvende futen (Podi-
ceps cristatus) werden geen ziekteverschijnselen waargenomen. Het aantal
dode vogels is beperkt gebleven tot enkele tientallen.

Onder stadseenden, op enkele plaatsen in Amsterdam, deden zich in dezelf-
de periode eveneens ziektegevallen voor, die op botulismus wezen.

Bij het onderzoek van de gestorven watervogels werden geen specifieke af-
wijkingen waargenomen. De dieren verkeerden meestal in een goede voe-
dingstoestand. Bij veel vogels was de omgeving van de cloaca bevuild met
groene faeces. Soms werd een geringe enteritis vastgesteld, terwijl de maag
meestal weinig voedsel bevatte.

Het bacteriologisch onderzoek leverde geen bijzonderheden op en het viro-
logisch onderzoek op kippe- en eendeëieren verliep negatief.
Het chemisch-toxicologisch onderzoek op thallium, lood, arsenicum en
gechloreerde koolwaterstof-verbindingen bij de sterfte in \'s-Gravenhage
leverde evenmin een positief resultaat op.

Gezien de aard van de ziekteverschijnselen werd tevens een onderzoek
ingesteld naar het voorkomen van botulismustoxine. Daartoe werden
muizen intraperitoneaal ingespoten met suspensies van de lever en van de
inhoud van het maagdarmkanaal van gestorven vogels.

De duidelijkste resultaten werden verkregen met het onderzoek van het
levermateriaal. Zowel bij vogels afkomstig uit s-Gravenhage, als uit Hil-
varenbeek en Amsterdam, werd een toxine aangetoond. Het ziektebeeld
van de muizen deed aan botulismus denken. Van de sterfte bij Warmond
was slechts één kadaver, sterk bezet met vliegenmaden, beschikbaar. Met
een suspensie van deze maden was bij muizen eenzelfde ziektebeeld op te
wekken. Het botulismustoxine bleek later ook in het serum van zieke vogels
aantoonbaar te zijn, zoals kon worden vastgesteld bij een levend ontvangen
wilde eend en een meerkoet uit Warmond.

Het toxine bleek na 30 minuten verhitten op 80° G de toxische werking te
hebben verloren. In een serumneutralisatietest bij muizen met type G- anti-
toxine werd vervolgens in alle vier gevallen aangetoond, dat de sterfte
door botulismustoxine type G werd veroorzaakt.

Het type G- antitoxine was bereid met een uit Zweden van D i n t e r en
Kuil ontvangen Cl. botulinum type C cultuur. De toxinen werden even-
eens geneutraliseerd door type G-antitoxine van het Instituut Pasteur te
Parijs.

De resultaten van het diagnostisch onderzoek werden voorts bevestigd door
het succes, dat de toediening van antitoxine type G had bij 2 wilde eenden
en 2 talingen, die in een vergevorderd ziektestadium verkeerden.

De beschrijving van de ziekteverschijnselen baseert zich op waarnemingen
in het veld en op experimentele ziektegevallen.

Als eerste symptcwm van botulismus treedt een verminderd vliegvermogen
op, bij het voortschrijden van de ziekte kunnen de vogels tenslotte niet
meer vliegen. Er treden daarna ook loopstoornissen op en tenslotte zitten
de dieren geheel in elkaar gezakt met afhangende vleugels (foto 1). Zwem-
bewegingen kunnen nog wel worden gemaakt. Aanvankelijk duiken de
eenden nog, later is dit niet meer mogelijk. De dieren maken dan geen
geluid meer en zijn gemakkelijk te vangen.

Er treedt daarna ook een verlamming van de halsspieren op (z.g. „limber-
neck"). Eerst trachten de dieren door draaien van de hals de kop nog op
de rug te laten rusten, later rust de kop door de steeds sterker wordende
paralyse op de grond. Door het verdwijnen van de ooglidreflex ontwikkelt
zich veelal een conjunctivitis. Tenslotte treden ademhalingsstoomissen op,
zodat de dieren met krampachtige bewegingen en open snavel trachten
voldoende lucht te inhaleren. Uiteindelijk sterven de vogels in coma (foto
2). _

Het ziekteverloop is sterk afhankelijk van de hoeveelheid opgenomen toxine.
Bij opname van een veelvoud van de letale dosis zal het ziekteproces acuut
verlopen, terwijl bij kleinere hoeveelheden toxine zich een meer chronisch
ziektebeeld gaat ontwikkelen, dat zich tot over één week kan uitstrekken.
Hierbij is zelfs genezing mogelijk.

Het eerste optreden van deze massale sterfte van watervogels door botulis-
mus wierp diverse vragen op, waarvan de belangrijkste waren: onder welke
omstandigheden kon een dergelijke ernstige sterfte zich gaan ontwikkelen
en hoe konden deze dieren een letale dosis van het botulismustoxine op-
nemen?

Met een aantal onderzoekingen werd getracht een beter inzicht in deze
problematiek te verkrijgen.

a. Een eerste experiment werd verricht met C-toxine, dat verkregen was
door groei van Cl. botulinum type C van Dinter en Kuil ge-
durende vijf dagen in het medium volgens G a r d e 11 a et al (IQSS^l
bij 30° C.

Na centrifugeren van de cultuur, gedurende 30 minuten bij 5.000 r.p.m.,
werd de toxinetiter vastgesteld door tienvoudige verdunningen intra-
peritoneaal bij muizen van 14 tot 16 gram in te spuiten. Er werden
4 muizen per verdunning gebruikt. Na toepassing van een berekening
volgens Reed en Muench bleek 1 ml 86.000 LD50 te bevatten.
Als proefdieren waren 12 volwassen Khaki Campbell woerden beschik-
baar met een gewicht van 1,4 tot 1,9 kg. Deze kregen variabele hoeveel-
heden toxine toegediend. Het totale volume van de toe te dienen toxine
bedroeg steeds 10 tot 12 ml, door bij lagere doseringen het toxine aan te
vullen met een aangepaste hoeveelheid bouillon (pH 7,2). De applicatie
vond plaats met een speciale canule rechtstreeks in de oesophagus, zodat
geen vloeistof verloren kon gaan. Het verloop van deze proef is weer-
gegeven in tabel 2.

in LD50
96	21.500
89	215.000
92	1.075.000
94	860.000
88	860.000
91	645.000
86	645.000
95	430.000
90	430.000
87	215.000
85	215.000
93	blanco controle

Na 24 u. geringe parese, na 48 u. herst.
Gestorven binnen 18 uur aan botulismus.
Gestorven binnen 18 uur aan botulismus.

Van de proefeenden 92, 87 en 85 werden de lever en de maagdarm-
inhoud onderzocht op de aanwezigheid van botulismustoxine. Bij eend
92 waren beide monsters positief, terwijl bij 87 en 85 het botulismus-
toxine alleen in de lever kon worden aangetoond.

De letale dosis voor Khaki Campbell eenden blijkt dus ruim 200.000
muizen i.p. LD50¹) te zijn, dit is ongeveer 125.000 LD50 per kg li-
chaamsgewicht.

b. Onder dezelfde proefomstandigheden werd hierna de gevoeligheid van
wilde eenden voor het botulismus C-toxine (stam Dinter en Kuil)
bepaald. Hiervoor werden gekortwiekte wilde eenden gebruikt met een
lichaamsgewicht van 0,9 tot 1,2 kg. De resultaten van dit experiment
zijn weergegeven in tabel 3. Hieruit blijkt, dat wilde eenden wat minder
gevoelig zijn voor dit C-toxine dan Khaki Campbell eenden, zeker als
hierbij het lichaamsgewicht in aanmerking wordt genomen.

c. In een soortgelijk experiment werd de gevoeligheid van wilde eenden
bepaald voor het Cl. botulinum C-toxine, dat afkomstig was van de
ziekte-uitbraak in Hilvarenbeek. De toxinetiter van de gebruikte toxine-
suspensie bedroeg per ml 126.000 LDgo-

Uit tabel 4 blijkt, dat de gevoeligheid van wilde eenden voor dit C-
toxine niet afwijkt van het eerder gebruikte C-toxine van stam Dinter
en Kuil.

Gevoeligheid van wilde eenden voor het Cl. botulinum C-toxine, type Hil-
varenbeek Stam HV 1970.

d. Bij 2 wilde proefeenden (137 en 139), die specifiek aan botulismus
hadden geleden, maar na 14 dagen weer waren hersteld, werd 12 dagen
later bloed afgenomen voor onderzoek op antitoxine. In een serumneu-

1 Een muizen intraperitoneale LD50 wordt in de verdere tekst met LD50 aangeduid.

tralisatietest bij muizen kon in 0,5 ml serum van beide eenden geen
beschermende werking worden aangetoond tegenover 13 en 32 LD50
toxine. Deze 2 eenden kregen een dag later nog eens een subletale dosis
botulismus C-toxine van 320.000 LD50, waarna opnieuw specifieke ziek-
teverschijnselen optraden. De eenden waren na 1 respectievelijk 3 dagen
weer hersteld.

Negen dagen na de tweede proef werd aan deze eenden een hoge dosis
toxine per os gegeven - 640.000 respectievelijk 1.128.000 LD50, waama
beide dieren binnen 48 uur aan botulismus stierven.
Het overleven van één of meer aanvallen van botulismus schijnt dus geen
effectieve immuniteit te geven. Dit betekent, dat bij een natuurlijke uit-
braak van botulismus de vogels, die in het besmette milieu blijven, ook
na herhaalde subletale intoxicaties, alsnog aan botulismus kunnen ster-
ven.

De resultaten van de eerste 3 experimenten maken verder duidelijk, dat
de letale dosis van het botulismus C-toxine voor eenden, in vergelijking
met andere diersoorten, hoog ligt (Prévot en Brygoo, 1953;
Müller, 1962).

Deze werden verzameld in \'s-Gravenhage (1 monster bij de Conrad-
kade) en Hilvarenbeek (6 monsters) in de periode van grote sterfte en
op plaatsen waar de meeste kadavers en zieke vogels voorkwamen.
Voor onderzoek werd het materiaal gecentrifugeerd, waama de boven-
staande vloeistof en het geresuspendeerde sediment werd onderzocht op
het voorkomen van botulismustoxine door muizen intraperitoneaal in te
spuiten. Aspecifieke sterfte van muizen werd voorkomen door 1.000 E
penicilline en 1.000 E streptomycine per ml toe te voegen.
In geen der onderzochte monsters kon botulismustoxine worden aange-
toond.

Vier watermonsters uit Hilvarenbeek werden bovendien als drinkwater
aan pasgeboren eendjes verstrekt, zonder dat ziekteverschijnselen werden
waargenomen.

Hiertoe werden 28 monsters maden onderzocht, verzameld bij de 3
vennen in Hilvarenbeek, op plaatsen waar zich veel vogelsterfte voor-
deed en afkomstig uit de kadavers van 13 wilde eenden en 15 talingen.
Het onderzoek vond binnen 24 uur na het verzamelen van de maden
plaats, waarbij een onderscheid werd gemaakt tussen grote en kleine
maden.

Voor onderzoek werden 10 grote of 15 kleine maden eerst langdurig
met water in een zeef gespoeld, vervolgens in een mortier fijngewreven
en daarna met 5 ml bouillon per monster overgebracht in een puntbuis.
Uit deze puntbuis werd na uitzakken de bovenstaande vloeistof ver-
zameld en weid per ml. 2.000 E penicilline en 2.000 E streptomycine
toegevoegd. Na inwerking van de antibiotica, gedurende 1-2 uur, werden
per monster 2 muizen intraperitoneaal met 0,25 ml ingespoten.

In 27 van de 28 onderzochte monsters maden werd botulismustoxine
aangetoond. Slechts in één monster grote maden uit een taling kon geen
toxine worden gevonden. In 3 andere monsters - uit 2 talingen en één
eend - bleek de hoeveelheid toxine gering te zijn, daar slechts één der
beide muizen aan botulismus stierf. Omdat van de overige monsters
beide muizen stierven, werd van 15 monsters de concentratie van het
toxine bepaald door muizen met 0,25 ml van de tienvoudige verdun-
ningen in te spuiten. De ongeveer 10% maden-suspensie werd als on-
verdund materiaal beschouwd en er werd 1 muis per verdunning ge-
bruikt.

Een overzicht van de gevonden waarden is weergegeven in tabel 5
waarbij de hoogste verdunning, die nog specifieke sterfte tot gevolg had,
als toxinetiter werd beschouwd.

Een toxinetiter van lO^ betekent dat één made gemiddeld 200.000 LD50
zal bevatten, een waarde die overeenkomt met de helft van de dodelijke
dosis voor een wilde eend.

Het blijkt verder, dat de maden van de eendekadavers meer toxine be-
vatten dan de maden van de talingkadavers (gemiddelde titer 104\'4 resp.
101\'5) en dat grote maden veel meer toxine bevatten dan kleine maden
(gemiddelde titer lO^\'S resp. lOO\'T). Grote maden uit kadavers van een-
den hebben aldus een hoogste gemiddelde toxinetiter van lO^-s.

Van de 28 verzamelmonsters vliegenmaden werden van elk monster 10
tot 15 maden verder gekweekt op stukjes runderlever. Na 4 dagen ble-
ken de maden zich reeds vrijwel volledig te hebben bevrijd van het
botulismustoxine, aangezien alleen in monster nummer 2, dat oorspron-
kelijk een toxinetiter van 105 had, in de onverdunde 10% madensus-

pensie nog nauwelijks toxine aantoonbaar was (titer IQO per 0,25 ml).
Deze bevinding werd later bevestigd bij een onderzoek van 11 vliegen-
larven, die op een „oud doodsbed" van een wilde eend waren verza-
meld. Ook in deze „oude maden" kon geen botulismustoxine worden
aangetoond.

Het gelukte een deel van de gekweekte vliegenmaden te laten verpoppen.
Bij het onderzoek van 5 monsters poppen kon geen toxine worden aan-
getoond. Deze uitslag bevestigt de bevindingen die reeds eerder bij de
gekweekte maden waren opgedaan.

Er kon evenmin botulismustoxine worden aangetoond in 21 poppen,
die in een „oud doodsbed" van een wilde eend waren verzameld. Poppen
van vliegen lijken dus voor het optreden van botulismus bij watervogels
geen rol van betekenis te spelen.

De aanwezigheid van Cl. botulinum in de te onderzoeken monsters werd
aangetoond door geënte leverbouillonculturen op botulismustoxine te
onderzoeken. De monsters werden zowel zonder verhitting, als na ver-
hitting in een waterbad gedurende 30 minuten bij GO^C en 700G aan
leverbouillon toegevoegd.

Met deze methodiek werd in een op 27 augustus in \'s-Gravenhage bij
de Conradkade verzameld watermonster Cl. botulinum type C aange-
toond.

Bij de botulismusuitbraak in Hilvarenbeek verliep het onderzoek op 3
september positief in 2 baggermonsters uit het talingputje en 1 bagger-
monster uit de Kleine Flaes. Het onderzoek van 3 monsters uit de kap-
meeuwen-kolonie bij de Kleine Flaes verliep daarentegen negatief. Ook
op 25 september kon Cl. botulinum nog worden aangetoond in water
en bagger uit het talingputje.

Tijdens het kweken van maden op runderlever bleek in deze lever botu-
lismustoxine type C aantoonbaar te zijn. Aanvankelijk werd veronder-
steld, dat dit een contaminatie was met toxine, dat afkomstig was van
de op de lever groeiende maden, vooral omdat was gebleken, dat deze
maden het toxine kwijtraakten. Bij verder onderzoek bleek echter, dat
het leversubstraat, dat om de 2 tot 3 dagen werd ververst, ook nog
botulismustoxine bevatte, nadat de hierop groeiende larven negatief
waren geworden.

Deze bevindingen waren alleen te verklaren door aan te nemen, dat
de maden het leversubstraat met Cl. botulinum hadden besmet, die
daarna in deze voedingsbodem toxine hadden kunnen produceren.
Bij onderzoek van de bij 40C bewaarde madensuspensies kon de aan-
wezigheid van Cl. botulinum type C inderdaad in alle 28 onderzochte
monsters worden aangetoond. Er waren slechts poppen van 2 monsters
maden beschikbaar en de aanwezigheid van Cl. botulinum kon in één
van deze monsters poppen worden vastgesteld.

Het gelukte uit 24 mademonsters via het popstadium vliegen te
kweken. Bij determinatie werden 2 soorten vliegen gevonden: Lucilia
illustris en Calliphora erythrocephala (de blauwe vleesvlieg).
Elf monsters vliegen werd op het voorkomen van Cl. botulinum onder-
zocht. Uit 4 monsters waren beide soorten vliegen gekweekt. Deze
werden gescheiden onderzocht, zodat tenslotte 15 groepen vliegen in
onderzoek werden genomen. Van 9 monsters werd geen groei in de
leverbouillon waargenomen na 4 dagen bebroeden bij 30°C en van de
resterende 6 monsters werd slechts in één monster Cl. botulinum aan-
getoond.

Het aantonen van Cl. botulinum in vliegenmaden, poppen en vooral
volwassen vliegen, duidt erop, dat bij een massale uitbraak van botulis-
mus de verspreiding van Cl. botulinum sporen veelzijdig en uitgebreid
kan zijn.

Verse kadavers van 2 wilde eenden, 2 talingen, 1 slobeend (Spatula
clypeata) en 1 kuifeend, die eind augustus tijdens de grootste sterfte
waren verzameld en sindsdien bij -20^0 waren bewaard, werden 2
maanden later op het voorkomen van Cl. botulinum onderzocht. Een-
zelfde onderzoek zonder dat de kadavers waren ingevroren, vond plaats
bij één taling en 2 wilde eenden die begin oktober waren opgeraapt.
Alle kadavers waren afkomstig uit Hilvarenbeek. Dat deze vogels aan
botulismus waren gestorven werd aangetoond, doordat het type C-toxine
werd gevonden in de lever van de 3 vogels die hierop werden onder-
zocht.

Het onderzoek van de lever en de inhoud van het maagdarmkanaal op
Cl. botulinum verliep echter in alle 9 gevallen negatief.

In en rond het talingputje, waar zich bij de uitbraak in Hilvarenbeek de
grootste sterfte had voorgedaan, werden op 11 september in 5 kooien 40
gekortwiekte wilde eenden uitgezet. De wanden van deze kooien waren
gemaakt van wijdmazig gaas, terwijl ze van onderen open waren. De meeste
kooien waren zo geplaatst, dat een gedeelte van de bodem uit weke bagger
bestond, terwijl in het resterende ondiepe water de eenden meestal gemak-
kelijk de bodem konden bereiken. Er was dus voldoende gelegenheid om fijn
voedsel uit het water en bodemslib op te nemen, terwijl verder enige bijvoe-
dering plaats vond met mais.

In het talingputje werden tijdens deze proef nog aan botulismus lijdende
watervogels aangetroffen, evenals kadavers in verschillende stadia van ont-
binding. Deze waren soms nog met maden bezet.

Het experiment werd na 4 weken afgesloten. Vijftien dagen na het uit-
zetten van de eenden werd in één der kooien in het talingputje een eend
gezien met typische verschijnselen van botulismus. Deze eend stierf na een
ziekteduur van 4 dagen en onderzoek van het kadaver bevestigde, dat dit
dier aan botulismustoxine type C was gestorven. Het toxine werd zowel in
de lever als in de inhoud van het maagdarmkanaal aangetoond.
Bij de overige 39 eenden werden geen ziekteverschijnselen vastgesteld die
op botulismus wezen.

Het lijkt dus waarschlijnlijk dat eenden via water of bagger met het daarin
voorkomende klein plantaardig of dierlijk materiaal niet gemakkelijk een
letale dosis van het botulismustoxine opnemen.

Alhoewel in veel onderzochte monsters Cl. botulinum in de ernstig veront-
reinigde vloeibare culturen kon worden aangetoond door middel van het
geproduceerde toxine, bleek de isolatie van reinculturen grote moeilijkheden
op te leveren. In onverhitte subculturen bleek de verontreiniging met andere
anaëroob groeiende bacteriën zo groot te zijn, dat op vaste voedingsbodems
geen op Cl. botulinum gelijkende monoculturen werden aangetroffen. Ver-
hitten van de subculturen gedurende 30 minuten bij SO^C gaf geen ver-
betering, omdat sporen van Cl. botulinum bij deze temperatuur bleken te
worden gedood. Bij verhitting tot een lagere temperatuur bleek de veront-
reiniging met andere anaeroben de isolatie van Cl. botulinum in een rein-
cultuur te verhinderen. Tenslotte werden subculturen, verkregen uit de vlieg
Lucilia illustris (monster 13), aan een voortgezet onderzoek onderwerpen:
deze werden 8 dagen bij 20^0 bewaard, daarna 30 minuten bij 700G verhit
en vervolgens verder gekweekt in verse leverbouillon en Gardella-medium.
Na 2 dagen bebroeden bij 300 c werden deze culturen op 3% glucose run-
derbloedplaten geënt, die gedurende 2 dagen bij 370C, volgens de methode
van McIntosh en Fildes (1916), werden bebroed.
Het gelukte uiteindelijk drie zeer toxogene reinculturen van Cl. botulinum
(aangeduid met stam HV 1970) te isoleren, na enkele passages over vloei-
bare en vaste voedingsbodems, waarbij de aanwezigheid van Cl. botulinum
steeds werd vastgesteld door de vloeibare culturen op toxine te onderzoeken.
Het toxine van stam HV 1970 werd zowel door het G-antitoxine van D i n -
ter en Kuil als door het C-antitoxine van het Instituut Pasteur te
Parijs geneutraliseerd.

Het bleek, dat 0,25 ml vloeibare cultuur 106 LD50 bevatte. Dat eenden
voor het toxine van deze Cl. botulinum-stSLm gevoelig waren, werd eveneens
nagegaan en het resultaat is reeds weergegeven in tabel 4.

Het waterpand, waarbinnen de ziekte was gelokaliseerd, wijkt van de andere
waterpartijen af door een aanmerkelijk hogere watertemperatuur, zelfs in
de zomermaanden. De waterbeweging van dit sub-systeem wordt beheerst
door de elektrische centrale van het Gem. Energie Bedrijf. Opgewarmd
koelwater van deze centrale wordt permanent in het verversingskanaal ge-
pompt en circuleert dan via een ondergrondse leiding en enkele kanalen tot
het na een afstand van ±17 km de centrale weer bereikt. Voor de circu-
latie is een gemaal in bedrijf. Dit systeem is een onderdeel van de \'s-Graven-
haagse boezem, die weer een eigen hydrologische eenheid binnen het Hoog-
heemraadschap Delfland vertegenwoordigt.

Het effect van de centrale op de milieu-omstandigheden binnen het \'s-Gra-
venhaagse kanalen- en grachtensysteem wordt duidelijker wanneer men de
temperatuurwaarden vergelijkt, die in fig. 3 voor 1969 voor enkele waar-
nemingspunten uit dit systeem zijn gegeven. De onderlinge ligging van
de punten is aangegeven in fig. 1. De gegevens zijn overgenomen uit het
verslag van het Hoogheemraadschap Delfland (1969).

Binnen het circuit van het koelwatersysteem (pimten 5 en 11) is de tem-
peratuur altijd enkele graden hoger dan in het binnenkomende water (punt
15). De werkelijke temperatuurstijging die het boezemwater ondergaat, door
de activiteit van het GEB, is echter moeilijk te bepalen, aangezien aan de
passage van water door een intensief bewoond gebied altijd temperatuur-
verhogende effecten gebonden zijn.

Omdat botulismus bij eenden dit jaar voor het eerst in \'s-Gravenhage werd
vastgesteld en het circulatiesysteem al t?J van jaren functioneert, rijst de
vraag in hoeverre in 1970 van een bijzondere situatie kan worden gespro-
ken. Een vergelijking van de temperatuurwaarden, op grond van twee-weke-
lijkse waarnemingen door het Hoogheemraadschap voor de jaren 1965 tot
1970, kan hieromtrent voldoende informatie verschaffen (tabel 6). Uit de
tabel blijkt, dat sinds 1965 de temperatuurverhoging bij de passage van het
boezemwater door \'s-Gravenhage regelmatig is toegenomen.
De reden van deze wijziging ligt ons inziens vooral in een verandering
binnen het circulatiepatroon van de boezem Delfland. Vanouds fungeert het
gemaal bij Scheveningen als boezemgemaal, dat water op de Noordzee uit-
slaat.

De cijfers in tabel 7 wijzen erop, dat na 1966 de activiteit van dit gemaal
drastisch is verminderd. Daardoor is de doorstroming van \'s-Gravenhage
met relatief fris boezemwater zeker achteruitgegaan.

Voor de doorspoeling van \'s-Gravenhage werd dit deel van de boezem
vooral afhankelijk van het lozen in de richting van het in 1967 gestarte ge-
maal aan de Nieuwe Waterweg. Dat de temperatuurtoename niet tot stand
is gekomen door een verminderde circulatie binnen het \'s-Gravenhaagse sy-
steem, bewijzen de cijfers over de pompuren van het circulatiegemaal (tabel
8).

In 1970 bleek de temperatuurstijging van het water bijzonder groot te zijn
en zich bovendien over een lange periode uit te strekken. Immers in 1970
werd al in juni een gemiddelde temperatuur van 290G waargenomen (tabel
6). Deze uitzonderlijk vroege temperatuurstijging in 1970 is veroorzaakt
door het warme en droge weer in juni (tabel 9 en 10 Naaldwijk; KNMI
1965 tot 1970), waardoor afkoeling aan de lucht van het door de centrale
verwarmde water werd belemmerd.

Evenals in \'s-Gravenhage is bij de botulismusuitbraak in Hilvarenbeek het
warme zomerweer van grote betekenis geweest. Uit de tabellen 9 en 10 blijkt,
dat de junimaand ook in deze omgeving uitzonderlijk warm en droog was.

In ondiepe zones langs de oevers van de vennen zullen de water- en bag-
gertemperaturen hoog zijn opgelopen. Hoewel een continue waarnemingen-
serie ontbreekt, kan dit worden afgeleid uit incidentele metingen op 27
augustus. Bij luchttemperaturen van 230G overdag werden in ondiepe
oeverzones watertemperaturen van ongeveer 300C gemeten. Op diepere
plaatsen in de vennen was de temperatuur van het water 22^0.

Het is niet gemakkelijk goede bestrijdingsmaatregelen aan te geven bij
een uitgebreide sterfte door botulismus onder watervogels.
Aangezien kadavers bij de produktie van het botulismustoxine een belang-
rijke rol spelen, is het snel verwijderen van deze kadavers bij de ziektebe-
strijding een eerste vereiste. Bij de eendensterfte in \'s-Gravenhage kon deze
maatregel met succes worden uitgevoerd, omdat het gehele gebied goed
kon worden afgezocht. In Hilvarenbeek was dit onuitvoerbaar wegens de
uitgestrektheid van het moeilijk begaanbare terrein. Het is echter wel moge-
lijk voortaan de kadavers van jonge kapmeeuwen tijdens de broedperiode
uit de kolonie te verwijderen.

Een andere belangrijke factor bij het optreden van botulismus is verder
de temperatuur. Bij natuurlijke milieu-omstandigheden zal botulismus alleen
bij hoge temperaturen kunnen optreden en weer spontaan verdwijnen als
de temperatuur daalt, omdat alleen bij temperaturen tussen 28 en 370G
door Cl. botulinum veel toxine wordt gevormd. Dit is in Hilvarenbeek,

Warmond en Amsterdam ook door het verloop van de uitbraak bevestigd.
In \'s-Gravenhage is de situatie echter veel gecompliceerder, omdat de water-
temperatuur in het verversingskanaal en in hiermede in verbinding staand
water in belangrijke mate kunstmatig wordt verhoogd door koelwater van
de elektriciteitscentrale. Hier zal het optreden van botulismus minder af-
hankelijk zijn van warm zomerweer, waardoor ook in het voor- en najaar
nog ziektegevallen mogelijk zijn*).

De beste ziektebestrijding bij reeds aangetaste vogels is het overbrengen
van deze slachtoffers naar een toxine-vrij milieu. De ervaring heeft ge-
leerd, dat hierdoor reeds ernstig zieke vogels kunnen worden gered.
Enkele talingen en wilde eenden werden experimenteel behandeld met een
hoogwaardig antitoxisch serum. Dit antiserum heeft per ml een neutralisa-
tietiter van 750.000 LD50 tegen toxine type C. Aan wilde eenden werd 5
ml en aan talingen 2 ml serum intraperitoneaal toegediend. De resultaten
waren verrassend gunstig. Zelfs een volledig geparalyseerde en comateuze
wilde eend was na 18 uur weer in staat te eten en te zwemmen. Het bleek,
dat het vliegvermogen bij de herstellende vogels het langst gestoord bleef.

De omstandigheden, die een rol spelen bij het optreden van grote sterfte
bij watervogels door botulismus, zijn nog maar ten dele bekend.
De eerste gegevens werden verzameld in de Verenigde Staten bij onder-
zoek van de „Western duck sickness", eerder ook wel aangeduid met de
minder juiste naam „alkali disease". De ziekte zou vooral zijn opgetreden,
nadat de waterhuishouding in grote gebieden door irrigatie-werkzaamheden
was veranderd. Kalmbach (1930) slaagde erin het ziektebeeld experi-
menteel op te wekken bij andere vogels, waarna Giltner en Couch
(1930) en Hobmaier (1930) Cl. botulinum type C aantoonden in de
kadavers van de gestorven vogels en in slijk van één der besmette meren
(Tule Lake in Califomië). Dat „Western duck sickness" inderdaad door
botulismus werd veroorzaakt, werd door Kalmbach (1932) definitief
bewezen door de aanwezigheid van het Ca-toxine vast te stellen in de ka-
davers van diverse vogels, in slijk in de onmiddellijke omgeving van de ka-
davers, in het water van ondiepe plassen en in larven van sarcofage vliegen.
Gunnison en Coleman (1932) toonden verder aan, dat 6 x lOf\'
door wassen gedetoxificeerde Cl. hotulium type Ca sporen bij eenden geen
ziekteverschijnselen veroorzaakten. Deze gegevens wijzen erop, dat bij „Wes-
tern duck sickness", waarbij het reeds gevormde toxine peroraal wordt opge-
nomen, gesproken moet worden van een intoxicatie en niet van een „toxi-
infection", zoals bij botulismus van paarden en nmderen wel het geval kan
zijn.

Het onderzoek van de botulismus-uitbraken bij Hilvarenbeek en in \'s-
Gravenhage wijst duidelijk op een intoxicatie. Bij deze gevallen kon Cl.
botulinum nl. niet in het maagdarmkanaal of in de lever van pas gestorven
vogels worden aangetoond, terwijl het botulismus C-toxine wel in de kada-
vers aanwezig bleek.

Dit is intussen bevestigd, doordat ook in december 1970 nog enkele gevallen van
botulismus zijn geconstateerd in \'s-Gravenhage.

In de literatuur werden vrijwel geen gegevens gevonden over de gevoelig-
heid van wilde watervogels voor het botulismus C-toxine. Alleen G u n -
nison en Goleman (1932) hebben bij enkele wilde pijlstaarteenden
(Dafila acuta) toxiciteitsproeven verricht. De perorale letale dosis bedroeg
voor het Ca-toxine ruim 100.000, voor het C/3-toxine stam Seddon ongeveer
10.000 en voor het Cj8-toxine stam Heller uit Zuid-Afrika 120.000 subcutane
MLD voor caviae. Dit duidt op een grote ongevoeligheid voor het C-toxine.
In het hier beschreven onderzoek bleek zowel voor Khaki Campbell eenden
als voor wilde eenden (Anas platyrhynchos) de letale dosis van het botu-
lismus C-toxine eveneens hoog te zijn, nl. ongeveer 200.000 tot 500.000
LD50. Dit betekent, dat er in het milieu grote hoeveelheden botulismus
toxine moeten voorkomen, voordat sterfte van enige betekenis kan optreden.
Bij de botulismus-uitbraak in Hilvarenbeek, werden deze grote concentra-
ties toxine alleen aangetroffen in de kadavers van watervogels die veelal met
vliegenmaden waren bezet. Deze maden schijnen zelf niet gevoelig te zijn
voor het botulismustoxine, daar in sommige maden tot 200.000 LD50 werd
aangetoond.

Bij de botulismus-uitbraak in \'s-Gravenhage schijnen kadavers eveneens de
belangrijkste bron van het toxine te zijn geweest. Tijdens het diagnostisch
onderzoek bleek één van de leversuspensies per ml. zelfs 200.000 LD50 te be-
vatten. De ervaring, dat de sterfte verminderde na het verwijderen van deze
kadavers, wijst in dezelfde richting.

De belangrijke rol die kadavers bij het optreden van botulismus spelen, is
ook door andere onderzoekers beschreven. Richardson et al (1965)
vonden bij een kleine uitbraak van botulismus bij eenden in Georgia in
extracten van larven van de vlieg Phaenica fSyn. Lucilia) sericata eveneens
grote hoeveelheden Cl. botulinum type C-toxine, nl. 20.000 tot 200.000
LD50 per ml. Ook bij gevallen van botulismus bij kippen (B I a n d f o r d
en Roberts, 1970) en fazanten (Fish et al, 1967) bleken kadavers
en de zich hierin ontwikkelende maden de bron van het botulismustoxine te
zijn geweest.

Andere bronnen van het C-toxine werden bij ons onderzoek niet gevonden.
Als zodanig zou vooral het water met het daarin voorkomende klein plant-
aardig- en dierlijk materiaal in aanmerking komen. Het onderzoek van
watermonsters verliep echter negatief, zowel in het laboratorium als in een
dierexperiment bij pasgeboren eendjes. Deze negatieve bevinding werd
later door de kooiproef met wilde eenden bevestigd. Slechts bij één eend
werden na 15 dagen verschijnselen van botulismus vastgesteld. In de om-
geving van de kooi, waarin deze eend was gehuisvest, dreven tijdens de
proefperiode nog enkele kadavers rond die soms met veel maden waren
bezet. Het is zeer goed denkbaar, dat toxisch materiaal hiervan in de vorm
van kadaverresten en ronddrijvende maden via het wijdmazige gaas de kooi
is binnen gedreven.

Een groot verschil met de situatie in Nederland is echter, dat K a 1 m b a c h
(1932) het toxine ook in water, slijk en plantaardig materiaal vond. Dit
is waarschijnlijk toe te schrijven aan de lokale milieu-omstandigheden, om-
dat in de meren van Utah, Californië en Oregon, waar „Western duck
sickness" optrad, zich bij de oeverzone grote massa\'s rottend plantaardig en
dierlijk materiaal vormden na langdurige perioden van droogte met een
dalende waterspiegel. Bij gunstige weersomstandigheden kon hierin botulis-

mustoxine worden gevormd, zoals ook door K a 1 m b a c h (1932) en later
door Q u O r t r u p en Holt (1940) werd vastgesteld. De laatste onder-
zoekers toonden aan, dat in deze gebieden 10 ml water een voor eenden
letale dosis toxine kon bevatten. Dit water bleek in de meeste gevallen vrij-
wel anaëroob te zijn, terwijl de pH 7 tot 8 bedroeg. Door P u 11 a r (1934)
werden in Australië soortgelijke omstandigheden beschreven.

In Hilvarenbeek en in \'s-Gravenhage werd een geheel andere situatie aange-
troffen, hetgeen wellicht de oorzaak zou kunnen zijn van het feit, dat het C-
toxine buiten de kadavers van gestorven vogels niet kon worden vastgesteld.

Voor het optreden van botulismus bij watervogels is de aanwezigheid van
Cl. botulinum noodzakelijk. Van Cl. botulinum type en 5 is bekend, dat
deze ubiquitair voorkomen. Zo werd in de V.S., Zuid-Afrika en Engeland
bij een onderzoek van willekeurige grondmonsters wel regelmatig Cl. botu-
linum type A en B gevonden ( in 5 tot 15% van de onderzochte monsters),
terwijl de typen C, D en E nimmer werden aangetoond (Stableforth
and Galloway, 1959).

Veronderstelt men, dat ook in Nederland Cl. botulinum type C niet alge-
meen in de grond zal voorkomen, dan betekent dit, dat deze bacterie ge-
zocht zal moeten worden bij kiemdragers. Mogelijk hebben bij de botulis-
musuitbraak in \'s-Gravenhage ratten als bacteriedrager gefungeerd en in
Hilvarenbeek zouden dit kapmeeuwen geweest kunnen zijn, waarvan bekend
is dat zij aaseter zijn.

Bij de „Western duck sickness" isoleerden H o b m a i e r (1930) en G i 11 -
ner en Couch (1930) regelmatig Cl. botulinum uit de kadavers van
zieke en aan botulismus gestorven eenden. Later vond H o b m a i e r ook
eenden die drager van Cl. botulinum waren. Bij de hier beschre\\\'en geval-
len van botulismus kon bij onderzoek van het maagdarmkanaal en de lever
van 9 verse kadavers van door botulismus gestorven watervogels. Cl. botu-
linum niet worden aangetoond. Het is denkbaar, dat met de gevolgde me-
thodiek de aanwezigheid van een klein aantal bacteriesporen niet kon wor-
den vastgesteld. Carroll et al (1966) gebruikten echter deze metho-
diek met succes voor het aantonen van Cl. botulinum bij vis en M a s o n
(1968) voor eenzelfde onderzoek met type D in grondmonsters. Verder kon
met dezelfde methodiek wel in alle 28 onderzochte monsters maden Cl. botu-
linum worden aangetoond.

Fish et al (1967) konden Cl. botulinum evenmin aantonen in de verse
kadavers van aan botulismus gestorven fazanten. Deze kadavers waren ook
uitgebreid bezet met maden (L. illustris) en zij veronderstellen, dat bij een
botulismusuitbraak de kadavers uit de besmette grond waren geïnfecteerd.
Zowel bij de botulismusgevallen van Hilvarenbeek als van \'s-Gravenhage
werd in water en bagger Cl. botulinum aangetoond. Een infectie van de
kadavers uit dit besmette milieu behoort daarom tot de reële mogelijkheden

Een geheel andere infectiebron van Cl. botulinum kunnen sarcofage vliegen
zijn. Het gelukte inderdaad uit één van 15 monsters L. illustris vliegen Cl.
botulinum te isoleren. Bij het leggen van de vliegeneieren kunnen de kada-
vers aldus besmet worden met Cl. botulinum sporen. Dat bij het uiteenvallen
van de kadavers de \\\'erspreiding van Cl. botulinum via de maden ernstige
vormen kan aannemen, blijkt verder uit het voorkomen van deze bacterie in
alle 28 onderzochte monsters vliegenmaden en in een monster poppen. De rol

van invertebraten bij de epidemiologie van botulismus werd reeds onder-
zocht door B engs ton (1922), die uit Lucilia caesar-lzrven de eerste
Cl. botulinum type C-stam isoleerde. Later toonde Gunderson (1935)
de aanwezigheid van Cl. botulinum type C aan in larven van de waterkevev
Enochrus Hamiltoni Horn.

Bij de isolatie van Cl. botulinum uit volwassen vliegen van L. illustris dient
nog een opmerking te worden gemaakt. Door entomologen wordt algemeen
aangenomen, dat bij de overgang van larve via het popstadium in imago
de gehele microflora van de larven verdwijnt, zodat de pas ontstane
vliegen steriel zouden zijn (S e d e e, 1956). Het is echter niet uit te sluiten,
dat voldoende resistente bacteriesporen dit proces van autosterilisatie kun-
nen overleven. Anderzijds kan een oppervlakkige contaminatie van de
vliegen ook een verklaring zijn voor de isolatie van Cl. botulinum uit een
monster vliegen, omdat deze kunstmatig gekweekte vliegen enige tijd in
een kweekruimte zijn geweest, waarin eerder de met Cl. botulinum besmette
maden waren verzorgd. Het grotendeels of geheel verdwijnen van de micro-
flora van de maden zou wel kunnen verklaren, waarom de isolatie van een
reincultuur van Cl. botulinum uit het monster vliegen zoveel beter was te
realiseren dan uit b.v. de monsters maden.

Bij een uitbraak van botulismus in een natuurlijk milieu - zoals in Hilvaren-
beek -, spelen de klimatologische omstandigheden een zeer belangrijke rol
(Kalmbach, 1930; Pul i ar, 1934). Een uitgebreide vorming van het
botulismustoxine kan alleen plaatsvinden bij een temperatuur van 28-370C
en is dus alleen mogelijk bij warm zomerweer. De warmte, die groeiende
maden in een kadaver produceren, zal er toe bijdragen, dat dit temperatuur-
niveau eerder wordt bereikt. Langdurige droogte schijnt het optreden van
botulismus eveneens te bevorderen. Uit de tabellen 9 en 10 blijkt, dat in
de zomer van 1970 de klimatologische omstandigheden in de omgeving van
Hilvarenbeek inderdaad gunstig zijn geweest voor het ontstaan van botulis-
mus. Warm en droog weer zal tevens gunstig zijn voor de ontwikkeling van
veel vliegenlarven.

Bij de botulismus-uitbraak in \'s-Gravenhage spelen naast de klimatologische
omstandigheden ook andere factoren een rol, waarvan vooral de verhoging
van de watertemperatuur in het verversingskanaal door koelwater van de
elektrische centrale moet worden genoemd. Door de kunstmatige verhoging
van de watertemperatuur - een vorm van thermische milieuverontreiniging
- en de besmetting met Cl. botulinum is een potentieel gevaarlijke situatie
ontstaan. De vorming van botulismustoxine in het water van het verver-
singskanaal zal nu mogelijk worden, indien door een ongunstige microflora
het water anaëroob en licht alkalisch wordt (Quortrup and Sud-
heimer, 1943).

Bij deze ernstige vogelsterfte door botulismus is vooral in \'s-Gravenhage ook
de volksgezondheid in het geding geweest. Bij de diagnostiek was het vast-
stellen van het toxine type - in dit geval dus type G - van groot belang, om-
dat wordt aangenomen, dat de mens alleen gevoelig is voor de toxinetypen
A, B, E en F. Alleen Dolman en Murakami (1961) bespreken
vrij uitvoerig 3 gevallen van botulismus bij de mens, die aan type G en D
zouden moeten worden toegeschreven. In alle 3 gevallen was sprake van een
op botulismus wijzend ziektebeeld, maar er kon geen botulismustoxine wor-
den aangetoond bij de patiënten. In 2 gevallen werd wel een Cl. botulinum

type C-cultuur geïsoleerd, eenmaal uit de maaginhoud van een patiënt en
eenmaal uit verdacht voedsel. In het derde geval werd Cl. botulinum type D
geïsoleerd uit het voedsel. Voor een betrouwbare diagnose is dit niet vol-
doende, aangezien hiervoor het toxine dient te worden aangetoond, dat
vervolgens in een serumneutralisatietest wordt getypeerd (Prévot en
Brygoo, 1963; Sterne en Thomson, 1963).

Een ander aspect is echter de overweging, dat indien het water van het
verversingskanaal geschikt is voor de groei van Cl. botulinum type C, dit
ook het geval kan zijn voor de typen A. B, E en F. Een contaminatie van het
verversingskanaal met een van de typen waarvoor de mens gevoelig is,
kan voor de volksgezondheid een ernstig gevaar gaan vormen.
Pf enninger (1924) gaf reeds aan, dat er antigeenverschillen bestaan
tussen het toxine dat gevormd wordt bij de door Bengston in de Vere-
nigde Staten en de door S e d d o n in Australië geïsoleerde Cl. botulinum
type C culturen, later aangeduid met resp. Ca en type C/3. Het toxine,
dat bij de in dit artikel beschreven gevallen van botulismus werd geïsoleerd,
werd geneutraliseerd door type C antitoxine van het Instituut Pasteur te
Parijs en door antitoxine, dat bereid was met een uit Zweden van D i n t e r
en Kuil ontvangen Cl. botulinum type C-cultuur van nertsen. Deze be-
vindingen doen vermoeden, dat bij de hier besproken gevallen van botu-
lismus bij watervogels sprake is van het C/ï-toxine, omdat van beide anti-
toxinen wordt vermeld, dat zij tot het subtype Cy8 behoren (Prévot en
Brygoo, 1953; Kuil, 1965).

De tegenstrijdige gegevens bij de differentiatie tussen Ca- en CjS-toxine
(Pfenninger, 1924; Gunnison en Meyer, 1929; Av er y et al,
1959; Grubb, 1964), alsmede eigen onderzoek met Cl. botulinum type
Ca-stam 8264 (National Collection of Type Cultures, London) manen
echter nog tot enige voorzichtigheid.

Een definitieve uitspraak over het subtype is pas mogelijk na verdere bestu-
dering van de eigenschappen van de geïsoleerde Cl. botulinum-stam HV
1970.

Wij danken de heren J. Burgers van het Rijksinstituut voor Natuurbeheer te
Arnhem; J. vanderBerg, jachtopziener te Lage Mierde; J. G. Verduynden
Boer, Hoogheemraadschap van Delfland te Delft en H. Nieuwenhoven van
de Gemeentelijke Geneeskundige- en Gezondheidsdienst te \'s-Gravenhage voor de
hulp bij het veldonderzoek; Mej. Drs. E. G. H oskam en Ir. C. G. van Lies-
hout van het Centraal Diergeneeskundig Instituut, afdeling Rotterdam voor het
chemisch-toxicologisch onderzoek en Dr. Theovfald van Leeuwen, Insti-
tuut voor Taxonomische Zoölogie te Amsterdam voor de determinatie van de vlie-
gensoorten.

Daarnaast zijn wij zeer erkentelijk voor de bijdrage die door een aantal medewerkers
van het Centraal Diergeneeskundig Instituut is geleverd.

Investigations were carried out in view of the massive mortality among waterfowl
in some places in the Netherlands in 1970.

Poisoning by the toxin of CI. botulinum, type C, was identified as the cause of
disease.

The hot and dry summer weather of 1970 was an important factor in these outbreaks
of botulism. In addition, thermal environmental pollution was found to have been a
factor in one of these cases, which occurred in a Hague water circuit.

The presence of a colony of black-headed gulls may have played an important role
in the outbreak of botulism, which caused the deaths in Hilvarenbeek.
A review of the case histories, diagnosis, symptomatology and measures adopted to
control the disease is followed by a detailed report on bacteriological, epidemio-
logical and ecological studies. The sensitivity of ducks to botulinus toxin, type C,
following oral administration was determined in these studies.

Moreover, water and mud, cadavers of waterfowl as well as the maggots developing
in these cadavers, pupae and the Sarcophagae L. illustris and C. erythrocephala were
examined for the presence of CI. botulinum, type C, and botulinus toxin. A pure
culture of CI. botulinum, type C, was successfully isolated from artifically grown flies
of the species L. illustris.

These studies showed that cadavers and maggots were the source of the botulinus
toxin. Toxin was not identified in water and mud, whereas CI. botulinum was found
to be present. This result was verified by field experiments in which ducks were
placed in cages.

The possible effects of an outbreak of botulism on public health are reviewed in the
discussion.

Avery, R. J., Dolman, C. E., S t r o v e 11, P. L. and Wood, A. J.: A natural
outbreak of Clostridium botulinum type C intoxication in a ranch mink arising
from pork liver. Can. J. comp. Med. vet. Sc., 23, 203, (1959).
Bengston, I. A.: Preliminary note on a toxin producing anaerobe isolated from

the larvae of Lucilia caesar. Public Health Rep., 37, 164, (1922).
B 1 a n d f o r d, T. B., R o b e r t s, T. A. and A s h t o n, W. L. G.: Losses from botu-
lism in Mallard duck and other waterfowl. Vet. Rec., 85, 541, (1969).
B 1 a n d f o r d, T. B. and Roberts, T. A.: An outbreak of botulism in broiler

chickens. Vet. Rec., 87, 258, (1970).
C a r d e 1 1 a, M. A., D u f f, J. T., G o 11 f r i e d, C. and B e g e 1, J. S.: Studies on
immunity to toxins of Clostridium botulinum. IV. Production and purification of
type C toxin for conversion to toxoid. /. Bact., 75, 360, (1958).
Carrol, B. J., Garrett, E. S., Reese, G. B. and Ward, B. Q.: Presence of
Clostridium botulinum in the Gulf of Venezuela and the Gulf of Darien. Appl.
Microbiol., 14, 837, (1966).
Dolman, C. E. and Murakami, L.: Clostridium botulinum type F with recent

observation on other types. J. inf. Dis., 109, 107, (1961).
Fish, N. A., Mitchell, W. R. and B a r n u m, D. A.: report of a natural

outbreak of botulism in pheasants. Can. vet. J., 8, 10, (1967).
G i 11 n e r, L. T. and Couch, J. F.: Western duck sickness and botulism. Science,
72, 660, (1930).

G r u b b, W. B.: .»Vvian botulism in Western Australia. Austral. }. exp. Biol., 42,
17, (1964).

Gunderson, M. F.: Insects as carriers of Clostridium botulinum. J. Bact., 30,
333, (1935).

G u n n i s o n, J. B. and Meyer, K. F.: Cultural study of an international collec-
tion of Clostridium botulinum and parabotulinum. /. inf. Dis., 45, 119, (1929).
G u n n i s o n, J. B. and Coleman, G. E.: Clostridium botulinum type C associa-
ted with western duck disease. ]. inf. Dis., 51, 542, (1932).
Kenning, M. W.: Animal diseases in South Africa; 3th ed. Johannesburg, Centra!

New Agency, 1956, 515.
H o b m a i e r, M.: Duck disease caused by the toxin of CI. botulinum type C. Proc.

Soc. exp. Biol. Med., 28, 339, (1930).
Hoogheemraadschap van Delfland: Jaarverslagen 1965 tot 1970.
K a 1 m b a c h, E. R.: Western duck sickness produced experimentally. Science, 72,
658, (1930).

Kalmbach, E. R.: Progress in western duck sickness studies. Science, 75, 57,
(1932).

K aim bac h, E. R.: Will botulism become a world-wide hazard to wild fowl?
/. Am. vet. med. Assoc., 87, 183, (1935).

Kon. Ned. Meteor. Inst.: Maandelijks overzicht der weersgesteldheid, 1965 tot 1970.

Maso n, J. H. : Clostridium botulinum type D in mud of lakes of the Zululand
game parks. J. South Afr. vet. med. Ass., 39, 37, (1968).

Mcintosh, J. and Fildes, P.: A new apparatus for the isolation and cultivation
of anaerobic micro-organisms. Lancet, I, 768, (1916).

Müller, J.: Experimental type C botulism in horses. Nord. Vet. Med., 14, (Suppi.
2), 21, (1962).

Müller, J.: First outbreaks of botulism in wild ducks in Denmark. Ref. in Vet.
Bull., 38, 508, (1968). Orig.: Medlemsbl. danske Dyrlaegeforening, 50, 887,
(1967).

Pfenninger, W.: Toxico-immunologic and serologic relationship of B. botulinus,
type C, and B. parabotulinus, „Seddon", J. inf. Dis., 35, 347, (1924).

Prévôt, A. R. et B r y g o o, E. R.: Nouvelles recherches sur le botulisme et ses cinq
types toxiniques. Ann. Inst. Pasteur, 85, 544, (1953).

P u 11 a r, E. M.: Enzootic botulism amongst wild birds. Austr. vet. ]., 10, 128,
(1934).

Q u o r t r u p, E. R. and S u d h e i m e r, R. L.: Some ecological relations of Pseu-
domonas aeruginosa to Clostridium botulinum type C. ƒ. Bact., 45, 551, (1943).

Quortrup, E. R. and Holt, A. L.: Detection of potential botulinus-toxinproducing
areas in western duck marshes with suggestions for control. J. Bact., 41, 363,
(1940).

R i c h a r d s o n, J. H., B r e w e r, G. L. and H o 1 d e m a n, L. V.: Type C Clostri-
dium botulinum intoxication in domestic ducks in Georgia. /. Am. vet. med.
Assoc., 146, 737, (1965).

S e d e e. Ph. D. J. W.: Dietetic requirements and intermediary protein metabolism
of the larva of Calliphora Erythrocephala (Meig.). Proefschrift Utrecht, 1956.

Stableforth, A. W. and Galloway, I. A.: Infectious disease of animals. Lon-
don, Butterworths, 1959.

Sterne, M. and Thomson, A. : The isolation and identification of Clostridia
from pathological conditions of animals. Bull. Off. int. Epiz., 59, 1487, (1963).

Het uitprepareren van glandulae Bartholini bij
vette kalveren ten behoeve van de histologische
controle op toediening van oestrogenen

Isolation of glandulae Bartholini for the histological
checking of oestrogen-administration in the female
slaughter calf

Door de markante ligging van de glandula Bartholini tussen de m. constrictor
vestibuli en de m. urethralis is deze klier op eenvoudige wijze, met behulp van
een dubbelstompe schaar, reeds in de slachthal vrij te prepareren, via de buiten-
zijde der laterale vaginawand.

Aangezien minstens 5% van de ruim 900.000 vette kalveren, die jaarlijks
in Nederland Vi\'orden gemest, vrouwelijk zijn, kan het vooral bij aanvoer
in kleine koppels noodzakelijk zijn ook bij de steekproef vrouwelijke kal-
veren histologisch te onderzoeken op de toediening van stoffen met oestro-
gene werking.

De glandulae Bartholini (syn. glandulae vestibuläres majores) lenen zich
uitstekend voor dit onderzoek, daar ze op specifieke wijze (metaplasie)
reageren op de toediening van bovengenoemde stoffen (Kroes et al.,

In de praktijk blijkt echter het uitnemen van de glandulae Bartholini pro-
blemen op te leveren. Het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid heeft
een prepareermethode gesuggereerd, waarbij de klier wordt gelokaliseerd
op geleide van de klierafvoergang, die caudo-lateraal van de urethra-
opening in het vestibulum vaginae uitmondt.

In de praktijk blijkt echter, dat eenvoudiger te werken is volgens een
lokalisatiemethode, die berust op de markante anatomische verhoudingen
aan de buitenzijde der laterale vaginawand.

Bij het onthuiden van de achterhand van het kalf dient de vulva door de
slachter ruim te worden uitgesneden, zodat na het onthuiden ter oriëntatie
nog een smalle huidstrook aan de vulvalippen achterblijft. Vervolgens
dienen vulva en vagina ruim omsneden te worden. Het kliertje zelf — nor-
maal circa 1,5 cm lang en circa 1 cm in diameter — ligt immers peri-
vaginaal, lateraal van het vestibulum vaginae.

Teneinde te voorkomen dat de blaas bij de verdere handelingen leegloopt,
wordt, alvorens de buikorganen worden uitgenomen, rondom de blaashals
een ligatuur aangelegd.

1 Drs. J. P. J. Peelen en Drs. L. J. ten Horn; keuringsdierenartsen bij het
Gemeente Slachthuis, Nieuwe Kade 5, Arnhem.

Vervolgens wordt door voorzichtige tractie aan het rectum, het urogenitaal-
apparaat tezamen met het caudale deel van het rectum vanuit de bekken-
holte in de buikholte getrokken. De vulva en vagina verdwijnen hierbij in
een instulping, gevormd door het peritoneum van de excavatio recto-
uterina, de ligamenta lata en het mesorectum. Daarna wordt het rectum
afgebonden en kan de rest van de buikorganen worden verwijderd.
Zowel de blaas als de glandulae Bartholini blijven zo, als het ware verpakt,
in het geslachte kalf achter en blijven voor het eventueel individueel onder-
zoek beschikbaar, zonder dat bezoedeling kan optreden (Foto 1).

Situatie in de buikholte
van het hangende kalf,
waarbij vulva, vagina
met glandulae Bartho-
lini, anus en blaas, als
het ware verpakt in een
peritoneaalzak in het
geslachte kalf worden
bewaard. Vergroting:
circa éénderde maal.

Van die vrouwelijke kalveren, welke bij de steekproef onderzocht dienen
te worden, is de glandula Bartholini op eenvoudige wijze als volgt te ver-
krijgen:

Wij brengen de middelvinger circa 4-5 cm in de vagina, via de vulva, die
naar caudaal weer gemakkelijk uit de genoemde instulping is te trekken.
Met de vingertop kan dan de laterale vaginawand naar buiten worden
gedrukt. Na het eventueel verwijderen van perivaginaal vet, zien we de
ovale glandula Bartholini door de fascies heen iets doorschemeren in de
driehoek gevormd door:

caudaal: de m. constrictor vestibuli, die als een circa 1 cm dikke duide-
lijk prominerende spier vanaf de m. levator ani via de laterale
naar de ventrale zijde van het vestibulum vaginae loopt;
craniaal: de m. urethralis, die een voortzetting is van de m. sphincter ure-
thrae en die de laterale vaginawand gedeeltelijk bedekt;
dorsaal : de m. levator ani, een forse circa 2,5 cm brede spier, die van het
bekken naar de m. sphincter ani externus loopt en dus bij het
slachten wordt doorgesneden (Habel, 1966; Fig. 1 en Foto 2).

Met een dubbelstompe schaar kan men, beginnend direct craniaal van de
gemakkelijk te lokaliseren m. constrictor vestibuli, de glandula Barthohni
zeer snel uitprepareren, waarbij de top van de middelvinger in de vagina
als steunpunt dient (Foto 3).

De lokalisatie van de
glandula Bartholini bij
het geslachte kalf.
Vergroting: circa drie-
vierde maal.

Na het uitnemen van de klier kunnen vulva en vagina weer in de instul-
ping worden teruggebracht.

De auteurs betuigen hun dank aan de heer E. H. M. van den Burg, Afdeling
Foto- en reproductiewerkzaamheden van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid,
voor het verzorgen van de fotografische werkzaamheden.

Because of the conspicuous position of Bartholin\'s gland between the constrictor vesti-
buli muscle and the urethral muscle, it is a simple matter to dissect out this gland
through the external surface of the lateral wall of the vagina using a blunt-bladed
pair of scissors. This operation can be performed in the slaughter-hall.

Habel, R. E.: The topographic anatomy of the muscles, nerves and arteries of the

bovine female perineum. Am. J. Anat., 119, 79, (1966).
Kroes, R., Ruitenberg, E. J. en Berkvens, J. M.: Onderzoek naar de
histologische veranderingen van het geslachtsapparaat van het vrouwelijk kalf na
toediening van diethylstilboestrol (DES) en hexoestrol (HEX). Tijdschr. Dier-
geneesk., 96, 375, (1971).

Fotokopieën van de gerefereerde artikelen zijn tegen betaling te verkrijgen bij de
Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht, tel. (030)
71 55 44 (toestel 219).

V i ä 11 i e r, J. et Moulin, G.: Mycobacterioses pisciaires et mycobacterioses hu-
manes nouvel exemple d\'anthropozoonose. Buil. soc. vét. Lyon, 72, 453, (1970).
Een 19-jarige student verwondde zich bij het repareren van een aquarium, dat 6
maanden leeg in een kelder gestaan had en waarin waarschijnlijk daarvoor Zuid-
Amerikaanse visjes (guppy\'s) waren gehouden.

Er ontwikkelde zich niet alleen een ulcus aan de wijsvinger maar ook induraties aan
de dorsale zijde van de onderarm met een tendens tot verkazing waarin epithelioide
cellen maar geen reuzencellen werden waargenomen, terwijl de Ziehl Neelsen pre-
paraten negatief waren.

Van de afwijking van deze patiënt is in feite de verwekker niet aangetoond, ook niet
door kweek en caviaproef, terwijl het verdere verloop van zijn ziekte niet wordt be-
schreven.

De beide auteurs onderzochten echter de vissen uit zijn aquaria, waaronder ziekte
heerste. Hieruit en uit het aquariumwater kweekten zij 50 stammen van „atypi-
sche" mycobacteriën.

Er werden 21 stammen verder gedetermineerd: 2 stammen M. fortuitum, 15 stam-
men M. aquae II en 4 stammen M. aquae I.

SALMONELLA-INFECTIE BIJ SCHILDPADDEN EN KINDEREN.
Armentano, Th., Bruce, A. and R e d y s, J.: Epidemiologie notes and reports,
pet turtle associated salmonellosis. Morbidity and Mortality, 20, 45, (1971).
Armentano c.s. troffen in 17 met salmonella\'s besmette gezinnen in Connecticut
de waterschildpad Pseudemys scriptoelegans als huisdier aan. Van de 28 besmette
personen in deze gezinnen waren er 22 onder de 5 jaar. Zes en twintig vertoonden
ziekteverschijnselen, van wie 8 met ziekenhuisopname. Bij 5 gezinnen was de infectie
S. saint-paul, bij 38 S. litchfield, bij 2 S. java, bij 2 S. Oranienburg terwijl bij één
gezin werden aangetroffen respectievelijk S. enteritidis, S. heidelberg, S. panama,
S. poona en S. urbana.

In 5 gevallen werd de Salmonella uit het zwemwater van de schildpadden gekweekt,
in 3 andere gevallen wel een Salmonella maar een andere dan bij de patiënten ge-
vonden was, en in de overige gezinnen waren inmiddels de schildpadden afgeschaft.
Van 3 schildpadden met S. sant-paul kon worden nagegaan dat zij van dezelfde farm
in Louisiana kwamen, maar door verschillende grossiers en detailisten waren ver-
handeld. De twee S. Oranienburg schildpadden kwamen van hetzelfde adres in Mis-
sissippi, maar weer via volkomen verschillende verkoopswegen. Ook de drie S. litch-
field gevallen konden tot eenzelfde afkomst herleid worden en de twee S. java
gevallen eveneens. In diverse steden werd uit het zwemwater van schildpadden in
winkels gekweekt, steeds met positief resultaat.

Foster, S. J. and Fowler, N. G.: Declawing the domestic Cat; the Technique
of Onychectomy. Vet. Ree., 88, 68, (1971).

Een kat met extreme, niet te redresseren krabneigingen is moeilijk als huisdier te
houden. Bescherming van de huisinrichting, maar vooral van kinderen en mede-
huisdieren (zoals honden met prononcerende corneae) kunnen reden zijn om tot
ontklauwing van de voorste extremiteiten over te gaan.

De auteurs stellen met nadruk dat ontklauwde katten, mits lege artis geopereerd,
in geen enkel opzicht de mindere zijn van normale soortgenoten. Een strenge selectie
van te opereren dieren is noodzakelijk voor een goed resultaat.

De operatie wordt onder inhalatienarcose uitgevoerd met een kleine guillotine
(Hauptner). De nagel wordt maximaal uitgeslagen door druk op de diepe buiger. De
guillotine wordt tot over de dorsale nagelkam geschoven (insertieplaats van de teen-
strekker). Bij het dichttrekken van het instrument wordt de nagel, mèt peesaanhech-
ting geamputeerd. De aanhechting van de pees van de diepe buiger moet ongemoeid
worden gelaten.

Met deze amputatietechniek wordt het hele stratum germinatiuum van de nagel ver-
wijderd en kunnen toch de tenen nog gespreid worden.

D e e g e n, E. und Z i c h n e r: Zur klinischen Diagnostik chronischer Lungenkrank-
heiten des Pferdes. Dtsch. tierärztl. Wschr., 77, 616, {1970).

De auteur geeft in een overzichtsreferaat weer de waarde van de onderzoekmethodie-
ken nl. de percussie en de auscultatie, voor de diagnostiek van de chronische long-
aandoeningen. De technische hulpmiddelen worden hier nauwkeurig bij aangegeven.
Daarbij wordt de grote afhankelijkheid van de resultaten van het onderzoek bepaald
t.a.v. het gebruik van het instrumentarium en de aangewende techniek. Vooral wordt
de auscultatie van het hart als hulpmiddel voor de klinische diagnostiek van de
longaandoeningen gebruikt. Aan de hand van diagnosegroepen en de daarbij be-
horende symptomatologie wordt een diagnostisch overzicht gegeven.
(Graag wil ik dit artikel onder uw aandacht brengen, omdat in het overzichts-
referaat een voor de praktijk zeer bruikbare methodiek wordt aangeprezen, waarvan
ik de diagnostische waarde zeer betwijfel. Ref.)

Schaal, K. P.: Die Resistenz der Erreger der Aktinomykosen; klassische Aktyno-
mycose und Nocardiose gegen Umweltseinflüsse. Zbl. Bakt. I Orig., 215, 483, (1970).
Schaal vergeleek de resistentie tegen uitdroging van Actinomyces israelii en
Nocardia asteroïdes (van ieder 4 stammen), zowel het drogen zelf als het bewaren in
gedroogde staat. Er kon een duidelijke afhankelijheid van milieufactoren (tempera-
tuur, relatieve luchtvochtigheid, ouderdom van de culturen, samenstelling van het
suspensiemedium) worden aangetoond. Onder alle omstandigheden bleek N. astero-
ides resistenter tegen uitdroging dan A. israelii.

Als contact met vocht kon worden voorkomen bleef Nocardia meer dan twee jaar
levensvatbaar. Dit zou de mogelijkheid bevestigen dat Nocardia in vrije staat voor-
komt en exogene infecties kan veroorzaken door inhalatie van droog stof.
Daarentegen gedraagt A. israelii zich als een klassieke parasiet met gering aanpas-
singsvermogen. Waterverlies veroorzaakt ernstige schade, alleen bij volledige uitdro-

ging blijft hij enkele weken levensvatbaar. In vochtig milieu overleeft hij slechts
enkele dagen. Ook zouden lagere temperaturen (b.v. 4°C.) schadelijk zijn. Hij
gedraagt zich als een obligate parasiet van warmbloedigen waarvan het milieu con-
stant gehouden wordt. Deze omstandigheid maakt een exogene infectieweg (kafnaal-
den; Bostroem, 1891) zeer onwaarschijnlijk.

Matthes, S. und Hinz, K. H.: Augenerkrankungen bei Hühnern in Zusam-
menhang mit Mycoplasma Infektionen. Zbl. Vet. med., 17, 935, {1970).
Beschreven wordt een spontaan optredende en meestal beiderzijds voorkomende oog-
aandoening bij kippen van merendeels 40 - 60 weken oud.

Door de verminderde of geheel verdwenen visus waren de dieren in het geheel niet
of slechts gedeeltelijk in staat voer en drinkwater te bemachtigen. Ze bleven achter
in ontwikkeling en conditie en vertoonden geen afwijkende respiratoire symptomen,
noch andere ziekteverschijnselen.

De veranderingen aan de iris waren het meest opvallend. De kleur ervan varieerde
tussen grijsgroen, grijsbruin en asgrauw en ze bevatte onregelmatige, punt- of streep-
vormige roodbruine tot grijze vlekken. De selera was vaak een smalle blauw-grijze
zoom. De pupil had een verschillende grootte, was onveranderd van vorm en rea-
geerde meestal niet op lichtprikkels. Soms vertoonde de lens een puntvormige of
diffuse troebeling, bevatte de voorste oogkamer fibrinens exsudaat en was er sprake
van hypertensie van de bulbus.

Naast de oogveranderingen en een slechte conditie van de dieren werden bij sectie
geen afwijkingen geconstateerd.

Uit de aangetaste ogen werden Mycoplasmata geïsoleerd; zowel Mycoplasma gallisep-
ticum als stammen met weinig of geen pathogeniteit voor het kippe-embryo.
Met de geïsoleerde Mycoplasmata kon door middel van intra-oculaire infektie het
oorspronkelijke ziektebeeld bij de kip weer worden opgewekt.

Differentieel-diagnostisch levert hoofdzakelijk de oculaire vorm van de ziekte van
Marek moeilijkheden op; volgens de auteurs zijn op grond van klinische en patho-
logische anatomische waarnemingen beide ziektebeelden zeer moeilijk te onder-
scheiden.

Sabec, D. und Schröder, J.: Futterbeschaffenheit und Vorkommen von Ma-
genschwüren beim Schwein. Dtsch. tierärztl. Wschr., 77, 532, (1970).
Van 2 bedrijven van het Max-Planck-Institut te Mariensee werden van respectievelijk
160 en 45 slachtvarkens van het Duitse Landras de magen onderzocht. De chemische
samenstelling van de rantsoenen was op beide bedrijven gelijk: beide rantsoenen
bestonden uit 82% gerstemeel, 8,1% sojaschroot, 8,1% vismeel en 1,8% mineralen-
mengsel.

Evenwel was het op bedrijf A gebruikte meel fijner gemalen: 71% van de partikels
kleiner dan 1 mm doorsnee tegen 51% op bedrijf B.

De varkens werden geslacht op een gewicht van 110 kg. De magen werden in 4
categoriën ingedeeld, namelijk met normaal slijmvlies, met hyperkeratose van het
slijmvlies, met erosies en met zweren.

Het resultaat was, dat op bedrijf A slechts 4% van de magen een normaal slijmvlies
hadden tegen 62% op bedrijf B. Hyperkeratose kwam op de bedrijven A en B resp.
voor in 61% en 33% van de gevallen, erosies van het slijmvlies in 27% en 5% en
zweren in 8% resp. 0% van de gevallen, zodat de conclusie getrokken wordt, dat
het zeer fijn malen van het meel het optreden van maagslijmvliesafwijkingen bij
varkens in de hand werkt.

Verder blijkt uit de groeicijfers van de varkens, dat maagslijmvliesafwijkingen een
ongunstige invloed op de groei uitoefenen.

Commissie Onderzoek Minerale Voeding T.N.O.
(Uitg. Stichting Land- en Tuinbouwgidsen Utrecht. 2e druk, 64 blz. Prijs f5,—)
Zolang het van het eigen bedrijf afkomstige ruwvoer nog de basis vormt voor het
rundveerantsoen — en dat zal nog wel heel lang regel blijven in Nederland —
heeft de veehouder belang bij een zo optimaal mogelijke samenstelling van dat ruw-
voer. Dit geldt ook voor de gehalten aan mineralen, omdat onevenwichtigheden
daarin nadelig zijn voor de gezondheid en dus ook voor de produktie van het vee,
en daarmee voor de rentabihteit van het rundveehoudersbedrijf kunnen worden.
Voor het opsporen van de afwijkingen en het nemen van curatieve en preventieve
maatregelen is een nauwe samenwerking tussen dierenartsen en landbouwkundigen
noodzakelijk, omdat het hierbij, als men uit de problemen wil komen, zowel gaat
om klinisch en chemisch onderzoek van de dieren als ook om het treffen van
(bij)voedings- als bemestingsmaatregelen.

De hier te bespreken handleiding is bedoeld als gids zowel voor de aanpak van het
individuele probleembedrijf, als ook voor het opstellen van maatregelen, de bemesting
en de diervoeding betreffende, die voor bepaalde gebieden van ons land van belang
kunnen zijn voor een economische rundveehouderij.
Het boekje bestaat uit drie gedeelten.

In deel a. wordt ingegaan op de algemene problematiek en wordt vooral gerede-
neerd vanuit de te nemen preventieve maatregelen. In een negental hoofdstukken
worden per macro- en micro-element achtereenvolgens besproken de betekenis voor
het metabolisme, de beoordeling van de voorziening, de behoefte per dier per dag,
de direct te nemen maatregelen om de voorziening van het dier op korte termijn
veilig te stellen en tenslotte de eventuele preventieve maatregelen die perspectieven
bieden voor het voorkómen van het heroptreden van die tekorten.
In het 10e hoofdstuk van dit gedeelte worden de bezwaren van een overmatige toe-
diening van mineralen, hetzij direct via de voeding, hetzij via de bemesting, kort
besproken en in hoofdstuk 11 wordt nog kort stil gestaan bij de kwaliteit van het
drinkwater.

Deel b. geeft een algemeen schema van hoe men een „probleembedrijf" dient te
benaderen voor wat betreft het registreren van de gegevens en het analyseren van
de klachten van de eigenaar. Verder treft men hierin richtlijnen aan voor de
monstername, de beoordeling van de analyseresultaten en het uiteindelijk uit te
brengen advies.

Deel c. tenslotte geeft de belangrijkste recente literatuur, gerangschikt naar ele-
ment.

Degenen die de Ie druk van deze handleiding voor mineralenonderzoek kennen,
zullen uit het bovenstaande hebben geconcludeerd, dat de opzet van het boekje
heel anders is geworden. Ik zou hen daarom, maar vooral omdat in deze 2e druk
veel nieuwe inzichten, gebaseerd op de talrijke onderzoekingen die de laatste jaren
zowel in het binnen- als in het buitenland zijn verricht, zijn verwerkt, willen advi-
seren ook hiervan kennis te nemen.

Practici, die de Ie druk niet hebben gekend, zou ik willen aanraden deze 2e druk
in ieder geval aan te schaffen. Als zij een rundveepraktijk hebben, zullen zij veel
plezier van dit handige boekje kunnen hebben, zowel omdat het bij het uitoefenen
van de praktijk nuttige diensten kan bewijzen, als ook omdat zij door het te be-
studeren een betere gesprekspartner zijn èn voor de man van de landbouw-
voorlichtingsdienst èn voor de veehouder, die het mogelijk beiden hebben gelezen.

Traditie-getrouw komen ook weer dit jaar de oud-leden van het Veterinaire
Studenten-corps Absyrtus bijeen en wel op 25 september a.s.. Samenkomst Hotel
Tivoli in Zeist.

Wij verheugen ons zeer op deze dag, die steeds voor ieder weer een feestdag betekent

STUDIEREIS NAAR WEST-DUITSLAND EN DENEMARKEN II.¹)
door B. B r u i n s Jr. en A. T. M. V e r d ij k.

Bij de repressieve controle op levensmiddelen zijn de volgende wetten van belang:
de Binnenlandse Vleeskeuringswet (ministerie van landbouw),
de Levensmiddelenwet (ministerie van binnenlandse zaken),
de Viswet (ministerie van landbouw),
de Pluimveewet (ministerie van landbouw),
de Konijnenwet (ministerie van landbouw).
Zowel in de Vleeskeuringswet als in de Levensmiddelenwet zijn bepalingen vastgelegd
voor de bewerking van, de toebereiding van en de handel in vlees en vleeswaren. In
grote lijnen komen deze bepalingen overeen met de Nederlandse eisen.

De repressieve controle is op grond van de Levensmiddelenwet opgedragen aan de
gemeenten. In iedere gemeente is een gezondheidscommissie werkzaam.
Deze commissie bestaat uit 4 secties, namelijk:

2. de veterinaire sectie, die de dierlijke produkten controleert; deze sectie be-
schikt over een eigen laboratorium.

Naast deze 4 secties zijn de zg. „Health Policemen" werkzaam. Zij hebben de algeme-
ne levensmiddelencontrole als taak.

De veterinaire inspectie is belast met het toezicht op de uitvoering van de repressieve
controle.

De gemeenten zijn alleen verantwoordelijk voor de naleving van de wetten in de be-
drijven etc., die niet geautoriseerd zijn (geautoriseerde bedrijven mogen hun pro-
dukten buiten de gemeentegrenzen brengen. Zie hiervoor Exportkeuring). Hierbij
wordt gebruik gemaakt van gemeenteverordeningen. Deze verordeningen zijn in grote
lijnen in iedere gemeente dezelfde.

a. voor het in gebruik nemen van een bedrijf dienst schriftelijk toestemming tt
worden gevraagd aan de gezondheidscommissie. Bij deze aanvraag moet een
tekening in tweevoud (schaal 1 : 100) gevoegd worden, waarop is aangege-
ven: de indeling van het bedrijf, de ventilatie, de riolering, de waterleiding, de
inventaris etc.

1 Het voorgaande deel van dit verslag treft men op pag 754 (aflevering 1 juni
1971) van dit tijdschrift.

b. bedorven waar moet in een hiervoor bestemde bak of emmer bewaard worden;
e. gehakt moet op de dag van verkoop bereid zijn;

d. wanden en plafonds dienen zo vaak als nodig gewit of geverfd te worden, doch
minstens 2x per jaar;

f. vloeren, gereedschap, tafels e.d. moeten dagelijks gereinigd worden en minstens
lx per week gedesinfecteerd. Het desinfectans moet 0,02% werkzaam chloor
bevatten;

g. het „personeel" dient schone kleding te dragen en zo vaak als nodig handen
te wassen;

i. bij indiensttreding moet een medische keuring plaatsvinden. Een jaarlijkse
keuring vindt niet plaats.

Voor het oprichten of het in gebruik nemen van een voorverpakkingsinrichting is
toestenmiing nodig van het Veterinaer-direktoratet. Het veterinaer-direktoratet stelt
eisen met betrekking tot inrichting, verpakking, hygiëne etc. Voor de uitsnij- en
voorverpakkingsruimten wordt voor de niet geautoriseerde bedrijven geen bepaalde
temperatuur voorgeschreven. Voor de zg. „open winkels" staat het Veterinaer-direk-
toratet alleen het overdruk systeem toe. Voor de bouw ervan dient de eigenaar de
adviezen van de sectie stedebouw van de gezondheidscommissie op te volgen.
De controle op dierlijke produkten wordt verricht door de veterinaire sectie. Het
aantal controles per bedrijf is niet voorgeschreven, behalve voor de vleeswinkels, die
4x per jaar bezocht moeten worden. Daarnaast moeten per bedrijf twee monsters
(vlees, vleeswaren) per jaar genomen worden voor laboratoriumonderzoek.
Om een indruk te geven hoeveel mensen in een repressieve controledienst werkzaam
zijn, volgen enkele cijfers:

Kopenhagen, op 680.000 inwoners, 5 dierenartsen ± 15 Health Policemen
In de kleinere plaatsen wordt de controle verricht door de plaatselijk praktizerende
dierenarts.

Bij de controle wordt voornamelijk gelet op de deugdelijkheid van de produkten en
de hygiëne van de bedrijven. Bij de controle op reiniging en desinfectie wordt geen
gebruik gemaakt van de agarworst volgens ten Gate.

In de vleeswinkels wordt veelvuldig gebruik gemaakt van zaagsel op de vloeren. Ver-
der troffen we onverpakte kip en onverpakte toebereide vis aan. Opvallend was dat in
bijna alle bedrijijven veel gebruik werd gemaakt van roestvrij staal. De bedrijven
zagen er redelijk goed uit.

De dierenartsen doen meestal zelfstandig de controle. Heeft de Health Policeman een
overtreding geconstateerd dan raadpleegt hij de dierenarts. Bij overtreding geeft de
dierenarts aan de bedrijflseider instructies. Een rapport, inhoudende de aard van de
overtreding, de instructies en het adres van het bedrijf, wordt naar de Health Police-
men gezonden, die 2 è, 3 dagen later controleren of aan de instructies is voldaan.
Bij het aantreffen van bedorven of verboden produkten is de dierenarts,, evenals de
Health Policemen, bevoegd tot in beslagname over te gaan. Wordt er in een bedrijf
een overtreding geconstateerd, dan kan een schriftelijke waarschuwing of een proces-
verbaal volgen. Indien de dierenarts verbaliserend wenst op te treden dient hij eerst
een rapport voor te leggen aan de gezondheidscommissie, die de beslissing neemt. In
sommige gevallen, bijv. bij slechte algehele hygiëne, wordt door de dierenarts in sa-
menwerking met de Health Policemen het bedrijf gesloten, todat aan de gestelde
voorwaarden voor wederopening is voldaan. In Kopenhagen worden op deze wijze
jaarlijks 3 ,a 4 bedrijven voor enkele dagen gesloten. In een dergelijk geval behoeft
slechts rapport voor de gezondheidscommissie te worden opgemaakt.

Oorspronkelijk zijn in de grote steden van gemeentewege laboratoria opgericht voor
het onderzoek van fabrieks- en boerderijmelk. In 1932 werd dit onderzoek wettelijk
geregeld, waarbij het onderzoek aan de gemeente werd opgedragen. In grote steden
vindt nu in deze laboratoria ook het levensmiddelenonderzoek plaats. Tevens onder-
zoekt men er het drinkwater en ook het afvalwater. In enkele gevallen is door het
ministerie van landbouw aan het laboratorium opgedragen om het bacteriologisch
onderzoek van slachtdieren, geslacht in een bepaald gebied, te doen. Voor het onder-
zoek van levensmiddelen is toestemming nodig van het ministerie van binnenlandse
zaken, wil het onderzoek juridische waarde hebben.

Voor het onderzoek van de levensmiddelenmonsters wordt vaak een maandpro-
gramma door het laboratorium opgesteld. Hierin kordt aangegeven het aantal
monsters en de soort monsters, die op een bepaalde dag moeten worden verzameld
en onderzocht. Voor het verzamelen van de monsters worden de Health Policemen
ingeschakeld. Door het opstellen van een werkprogramma is men in staat zeer effi-
cient te werken.

In gevallen van voedselvergiftiging moeten de gemeentelijke laboratoria het onder-
zoek verrichten in samenwerking met het Serum Instituut te Kopenhagen.
De directeur van het laboratorium is een dierenarts, die werkzaam is onder het hoofd
van de veterinaire sectie van de gezondheidscommissie.

Dit houdt in de registratie van: soort, verpakking, codering, etikettering, eigenaar etc.

Dit bestaat uit het vaststellen van o.a. smaak, geur, kleur, consistentie, structuur en
samenstelling.

Vaak verricht men dit onderzoek enkele dagen nadat men het materiaal ten dele
heeft gebruikt voor het bacteriologisch onderzoek. Het monster wordt bij koelkast-
temperatuur bewaard. Op deze wijze krijgt men enig inzicht omtrent de houdbaarheid
onder praktijk-omstandigheden, d.w.z. zoals die zich normaal bij de consument voor-
doen.

Dit onderzoek, eigenlijk ter ondersteuning van het organoleptisch onderzoek, wordt
niet meer als zinvol beschouwd.

Dit onderzoek wordt alleen verricht van de cultures, verkregen bij het bacteriologisch
onderzoek. Coupes worden voor dit doel zelden gemaakt.

De grote Scandinavische laboratoria zijn werkzaam voor de Nordic Committee on
Food Analysis. Zij gaan na welke onderzoekmethoden het beste gebruikt kunnen

worden voor het levensmiddelenonderzoek. Door dit „committee" zijn reeds vele
onderzoekmethoden gepubliceerd. Het is in de Scandinavische landen gebruikelijk
dat deze methoden bij het bacteriologisch routine-onderzoek van levensmiddelen
worden toegepast.

In de laboratoria die we bezocht hebben, heeft men schema\'s opgesteld voor de wijze
waarop een produkt dient te worden onderzocht. In dit schema worden de voedings-
bodems aangegeven, die voor de produkten (voornamelijk vlees en vleeswaren) ge-
bruikt dienen te worden, met daarnaast de verdunningen die moeten worden ingezet
(zie staat). Naast kiemgetalbepalingen, wordt het produkt onderzocht op het voor-
komen van pathogene kiemen. Opvallend is dat voor de enting meestal gebruik wordt
gemaakt van de gietplaatmethode, in plaats van de oppervlakte-enting, zolas voor-
geschreven in enkele I.S.O.-normen.

Door het Veterinaer-diktoratet zijn bacteriologische normen (standards) opgesteld,
die als richtlijnen gehanteerd worden bij de beoordeling van de produkten. Krijgt
men bij het bacteriologisch onderzoek de indruk dat het produkt gevaar oplevert
voor de volksgezondheid dan wordt de hele voorraad in beslag genomen en vernietigd.
Is er evenwel alleen sprake van wat te hoge kiemgetallen en/of van minder gewenste
kiemen, dan wordt contact opgenomen met resp. de fabrikant, de slager of de ver-
koper om na te gaan wat de oorzaak is van deze bacteriologische bevindingen.

Dit onderzoek, o.a. voor de controle op de aanwezigheid van verboden grondstoffen,
wordt zelden toegepast.

Op de meeste laboratoria is een chemicus werkzaam. Hij heeft vaak een eigen che-
mische afdeling tot zijn beschikking.

Het onderzoek bestaat voornamelijk uit de controle op conserveringsmiddelen en
kleurstoffen. Evenals in ons land heeft men in Denemarken een zg. positieve lijst
(lijst waarin de toegestane stoffen zijn vermeld) voor chemische stoffen. Deze lijst
omvat echter zeer veel chemicaliën.

Het onderzoek van de conserven vindt, evenals het onderzoek van de geïmporteerde
vlees en vleeswaren, plaats in het Hygiënisch en Bacteriologisch Laboratorium van
de Veterinaire Hogeschool en in het Deense Vleesprodukten Laboratorium. In grote
lijnen wordt het onderzoek van de conserven en de geïmporteerde waren op de hier-
boven beschreven wijze verricht. Het routine-onderzoek van de conserven wordt na
een eraan voorafgaande incubatietijd (halfconserven 4-6 dagen, volconserven ± 12
dagen) bij 37°C gedaan.

Bij het bacteriologisch onderzoek van de conserven worden de volgende media ge-
bruikt:

Indien hierbij veel en/of ongewenste groei optreedt, worden kiemgetallen bepaald
en vindt differentiatie plaats van de cultures. Voor de beoordehng van de bacterio-
logische bevindingen worden de richtlijnen van het Veterinaer-direktoratet gehan-
teerd. Dit kan bij import resulteren in weigering van de partij. Opgemerkt moet wor-
den dat zelden een chemisch onderzoek plaatsvindt van de geïmporteerde waar.
Het bedrijfswater van alle slachterijen, vleesbe- en verwerkende bedrijven wordt 4x
per jaar op het Deense Vleesprodukten Laboratorium gecontroleerd. De water-
monsters worden verzameld in flesjes, die gevuld zijn met McConkey medium en een
plastic Durhambuisje. Bij aankomst in het laboratorium wordt na 2 dagen bebroeden
bij 37°C gecontroleerd of gasvorming en geelverkleuring optreedt.

o
2
3
s

s
«>

o
o-

§ 2
Oq

I ^

s-s:

cy
O

ft
2.
O
o"
oq

fi
3

De keuringsdierenarts: de studie voor dierenarts aan de Veterinaire Hogeschool te
Kopenhagen duurt S/a jaar. Gedurende deze studie wordt onderricht gegeven in de
voedingsmiddelentechnologie en in de hygiëne van en de controle op voedingsmid-
delen. Voor het aanvaarden van een leidinggevende functie (bijv. hoofd van een
keuringsdienst, hoofd van een laboratorium) is sinds 1953 een beoordeling door een
officieel college verplicht gesteld. Het is mogelijk om aan de Veterinaire Hogeschool
hiervoor een cursus te volgen, die 1 semester duurt. Jaarlijks kunnen 16 dierenartsen
tot deze cursus worden toegelaten. Bij de inschrijijving voor deze cursus vindt een
selectie plaats waarbij vooral op de leeftijd wordt gelet.

De inspecteur: die dierenartsen, die 2 tot 5 jaar volambtelijk werkzaam zijn geweest
in de vleeskeuring komen in aanmerking voor deze functie.

De Health Policeman: dit is een politieagent die de pensioengerechtigde leeftijd na-
dert. Hij moet een drie maanden durende cursus in de controle op voedingsmiddelen
volgen.

De assistent: de assistent is werkzaam in de vleeswarenfabrieken of destructiebedrij-
ven onder leiding van een dierenarts. Men neemt voor deze functie in principe men-
sen aan die reeds in de vlees- en vleeswarenbranche ervaring hebben opgedaan. Tij-
dens zijn werk als assistent leert hij van de dierenarts waarop hij in de bedrijven
moet letten.

De laborant: voor het onderzoek van de levensmiddelen en het onderzoek van hel
slachtdier worden gediplomeerde laboranten aangenomen. Voor het eenvoudige werk
(spoelen, reinigen etc.) gebruikt men ongeschoolde krachten. De bevindingen van de
onderzoekingen worden beoordeeld door de dierenarts.

Beginn: 9.15 v. Sandersleben: Erkrankungs- und Todesursachen des altern-
den Hundes aus der Sicht der Sektionssta-
tistik.

Beginn; 9.15 Werner, Poirson: Diagnostische Möglichkeiten durch Re-
gistrierung herzmechanischer Vorgänge.

Loppnow: Ergebnisse, Möglichkeiten und Grenzen der
histologischen Diagnostiek im Leberbiopsie-
präparat.

Anmeldungen zur Teilnahme erbeten an: Übersee-Reisbüro, 1 Berlin 15, Kurfürsten-
damm 54-55, Telephon: 881 05 41.

Durch das Übersee-Reisebüro können zugleich die Reise und die Übernachtungen
gebucht werden.
Anmeldeschluss: 31.8.71.
Tagungsgebühr: Mitglieder DM 20.—.

Nichtmitglieder DM 40.—.
Begleitpersonen DM 10.—.
Die Veranstaltungen am 21. u. 22.10.71 finden im Hotel Palace im Europa-Center
statt, desgleichen der Gesellschaftsabend.

Die Kurse finden im Vorklinikum des Fachbereichs 8, Veterinärmedizin, der Freien
Universität Berlin statt; 1 Berlin 33, Kosestr. 20.
Parkmöglichkeiten sind an beiden Tagungsorten gegeben.

Anstellen eines Damenprogrammes wird auf die mannigfaltigen Möglichkeiten in
Berlin hingewiesen.

Van de Directie van de Veeartsenijkundige Dienst,
tevens Veterinaire Hoofdinspectie van de Volks-
gezondheid

De Minister van Landbouw en Visserij heeft, gelet op artikel 9, eerste lid, van de
Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunst, het volgende Besluit uitgevaardigd
(Stcrt. nr. 135 van 16 juh 1971):

Als andere ziekten van dieren waarvan de dierenartsen overeenkomstig het bepaalde
in artikel 9 van de Wet op de Uitoefening van de Diergeneeskunst verplicht zijn
kennis te geven aan de in het tweede lid van dat artikel genoemde personen, worden
aangewezen:

tuberculose (bij runderen, varkens en pluimvee);
brucellose (in verschillende vormen);
vogelpest;

encephalomyelitis (bij eenhoevigen);
virus enteritis (bij nertsen);
lymfangitis (bij eenhoevigen).

De Beschikking van 23 juni 1965, nr. J. 1531, Directie Juridische en Bedrijfsorgani-
satorische Zaken (Stcrt. 119), wordt ingetrokken.

Bovenstaande beschikking maakt het mogelijk de inlichtigen te verstrekken die een
Benelux-partner op grond van de Aanbeveling van het Comité van Ministers van de
Benelux van 9 december 1970 betreffende de procedure voor de samenwerking bij
wering en bestrijding van dierziekten kan vragen.

Bij beschikking van de Minister van Landbouw en Visserij van 23 juni 1971 (gepu-
bliceerd in de Nederlandse Staatscourant no. 123 van 30 juni 1971) is de opheffing
van de veterinaire controles aan de Benelux-binnengrenzen voor een aantal dieren en
dierlijke produkten uitgesteld van 1 juli 1971 tot 1 augustus 1971.
Met ingang van deze datum is de grens-controle opgeheven voor paarden, schapen,
geiten, runderen, levend en geslacht pluimvee, broedeieren en mest, nertsen, levende
en geslachte konijnen, circusdieren, hooi, mest en stro en sperma.
Voor vlees en vleesprodukten moet in Benelux-verband nog een nieuwe datum wor-
den overeengekomen.

Over de periode van 11 tot en met 17 juli 1971, de 29e week van het jaar, kwamen
in Nederland 5 gevallen van pseudo-vogelpest voor en wel in Groningen 1 en in Lim-
burg 4.

Vijf gevallen van varkenspest kwamen voor over de 29e week van 1971, van 11 tot
en met 17 juli.

Gelderland en Limburg hadden elk 1 geval en Noord-Brabant telde 3 gevallen.
MOND- EN KLAUWZEER.

West-Diütsland deelde op 31 juni 1971 mee, dat daar sedert 6 weken geen gevallen
van mond- en klauwzeer waren voorgekomen en dat de Bondsrepubliek derhalve als
vrij van deze ziekte kan worden beschouwd.

Over april en mei 1971 meldt Turkije in het gebied van Anatolië 5 gevallen van
mond- en klauwzeer. In 2 gevallen werd virus van het type A22 vastgesteld, de
overige waren van het type Oi.

Mozambique meldde op 26 juni 1971 een geval van mond- en klauwzeer van het
type SATa.

Over maart 1971 meldde Rusland in totaal 19 gevallen van mond- en klauwzeer
waarvan 7 van het type A22, 7 van het type O en 5 gedeeltelijk van de typen
.^22 en Ol.

Spanje meldde over mei 1971 93 gevallen van Afrikaanse varkenspest. Van de 8357
op deze bedrijven aanwezige varkens stierven er 920 aan de ziekte en de overige
7437 dieren werden opgeruimd. Over de eerste helft van juni 1971 werden 42 be-
drijven besmet. Van de 2781 dieren stierven er 262 en 2519 werden afgemaakt.
Portugal had over mei 1971 15 gevallen van Afrikaanse varkenspest in 6 districten.
Van de 467 op deze bedrijven aanwezige varkens stierven er 132 aan de ziekte en
355 dieren werden afgemaakt.

Omstreeks 25 juni 1971 is in de provincie Havanna op Cuba Afrikaanse varkenspest
uitgebroken. Zeven bedrijven werden aangetast, waarvan alle varkens zijn opge-
ruimd. Omtrent de herkomst van de besmetting tast men nog in het duister.

15—21, World Veterinary Association. 19e Wereld Diergeneeskundig Congref
Mexico, (pag. 1342 (1969), 316, 371, 461, 555, 661, 758, (1970),
242, 502, (1971)
23, W.A.A.V.P. 5e Int. Conference, Mexico, (pag. 173)

6—21, Symposium „Transplantation Genetics of Primates, Radio-biological In-
stitute T.N.O., Lange Kleiweg 151, Rijswijk, (pag. 361)
9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering

10, Nationale tentoonstelling voor varkens, schapen en geiten, \'s-Hertogen-
bosch

11, Afd. Limburg en Brabant, K.N.M.v.D. Gezamelijk eeuwfeest. Eindhoven
(pag. 837)

15, Afd. Friesland K.N.M.v.D. Viering 17e Lustrum, ± 16.30 uur. Restau-
rant Tropenfauna, Heerenveen (pag. 994)

16, Groep Dir. Vleesk. diensten en K. dierenartsen K.N.M.v.D. Vergadering,
10.15 uur, Hotel/Restaurant Noord-Brabant, Utrecht (pag. 767)

16, Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering, 20.30 uur. Skyway
Motel, Rotterdam (pag. 767)

18—19, 10e Nationale Werktuigendagen voor Land- en Tuinbouw, Kurringen,
België

20, Groep D.I.B., K.N.M.v.D. Vergadering, 14.00 uur. Restaurant Bella
Vista, Zeist (pag. 920)

7— 9, Aertzteverein Davos IV Int. Symposium. Davos-Platz. (pag. 571, 829)
19—22, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)
21, Afdeling Noord-Brabant, K.N.M.v.D. 20.00 uur

21—23, D.V.G., Fachgr. Kleintierkrankheiten. Jahrestragung, Beriin (pag. 1108)

22—23, Nationaal Symposium Medische Informatica. Jaarbeurs Congres Cen-
trum, Utrecht (pag. 1048)

26—29, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)

6— 7, Gen. Geschiedenis Geneesk., Wisk. en Nat. wet. Najaarsvergadering,
Haarlem (pag. 829)

9_12, Groep Practici Grote Huisdieren K.N.M.v.D. Cursus Postuniversitair
Onderwijs, Zeist (pag. 837)
18, Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

9—11, Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde. Jaarcongres 1971, te-
vens 118e Algemene Vergadering. Jaarbeurs Congres- en Vergader-
centrum, Utrecht.

9, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Ledenvergadering
13—17, Seminaar Milieukunde; Conferentie-oord Hydepark, Driebergen, (pag.
979)